Selen i rak - read-gene.comread-gene.com/files/ckfinder/file/Selen i rak.pdf · 2001). Badania...
Transcript of Selen i rak - read-gene.comread-gene.com/files/ckfinder/file/Selen i rak.pdf · 2001). Badania...
Selen i rak. *
Marcin Lenera, Katarzyna Jaworska-Bienieka, Magdalena Muszyńskaa,b, Grzegorz Sukiennickia,
Katarzyna Durdaa, Tomasz Gromowskia, Wojciech Marciniakb, Pablo Serrano-Fernándeza,
Józef Kładnyc, Anna Wiechowska-Kozłowskad, Tomasz Grodzkie, Ewa Jaworowskaf,
Jakub Lubińskif, Barbara Górecka-Szyldg, Grażyna Wilkg, Tomasz Huzarskia, Tomasz Byrskia,
Cezary Cybulskia, Jacek Gronwalda, Tadeusz Dębniaka, Aleksandra Tołoczko-Grabareka,
Antoni Morawskih,b, Rodney J. Scotti, Anna Jakubowskaa,b, Jan Lubińskia,b
a Zakład Genetyki i Patomorfologii, Międzynarodowe Centrum Nowotworów Dziedzicznych, Pomorski
Uniwersytet Medyczny, Szczecin b Read-Gene, Grzepnica, Polska c Klinika Chirurgii Ogólnej i Onkologicznej, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin, Polska d Pracownia Endoskopii, Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
i Administracji, Szczecin, Polska e Szpital Specjalistyczny Chorób Płuc, Szczecin-Zdunowo, Polska f Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin,
Polska g Katedra i Zakład Radiologii Ogólnej i Stomatologicznej, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin,
Polska h Instytut Technologii Chemicznej Nieorganicznej i Inżynierii Środowiska, Zachodniopomorski
Uniwersytet Technologiczny, Szczecin, Polska iDiscipline of Medical Genetics, School of Biomedical Sciences, Faculty of Health, University of
Newcastle and The Hunter Medical Research Institute, Newcastle, New South Wales, Australia
*Opracowanie własne do celów naukowo – edukacyjnych.
1. Wprowadzenie
Selen jest mikroelementem niezbędnym dla prawidłowego wzrostu i rozwoju
organizmu. W organizmie, selen działa poprzez białka, do których jest wbudowany w postaci
seleneocysteiny. Jako składnik selenobiałek, selen odgrywa rolę enzymatyczną,
jak i strukturalną. Stymuluje układ odpornościowy do zwiększania produkcji przeciwciał,
co prowadzi do zwiększonej aktywności komórek układu immunologicznego (Combs i wsp.
2001). Badania sugerują, że selen może wpływać na ryzyko zachorowania na nowotwory jako
przeciwutleniacz, chroniąc organizm przed szkodliwym działaniem wolnych rodników,
a także poprzez zwiększenie aktywności komórek układu odpornościowego i hamowanie
rozwoju naczyń krwionośnych guza. Ochronna rola tego pierwiastka przed pro-oksydantami
wynika między innymi z obecności selenu w centrum aktywnym enzymów
antyoksydacyjnych. Jednym z najlepiej poznanych jest enzym – peroksydaza glutationowa –
GPX, którego główną funkcją jest ochrona składników komórkowych (DNA, lipidy) przed
uszkadzającym działaniem H2O2 i różnych nadtlenków organicznych wytwarzanych w czasie
przemian w organizmie (Torun i wsp. 1995; Zachara i wsp. 1992).
2. Formy selenu i ich metabolizm w organizmie
Selen jest mikroelementem, który może występować na –II, -IV, i -VI stopniu
utleniania (Borawska i wsp. 2009). Badania eksperymentalne wykazały, że przyswajalność
selenu jest ściśle zależna od chemicznej formy tego pierwiastka, która wpływa na jego
rozmieszczenie w organizmie. Selen, dostarczany do organizmu z żywnością
lub suplementami diety, występuje zarówno w formach organicznych jak selenometionina
(Se-Met) i selenocysteina (Se-Cys) oraz nieorganicznych - seleniny lub seleniany (Combs
1997). W organizmie przemiany organicznych i nieorganicznych form selenu przebiegają
odmiennie, jednakże w obu przypadkach głównym końcowym produktem tych przemian są
selenowodorki (H2Se/HSe-), które są bezpośrednim donorem selenu podczas syntezy
selenobiałek. Z egzogennej selenocysteiny (Se-Cys) selen bezpośrednio uwalniany jest w
postaci selenowodorków, natomiast pochodząca głównie z produktów roślinnych
selenometionina (Se-Met) musi najpierw ulec przemianie do selenocyteiny (formy nie
wbudowywanej do białek), która staje się źródłem selenków wodoru. W przypadku
nieorganicznych form selenu (selenian, selenin), na ogół selen redukowany jest
do wodoroselenków poprzez formę pośrednią – selenoglutation (GS – Se – GS) za pomocą
NADPH i reduktazy glutationowej. Selenowodorki, jak wspomniano powyżej, są donorem
selenu dla aktywnej fizjologicznej formy selenocysteiny. Biosynteza tego aminokwasu
zachodzi przy udziale unikalnego tRNASec, który łączy się z seryną, do której dobudowywany
jest selen pochodzący z selenowodorków. Dopiero w tej formie selen wbudowywany jest do
białek. W badaniach nad metabolizmem selenu zaobserwowano ponadto, że jego pochodne
metylowe usuwane są z organizmu z wydychanym powietrzem lub z moczem (Combs i Gray
1998, Ryc.1.).
