Sejarah Awal Perpecahan Umat Islam (11-78H/632-698M)

SEJARAH AWALPERPECAHANUMAT ISLAM(1L78H/o32.oc8M)

SEJARAH AWALPERPECAHANUMAT ISLAM(11-I8H/632-698M)

MAHAVUDINHAJI YAHAVA

DEWAN BAHASA DAN PUSTAKAKementerianPelajaran Malaysia

Kuala Lumpur1986

Hakcipta terpelihara. Tidak dlbenarkan mengeluar ulang mana-mana bahagian,artikel, ilustrasi, isi kandungan buku mi dalamapajuga bentuk dandenganapacara pun sama ada secara elektronik, fotokopi, mekanik, rakaman atau lain-lainsebelurn mendapat izin bertulis daripada Ketua Penganh, Dewan BahasadanPustaka,Kuala Lumpur. Perundingan tertalduk kepada perkiraan royaiti atauhonorarium.

~.K 930-2894 3102KK __

© HakciptaMahayudinHaji Yahaya1984CetakanPertama1984CetakanKedua1986

Dicetak hIehPercetakanDewanBahasadanPustakaLot 1037, Mukim PerindustrjanPKNS

Ampang Hulu KelangSe! angor

$15.00

Untuk Ibu

danIsteriku, Rozaint,

PRAKATABismillahi aI-Rahmani al-Rahim

Sebahagianbesardaripadakandunganbukumi bersumberdaripadatesiskedoktoranyangbertajuk The Origins of the Khawarjj, yangtelahdikemukakankepadaUniversiti Exerter,England,padatahun1978. Sayaterhutangbudi kepadaReaderDr. M.A. Shabanyangtelah banyak memberikansumbanganilmiah serta tunjuk ajarkepadasaya,terutamanyamengenaicara-caramenggunakanbahanrujukanasal,samaadadalambentukmanuskripataubukusejarahArab klasik. Begitu juga saya terhutangbudi kepadaProfesor-ProfesorSalih al-’Ali, H.A.R. Gibb, W.M. Watt, B. Lewis, F.Rosenthal dan Dr. M. Hinds yang telah begitu banyakmenyumbangkanbahan-bahanfikiran yang bernas mengenaisejarah Islam di peringkatawal, dan bahan-bahanmi telah sayagunakanuntuk faedahpenyelidikan.

Perpustakaan-perpustakaanUniversiti Exeter,Universiti Londondan Universiti Oxford, Muzium dan PerpustakaanUniversitiKebangsaan Malaysia, serta Jabatan Sejarah, UniversitiKebangsaanMalaysia, telahmemberikankemudahan-kemudahandan pertolonganyang tidak sedikit ertinya kepadasaya dalammenyelesaikanpenulisanbuku in Sayamengucapkanterimakasihkepada Majlis Agama dan Adat Resam Melayu PahangdanUniversiti KebangsaanMalaysiayangtelahsama-samamembiayaipengajian saya di Universiti Exerter semasapenyelidikan midijalankan.

Terima kasih saya ucapkanjuga kepadaDewan BahasadanPustakakerana sudi menerbitkanbuku i, khususnyakepada

vii

SF4JARAHAWAL PERPECAHANUMAT ISLAM

BahagianBuku PelajaranDewan Bahasadan Pustakayang telahmemberi kepercayaankepadasaya untuk menyiapkanpenulisanbuku mi bagi kegunaan pelajar-pelajar Universiti setempat,khususnyadalambidangsejarahIslam.Terimakasih sayaucapkanjuga kepadaEncik Abdul RahmanRukainiselakueditor luaryangtelahmenyuntingbuku mi.

BahagianpertamadaripadaBab 4 telahsayakemukakandalamPersidangan Antarabangsa Kelapan Ahli-ahli Sejarah AsiaTenggarayangdiadakandi KualaLumpur padabulan Ogos 1980.

MahayudinHaji Yahaya

nit

PENDAHULUANHampirsatuabadyanglalu J.WellhausentelahmenulissebuahbukubertajukDie J?e/igios-PolitischenOppositionsparteienim A/tenIs/amyangditerjemahkanke dalamBahasaInggerisdengantajuk Re/igio-Po/itica/ Factions in Ear/y Is/am oleh R.C. Ostle dan SM. Walzerpadatahun 1975. J. WellhausencubamenganalisissejarahkaumKhaw~rijdankaurnShi ‘ahberdasarkansumber-sumberyangutamaseperti al-Tabari. Dalam kajiannya J. Wellhausen telahmenyarankanbahawa kemunculankaum KhawArij dan kaumShi’ah adalahberpuncadaripadaperselisihandalam agama,dansetelahitu merekamenjadiradikaldanbergiatdalambidangpolitikpadamasapemerintahanUmayyah. Kaum Khaw~rijdan kaumShi’ah, katanya,adalah terdiri daripadapenghafal-penghafâlal-Qurin atau “Qur’an readers”.’ PendapatJ. Wellhausenmi telahmempengaruhiramai ahli sejarahmoden,termasuklahM. Hinds.DalamtesiskedoktorannyayangberjodolTheEarly History Is/arnieSchismin Iraq M. HindscubamengkajiasalusulkaumKhawarijdankaum Shi~ahdengan lebih jauh lagi, namun kesimpulan yangdiperolehinyaadalahsamadenganpendapatJ. Wellhausen,iaitubeliau masihmengatakanbahawasebabutamaperpecahanumatIslam pada permngkat awal adalah berpuncadaripada faktorkeagamaan.PendapatmidikemukakanberdasarkanpadatafsiranJ.WellhausenmengenaiperkataanAraba/-qurr?i’ sebagai“Penghafal-penghafalai-Qur’i~n”.Katanya,kaum Khawarij dan kaum Shi’ahadalah sebahagian daripada golongan a/-qurra’ yang telah

