Sempozyum Bildiri Kitabı
Transcript of Sempozyum Bildiri Kitabı
-
I
I. ULUSLARARASI IDIR SEMPOZYUMU
SOSYAL BLMLER BLDR KTABI (19-21 Nisan 2012-Idr)
Editr
Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI
IDIR-2013
-
II
SOSYAL BLMLER BLDR KTABI
Danma Kurulu
Prof. Dr. S. Esin DAYI (Atatrk niversitesi)
Prof. Dr. Kerem KARABULUT (Atatrk niversitesi)
Prof. Dr. Uur GLLL (Atatrk niversitesi)
Prof. Dr. Cevat BAARAN (Atatrk niversitesi)
Prof. Dr. Turgut KARABEY (Atatrk niversitesi)
Do. Dr. Murat KKUURLU (Karadeniz Teknik niversitesi)
Do. Dr. Erdal AYDOAN (Atatrk niversitesi)
Do. Dr. smail EYPOLU (Atatrk niversitesi)
Do. Dr. Mevlt ZBEN (Atatrk niversitesi)
Do. Dr. Nuray KARACA (Atatrk niversitesi)
Do. Dr. Mehmet ZAMAN (Atatrk niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Mehmet Nuri INARCI (Idr niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI (Idr niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Osman BLGN (Idr niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Necmettin EKER (Idr niversitesi)
Yrd. Do. Dr. erife TAL (Ordu niversitesi)
Editr
Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI (Idr niversitesi)
Yayn Komitesi
Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI (Idr niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Fatih ZKAN (Idr niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Necmettin EKER (Idr niversitesi)
-
III
Ar. Gr. lyas ALTUNER (Idr niversitesi)
Ar. Gr. Derya AKSOY (Idr niversitesi)
Ar. Gr. Hazal Ceylan ZTRKER (Idr niversitesi)
Ar. Gr. zkan AYDAR (Idr niversitesi)
-
IV
LAHYAT BLDRLER
Yrd. Do. Dr. Abdullah PO
XIX. Yzyln Sonlarnda Irakta Snn Ulema zerinden ii(Cafer) Toplumunu
Tahrik Etmeye Ynelik Faaliyetler1
Yrd. Do. Dr.Bekir KLE
Akln lah Hakikatleri Kavrama(ma)sna Dair Bir Deerlendirme.8
Yrd. Do. Dr. Osman BLGEN Buharinin Siyer/Meazi Rivayetlerine Yaklam..23
Yrd. Do. Dr. Necmettin EKER
Cafer-i Sadkn Hadisilii ve Snni Hadis Kaynaklarndaki Rivayetleri..33
Yrd. Do. Dr. Zeki TAN Kurn- Kerime Gre Toplumsal Farkllklar Bir Arada Yaatmada Mabetlerin Fonksiyonu61
Yrd. Do. Dr. BRAHM AKGN
KURAN PERSPEKTFNDE TEFEKKR ..90
SANAT TARH BLDRLER
Yrd. Do. Dr. erife TAL
Kayseri Arkeoloji Mzesinde Bulunan Bir Grup Seluklu Mterek Sikkesi..113
Yrd. Do. H.Serdar MUTLU Malatya Yresi Hammaddeleri le retilen Gvelerde Ssleme Uygulamalar.139 Nesrin ZSOY, Sinan ENEK Sanatta Matematik ve Geometri...149
r. Gr. Yunis YILMAZER
ada Trk Seramik Sanatnda Resimsel Araylar..160
Ar. Gr. Hazal Ceylan ZTRKER Kervansaray Tipolojilerinin Trk Corafi Sahasndaki Genel Geliimi zerine Bir Bak.173
-
V
Ar. Gr. Sahure INAR Karstaki Osmanl Evleri zerine Bir Deneme185 hsan ASLAN Idr Sivil Mimari Yaplar (Rus Dnemi)219
CORAFYA BLDRLER
zlem Tan Corafi aret Olarak Ar Da ve Ar Dann Igdr linin Turizmine Katks..223 Glpnar AKBULUT
Ardahan-Kars-Ar-Idr llerinin Jeoturizm Potansiyeli.250
KTSAT BLDRLER
Prof.Dr. Uur GLLL
Etnosentrizm ve Moda ncl likisi, ran ve Trkiyede niversite rencileri zerine Bir Alan Aratrmas.279
Prof.Dr. Kerem KARABULUT
Tuzluca lesinin Sosyo-Ekonomik Durumu zerine Bir Uygulama302
Prof. Dr. Kerem KARABULUT, Ali SHAHINPOUR
Tebrizin Ekonomik Potansiyeli ve Trkiye in Frsatlar317
Do.Dr. Mustafa TEKN
Idrda Eitim Hizmet Kalitesinin ller Aras Gelimilik Dzeyi: 2000den 2010a.327
Do.Dr. rfan KALAYCI
Idrn Kalknma Arlar: Rekabet Endeksleri Inda Bir Deerlendirme343
Do. Dr. Selim BAAR, r. Gr. Serkan KN
Snr Ticaretinin Blge Ekonomisine Etkisi..360
-
VI
Do.Dr.Ayhan GENLER
Idrda Salk Hizmet Kalitesinin ller Aras Gelimilik Dzeyi: 2000den 2010a..381
Ar.Gr. Pelin ATLA
6102 Sayl Trk Ticaret Kanununa Gre Anonim irkette Denetiler405
Dr. Krat HACITAHROLU
Idrda G k Tahmini (2017-2020)..418
Aye Nur ARSLAN
G klar Asndan Idrn Kars ve Ardahan le Mukayesesi..432
Yunus Emre KOCAKAYA, Yemliha Yavuz DURUKAN
Trkiye-ran 2000-2010 D Ticaret likileri..461
EDEBYAT BLDRLER
Yrd.Do.Dr. Blent ARI
Trklerde Idr..472
Rven MEMMEDOV
Folklor Motifleri zerine Yazlm ocuk Eserlerinde Milli Deerlerin Tecessm (1970-1980li Yllar).499
Derya AKSOY
Nedimin Gazel Bahesinde Aan iekler...510
Sait KK
Aras Nehri Boylarnda Ouzlar Ve Ozan Dede Korkut..528
SOSYOLOJ BLDRLER
Yrd. Do.Dr. Mevlt ZBEN
"Sessizlik ve Toplumsal Eitsizlikler tekilii na Eden Sosyal Anormalite ve Kirlilik".......................................................................................................................568
-
VII
zkan AYDAR
Tketici Davranlarna Etkisi Bakmndan Kitlesel Tketimin Yeni Adresi Alveri Merkezleri.................................................................................................................578
TARH BLDRLER
Prof. Dr. Mesut APA
"Birinci Dnya Sava'ndan Sonra Dou Anadolu'da Kzlay ( Hilal- Ahmer ) Yardm Heyetleri"....................................................................................................................587
Do. Dr. Erdal AYDOAN
Cumhuriyet Dneminde Idr'da Nfus Hareketleri ( 1927-1960 ).......................599
Yrd. Do. Dr. Cengiz ATLI
Demokrat Parti'nin Kuruluu ve Kars'ta rgtlenmesi.........................................608
Yrd. Do. Dr.Songl KEEC KURT
Osmanl Devletinde zel Mslman ve Gayrimslim Okullarn Karlatrlmas.................................................................................................624
Dr. Oktay KIZILKAYA
XIX. Yzylda Revan ve evresi.............................................................................636
Dr. Makbule SARIKAYA, Dr. Glpnar AKBULUT Idr Soykrm Mzesi ve nemi............................................................................648 Do. Dr. Hseynov Yusif HSEYNOLU Azerbaycan Trkiye Mnasebetlerinde Milli Lider Haydar Aliyev'in Rol..........666 Aslan TURLYBEK., Dinora ZHUMATAYEVA Osmanl -talyan Sava ve Enver Paa.................................................................675 Okt.Muzaffer BAKAYA Cumhuriyet'in lk Yllarnda Idr'da Pamuk Ziraat ve Serdarabat Baraj Meselesi............................................................................................................696
-
VIII
Aydan GRLYER Cumhuriyet'in lk Yllarnda Kars'ta Tiyatro Faaliyetleri ve Azeri Kltrnn Etkisi................................................................................................................717
-
1
LAHYAT BLDRLER
XIX. Yzyln Sonlarnda Irakta Snn Ulema zerinden i (Cafer)
Toplumunu Tahrik Etmeye Ynelik Faaliyetler
Yrd. Do. Dr. Abdullah PO*
The Activities Aiming to Incite the Jafarite Community in Iraq with Reference to
Sunni Scholars Near the end of the 19th Century
Abstract: This paper is based on documents obtained from the archives of the Prime
Ministry. At first the situation of the Jafarite population living in Iraq under Ottoman
rule near the end of the 19th century is briefly related. After that, we will explain the
activities aiming to Incite the Jafarite community in Iraq with Reference to Sunni
Scholars, in this period where Shiite belief rapidly spread in the region.
Keywords: Ottoman, Iraq, Sunni, Shiite, inciting
zet: Bu teblide, Babakanlk Arivinden temin edilen belgeler esas alnarak nce
XIX. yzyln sonlarnda Osmanl hkimiyetindeki Irakta yaayan Cafer tebaann
durumuna ksaca temas edilecektir. Ardndan da blgede iliin hzl bir ekilde
yayld bu dnemde, Snn ulema zerinden Cafer toplumunu tahrik etmeye ynelik
faaliyetler ele alnacaktr.
Anahtar Kelimeler: Osmanl, Irak, Snn, i, Tahrik
Snn slamn temsilcisi olan Osmanl idaresindeki Caferler, mezhep
farkllndan dolay herhangi bir ayrma tabi tutulmamtr. Onlarn rahat bir ortamda
yaamlarn srdrebilmeleri iin hem yerel yneticiler hem de merkez otorite
gereken ihtimam gstermitir. Osmanl ynetiminin, Cafer vatandalarna salad
huzur ve gven ortam bizzat kendileri tarafndan da beyan edilmitir. Nitekim Badat
vilayetinin Smerr kasabas ilerinden 59 kiinin imzas ile 31 Mays 1894 tarihinde
merkeze ekilen telgraf metninde yle denilmektedir:
-
2
Mezhepdalarmz olan iler ile bir iki seneye gelinceye kadar sye-i adlet
vye-i hazret-i hilfetpenhde keml-i huzr ve rhatla imrr- evkat itmekde
ve kffe-i umr ve mumeltda ehl-i snnet ile msv tutularak ve edye-
mefrza-i hazret-i zllullahiye muvzabetle ml ve cn ve rzlar her bir
tecvz ve tedden masn bulunmakta iken 1
Bu ifadeler, Osmanl vatanda olan Caferlerin uzun bir sre huzur iinde
yaadklarn, onlarn mal, can ve rzlarnn teminat altna alndn, Snnlerle eit
tutularak kendilerine adaletle muamele edildiini belgelemektedir. Ancak sz konusu
kaytta geen bir iki seneye gelinceye kadar ifadesi 1890l yllardan itibaren
Iraktaki istikrarn bozulmaya baladn gstermektedir.
XIX. yzyln sonlarna doru Irakta ilik hzl bir ekilde yaylmtr.
Nitekim 9 Haziran 1892 tarihli bir belgede Hille, Kerbel, Smerr ve evredeki dier
ehirlerde yaayan Araplarla airetlerin byk bir ksmnn on sene ncesine kadar
Hanef mezhebine mensup olduu belirtilmitir. Ayn kaytta Acem ahundlarn
tevikleriyle blgede iliin hzl bir ekilde yayldna da dikkat ekilmitir2.
Iraktaki Snn kabilelerin, ilie dnmn tahlil eden Nakasha gre de XIX.
yzyln sonlarna doru Cafer nfus artmtr. XX. asrn ilk eyreinde ise blgedeki
ilerin oran % 50nin zerine kmtr3.
Demografik yapnn Caferler lehine deimesine paralel olarak Iraktaki
huzur ortam da bozulmutur. Bu dnemde Snn ulema zerinden Caferlerin srekli
tahrik edilmeye alld grlmektedir. Caferleri kkrtma faaliyetleri srasnda
kullanlan materyallerin banda Ehl-i Snnet limleri tarafndan aya kar yazlan
reddiye tr eserler gelmektedir. Nitekim 7 ubat 1887 tarihli bir belgede, Badattaki
Caferler tarafndan nceden verilen bir ikyet dilekesine atf yaplmtr. Sz
* Idr niversitesi lahiyat Fakltesi.mail: [email protected] 1 BOA, DH. MKT, Dosya No: 252, Gmlek No: 27. 2 BOA, Y. PRK, MF, Dosya No: 2, Gmlek No: 36. 3 Nakash, Yitzhak, Snn Irak Kabilelerinin ilie Dnm, ev. Zeki Tekin, slm
Aratrmalar Dergisi, XV/III, 2002, s. 387, 397. XIX. yzyln sonlarnda Iraktaki Snn ve i nfus verileri iin ayrca bkz. Cuinet, Vital, La Turquie dAsie, Paris 1894, III, 17. 131, 132, 143, 199, 208, 220-221; emseddin Smi, Kmsul-Alm, stanbul 1306, II, 1324-1327, V, 3812; Deringil, Selim, The Struggle Againist Shiism in Hamidian Iraq: A study in Ottoman Counter-Propaganda, Die Welt des slam, New Ser., Bd. 30, Nr. 1/4, (1990), p. 49; z, Mustafa a, DA, stanbul 2010, XXXIX, 114.