Ryc.1. Schemat przemian metabolicznych selenu (opracowanie własne na podstawie Jacques, 2001).
Na podstawie powyższych danych o przemianach metabolicznych selenu wydaje się,
że do ewentualnej suplementacji mało przydatne są metylowe związki selenu. W naszej
opinii, ryzykowne jest użycie do suplementacji selenometioniny, która może być
niespecyficznie włączana do białek: np. po długim okresie suplementacji z zastosowaniem
Se-Met, zamiast albumin we krwi pojawia się niefizjologiczna selenoalbumina (Schrauzer
2000).
W związku z tym wydaje się, że w perspektywie wieloletniej, stosowanie w suplementacji
preparatów opartych np. o bardzo popularne drożdże selenowe, które są mieszaniną
różnych form selenu z dominacją selenometioniny i dużym udziałem zmetylowanych form
może nie być korzystne.
3. Aplikacje medyczne
3.1. Selen i śmiertelność z powodu raka
Selen jest jednym z pierwiastków śladowych, które są i były od wielu lat przedmiotem
zainteresowania naukowców, lekarzy i pacjentów chorych na raka. Zaobserwowano
że istnieje ścisła zależność pomiędzy stężeniem selenu w surowicy a ryzykiem zgonu
niezależnie od przyczyny (Raymann 2012a).
Przeprowadzane na szeroką skalę badania epidemiologiczne wykazały, że istnieje
ścisła korelacja między geograficznym rozmieszczeniem selenu w glebie i w płodach rolnych
oraz jego ilością w diecie a zapadalnością i umieralnością ludzi z powodu raka różnych
narządów. Schrauzer i wsp., w badaniach oceniających zawartość selenu w diecie
obejmujących 27 krajów, zaobserwowali odwrotną korelację między ilością spożywanego
selenu a umieralnością z powodu raków płuc, jelita grubego, odbytnicy, gruczołu krokowego,
sutka i jajników (Schrauzer 1997). Wyniki badania amerykańskiego NPC (ang. Nutritional
Prevention of Cancer Trial) wskazują, że suplementacja selenem może redukować nie tylko
zachorowalność ale również śmiertelniość z powodu raka Duffield-Lillico i wsp. 2002).
W grupie uczestników powyższego badania suplementacja selenem zmniejszyła śmiertelność
z powodu raka o ponad 40%. Dane pochodzące z metaanalizy 49 prospektywnych badań
potwierdziły również zmniejszenie umieralności z powodu raka o 45% u osób
z optymalnym stężeniu selenu (Dennert i wsp. 2011).
3.2. Selen jako marker selekcji do badań kontrolnych
Kiedy poziom selenu w surowicy krwi jest oznaczany u pacjentów z nowo
zdiagnozowanymi nowotworami, na obserwowany wynik może wpływać obecność samego
guza. Dlatego też, retrospektywne badania kliniczno-kontrolne nie mogą być podstawą do
wnioskowania, że niskie stężenia selenu są przyczyną chorób. Te badania mogą być
natomiast pomocne w określeniu, czy stężenie selenu może być używane jako użyteczny
marker selekcji pacjentów do przeprowadzania badań kontrolnych.
Istniejące dane literaturowe wskazują wyraźnie, że identyfikacja niskich stężeń selenu
może być użyteczna w selekcji do badań kontrolnych takich jak tomografia komputerowa
w wykrywaniu raków płuc i kolonoskopia do wykrywania wczesnych stadiów raka jelita
grubego. Ponad 20 badań wykazało, że niskie stężenie selenu w surowicy jest związane
ze zwiększonym prawdopodobieństwem występowania raka płuc. Badania przeprowadzone
przez nasz ośrodek, w których oceniano stężenia selenu w surowicy 86 chorych na raka płuca
i 86 osób zdrowych, również wykazały silną korelację pomiędzy Se i rakiem.
