SREDNJA ŠKOLA ,,BRANISLAV NUŠIĆ"SOKOBANJA

SEMINARSKI RAD

ŠUMADIJA, ZAPADNO I VELIKO POMORAVLJE

Predmet:Geografija

Mentor: Učenici:Branislav Ilić Aleksandar L. Lazarevic III4

Todorovic Tina III4

SOKOBANJA, MAJ 2013

Šumadija

Granice, geografski položaj i veličina

Šumadija je najveća subregija Srednje Srbije. Nalazi se između Save i Dunava na severu, Zapadne Morave na jugu, Velike Morave na istoku i Kolubare, Ljiga i Dičine na zapadu. Prema nekim interpretacijama, kao severna granica Šumadije označen je pojas između Kosmaja i Avale. Zauzima površinu od 6070 km2. Šumadiju sačinjavaju manje predeone celine: Temnić, Levac, Gruža, Belica, Jasenica, Takovo, Kačer, Beogradsko i Smederevsko podunavlje

Nedavno je Republički geodetski zavod objavio da je u naselju Pčelice, koje se nalazi 8 km zapadno od Kragujevca, geografski centar Srbije tako da i ne čudi što Šumadiju mnogi nazivaju ’’srcem Srbije’’.

Nekada je ova oblast obilovala nepreglednim gustim šumama, pretežno hrastovim i bukovim, pa otuda i ime Šumadija. Jovan Cvijić je napisao „i najniže šumadijske površi, često barovita dolinska dna, bile su isto tako pokrivene šumama, šibljem i žbunjem, i sve je to bilo isprepletano biljkama puzavicama„. Valovita Šumadija je oduvek bila privlačna za naseljavanje, doseljavanjem sa raznih strana paljene su i krčene šume kako bi se dobila obradiva zemlja, pa danas samo ime i poneki hrast podsećaju na to vreme.

Srbija je odlukom skupštine u 2009.g podeljena na sedam statističkih regiona (Vojvodina, Beograd, Zapadni, Istočni, Centralni, Južni i region Kosova i Metohije), prvobitno je predviđeno da Šumadija i zapadna Srbija budu dva statistička regiona – Centralni region i Zapadni region. Zbog neravnomernosti broja stanovnika, početkom 2010.g. doneta je odluka da se smanji broj regiona tako da se spajaju tako da se spajaju Zapadni i Centralni region i Istočni i Južni region.

IstorijaPre Rimskog osvajanja ovih prostora, na području današnje Šumadije stanovala su ilirska i keltska plemena. Tokom Rimske uprave, ovo područje je pripadalo provinciji Meziji, a posle podele ove provincije, našlo se u sastavu Mezije Superior. Posle propasti Rimskog carstva, ovim prostorima vladaju Huni, Vizantinci i Gepidi.

Sloveni naseljavaju ove prostore u 6. i 7. veku. Na području Šumadije stanovalo je Slovensko pleme pod nazivom Moravljani. U 9. veku, prostor ulazi u sastav Bugarskog carstva, potom u 10. veku u sastav Samuilovog Makedonskog carstva, a u 11. veku ponovo u sastav Vizantije.

Srpska država počinje širenje na južne delove ovog područja krajem 12. veka, dok se na severne delove širi Kraljevina Ugarska. Krajem 13. veka, celokupno područje Šumadije je u sastavu srpskih država - Milutinove Kraljevine Raške (Srbije) na jugu i Dragutinove Sremske kraljevine na severu. Kralj Dragutin za jednu od svojih prestonica uzima Beograd. Posle propasti Dragutinove države, severni deo Šumadije postaje predmet teritorijalnih sporova između Srbije i Ugarske.

U 14. veku, veći deo Šumadije (izuzev Beograda sa okolinom, kojim upravlja Ugarska) ulazi u sastav Dušanovog srpskog carstva, a potom i u sastav države kneza Lazara, da bi u 15. veku cela Šumadija (uključujući i Beograd) ušla u sastav Srpske despotovine. Padom Srpske despotovine 1459. godine, najveći deo Šumadije ulazi u sastav Osmanskog carstva, sa izuzetkom Beograda koji se nalazi pod upravom Ugarske sve do 1521. godine, kada i njega osvajaju Osmanlije.

U vreme Osmanske uprave, područje Šumadije je bilo u sastavu Smederevskog sandžaka odnosno Beogradskog pašaluka. Između 1718. i 1739. godine, područjem Šumadije upravlja Austrija i ono je u sastavu Austrijske provincije pod nazivom Kraljevina Srbija. Posle 1739. godine, Šumadija je ponovo u sastavu osmanskog Smederevskog sandžaka. 1788. godine, veći deo Šumadije ulazi u sastav Kočine krajine, a potom celu Šumadiju privremeno kontrolišu Austrijanci (1789-1790. godine). Područje je zatim ponovo pod Osmanskom upravom, sve do podizanja Prvog srpskog ustanka 1804. godine.

Vođa Prvog srpskog ustanka, Karađorđe Petrović, rođen u selu Viševac u Šumadiji

Prvi srpski ustanak je podignut u šumadijskom selu Orašac, a za vreme ustanka, Topola je bila Karađorđevo sedište. Slomom Prvog srpskog ustanka 1813. godine, Šumadija dolazi pod neposrednu Osmansku vlast poslednji put. Već 1815. godine podignut je Drugi srpski ustanak, čiji je rezultat bilo stvaranje autonomne Kneževine Srbije (centralni deo ove kneževine činila je Šumadija), koja postaje nezavisna država 1878. godine, da bi 1882. godine bila transformisana u Kraljevinu Srbiju.

Tokom Prvog svetskog rata (1914-1918. godine), Šumadija je pod okupacijom Austrougarske, da bi 1918. godine ušla u sastav obnovljene Kraljevine Srbije, a potom i u sastav novoformiranog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije nazvanog Kraljevina Jugoslavija.

Između 1922. i 1929, jedna od administrativnih oblasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca je bila nazvana Šumadijska oblast. Ona je približno obuhvatala teritoriju današnjeg Šumadijskog okruga, a njeno sedište je bio Kragujevac, koji je sedište i današnjeg okruga. Ukidanjem ove oblasti 1929. godine, teritorija Šumadije je podeljena između Dunavske banovine, Moravske banovine, Drinske banovine i Uprave Grada Beograda.

Od 1941. do 1944. godine, nakon faktičkog uništenja i podele Jugoslavije od strane Sila osovine, Šumadija je u sastavu Srbije pod nemačkom okupacionom upravom, da bi posle oslobođenja zemlje ušla u sastav Narodne Republike Srbije (koja je činila jednu od 6 republika nove, socijalističke, Jugoslavije). Raspadom druge Jugoslavije, 1991-1992. godine, Šumadija postaje deo nove (treće) Jugoslavije sastavljene od republika Srbije i Crne Gore, koja se 2003. godine transformiše u državnu zajednicu pod nazivom Srbija i Crna Gora. Raspadom ove državne zajednice, 2006. godine, Šumadija ostaje deo sada nezavisne Republike Srbije.

Spomenik palim Šumadincima u Kragujevcu

Reljef

Reljef je uglavnom brdsko-planinski. Najznačajnije planine su: Rudnik, Venčac, Bukulja, Kosmaj, Avala, Crni vrh, Juhor i Gledićke planine.

Rudnik, planina koja dominira Šumadijom, nalazi se oko 100 km južno od Beograda, odnosno 15 km od Gornjeg Milanovca. VarošicaRudnik je smeštena između 500 i 700 m nadmorske visine. Na Rudniku ima osam vrhova iznad 1.000 m nadmorske visine (zanimljivo da ima dva koji se zovu „Javor“), a najviši je Cvijićev vrh (1.132 m), ranije poznat kao Veliki Šturac. Najveće naselje na planini je varošica Rudnik.

Rudnik čini hidrografski čvor u Šumadiji, razvođe između slivova Velike Morave, Zapadne Morave i Kolubare. Sa severne strane planinu opkoljava Jasenica, desna pritoka Velike Morave, sa zapadne izvorišni kraci Despotovice, leve pritoke Zapadne Morave, a sa južne i jugoistočne Gruža, takođe leva pritoka Zapadne Morave. Rudnik je izvorište najvećih šumadijskih reka. Pored pomenutih tu je i Lepenica, desna pritoka Velike Morave. Znatan deo planine je pod šumom sa pretežno bukovim stablima, a ima i hrasta, javora i mleča. Zahvaljujući izuzetnoj šumovitosti, prirodnim stazama zdravlja i blizini velikih gradova, Rudnik je pogodan za razvoj letnjeg i zimskog zdravstvenog, školskog, sportskog i lovnog turizma. Zbog svojih izvanrednih klimatskih uslova (velika osunčanost tokom godine, vazdušna strujanja, visoka jonizacija vazduha, nezagađena prirodna sredina) još 1922. godine Rudnik je bio proglašen za vazdušnu banju. Varošica i planina su povezane asfaltnim putem i velikim brojem staza zdravlja, a postoje i tereni za male sportove. Gosti mogu da planinare do Cvijićevog vrha i strmog vulkanskog uzvišenja Ostrvice, na kome se nalaze ostaci Jerininog grada. Gradovi su ostaci turske varoši i tvrđave podignute na srpskom utvrđenju zvanom Rudnik u kome je umrla Prokleta Jerina, a nedaleko su ruševine muslimanske bogomolje Mise. Na Rudniku je bilo ostataka antičkog (rimskog) i srednjovekovnog rudarstva. No, moderni površinski kopovi uglavnom su uništili te ostatke. Turisti mogu da posete obližnja istorijska mesta Oplenac i Takovo, manastire Vraćevšnicu, Voljevču, Blagoveštenje i Nikolje, a okolina Rudnika pruža mogućnost za lov na visoku i sitnu divljač.

Između vrha Javor i Cvijićevog vrha (sa njegove jugoistočne strane) nalazi se rezervat prirode, prirodno dobro „Veliki Šturac“, prvi put stavljeno pod zaštitu 1956. godine kao strogi prirodni rezervat, površine 8 hektara. Spada u prirodna dobra I kategorije - prirodno dobro od izuzetnog značaja.

Avala je niska planina, 16,5 km južno od Beograda. Predstavlja severni kraj šumadijske grede, koja se od Rudnika provlači kroz niskuŠumadiju i predstavlja razvođe između slivova Save i Dunava. Visoka je 511m i uzdiže se oko 200m iznad okolnog talasastog terena. Mineral avalit dobio je ime po Avali na kojoj je pronađen.

Krajem 2007. godine je Skupština grada Beograda proglasila Avalu zaštićenim prirodnim dobrom sa ukupnom površinom od 489 hektara. Još je knez Miloš 1859. godine doneo odluku da se Avala zagradi i zaštiti, a 1936. godine je proglašena nacionalnim parkom. Prezidijum Narodne Skupštine 1946. godine donosi odluku da bude proglašena dobrom od opšteg značaja.[2]

Na zaštićenom području ima oko 600 biljnih vrsta. Ima lekovotih biljnih vrsta, a neke biljke predstavljaju prirodne retkosti, kao što su zanovet, zlatan i zelenika. Avala je dobro pošumljena samoniklim drvećem, a jednim delom je pod zasađenom borovom šumom[1]. Jedno je od omiljenih izletišta Beograđana.

Posle Prvog svetskog rata, lokalno stanovništvo pronašlo je veći broj grobova srpskih vojnika poginulih u ratu, među njima i grob jednog neznanog srpskog vojnika. Narod okolnih sela je tom vojniku 1922. podigao skromni spomenik. Kasnije je Državni odbor za podizanje spomenika Neznanom junaku odlučio da mu se na vrhu Avale podigne reprezentativniji spomenik. Projekt za spomenik izradio je vajar Ivan Meštrović, u obliku mauzoleja sa karijatidama koje predstavljaju žene u narodnim nošnjama iz svih jugoslovenskih krajeva. Spomenik je građen od jablaničkog granita od 1934. do 1938. godine. Za potrebe građenja ovog spomenika 1934. godine dinamitom su razrušeni ostaci srednjovekovnog grada Žrnova, što i danas nailazi na oštru osudu među istoričarima.

Srbija se razlikuje od svih zemalja učesnica Prvog svetskog rata po tome što sve druge zemlje imaju spomenike Neznanom vojniku, a samo Srbija Neznanom junaku.

U neposrednoj blizini je i Spomenik sovjetskim ratnim veteranima koji su tu poginuli u avionskoj nesreći 19. oktobra 1964.

Na nižem vrhu Avale, izgrađen je 1965. godine Avalski TV toranj, po projektu arhitekata Uglješe Bogunovića i Slobodana Janjića, koji je srušen u bombardovanju NATO snaga 29. aprila 1999. godine. Toranj je bio najveća građevina u tadašnjoj Jugoslaviji. Obnovljen je 21. aprila 2010. godine i izgleda skoro identično kao što je bio prvobitno samo je 1 metar viši. Na Avali se nalazio i istoimeni srednjovekovni grad. Srbi su ga zvali Žrnov, a Turci su mu dali ime Avala (arapski pregrada ili prepreka). Ne zna se kada je prvi put sazidan, mada mu je okolina bila naseljena još u preistorijsko doba. Grad je štitio okolne rudnike žive i cinabarita i, u obližnjem Ripnju, rudniksrebra.

Venčac je planina koja se nalazi u blizini Aranđelovca. Planina je vulkanskog porekla i ima nadmorsku visinu od 658 m.

U geološkom sastavu Venčaca učestvuju mermeri u obliku nepravilnih sočiva i promenljive debljine. Najpoznatije ležište nalazi se na severoistočnim padinama, gde se eksploatiše i obrađuje za ukrasni kamen već više decenija. Na tržištu je ova vrsta kamena poznata kao „beli Venčac“, od koga su sačinjene mnogobrojne skulpture koje krase park Bukovičke banje, česmu u Knez Mihailovoj u Beogradu, fasadu Crkve Sv. Đorđe na Oplencu, deo zgrade Bele kuće u Vašingtonu itd. Neke vrste mermera sa Venčaca nisu pogodne za izradu ukrasnog kamena, već se prerađuju u tucanik, melju u rizlu ili se koriste za pečenje kreča. Prema istraživanjima, rezreve mermera su gotovo neiscrpne.[1]

Na Venčacu vlada specifični oblik blaže subalpske klime. Na višim delovima dominiraju listopadne šume hrasta, bukve, jasena i graba, dok na padinama osim hrasta ima jove i jasena. Na nižim delovima do 540 mnv nalaze se njive, voćnjaci, pa čak i vinogradi.

Kosmaj (626 m) je planina u Srbiji, u okolini Sopota. Posle Avale (506 m) je najniža planina u Šumadiji. Na njemu se ističu tri vrha: Mali, Goli i Rutavi. Glavni greben Kosmaja polumesečastog je oblika i pruža se u pravcu jugozapad-severoistok. Iako je Kosmaj niska planina, ipak svojim uzgledom u vidu ostrva dominira u ovom delu niske Šumadije, iznad valovitog neogenog pobrđa, raščlanjenog blagim rečnim dolinama.

Naziv Kosmaj nastao je od keltske reči cos (šuma) i predindoevropske reči maj (planina). Međutim, Rimljani su Kosmaj prilagodili mitologiji jer je dobio značenje casa Maiac - stanište boginje Maje. U rimskoj epohi, Kosmaj je bio značajno rudarsko središte. Verovatno se ruda gvožđa iskopavala na Kosmaju i pre dolaska Rimljana.

Čitav pejzaž je pod vegetacijom. Naime, strmije strane obrasle su šumom (pretežno bukovom i hrastovom, a mestimično i četinarskom). Blage padine su pod travnatom vegetacijom, a podnožje pod voćnjacima i njivama, dok su zaravni pretežno sa proplancima.

Na Kosmaju ima i razne divljači od značaja za lovni turizam (zečevi, srne, fazani, jarebice, lisice i prepelice, a nekada davno i vukovi).