-
3
konusu dilekede daha nce Kerbelda kad naiplii yapan akir Efendinin, iler
aleyhine bir risale yaymlad belirtilmitir. Bu risaleden dolay Snnlerin, Caferlere
dman olduu ifade edilerek merkez idareden adaletin salanmas talep edilmitir4.
21 Mart 1888 tarihli bir belgede bu konuya dair detayl bilgilere yer
verilmitir. Buna gre akir Efendinin bastrd risaleden dolay Badattaki
Snnlerin, Caferlere dman olduu ynndeki ikyet, eyhlislama havale
edilmitir. Fetva makam da sz konusu risale hakknda bir inceleme yaptrmtr.
Yaplan tahkikata gre akir Efendinin risalesi, Caferler aleyhine yazlm bir eser
olmayp Lahordan fetva isteyen bir kiinin sorusuna Irak ulemas tarafndan verilen
cevaplardan ibarettir. Caferlerin ikyetine konu olan risalenin cevb- savb olmak
zere metnet-i lyka ile kaleme alnm ifadeleriyle deerlendirilmesi, srf mezhep
farkll sebebiyle telif edilmi alelade bir eser olmadn gstermektedir. Bu risale,
kendilerini i olarak tantan bir frkann, ashb- kirm ve zellikle de ilk halifenin
irtidat ve kfrlerini dile getiren itikatlarnn reddini ihtiva etmektedir. Eserde,
Caferlere asla hakaret edilmedii de belirtilmitir. Ayrca onlarn houna gitmeyen
herhangi bir muamele ile karlap karlamadklarnn yerel yneticiler tarafndan
aratrlmas ve her snf tebaa hakknda icra klnan adaletin Caferlere de salanmas
gerektiine vurgu yaplmtr5.
Fetva makamnn ikyete konu olan eser hakknda yaptrd aratrma
neticesinde ulalan sonular, Iraktaki bir Ehl-i Snnet liminin, Lahordan sorulan
sorular zerine kaleme ald risalenin, olduka mbalaal ve hatta gerek d
beyanlarla blgedeki i toplumunu, Snnlere kar tahrik etmek iin kullanldn
gstermektedir.
4 BOA, DH. MKT, Dosya No: 1398, Gmlek No: 21. Caferlerin ikyetine konu olan eserin
ad el-Ecvibetl-Irkiyye alel-Esiletil-Lhriyyedir. Bu risale, Badat mfts ihbddn Mahmd lus tarafndan 1838 ylnda yazlmtr. Eser ilk defa Badatta mellifin olu Ahmet akir Efendi tarafndan 1301/1884te baslmtr. Bkz. ihbddn Mahmd el-ls, el-Ecvibetl-Irkiyye alel-Esiletil-Lhriyye, Badat 1301, s. 1, 65. Ayrca eserin yazma nshalar ile daha sonraki basklar iin bk. Muhammed Erolu, ls, DA, stanbul 1989, II, 551; Alican Dadeviren, ihbddin Mahmd el-lus, Hayat, Eserleri ve Tefsiri Rhul-Men, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2001, III, 375, 146. dipnot; Mnir Hasan, lsnin iaya Kar Reddiyesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2002, s. 39.
5 BOA, DH. MKT, Dosya No: 1495, Gmlek No: 111.
-
4
akir Efendi tarafndan yaymlanan reddiye ierikli risalenin yannda,
Iraktaki dier ulema ve merann konumalarnn da Snnlerle iler arasnda fitne
arac haline getirildii grlmektedir. Nitekim 23 Mays 1886 tarihinde Tahrandan
stanbula ekilen telgrafta Smerr naibi, mfts, belediye reisi ve bunlarla ayn
fikirde olan kiilerin, ehirde oturan ran vatanda baz ulema ile talebeyi tahkir
ettiklerinden ikyet edilmitir. Belde naibinin minberden, Cafer mezhebini tezyif
ederek onlarn mallarnn helal olduuna hkmettii de iddia edilmitir. Ayrca
durumun Badat vilayetine bildirilmesine ramen valinin bu ie gereken ehemmiyeti
vermedii de ifade edilmitir. Telgrafn devamnda iki devlet arasndaki iyi ilikilerin
gelitirilmesinin arzu edildii bir dnemde, Smerr naibi ve mftsnn herkesin
gz nnde Cafer mezhebine dil uzatmasnn iki millet arasnda dmanla yol
aaca uyarsnda bulunulmutur. Bu balamda olayn birinci dereceden
sorumlularnn Smerrdan srlmesi ve onlara yardm eden kiilerin de eitli
cezalara arptrlmas talep edilmitir6.
Osmanl merkez ynetimi, Tahrandan gelen telgraftan sonra Smerr
mfts hakkndaki iddiadan dolay Badattan, rana bir telgraf ekildii bilgisine
de ulamtr. Bu durumdan yerel yneticileri annda haberdar ederek onlardan,
blgede kabilecek fitneyi nlenmelerini istemitir7.
29 Austos 1886 tarihinde altnc ordu komutan Hidayet Paadan gelen
ifreli telgrafta ise Smerr mftsnn, Caferlere hakaret ettiine dair ikyeti
aratrmak zere gvenilir bir zabit grevlendirildii bildirilmitir. Yaplan tahkikat
srasnda iler, mftnn Caferleri tahkir ettiiyle ilgili iddiann halk arasnda
azdan aza yayldn sylemilerdir. Ancak hem Smerrdaki iler hem de ran
ehbenderi, mft hakkndaki sulamaya ahit gsterememitir. Snnler ise sz
konusu iddiay tekzip etmilerdir8. Oysa Tahrandan gelen telgrafta, Smerr naibi ve
mftsnn, Cafer mezhebi aleyhindeki szlerini herkesin gz nnde syledikleri
iddia edilmiti9.
6 BOA, Y. PRK. EA, Dosya No: 5, Gmlek No: 24. 7 BOA, DH. MKT, Dosya No: 1351, Gmlek No: 72. 8 BOA, Y. A. HUS, Dosya No: 196, Gmlek No: 1. 9 BOA, Y.PRK. EA, Dosya No: 5, Gmlek No: 24.
-
5
Altnc ordudan gelen telgrafa gre Smerrda ikamet eden Mirza Mehmet
Ali, adliyede mahkm olan olunun kurtarlmasn mftden rica etmitir. Mft
Efendi ise adl makamlarca verilen hkme bir ey yapamayacan sylemitir. Bunun
zerine mftnn, Caferleri tahkir ettiine dair ayia yaylmtr. Mft hakkndaki
iddia, iler arasnda dilden dile dolamasna ramen onun hakaret ierikli szlerini
bizzat kendi azndan iiten herhangi bir kiiye rastlanmamtr. Esas mesele ise Mirza
Mehmet Alinin mftye olan kin ve garazndan kaynaklanmtr10.
Bahsi geen telgrafta ranlerin bu bbdaki srrlarna mebni kayd ile ayn
konunun ele alnd 3 Kasm 1886 tarihli bir baka belgede geen ran sefret-
hnesinden vukua gelen mstedyt- mtevlye11 ifadesi, hem devlet olarak
rann hem de Iraktaki ran vatandalarnn bu konuya gereinden fazla mdahil
olduklarn gstermektedir. Osmanl yerel yneticileri de, bu duruma atf yaparak
mft hakkndaki sulamann herhangi bir kargaaya yol amadan sonulandrlmasn
arzu etmilerdir. Ancak Mft Efendi ile Mehmet Alinin Smerrda bulunduklar
mddete beldedeki kutuplamann nlenemeyeceine de dikkat ekmilerdir12.
Bu bilgiler, Ehl-i Snnet ulemasnn yapt konumalarn arptlarak i
toplumunun, Snnlere kar kkrtldn gstermektedir. Yaplan tahrik faaliyetleri
neticesinde Smerrda 27 Haziran 1894 tarihinde iki grup arasnda, Caferlerden iki
kiinin lm ile sona eren bir atma yaanmtr13.
Yukarda verilen bilgilerden u sonular karmak mmkndr: Osmanl
idaresi, Iraktaki Caferleri, Snnlerle daima eit tutmak suretiyle bu iki mezhep
mensuplar arasnda denge siyaseti yrtmtr. Hukukun uygulanmas noktasnda
hibir ayrm yapmamtr. Bir arada yaayan Snnlerle Caferler arasnda fitneye
sebep olabilecek trden iddialar, her trl nyargdan uzak bir ekilde en ince
ayrntsna kadar aratrmtr. Bu sayede hem Caferlerin madur edilmemesi iin
gerekli nlemleri almaya alm hem de Snnlerin zan altnda kalmasna msaade
etmemitir. Alnan tm tedbirlere ramen XIX. yzyln sonlarnda Iraktaki Snn
kabilelerin kitlesel olarak iletirildii bir ortamda, Snn ulema tarafndan kaleme
alnan reddiye tr eserlerle yaplan konumalarn olduka mbalaal ve bazen de
10 BOA, Y. A. HUS, Dosya No: 196, Gmlek No: 1. 11 BOA, Y. A. HUS, Dosya No: 196, Gmlek No: 1. 12 BOA, Y. A. HUS, Dosya No: 196, Gmlek No: 1. 13 BOA, DH. MKT, Dosya No: 252, Gmlek No: 27.
-
6
gerek d haberlerle i toplumunu, Snnlere kar kkrtma arac haline
getirilmesinin nne geilememitir. Yaplan tahrikler sonucunda Smerrda
Caferlerden iki kiinin lm ile sonulanan bir olay meydana gelmitir.
Bu teblide, Irakn yakn tarihinde, Snnlerle iler arasnda yaplan tahrik
faaliyetleri sonucunda yaanan ac bir hadiseye dikkat ekilerek gnmzde Idrda
bir arada yaamaya devam eden bu iki topluluun, tarihten gerekli dersleri
karmasna ve bylece daha huzurlu bir ortamn oluturulmasna bir nebze de olsa
katk salanmas amalanmtr.
-
7
Bibliyografya
Ariv Belgeleri
BOA, Dhiliye Mektub Kalemi, Dosya No: 252, Gmlek No: 27.
BOA, Dhiliye Mektub Kalemi, Dosya No: 1398, Gmlek No: 21.
BOA, Dhiliye Mektub Kalemi, Dosya No: 1495, Gmlek No: 111.
BOA, Dhiliye Mektub Kalemi, Dosya No: 1351, Gmlek No: 72.
BOA, Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak, Dosya No: 196, Gmlek No: 1.
BOA, Yldz Tasnifi Perakende Evrak Maarif Nezareti Maruzat, Dosya No: 2,
Gmlek No: 36.
BOA, Yldz Tasnifi Perakende Evrak Elilik ve ehbenderlikler Tahrirat, Dosya No:
5, Gmlek No: 24.
Dier Kaynaklar
ls, ihbddn Mahmd, el-Ecvibetl-Irkiyye alel-Esiletil-Lhriyye, Hamidiye
Matbaas, Badat 1301.
Cuinet, Vital, La Turquie dAsie, c. II-III, Paris 1894.
Dadeviren, Alican, ihbddin Mahmd el-lus, Hayat, Eserleri ve Tefsiri
Rhul-Men, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, III, 2001,
ss. 359-390.
Deringil, Selim, The Struggle Againist Shiism in Hamidian Iraq: A study in Ottoman
Counter-Propaganda, Die Welt des slam, New Ser., Bd. 30, Nr. 1/4, 1990,
pp. 45-62.
Erolu, Muhammed, ls, DA, c. II, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 1989, ss.
550-551.
Hasan, Mnir, lsnin iaya Kar Reddiyesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2002.
Nakash, Yitzhak, Snn Irak Kabilelerinin ilie Dnm, ev. Zeki Tekin,
slm Aratrmalar Dergisi, XV/III, 2002, ss. 387-397.
z, Mustafa, a, DA, c. XXXIX, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 2010, ss. 111-
114.
emseddin Smi, Kamusl-Alam, I-VI, c. II, V, Mihran Matbaas, stanbul 1306
(1889)- 1314 (1896)
-
8
AKLIN LAH HAKKATLER KAVRAMA(MA)SINA DAR BR
DEERLENDRME
Yrd. Do. Dr.Bekir KLE*
zet
Bireye dnyev meselelerde yol gsteren bir meleke olarak akl, bir ksm lah
hakikatleri kavrama hususunda yetersiz kalmakta, hatta bazen bir ba ve engel
olabilmektedir. Bundan dolay sfler, akl tmden reddetmemiler; sadece kategorize
edip snrlarn belirlemilerdir. Cz- kll olmak zere balca iki ana kategoriye
ayrdklar akln, cz olann sahalarnda yetersiz grmlerdir. Bunun yannda kef
ve ilhm gibi kendilerine gre ok daha stn idrak vastalarnn varln da kabul
etmilerdir. Bu bildiride bir ksm sflerin, akln ilah hakikatlere ulamaya neden
engel olduuna dair grleri deerlendirilmitir. Bu balamda ncelikle, akln
szlkteki engel anlamnn buna iaret edii irdelenmitir. Sonrasnda ise tasavvufta
akla nem verilmediine dair bir kanaatin doruyu yanstp- yanstmad zerinde
durulmutur. Bu anlamda ksaca, tasavvufun akl d deil akl st bir disiplin
olduu ele alnmtr.
Anahtar Kelimeler: Akl, Kef, Tasavvuf,drk, lah Hakkat.