Wśród przypadków raka płuc, średni poziom selenu wyniósł 63.2 µg/l, w porównaniu
ze średnim poziomem 74,6 µg/l w grupie kontrolnej. Zaobserwowano również 10-krotnie
mniejszą częstość wystąpienia raka płuc u osób ze stężeniem selenu w surowicy krwi
>80μg/l w porównaniu do tych pacjentów, u których stężenie Se wyniosło <60 μg /l
(Jaworska i wsp. 2013). W latach 2008-2011 w Szczecinie przeprowadzono program
wykrywania wczesnego raka płuc. Kryteria włączenia do programu obejmowały uczestników
obu płci w wieku 55-65 lat z historią palenia tytoniu równą co najmniej 20 paczkolatom.
Najnowszym dodatkiem do protokołu tego programu, w 2012 roku, było włączenie
preselekcji uczestników w formie pomiaru stężenia Se w ich surowicy krwi. Tylko osoby
z niskim poziomem selenu (<75 μg/l) zostały zaproszone do tomografii komputerowej.
Spowodowało to ponad dwukrotne zwiększenie efektywności wykrywania raka płuc
(Grodzki i wsp. 2013).
Istnieje ponadto około 10 badań wskazujących silną korelację pomiędzy stężeniem selenu
a występowaniem rozwój gruczolaków/raków jelita grubego. W polsko-estońskim badaniu
na grupach 169 pacjentów z rakiem jelita grubego i 169 osób zdrowych, zaobserwowano
ponad 13-krotnie wyższą częstość występowania raka jelita grubego u osób ze stężeniem
selenu w surowicy krwi <40 μg /l w porównaniu do osób, u których stężenie Se w surowicy
wyniosło >72 μg/l (Lener i wsp. 2013).
Korelacje pomiędzy niskim stężeniem selenu a zwiększoną częstością występowania raka,
wydają się być bardzo silne. Niekiedy zgłaszane wątpliwości co do tej obserwacji mogą być
związane faktem, że optymalne stężenie selenu w surowicy jest różne w poszczególnych
populacjach/krajach. Na przykład, w Stanach Zjednoczonych poziom selenu w surowicy
związany z najmniejszym ryzykiem polipów jelita wynosi >150 μg/l. Takie różnice między
Europą i Ameryką mogą być związane z czynnikami genetycznymi i środowiskowymi, w tym
ekspozycji na związki chemiczne (Ou i wsp. 2012).
Powszechnie wiadomo, że kolonoskopia jest skuteczną metodą wykrywania stanów
przedrakowych i wczesnego raka. Badania przesiewowe z wykorzystaniem wziernikowania
nie są powszechnie wykonywane na świecie, ponieważ są drogie i czasochłonne. Wydaje się,
że preselekcja pacjentów do badania kontrolnego na podstawie stężeń selenu w surowicy
może być użyteczna w zwiększaniu efektywności wykrywania zmian przedrakowych
występujących w okrężnicy.
Badania ostatnich lat przeprowadzone przez nasz zespół, jak i w innych polskich ośrodkach
(Jabłońska i wsp. 2008, Borawska i wsp. 2009, Lubiński i wsp., 2010, Jaworska i wsp.
2011,2013, Lener i wsp. 2013) jednoznacznie wykazują, że polska populacja należy
do populacji o niskim stężeniu selenu. Według naszych danych poziom ten wynosi
w surowicy/osoczu ok. 70 µg/l a różnice miedzy regionami nie przekraczają ±10%. U ponad
95% osób w Polsce poziom selenu jest niższy niż 105 µg/l. W serii badań asocjacyjnych
retrospektywnych (badanie poziomu selenu przed leczeniem, w momencie stawiania
diagnozy raka) na grupach kolejnych raków o różnych lokalizacjach i grupach kontrolnych
sparowanych co do głównych czynników ryzyka, wykazaliśmy bardzo silną korelację
pomiędzy stężeniem selenu a występowaniem raków. Statystycznie istotne wyniki
wykazujące znacząco mniejszą częstość raków przy wyższym stężeniu selenu stwierdziliśmy
poza już opisanymi powyżej rakami płuca i jelita grubego, również w rakach krtani i trzustki
(Tab. 1,2).
Tab.1. Asocjacja pomiędzy stężeniem Se we krwi a występowaniem raków krtani niezależnie
od genotypów
Rak Ćwiartka Stężenie Se (µg/l) Liczba Liczba chorych Liczba zdrowych Odsetek raków
[% - No]
Krtań I 28,4 - 58,9 46 32 14 69,6% (32/46)*
II 59,2 - 69,8 45 28 17 62,2% (28/45)
III 69,9 - 80,0 46 18 28 39,1% (18/46)
IV 80,3 - 117,4 45 13 32 28,9% (13/45)*
** p=0,0001 OR=5.6
Tab.2. Korelacja pomiędzy stężeniem selenu a występowaniem raków trzustki niezależnie od
genotypów
Rak Ćwiartka Stężenie Se
(µg/l) Liczba
Liczba
chorych
Liczba
zdrowych
Odsetek
raków
[% - No]
Trzustka
I 29,87-55,40 42 37 5 88% (37/42)
II 55,9-67,97 42 31 11 74% (31/42)
III 68,06-79,20 42 9 33 21% (9/42)
IV 79,36-137,47 42 7 35 17% (7/42)
I vs II p < 0,1635 OR = 2,6
I vs III p < 0,0001 OR = 27,1
I vs IV p < 0,0001 OR = 37
Podobną, choć słabszą tendencję stwierdziliśmy dla raka pęcherza moczowego.