Kosmajci su učestvovali u svim značajnijim ratovima. Bili su vešti i hrabri ratnici. Učestvovali su u Boju na Kosovu 1389. godine. Priča se da je iz Popovića, Stojan Popović odveo na Kosovo 400 ratnika, a vojvoda Duča 80 konjanika. Takođe, prema legendi, pod Kosmajem rodio seIvan Kosančić, poznati srpski junak u Boju na Kosovu protiv turaka. U XVIII veku stanovništvo Kosmaja u tursko-austrijskim ratovima bilo je na strani Austrije. U selu Nemenikuće nedaleko od Kosmaja detinjstvo je proveo srpski književnik Milovan Vidaković čija je porodica izbegla iz ovog kraja usled meteža tokom Kočine krajine.

U Prvom srpskom ustanku Kosmaj igra značajnu ulogu. U Drlupi 11. februara 1804. godiine uperena je prva ustanička puška protiv Turaka kada je ranjen zloglasni dahija Aganlija. Karađorđe je sa ustanicima u ovom kraju popalio turske hanove u Sibnici, Drlupi, Rogači i Dučini. U Drugom srpskom ustankuKosmajci su učestvovali na strani kneza Miloša Obrenovića.

Učestvovali su i u Srpsko-turskom ratu 1876-1878. godine, zatim balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine. U Prvom svetskom ratu Kosmajci su imali značajnog udela u bitkama na Ceru i Kolubari 1914. godine. Zatim u delu gde se danas nalazi hotel Kosmaj i bazen, gde su vođene jedne od najstrašnijih borbi, odakle je neprijatelj bio proteran na Savu i Dunav.

U Drugom svetskom ratu na području Kosmaja delovao je čuveni Kosmajsko-posavski partizanski odred, a palim borcima iz tog odreda je na vrhu planine podignut spomenik.

Bukulja je planina u Šumadiji, u čijem podnožju se nalaze Aranđelovac i Bukovička banja, a njen najviši vrh je visok 696 metara. Ona jevulkanskog porekla, što dokazuje prisustvo granitnih stena koje u sebi sadrže specifičnu kombinaciju minerala. Obrasla je bukovom,grabovom i hrastovom šumom, a naziv planine potiče od reči bukulj – deminutiva slovenske reči buk. Pogodna je za pripreme sportskih ekipa, a obeležene pešačke staze vode od parka Bukovičke banje do vrha planine. Štiti grad od jakih vetrova. Na vrhu se nalazi hidrometeorološka stanica, a na njenim obodima je Garaško jezero. Predstavlja omiljeno izletište Aranđelovčana i banjskih gostiju, a poseduje više ugostiteljskih objekata kao što su Lovački dom, Kačara i Kod Coke. Na njoj se nalazi izvorište gazirane mineralne vode Knjaz Miloš.

Crni vrh (707 m) planina između Kragujevca i Jagodine, dobio je naziv po crnom izgledu koji su mu davale prostrane šume. Spada uRodopske planine. Oivičen je rekama Belicom, Ždraljicom, Lepenicom i Velikom Moravom. Spada u niže planine u Šumadiji. U odnosu na ostale šumadijske planine najbogatiji je pećinama i slapovima. Ovo područje je sa najvišom količinom padavina u Šumadiji i na njemu se nalazi najizdašniji izvor u Šumadiji (Vrelo u Gornjem Štiplju sa oko 50 l/sek).

Juhor (773 m) je planina između Velike Morave na istoku i Levča na zapadu, Temnića na jugu i Belice na severu. Pruža se u pravcu sever-jug. Spada u rodopske planine. Vrh Juhor zove se Veliki Vetren. Arheolozi su ,1997. godine, na vrhu Juhora našli keltsko utvrđenje. Tom prilikom arheolozi su otkrili 140 predmeta koji su pripadali Keltima.

Gledićke planine dobile su ime po selu Glediću, a po narodnom predanju što se sa njih daleko gleda. Prostiru se u pravcu severozapad-jugoistok u dužini od 35 km između Lepenice na severu, Gruže na zapadu i Levča na istoku do Zapadne Morave na jugu. One su, posleRudnika. najviše šumadijske planine. Na njima je najviši vrh Samar (922m), a posle njega Dulenski Crni vrh (897m). Na području gradaKragujevca Gledićke planine raščlanjene su rečnim dolinama: Lepenice, Grošničke reke, Ždraljice, Pčeličke i Dulenske reke. Ove planine bogate su šumom, rečnim tokovima, pašnjacima, prirodnim lepotama i rudnim blagom (gips, barit, pirit, gvožđe, bakar, ugalj).

Reke, jezera i termomineralne vode

Reke Šumadije su kratke i vodom siromašne. Sa Rudnika i ostalih planina slivaju se ka Zapadnoj Moravi, Velikoj Moravi i Kolubari. Prirodnih jezera nema ali je podizanjem brana na rekama stvoreno nekoliko akomulacija, koje služe za vodosnabdevanje, ribolov turizam i rekreaciju.

Morava ili Velika Morava je reka u Srbiji. Nastaje spajanjem Zapadne i Južne Morave kod grada Stalaća. Uliva se u Dunav na prostoru između Smedereva i Kostolca. Morava je zajedno sa Zapadnom Moravom, najveća srpska reka. Dužina Velike Morave je 185 km, sa Zapadnom Moravom (dužina pritoka) je 493 km. Velika Morava nastaje spajanjem Južne Morave i Zapadne Morave blizu Stalaća, malog grada i centralne železničke raskrsnice u centralnoj Srbiji. Od tog mesta do ušća u Dunav severoistočno od Smedereva Velika Morava je duga 185 km. Sa svojom dužom pritokom, Zapadnom Moravom, ukupna dužina iznosi 493 km. Južna Morava koja predstavlja glavni izvor vode za Moravu je duža, ali je zbog regulacije rečnog korita i melioricaionih radova danas učinjena kraćom. Regulacioni radovi su učinjeni na sve tri Morave, tako da su sve značajno skraćene. Nekada je ova reka bila preko 600 km dužine. Danas je najudaljeniji izvor vode za moravski sliv izvor reke Ibar, desne i najveće pritoke Zapadne Morave. Ibar izvire u Crnoj Gori i zajedno kao sistem Ibar-Zapadna Morava-Velika Morava predstavlja rečni sistem dužine 550 km, i kao takav je najduži vodeni put na Balkanskom poluostrvu. Velika Morava pripada crnomorskom slivu. Površina sliva Velike Morave je 6.126 km², a celog moravskog sistema 37.444 km² (od čega 1.237 km² u Bugarskoj i 44 km² u Makedoniji), što je 42,38% od površine Srbije. Velika Morava protiče najplodnijim i najgušće naseljenim područjem centralne Srbije, zvano Pomoravlje. Pomoravlje je nastalo na mestu zaliva nekadašnjeg Panonskog mora koje se isušilo pre oko 200.000 godina. Oko polovine dužine doline se nalazi Bagrdanska klisura.

U prošlim stolećima, bila je poznata po svojim nepreglednim šumama, ali danas nije više ništa ostalo od velikih stabala (grmova). Ušće u Dunav je između sela Kulič i Dubravica, velikog ugljenog basenaKostolac. To je jedan od dva velika ugljena basena u rečnom slivu, drugi je Resavski ugljeni basen u dolini desne pritoke Resave.

Prosečni protok Velike Morave na ušću u Dunav je 297 m3/s. Od toga 125 m3/s je doprinos Zapadne Morave, 121 m3/s Južne Morave, a 35 m3/s se uliva neposredno u Veliku Moravu.

Pritoke Velike Morave su kratke po dužini. Najduža je Jasenica (79 km) a druge su retko preko 50 km. Desne pritoke su: Jovanovačka reka,Crnica, Ravanica, Resava i Resavica (ili Resavčina). Leve pritoke su brojnije, uključujući: Kalenićka reka, Lugomir, Belica, Osaonica (ili Osanica) Lepenica, Rača, i Jasenica. Mnoge od njih nisu bogate vodom, ali tokom kišnih godina one izazivaju velike poplave, što je glavni problem celog moravskog sliva. Pre ulivanja u Dunav, Velika Morava se račva, čineći 47 km dug rukavac pod nazivom Jezava, koji se uliva u

Dunav odvojeno u gradu Smederevu pošto se prethodno spoji sa dužom (51 km) rekom Raljom, sa leve strane. Velika Morava je primer reke koja meandrira. Ona jeste bila 245 km dugačka od nastanka do ušća, međutim pravom linijom to je svega 118 km. Tako je odnos meandriranja 118:245, što je u samom vrhu reka u Evropi.

Rečno korito je široko 80-200 m i duboko do 10 m. Sasvim je uobičajena pojava da Morava posle poplave promeni tok ostavljajući na mestu prethodnog korita jezera, koja su poznata pod nazivom moravište. Južna Morava je zbog vlike erozije u svom slivu bogata ogromnom količinom materijala koji se taloži u rečnom koritu umanjujući dubinu i na taj način čineći poplave još češćim.

Počevši od 1966, ogromni radovi su započeti na sprečavanju budućih poplava. Niz akumulacija je napravljen na pritokama (jezera Bovan, Ćelije,Gazivode, itd), a meandri su presecani. Na taj način je tok reke ispravljan a reka je učinjena kraćom (u slučaju Velike Morave sa 245 na 185 km. Bilo je predviđeno da se skrati čak na 152 km i da postane ponovo plovna.

Predviđeno je ukupno 18 akumulacija, presecanje 23 meandra, nasipanje kilometara novih nasipa i intenzivno pošumljavanje. Međutim, do 1980-ih, pogotovo 1990-ih zbog ekonomske krize, ratova i sankcija svi radovi su prekinuti.

Morava i njene pritoke još uvek plave često, a rečno dno se izdiže uprkos mnogih bagera, koji iskopavaju pesak i šljunak, u gradovima i selima duž toka reke (Lozovik, Lugavčina, Lučica, Velika Plana, Simićevo, itd).

Danas, Velika Morava je plovna svega 3 km od ušća. U istoriji, bila je plovna sve do grada Ćuprije, što je skoro ¾ njene dužine. Međutim, kao što je navedeno, Velika Morava je doslovno zatrpana materijalom iz Južne Morave. Kada je počeo program melioracije 1966. godine bilo je predviđeno da postane ponovo plovna, u prvoj fazi do Ćuprije, a kasnije sve do Stalaća, dakle celih 100%.

Ništa od najavljenog nije napravljeno. Čak se pojavila nova ideja (u stvari oživela jedna stara) o izgradnji plovnog kanala Dunav-Morava-Vardar-Egejsko more. Tehnički problemi u izgradnji ovakvog objekta su ogromni (ni Morava ni Vardar nisu plovni). Nije jasno koliko bi se ovaj plovni put koristio, a pretpostavlja se da bi cena ovakvog projekta bila previsoka i da ne postoji ekonomski potencijal (pogotovo u Srbiji) da finansira niti da iskoristi ovakav plovni kompleks. U ovom momentu je niko ne razmatra kao ozbiljnu ideju niti ima naznaka o potencijalnim investitorima.

Mada je oduvek plodna moravska dolina bila najgušće naseljeni deo Srbije, velike poplave su sprečavale naseljavanje samih obala reke. Jedini grad na obali reke je Ćuprija, mada je on više puta pretrpeo velike štete zbog blizine reke, uključujući i nekoliko poplava devedesetih godina dvadesetog veka. Drugi su gradovi sagrađeni malo dalje od same reke, uključujući sledeća mesta:Paraćin, Jagodina, Batočina, Lapovo, Svilajnac, Velika Plana, Požarevac i Smederevo. Manja mesta i sela uključuju: Varvarin, Glogovac, Markovac, Veliko Orašje, Miloševac, Lozovik, Simićevo,Oreovica itd.

Zapadna Morava je reka u centralnoj Srbiji dugačka 308 km, koja zajedno sa Južnom Moravom čini Veliku Moravu. Zapadna Morava nastaje u polju Tašti, istočno od Požege, od Golijske Moravice i Đetinje. U ovom polju se u Đetinju sa leve strane ulivaSkrapež, ali na manje od jednog kilometra od ušća Skrapeža, Đetinja se sreće sa Golijskom Moravicom, stvarajući Zapadnu Moravu. Zbog blizine ušća Đetinje, Skrapeža i Golijske Moravice, neki izvori smatraju sve tri reke direktnim kracima Zapadne Morave, ali pošto je Golijska Moravica 23 km duža, ona se smatra glavnim krakom. Mereno od izvora Golijske Moravice, Zapadna Morava je dugačka 308 km, dok je dužina same Zapadne Morave 208 km.

Za razliku od meridijanskog (od juga prema severu) toka Južne i Velike Morave, Zapadna Morava teče u uporedničkom (od zapada ka istoku) pravcu, razdvajajući Šumadiju od južnih krajeva zemlje.

Zbog svog smera, Zapadna Morava teče između mnogih planina, regija i pod-regija:

između regija Crne Gore na severu i Dragačeva na jugu; ovde prima Bjelicu, a Lučani, centar Dragačeva, je smešten u blizini, južno od reke.

između planina Ovčar (severno) i Kablar (južno); ovde reka probija Ovčarsko-Kablarsku klisuru; Zapadna Morava je pregrađena u klisuri (koja se naziva „Srpska Sveta gora“, zbog mnogih svojih manastira) i još jednom odmah nakon toga, i tako su nastala veštačka jezeraMeđuvršje i Ovčarsko-kablarsko jezero.

između regije Takovo (severno) i planine Jelica i regije Goračići (južno); ovde se nalazi grad Čačak, reka je opet pregrađena (jezero Parmenac) i prima mnogo pritoka (uglavnom sa leve strane: Kamenicu, Čemernicu, Bresničku reku, Lađevačku reku); na ovom mestu reka ulazi u nisku dolinu Zapadnog Pomoravlja, meandrira i često plavi, tako da su odavde veća mesta dalja od reke (Goričani, Lađevci,Mrčajevci).

između planine Kotlenik i regije Gruža (severno) i planine Stolovi (južno); grad Kraljevo i njegova predgrađa Adrani i Ratina se nalaze južno od reke, tamo gde se Ibar uliva u Zapadnu Moravu; takođe sa desne strane Zapadna Morava prima Tovarnicu i Gružu.

između Gledićkih planina i Goča; najpoznatija srpska banja, Vrnjačka Banja, njena predgrađa Vrnjci i Novo Selo, industrijski grad Trstenik imanastir Ljubostinja se nalaze u ovom delu.

između regija Temnić (severno) i Rasina (južno); nekoliko većih mesta je smešteno severno od reke (Medveđa, Velika Drenova, Kukljin, Jasika, Bošnjane), dok se selo Globoder, grad Kruševac i njegova predgrađa, Pepeljevac, Parunovac i Čitluk nalaze južno od Zapadne Morave. Severno od gradića Stalać, Zapadna i Južna Morava se sastaju i čine Veliku Moravu.

Dolina Zapadne Morave, Zapadno Pomoravlje, je ekonomski najrazvijenija od dolina sve tri Morave. Sa dolinom Ibra, Zapadna Morava ima veliki potencijal za proizvodnju električne energije(hidroelektrane Ovčar Banja i Međuvršje). Voda se takođe koristi za navodnjavanje, a za istu svrhu na reci je stvoreno veštačko jezero Parmenac, pomažući tako već plodnu regiju (žitarice, voćnjaci). Takođe, od dolina tri Morave, dolina Zapadne Morave je najpošumljenija.

Sliv Zapadne Morave je bogat rudama, (najviše ibarski deo) i sadrži rudnike tvrdog uglja, magnezijuma, hroma, itd. Kao rezultat, industrija je vrlo razvijena sa nizom vrlo industrijalizovanih gradova:Užice, Požega, Čačak, Kraljevo, Trstenik i Kruševac. Saobraćaj je takođe važan za ekonomiju pošto je cela rečna dolina prirodan put i za drumove i železnicu koji spajaju istočnu, centralnu u zapadnu Srbiju.