AN ASSESSMENT ABOUT (NOT)COMPREHENSION OF DIVINE TRUTHS
OF MIND
Abstract
The mind which is guiding the person about worldly matters as a natural faculty
is insufficient to understand the divine truths and sometimes it can be a tangle or
obstacle. Therefore the Sufis do not refused the mind altogether but they only
categorized and identified the boundaries of the mind. They devoted the mind into two
main categories as particular- universal (juzi- kulli) and they think that particular
mind is insufficient in their fields. In addition they have accepted the means of
-
9
realization as discovery (kashf) and inspiration (ilham) which are more superior than
mindaccording to their ideas. In this paper, some Sufis opinions about why mind is an
obstacle to reach the divine truths is reviewed. In this paper first of all the meaning of
the mind in the dictionary indicates obstacle is examined. Then we are focused on a
belief that Sufism does not give importance to mind is true or not. Shortly, it is
discussed that Sufism as a discipline is superior than mind and it is not irrational.
Key words: Mind,Uncovering, Sfsm, Comprehension, Divine Truths.
Giri
Tasavvufta aklla ilgili grlerin deerlendirmesine gemeden nce akln lgat
anlam ile sflerin akl tariflerine deinmek faydal olacaktr.
Akl lgatte, balama, engelleme, yasaklama, ahmakln zdd, idrak, anlay,
zek gibi anlamlar tamaktadr.1 Akl, Allahn imtihana muhatap olan kullarna
ltfettii bir seciyedir. Hak ile btl ayrmaya yarayan bir nrdur2 ve lah nrdan
yardm alr3.
Araplar, falanca kiinin dili tutuldu, baland ifadesini, akl kknden bir
fiille ifade ederler.4 Tasavvuf adan da, akln zikredilen anlamlar ierisinde en ok
dikkat ekenleri ba ve engeldir. Akla bu mnlarn verilmesinin balca iki
sebebi vardr. Birincisi; cehaletin bir karanlk olmas ve akln nrlandnda bu
karanl datarak cehaleti engellemesinden dolaydr.5Akln cehalet karanlna
engel olan fonksiyonuzerinde duran sflerden birisi ihbddn-i Shreverd (v.
632/1234)'dir. Ona gre, baz mutasavvflarn akla bu ismi vermelerinin sebebi; akln
basretini nr kaplaynca, cehalet karanlnn yok olmas ve gerekleri grmeye
balamasdr. Bundan dolay akla, cehalete mni olduu iin "mni", engel
1 Hris el-Muhsib, el-Akl ve Fehml-Kurn (Akln Mahiyeti ve Kurnn Anlalmas),
tahk. Hseyin el-Kuvvetli, ter. Veysel Akdoan, aret Yaynlar, stanbul 2006, s. 207. 2 Cahid Baltac, Tasavvuf Lgat, Gelenek Yaynlar, stanbul 2011, s.23. 3 Safer Baba, Istlht- Sofiyye f Vatan- Asliyye (Tasavvuf Terimleri), Heten Keten Yaynlar,
stanbul 1998, s. 11. 4 bn Manzr, Lisnl-Arab,IV,3046. 5 ihabuddin Shreverd, Avriful-Marif, ter. Dilaver Selvi, yay. Umran Yaynlar, stanbul
1995, s.592.
-
10
anlamna gelen "akl" ad verilmitir.6 Ayrca akl, kiiyi helake dlecek yerlerden
engellemesi mnsnda da kullanlmtr.7 Akl pratik adan deerlendiren Amir b.
Kays (v. 146/763) bu hususta, Akln seni, seninle ilgisi olmayan eylerden
alkoyabiliyorsa sen akllsn8, demitir. Sfyan b. Uyeyne (v. 198/813) ise, yilii
ve ktl tanyan akll deildir. Ama iyilii tanyp gereini yapan, ktl
tanyp ondan saknan kimse aklldr9 demitir. Bu durumda, bireyin akll kabul
edilebilmesi iin, aklnn gsterdii dorular uygulamas; men ettikleri hususlardan
ise uzak durmas gerekmektedir.
Sflere gre; akla ba ve engel anlam verilmesinin ikinci sebebi de;
onun hakikate ulamadaki engelleyici fonksiyonundan dolaydr. Ahmed Avni Konuk
(v. 1938), mam fi (v. 204/819)nin akln engelleyici rolne dikkat eken bir iirini
yle nakleder:
drak- ukln nihayeti kldir, dmdr.
Ve lemlerin gaye-i say aknlktan ibarettir.
Bu beyitten anlald zere; akl, ilah hakikatleri idrak etmekten ok uzaktr.10
Maklt- emsde yer alan u iir de akln bu anlamn desteklemektedir:
Akl, kiilerin badr, ak bu balar zer
Akl der ki, taknlk etme! Ak da teklifsiz davran, der!11
Buna beyite gre kii, akln kullanarak aresiz kald ve takld yerleri akla
geebilir. Hakikatlere ulamann ak merdiveniyle olacan syleyen Mevln (v.
672/1273) da, bu yolun kat edilmesi iin akl bandan kurtulmak gerektiini ifade
6 Bk. Shreverd, Eb Hafs ihabddin Abdulkdir b. Abdullah, Avrifl-marif, Drl-
Ktbil-Arabiyye, Beyrut 1983, s. 457.Yksel Gztepe, Gazali ve ncesi Baz Sflerin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf, lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl. 8 (2007), say. 19, s. 298-299.
7 bn Manzr, Lisnl-Arab, IV,3046; 8 Eb Bekir Abdullah b. Muhammed bn Ubeyd b. Ebid-Dny el-Kure el-Badad, el-
Aklu ve Fazluhu, tahk. Ltf Muhammed es-Sagr, Drur-Rye, s. 49. 9 bn-i Ebid-Dnya, el-Aklu ve Fazluhu, s. 59. 10 Ahmed Avni Konuk, Fususul-Hikem Tercme ve erhi, Marmara niversitesi lahiyat
Fakltesi Vakf Yaynlar (FAV), stanbul 1994, c. I, s.121. 11 ems-i Tebriz, Maklt, ev. Mehmed Nuri Genosman, Ata Yaynlar, stanbul 2009,
s.42.
-
11
eder.12 Aslnda Mevln aktard bu tecrbesiyle sflerin aklla ilgili dncelerinin
bir panoramasn sunmaktadr.
Kanaatimizce; akln hem cehalete hem de ilah hakikatlere ulamada engel
olmas bir eliki deil aksine, akln farkl fonksiyonlaryla alglanmasnn bir
neticesidir. Sflerin her iki durumda da engel kabul ettikleri cz/me akldr.
nk akln bu eidi, dnyev cehaleti engellemede yeterli olup kiiyi aydnlatrken;
metafizik meselelerde yetersiz kalmaktadr.
Tasavvuf ve Akln drak Snrlar
Tasavvufta nuran bir latife olan akl, Mslmanlarn mkellef kabul
edilmesinde temel bir arttr. Bundan dolay hibir slm disiplinin akl hie saymas
mmkn deildir. Tasavvuf ilminin bir usl olarak temel kabul ettii mverel-akl
(akl st/tesi) olmas, bu disiplini dardan gzlemleyenler tarafndan bazen yanl
alglanarak, onun akla nem vermeyen bir ilim olduu intiban oluturmutur.
Dorusu u ki; tasavvuf akla btn ilimler gibi gerektii nemi ve deeri vermektedir.
Ancak din ve uhrev sahada, zellikle gnostik bilgi (marifetullah) sz konusu
olduunda, akln tesinde kef, ilham ve sezgi gibi idrak vastalarn kullanmaktadr.
rnein bn-i Arab (v. 638/1240), srekli mnev tecrbe ve kef yolu ile bilgi
edinmenin nemine ve kuatclna vurgu yapar. Zhir sretlere taklp kalarak
istidlli olarak, aklla hakikati arayanlarn, hakikatin ancak en aa mertebesine
ulaabileceklerini syler.13
Bir ilmin akl tesi olmas demek, akl d olduu anlamna gelmez.
Tasavvuf, mistik bir ilim olarak, her eyi aklla halletmeye alan aklc (rational) bir
yapda deildir. Bu ynyle, akln nceliinin birinci srada olduu felsefe ve kelm
gibi ilimlerden ayrlr. nk tasavvuf, cz akl ile stn hakikatlere ve ilah srlara
12 Mevln Celleddn Rm, Btn Eserleri Semeler (Divn- Kebr), haz. Yakup afak,
Konya Bykehir Belediyesi Yaynlar, Konya 2010, s. 392. 13M. Mustafa akmaklolu, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Dil-Hakikat likisi Marifetin
fadesi Sorunu, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,Doktora Tezi, Ankara 2005, s.27.
-
12
ulamann imknszln savunur. Bu nedenle akln, Rububiyet srlarna ulamak iin
deil; kulluk vazifelerini yerine getirmek iin bir ara olduu sylenmitir.14
Kurn ve snnette de cz akln idrak edemeyecei meselelerin olduu
bildirilmitir.15 rnein; Allahn Zt, rhun mahiyeti ve kyamet vakti gibi hususlar
bunlardandr. Tasavvufta akln ikinci planda olmas, onun giremedii ve sz sahibi
olamad baz alanlarn bulunmasndan dolaydr. Bunlardan birincisi; tasavvufun ze
ve ie dnk yapsyla alakaldr. Yani onun, slm dininin mistik/srr ve
esoteric/batn vechesini oluturmasdr.16 u da var ki; tasavvufun btn yn, onun
zhirden kopuk ve dinin temel kaidelerine uymayan bir ilim olduunu gstermez.
Btnn zhire uygunluu sflerin hassas olduu bir husustur. Eb Sid Harraz (v.
277/890)n Zhire muhalif olan her btn btldr17 sz, bunu veciz bir ekilde
ifade etmektedir. Yine benzer ekilde, Eb Sleyman ed-Drn (v. 215/831)nin
Bazen kalbime bu toplulua (sflere) ait nktelerden (hikmetli szlerden) bir nkte
gelirdi de, ben onu iki adil ahit: Kurn ve Snnetle dorulatmadka kabul
etmezdim18 sz de tasavvufta zhir- btn uyumunun ne derece nemli olduunu
ortaya koymaktadr.
Bir hl ilmi olan tasavvufta, akln ikinci planda kalmasnn dier bir sebebi;
tasavvufun sezgiyle vastasz idrke/kavraya yer vermesidir. Sezgi kavramnn en
yaygn tanm dorudan doruya kavramadr. Sezgide, kavramann dorudan doruya
olmas ise aklda olduu gibi bir karmn, nedenlerin, ncllerin, bir tanmlama
ileminin, dorulamann, sembollerin ve bir dnme srecinin bulunmamas
anlamna gelir. Sezgi, tek bir zihin ileminde apak ve kesin olarak kavramadr. Bu
kavramada, kavramlar aras iliki kurulmadan akl yrtmesiz ve vastaszca bir zihin
14 Zafer Erginli, Metinlerle Tasavvuf Terimleri Szl, Kalem Yaynlar, stanbul 2006,
s.79. 15 Bu hususlarla ilgili detayl bilgi iin bkz. Naim ahin, Kuran- Kerimde Akl ve Akln
Deeri Meselesi, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say. VIII, Konya 1999, s.239-241.
16 Sleyman Uluda, Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, (30.01.2008) 26.12.2012. http://akademik.semazen.net/author_article_detail.php?id=892
17 Eb Abdurrahman es-Slem, Tabakts-Sfiyye, tahk. Ahmed e-irbs, Dru--ab,Khire 1998, s.74.
18 Abdlkerim Kueyr, er-Risletl-Kueyriye, tahk. Abdlhalim Mahmud- Mahmud b. E-erf, Dru-ub, Khire 1989, s.67.
-
13
ilemi vardr. Sezgiler saf ve berrak zihinde doarlar. Bu tr bilgiler phesizdir ve
bunlarn doruluunun ve kesinliinin ispat sz konusu olamaz.19
Mutasavvflarn akl hedef alan eletirileri genelde, akln snrlarn amasndan
dolaydr. Mesela Gazl (v. 505/1111), devaml akl rehber edinen felsefenin tabi
ilimler ve matematik ksmna deil tabiatst ksmna dair grlerine kar kmtr.
nk tabiatst akln uzmanlk alan deildir. Akl, uzmanlk alanna giren tabi
ilimler ve matematikte verimli almalar yaparak ortaya salam prensipler ve titiz
ller koymay baarmtr. Ancak akln bu alanlardaki baars bazlarn yanlgya
drerek akln her yerde sz sahibi olabilecei dncesine srklemitir. Onlar
sanmlardr ki; akl, hem tabi hem de tabiat tesinde, hem kinat hem de kinat tesi
hakknda, hem somut hem soyut kavramlar alannda, hem ehadet hem de gayb lemi
hakknda sz sahibi olabilir. Bu temel yanlgya kaplan kimseler akl tabiat tesi
alanna sokmulardr. Ancak baarsz olmulardr.20
Sfler aslnda, faaliyet ve yetki alan madd lemden ibaret olan insan aklnn
nem ve deerini her vesile ile ifade etmiler; bu manadaki akla da akl- cz,akl-
me,akl- tecrb gibi isimler vermilerdir.21 Yani sahasnda kald srece akl-
czyi de eletirmemilerdir. Akln yetersiz grlmesi, dni/ilh meselelerin belli bir
ksmyla snrldr. Dnyev ve sosyal alanla ilgili olarak ayn eyi sylemek mmkn
deildir. Sfiler hem dni, hem de dnyev alanda akln nemli bir ilevi olduunun
altn izerler. lk sflerden itibaren tarih boyunca bu durumu btn mutasavvflarda
gzlemlemek mmkndr.22el-Munkz erh eden Abdlhalim Mahmuda gre;
bizler tabiat tesi alannda iimizi grmedii gerekesi ile duyu organlarna ve akla
srt evirdiimizde onlar hor grm olmayz. nk biz akl, kendi alannda
kullanarak ona verdiimiz deeri ortaya koymu oluyoruz. Bizim akla srt evirmemiz
sadece tabiat-tesi problemleri ile ilgilidir. nk akl uzmanlk alan dnda
zorlamal bir ekilde kullanmak istemiyoruz.23
19smail Kz, Sezginin Bilgideki Yeri ve nemi, Kelam Aratrmalar,3:1 (2005), s.25, 38. 20Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, Gazal, el-Munkizu mined-Dall ve
Tasavvuf ncelemeler, erh: Abdlhalim Mahmud, ter. Salih Uan, Kayhan Yaynlar, stanbul 2008, s.75.