Na podstawie przeprowadzonych badań wydaje się, że stężenie progowe selenu,
po przekroczeniu którego obserwuje się bardzo znaczne zwiększenie częstości występowania
raków wynosi 60 µg/l [Ryc.2].
Ryc.2. prawdopodobieństwo wystąpienia raków w zależności od stężenia selenu w surowicy.
Konieczne są dalsze badania w celu określenia wartości poziomu selenu w surowicy,
jako markera do wyselekcjonowania pacjentów do profilaktycznych badań przesiewowych
w innych typach guzów, takich jak rak żołądka, trzustki czy prostaty.
4. Selen i prewencja raka
4.1. Obserwacje prospektywne
Dane pochodzące z metaanalizy 49 prospektywnych badań wykazały, że ogólne ryzyko
zachorowania na raka było o 31% niższe, a ryzyko śmierci z powodu raka było o 45% niższe
w grupach o najwyższej ekspozycji na selen w stosunku do grup o najniższej ekspozycji
na selen (Dennert i wsp. 2011).
W kilku badaniach prospektywnych obserwowano odwrotną asocjację pomiędzy stężeniem
selenu a ryzykiem raka: prostaty (van den Brandt i wsp. 2003), płuc (Knekt i wsp. 1998;
van den Brandt i wsp. 1993), pęcherza moczowego (Zeegers i wsp. 2002), przełyku i wpustu
żołądka (Mark i wsp. 2000). Jednym z najczęściej analizowanych jest wpływ selenu na ryzyko
wystąpienia raka prostaty. W holenderskim badaniu kohortowym przeprowadzonym wśród
540 pacjentów z rakiem prostaty i wśród podgrupy 1211 mężczyzn w wieku 55-69 lat,
stanowiących część dużej kohorty 58279 osób, ryzyko raka prostaty okazało się być
zmniejszone dla wyższych stężeń selenu (van den Brandt i wsp. 2003). Selen okazał się
również być związany z ryzykiem raka żołądka i przełyku. Wyniki badań przeprowadzonych
na grupach 590 raków przełyku, 402 raków wpustu żołądka, 87 raków żołądka
(nie obejmujących wpustu) i grupie 1062 osób z grupy kontrolnej wykazały istotny związek
wyższych stężeń selenu w surowicy ze zmniejszeniem ryzyka raka przełyku i wpustu żołądka
(Mark i wsp. 2000). Znaczne zmniejszenie ryzyka raka pęcherza moczowego i płuc wraz
ze wzrostem stężenia selenu mierzonym w paznociach znaleziono w holenderskim badaniu
obejmującym kohortę 431 przypadków raka pęcherza moczowego, 370 przypadków raka
płuc w stosunku do 2459 kontroli (van den Brandt i wsp. 1993; Zeegers i wsp. 2002).
Badania pochodzące z Finlandii oparte na analizie 95 przypadków raka płuc i 190 osobowej
grupie kontrolnej wykazały również odwrotną asocjację pomiędzy wyższymi stężeniami
selenu w surowicy krwi a ryzykiem raka płuca (Knekt i wsp. 1998).
W ostatnich latach również nasz zespól przeprowadził badania prospektywne nad
korelacją pomiędzy stężeniami selenu w surowicy krwi a ryzykiem zachorowania na raka.
Badania zostały przeprowadzone w grupach: 1980 kobiet, nosicielek mutacji genu BRCA1,
17975 kobiet bez mutacji genu BRCA1, 5918 mężczyzn. Do każdej osoby, która w czasie
objętym badaniem zachorowała na raka, sparowaliśmy grupę osób stanowiących dla niej
kontrolę, sparowanych co do głównych czynników ryzyka (Tab.3).
Tab.3. Charakterystyka grup badanych w badaniu prospektywnym
Rodzaj grupy Liczba; lokalizacja narządowa raka Liczba osób grupy kontrolnej
Kobiety – BRCA1(+) 23; rak piersi
22; rak jajnika
46
44
Kobiety – BRCA1 (-) 45; rak piersi
49; inna lokalizacja (m.in. 10 rak jelita
grubego, 8 rak płuc)
221
95
Mężczyźni 72; (m.in. 25 rak prostaty, 11 rak płuc) 143
Wyniki naszych badań (Tab.4) jednoznacznie wskazują (p=0,0004), że w grupie kobiet bez
obecności mutacji genu BRCA1, stężenie selenu w surowicy krwi >100 µg/l wiąże się
ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka piersi (OR-5,89).