U Zapadnu Moravu se ukupno uliva 85 pritoka. Reka je nekada bila duža (319 km), ali zbog regulacije toka, ona je skraćena. Zapadna Morava ima prosečan protok od 125 m3/s, ali je odlikuju ekstremna kolebanja, što se odlikuje velikim poplavama. Sliv Zapadne Morave iznosi 15.849 km² (42,3 % celog sliva Velike Morave), pripada Crnomorskom slivu, a sama reka nije plovna.

Jasenica je reka u istoimenoj oblasti u Srbiji. Ona je najduža pritoka Velike Morave. Izvire na severoistočnoj padini planine Rudnika uliva se u Veliku Moravu 1,5 km severoistočno od sela Velikog Orašja na nadmorskoj visini od 87 metara. Dužina toka je 84,7 km, a sliv joj zahvata 1356 km² centralne Šumadije. Sa prosečnim proticajem od oko 4,7 m³/sec, Jasenica je vodom najbogatija reka u Šumadiji. Najznačajnija leva pritoka je Kubršnica. Glavno mesto oblasti Jasenica je Smederevska Palanka.

Ralja je reka u Šumadiji. Dugačka je 51 km od izvora do ušća u reku Jezavu. Ralja izvire na padinama Kosmaja. Prolazi pored Velike Ivanče,Popovića i Malog Požarevca. Sliv Ralje je 310 km² i pripada Crnomorskom slivu.

Dičina je reka u Srbiji. Nastaje na južnim padinama Suvobora i Rajca, od Velike i Male Dičine. Kod Preljine se kao leva pritoka uliva u rekuČemernicu, pritoku Zapadne Morave i pripada crnomorskom slivu.

U selu Šarani, na mestu zvanom Savinac, Dičina ima maleni buk koji je tradicionalno izletište Gornjomilanovčana.

Dužina toka joj iznosi 35 km, a površina sliva 394 km², sa prosečnim protokom 1 m³/sek. Dolinom Dičine i njene glavne pritoke Despotovice, koju prima sa leve strane, prolazi važna saobraćajnica Ibarska magistrala, koja od Beograda preko Rudnika i Gornjeg Milanovca vodi kaKraljevu i Čačku.

Ljig je desna pritoka Kolubare. Ističe iz pećine podno Suvobora i nakon 33 kilometra toka utiče u Kolubaru kod sela Ćelije. Ljig je najvodonosnija pritoka Kolubare.

Uzvodno od varoši Ljiga, reka je usekla kratku klisuru. Najveće pritoke su joj Lalinačka reka, Kačer i Onjeg. Sliv Ljiga je dosta ugrožen poplavama i erozijom, pa su sela u njegovom slivu pretrpela velike štete u klizištima 2006. godine. Sliv Ljiga drenira

zapadne i jugozapadne padine Rudnika, severne padine Suvobora i Bukulje. Najveće naselje u slivu je Ljig, gradić i centar opštine.

Kolubara je reka u zapadnoj Srbiji, desna pritoka Save, duga oko 123 km. Nastaje od Obnice i Jablanice u Valjevu. Sa leve strane pritoke su:Rabas, Kladnica i Tamnava, sa desne: Gradac, Banja, Lepenica, Ribnica, Toplica, Ljig, Peštan, Turija i Beljanica. Uliva se u Savu kodObrenovca. Slivu Kolubare iznosi oko 3.600 kvadratnih kilometara i u njemu se nalaze bogata nalazišta lignita. Dolinom Kolubare prolaze železnička pruga. Protok je 31 m3/s.

Ime reke vodi od različitog porekla, odnosno, postoje razne priče o njenom imenu. Jedna od njih se odnosi na ime Kuluk-bara (po močvarama sela), pa zato Kolubara.[1]

Kolubara je poslednja veća pritoka Save, u koju utiče 27 km uzvodno od Beograda.

Ona postaje od dveju manjih reka-desne sastavnice, Jablanice (duga 21,5 km) i leve sastavnice Obnice (duga 40 km) koje se stiču ispred Valjeva na 193 m nadmorske visine. Doline Jablanice i Obnice su uske i duboke do 200 m. Sušica, desna pritoka Jablanice, usekla je u Lelićkom krasu kanjonsku dolinu duboku 300 m i dugačku 7,5 km. Kod Valjeva dolina Kolubare se naglo širi u Valjevsku kotlinu. U njoj reka laktasto skreće iz pravca jug-sever u pravac zapad-istok. Rečno korito je široko i izvijugano i, zbog bijučarskih odlika sastavnica i pritoka, kotlina je ranije,pre regulacije Kolubare, bila često plavljena. Prva veća pritoka Kolubare je Gradac, koji joj pritiče sa desne strane. Dugačak je 17,8 km. Njegova dolina, sa 22,7 km dugačkim kanjonom strmih i golih krečnjačkih strana, visokih do 200 m, najlepša je u celom slivu Kolubare. U neposrednoj blizini ušća, na levoj obali, nalazi se manastir Ćelije. Prema jednom predanju, on je zadužbina kralja Dragutina, a prema drugom, podignut je krajem 14 ili početkom 15. veka, u vreme despota Stefana Lazarevića. Sada u njemu postoji ikonopisačka škola.

Nizvodno od Valjevske kotline dolina Kolubare se sužava na 120-150 m u kratkoj sutesci kod Slovca, usečenoj između brda Jerininog grada i Oštrikovca. Nadalje,dolina je široka,sa prostranom aluvijalnom ravni,koja se kod Lisopolja širi do 3 km.Sa desne strane Kolubari pritiču Ljig (29 km) i Peštan sa Turijom (28 km), a sa leve Tamnavasa Ubom (89,8 km).U slivu Tamnave nalaze se bogata ležišta lignita, koji se eksploatiše u nekoliko rudnika, a troši uglavnom u TE Nikola Tesla kod Obrenovca.

Od sastavaka Jablanice i Obnice pa do ušća u Savu u blizini Obrenovca, Kolubara je dugačka 86,5 km (sa Obnicom 126,5 km),ali je prosečna nadmorska visina njenog sliva mala-samo 206 m. To ukazuje da u slivu Kolubare preovlađuje nizija,dok su pobrđe,niske (do 1000 m)i srednje visoke planine (do 1.500 m)samo u izvorišnom delu sliva i njene najveće pritoke Ljiga.

Kolubara je kod Lajkovca široka 30, a duboka 0,5-3 metra; kod Obrenovca je široka 45 i duboka 1-2 metra,pa pri višim vodostajima na Savi mali brodovi ulaze u Kolubaru i plove po njoj do Obrenovačkog mosta,3 km od ušća.Bitnu odliku njenog vodnog režima predstavljaju nagla i velika kolebanja bodostaja i proticaja,što otežava rešenje glavnih vodoprivrednih problema u slivu; vodosnadbevanje naselja i industrije, zaštitu od poplava,kao izaštitu od erozije i bujica.Kolubara pripada rekama sa kišno-snežnim režimom.

Pri naglom otapanju snežnog pokrivača i obilnijim prolećnim padavinama nastaju velike poplave u aluvijalnim ravnima Kolubare i njenih velikih pritoka. Ljig se izliva i širina izlivene vode dostiže kod sela Moravaca 650-1 380, kod Liplja 1 050, i na ušću u Kolubaru oko 500 metara. Pri najvećim poplavama pod vodom se nađe oko 1 800 hektara obradivih površina u dolini Ljiga, oko 920 hektara u gornjokolubarskom basenu (uzvodno od Slovačkog suženja),do 660 hektara u dolini Kladnice i 1 300 hektara u dolini Uba,a do 2 070 hektara u plitkoj dolini Tamnave. Da bi se smanjile posledice katastrofalnih poplava u dolini Kolubare, a manje i potpuno sprečile, obavljeni su veliki hidromelioracioni radovi nizvodno od ušća Ljiga. Radi ubrzavanja oticanja vode u Savu,spojeno je krivudavo korito Kolubare sa znatno manje krivudavim koritom Peštana kod sela Cvetovca (nedaleko od sela Velikih Crljena), pa ona od 1965.godine otiče koritom svoje pritoke.Time su nastale mnoge promene.Peštan i Turija,čija su ušća bila nizvodnije od ušća Tamnave,utiču sad u Kolubaru 19,odnosno 12 km uzvodnije,pa su za toliko kraći njihovi tokovi.Istovremeno,Tamnava je postala duža za 1,5 km,jer do novog ušća teče starim koritom Kolubare.Oko reke podignuti su nasipi za zaštitu zemljišta od poplava,kada je Kolubara dostizala šerinu kod Đelija 1 500-2 300 m,a kod Šopića od 2 100-3 300 m-to je bilo pravo privremeno jezero dužine 6,7 km.

U slivu Kolubare prosečna gustina rečne mreže je mala i iznosi 410 m/km². Najgušću rečnu mrežu ima sliv Klaničke reke-750 m/km²,dok je u slivu Peštana samo 200 m/km². Njena veličina zavisi u prvom redu od litološkog sastava,reljefa i padavina,koji u slivu Kolubare nisu baš povoljni za obrazovanje vodotoka.Veliki broj vodotoka su aktivne bujice i, prema nekim procenama, ima ih preko 700.Intenzivnom erozijom naročito su ugroženi gornji delovi slivova Tamnave,Uba i Ljiga.

Na teritoriji Šumadije nalazi se oko 30 termomineralnih izvora koji su pretežno slani i kiseli i koje odlikuje temperatura od oko 14ºC.

Klima i tip zemljišta

Klima Šumadije je umerenokontinentalna. Odlikuje se izraženim godišnjim dobima, malom količinom padavina i odsustvom jakih vetrova. Zime su umereno hladne, a leta umereno topla.

Smonica je tip zemljišta i to je jedno od najplodnijih zemljišta. Zahvata ravne delove. U Srbiji je najrasprostranjenija u Šumadiji, Mačvi, u dolinama reka Velike Morave, Južne Morave, Zapadne Morave. Pogodna je za gajenje voća i ratarskih kultura.U sebi sadrzi odredjenu količinu gline.

Zapadno Pomoravlje

Zapadno Pomoravlje je najjužniji kraj peripanonske Srbije i Panonske oblasti. U užem smislu ono obuhvata dolinu Zapadne Morave, a u širem smislu, pored doline ove reke pripadaju mu doline Đetinje, Skrapeža i donje Golijske Moravice. Zapadnom Pomoravlju pored dolina Zapadne Morave, Đetinje , Skrapeža i donje Moravice, pripada sliv Skrapeža (to jest Kosjerićki kraj ili Srpska Crna Gora) na severozapadnoj strani i sliv Rasine i Pepeljuše (kraj Rasine i Župa) na jugoistoku.

Prema tome , Zapadnom Pomoravlju odgovarauporednički kraj počev od Užica na zapadu do Stalaća na istoku. Njegova granica prema šumadijskom kraju Gruži nije oštra, jer reka Gruža pritiče Zapadnoj Moravi; te zemljište oko donjeg toka ulazi u sastav Zapadnog Pomoravlja. Slično je sa granicom prema donjem Ibru, koji, takođe, pritiče Zapadnoj Moravi, ali čija dolina sa susednim Kopaonikom čini poseban Ibarsko-kopaonički kraj. Planine Triglav, Stolovi i Goč odvajaju Zapadno Pomoravlje od Ibarsko-kopaoničkog kraja ,a razvođe na Jastrepcu odvaja kraj u slivu zapadnomoravske desne pritoke Rasine od južnopomoravskog kraja Toplice. Površina Zapadnog Pomoravlja u širem smislu (sa Užičkim i Aleksandrovačkim krajem) iznosi 3787 km² , a sa slivom Skrapeža , odnosno Kosjerićkim krajem (Srpskom Crnom Gorom) ukupno 5223 km².

Gustom putnom mrežom sva naselja locirana u ovoj dolini međusobno su povezana . Zatim , dolina Zapadne Morave je dobrim komunikacijama u vezi sa svim većim i važnijim mestima Srbije. Ibarskom magistralom ostvarena je veza sa Beogradom i Kosovom na drugoj strani.

Sve do odlaska Turaka znatan deo gradskog stanovništva sačinjavali su stanovnici stranih nacionalnosti, Grci, Turci i Jevreji. Odlaskom Turaka iz ovog kraja , na njihovo mesto dolaze seljaci iz obližnih sela kao i doseljenici sa strane. Posle prvog svetskog rata dolazi do izvesnog napretka u razvoju gradiva. Oseća se postepenost kako u ekonomskom napretku tako i u stambenoj izgradnji.

U toku drugog svetskog rata zapadnomoravski gradovi stagniraju u svom razvoju. Smanjen im je broj stanovnika.

Oslobođene zemlje i novi društveno- ekonomski sistem , stvaraju preduslov i za potpuniji razvoj ovih gradova. Oni proširuju svoja područja, primivši veliki broj doseljenika sa sela. Napokon, postaju centri industrijalizacije, gde se koncentriše veliki deo radničke klase.

Svi elementi jednog regiona bilo oni fizičkogeografske ili antropogeografske prirode , međusobno su povezani funkcionalno tako da obrazuju stanje ravnoteže ili harmonije. Upoznati neki region ne znači samo inventarisati njegove objekte, procese i činioce tih

procesa , već shvatiti taj splet dinamičnih snaga, tu živu stvaralačku silu, taj spiritus movens prostorne genetike i evolucije.

Jedan od glavnih nedostataka naših urbanističkih projektovanja je neprimerenost uslova za urbanostička planiranja. Osnovni uslovi za izvođenje urbanističkih i prostornih planova je upoznavanje teritorije koja gradu gravitira . Taj se zadatak ostvaruje kroz dva vida: određivanjem gradskog gravitacionog područja i njegovim upoznavanjem.

Klima Zapadnog Pomoravlja, uz plodno zemljište i mogućnost navodnjavanja, veoma je pogodna za gajenje gotovo svih kod nas poznatih poljoprivrednih kultura. U ovom pogledu Zapadno Pomoravlje se ubraja u najbogatije delove naše zemlje.

Veliko Pomoravlje

Veliko Pomoravlje obuhvata dolinu Velike Morave od Stalaća na jugu do Smedereva na severu, tj. Od mesta gde Velika Morava nastaje do mesta do mesta gde se uliva u Dunav. Najveće predeone celine u Velikom Pomoravlju su Gornjevelikomoravska kotlina, Bagrdanska klisura i Donjevelikomoravska kotlina.

Veliko Pomoravlje predstavlja zaliv nekadašnjeg Panonskog mora, odnosno Panonskog jezera. To je prelazna zona izmedju Panonske nizije i njenog južnog oboda. Prepoznatljiv izgled prirodi daje Velika Morava.

Godišnja količina padavina u Velikom Pomoravlju je 600 – 800 mm. Letnje temperature u proseku dostižu 22ºC, a zimske su oko nule. Povremeni udari košave karakteristični su samo za najnizvodniji deo Velikog Pomoravlja.

Stanovništvo, migracije i naselja

Prema etnološkim istraživanjima u prvoj polovini ovog veka, u Šumadiji je, kao najprivlačnijoj oblasti useljavanja, stapanjem doseljenika iz svih srpskih oblasti nastao jedinstven, novi fizički i psihički tip stanovnika, koji je Jovan Cvijić označio kao novi etnički amalgam ili novi psihički varijetet.

Savremena istraživanja potvrđuju tokove istih selidbenih struja i istovetni proces etničkog prožimanja u Šumadiji.

Obilje prirodnih pogodnosti i preduslova bitnih za ljudsko življenje u Šumadiji bili su poznati i pračoveku, čije je prisustvo na ovom području nesumnjivo, što potvrđuju i brojna nalazišta iz starijeg i novog kamenog doba.

Današnje stanovništvo Šumadije, koja se praznila i punila prilikom svakog velikog rata, praćenog seobama, pretežno je novijeg postanja i ono je veran odraz istorijske sudbine srpskog naroda u poslednja tri veka.

Razmatrajući svojevremeno prošlost i etnički sastav Šumadije, velikan naše nauke Jovan Cvijić je ustanovio dve vrste uzroka seoba i useljavanja u Šumadiju tokom vekova, u kojoj se izgubilo i sa doseljenicima stopilo starinačko stanovništvo. U prvoj vrsti su istorijski i psihološki uzroci seoba: turska najezda, uzimanje dece u janičare, seobe prouzrokovane austro-turskim ratovima, migracije zbog buna, pljačkaške krdžalijske horde kao uzrok raseljavanju, seobe usled verskih gonjenja i preseljavanje kao posledica ratova za nezavisnost.