21 Sleyman Uluda, Akl, DA, c.II, s.247. 22Uluda, Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, www.semazen.net, eriim tarihi:
18.02.2012. 23Gazal, el-Munkizu mined-Dall, s. 430.
-
14
Sflerin akl karsndaki tavrn smil Fenn Erturul (v. 1946) u ekilde
ifde etmitir: Mkefe erbb olan Mslmanlar, akl hibir zaman terk ve ihml
etmemilerdir. Ancak akl, idrak edebilecei gerekler iin kullanmlardr. Akln
idrakten ciz kald hakikatleri ise, kef ve ilhm vstasyla anlamaya
almlardr.24 Buna ramen, felsefe ve kelmda akln ar sayg grmesi ve
tasavvufun da akl tesi vastalar kullanmas gibi sebepler tasavvufta akla deer
verilmedii gibi hatal bir yargnn ortaya kmasna sebep olmutur. Aslnda
tasavvufta akl, ihmal edilmi deildir. Bilakis sfler tarafndan yeri geldike akln
deeri vurgulanmtr.
Sfler, akletmeyi ve dnmeyi tavsiye eden yetlerin yannda akl ven
hadislere de eserlerinde yer vermilerdir. rnein Gazl, Allahn yaratt ilk eyin
akl olduu, kiiye ondan daha deerli bir ey verilmedii ve onun ktlklerden
koruduuna dair ok sayda hadis nakletmitir.25 Yine; Hz. Peygamber (s.)in;
Ashabmn en faziletli ve en hayrl olanlar en takval olanlardr. hadisinde Eb
Sad, Onlarn en mttakilerinin en aklllar olduunu nakletmitir.26 Grld
zere; bu hadis de akln nemini ifade etmektedir.
Sfler, bilinenin aksine, aslnda akla daha byk bir deer atfeder. rnein
Hilyetl- Evliyda yer alan u ifade onlarn bu konudaki dncelerini ifade eder:
mandan sonra kula verilen en deerli ey akldr.27 Mevln da akldan, ilk
manev varlk, daha dorusu dier yaratlmlardan ayran ve stn klan bir zellik
olarak bahseder. Akldan yoksun kimseyi de insanlktan km, hayvanlk derekesine
inmi bir varlk olarak grr.28
Gazlye gre sfler, akln yerildiine dair de bir ksm szler sylemitir,
ancak bu eletirilerinde, insanlarn mnazaralarda birbirlerini yenmek ve ilzam etmek
iin kullandklar akl ve akl ilimlerini hedef almlardr. Sfler, insanlarn dillerine
24smail Fenni Erturul, Lgate-i Felsefe, Matbaa-i mire, stanbul 1341/1922, s. 445; sa
elik, Muhammed kblde Akl ve Ak, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 9 (2008), say: 22, s. 42.
25Bkz. Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Gazal, hyu Ulmidd-Dn, Dru-ab, trz., c.I, s. 141- 144.
26 bn Hacer el-Askaln, el-Metlibul-liye biZevidil-Mesndis-Semniye, tahk. mer man Ebu Bekir, Drul-sme, Drul-Gays, c.XII, hadis no:2779, s.108.
27 Eb Nuaym el-Isfahn, Hilyetl-Evliy ve Tabaktl-Asfiy, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1988, c.II, s.203.
-
15
ve kalplerine yerleen bu ekildeki bir anlayn aklla ilgisi olmadn anlatmaya g
yetiremedikleri iin akl yermek zorunda kalmlardr. Buna nedene ramen akl
eletirmeyi uygun bulmayan Gazl, Allahn vd akl yerildiinde, geriye
vlecek ne kalr? demekle bir sf olarak akla verdii deeri veciz bir ekilde ortaya
koyar.29
imdi, sflerin kategorize ettikleri akln eitlerinden hangilerini vgye;
hangilerini de yermeye layk grdkleri hususundaki dncelerine deinelim.
Sflerde Akln Kategorileri
Tasavvufta akl, deiik mertebelerde ve ok ynl bir ekilde tanmlanmtr.30
Bunlardan cz ve kll akl u ekilde ifade edilir. Cz akl ile dnya ileri; kll
akl ile de de hiret ileri yrtlr. Birinci akl, rhun nrundan; ikincisi de, hidayetin
nrundan meydana gelmitir. Buna gre; birinci akl, btn insanlarda mevcuttur.
kinci akl ise, inanan tevhid ehlinde bulunup, mriklerde mevcut deildir.31 Sflerin
eletirdii akl, kll deil cz olandr. nk kll akl, heva ve hevesten uzak,
Allahn emirlerine itaat eden akldr.32 Ksaca; onlarn eletirdii ve yerdii akl ile
vd ve ycelttii akln ayn eyler olmad ortadadr.
Akl, akl- me ve akl- med olmak zere de ikiye ayrlmtr. Akl- me;
dnya ilerini dnen, Hak ve hakikate varamayan akldr. Akl- med ise; ileriyi,
ahireti dnen ve ilm-i lednne erip zt- ilahiyeye varan akl olarak tanmlanmtr.33
Tasavvuf eserlerde akl ile ilgili dnce ve yorumlar okurken, akln burada hangi
derecesinin kastedildiini bilmek, o mellifin akla bakn doru anlamak iin hayati
nem arz etmektedir. Aksi durumda akl, eserinin bir yerinde verken baka bir
yerinde eletiren bir sf-mellifi eliki ierisinde grme ve yanl anlama riski
doacaktr. rnein; Cl, bu yanl anlamann nne u szleriyle gemeye alr:
28 Kzm Muhammed, Mevln ve Akl, nklab Yaynlar, stanbul 2007, s.10. 29Gazal, hy, I, 152. 30 Shreverdye gre; aslnda akl tektir ancak bazen basiretle desteklenip nurlanr, bazen de
kendi vasf ve halinde kalr. Shreverd, Avriful-Marif, s.593. 31 Shreverd, Avriful-Marif, s.592. 32 Muhammed, Mevln ve Akl,s.10.
-
16
Allah, akl ile idrak edilmez dersek, bu szle muradmz akl- metr. Ne zaman da
Allah, akl ile bilinir dersek, bununla muradmz akl- evveldir.34
Sflere gre cz akl, ilah hakikatleri kavramada yetersiz ve cizdir. Cz
akln idrakindeki cizlik o derece ileridir ki, daha yksek bir lemin gzle
grnmeyen srlarn hesap edemez. Sadece bunlara raz olmamakla kalmaz, ayn
zamanda inkra da yeltenir ve o tr srlarn mmkn olamadn syler.35 Akl- kll
enbiya ve onlarn varisleri olan evliynn akllardr. Nks olan insanlarn akl-
czleri de akldr. Ancak pek kolaylkla hayvaniyete meylettii iin, bu akl gayet
zayf ve donuktur.36
Tasavvufta btn lem, akl- klln grndr. Akl- kll ayn zamanda
Hakikat- Muhammediyedir; yani Allahn bilgisidir ki; btn varlklar bu bilgide
sbut bulur ve bu sbut her var olan, var olaca vakit, var olaca kadar zaman ve
mekn dhilinde izhar eder.37 Bundan dolay cz aklla hareket edenler gayb lemine
kar duyarszdr. Akla ve manta dayanarak fiziktesi lem ve varlklar hakknda
konuanlarn bu hli tam bir sarlar diyaloudur.38
Erzurumlu brahim Hakk (v. 1194/1780), faziletlerinden bahsettii kll akl,
insan rhunun balangc, irfn ehlinin kalb hayat, Muhammed nr ve ilah ak
olarak tanmlar.39 Mevlnya gre de, kll akl btn lemin suretidir, insanlarn
atasdr, ona uygun hareket edilmelidir. Czi aklda veya akl- meta var olan
bilgilerin kayna kll akldr. Kll akl retmen, czi akl renci gibidir.
Peygamberler akl- klldir. Kll akl, ilim ve marifetin kayna olan ve
peygamberlere vahiy getiren Cebraildir. Evliyann bilgi kayna da odur. Bundan
dolay sfler hakki bilgi iin o kaynaa ynelmek gerektiini her frsatta ifade
33 Safer Baba, Istlahat- Sofiyye, s.12; Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri
Szl, Anka Yaynlar,stanbul 2005, s. 44. 34 Abdlkerm el-Cl, nsn- Kmil, ter. Abdlaziz Mecdi Tolun, z Yaynlar, stanbul
2002, s.300-301. 35 Muhammed, Mevln ve Akl, s.57. 36 Mevln Celaleddin Rm, Mesnev-i erif erhi, ter. ve erh. Ahmed Avni Konuk, haz.
Seluk Eraydn- Mustafa Tahral, Kitabevi, stanbul 2005, c. II, s. 387, beyit. 3350. 37 Mevln, Mesnev Tercemesi ve erhi, nklp Yaynlar, ter. ve erh. Abdlbaki
Glpnarl, stanbul 1983, c. IV, s. 608, beyit 3259. 38Sleyman Uluda, Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, www.semazen.net, eriim
tarihi: 18.02.2012.
-
17
ederler. Czi akl, insanlarn tecrbe yoluyla dnyevi iler konusunda bilgi
edinmelerini salayan beeri bir akldr. Buna akl- me da denir. Mevln bundan
bahsederken: O kavil ile ve fiil ile bizim yrimiz olur; hl hkmne geldiin vakti l
olur. diyor. Yani, cz akl, insanlara sz ve ilerinde gzel bir yardmcdr. Ancak
hl sz konusu olunca ciz ve dilsiz kalr ve asla ilh srra vkf olamaz.40
Mevln kll akl ile czi akl arasndaki ilikiyi u ekilde ifade eder: Akl
cz gh stndr, gh baaa, akl kll ise btn hdiselerden kurtulmutur41
Akl insana; ilahi bir ltuf, bir klavuz olarak gren Mevln Akl- kllyi en yce
deer olarak tanmlar ve nebilerin ve velilerin sahip olduu bu manev yeti karsnda
czi akln yetersizliine iaret eder.42 Yine ona gre akl, kabuktur; akln akl ise itir.
arayan, z isteyen kabuktan, deriden yzlerce defa usanmtr.43
Mevlnya gre akl- me, insan dnyev ilerle megul eder; uhrev ilere
nazaran acdr ve deve dikeni gibidir. Yani akl-me insan bu dnya dikenlikleri
arasnda ve ac hkmler iinde her tarafa ekip durur.44 Evliy ise akllar idare eden
akldrlar ve kendileri akl- klle vasl olduklarndan, btn akllar bu akl- kl
mertebesine kadar, develere yular takp ektikleri gibi, ekip gtrrler. Yani dier
akllar, evliynn akllarna bu ekilde tabi olur.45 En bata ise Hz. Peygamber(s.)in
akl btn Mslmanlara klavuzluk yapmaktadr.46
Sultan Veled (v. 712/1312)e gre; gnl azabndan kurtulmak iin cz akln
kll akla ulatrlmas gerekmektedir.47 Akl ise imanla irtibat kurduktan ve iman
akla dntkten sonra artk cz akl olmaktan kar. Zira bu akl, cz olarak
kald srece duyularn snrl dnyasnn dna kamaz. Ancak imanla bartktan
39 Erzurumlu brahim Hakk, Mrifenme, sad. Durali Ylmaz- Hsn Kl, stanbul 2011,
s.448. 40Mevln,Mesnev-i erif erhi, II, 35, beyit. 2014; http://akademik.semazen.net/
author_article_detail.php?id=892. 41 Mevln, Mesnevi, ter. Veled zbudak, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1990, c. III, s.
92, beyit. 1145; Nejdet Durak, Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri, Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, yl: 2007/2, say. 19, s. 32.
42 Mevln, Mesnev, c. I, s. 299, beyit. 3744; Durak, Mevln, s. 32. 43Mevln, Mesnev Tercemesi ve erhi, c. III, s. 165, beyit. 2529-2532. 44 Mevln, Mesnev-i erif erhi, c.II, s. 169, beyit. 2536. 45 Mevln, Mesnev-i erif erhi, c.II, s. 170, beyit. 2537. 46 Mevln,Mesnev-i erif erhi, c.II, s. 170, beyit. 2538. 47 Bkz. Hlya Kk, ntih-name-i Sultan Veled, Ata Yaynlar, stanbul 2010, s. 321,
beyit. 2850.
-
18
ve onunla bir uzlama saladktan sonra iman akl binei vastasyla duyular
dnyasndan kar; melekt leminin oluturduu daha yksek lemlere girer.48
Sonu
Akln szlkteki engel mns, sfler tarafndan genel olarak iki ekilde
yorumlanmtr. Bunlardan birincisi, akln cehalete engel oluu; dieri ise ilah
hakikatlere ve fizik tesi lem ulamaya engel oluuyla ilgilidir.
Sfler yeri geldike akln bir nran latife ve erefli bir varlk olduunu
ifadeden geri kalmamlardr. Ancak onlarn akl hedef alan baz eletirileri, onlarn
akl deersiz grd eklindeki yanl bir algya sebebiyet vermitir.