Tab. 4. Selen a ryzyko raka piersi
BRCA1 (-)
Zakresy
Se [µg/l] Raki
n=45
Kontrole
n=221
<70 11 57
70-85 18 116
85-100 7 35
>100 9 9
9&9 vs 36&212
p=0,0004; OR-5,89; CI 2,19-15,84
W tej grupie również wraz z niskim stężeniem selenu w surowicy krwi (<73 µg/l)
zaobserwowaliśmy wzrost ryzyka zachorowania na raki o innej lokalizacji narządowej
(Tab. 5, p=0,0007, OR-3,8).
Tab.5. Selen a ryzyko raków pozasutkowych
Stężenie Se [µg/l] Raki Kontrole
<73 29 29
73-90 16 59
>90 4 8
29&28 vs 16&59
p=0,0007; OR-3,8; CI 1,7-8,1
Natomiast w grupie mężczyzn (Tab.6), zaobserwowaliśmy, że progowa wartość stężenia
selenu w surowicy krwi, związana z zwiększonym ryzykiem zachorowania na raki wynosi
<85µg/l (p=0,019, OR-2,7).
Tab.6. Selen a ryzyko raków – mężczyźni
Stężenie Se [µg/l] Raki Kontrole
<85 64 107
>85 8 36
64&107 vs 8&36
p=0,019; OR-2,7; CI 1,17-6,15
W podsumowaniu, wyniki powyższych badań prospektywnych wskazują, że niskie spożycie
selenu i/lub stężenia tego pierwiastka w surowicy/ osoczu/paznokciach jest markerem
wysokiego ryzyka zachorowania na większość raków.
4.2. Badania nad suplementacją selenem
Metaanaliza 9 randomizowanych prób klinicznych nad zastosowaniem selenu w prewencji
raków wykazała ochronne działanie selenu obecnego w diecie przed zachorowaniem na raki.
Prewencyjny efekt był szczególnie widoczny w populacjach o wyjściowo niskim stężeniu
selenu w surowicy krwi (<125,6 µg/l) i osiągnął wartość ponad 30% (Lee i wsp. 2011).
Najbardziej fundalmentalne wyniki dotyczące roli suplementacji selenu w profilaktyce raka
wykazano w badaniach NPC (Nutritional Cancer Prevention) i SELECT
(Selen i witamina E w prewencji raka). Badanie kliniczne NPC było prowadzone w schemacie
„podwójnie ślepej”, kontrolowanej placebo, randomizowanej próby klinicznej
przeprowadzonej w grupie 1312 uczestników w latach 1983/96. Uczestnicy tego badania
otrzymali 200 µg selenu dziennie (w postaci drożdży selenowych) lub "placebo" a długość
obserwacji prospektywnej („follow-up”) wyniosła do 8 lat. Wyniki badań wykazały, że efekt
zapobiegawczy suplementacji selenem zależał od wyjściowego stężenia selenu we krwi.
W badaniu NPC, statystycznie istotne zmniejszenie częstości występowania wszystkich raków
poprzez suplementację selenem wykazano tylko w podgrupie pacjentów z wyjściowym
stężeniem selenu <105 µg/l, podczas gdy dla osób z wysokimi wyjściowymi stężeniami selenu
w surowicy (> 121,6 µg/l) suplementacja była szkodliwa – zwiększała częstość występowania
raków (Duffield-Lillico i wsp. 2002; Duffield-Lillico i wsp. 2003; Reid i wsp. 2002; Reid i wsp.
2006). Stwierdzono również, że skuteczna prewencja raków poprzez suplementację selenem
zależy nie tylko od stężenia wyjściowego w organizmie, ale także od lokalizacji narządowej
raka. Suplementacja selenem związana była ze zmniejszonym ryzykiem raka prostaty,
okrężnicy oraz raka płuc, ale zaobserwowano tendencję do zwiększonego ryzyka raka piersi.
Na podstawie wyników badania NPC w 2001 roku, także w USA rozpoczęto badanie SELECT.
Było to randomizowane badanie kliniczne III fazy, kontrolowane placebo z udziałem 35 535
mężczyzn, nad suplementacją selenem (L-selenometionina w dawce 200 µg dziennie),
witaminą E (400 jednostek dziennie w postaci rac-α-octanu-tokoferylu), lub obydwoma
suplementami na profilaktykę raka prostaty (Klein i wsp. 2011, Lippman i wsp. 2009).