Druge vrste su ekonomski uzroci: siromaštvo zemlje matice, klimatska kolebanja (više uzastopnih sušnih godina, presušivanje izvora, nerodica, glad), sukcesivne seobe ili migracije u etapama, plemenska netrpeljivost, pečalba, argatovanje, i sl.

Kao što je poznato, uslovi za život u Šumadiji su blagodatniji no u većini srpskih oblasti. Zbog toga, za razliku od drugih oblasti, iseljavanja iz Šumadije nije bilo. Po tome, kako je Cvijić primetio, Šumadija „kao da je stvorena da apsorbuje sav suvišak stanovništva koje se brzo umnožava priraštajem i doseljavanjem.“

Osobito je Šumadija početkom XIX veka, usled poznatih istorijskih događaja, privukla migracione struje ne samo iz bližih, i tada neoslobođenih srpskih krajeva, već i iz najudaljenijih, pa tako, na primer, „u niskoj Šumadiji ima doseljenika od Velesa i Bitolja, pa i od Katranice i Gramatika, blizu Olimpa.“

U Šumadiji, gde, prema ispitivanju Cvijićevih đaka i sledbenika, prevagu u stanovništvu imaju doseljenici sa crnogorskih Brda, osobito sa visoravni oko Durmitora i od Pive, zatim od Pešteri i Sjenice, odvio se jedinstveni proces prilagođavanja stanovništva i njegovog mešanja i stapanja. U poslednjih nekoliko vekova je na nemirnom balkanskom

tlu ispremeštano sve stanovništvo od Demir-kapije na jugu do Zagrebačke gore na severozapadu, ali, po Cvijićevom uočavanju, „nigde se doseljenici nisu tako brzo prilagođavali novoj geografskoj i društvenoj sredini i nigde se nisu toliko ukrštali kao u Šumadiji, slobodnoj i svojoj državi, gde su i zemlju mogli slobodno zauzimati.“

U zapadnoj Šumadiji starinačko stanovništvo je u zanemarljivom broju, a u istočnoj Šumadiji i Pomoravlju se stopilo sa doseljenicima dinarske, kosovsko-metohijske i šopske struje. Po ispitivanju Todora Radivojevića (1911), u celoj Lepenici je svega jedanaest porodičnih skupina čiji su preci tu prebivali i u vreme Velike seobe 1690. godine.

Stapanjem ovih selidbenih struja, kako međusobno, tako i sa pripadnicima slabijih struja (timočko-braničevska i tzv. inversna, koja se povrnula preko Save i Dunava), nastalo je biološko izjednačavanje.

Први резултати пописа за Републику Србију и регионе

  Укупно Укупан Укупан Апсолутни

Укупан бро

ј Укупан Укупан

  пописана број број пораст-пад лица у број број

  лица

становника

2011.

становника

2002. 2011-2002.

иностра-

нству

дома -

ћинстав

а

станов

а

   (1) (2)  (3) (4) (5) (6) (7)

РЕПУБЛИКА

СРБИЈА 7565761 7120666 7498001 -377335 294045 2497187

324358

7

Београдски

регион 1731425 1639121 1576124 62997 41719 604134 739630

Регион Војводине 1995679 1916889 2031992 -115103 46031 697437 852229

Регион Шумадије

и Западне Србије 2149327 2013388 2136881 -123493 98274 665878 902997

Регион Јужне и

Источне Србије 1689330 1551268 1753004 -201736 108021 529738 748731

Регион Косовo и

Метохијa … … … … … … …

Demografija

Na osnovu podataka koji se odnose na poslednja četiri zvanična popisa stanovništva može se konstatovati da razvoj

stanovništva regiona beleži nepovoljne tendencije koje se ogledaju u produbljivanju sledećih demografskih procesa:

ukupne i prirodne depopulacije, kao i demografskog starenja. Prema popisu sprovedenom 2002. godine region

Šumadije i Pomoravlja je naseljavalo 526.213 stanovnika, pri čemu se na Šumadijski okrug odnosilo 298.778

stanovnika, odnosno na Pomoravski okrug 227.435 stanovnika.

Opština

Broj stanovnika

Popis 2002. godine Procena za 2008. godinu

Aranđelovac 48.129 46.796

Batočina 12.220 11.668

Knić 16.148 14.872

Kragujevac 175.802 174.386

Lapovo 8.228 7.757

Rača 12.959 11.795

Topola 25.292 23.532

Despotovac 25.611 23.546

Jagodina 70.894 69.984

Paraćin 58.301 56.448

Rekovac 13.551 11.845

Svilajnac 25.511 24.251

Ćuprija 33.567 31.988

Šumadija i Pomoravlje 526.213 508.868

Starosna struktura stanovništva

Uzimajući u obzir negativnu stopu prirodnog priraštaja od -6,1‰ (za 2008. godinu), s tim da u nekim opštinama prelazi -15‰ i da je najbrojniji kontigent stanovništva u rasponu godina od 45 do 49 na popisu 2002. godine (na popisu 1971. godine bilo je od 15 do 19 godina), jasno je da Šumadija i Pomoravlje, kao uostalom i cela Srbija ima problem "starenja".

Radni kontigent stanovništva

Na teritoriji Šumadije i Pomoravlja, prema podacima sa popisa stanovništva sprovedenog 2002. godine, u ukupnom kontigentu stanovništva, radno sposobno stanovništvo (15-64 godina) učestvuje sa 66,1%, dok je učešće stanovništva starijeg od 65 godina 24,5%.

Obrazovna struktura stanovništva

Ako se posmatra obrazovna struktura stanovništva Šumadije i Pomoravlja starijeg od 15 godina može se reći da je najveći broj stanovništva sa srednjim obrazovanjem – 39,6%, dok je sa osnovnim obrazovanjem 24,1% posmatrane populacije. Posebno treba pomenuti da je 26% stanovništva starijeg od 15 godina bez punog osnovnog obrazovanja. Više i visoko obrazovanje ima 8,6% posmatrane populacije.

Od gradskih naselja uredjenošću, brojem stanovnika, privrednim, prosvetnim, kulturnim, društvenim i upravnim funkcijama izdvajaju se: Kragujevac, Arandjelovac, Gornji Milanovac, Čačak, Kraljevo, Kruševac, Jagodina, Ćuprija i Paraćin.

Kragujevac je sa 179.417 stanovnika na teritoriji Grada, prema popisu iz 2011, i 150.835 u samom gradskom naselju  četvrti grad po veličini u Srbiji (ne računajući Kosovo i Metohiju), i sedište Šumadijskog okruga, a nalazi se oko 120 kilometara južno od Beograda.

Kragujevac je značajan privredni, kulturni, obrazovni i zdravstveni centar Šumadije, Pomoravlja i susednih regiona. Makroregionalni je centar za regione: Čačka, Kraljeva, Užica, Jagodine, Kruševca, Smedereva, Požarevca i severnog Kosova. Do 1990. godine Kragujevac je bio 5. grad po razvijenosti u SFRJ odmah posle slovenačkih gradova. Početkom 1990-ih godina grad postaje jedan od siromašnijih gradova u Srbiji. Danas je Kragujevac ponovo jedan od najjačih administrativnih, kulturnih, finansijskih, industrijskih i političkih centara u Srbiji.

Grad Kragujevac se nalazi u centralnom delu Srbije, na stotinak kilometara južno od Beograda. Kragujevac je podignut na obalama reke Lepenice , u kotlini između krajnjih ogranaka Rudnika, Crnog vrha i Gledićkih planina. Grad se nalazi na nadmorskoj visini od 173 - 220 m, sa matematičko-geografskim položajem +44° 22' ; +20° 56'.

Područje grada prostire se na površini od 835 km², okružen obroncima planina Rudnik i Crni Vrh, a dolinom reke Lepenice otvoren je prema dolini Velike Morave.

Šumadiju karakteriše brežuljkasto - brdovito zemljište, blago zatalasano. Rudnik je najveća planina u Šumadiji sa najvišim vrhom od 1.132 m. Ovaj kraj ima razuđenu mrežu rečnih tokova, ali bez većih reka. Zbog nedostatka reka i ograničenih padavina za snabdevanje grada vodom izgrađene su veštačke akumulacije. Tako su nastala Grošničko, Gružansko jezero i Dulensko jezero, kao i jezero u Šumaricama. Takođe veliki značaj ima i Bubanj. Kragujevac ima razvijenu saobraćajnu infrastrukturu.

U Kragujevcu vlada umereno-kontinentalna klima.

Nadmorska visina 180 - 220m Najhladniji mesec - januar -5°C Najtopliji mesec - jul +27°C Prosečna godišnja temperatura +11.5°C Najvlažniji mesec - decembar - vlažnost 79% Najsuvlji mesec - septembar - vlažnost 39% Prosečna godišnja količina padavina 550 l/m² Dani sa temperaturom preko 25°C - 92 Broj ledenih dana (ispod nule) - 96 Broj dana pod snegom - 34 (najviše januar) Najviše padavina - jun - prosek 83 l/m² Najmanje padavina - februar - prosek 32 l/m² Prosečan broj sunčanih sati - 5.5 h/dan Najmanji broj sunčanih sati - decembar 2.1 h/dan Najveći broj sunčanih sati - jun 8.8 h/dan

Pretpostavlja se da je Kragujevac kao naseljeno mesto postojao i pre Nemanjićke države. Kragujevac je prvi put spomenut u turskom popisnom defteru iz 1476. godine kao „Kragujfoča“, bivši trg sa 32 kuće. Ime je dobio po ptici kraguj (vrsti jastreba) koja je u srednjem veku korišćena za lov, a danas zauzima počasno mesto na gradskom grbu.

Po mnogo čemu ovaj grad možemo nazvati „prvim u Srbiji“ – bio je prva prestonica moderne srpske države (1818-1841), u njemu su osnovane: je 1833/1835. prva gimnazija u Srbiji kao i Licej,1838, preteča Univerziteta u Beogradu, prvi sud (1820. godine), prvo pozorište („Knjažesko – srbski teatar“ 1835. godine), prve novine („Novine srbske“), muzička formacija („Knjažesko – srbska banda“), prva apoteka, galerija slika, muzej, biblioteka… Posle viševekovne turske (tj. Austrougarske 1718-1739.) vladavine grad je 1815. godine oslobođen od Turaka, a 3 godine kasnije proglašen prestonicom novostvorene države. Tada počinje njegov brži razvoj, osnivanje institucija od nacionalnog značaja i masovnije doseljavanje stanovništva, a 1853. godine, izlivanjem prvog topa u kragujevačkoj Topolivnici započinje industrijska proizvodnja u Srbiji. Od tada je Kragujevac poznat kao industrijski centar, pre svega značajan zbog proizvodnje oružja, a od sredine 20. veka i proizvodnje automobila. Krajem pretprošlog i početkom prošlog veka, Kragujevac je doživljavao kao i cela Kraljevina svoj uspon. Pored mnogih lepih događaja od

velikog značaja za istoriju Srbije koji su se odigrali u Kragujevcu poput Sretenjskog ustava ili objave odredbi Berlinskog kongresa (1878.) po kome jeSrbija postala samostalna država istorija grada beleži i ružne trenutke. Takav je bio i 21. oktobar 1941. godine kada je u Šumaricama streljano oko 7000 kragujevčana među kojima je bio i određen broj đaka i profesora. U znak sećanja na njih u Kragujevcu se svakog 21. oktobra održava „Veliki školski čas“. Spomenik V3 (peto tri) podseća na žrtve streljanih gimnazijalaca. (vidi Kragujevački oktobar). Za vreme Prvog svetskog rata, Kragujevac ponovo postaje prestonica, ali ovoga puta ratne Srbije (1914-1915). Nakon Drugog svetskog rata, Kragujevac se sve više razvija industrijski, započinje proizvodnja automobila i dolazi do još masovnijeg doseljavanja stanovništva.

Kragujevac je administrativno i politički od 2002. do 2008. godine bio organizovan kao grad sa pet gradskih opština: Aerodrom, Pivara, Stanovo, Stari Grad i Stragari. Izmenama Statuta grada od 2008. godine [2] ukinute su gradske opštine, ali je ostavljena mogućnost kasnijeg formiranja gradskih opština u članu 3. važećeg statuta grada[3]. Danas (popis stanovništva 2011. godine) na teritoriji Grada Kragujevca živi 179.417 stanovnika, a u samom gradu Kragujevcu živi 150.835 stanovnika što ga čini četvrtim gradom po veličini u Srbiji i nadregionalnim centrom nad opštinama: Čačak, Kraljevo, Jagodina, Paraćin, Gornji Milanovac,Aranđelovac, Trstenik i Kruševac. Veliki značaj za stalno doseljavanje stanovništva tokom 20. veka imala je činjenica da Kragujevac predstavlja jedan od najvećih industrijskih centara u zemlji, dok se danas u Kragujevac doseljavaju pretežno mladi ljudi koji studiraju na Kragujevačkom univerzitetu koji poseduje 11 fakulteta u gradu i u opštinama čiji je nadregionalni centar. Većinu stanovništva čine Srbi, mada u gradu žive i pripadnici mnogih nacionalnih zajednica. Govori se srpskim jezikom ekavskog izgovora, u pisanju se paralelno upotrebljavaju ćirilica i latinica.

U Kragujevcu je velika fabrika oružja i kamiona kao i velika fabrika automobila. Grad Kragujevac danas spada među četiri najveća industrijska centra u Srbiji, s obzirom da je posle Drugog svetskog rata postao najveći industrijski gigant na Balkanu. Ubrzo je otvorena prva i jedina fabrika automobila na Balkanu koja je privukla mnoge građane Srbije. Među ostalim industrijskim fabrikama u industrijskoj zoni u Kragujevcu, takođe se nalaze i fabrika 21. oktobar[4] (firma koja proizvodi delove za automobile proizvedene u Zastavi), Filip Kljajić (firma za proizvodnju lanaca), Kazimir Veljković i Ratko Mitrović (Građevinska preduzeća), Crvena zvezda (Prehrambena industrija), 22 Decembar i DIORK (Tekstilna industrija).

Početak raspada SFRJ ostavio je težak uticaj na privredu grada. Većina velikih proizvodnih firmi našla se u teškoj krizi. Godine 2008. italijanski Fijat najavljuje preuzimanje najbitnije kragujevačke firme Zastave. Najavljena su velika ulaganja (oko milijardu evra), i proizvodnja od 300000 automobila godišnje. Opet ti planovi su odloženi usled svetske krize. Trenutno stanje u Fijatu je da počinju da se realizuju najave. Renoviraju se hale, podignuta je nova trafostanica, primljeno je puno novih radnik i krenula je dugo očekivana proizvodnja novog modela 500l. Takođe u grad dolaze i

italijanski proizvođači opreme za automobile poput Manjeti Marelija,Džonson kontrols i Sigit kontrol.

U pogonima „Filipa Kljajića“ jedno vreme veoma uspešno je poslovala firma Metal Sistemi. Opet poslednjih par godina i oni su takođe na ivici preživljavanja.

U Kragujevcu se nalazi uspešna firma Forma Ideale koja se bavi proizvodnjom nameštaja. Njen asortiman se izvozi u velikoj meri u okolne zemlje. Beogradska firma Com Trade kupila je 2008. slovenačku firmu Hermes koja se bavi izradom softvera za brojne kupce širom sveta. Tako je pod okrilje Com Trade-a došao i Hermes-ov ogranak u Kragujevcu, sa oko 80 zaposlenih, i najavljeno je dupliranje broja zaposlenih .