Tasavvuf, yaps itibariyle, felsefe ve mantk gibi tamamen akla dayal bir ilim
olmad gibi; akl d bir ilim de deildir. Btn ve srr ynyle akl-tesi bir ilim
olan tasavvuf, akl da etkin bir ekilde kullanr. Ancak gereken durumlarda kef ve
ilham tr bilgi kaynaklarn devreye sokar. Bundan dolay tasavvuf, akln nihayeti
eklinde grlmtr.
Tasavvufta akln yetersizlii, daha ok metafizik alandadr. Zira bu alana aklla
deil, kef ve ilham tr idrk vastlaryla vkf olunur. nsann aklyla zemedii
nice ilah srlar ve hikmetlerin olduu bilinen bir gerektir.
Sfler, akl genelde iki ksmda mtalaa etmi ve bu konudaki eletirilerini
bunlardan kll deil, cz akla yneltmilerdir. Onlar, bu akln tabi ilimler ve madd
lem hakkndaki yetkisine kar deildir. Dinin pratik alanda yaanmas bu akln
varln gerektirir. Akl olmayann dini konularda sorumluluu da yoktur. Sfler
sadece, akln metafizik konularda sz sahibi olamayacan ifade ederler.
Akl, imanla aydnlandnda ve cz olmaktan kp kll boyuta ulatnda
ilah hakikatleri kavrama hususunda ayr bir yeti kazanr. Bu ekildeki bir kll akl,
peygamberlerin ve velilerin akldr. Btn akllarn akl da, Hz. Peygamber(s.)dir.
nsanlar akln kll akla ykseltebilmek iin bu kll akldan istifade etmelidir.
48 Muhammed, Mevln ve Akl, s.20.
-
19
Ksaca; sfler, akl hakknda olumsuz bir dnceye sahip deildir. Byle bir
olumsuz alg, onlarn akl hususundaki dncelerinin detaylarna vkf olamamann
bir neticesidir.
-
20
Kaynaka
Baltac, Cahid, Tasavvuf Lgat, Gelenek Yaynlar, stanbul 2011.
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka
Yaynlar,stanbul 2005.
el-Cevher, smail b. Hammad, es-Shah, tahk. Ahmed Abdulgafur Attar, c. VI.
el-Cl, Abdlkerm, nsn- Kmil, ter. Abdlaziz Mecdi Tolun, z Yaynlar, stanbul
2002.
akmaklolu, M. Mustafa, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Dil-Hakikat likisi
Marifetin fadesi Sorunu, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora
Tezi, Ankara 2005.
elik, sa, Muhammed kblde Akl ve Ak, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma
Dergisi, yl: 9 (2008), say: 22.
Erginli, Zafer, Metinlerle Tasavvuf Terimleri Szl, Kalem Yaynlar, stanbul
2006.
Erzurumlu brahim Hakk, Mrifenme, sad. Durali Ylmaz- Hsn Kl, stanbul
2011.
el-Gazal, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmidd-
Dn, Dru-ab, trz., c. I.
- el-Munkizu mined-Dall ve Tasavvuf ncelemeler, erh: Abdlhalim
Mahmud, ter. Salih Uan, Kayhan Yay., stanbul 2008.
Gztepe, Yksel, Gazali ve ncesi Baz Sflerin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf,
lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl. 8 (2007), say. 19.
bn-i Ebid-Dny, Eb Bekir Abdullah b. Muhammed bn Ubeyd b. el-Kure el-
Badad, el-Aklu ve Fazluhu, tahk. Ltf Muhammed es-Sagr, Drur-Rye.
bn Hacer el-Askaln, el-Metlibul-liye biZevidil-Mesndis-Semniye, tahk.
mer man Ebu Bekir, Drul-sme, Drul-Gays, c. XII.
-
21
bn Manzur, Eb'l-Fazl bn Mkerrem Cemaleddin Muhammed b. Mkerrem,
Lisnl-Arab, Drul-Marif,tahk. Abdullah Ali el-Kebir, Muhammed Ahmed
Haseballah, Him Muhammed e-azel, Khire tsz., c. IV.
Konuk, Ahmed Avni, Fususul-Hikem Tercme ve erhi, Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar (FAV), stanbul 1994, c. I.
Kz, smail, Sezginin Bilgideki Yeri ve nemi, Kelam Aratrmalar,3:1 (2005).
Kk, Hlya, ntih-name-i Sultan Veled, Ata Yaynlar, stanbul 2010.
Kueyr, Abdlkerim, er-Risletl-Kueyriye, tahk. Abdlhalim Mahmud- Mahmud
b. E-erf, Dru-ub, Khire 1989.
Muhammed, Kzm, Mevln ve Akl, nklab Yaynlar, stanbul 2007.
Rm, Mevln Celleddn, Mesnevi, ter. Veled zbudak, Milli Eitim Bakanl
Yaynlar, stanbul 1990, c. I- III.
- Btn Eserleri Semeler (Divn- Kebr), haz. Yakup afak, Konya
Bykehir Belediyesi Yaynlar, Konya 2010.
- Mesnev-i erif erhi, ter. ve erh. Ahmed Avni Konuk, haz. Seluk Eraydn-
Mustafa Tahral, Kitabevi, stanbul 2005, c. II.
- Mesnev Tercemesi ve erhi, nklp Yay., ter. ve erh. Abdlbaki Glpnarl,
stanbul 1983, c. IV.
Safer Baba, Istlht- Sofiyye f Vatan- Asliyye (Tasavvuf Terimleri), Heten Keten
Yaynlar, stanbul 1998.
Shreverd, ihabuddin, Avriful-Marif, ter. Dilaver Selvi, yay. Umran Yaynlar,
stanbul 1995.
es-Slem, Eb Abdurrahman, Tabakts-Sfiyye, tahk. Ahmed e-irbs, Kitb-
ab, 1998.
ahin, Naim, Kuran- Kerimde Akl ve Akln Deeri Meselesi, Seluk niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, say. VIII, Konya 1999.
Tebriz, ems, Maklt, ev. Mehmed Nuri Genosman, Ata Yay., stanbul 2009.
-
22
Uluda, Sleyman, Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, www.semazen.net,
eriim tarihi: 18.02.2012.
- Akl, DA, c. II.
- Hz. Mevln'da Akl, Nakil, Vahiy likisi, (30.01.2008) 26.12.2012.
http://akademik.semazen.net/author_article_detail.php?id=892
ez-Zebid, es-Seyyid Muhammed Murtaz el-Hseyn, Tcul-Ars min Cevahiril-
Kms, c. XXX.
-
23
BUHARNN SYER/MEAZ RVAYETLERNE YAKLAIMI
Osman BLGEN
Hadis ilminde Ktb-i Sitte diye bilinen mehur hadis koleksiyonunun nemli
melliflerinden birisi phesiz Eb Abdullah Muhammed b. smil b. brhim b. el-
Mugre el-Buhr (256/869)dir. Buhr, hadisilik yn kadar tarihiliiyle de bilinen
bir limdir. Onun, et-Trhus-Sar, et-Trhul-Evsat, et-Trhul-Kebr ve
Kitbd-Duaf gibi eserleri hadis ve tarih ilimlerinin ortaklaa kullanm olduu
eserlerdir.
Tebliimizde Buhrnin Sahihinde siyer/meazi rivyetlerini kullanmasnn onun
tarihilik yannn bir tezahr m yoksa hadis kitaplarnn genel zelliinden
kaynaklanan bir zorunluluk mu olduu hususu irdelenecektir. Ayrca Buhrnin
siyer/meazi rivyetlerinin shhati konusunda gstermi olduu hassasiyet de
misalleriyle ortaya konulmaya allacaktr.
Anahtar kelimeler: Hadis, Tarih, Siyer, Meazi, Buhr
ABSTRACT
BUKHARIS APPROACH TO THE NARRATIONS OF SIRA/MAGHAZI
One of the important authors of famous hadith collection known as Ktb- Sitte in
the science of Hadith is Abu Abdullah Muhammed bin Ismail bin Ibrahim bin el-
Mughira el-Bukhari(256/869). Bukhari is known not only as a traditionist but as a
historian as well. His works such as et-Tarihus saghir, et-Tarihul ewsat, et-tarihul
kebir, and Kitabudduafa were the works which have been used in common by the
science of Hadith and History.
In our paper, the point whether Bukharis using Sira/Maghazi narrations in his Sahih
is the manifestation of his historian side or it is a requirement coming from general
Yrd.Do.Dr. Osman BLGEN, Idr niversitesi lahiyat Fakltesi, Hadis Anabilim Dal
retim yesi, Idr-TRKYE, e-mail: [email protected]
-
24
features of hadith books will be examined. Moreover, Bukharis sensitiveness about
the health of Sira/Maghazi narrations will be tried to bring up with its examples.
Key Words: Hadith, History, Sira, Maghazi Bukhari
Mslmanlarn tarih kltrnn bir neticesi olarak ilk yaratlann ne olduu
sorusuna verilen cevaptan hareketle dnyada meydana gelen her hadise hadis
kitaplarna konu olmutur. Bu anlay dnya ile snrl kalmayp ahirete kadar uzanan
dairesel bir tarih anlaydr. Buna bal olarak hadis kitaplar da kainatn
yaratlmasndan (Kitbu Bedil-halk) insann lm, cennet ve cehennem (Kitbu
Cennet, Kitbu Cehennem) ahvaline kadar hayatn btn ynlerini iine alan bir
malzemeye sahip olmutur. Bu genel yaklamn bir yansmas olarak siyer/meazi
rivyetleri de hadis kitaplarndaki yerini almtr. Ktb-i Sitte diye bilinen mehur
hadis koleksiyonu incelendiinde bu eserlerin hemen hemen hepsinde de siyer/meazi
rivyetlerini iinde barndran Kitbu Bedil-halk (Buhr 59) Kitbu Bedil-vahy
(Buhr 1) Kitbt-Tefsir (Buhr 65, Mslim 54, Tirmiz 44), Kitbl-Cihad ves-
siyer (Buhr 56, Mslim 32, Eb Dvd 15, Tirmiz 21, Nes 25, bn Mce 24),
Kitbs-Siyer (Tirmiz 19), Kitbu Fedilu ashabin-Nebi (Buhr 62, Mslim 44)
Fedilul-Cihad (Tirmiz 20) Kitbl-Meazi (Buhr 64) Kitbl-Menkb (Buhr
61, Tirmiz 46), Kitbu Menakbil-ensar (Buhr 63) gibi blmlerin varl
grlecektir. Bununla beraber siyer/meazi rivyetleri hadis kitaplar ierisinde
homojen bir yapya da sahip deildir. Bunun sebep ve sonularn Buhrnin el-
Cmius-sahh isimli eseri zelinde grmeye alacaz. Ayrca siyer/meazi
rivyetlerini nasl kulland ve nelere dikkat ettii de rnekleri ile incelenecektir.
Buhrnin Sahihinde bulunan siyer/meazi rivyetleri incelendiinde bunlarn
birok rviden alnd grlr. Buhr, bu rvilerin birounun rivyetlerine
gerekten itimat etmitir. Geriye kalan rvilerin rivyetlerinin bir ksmn istihad iin
alm dier bir ksmn da mtabaat ve taliklerinde kullanmtr.
Buhrnin siyer ve meazi konusunda en nemli iki kayna Urve b. Zbeyr
(91/709 veya 95/713)1 ve bn ihb ez-Zhrdir(124/741).2 Urve b. Zbeyr, zellikle
1 bn Hacer, Fethl-br, VII, 224, 230, 239, 257, 264, 299, 314, 319, 335, 388, 399...
-
25
meazi sahasnda otorite ve slm tarih yazclnn kurucusu olarak kabul
edilmektedir. bn ihb ez-Zhr ise Siyer/meazi sahasndaki almalaryla tarih
yazclnn doup gelimesine k tutan ve meaziye dair ilk mstakil eser yazan
melliftir.
Buhrnin bir baka kayna da Eb shk es-Sebidir(127/745).3 Eb shk es-
Sebinin rivyetleri ounlukla Ber bn zibten rivyet edilmitir.4 Dier rivyetleri
ise Zeyd b. Erkam5, Sleyman b. Surad6 ve Amr b. Meymndan7 rivyet edilmitir.
Baka bir ifadeyle Buhr bu rvilere Eb shk es-Sebi vastasyla ulamtr.
Buhrnin siyer ve meazideki kaynaklar arasnda sm b. mer b. Katde8 ve
Ms b. Ukbeyi9 de saymamz gerekir. Buhrnin bu ahslardan hem msned10 hem
de muallak11 rivyetleri bulunmaktadr. Buhr ayrca ok az da olsa Halife bn
Hayyt12 ve Sleyman et-Teymden13 de rivyette bulunmutur.