Niestety, wyniki badań wykazały, że suplementacja selenem nie zmniejsza częstości
występowania raka gruczołu krokowego. Pomimo negatywnych wyników tego badania,
absolutnie błędnym jest stwierdzenie, że SELECT dostarcza dowodów na brak skuteczności
suplementacji selenem w profilaktyce raka prostaty. Przeciwnie, wyniki próby SELECT
potwierdzają obserwacje z badania NPC, że suplementacja selenem zależy od wyjściowego
stężenia selenu i jest korzystna tylko dla osób z niskim stężeniem selenu w surowicy (<106
µg/l) – u mężczyzn, którzy brali udział w badaniu SELECT wyjściowe stężenie selenu wyniosło
~ 137 µg/l. Jest to zbyt wysoki poziom, aby zaobserwować ochronny efekt suplementacji
selenem. Jednakże, niepublikowane dane z badania SELECT wykazały, że u mężczyzn
u których w surowicy krwi wyjściowe stężenie selenu wynosiło <124 µg/l obserwowano
zmniejszone ryzyko zachorowania na raka prostaty po suplementacji Se. Zwiększone ryzyko
zachorowania na raka prostaty zaobserwowano tylko o u tych uczestników badania,
u których wyjściowe stężenie Se w surowicy wynosiło > 124 µg/l (Rathner Z. 2014 , Raymann
2012b).
Średnie stężenie selenu w surowicy krwi w Polsce wynosi 70 µg/l. Na podstawie własnych,
wieloletnich już obserwacji możemy przyjąć, że optymalne stężenie selenu
w surowicy/osoczu wynosi 85-120 µg/l dla mężczyzn i około 75-85 µg/l dla kobiet.
Szacujemy, że stężenie selenu poniżej 60 µg/l w surowicy dotyczy około 2 mln mieszkańców
Polski ( około 5% społeczeństwa). Dla tej części społeczeństwa wskazane jest selenowanie.
Zgodnie z danymi literaturowymi o metabolizmie różnych form selenu najlepiej by były to
seleniny w dawce ok. 25-50 µg selenu dziennie. Źródłem selenu użytego w suplementacji
może być selen zawarty w diecie (przykładowa dieta dostępna np. www.selenowanie.pl)
i/lub preparaty zawierające selen w postaci dobrze przyswajalnej przez organizm, jak np.
SEL-BRCA1®, SEL-NAT® (http://read-gene.iai-shop.com/pol_m_Suplementy-143.html).
5. Podsumowanie
Ostatnie badania oceniające aplikacje medyczne selenu osiągnęły znaczny postęp, głównie
ze względu na wykazanie, że optymalny poziom selenu jest skorelowany z obniżeniem
śmiertelności ogólnej, jak również ryzyka raka. Stało się jasne, że zarówno zbyt niskie i zbyt
wysokie stężenia selenu są niekorzystne. Ponadto wydaje się, że optymalny poziom selenu
jest zróżnicowany i zależy od populacji. Może to mieć związek z zanieczyszczeniami
środowiska poprzez różne związki chemiczne, które są neutralizowane przez selen.
Jest również prawdopodobne, że rola selenu dla zdrowia ludzi będzie jeszcze większa, jeśli
optymalne stężenie selenu dla każdej osoby zostanie zindywidualizowane poprzez badanie
genotypów. Istnieją wyraźne dowody, które wskazują, że optymalizacja stężeń selenu może
poprawić wyniki leczenia raków, a ponadto stężenia selenu można również wykorzystać jako
markery wysokiego ryzyka raka oraz w doborze osób do wykonania odpowiednich badań
kontrolnych wykrywania wczesnych raków różnej lokalizacji narządowej.
6. Wnioski
1. Istnieją silne korelacje pomiędzy stężeniami selenu a ryzykiem raków.
2. Optymalne stężenie selenu dla polskiej populacji wynosi: 85-120 μg/l
dla mężczyzn, 75-85 μg/l dla kobiet.
3. Polska populacja powinna być doselenowana ponieważ w naszym kraju średnie
stężenie selenu wynosi ok. 70 μg/l surowicy/osocza.
4. Szczególnie korzystne wydaje się selenowanie za pomocą preparatów seleninowych
np. SEL-BRCA1®, SEL-NAT® (http://read-gene.iai-shop.com/pol_m_Suplementy-
143.html) i/lub za pomocą zróżnicowanej diety: www.selenowanie.pl.
5. Stężenie selenu w surowicy jest markerem wysokiego ryzyka raków płuc, krtani, jelita
grubego, trzustki.
6. W celu wprowadzenia selenowania jako standardowego postępowania wskazane są
dalsze obserwacje prospektywne. Tym niemniej już obecnie jest to wyjątkowo
atrakcyjna opcja profilaktyki i wczesnej diagnostyki raków w populacji polskiej.
7. Piśmiennictwo
Borawska, M.H., Socha, K., Łazarczyk, B., Czyzewska, E., Markiewicz, R., Darewicz, B. 2009.
The effects of diet on selenium concentration in serum in patients with cancer. Nutr Cancer.
61: 629-33.
Combs, G.F. Jr. 1997. Selenium and cancer prevention. In: antioxidants and disease
prevention. HS Garewal (ed), CRC Press, Boca Raton, New York, US, p. 97- 113.
Combs, G.F. Jr and Gray, W.P. 1998. Chemopreventive agents: selenium. Pharmacol Ther.
79: 179-92.