U gradu funkcioniše i gradsko sajmište - Šumadija sajam koje je smešteno u industrijskoj zoni ”Servis dva” gde je izgrađena jedna od tri planirane hale Gradskog sajmišta. Šumadija sajam opslužuje čitav prostor južno od Save i Dunava i kao takav predstavlja jednu od važnijih institucija koje doprinose pozicioniranju Kragujevca kao regionalnog, komercijalnog i naravno sajamskog centra regije centralne Srbije. Šumadija sajam je ujedno i član ASJE- Asocijacije sajmova jugoistočne Evrope i zajedno sa Novosadskim, Beogradskim, Plovdivskim i Bukureškim sajmom, spada u red velikih sajmova.

Gradski prevoz

Gradski prevoz na teritoriji Grada Kragujevca trenutno obavljaju dva preduzeća: „Lasta“ iz Beograda i „Vulović-transport“ iz Rekovca.

Postoji 24 osnovnih, stalnih linija gradskog prevoza (i 10-ak izvedenih) i jedna sezonska:

1 Korićani - Korman (Botunje) 2 (Novi Milanovac) Petrovac - Ždraljica (Donja Sabanta) 3 (Denino Brdo) Aerodrom - Bresnica (Ždraljica) 4 Autobuska stanica - Stara Kolonija - Autobuska stanica 5 Bazeni - Male Pčelice 6 Autobuska stanica - Grošnica 7 Autobuska stanica - Vinjište 8 (Višnjak) Bagremar - Stara opština (Ilićevo- škola) 9 Kozujevo - Cvetojevac 10 Erdeč - Maršić 11 Hotel - Bolnica - Stanovo - Pijac 12 Metro - Stanovo - Metro 13 Male Pčelice - Teferič (Trmbas) 14 Male Pčelice - Romanija (Kvantaš) 15 Korićani (Kozujevo) - Šumarice (Drača)

15j Centar - Šumaričko jezero (sezonska linija) 16 Veliko Polje - Desimirovac 17 Baljkovac - Dom starih (Šumaričko jezero) 18 Bozman - Mala Vaga - Bozman 19 (Denino Brdo) Aerodrom - Centar -Aerodrom (Denino Brdo) 20 Dragobraća - Bazeni 21 (Šljivovac) Bazeni - Romanija (Kvantaš) 22 Kozujevo - Remontni Zavod 23 Bagremar - Remontni zavod 24 Ćava - Novo Naselje

Kragujevac je značajan centar zdravstva. U gradu funkcioniše više zdravstvenih ustanova koje po svom značaju i funkciji predstavljaju stub organizovanja zdravstvene zaštite u Srbiji. U zdravstvenim ustanovama Kragujevca i Kliničkom centru Kragujevac zaposleno je preko 3.000 ljudi, od čega je preko 70% kvalifikovanih zdravstvenih radnika, oko 700 lekara, među kojima više od polovine specijalista i oko 50 doktora nauka. Ovaj kadrovski potencijal uključen je u nastavu Medicinskog Fakulteta Univerziteta u Kragujevcu i naučno-istraživački rad.

U Gradu postoji više značajnih institucija od regionalnog, a neke i od nacionalnog značaja u oblasti kulture i umetničke delatnosti. Više njih nastavlja tradiciju prvih ustanova svoje vrste u modernoj Srbiji, kao što su Knjaževsko-srpski teatar (osnovan 1835. godine), Narodna biblioteka „Vuk Karadžić“ (1866), Kulturno - umetničko društvo „Abrašević“ (1904).

Narodni muzej Kragujevac ima odeljenja za arheologiju, etnografiju, istoriju Kragujevca i Šumadije i likovne umetnosti. U arheološkom odeljenju čuva se više od 10.000 inventarisanih i preko 100.000 predmeta studijskog materijala. Likovna zbirka (1680) raspolaže sa više od 1.000 umetničkih dela izuzetne vrednosti, posebno srpskog slikarstva.

Muzej „Stara livnica“ lociran je u staroj livnici i prezentira vek i po razvoja industrije u Kragujevcu i Srbiji.

Istorijski arhiv Šumadije prikuplja i sređuje arhivsku građu sa područja sedam opština Šumadije i raspolaže sa više od 700 dužnih metara arhivske građe sa 780 registratura i stotinama hiljada originalnih istorijskih dokumenata.

Zavod zaštitu spomenika kulture brine o očuvanju i zaštiti kulturnih dobara na širem području centralne Srbije.

U spomen na žrtve streljanja, od strane Vermahta 21. oktobra 1941. godine, čitav prostor Šumarica je pretvoren u Spomen park "21. oktobar“ u kome se, između ostalih, nalaze Spomenik streljanim đacima i profesorima, Spomenik bola i prkosa, Spomenik čistačima obuće, spomenik „Sto za jednog“, spomenik „Otpora i slobode“… Na ulazu u

spomen park podignuta je impozantna zgrada spomen-muzeja „21. oktobar“ u čijoj je arhitekturi naglašena simbolika kragujevačke tragedije.

O prezentaciji i afirmaciji filmske umetnosti brine preduzeće „Šumadija film“. Amatersko stvaralaštvo šire i neguju Kulturno - umetničko društvo „Abrašević“, Univerzitetsko kulturno - umetničko društvo „Svetozar Marković“, Omladinsko kulturno - umetničko društvo „Zastava“, Dom omladine, Književni klub „Katarina Bogdanović“.

Osnovni nosilac izdavačke delatnosti u Kragujevcu je preduzeće „Nova Svetlost“, koje sem izdavanja knjiga izdaje i časopis za književnost, umetnost, kulturu i društvena pitanja „Koraci“ i jedinstveni časopis za dečje umetničko stvaralaštvo „Dečje iskre“. Izdavaštvom se bave i druge ustanove, organizacije i institucije u kulturi.

U Kragujevcu se organizuje i više kulturnih manifestacija, od kojih su najznačajnije Festival najboljih pozorišnih predstava Srbije po tekstovima domaćih autora „JoakimFest“, Međunarodni pozorišni festival malih scena „JoakimInterFest“, „OKTOH“, Međunarodni salon antiratne karikature „Kragujevac“, Međunarodni festival kamernih horova, Internacionalna škola harmonike i druge.

Prva kragujevačka gimnazija je osnovana daleke 1833. godine kao prva gimnazija na teritoriji tadašnje Srbije. Zgrada u kojoj se danas nalazi je sagrađena1887. godine i predstavlja jednu od najlepših građevina u gradu.

Univerzitet u Kragujevcu osnovan je 21. maja 1976. godine. Njegovi koreni sežu do prve polovine 19. veka, kada je 1838. godine u ovom gradu osnovan „LICEJ“, kao prva najviša obrazovna institucija u Srbiji. Liceum Knjažestva serbskog je nastao 1838. godine pošto je pre toga prilikom svog boravka u Kragujevcu kod Knjaza Miloša Obrenovića, Vuk Stefanović Karadžić predložio Knjazu da otvori stručnu školu, a zatim „malo po malo“ Liceum, i na kraju Univerzitet. To je moglo biti ostvareno tek posle hatišerifa od 1830. godine kad Srbija dobija prvi priznati oblik svoje državnosti.

Osam godina kasnije osniva se „Liceum Knjažestva srbskog“ preteča današnjih Univerziteta u Srbiji. Iz Liceuma, tri godine kasnije premeštenog u Beograd, osniva se 1863. godine „Velika škola“, a 1905. i Beogradski Univerzitet. Preteče visokog školstva u Kragujevcu su bile Gimnazija, Vojnozanatska škola, Učiteljska škola i Licej.

Od kulturnih manifestacija koje imaju poseban značaj a održavaju se u Kragujevcu najpoznatiji su:

Festival najboljih pozorišnih predstava Srbije po tekstovima domaćih autora, Joakimfest

Međunarodni pozorišni festival malih scena, JoakimInterFest Međunarodni Džez festival OFF Međunarodni muzički festival OKTOH Međunarodni festival antiratne karikature Kragujevac Međunarodni festival kamernih horova Međunarodni lutkarski festival „Zlatna iskra“ Pozorišni susreti učenika gimnazija Srbije (od 1996. godine)

Gradska slava Đurđevdan Đurđevdanski karneval Sajam knjiga Šumadijski sajam poljoprivrede

Znamenitosti

Narodni muzej Kragujevac Knjaževsko-srpski teatar Amidžin konak Akvarijum Kragujevac Stara crkva (Kragujevac) Stara skupština Muzej „Stara livnica“ Spomen-park „Kragujevački oktobar“ Spomenik palim Šumadincima Nova crkva (Kragujevac) Manastir Lipar Vatrogasni dom u Kragujevcu (Proglašen spomenikom kulture, odlukom Vlade

Republike Srbije 27. jula 2001.)) Šumaričko jezero Stadion Čika Dača

Aranđelovac je grad i opština u Srbiji. Nalazi se u podnožju planina Bukulja i Venčac na oko 255 m nadmorske visine, na 76 km od Beograda. Opština obuhvata dve gradske i 18 seoskih mesnih zajednica. U samom gradu nalazi se Bukovička banja. Administrativno pripada Šumadijskom okrugu sa sedištem u Kragujevcu. Prema poslednjem popisu iz 2002. godine u gradu je živelo 24.309 stanovnika, a na području opštine 48.129 stanovnika. Sadašnja teritorija grada najvećim delom je pripadala selu Vrbica. Pošto je knez Miloš često boravio u lečilištu Bukovičke banje odluči da u Vrbici 1858. godine podigne crkvu (jednu od nekoliko pokajnica) i posveti je Svetom Arhanđelu Gavrilu, a od dela sela Vrbice sa delom sela Bukovik formira varoš kojoj da ime Aranđelovac.

Ono po čemu je Aranđelovac najpoznatiji je blagotvornost kisele vode kojom je još 1811. godine svoje zdravlje krepio Dositej Obradović. Na lični zahtev kneza Miloša, bukovička voda je dopremana u butelama i korišćena na dvoru, a početkom XX veka počinje i ručno flaširanje kisele vode "Knjaz Miloš" da bi se kroz decenije punjenja ova voda okitila najvišim međunarodnim odličjima za kvalitet. Kada se pomene voda ne može se zaobići ni velelepni park Bukovičke banje koji se prostire na površini od 21,5 ha sa stalnom postavkom mermernih skulptura, najpoznatijih naših i svetskih autora, nastalih u tridesetogodišnjem postojanju međunarodne smotre umetnosti Mermer i zvuci koja pored mermernih skulptura organizuje i manifestaciju "Svet keramike", a organizuje i pozorišne predstave, koncerte i folkorne priredbe. Sve manifestacije obavljaju se na letnjoj otvorenoj sceni ili u prelepoj "Sali kneževa" hotela "Staro zdanje", građevine stare preko 150 godina, koju gradu podari dinastija Obrenović. U parku se nalazi i paviljon knjaza Miloša i nekoliko izvora mineralne vode koja se u banjskom lečilištu koristi zajedno sa glinom za lešenje oboljenja gastrointestinalnog i hepatolibijarnog sistema, bolesti respiratornog sistema i povrede lokomotornog sistema.

Slobodarska tradicija ovog kraja ostavila je za sobom uspomenu na podizanje Prvog srpskog ustanka u selu Orašac 6 km od Aranđelovca, gde se nalazi memorijalni kompleks smešten oko Marićevića jaruge gde je započeto stvaranje moderne srpske države, a Karađorđe izabran za vođu ustanka.

Aranđelovac ima i dva Hrama Sv. arhangela Gavrila. Jedan je onaj u kome je služio prota Atanasije bukovički, koji je zakleo ustanike na vernost otadžbini, podignut 1835. godine na temeljima srednjevekovne crkve iz 1480. godine. Drugi je podigao knez Miloš, onaj po kome je Aranđelovac dobio ime. Novosagrađen Hram Sv. Ap. Petra i Pavla jedan je od najvećih u Šumadiji. U blizini se nalazi nekadašnji srednjevekovni Manastir Svetog Arhangela Mihaila u Brezovcu, crkve brvnare u Venčanima i Darosavi. U neposrednoj blizini, u Topoli nalazi se mauzolej kralja Petra I na Oplencu kao i Karađorđeva crkva, zatim srednjevekovni manastiri Voljavča, Nikolje i Blagoveštenje.

Na 10 km od Aranđelovca je 1976. podignuto akumulaciono Garaško jezero za snadbevanje vodom Aranćelovca i okoline. Jezero se prostire na površini od oko 65 ha, najveće dubine 22 m, poribljeno je i predstavlja omiljeno izletište građana Aranđelovca zajedno sa bazenom pored samog jezera koji u svom sadržaju ima i sporske terene i ugostiteljski objekat.

Aranđelovački muzej ima svoju stalnu postavku kome pripada Risovačkoj pećini, na samom ulazu u grad, iz doba neolita, a u blizini koje se nalazi i etno-kuća.

Najpoznatije preduzeće iz Aranđelovca je AD "Knjaz Miloš" koje sem pomenute mineralne vode, proizvodi i puni sokove i energetske napitke. Holding korporacija "Šamot" proizvodi vatrostalne materijale i vrši eksploatisanje ruda, a za proizvodnju elektroporcelana i izolatora zadužen je "Elektroporcelan". Elektrokeramika proizvodi se u DD "Elka". Eksploataciju mermera vrši preduzeće "Venčac" a proizvodnjom PVC cevi bavi se PP "Peštan". DD "Kubršnica" proizvodi građevinski materijal (opeke i montažne nosače). Pored pomenutih postoji veliki broj manjih privatnih preduzeća a o turizmu se staraju dva hotela:"Šumadija" i "Izvor" , odmaralište INO, motel "Lovački dom" na Bukulji, te veliki broj privatnih smeštajnih kapaciteta i mnoštvo kafića i restorana (kao što je ekskluzivni restoran Aleksandar).

Gornji Milanovac je gradsko naselje u Srbiji u opštini Gornji Milanovac u Moravičkom okrugu. Prema popisu iz 2011. bilo je 24216 stanovnika (prema popisu iz 2002. bilo je 23982 stanovnika).

Do 1859. grad je nosio ime Despotovac, po reci koja protiče kroz grad. Gradu je po nalogu kneza Miloša Obrenovića promenjeno ime u Gornji Milanovac.

Gornji Milanovac se nalazi između planina Rudnik na severu i Vujan na jugu. Gornji Milanovac zahvata kotlinu oko reke Despotovica koja izvire ispod Rudnika i teče ka jugu.

Grad je smešten duž zapadne strane evropskog puta E763, između Ljiga i Čačka.

Klima je kontinentalna, ali vrlo hladna; grad po broju stepen-dana stoji odmah iza Sjenice.

Gornji Milanovac je osnovan 1853. smešten u dolini reke Despotovice i jedan je od najmlađih gradova Srbije. Mesto na kome je grad počeo da se razvija zvalo se Divlje polje. Polje je pripadalo selu Brusnica koja je za vreme turske vladavine bila sedište turskih begova. Krajem 1850. za okružnog načelnika Rudničkog okruga dolazi Mladen M. Žujović koji odmah uviđa sve nepogodnosti Brusnice kao naselja, a posebno kao administrativno-političkog centra, i čini sve napore da se naselje izmesti na pogodnije mesto. Svi su se saglasili da je Divlje polje najbolja lokacija za gradnju nove varoši. Predsednik komisije za određivanje lokacije na Divljem polju bio je Trivun Novaković, zet Jakova Obrenovića, jedno vreme i načelnik rudničke nahije.[1] Ukazom knezaAleksandra Karađorđevića iz 1853. godine počinje izgradnja novog naselja koje po reci dobija imeDespotovica, da bi mu konačno ime Milanovac posebnim ukazom dao Knez Miloš Obrenović 1859 . u spomen svog starijeg brata, vojvode Milana Obrenovića. Gornji Milanovac je jedan od retkih gradova u Srbiji čiji su potpuni plan grada pre izgradnje projektovali bečki arhitekti. Crkva Sv. Trojice je građena uporedo sa gradom a završena je 1862. godine. Grad je sagrađen kao prestonica Drugog srpskog ustanka (Takovo je udaljeno 10km od centra grada).