Buhrnin siyer/meazi kaynaklar arasnda bn shk da sayabiliriz. bn Hacer,
Eb Yal el-Hallden rivyetle Buhrnin bn shktan Hz. Peygamberin gnlk
hayat, hal ve hareketleri ve baz tarihlerle alakal alntlarndan bahsetmektedir.14 Bu
alntlar genellikle mutabaat15 veya muallakat16 eklinde bulunmaktadr. Bu da
2 bn Hacer, a.g.e., VII, 219, 230, 238, 239, 257, 263, 269, 274, 308, 319, 334... 3 smi: Amr bn Abdullah el-Hemedndir. Kfeli tabilerin byklerindendir. bn Eb Htim
(327/938) ve Yahya bn Mane (235/859) gre Sikadr. Doksan be yanda hicri 127 ylnda vefat etmitir. (Zeheb, Siyer, V, 399; Mznl-itidl , III, 270; Kaif, II, 334; bn Hacer, Tehzb, VIII, 63)
4 bn Hacer, Fethl-br, VII, 240, 255, 259, 290, 341, 349, 364, 398, 441, 499... 5 bn Hacer, a.g.e., VII, 279. 6 bn Hacer, a.g.e., VII, 405. 7 bn Hacer, a.g.e., VII, 282. 8 bn Hacer, a.g.e., VII, 378. 9 bn Hacer, Fethl-br, VII, 264. 10Bu rivayetler iin bkz. bn Hacer, a.g.e., VII, 321, 329. 11Bu rivayetler iin bkz. bn Hacer, a.g.e., VII, 392, 428. 12 bn Hacer, a.g.e., VII, 410. 13 bn Hacer, a.g.e., VII, 293, 321. 14 bn Hacer, Tehzb, IX, 46. Ayrca bkz. Buhr, Meazi 1. 15 Mutabi hadis: Ferd olarak bilinen bir hadisin rvisine, gvenilir olan ve rivyeti kabul olunan
bir baka rvinin mutabaat ederek dierinin eyhinden rivyet ettii ayn hadise denir. Suyt, Tedrb, I, 85. rnek iin bkz. Buhr, Menkbl-ensr 29.
16 Muallak hadis: snadnn bandan bir veya sra ile daha fazla rvinin hazfedilerek kale flan veya zekera flan gibi kesinlik ifade eden yahutta yurva, yuzkeru yuhka ve
-
26
Buhrnin bn shkn rivyetlerine mesafeli yaklatnn bir gstergesi olabilir.
Bununla beraber Buhrnin tarihle alakal grlerini temellendirmek iin bn
shkn rivyetlerini kulland da bilinen bir gerektir.17
Buhrde bulunan siyer/meazi ile ilgili rivyetlerin ounluunu yukarda ismi
geen kaynaklardan yaplan nakiller oluturmaktadr. Belki Buhr, eserinin isminin
bir gerei olarak18 bu mevzulara girmi ve bu konularla ilgili rivyetleri eserine
koymutur. Bu rivyetlerin ou Kitbu Bedil-vahy, Kitbu Fadili ashabin-
Neb, Kitbl-Menkb, Kitbt-Tefsir, Kitbl-Meazi, Kitbl-Cihad
ves-siyer gibi balklar altnda bulunsa da Kitbs-mandan Kitbn-Edebe
kadar eitli blmlerde de yer alabilmektedir. Ksacas Buhrde siyer/meazi
rivyetlerinin homojen bir yaps yoktur. Eserin her tarafna dalmtr. Bu dalmada
eserin yaklak te ikisinin tekrar edilmesinin de byk bir pay olduunu
dnmekteyiz.
Siyer/meazi ile ilgili rivyetlerin dalmna bakldnda Buhrnin eserini
meydana getirirken ncelikle olaylar hakkndaki geni malumat kendisinde sakl
olmak kaydyla- herhangi bir olaya delalet etmeksizin bb balklarn koyduu
grlmektedir. Bazen bu bb balnn altnda herhangi bir rivyetin
bulunmamas19yada bb balnda anlatlan hadiseyi uzaktan artran bir rivyetin
bulunmas20 bu tezimizi desteklemektedir.
bn Hacer, Buhrnin Fedilus-Sahbe kitabnda geen ahslar hakkndaki
bilgilerin gzel bir tertip ierisinde tasnif edilmediinden21 bahsederek; bir olay
hukiye an flan gibi yar kati ifadelerle rivyet edilen hadislere muallak, bu eit rivyete de talik denir. bn Salh, Ulml-hads, 69. rnekler iin bkz. bn Hacer, Fethl-br, VII, 279, 329, 378, 416, 417, 428...
17Misal iin bkz. Buhr, Meazi 1. 18 Buhrnin Sahihul-Buhr diye de bilinen eserinin tam ad: el-Cmiul-msnedis-
sahhil-muhtasar min umri Raslillah (s.a.s.) ve snenihi ve eyymihdir. (bn Hacer, Hedys-sr, 10.)
19 Menkibl-ensarda Tezvcun-Neb sallallahu aleyhi ve sellem iete bb bal altnda Hz. ienin evlenme hikyesi, dn vs. anlatlmamaktadr. (Buhr, Menkbl-ensr 44) bn Hacer, bu bbdaki hadisler bb balyla birebir uyumamakta fakat bb balnda anlatlan mny gerektirmektedir.demektedir. (bn Hacer, Fethl-br, VII, 277).
20 Menkibl-ensrda slmu Selman el-Fris radiyallahu anh bb bal altnda onun Mslman olma hikyesi anlatlmamaktadr. Buhrce bilinen Selman el-Frisnin Mslman olma hikyesine iaret edilip geilmitir. (Buhr, Menkbl-ensr 53)
21 bn Hacer, Fethl-br, VII, 91.
-
27
hakknda ounluun bilmesi muhtemel bilgileri tekrar etmek yerine baz detaylara
yer vermenin22 Buhrnin bir zellii olduunu ifade etmektedir. Buradan Buhrnin
bir olay hakknda btn detaylar vermek yerine hikmetli bir metod tercih edip -
kendince- bilinmesi gerekli olan rivyetleri nakletmeyi tercih ettii anlalmaktadr.
Buhr bu metoduyla herhangi bir hdise ile ilgili btn rivyetleri bir arada veren
pekok siyer ve meazi yazarndan ayrlr. Buhrdeki siyer ve meaziye ait bir
olayn tam olarak bilinmesi o mevzunun eser ierisinde btn ynleriyle
aratrlmasn gerektirir.23
Bundan dolay Buhrde herhangi bir siyer/meazi hadisesini aratrmak ve onun
btn tariklerini ortaya koymak kolay bir i deildir. Bunun en nemli sebebi
Buhrnin tertibi ve bb bal koymadaki metodudur. Bu zorluk bilindii iin baz
limler Mslimin metodunun aratrmaclar iin daha kolay bir yntem olduunu ileri
srmlerdir.24
Bununla beraber Buhrnin bb balklarn koymadaki titizliini ve dikkatini de
gzden karmamak gerekir. Mesela: Habeistana Hicret mevzuunda Necnin
lm25 isimli bir bb bal koymutur. Bilindii zere Nec hicretten sonra
lmtr. Byle bir bb balnn konulmas, onun Mslman olarak lm olmasnn
-Buhr tarafndan- bilindiinin bir delilidir. Fakat bb balnda neden Necnin
Mslman Oluu deil de Necnin lm denilmitir? bn Hacer bu soruya
yle cevap vermektedir: Buhrnin elinde Necnin Mslman olduunu anlatan
kssalar bulunmasnn yannda onun Mslman olduunu bildiren rivyetler de
vardr. Necnin ld de kesindir. Buhr Necinin lm eklinde bir bb
bal kullanmak suretiyle onun kendisine yaplacak dualardan istifade etmesini
istemitir.26
Buhrnin siyer/meazi rivyetlerine yaklamndaki bir dier zellii de, bilinen
kronolojik sray takip etmemesidir. bn Hacere gre; Buhr, siyer/meazi
22 bn Hacer, a.g.e., VII, 572. 23 Mesela: Birinci Akabe Bit ile alakal hadisler man, Menkbl-ensr, Tefsir, Hudud,
Diyt, Ahkam, Tevhid gibi yedi farkl kitap ierisinde bulunmaktadr. 24 Nevev, erhun-Nevev al Mslim, I, 14-15. 25 Buhr, Menkbl-ensr 38. 26 bn Hacer, Fethl-br, VII, 191.
-
28
rivyetlerini kendisince sahih ve doru olan bir tertibe gre tasnif etmitir.27 Mesela:
Buhr, Hendek savann tarihi hakknda Ms b. Ukbenin hicretin drdnc
senesinde meydana geldiine dair rivyetini esas almtr. Bu grn de bn
merin bir rivyetiyle kuvvetlendirmitir. Rivyette anlatld zere bn mer on
drt yanda Uhud savana katlmak istemi ancak Hz. Peygamberden izin
alamamtr. Bir sene sonra Hendek savana katlmak isteyen bn mere bu sefer
izin verilmitir.28 zin meselesinin deerlendirmesini yapan bn Hacer, sz konusu iki
olay arasnda bir senelik fark bulunduuna dikkat ekmektedir. Zira Uhud sava
hicretin nc, Hendek sava da drdnc senesinde meydana gelmitir. Ancak bu
yeni tarihleme siyer/meazi yazarlarnn mehur olan gryle elimektedir. Mehur
olan gre gre Hendek sava hicretin beinci senesinde vuku bulmutur.29
Buhr, Ztr-rika Gazvesinin tarihi mevzuunda da bn shk30 gibi si-
yer/meazi yazarlarnn mehur olan grlerinin aksine yeni bir tarih ortaya koy-
maktadr. Buhrye gre Ztr-rika Gazvesi Hayber muhasarasndan hemen sonra
meydana gelmitir. nk Eb Ms el-Er de bu gazveye katlanlar arasndadr.
Eb Ms el-Er ise Medineye Hayberin fethinden sonra gelmitir.31 Bu da
gsteriyor ki Ztr-rika Gazvesi Hayberin fethinden sonra gereklemitir.
Buhr, Ben Mustalik/el-Mreys Gazvesinin bn shka gre hicretin altnc
Ms b. Ukbeye gre de drdnc senesinde gerekletiine dair rivyetleri32
verdikten sonra Zhriden naklen bu gazvede meydana gelen fk Hadisesini geni
bir ekilde anlatm, Sad b. Muzn baarlarndan da bahsetmitir.33 Buhr,
Zhrinin bu rivyetini vermek suretiyle yukarda verilen her iki tarihinde yanl
olduunu vurgulamak istemitir. nk bilindii zere Sad b. Muz Hendek savana
katlm ve Ben Kureyza muhasarasnda alm olduu bir yara sebebiyle vefat
etmitir.34 Yukarda da getii gibi Hendek sava hicretin drdnc senesinde
27 bn Hacer, Hedys-sr, 472. 28 Buhr, Meazi 30. bn merin ya hakknda bkz. bn Sad, et-Tabaktl-kebr, IV, 143;
bn Esr, sdl-abe fi marifetis-sahabe, III, 65. 29 bn Hacer, Fethl-br, VII, 393. 30 bn Him, Sre, III, 287. 31 Buhr, Meazi 32. 32 bn Him, Sre, III, 398. 33 bn Hacer, Fethl-br, VII, 430. 34 Buhr, Meazi 31; Cihad 18; Mslim, Cihad 67.
-
29
meydana gelmitir. Buna gre Ben Mustalik/el-Mreys Gazvesinin en ge Hendek
savandan nce meydana gelmi olmas gerekir.
Buhrnin Sahihinin en nemli zellii, sahih rivyetlerden meydana gelmi
olmasdr. Buhr elinden geldiince -talikler ve bb balklarnda kullanlan
rivyetler hari- buna dikkat etmitir. Buhr herhangi bir konu ile alakal, sahih
rivyetlere dayanarak geni bilgi verme imkan yoksa elindeki snrl saydaki sahih
rivyetle yetinmitir. Hz. Peygamberin nesebi/soy kt ile ilgili kulland
rivyetler bu konuya rnek verilebilir. Buhr Hz. Peygamberin soy ktn bn
Abbastan rivyetle: Muhammed bn Abdullah bn Abdlmuttalib bn Him bn
Abd-i Menf bn Kusay bn Kilb bn Mrre bn Kab bn Ley bn Glib bn Fihr bn
Mlik bn Nadr bn Kinne bn Huzeyme bn Mdrike bn lys bn Mudar bn Nizr
bn Mad bn Adnn ekliyle vermektedir.35 Rivyette de grld zere Hz.
Peygamberin tesbit edilebilen soy kt Hz. deme kadar ulamamaktadr. Oysaki
bn shk birok hadisi ve tarihinin eletirisine ramen36 Hz. Peygamberin nesebini
isndsz olarak Hz. deme kadar ulatrmaktadr.37
Buhrnin de bu rivyeti bn shka atfen et-Tarhl-kebr isimli eserinde kullan-
mas38 onun hadis kritik mantalitesi ile siyer/meazi rivyetlerini nakletmedeki ls
arasndaki fark gstermesi asndan nemlidir. Bu ayn zamanda Buhrnin iki farkl
kimliiyle kaleme ald eserlerindeki ayn konuya ait rivyetlerin shhat derecesinin
grlmesi bakmndan da olduka dikkat ekicidir.
Buhrnin bu hassasiyetinin daha iyi anlalmas iin bn shk39 ve Tirmiz40
tarafndan rivyet edilen Bahra rivyetine bakmak yerinde olacaktr. Beyhak,
Bahra hadisesinin siyer/meazi ehli yannda mehur bir rivyet olduunu ifade
35Buhr, Menkbl-ensr 28. 36Eletiriler iin bkz. bn Sad, et-Tabaktl-kebr, I, 56-58; Sheyl, er-Ravdl-nf, I, 66; bn
Hudeyde, Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Ahmed, el-Misbhl-mud f kttbin-nebiyyil-umm, leml-Ktb, Beyrut 1985, I, 16.
37bn Him, Sre, I, 1. bn shk bu konuda yalnz deildir. Dnemin nemli nesep limlerinden Zbeyrde Hz. Peygamberin nesebini isndsz olarak Hz. deme kadar ulatrmaktadr. Bkz. Zbeyr, Nesebu Kurey, 4.
38Buhr, et-Trhl-kebr, I, 5-6. 39bn Him, Sre, I, 194-197. 40Tirmiz, Menkb 3.