Combs, G.F. Jr, Clark, L.C. and Turnbull, B.W. 2001. An analysis of cancer prevention by
selenium. Biofactors. 14: 153-9.
Dennert, G., Zwahlen, M., Brinkman, M., Vinceti, M., Zeegers, M.P, Horneber, M. 2011.
Selenium for preventing cancer (Review). Cochrane Data base Syst Rev. CD005195.
Duffield-Lillico, A.J., Reid, M.E, Turnbull, B.W, Combs, G.F, Jr, Slate, E.H, Fischbach, L.A,
Marshall, J.R, Clark, L.C. 2002. Baseline characteristics and the effect of selenium
supplementation on cancer incidence in a randomized clinical trial: a summary report
of the Nutritional Prevention of Cancer Trial. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 11: 630.
Duffield-Lillico, A.,J, Dalkin, B.,L, Reid, M.,E, Turnbull, B.,W, Slate, E.,H, Jacobs, E.,T, Marshall,
J.,R, Clark, L.,C, Nutritional Prevention of Cancer Study Group. 2003. Selenium
supplementation, baseline plasma selenium status and incidence of prostate cancer: an
analysis of the complete treatment period of the Nutritional Prevention of Cancer Trial. BJU
Int. 91: 608-12.
Grodzki, T., Wójcik, J., Jakubowska, A., Wójcik, R., Muszyńska., M., Kubisa, B., Jaworska-
Bieniek, K., Pieróg, J., Gupta, S., Alchimowicz, J., Gromowski, T., Jankowski, H., Sukiennicki,
G., Bielewicz, M., Lubiński, J. 2013. International Association for the Study
of Lung Cancer (IASLC). 15th World Conference on Lung Cancer, October 27th - 30th, Sydney,
Australia. Low selenium serum level is a good preselection factor for patients
invited for low dose chest CT lung cancer screening programme. In: Journal
of Thoracic Oncology. 8: 328.
Jabłonska E, Gromadzinska J, Sobala W, Reszka E, Wasowicz W. 2008. Lung cancer risk
associated with selenium status is modified in smoking individuals by Sep15 polymorphism.
Eur J Nutr. 47: 47-54.
Jacques, K.A. 2001. Selenium metabolism in animals: the relationship between dietary
selenium form and physiological response. In: Science and Technology in the Feed Industry.
Proceedings of Alltech’s 17th Annual Symposium. Lyons TP and Jacques KA, Nottingham
University Press. UK, p. 319-348.
Jaworska K, Durda K, Gupta S, Muszyńska M, Sukiennicki G, Grodzki T, Waloszczyk P,
Jaworowska E, Lubiński J, Kładny J, Wilk G, Górecka B, Sikorski A, Gołąb A, Wokołorczyk D,
Cybulski C, Tołoczko-Grabarek A, Huzarski T, Jakubowska A, Lubiński J. 2011. Selenoprotein
Genotypes as well as selenium lavels in organisms are critical features of human cancer risk.
Wsp. Onkol. 15: 39-43.
Jaworska, K., Gupta, S., Durda, K., Muszyńska, M., Sukiennicki, G., Jaworowska, E., Grodzki,
T., Sulikowski, M., Woloszczyk, P., Wójcik, J., Lubiński, J., Cybulski, C., Dębniak, T., Lener, M.,
Morawski, A.W, Krzystolik, K., Narod, S.A, Sun, P., Lubiński, J., Jakubowska, A. 2013.
A low selenium level is associated with lung and laryngeal cancers. PLoS One. 8: e59051.
Klein, E.,A, Thompson, I.,M., Jr, Tangen, C.,M, Crowley, J.,J, Lucia, M.,S, Goodman, P.,J,
Minasian, L.,M, Ford, L.,G, Parnes, H.,L, Gaziano, J.,M, Karp, D.,D, Lieber, M.,M, Walther, P.,J,
Klotz, L, Parsons, J.,K, Chin, J.,L, Darke, A.,K, Lippman, S.,M, Goodman, G.,E, Meyskens, F.,L.,
Jr, Baker, L.,H. 2011. Vitamin E and the risk of prostate cancer:
the Selenium and Vitamin E Cancer Prevention Trial (SELECT). JAMA. 306: 1549-56.
Knekt, P., Marniemi, J., Teppo, L., Heliövaara, M., Aromaa, A. 1998. Is low selenium status a
risk factor for lung cancer? AmJ Epidemiol. 148: 975-82.
Lee, E., H, Myung, S.,K, Jeon, Y.,J, Kim, Y., Chang, Y.,J, Ju, W., Seo, H.,G,
Huh, B.,Y. 2011. Effects of selenium supplements on cancer prevention:
metaanalys is of randomized controlled trials. Nutr Cancer. 63:1185-95.