Važne godine i datumi

1853 — osnivanje naselja 1857 — otvorena prva (muška) osnovna škola, premeštena iz Brusnice 1858 — otvorena ženska osnovna škola, u privatnoj kući 1859 — promena imena u „Gornji Milanovac“ 1862 — prema popisu, naselje broji 775 stanovnika 1879 — otvara se dvorazredna gimnazija (gimnazijska realka) 1885 — frade se paviljoni za smeštaj delova Desetog pešadijskog puka 1887 — prema popisu, naselje broji 1.333 stanovnika 1890 — u gradu počinje da radi prva štamparija 1892 — osniva se okružna bolnica 1900 — prema popisu, naselje broji 2.836 stanovnika 1912 — početak izgradnje pruge uskog koloseka 1914 — u Gornjem Milanovcu se nalazi štab vojvode Živojina Mišića,

tokom Kolubarske bitke 1921 — pojava prve električne rasvete i niskonaponske mreže 1922 — počinje sa radom pruga uskog koloseka 1922 — osniva se prva fabrika u gradu: Fabrika bombone, čokolade i drugih slatkiša

„Rudnik“ 1923 — električna centrala na ugalj 1927 — prvi rentgen aparat nabavlja dr. Radosav Katanić 1928 — počinje da radi bioskop 1937 — osniva se i druga fabrika u bombone i ratluka „Šumadija“ 1941 — partizani i četnici u zajedničkoj akciji zarobljavaju prvi nemački tenk u selu

Nevade 1941 — u oktobru, Nemci spaljuju grad do temelja 1945 — grad je oslobođen i počinje njegov razvoj

Biblioteka „Braća Nastasijević“ postoji još od 1857., tada osnovana pod nazivom Čitalište varoši Despotovica (raniji naziv grada), a današnji naziv je dobila 2000. po čuvenoj umetničkoj porodici Nastasijević. Nalazi se u zgradi Starog suda na trgu kneza Mihaila. 1966. je postala deo Radničkog univerziteta, a od 1970. Kulturnog centra. Samostalna ustanova je postala 1995. Biblioteka ima fond od preko 100.000 knjiga, u svom sastavu ima i knjižaru, a bavi se i izdavačkom delatnošću.[3] U svom sastavu ima četiri izdvojena odeljenja u Vraćevšnici, Pranjanima, Brđanima i na Rudniku.

Svake druge godine se održava „Međunarodni bijenale umetnosti minijature“, na kome izlažu umetnici iz čitavog sveta. Jedini uslov da bi delo, koje mora biti originalno, moglo da bude uzeto u razmatranje od strane žirija je da može da se smesti u kocku stranice 10cm i da je nastalo u poslednje dve godine u odnosu na godinu održavanja

bijenala. 2010. je održan jubilarni 10. bijenale minijature,  a poslednji 11. bijenale minijature je otvoren21. aprila 2012. u Modernoj galeriji Kulturnog centra i postavka je trajala do 30. juna 2012.[5]

U gradu postoji Muzej rudničko-takovskog kraja, Moderna galerija Kulturnog centra u zgradi Starog suda, Likovna galerija Kulturnog centra otvorena2008.,[6] kao i Ustanova za kulturu pri Skupštini opštine - Kulturni centar Gornji Milanovac, osnovan 1970. godine. U Gornjem Milanovcu je osamdesetih godina XX veka bila aktivna rok-scena koja je izrodila jednu od najpoznatijih srpskih grupa devedesetih, Bjesove, a Milanovčanin Petar Drčelić Skaki je bio predvodnik pank-rok grupeTrula koalicija.

Grad ima i dva kulturno-umetnička društva koja se bave folklorom i jedno amatersko pozorište. Od 1987. godine u Gornjem Milanovcu radi Folklorni ansambl „Tipoplastika“, jedno od najvećih kulturnih udruženja rudničko-takovskog kraja, dok je Kulturno-umetničko društvo „Šumadija“ formirano 2006. godine i danas ima više od 400 članova.  Zanimljivo je da u gradu ne postoji bioskop, iako Kulturni centar pušta projekcije određenih filmova u sali Doma kulture, a jedina bioskopska zgrada je srušena 2009. godine.

Gornji Milanovac je drugi grad u Srbiji koji je 1999. godine izdao svoju „Multimedijalnu monografiju opštine Gornji Milanovac“, odmah posle Beograda, zahvaljujući Aleksanderu Krsmanoviću, a koja može da se nađe u Narodnoj biblioteci Srbije.

Jedan od prvih značajnijih pomaka je početak rada prve štamparije 1890., čime se razvila izdavačka delatnost i pojavili se listovi kao što su „Takovo“, „Rudničanin“, „Rudnička samouprava“, „Školska samouprava“, „Narodna reč“ itd. Milanovac je početkom 20. veka privredno stagnirao, najviše zbog nedostatka odgovarajućih saobraćajnica do ostalih gradova. Nakon Prvog svetskog rata, u kojem je izgubljen veliki deo radno sposobnog stanovništva, završetkom pruge 1922. koja je grad spojila sa Čačkom i Beogradom oživljava privreda grada, ponovnim razvojem zanatstva i trgovine. Iste 1922. osnovana je prva fabrika u Milanovcu, a to je bila fabrika bombone, čokolade i drugih slatkiša „Rudnik“, a 1937. je osnovana i druga fabrika bombone i ratluka „Šumadija“, i obe su funkcionisale do spaljivanja grada 1941. godine. Izgradnja fabrika nije imala neki veći uticaj na privredu ovog kraja, pošto se i dalje 90% stanovništva bavilo poljoprivredom.

U bivšoj SFRJ Gornji Milanovac se posebno razvijao posle rata i bio je jedan od najrazvijenijih industrijskih centara. Razvile su se dve dobro locirane industrijske zone, jedna se nalazi južno od grada, a druga na samom ulazu u grad od Beograda, na jugoistočnoj strani. U njima se nalaze poznate fabrike: PIK Takovo (sada Svislajon Takovo), Metalac, Modna konfekcija Rudnik, FAD, Zvezda-Helios, Tipoplastika i dr.

Doba vladavine Slobodana Miloševića i Socijalističke partije Srbije označili su kraj gornjomilanovačkog „privrednog čuda”.  Nekoliko nekadašnjih socijalističkih giganata je propala, te su početak ovog veka dočekali u stečaju ili nadomak njega.

Dečje novine, jedna od najvećih izdavačkih kuća u bivšoj SFRJ, sa izbijanjem rata 90-ih i raspadom države, u potpunosti su propale. Glavni uzroci propasti su smanjenje tržišta,

hiperinflacija i nesavesno vođenje firme. Stečajna agonija Dečjih novina je trajala sve do početka 21. veka, kada je rasprodata preostala imovina da bi se namirili brojni poverioci, a ugašene su 2001. godine.

Nekadašnje veliko građevinsko preduzeđe GRO Graditelj, osnovano još 1959., koje je decenijama gradilo stanove, hale i dr., se zbog slabog poslovanja i nakon kupovine od strane Eurotrend inženjering, preorijentisalo se na izgradnju putne infrastrukture.

Metal Seko je kupljen od strane Avala Metalprometa, koju je posle preuzela kompanija Merkur, a od 2009. nosi naziv Merstil Profajl.

PIK Takovo, osnovan još 1947. i nekada jedan od najvećih proizvođača hrane i pića, je tokom 90-ih usled sankcija i ograničenja tržišta upao u velike probleme. Početkom 21. veka kompanija je uspela da se delimično povrati i izbegne stečaj, a 2004. PIK Takovo je na tenderskoj prodaji kupljeno od strane Svislajona, tako da danas radi pod imenom Svislajon Takovo.

Kompanija Metalac, koja se nakon osnivanja 1959. bavila limarijom i bravarijom i ubrzo prešla na proizvodnju emajliranog posuđa, danas je izrasla u jednu od najuspešnijih kompanija Srbiji sa 14 preduzeća u svom sastavu. Za razliku od drugih kompanija u periodu 90-ih, Metalac je u tom najtežem periodu izvršio veliku reorganizaciju i modernizaciju fabrike, a Metalac je iz svega izašao kao privatno preduzeće u vlasništvu akcionara, dok je 2006. postao holding organizacija. U sistemu Metalca danas rade i nekada nezavisne Milanovačke kompanije, Sigma i Proleter.[13]

Neka od najznačajnijih preduzeća Gornjeg Milanovca su „9. septembar“, „Merstil“, „AD Rudnik“, „Zvezda-Helios", „Metalac“, „Tetra Pak“, „Papir Print“, „Svislajon Takovo“, „Spektar“, „Tipoplastika“, „Flint Grup Balkan“, „FAD“, „Planeta računari“, „Interplet gradnja“, „Foka“, „Es-grup“, „Semiks Tehno“, „Arhitekti Tomić“ i „Alfa suport“.

Znamenite ličnosti

Nikola Milićević Lunjevica (1776—1842), trgovac (deda kraljice Drage) Arsenije Loma (1778—1815), vojvoda u oba srpska ustanka Knez Miloš Obrenović (1780—1860), Knez Srbije Jovan Žujović (1856—1936), srpski geolog, predsednik Srpske kraljevske akademije Draga (Lunjevica) Obrenović (1861—1903), srpska kraljica Momčilo Nastasijević (1864—1938), književnik Dragiša Vasić, (1885—1945), srpski akademik, pravnik i književnik Živorad Nastasijević (1893—1966), slikar Svetomir Nastasijević (1902—1980), kompozitor

Slavomir Nastasijević (1904—1983), književnik Predrag Jeftić-Škepo (1913—1914), komandant Petnaeste slovenačke divizije

i narodni heroj Jugoslavije Desimir Žižović Buin (1920—1996), strip crtač (Mirko i Slavko), slikar i vajar Tihomir Matijević (1921—1943), narodni heroj Juroslavije Milosav Mija Aleksić (1923—1995), srpski glumac Petar Radišić, otac muzičarke Milinke Mikaele Radišić Čedomir Mirković (1944—2005), književni kritičar, esejista i pripovedač Slobodan Jelesijević (1951), grafički dizajner i slikar, fakultetski profesor Danica Maksimović (1953), glumica Dragan Todorović (1953), političar Zoran Marinković (1966), slikar i vođa rok-grupe Bjesovi Uroš Petrović (1967), književnik Ljiljana Kontić (1931-2005), glumica Aleksander Krsmanović (1971), kreator prvog Multimedijalnog CD-a opštine Gornji

Milanovac

Grad ima četiri osnovne škole, tri srednje škole (gimnazija, tehnička i ekonomska) i tri vrtića.

Osnovne škole:

OŠ „Sveti Sava“ OŠ „Desanka Maksimović“ OŠ „Momčilo Nastasijević“ OŠ „Kralj Aleksandar I“

Srednje škole:

Gimnazija „Takovski ustanak“ Tehnička škola „Jovan Žujović“ Ekonomsko-trgovačka škola „Knjaz Miloš“

Najstarija srednja škola u gradu je Gimnazija „Takovski ustanak“, osnovana 1879., Tehnička škola „Jovan Žujović“ je osnovana 15. maja 1961., dok je najmlađa Ekonomsko-trgovačka škola „Knjaz Miloš“ koja je osnovana 1. juna 1990. godine.

Čačak je grad u Moravičkom okrugu između zapadne i centralne Srbije. Čačak je osmi grad po veličini u Srbiji i drugi u jednom od statističkih regiona Srbije, Šumadiji i Zapadnoj Srbiji, posle Kragujevca. Kroz grad protiče reka Zapadna Morava, koja je najveća reka u Srbiji posle Dunava (318 km). Okružuju ga planine Ovčar, Kablar, Jelica i Vujan. U neposrenoj blizini su i Suvobor i Maljen. Čačak

se nalazi između Šumadije i unutrašnjih Dinarida, u dolini Čačak-Kraljevo. On je administrativni centar Moravičkog okruga, a ujedno i ekonomski, kulturni i sportski centar okrugo koji obuhvata i Gornji Milanovac na severu i Lučane na jugozapadu. Graniči se i za Požegom (Zlatiborski okrug) na zapadu, Knićem (Šumadijski okrug) na istoku i Kraljevom (Raški okrug) na jugoistoku. Najniža nadmorska visina je 204 m (ušće bresničke reke u Zapadnu Moravu), a najviša 958 m (vrh planine Ovčar). Čačak ima 58 naselja. Čačak se nalazi 150 kilometara južno od glavnog grada Srbije, Beograda. Grad poseduje jedinstvenu morfološku celinu u svetu, Ovčarsko-Kablarsku klisuru, gde je tokom 14. veka izgrađeno 300 manastira, ali je ostalo samo 12. Područje se drugačije naziva i Srpska Sveta Gora. Staro ime Čačka je Gradac. Njim je u 12. veku vladao brat Stefana Nemanje, Stracimir Zavidović (1168-1189), koji je izgradio crkvu Moravski Gradac, koja i danas stoji u centru grada, ali pod nazivom crkva Svetog Vaznesenja Hristovog. Renovirana je 2011. godine. Čačak postoji pod ovim imenom od 1408. godine. Od 1459. kada je Srbija pala pod tursku vlast pa do 1867. godine, Čačak je bio deo Otomanske Imperije. Izuzetak je period od 1718-1739. kada je naselje bilo pod vlašću Habzburške monarhije. Grad je bio i glavno poprošte bitaka u Drugom srpskom ustanku 1815. godine. Dve godine kasnije Srbija je dobila autonomiju, a 61 godinu posle toga je dobila nezavisnost na berlinskom kongresu 13.7.1878. Od 1882. godine Čačak je bio deo Kraljevine Srbije, od 1918. do 2003. deo Jugoslavije, od 2003-2006. godine deo Srbije i Crne Gore, a 5.6.2006. deo Republike Srbije. Čačak se nalazi 145 kilometara južno od Beograda. Najbliža mu je granica sa Bosnom i Hercegovinom. Čačak se nalazi na kontaktuŠumadije i unutrašnjih Dinarida. Opština zauzima površinu od 636 km² niz tok Zapadne Morave, okružen planinama Vujan (857m) na severu, Ovčar (958 m) i Kablar (885 m) na zapadu i Jelica (927 m) na jugu dok je na istoku otvoren prema kraljevačkoj kotlini. U njegovoj blizini su i planine Suvobor i Maljen koje se nalaze na severozapadu. Čačkom vlada umereno-kontinentalna klima sa prosečnom godišnjom temperaturom od 10.47 stepeni Celzijusovih sa 80,7 % oblačnosti, toplim letima i hladnim zimama. Vetrovi dolaze sa severa i severoistoku, ređe sa zapada jer je okružen planinama. Prosečna brzina vetra je 2.3 m/s. Ponekad zbog jakih vetrova pesak iz Sahare dospe do Čačka kom pravi velikih problema u saobraćaju. Prosečna godišnja količina padavina je 692.9 mm, baš kao i u glavnom gradu, Beogradu. Bogata istorija Čačka nikad nije temeljno proučena, a istorijska nalazišta su često bila uništavana modernom urbanizacijom. Gradska crkva i Gimnazija se nalaze na izuzetnom neolitskom nalazištu, a lokaliteti na Jelici i u Atenici pokazuju da je Čačak u ta doba bio veoma razvijeno naselje.

Najstarija otkrivena arheološka nalazišta na ovom prostoru, koja govore o postojanju ljudskih zajednica i njihovom životu, pripadaju periodu neolita ili mlađeg kamenog doba (od oko 5500. do 3200. godine pre nove ere). Registrovani su i lokaliteti iz bronzanog doba, uglavnom humke. Najbogatija nalazišta se nalaze na

lokalitetu Gradina na padinama planine Jelica i u samom centru grada gde su pronađeni izuzetni građevinski lukovi kao i nakit iz tog doba.

Najznačajniji nalaz je iz Atenice, gde su oko 500. pre nove ere sahranjeni, najverovatnije, tribalski knez i kneginja sa bogatim zlatnim i srebrnim nakitom. Sledeći veliki istorijski period odgovara vremenu rimske dominacije na ovom području. U okviru čačanske opštine otkrivene su brojna poljoprivredna imanja sa pratećim objektima (villae rusticae) iz rimskog doba. Na osnovu još nekih nalaza (epigrafskih natpisa, metala i keramike) može se reći da se antički život na ovom prostoru odvijao u periodu od I. do početka V veka naše ere, kada je teritorija Čačka i okoline pripadala rimskoj provinciji Dalmaciji.