-
30
etmektedir.41 Buhrnin siyer/meazi ile alakal konularda kendisine itimat ettii ve
baz rivyetlerini kulland bn shkn bu rivyetini grmemi ve bilmiyor olaca
pek ihtimal dahilinde deildir. yleyse Buhryi bu rivyeti kullanmamaya iten sebep
nedir, diye dnebiliriz. Kanaatimizce bu sorunun cevab, bn shkn Bahra
rivyetini isndsz olarak aktarmasnda ve yukardaki rnekte de grld gibi
Buhrnin hadis kritik anlaynda yatmaktadr.42
Sonu olarak Buhr, siyer/meazi hadiselelerinde de dier rivyetlere uygulam
olduu tenkit metodunu uygulam ve farkl sonulara ulamtr. Bu metod
Buhrnin eserinin en belirleyici zelliidir. Buhrnin gayet ince ve bilimsel olan bu
metodu kullanmas ve kendisinden sonra gelen en yakn takipilerinin bile bu metodu
kullanmay dnememeleri/g yetirememeleri sebebiyle o, bu konuda hakl bir
hrete sahip olmutur. Bundan dolay Buhrdeki siyer/meazi rivayetlerinin
gvenilirlii ve onlarla ihticac edilmesi hususunda her hangi bir problem olmayaca
sylenebilir.
41Beyhak,Deliln-nbvve, II, 26. Daha geni bilgi iin bkz. Salam, Ali Rza, slam
tarihinde Rahip Bahira meselesi, Ahmet Sait Matbaas, stanbul 1959. 42Bilgen, Osman, Hadiste Tarih Tarihte Hadis: Hadis rivayetlerininin tarih ilmi asndan
deeri (Hz. Peygamber dnemi), Ik Akademi Yaynlar, stanbul 2010, 146.
-
31
KAYNAKLAR
Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyin b. Ali, Deliln-nbvve ve maifetu ahvli
sahibi-era, (harrace ehdsehu ve allake aleyhi: Abdlmut Kalaci), Drl-
Ktbil-lmiyye, Beyrut 1985.
Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smil b. brhim b. el-Mugre, es-Sahh, b.y.y.
1315.
, et-Trhl-kebr, Haydarabat 1361-1362.
Bilgen, Osman, Hadiste Tarih Tarihte Hadis: Hadis rivayetlerininin tarih ilmi
asndan deeri (Hz. Peygamber dnemi), Ik Akademi Yaynlar, stanbul 2010.
bnl-Esr, Ebl-Hasan zzeddin Ali b. Muhammed b. Abdlkerim, sdl-Gabe f
Marifetis-Sahabe, (thk. Halil Memun iha), Drl-Marife, Beyrut 1997/1418.
bn Hacer, Ebl-Fazl Ahmed b. Ali el-Askaln, Fethl-Br bi erhi Sahhil-
Buhr, Beyrut 1414.
, Hedys-sr mukaddimetu Fethil-Br bi-erhi Sahihil-Buhr, (thk.
Muhammed Fuad Abdlbaki - Muhibbddin el-Hatib), Tevzu Riseti drtil-
Buhsil-lmiyyeti ved-Daveti vel-rd, Riyad, t.y.
,Tehzbt-tehzb, Haydarabat 1325.
bn Him, Eb Muhammed Abdlmelik Eyyb el-Himyer, Hz. Muhammedin Ha-
yat (es-Sretn-Nebeviyye), (ev. zzet Hasan), Neet aatay, TTK Basmevi, An-
kara 1992.
,es-Sretn-nebeviyye, (thk. Sheyl Zekkar, rh. Vezir el-Magribi),
Drl-Fikr, Beyrut 1992.
bn Hudeyde, Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Ahmed, el-Misbhl-mud f
kttbin-nebiyyil-umm, leml-Ktb, Beyrut 1985.
bn Salh, Eb Amr Osman b. Abdrrahman, e-ehrazr, Mukaddimetu ibnis-salah
f ulmil-hads, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1978.
Mslim, Ebl-Hseyn el-Haccc en-Neysbr, Sahhu Mslim, Dru hyit-
Trsil-Arab, Beyrut, ts.
-
32
Nevev, Eb Zekeriyy Yahya b. eref, Sahihi Mslim bi-erhin-Nevev,
Mektebetl-Msriyye, b.y.y., t.y.
Salam, Ali Rza, slam tarihinde Rahip Bahira meselesi, Ahmet Sait Matbaas,
stanbul 1959.
es-Sheyl, Ebl-Kasm Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed, er-Ravdul-nf, (Mst.
Muhammed), y.y., t.y.
Suyt, Abdurrahmn bnl-Keml Celleddin, Tedrbr-rv, Beyrut 1405/1985.
Tirmiz, Eb s Muhammed b. s b. Sevre et-Tirmiz, el-Cmius-Sahh, Kahire
1384.
Zeheb, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz, el-Kif f
marifeti men lehu rivye fil-ktbis-sitte, (thr. Ahmed Muhammed Nemr Hatb,
Muhammed Avvme), Drl-Kble, Cidde 1992.
,Mznl-itidl f nakdir-ricl, (thk. Ali Muhammed el-Becv), Dru
hyil-Ktbil-Arabiyye, Kahire 1382/1963.
,Siyeru almin-nbel, Msr 1957.
Zbeyr, Eb Abdullah Musab b. Abdullah, Nesebu Kurey, (tsh. E. Levi Provenal),
Drl-Marif, Kahire 1982.
-
33
CAFER- SADIKIN HADSL VE SNN HADS
KAYNAKLARINDAK RVAYETLER
ZET:
Tabiin dneminin Medinede yaam nemli isimlerinden birisi olan mam Cafer-i
Sadk, iyi bir eitim alarak ksa bir srede sadk lakabna yakr ekilde saygn bir konuma
gelmitir. Ehl-i Beytten olmas ve babasndan sonra mamlk grevine getirilmesi,
Mslmanlar nezdindeki itibarn daha ok arttrmtr. Her ne kadar ia mensuplarnca ifrat
derecede abartlarak ona ait olmayan birok ey ona nispet edilmi ise de, hem ii hem de
Snni evrelerce son derece saygn ve muteber kabul edilmitir. yle ki mam- Azam ve
mam Malik bata olmak zere Ehl-i Snnet mensubu birok lim ondan ilim almtr.
Kurduu medresede binlerce talebe yetitirmitir. slami ilimlerin ounda yetkin bir durumda
olan Cafer-i Sadka atfedilen yzlerce eser mevcuttur. Hadis ilminde mstakil bir eseri
olmamasna ramen dnemin nemli hadisilerinden kabul edilir. zellikle ii hadis
kaynaklarnda mam kabul edilmesi, bu vesileyle her trl sz ve davranlarnn da hadis
saylmas dolaysyla ona dayandrlan on binlerce rivayetten bahsedilir. Snni hadis
kaynaklarnn tamamna yakn ksmnda az sayda da olsa - Cafer-i Sadkn rivayetleri yer
almaktadr. Sadece mam Buhari baz mlahazalarla Camius- Sahihinde ona ait rivayetlere
yer vermemitir.
THE TRADITION OF CAFER-I SADIK AND HIS TALES IN SUNNI
HADITH RESOURCES
ABSTRACT:
Imam Cafer-i Sadk whowasone of theimportantpeopleandlived in Medine in
Tabbinperiod had goodeducationandreached a positionbecomingto faithful title. That he
wasfromEhl-i beytand he broughttotheappointedtoimamatedutyincreased his reputation in
theeye of Muslims. Howeversomanythingsthatdontbelongtohim had beenexaggeratedby ia
membersandspited, he wasaccepted as extremelyrespectedandreliableby ii
andSunnisurroundings. Infact, Imam-i Azam andImam-i Malik being in thefirstplace, a lot of
knowingpeoplefromEhl-i Sunnetreceivededucationfromhim. He raisedthousands of students in
themadrassa he established. Therearehundreds of worksreferredto Cafer-i Sadk whowasperfect
in many of Islamicsciences. Althoughthereisnt a distinctwork in hadithscience, he is accepted
as one of theimportanttraditionist of theperiod. Especially he is accepted as Imam in ii
Yrd. Do. Dr. Necmeddin eker, Idr niversitesi, lahiyat Fakltesi retim yesi.
-
34
hadithresourcesand therefore his sayingsand behavioursar eaccepted as hadithand somany tales
belonging tohim are mentioned. Thetales of Cafer-i Sadik arementioned in almostentire of
Sunnihadithresources. Only Imam Buhari didntgiveplacetothetalesbelongingtohim in
Camiuss Sahihi in some of thethoughts.
KeyWords: Cafer-Sadik, hadith, Sunniiresources
GR
Cafer-i Sadkn Hayat, lmi Kiilii ve Eserleri:
Hicri 80 (699) veya 83 (702) ylnda Medine'de domu olan
EbAbdillhCa'fer b. Muhammed el-Bakr b. AlZeynelbidn (. 148/765),
snaeriyye'nin altnc, smiliyye'nin beinci imam, Ca'fer fkhnn da
kurucusudur. Babas snaeriyye'nin beinci imam Muhammed el-Bkr,
annesi Hz. Eb Bekir'in torunu olan Kasm b. Muhammed'in kz
mmFerve'dir. Cafer es-Sdk'n soyu baba tarafndan Hz. Ali'ye, anne
tarafndan da Hz. Eb Bekir'e ulamaktadr. Knyesi byk olu smail'e
nispetle Eb smail ise de, daha ok Eb Abdullah, baz kaynaklarda da Eb
Ms diye anlmtr.1
Dedesi Zeynelbidn'in lm srasnda on be yanda olan Ca'fer es-
Sdk, ilk eitimini babas Muhammed Bkrdan ve dedesi Zeynelbidnden
almtr.2 Babasnn on dokuz yl sren imametinden sonra kendisi de otuz drt
yl ayn vazifeyi devam ettirmitir.3
i limler, Hz. Ali'nin, Hasan ve Hseyin'i kendisinden sonra imam
tayin ettii gibi, Muhammed Bakrn da olu Caferi kendisinden sonra imam
olarak belirledii grndedirler. ii kaynaklara gre mam Bakr: "Biz yery-
znde gsz drlenlere ltufta bulunmak, onlar nderler yapmak, yine
1 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3. Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snat
Edilen ar Tefsir, nsan Yaynlar, stanbul, 2011, s. 81-83. 2 iada mamlar masum kabul edildii iin ilimleri kesbi deildir. Dolaysyla da bir eitime
ihtiyalar yoktur. Bundan Dolay Cafer-i Sadkn kesbi ilimleri tahsil etmedii, ilminin ledunn olarak silsile yoluyla Hz. Aliye oradan da Hz. Peygambere dayandna inanlr.
-
35
onlar vrisler yapmak istiyoruz4mealindeki ayette ifade edilen kimseler
arasnda Caferi es-Sdk'n da bulunduunu belirtmitir. Kendisine kimin kim
olaca sorulduunda, Ca'fer'e dokunarak: "Hz. Peygamberin l-i beytinin
kimi budur" diye cevap vermitir. Onun bu ifadeleri, ia tarafndan Ca'feres-
Sdk'n imameti konusunda mtevtir delil olarak kabul edilir.5
Uzun sren imamet devresinde eitli kesimlere mensup, geni slm
toplumlaryla iyi mnasebetler kuran Ca'fer es-Sdk, Snn kaynaklarda da
daima hrmetle anlan ilm bir ahsiyet olarak benimsenmitir. Emev ve
Abbas dnemlerini idrak eden mam, amcas Zeydb. Ali'nin ldrlmesinden
sonra (122/740) ktleen siyas artlarn tesiriyle bu ortamdan uzak durup,
Medine'de ilimle megul olmu ve bylece Emevlerin basklarndan
uzaklamtr.
Abbasler zamannda de siyas-idar tutum asndan nemli bir
deiikliin olmadn gren mam, bu dnemde kendisini tamamen ilme
vakfetmitir. zellikle amcazadeleri Muhammed en-Nefszzekiyye ile brahim
b. Abdullah'n 145 (762) ylndaki isyanlarna muhalefet etmi, onlara, baarl
olamayp ldrlebileceklerini sylemitir. Olaylarn, Ca'fer es-Sdk'n tahmin
ettii istikamette gelimesi, daha sonra a tarafndan onun gelecei bilmesi
eklinde yorumlanmtr.6
Ca'fer es-Sdk, Medine'de vefat etmitir. i rivayetler onun Abbas
Halifesi EbCa'fer el-Mansr tarafndan zehirlenerek ldrld eklindedir.7
Cenazesi Cennet'l-Bakide babas Muhammed el-Bkr ve dedesi
3 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3; Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snad
Edilen ar Tefsir, 81-83. 4Kasas, 28/5. 5 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3; Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snad
Edilen ar Tefsir, 81-83. 6 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3; Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snad
Edilen ar Tefsir, 81-83. 7 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3.
-
36
Zeynelbidn'in kabirlerinin yanna defnedilmitir. Mezar Vehhbler'in
tahribine kadar ziyaret mahalli olarak kalmtr.8
mam Caferin, amcas Hseyin b. Ali Zeynelbidn'in kz olan ilk
hanm Fatma'dan smail, Abdullah, mmFerve; Hamide el-Berberiyye adl
ikinci hanmndan Ms, shak, Ftma, Muhammed; dier hanmlarndan da
Abbas, Ali ve Esma olmak zere on ocuu olmutur.