Lener, M.R, Gupta, S., Scott, R.J, Tootsi, M., Kulp, M., Tammesoo, M.L, Viitak, A., Metspalu,
A., Serrano-Fernández, P., Kładny, J., Jaworska-Bieniek, K., Durda, K., Muszyńska, M.,
Sukiennicki, G., Jakubowska, A., Lubiński, J. 2013. Can selenium levels act as a marker of
colorectal cancer risk? BMC Cancer.13: 214.
Lippman, S.,M, Klein, E.,A, Goodman, P.,J, Lucia, M.,S, Thompson, I.,M,
Ford, L.,G, Parnes, H.,L, Minasian, L.,M, Gaziano, J.,M, Hartline, J.,A, Parsons, J.,K, Bearden,
J.,D, 3rd, Crawford, E.,D, Goodman, G.,E, Claudio, J., Winquist, E.,
Cook, E.,D, Karp, D.,D, Walther, P., Lieber, M.,M, Kristal, A.,R, Darke, A.,K, Arnold, K.,B, Ganz,
P.,A, Santella, R.,M, Albanes, D., Taylor, P.,R, Probstfield, J.,L, Jagpal, T.,J, Crowley,
J.,J, Meyskens, F.,L., Jr, Baker, L.,H, Coltman, C.,A., Jr. 2009.
Effect of selenium and vitamin E on risk of prostate cancer and other cancers: the Selenium
and Vitamin E Cancer Prevention Trial (SELECT). JAMA. 301 (1): 39-51.
Lubiński J, Huzarski T, Byrski T, Cybulski C, Stawicka M, Jakubowska A, Gronwald J, Górski B,
Dębniak T, Wąsowicz W, Kilar E, Szwiec M, Surdyka D, Marczyk E, Serrano-Fernandez P, Sun
P, Narod, SA. 2010. Adnexectomy status is the feature for association between serum
selenium level and the risk of cancer in BRCA1 carriers. Eur J Hum Genet18 Suppl.1:192.
Mark, S., D, Qiao, Y.,L, Dawsey, S.,M, Wu, Y.,P, Katki, H., Gunter, E.,W, Fraumeni, J.,F, Jr,
Blot, W.,J, Dong, Z.,W, Taylor, P.,R. 2000. Prospective study of serum selenium levels and
incident esophageal and gastric cancers. J Natl Cancer Inst. 92: 1753-63.
Ou, Y., Jiang, B., Wang, X., Ma, W., Guo, J. 2012. Selenium and colorectal
adenomas risk: a meta-analysis. Nutr Cancer. 64:1153-9.
Rathner Z. 2014. Selenium and Vitamin E Supplementation Above Recommended Dietary
Intake May Increase Prostate Cancer Risk. JNCI. 919: 677.
Raymann, M.P. 2012a. Selenium and human health. Lancet. 379: 1256-68.
Raymann, M.P. 2012b. Selenium in cancer prevention. International conference. Clinical
genetics of hereditary cancers. Pp. 30-31.08.2012, Szczecin, Poland.
Reid, M.,E, Duffield-Lillico, A.,J, Garland, L., Turnbull, B.,W, Clark, L.,C, Marshall J.,R. 2002.
Selenium supplementation and lung cancer incidence: an update of the nutritional
prevention of cancer trial. Cancer Epidemiol Biomark Prev. 11:1285–91.
Reid, M.,E, Duffield-Lillico, A.,J, Sunga, A., Fakih, M., Alberts, D.,S, Marshall, J.,R. 2006.
Selenium supplementation and colorectal adenomas: an analysis of the nutritional
prevention of cancer trial. Int J Cancer. 118: 1777-81.
Schrauzer, G.,N., White, D.,A. and Schneider, C.,J. 1977. Cancer mortality correlation studies-
-III: statistical associations with dietary selenium intakes. Bioinorg Chem. 7: 23-31.
Schrauzer, G.,N. 2000. Selenomethionine: A review of its nutritional significance,
metabolism, and toxicity. J. Nutri. 130:1653-1656.
Torun, M., Aldemir, H., Yardim, S. 1995. Serum selenium levels in various cancer types. Trace
Elem Electroly. 12: 186-90.
van den Brandt, P.,A, Goldbohm, R.,A, van't Veer, P., Bode, P., Dorant, E., Hermus, R.J,
Sturmans, F. 1993. A prospective cohort study on selenium status and the risk of lung cancer.
Cancer Res. 53: 4860-65.
van den Brandt, P.,A, Zeegers, M.,P, Bode, P., Goldbohm, R.,A. 2003. Toenail selenium levels
and the subsequent risk of prostate cancer: a prospective cohort study. Cancer Epidemiol
Biomarkers Prev. 12: 866-71.
Zachara, B.,A. 1992. Mammalian selenoproteins. J Trace Elem Electrol Health Dis. 6: 137-51.
Zeegers, M.P, Goldbohm, R.A, Bode, P., van den Brandt, P.A. 2002. Prediagnostic toenail
selenium and risk of bladder cancer. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 11: 1292-97.
.