U samom centru grada istražene su terme iz II i IV veka naše ere. Nakon velike seobe naroda na ovom prostoru život zamire. Tek u VI veku u brdsko-planinskom području oko Čačka podiže se vizantijsko utvrđenje, danas nazvano Gradina, za koje se pretpostavlja da je predstavljalo administrativni i verski centar celog područja.

Padom pod Turke (1459), Gradac je pretvoren u tursku palanku (crkva Bogorodive Gradačke pretvorena je u džamiju), a staro gradačko stanovništvo je isterbljeno. U poslednjem vojnom pohoduSulejmna Veličanstvenog (1566) Čačak se navodi kao sedište kadije, a pominje se i njegovo ranije ime kao Stari Gradac (tur. Eski Hisarluk}. Turski geograf Hadži-Kalfa navodi u Smederevskom sandžaku varoš „Džadžka, na beogradskom putu, na obali Morave“, kao sedište kadiluka, a turski geograf Evlija Čelebija na putu iz Edirna (1660), pominje turska kasabu (varoš) Džadžka.

Turska vlast na ovim prostorima nije bila ugrožena sve do Bečkog rata (1683—1699). Austrijska vojska je 1688. godine prodrla duboko u Srbiju, kada su ustanici oplenili i Čačak. Nakon dve godine austrijska vojska i srpski ustanici bili su poraženi, a turska vojska je uskoro razorila i sva ustanička mesta u Zapadnoj Srbiji. Mir između dve carevine nije dugo trajao. Uoči Austro-turskog rata1716—1738. Čačak je imao oko 150 kuća. Oslobođenje u jesen 1717. zateklo je „nenaseljeno pusto mesto“, koje Požarevačkom mirom ostalo u austrijskim rukama. Turci su u svojoj ofanzivi krajem februara 1738. ponovo zauzeli i spalili Čačak.

Posle ponovnog pada severne Srbije u turske ruke veliki deo ovog prostora ostao je pust usled seoba preko Save i Dunava. To je vreme kada se na ovo područje naseljava stanovništvo iz Crne Gore, Hercegovine, Bosne i Starog Vlaha od kojih danas potiče 90% stanovnika ovog kraja. Za vreme Kočine krajine varoš su 1788. popalili ustanici kneza Alekse Nenadovića.

Čačak je u Prvom srpskom ustanku oslobođen u proleće 1804. godine. Varoš je 1808. imala 250 stanovnika. Kada su Turci 1813. napali Srbiju sa svih strana, pod njihovu vlast pao je i Čačak. Posle ponovnog osvajanja Srbije represalije nad srpskim stanovništvom od strane Turaka bile su nepodnošljive. Misao o novom ustanku nijednog trenutka nije zamirala.

U selu Trnavi kod Čačka, septembra 1814. izbila je Hadži-Prodanova buna i uglavnom je ostala u lokalnim okvirima. Turci su je svirepo ugušili. Novi ustanak planuo je u Takovu sledeće 1815. godine na proleće, i zahvatio veliki deo Srbije. Velika bitka na

Čačku trajala je od 25. aprila do 13. juna. Rešena je u nekoliko uzastopnih bojeva na prostoru od brda Ljubića i varoškog šanca. Poginuo je i predvodnik turske vojske Imšir - paša, i uništena glavnina turske vojske u beogradskom pašaluku. Čačak se posle Drugog srpskog ustanka razvijao kao nahijsko sedište. Posle konačnog odlaska Turaka iz Čačka, početkom tridesetih godina XIX veka, varoš je imala samo 900 stanovnika.

Posle drugog svetskog rata, čačk je doživeo nagli rast broja stanovnika, urbanizaciju i industrijalizaciju.

Konačna obnova crkve izvršena je 1834. godine. U gradu je 1837. počela je sa radom i Gimnazija. Sredinom XIX veka Čačak je imao oko 1.500 stanovnika. Gradski centar sa sabornom crkvom i objektima balkanske arhitekture podsećao je na doba prve vlade kneza Miloša Obrenovića.

Nezavisnost i međunarodno priznanje koju je Srbija dobila 1878. godine uslovili su veliki ekonomski preporod cele zemlje. Čačak postaje veliki centar za promet poljoprivrednih proizvoda u Zapadnoj Srbiji. U železnički saobraćaj Čačak je uključen 1911. kada je u grad ušao prvi voz.

Privredni napredak uslovio je i rast grada. Broj stanovnika se sa 2.290 iz 1874. godine povećao na 3.869 u 1890. godini, da bi 1900. godinu dočekao sa 4.232 žitelja čiji je broj narastao na 5.671 u 1910. godini.

Nakon trogodišnje Austrougarske okupacije, Čačak je oslobođen 25. oktobra 1918. godine. Grad je nastavio svoj razvoj, ali ovoga puta u sasvim novom ambijentu proširene države. Čačak je 1921. godine, dobio i električnu energiju za napajanje domaćinstava i prvih većih industrijskih postrojenja, Vojno-tehničkog zavoda koji je počeo sa radom 1930. godine i zapošljavao oko 1.000 radnika i Fabrike hartije, osnovana 1930. i koja imala oko 200 radnika. Opšti napredak ogledao se i prerastanjem Gimnazije u Čačku iz šestorazredne u osmorazrednu i otvaranjem nove zgrade 1927, u kojoj je gimnazija i danas smeštena. Izvršena je i obnova crkve, 1929. godine. Sve je to za posledicu imalo i povećanje stanovnika grada, sa oko 5.000 iz 1918. na oko 13.000 pred 1941. godinu.

okom 1941. godine Čačak i njegova okolina su središte ustanka, kao i kasnijeg građanskog rata između partizana i četnika. Sukobi između dva pokreta izbilu su oko pitanja zajedničke komande, oznaka koje nisu državne, revolucionarnih organa vlasti. Nemci su pored represije nad civilnim stanovništvom i pojedinačnih i masovnih likvidacija svojih neprijatelja, izvršili i pljačku industrijskih postrojenja. Okupacija je umnogome vratila čitavo područje čačanskog kraja, u period sa početka XX veka. U jesen 1944. godine potpomognuti podrškom zapadnih saveznika i jedinica Crvene armije, pripadnici partizanskog pokreta odneli su prevagu. Konačno oslobođenje Čačka dogodilo se 4. decembra 1944. kada su nemačke jedinice isterane iz grada. Posle Drugog svetskog rata došlo je do revolucionarnog preobražaja društva. Monopol komunističke partije u svim vidovima života trajao je više decenija, sve do prvih višestranačkih izbora u Srbiji 1990. godine, odnosno do2000. godine kada je došlo do

konačnog smenjivanja nosioca starog režima nasleđenog iz vremenena komunizma. Razvoj Čačka od oslobođenja zemlje 1945. godine bio je usporen usled posledica okupacije i rata. Obnovljena su mnoga i poginuta nova preduzeća, kulturne ustanove, sportska društva. Grad kojeg danas poznajemo u ovom periodu dobio je i svoju arhitektonsku fizionomiju. Broj stanovnika Čačka neprekidno je rastao. Od oko 13.000 iz 1948. godine, kada je dostignut broj žitelja grada pre početak Drugog svetskog rata, preko 27.642 stanovnika u 1961. godini do 72.392 u 1991. godini. U celoj opštini je 1991. bilo ukupno 116.618 stanovnika. Prema poslednjem popisu iz 2002. godine, u gradu je živelo 73.217 stanovnika, a u opštini 117.072 stanovnika.

Znamenitosti

Planine Ovčar, Kablar, Jelica i Vujan. Posetu RIMSKIM TERMAMA, koje potiču iz četvrtog veka kada je ovo područje bilo

sastavni deo rimske provincije Dalmacije. One su najstarije materijalno svedočanstvo o istoriji grada.

Posetu KONAKU JOVANA OBRENOVIĆA: Građen je u orijentalno-balkanskom stilu 1835. godine. Danas je u konaku stalna postavka Narodnog muzeja.

Posetu SPOMENIKU JUNACIMA PRVOG SVETSKOG RATA: Podignut 1934. godine izginulim srpskim ratnicima, ali i pripadnicima protivničkih armija.

Da se popnete na brdo Ljubić. Tamo se nalazi SPOMENIK TANASKU RAJIĆU, čuvenom tobdžiji, poginulom 1815. godine.

SPOMENIK VOJVODI STEPI STEPANOVIĆU, u centru grada, ispred pošte. Od spomenika pa sve do kuće u kojoj je živeo Stepa Stepanović postavljene su ploče sa ispisanim godinama bitki u kojima je on učestvovao.

SPOMENIK UČESNICIMA HADžI-PRODANOVE BUNE koji se nalazi u porti stare crkve u Trnavi.

MANASTIRI oko Čačka kojih ima zaista mnogo, a posebno mesto zauzimaju Ovčarsko-kablarski manastiri, manastir Vujan, Hram Vaznesenja Hristovog, manastir Vavedenje, Manastir Nikolje...

BANjU GORNjU TREPČU, OVČAR BANjU i SLATINSKU BANjU. Sve su na sedamnaest, osamnaest kilometara od Čačka.

Čačak je do devedesetih godina prošlog veka važio za privredno središte opštine, dok u regionalnoj raspodeli razvoja nije bio previše bitan. Možda je zbog toga propadanje društvenih preduzeća u njemu krenulo ranije nego u okolnim gradovima (Kraljevu i Gornjem Milanovcu, na primer). Čačani su na vreme počeli razvijati privatno preduzetništvo, pa je Čačak danas po privrednom razvoju daleko ispred svih suseda i nametnuo se kao središte Moravičkog okruga. Nekadašnji privredni divovi su ili pred posustajanjem (Sloboda), ili su u toku NATO napada na SRJ uništeni skoro u potpunosti (Cer), ali se zato razvijaju brojna privatna preduzeća čija su imena postala poznate i prepoznatljive robne marke.

U naselju Čačak živi 58471 punoletni stanovnik, a prosečna starost stanovništva iznosi 38,8 godina (37,9 kod muškaraca i 39,7 kod žena). U naselju ima 25304 domaćinstva, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,89.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2011. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je porast u broju stanovnika.

Kraljevo je grad u Srbiji u Raškom okrugu. Prema popisu iz 2011. bilo je 63030 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 57926 stanovnika).

Kraljevo se nalazi na trima rekama: Ibar, Zapadna Morava i Ribnica. Opština ima 124.554 stanovnika. Gradsko područje Kraljeva čini naselje Kraljevo i još 15 naselja: Adrani, Čibukovac, Grdica, Jarčujak, Konarevo, Mataruge, Mataruška Banja, Metikoš, Ratina, Ribnica,Vitanovac, Vrba, Zaklopača i Žiča.

Gradski grb se sastoji od sedam kruna, što simbolizuje krunisanje sedam kraljeva u Manastiru Žiča, koji se nalazi na 5 km od centra grada. Kraljevo je administrativni, privredni, sportski i kulturni centar uže Srbije. Takođe i raskrsnica važnih magistralnih pravaca.

Kraljevo je grad u Srbiji u Raškom okrugu. Prema popisu iz 2011. bilo je 63030 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 57926 stanovnika).

Kraljevo se nalazi na trima rekama: Ibar, Zapadna Morava i Ribnica. Opština ima 124.554 stanovnika. Gradsko područje Kraljeva čini naselje Kraljevo i još 15 naselja: Adrani, Čibukovac, Grdica, Jarčujak, Konarevo, Mataruge, Mataruška Banja, Metikoš, Ratina, Ribnica,Vitanovac, Vrba, Zaklopača i Žiča.

Gradski grb se sastoji od sedam kruna, što simbolizuje krunisanje sedam kraljeva u Manastiru Žiča, koji se nalazi na 5 km od centra grada. Kraljevo je administrativni, privredni, sportski i kulturni centar uže Srbije. Takođe i raskrsnica važnih magistralnih pravaca.

Klima u Kraljevu je umereno kontinentalna, tako da se klimatski faktori menjaju u zavisnosti od godišnjeg doba. Ovakva klima a i geografski položaj uslovljava i insolaciju - u letnjem periodu prosečno 8,5 sunčanih sati dnevno, a godišnji prosek je 5,5. Srednja godišnja temperatura u samom gradu je 11 °C, leti oko 22 °C a zimi oko 0°C (najveća letnja, zabeležena 22. jula 1939, bila je 44,3 °C, a najniža zimska, 13. februara 1935. godine -25,4°C). Jak vetar (košava) je odlika pozne jeseni, zime i ranog proleća a u ostalo doba godine duvaju blaži zapadni i severozapadni vetrovi.

Klima Kraljeva

Pokazatelj Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec

Srednji maksimum, °C 3 6 11 16 21 23 26 26 23 17 8 4

Srednja temperatura, °C 2 7 11 16 19 21 21 17 12 5 1

Srednji minimum, °C −3 −1 2 6 11 13 15 15 11 7 1 −1

Količina padavina, mm

Daleka istorija okoline Kraljeva, ali i geografski položaj i pojedinačna arheološka otkrića ukazuju na postojanje naseobine i 2000 godina pre nove ere. Na osnovu dosadašnjih istraživanja najstariji tragovi materijalne kulture potiču sa neolitskih lokaliteta Divlje polje u Ratini i Lađarište u selu Vrnjci.

Moguće je da je grčki uticaj stigao do ovih krajeva još u 4. veku pre nove ere, što pokazuju grčki šlem, zlatni i ćilibarski nakit, keramičko posuđe pronađeni na čuvenim arheološkim nalazištima sa šireg područja Ibra i Zapadne Morave.

Smatra se da je Ibarska dolina, kao prirodna saobraćajnica, dovela i Rimsko carstvo. Stvaranjem rimskih provincija na Balkanu teritorija današnjeg grada i okoline postaje granična zona između Gornje Mezije i Dalmacije. Ovi krajevi bili značajni za Rimljan zbog rudnog bogatstva i postojanja geotermalnih izvora. Iz antičkog perioda potiče i votivna ara posvećena Jupiteru, pronađena u gornjem Lašcu, kao i ciglarska peć otkrivena u Čibukovcu.

Prema nekim pretpostavkama, donji Ibar je „prvobitna srpska oblast“, najstarije jezgro privrednog, društvenog i političkog života kod Srba. Srpska država Raška nastala je u 11. veku, a malobrojni podaci govore da je oblast Kraljeva u najaktivnijem delu srpske države. O tome svedoče i brojni manastiri: Studenica (1188) - zadužbina i mauzolej Stefana Nemanje; Žiča - od 1219. godine sedište srpske autokefalne arhiepiskopije i mesto krunisanja srpskih kraljeva; zatimLjubostinja, Gradac, Stara Pavlica i srednjovekovni grad Maglič.

Selo Rudo Polje, iz kog je nastalo Kraljevo, osnovano je u drugoj polovini 14. veka. Ovaj kraj pao je pod tursku vlast konačnim padom Srpske despotovine 1458-59. godine.

Tokom turske vladavine naselje Rudo Polje je postalo poznato pod imenom Karanovac. Brži razvoj Karanovca otpočeo je u doba austrijske okupacije severne Srbije od 1718. do 1739. godine. Požarevačkim mirom 1718. godine ustanovljena je granica na Zapadnoj Moravi između Austrije i Turske. Karanovac postaje važno pogranično naselje i stečište odbeglih Turaka iz Čačka, Kragujevca i drugih naselja koja su pripadala Austriji.

Preko ove palanke odvijala se trgovina karavanskim saobraćajem. U Karanovcu se nalazio karavan-seraj, koji je izgoreo u austro-turskom ratu 1737-1739. godine kada je i samo naselje porušeno i popaljeno. Sem toga, u Karanovcu je pored zemljoradnje bilo razvijeno i zanatstvo. Tako je ova palanka 40-tih godina 18. veka postala jedno od najvećih turskih naselja u ovom delu Srbije.