Hadis, tefsir, fkh, akaid, lgat ve tarih gibi alanlarda youn bir faali-
yetin grld, deiik fikir ve grlerin ortaya kt h. II. (VIII.) yzylda
slm konulardaki dncelerini bir disiplin haline getiren Ca'fer es-Sdk, bu-
nun yannda sapk frkalarla mcadele etmekten de geri durmam, bu sebeple
de adalarnn takdirini kazanmtr.9
sn-Aeriyye'ye gre O, felsef, tasavvuf, fkh, kimyev ve tabii
btn ilimlere, ayrca Zebur, Tevrat, ncil'e ve Hz. brahim'in suhufuna
muttalidir. Bunun yannda, her trl hell ve harama hatta gemi ve
gelecekteki bilgi ve haberleri ihtiva eden cifr ilmine de vkf bir kii olarak
kabul edilir. Baz mfrit iilere gre, Cafer-i Sadkn balangtan kyamete
kadar olmu ve olacak her eyi Hz. Peygamber'den veraset yoluyla renmi
olduuna inanlr. Onlar bunu mama izafe edilen u sze dayandrrlar: Beni
kaybetmeden nce bana sorunuz. Benden sonra kimse bizim
syleyeceklerimizi sylemez. 10
Ar baz ii ekoller,11Ca'fer es-Sdk hakknda daha ar fikirler ileri
srerek, onun Ali'den stn, mehd, peygamber ve hatta ilh olduunu iddia
etmilerdir.12 Mesnetsiz olan bu iddialar mama zarar vermekten te bir ie
yaramamtr. Zaten bu fikirler itibar grmedii iin zaman ierisinde terk
8 slam Ansiklopedisi, c. VII. S. 1-3. 9 Yunus Emre Grdk, mam Cafer-i Sadk ve Ona snad Edilen ar Tefsir, s. 97. 10Yasir Musa Merviyat- mam- Cafer-i Sadk, 13. 11Hattbiyye, Bezgyye, Umeyriyye, Nvsiyye ve Mufaddaliyye gibi.
-
37
edilmitir. mam C'fer de bunlarla hibir ilgisinin bulunmadn her frsatta
evresindeki talebe ve arkadalarna bildirmi, slm lkelerine de mektuplar
yazarak, bu durumu her tarafa duyurmutur. Fakat maalesef ona olan sevginin
lsn karan bir kesim, onun sylemediklerini ona nispet ederek, kendisine
iyilik yerine zarar vermitir.13 Mesela bnTeymiyyenin: Cafer Sadk
hakkndaki yalanlar ok yaygndr. limlerin ve gvenilir kiilerin ondan
naklettikleri rivayetler belli olup ona iftira edenlerin rivayetlerine ters
dmektedir14 ifadesi bu konuya iaret etmektedir. ada ii limlerden
Murtaza Mutahharnin Hz. Hseyinin Kerbelada ehit edildiine alamak
yerine Onun adna uydurulmu haberlere alamak gerekir15 szleri de bu
konudaki arln vahametini gstermesi bakmndan anlamldr.
iilere gre mam Cferin ilmi nce kesb olarak balam, sonra
vehb ilimle ve ilhamla desteklenmitir. Bu yzden mmiye mezhebi
mensuplar, imamlarn ve bu arada Cfer-i Sdkn hatadan slim olduu
inancndadrlar. Zira onlara gre imamlarn bilgisi hata ihtimali bulunmayan
lednni bilgi trndendir. Dolaysyla Ca'fer es-Sdk'n fkhla ilgili grleri
de delillerden istinbat edilerek ulalm akl bilgiler olmayp, Hz.
Peygamber'den kendisine intikal eden ilh bilginin sonucudur. yle ki Mfrit
bir ksm iaya gre O, hell ve haramlarla ilgili gerekleri bilmek iin dier
mtehitler gibi itihat ederek belli bir hkme ulama durumunda
deildir.16a'ya gre imamlarn bilgisi hata ihtimali bulunmayan lednnbilgi
trnden olduu iin, Ca'fer es-Sdk'n fkhla ilgili grleri de delillerinden
istinbat edilerek ulalm akl bilgiler olmayp Hz. Peygamber'den kendisine
12 slam Ansiklopedisi, c. VII. s. 1-3. Bu konudaki rnekler ve ayrntlar iin bkz. Cahit Kutlu,
iann Hadis Vazndaki Rol, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1995.
13 almamzn erevesini aan bu konunun mstakil olarak ve ayrntl bir biimde aratrlmas ve mam hakkndaki phelerin ortaya karlarak giderilmesi gerekmektedir. iann hadis uydurma faaliyetlerindeki yeri ve mam Cafer-i Sadkn bu konudaki tavr iin bkz. Cahit Kutlu, iann Hadis Vazndaki Rol, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1995.
14 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Cahit Kutlu, age. s. 55-58. 15 Murtaza Mutahhari, Hseyn Yiitlik, (terc. Hasan Kanatl, stanbul, 1991. 16Yasir Musa Merviyat- mam- Cafer-i Sadk, s. 14-16.
-
38
intikal eden ilh bilgidir. Bu sebeple O, hell ve haramlarla ilgili gerekleri
bilmek iin dier mtehitler gibi itihat ederek belli bir hkme ulama
durumunda deildir.17
Ehl-i snnet limleri ise Ca'fer es-Sdk'. bata Kitap ve Snnet
olmak zere dayanaca kaynaklan ve itihadnda uygulayaca metotlar
bulunan ve kesinlikle masum olmayan bir mtehid olarak kabul etmektedirler.
ii gruplar Ca'fer es-Sdk'a pek ok mucize isnat etmi, btn dua ve
dileklerinin kabul olunduunu, dnyadaki btn lisanlar bildiini iddia ederek,
hemen her konuda sylenmi hikmetli szlerinin bulunduunu ileri
srmlerdir.18Ehl-i Snnet, daha mutedil bir yol izleyerek Ca'fer'i Sadk,
hadisle uraan, fkhta mctehid derecesine ulam, sezgi gc yksek, doru
szl, rivayetlerine ve grlerine gvenilir bir hadis ve fkh limi olarak
deerlendirmektedir. Ehl-i Snnet limlerinin tamam Onun sika ve sadk
olduunda ittifak etmilerdir.
Her halkarda mam C'fer-i Sdk, ( 148/765), etrafnda toplanan
ve onun itihatlarna gre amel eden Mslmanlarn bal olduklar; nceleri
fkh olup daha sonra siyasi bir yapya da brndrlen Caferi mezhebin
kurucusudur. Snni, ii ve zellikle de tasavvuf ekolleri tarafndan byk bir
veli ve kendisini ilme vermi bir slam limi olarak kabul edilmitir.19
Ehl-i snnet limleri ise Ca'fer es-Sdk', bata Kitap ve Snnet
olmak zere kaynaklara bal ve itihadnda kendine mahsus metotlar olan ve
kesinlikle masum olmayan bir mtehit olarak kabul etmektedirler.
Eb Hanife, mam Mlik ve Sfyn-i Sevr gibi ehl-i snnetin byk
imamlar, CferiSdktan ilim renmilerdir. Eb Hanife, Hicaz'a gidip, iki
17 Bkz. slam Ansiklopedisi, Cafer-i Sadk maddesi. 18 Bkz. slam Ansiklopedisi, Cafer-i Sadk maddesi. 19 Muhammed Ebu Zehra, el-mam Cafer, eviren brahim Tfeki, afak Yaynlar, stanbul,
1992, s. 77.
-
39
yl Cferin yannda kalm, ondan ok eyler renmi ve "Eer bu iki yl
olmasayd Nman mahvolurdu" demitir.
Yine Ebu Hanife onunla ilgili bir grmesini yle anlatr: Ondan
daha fakihini grmedim. Bir gn halife Mansur mamdan dolay insanlar
ihtilafa dyorlar dedi. Ben de krk tane soru hazrlayp mama sordum. Her
birisi iin; sizin grnz udur, Medinelilerin gr yledir. Bizim
grmz de budur diyerek tek tek cevap verdi. Bunu zerine ona olan
itimadm artt20
Cfer-i Sdkn, ahlk, fazilet ve takvada ileri bir kiilie sahip bir
imam olduu, mam Mlikin onun hakknda syledii u szden
anlalmaktadr: "O, halde bulunurdu: Ya namaz klar, ya oru tutar veya
Kur'an okurdu. Hi bir zaman temiz olmadan Allah Resln azna almazd.
Bo yere konumazd. Kendisini her grdmde yerinden kalkar, altndaki
minderi bana verirdi."
Ca'fer es-Sdk, fkh ve hadisin yannda tasavvuf tarihinde de nemli
bir yere sahiptir. lk sflerin hayat hikyelerini anlatan Eb Nasr es-Serrc,
EbTlib el-Mekk, Muhammed b. Hseyin es-Slem ve Abdlkerm el-
Kueyr gibi mutasavvf melliflerin ondan hi bahsetmemi veya nadiren
atfta bulunmu olmalarna karlk EbNuaym el-sfahnHilyet'l-Evliyada
kendisine geni yer ayrmtr. Attr ise Tezkiret'I-Evliya adl eserine onunla
balar. Btn sflerin evliyadan saydklar Ca'fer es-Sdk tarikat silsilelerinde
de nemli bir yer tutar. Nakibendiye ve Bektaiyye mensuplar ona tarikat
silsilelerinde yer verir, Byezd-i Bistm'yi onun mridi olarak grrler. Bir
tarikat olmaktan ok tasavvufi bir tavr ifade eden Akyye mensuplar
silsilelerini Ca'fer es-Sdk'la balatrlar. Ni'metullhiyye, Nrbahiyye ve
Zehebiyye gibi i tarikatlar da onun tasavvuf bakmndan nemini kabul
etmilerdir. Bununla beraber genel olarak a, Ca'fer es-Sdk'n tasavvufla
20Yasir Musa Merviyat- mam- Cafer-i Sadk, s.18.
-
40
hibir ilgisinin bulunmadn, sfleri kendisine dman bildiini ve onlarla
mcadele etmeyi din bir grev saydn ileri srerler.21
Cefr, havas, tlsm gibi birtakm gizli ilimlerin, gayb ve gelecei
bilme ile ilgili baz olaan st yeteneklerin ona nispet edilmesi daha ziyade
son dnem mutasavvflar iin ilgi ekici olmu, bu ise birok hurafe inan ve
uygulamalarn ortaya kmasna yol amtr.22
nsanlarn din konusunda bilmeleri zaruri olan balca hususlar,
Allah' kinatn yaratcs ve yneticisi olarak tanmak, O'nun nimetlerini ve
O'na kar yaplmas gereken vazifeleri bilmek, kfr ve irtidada sebep olacak
eylere vkf olmak eklinde gsteren Cafer es-Sdk'a gre Allah hibir eye
benzemez, hibir ey de O'na benzemez. Allah kullarn tasavvur ettii her trl
hayal ve vehmin tesindedir. Gzler O'nu idrak edemez. Ca'fer, Hz.
Peygamber'in Mirata Allah' grp grmedii hususu kendisine sorulduunda
"kalbiyle grd" eklinde cevap vermitir. nsanlarn htiyar fiillerinin
kendilerine nispet edileceini, fiillerin hayr veya er olmasndan dolay
mkfat ve ceza greceklerini belirten Ca'fer es-Sdk. Kyamet gnnde
Allah'n btn mahlkat toplayacan, onlar emirlerini yerine getirmemekten
dolay mesul tutacan, iradeleri dnda mruz kaldklar eylerden dolay ise
sorumlu tutmayacan sylemitir. Byk gnah ileyen kimsenin durumu
hakknda ona nispet edilen gr, gnahkr mminin gnah miktarnca azap
grdkten sonra cehennemden kp cennete girecei eklindedir. O, byk
gnahlar yle sralar: irk, Allah'n rahmetinden mit kesmek, ebeveyne
itaatsizlik, adam ldrmek, namuslu kadnlara zina isnadnda bulunmak, yetim
mal yemek, savatan kamak, yalan yere yemin etmek, rib, zina, hyanet,
zekt vermemek, yalanc ahitlik, iki imek, namaz terk etmek. Ayrca ahdi
bozmak, akrabalk mnasebetini kesmek, yalan sylemek, Allah'a kar
nankrlk, l ve tartda hile yapmak, livta ve bid'at olmak da mama gre
21 slam Ansiklopedisi, 7/1-3. 22 slam Ansiklopedisi, 7/1-3.
-
41
byk gnahlardandr. Grld gibi itikadi konularda Cafer-i SadknEhl-i
Snnetten pek fark yoktur.23
Eserleri:
Cafer es-Sdk'n deiik konularda ok sayda kitap ve risale yazd
kaynaklardan anlalmaktadr. lm yetkinlii ruhan liderlii ile birleince
onun adna zel bir otorite anlam katmtr. Bu durumundan dolay da hem ii
hem de snni kesimler ona zel bir deer vermilerdir. Dolaysyla da ona izafe
edilen ok sayda eser ortaya kmtr. Baz kaynaklarda 13, bazlarnda 22,
bazlarnda ise bu rakam 32 olarak verilmitir.24 Ancak binlerce talebe
yetitirmesine ve yzlerce kiiye hadis imla ettirmesine ramen hadis alannda
bir eserinin olmamas dikkat ekici bir durumdur. Dini konularn dnda
pozitif ilimlerle de ilgilenmi olan mam Cafer, Evrenin srlar, Sema ve
Felekler, Ay, Gne ve Yldzlar konu alan astronomi alanlarnda da
kendinden sz ettirmitir.25 Yaad dnem, evresi, ilm ve din ahsiyeti
dikkate alnrsa bilhassa kimya ve cefr konularndaki kitaplarn byk bir
ksmnn ona nispeti pheli olarak kabul edilmektedir.26
Bu konuda hayli msamahakr olanlar bile mam Ca'fer'in bu
alanlarda eser yazp yazmadnn bilinmediini sylemekt