Srpski ustanici su 1805. osvojili Karanovac i spalili ga. Društveno-ekonomski život Karanovca u vreme ustaničkih godina bio je živ. Na ruševinama stare turske varoši izrastao je novi srpski Karanovac, koji postaje živo trgovačko i zanatsko mesto, značajna vojna baza, saobraćajni čvor i administrativno-sudski centar nahije. Posle paljenja i rušenja Karanovca 1805. godine proterano je muslimansko stanovništo. Počeli su da pristužu Srbi zanatlije i trgovci koji su zamenili Muslimane.

Karanovac je do 1819. bio sedište požeške nahije. Karanovac postaje 1838. godine sedište istoimene opštine i sreza u sastavu Čačanskog okruga. Značaj Karanovca je porastao premeštanjem Okružnog načelstva i Okružnog suda iz Čačka 1853. godine, a 1854. godine u njega je preseljeno i sedište episkopa žičkog, gde se i danas nalazi. Karanovac nije dugo ostao sedište okruga jer su okružna načelstva već 1859. godine vraćena u Čačak.

Tokom Drugog svetskog rata Kraljevo je poprište borbi. Tokom ustanka 1941. snage četnika i partizana zajednički su napadali nemački garnizon u Kraljevu. U oktobru je nemačka vojska izvršilamasovno streljanje talaca. Tokom jeseni 1944. Kraljevo sa okolinom bilo je poprište šestonedeljnih borbi između sovjetsko-jugoslovenskih snaga s jedne, i nemačke Armijske grupe E s druge strane, poznatih pod nazivom Kraljevački mostobran. Oslobođeno je 29. novembra 1944.

Kraljevo i okolinu je 3. novembra 2010. pogodio zemljotres u kojem su poginule dve osobe, a povređeno je više 100.

U naselju Kraljevo živi 45870 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 38,8 godina (37,9 kod muškaraca i 39,7 kod žena). U naselju ima 19360 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,97.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine).

Pored uloge opštinskog i administrativnog centra, grad Kraljevo ima i ulogu ekonomskog trgovinskog i industrijskog centra jugozapadne Srbije, centra gde su koncentrisani skoro svi privrdni kapaciteti. Grad Kraljevo spada u grupu privredno razvijenih gradova u Republici Srbiji. Privredna aktivnost se odvija u 11 sektora ali najveći uticaj na privredna kretanja imaju preduzeća iz trgovine i prerađivačke industrije. Zahvaljujući dobrom geografsko-saobraćajnom položaju, grad Kraljevo je trgovinski centar Raškog okruga. Takođe, blizina aerodroma „Morava“ u Lađevcima koji će se od proleća 2012.godini koristiti za kargo i civilni saobraćaj od velike je važnosti za grad Kraljevo zbog pospešivanja izvoza posebno poljoprivrednih proizvoda, ali i doprinosa razvoju turizma. Osnovne karakteristike privredne strukture Krljeva čine:

1. Prirodni uslovi, plodno zemljište i rudna nalazišta, uslovili su da dominantne privredne grane u Kraljevu budu poljopriprivreda, metaloprerađivačka i vatrostalna industrija, drvna industrija, građevinarstvo i trgovina. 2. Privreda grada Kraljeva raspolaže sa 74% vrednosti imovine i 72% kapitala Raškog okruga. 3. Prema podacima Agencije za privredne registre u Kraljevu posluje 1.128 privrednih društava i 533 preduzetnika. 4. Najveći uticaj na privredna kretanja na teritoriji grada Kraljeva ostvaruju delatnosti trgovine i prerađivačke industrije. To su ujedno i sektori u kojima posluje najveći broj preduzeća na teritoriji grada Kraljeva.U oblasti trgovine aktivno je 410 preduzeća ili 36,35%, a u oblasti prerađivačke industrije 277 preduzeća ili 24,56%.

U okolini Kraljeva ima mnogo banjskih lečilišta: Vrnjačka, Mataruška, Bogutovačka i Sirčanska Banja.

Tokom cele godine se održavaju turističko-kulturne manifestacije, Kraljevačko kulturno leto, pasuljijada, razni sajmovi, koncerti, a najveća je i najpoznatija manifestacija Veseli spust niz Ibar od Magliča do Kraljeva.

U neposrednoj blizini Kraljea nalazi se Žiča (XIII vek), jedan od najznačajnijih i najreprezentativnijih srpski srednjovekovnih manastira. Manastir Studenica, koga je osnovao Stefan Nemanja 1190., još jedan od bisera srpskog srednjovekovnog graditeljstva i jedan od najvećih i najbogatijih manastira Srpske pravoslavne crkve koji se nalazi na teritoriji Kraljeva. Od 1986. godine se nalazi na listi svetske kulturne baštine i pod zaštitom je UNESCO-a.

Zahvaljujući svom povoljnom geografskom položaju, Kraljevo je postao i velika saobračajna raskrsnica Srbije. Kroz grad prolaze značajne drumske saobracajnice.

Ibarska magistrala je put koji sledi prirodni tok reke Ibar, prolazi kroz Kraljevo i, preko Gornjeg Milanovca i Ljiga spaja severne delove Srbije sa Kosovom i Metohijom i Crnom Gorom. Tokom reke Morave prolazi put koji se pruža pravcem istok - zapad zemlje, pa se njime iz Republike Srpske i Crne Gore, preko Kraljeva, najbrže putuje doKragujevca, Kruševca i dalje do Niša i granice sa Bugarskom.

Železnički saobraćaj je važan faktor privrednog razvoja jednog kraja, jer je to najjeftiniji vid transporta robe za potrebe industrije i trgovine, i ljudi. Kraljevo je na raskrsnici magistralnog pravca Požega - Stalać, koji povezuje pruge Beograd - Bar i Beograd - Niš, sa pravcem Beograd - Lapovo - Kragujevac - Kosovo Polje i dalje prekoMakedonije za Solun.

Vojni aerodrom Kraljevo-Lađevci bi uskoro trebalo da postane i civilni aerodrom čime bi Kraljevo dobilo i vezu sa svetom. 05. oktobra 2011. na kraljevački aerodrom Moravasleteo je prvi civilni avion, čime je ovaj, ranije isključivo vojni aerodrom, počeo da funkcioniše kao mešovita vojno – civilna vazdušna luka. Među putnicima na tridesetominutnom letu iz Beograda bili su predsednik Srbije Boris Tadić, ministar odbrane Dragan Šutanovac i ministar ekonomije i razvoja Nebojša Ćirić. Prema planu, od proleća 2012. Godine aerodrom će biti otvoren za redovan saobraćaj manjih aviona do 100 putnika. Ukupna vrednost investicije je 32 miliona evra. Civilni i vojni deo aerodroma biće infrastrukturno odvojeni. U prvoj fazi prilagođavanja vojnog aerodroma za civilni saobraćaj biće izgrađena pristanišna zgrada, kontrolni toranj, tehnoekonomski blok i izvedeni na uređenju piste. U narednoj fazi rekonstrukcije, planiranoj za 2012. godinu, ovaj aerodrom će biti vazdušna luka za velike letilice i sletanje pod svim vremenskim uslovima. Biće to, posle beogradskog i niškog, treći aerodrom u Srbiji sa međunarodnim karakteristikama.

U Kraljevu i okolini ima mnogo kulturno-istorijskih spomenika: Gospodar-Vasin konak (trenutno u posedu SPC), manastiri Žiča i Studenica i srednjovekovni gradMaglič.

Narodna biblioteka „Stefan Prvovenčani“ je osnovana 1945. godine. Preteča današlje ustanove je Čitaonica Karanovačka osnovana 1868. godine. Knjižni Fond biblioteke čini 200.000 jedinica, fond periodike 176 naslova časopisa i 26 naslova novina. Biblioteka poseduje elektronski katalog svog celokupnog fonda. Od 1971. godine biblioteka objavljuje časopis za književnost, kulturu i umetnost „Povelja“. Biblioteka ima razvijenu kulturno - obrazovnu delatnost, organizuje književne večeri, promocije, predavanja, izložbe i programe za decu, a takođe se bavi i izdavačkom delatnošću. Biblioteka je i organizator najznačajnije manifestacije u kulturi Kraljeva,Žičkog duhovnog sabora - Preobraženje, na kojoj se dodeljuje prestižna književna nagrada Žička hrisovulja.

Narodni muzej u Kraljevu, osnovan 1950. godine, bavi se zaštitom kulturnih dobara, istraživačkim i naučnim radom. Vredni i reprezentativni predmeti smešteni su u okviru istorijske, etnološke, arheološke i umetničke zbirke. U muzejskoj galeriji, pored reprezentativnih izložbi održavaju se i koncerti klasične muzike.

Organizovanu zaštitu arhivske građe sprovodi Istorijski arhiv, koji ima oko 280 fondova i pet zbirki. Ova ustanova poseduje bogatu biblioteku, koja omogućava uspešniji rad kako radnicima Arhiva tako i onima koji u naučno-istraživačkom radu koriste arhivsku građu.

Kraljevačko pozorište je osnovano 1949. godine kao profesionalno pozorište pod nazivom Narodno pozorište Kraljevo. Tokom godina postojanja nekoliko puta je menjan status ove ustanove od profesionalnog, preko amaterskog da bi od 1996. godine ponovo dobilo status profesionalnog pod nazivom Kraljevačko pozorište.

Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu je jedan od najvećih u Republici Srbiji. Njegove osnovne delatnosti su zaštita kao i restauracija kulturno - istorijskih spomenika, naučno - istraživački rad i prezentacije kulturnog nasleđa, za čije je sprovođenje nadležan u čak 26 opština Republike.

Svoj doprinos u negovanju i razvijanju kulture daju i Kulturno prosvertna zajednica, Književni klub „Kraljevo“, Udruženje likovnih umetnika „Vladislav Maržik“, Kulturni centar „Ribnica“, Multimedijalni centar „Kvart“ i drugi.

Veoma brz i dinamičan razvoj grada omogućio je da Kraljevo izraste u jedan od najvećih školskih centara ovog dela Srbije. Predškolsko obrazovanje organizuje Predškolska ustanova „Olga Jovičić Rita“. Predškolaska ustanova ima 11 objekata celodnevnog boravka, devet u gradu, jedan u Mataruškoj Banji i jedan u Ušću. Na teritoriji grada Kraljeva osnovno obrazovanje je organizovano u 21 školi, a srednjoškolsko 10 škola. Najstarija srednja škola na teritoriji grada je Poljoprivredno - hemijska škola „Dr. Đorđe Radić“, ujedno i najstarija poljoprivredna škola u Srbiji (osnovana 1882. godine). Kraljevačka gimnazija je osnovana 1909. godine, Šumarska škola 1899. Mašinsko - tehnička škola 1934. Ostale kraljevačke srednje škole su otvorene su posle Drugog svetskog rata. To su Medicinska škola, Elektro - saobraćajna šklola, Ekonomsko - trgovinska škola, Muzička škola „Stevan Mokranjeac“, Umetnička škola, Osnovna i srednja škola za decu ometenu u razvoju " Ivo Lola Ribar“. Najstarija visokoškolska ustanova u Kraljevu, i jedina sa sedištem u gradu, je Mašinski fakultet, osnovan 1976. godine. Ostale visokoškolske ustanove su zastupljene po principu naučnih centara izvan matičnog sedišta. To su Fakultet za trgovinu bankarstvo „Janićije i Danica Karić“ (Alfa univerzitet, Beograd; bivši Univerzitet Braća Karić) i Beogradska poslovna škola.

Kraljevo je grad duge sportske tradicije. Uspešan rad više sportskih klubova, organizacija i asocijacija čine značajan segment ukupnog društvenog života. Uspesi kraljevačkih sportista pobuđuju pažnju, ne samo domaće, već i svetske javnosti. Početak organizovanih aktivnosti najuspešnijih sportskih klubova Kraljeva vezan je za period posle Drugog svetskog rata. Tako je 1954. godine osnovan, danas najuspešniji sportski kolektiv, odbojkaški klub Ribnica. Kraljevo je jedan od retkih gradova gde je odbojka sport broj jedan, a Ribnica je posle prvih koraka na evropskoj sceni 1979. godine, danas jedini kraljevački prvoligaš koji se takmičio u Kupu Evropske odbojkaške konfederacije. Fudbal je najpopularniji i najmasovniji sport kojim se u Kraljevu organizovano bavi oko hiljadufudbalera u pedesetak klubova koje se takmiče u više liga. Najuspesniji fudbalski klub, Sloga, posle više sezona provedenih u Srpskoj ligi, uspešno predstavlja grad i u saveznom rangu takmičenja, Drugoj ligi. Uspesi kraljevačke košarke vezuju se za klubove Sloga i Mašinac. Sreten Dragojlović, Dragan Todorić, Ljubodrag Simonović i Vlade Divac samo su neka od poznatih košarkaških imena koja su ponikla u hali kraj Ibra. 1998. godine se navršava pedeset godina postojanja Sloge koja se nekoliko godina takmičila u Prvoj saveznoj ligi bivše Jugoslavije, tada najjačem evropskom nacionalnom šampionatu. Momentalno, Sloga igra u Prvoj ligi. Košarkaski klub Mašinac je za vrlo kratak vremenski period prošao put od osnivanja do Prve lige.

Od 1984. godine do danas popularni „Studenti“ su bili najuspešniji u Regionalnoj, Drugoj Srpskoj, Jedinstvenoj Srpskoj i Drugoj ligi, da bi dve godine bili članovi Prve lige. Pored ovih, najpopularnijih sportova, u gradu egzistira i veliki broj drugih sportskih kolektiva koji ne samo da ne zaostaju, već su neki od njih po uspešnosti u samom vrhu sporta Srbije i Jugoslavije. Tako karate klub „Sloga“ već godinama u Kraljevo donosi medalje sa takmičenja širom sveta. To je stabilan prvoligaš u kome trenira i nekoliko reprezentativaca Srbije, a posebnu pažnju zaslužuje Ivan Matić, svetski šampion i jedan od najboljih karatista u zemlji. Slično je i sa džudo klubom „Mašinac“. članica ovog kluba, Marija Dragović postala je svetska prvakinja u sambou na nedavno održanom Prvenstvu sveta u Novom Sadu. Svojim radom ističu se i članovi kajak kluba „Ibar“ koji su nedavno proslavili 50-to godišnjicu uspešnog rada. Kajakaš „Ibra“, Goran Jovanović najuspešniji je sportista Kraljeva za 1997. godinu. Solidne rezultate beleže i kik bokseri „Kraljeva“, jednog od najperspektivnijih klubova u zemlji, a boje grada uspešno brane i šahovski klub „Sloga“, rukometni klub „Metalac“, kuglaski klub „Ibar“, atletski klub „Metalac“, biciklistički klub „Metalac“, klub ekstremnih sportova „Baunti“, bokserski klub „Metalac“, smučarski klub „Goc“, auto-moto klub „Nagrada Kraljeva“, stonoteniski klub „Metalac“, aero-klub „Mihajlo Petrović“, paraglajding klub „Eol“ ... Teniski klub „Kraljevo"je zabeležio dobre rezultate...

LITERATURAwww.google.rs

sr.wikipedia.org

Geografija za III razred gimnazije Grčić M.,Stanković S.

Srbija Vlahovic P.

Reke Srbije Gavrilović Lj., Dukić D.

Fruška Gora Grupa autora

Morava Grupa autora

Razvitak stanovništva Srbije Grupa autora

Industrijska geografija Grčić M.

Politička geografija Grčić M.

Hidrologija Dukić D. Gavrilović Lj.

Klima Srbije Ducić V. Radovanovic M.

Geografske oblasti SFRJ Marković J.

Balkan – granica I most medju narodima Mitrović Lj.

Popis stanovništva 2002

Popis stanovništva 2011

Kosovo i Metohija Radovanović M.

Dva veka popisne statistike u Srbiji Radovanović S.

Razvoj i razmeštaj industrije u Srbiji Službeni glasnik

Ekonomska geografija Spasojević M.

Turizam Srbije Stanković S.

Jezera Srbije Stanković S.

Banje Srbije Stanković S.

Srpsko pitanje – geopolitičko pitanje Stepić M.

Balkansko poluostrvo Cvijić J.