~J,Wellhausen,TheReligio-FoliticalFactionsin EarlyIslam,tr.OstleR.CandWalzerSM., ed. Ostle R.C.,North HollandMedievalTranslation, 1975, rns.I, 11—15.

ix

SEJARAH AWAL PERPECAHANUMAT ISLAM

menyokongtentera ‘All menentangMu’awiyah di Siffin. Tetapigolonganitu akhirnyaberpecah;sebahagiandaripadamerekatelahmeninggalkan‘Ali dan mereka diberi gelaran KhawArij; kaumpelampauIslam. Menurut M. Hinds, golongan a/-qurra’ padaumumnyaadalahmerupakansatugolonganmasyarakatdi Iraq yangmempunyaitarafsosialyangrendah;justeruitu merekamenuntuthak-hak keagamaan,atau apa yang dipanggil sëbagai“IslamicPriority”.2 Mereka bukan sahaja cuba menuntut hak-hakkeagamaan,malahan sanggupmelakukan kekejaman sehinggamerekatergamakmembunuhkedua-duaKhalifahdansahabatNabiyangmulia; ‘Uthm~ndan ‘Au r.a. Adakah pembunuh-pembunuhKhalifah ‘Uthman dan Khalifah ‘Ali, sebenarnyapenghafal-penghafalal-Qurin?

Bukumi ditulis dengantujuanuntukmentafsirkansemulasejarahawalperpecahanumatIslamdi Iraq sertamenganalisisfaktor-faktorutama kemunculan kaum-kaum pemberontakaniaitu kaumKhawarij dan kaum Shi’ah. Di sampingitu buku mi juga cubamenekankanbeberapaperkarapentingyangberkaitan,di antaranyaialah mengenaitakrif a/-qurrW, htxbungansistemekonomidi Iraqdengan kemunculan golongan a/-qujra’ pada masa Khalifah‘Uthman, peristiwadi Siffin dankemunculanKhawArij danShi’ah,dan perbezaan antara Khawarij atau Shi’ah Asal denganpenyokong-penyokongmereka. Huraian dan penjelasan lanjutmengenaiperkara-perkaradi atasdiharapkandapatmembantuparapengkaji danpara pelajarSejarahIslam memahamiSejarahUmatIslam, khususnya sejarah kaum Khawarij dan kaum Shi’ah.Seterusnya ia diharapkan dapat menghindarkan beberapakekeliruanyang timbul di kalanganumat Islam mengenaikeduakaum pemberontaktersebut.

2M. Hinds, TheEarlyHistory ofIslamicSchism,Ph.D.Thesis,Universityof London,1969, (tidak diterbitkan).

x

SUMBER-SUMBERHampirkesemuasumberawalanmengenaisejarahawalperpecahanumat Islam di Iraq telahdigunakanoleh M. Hinds, namunbegitupengkajiansemulamengenaisumber-sumbermi perlu dibuat, olehkeranaterdapatbeberapakekeliruandankesilapanyangdilakukanoleh beliaudanjuga ahli-ahli sejarahIslam yanglain, samaadaditimur ataudi barat.

Dalam pengkajiansemulasumber-sumbertersebut,khususnyamengenaisejarahKhaw~rijBaru, beberapasumberpenduatelahdigunakan, kerana sumber-sumberitu dapat membantu danmenjelaskan sumber-sumber yang pertama tadi.’ Padakeseluruhannya,kajian mi adalah berdasarkansumber-sumberawalanyang terpentingyang telah diiktiraf oleh para sejarawanIslam tentangkesahandan ketulenannya.Sumber-sumberpenduayang ditulis kemudian adalah semata-mata mengulang danmenyebutmaklumat-rnaklumatyangdiberikanolehyangpertama.Sebagaicontoh, Tdrikh al-Tabari dan Anstib al-Bal~dhuritelahdigunakanoleh sejarawan-sejarawanyangterkemudiansepertiIbnal-Athir dalamkitabnyaa/-Kami/fi a/-Tarikh, danKitab Futuh a/-Bu/drin oleh al-Baladhuri yang telah dipetik dengan begitubanyaknyaoleh YAqUt al-Ijamawi dalam bukunya Mujam a/-Bu/ddn.2

‘M.J. Kister, “Noteson theaccountoftheshuraappointedby ‘Umarb. al-Khattãb”dalamJournalofSemiticStudies,no.2, 1964,ms. 320—6;‘Abcl al-Ameer‘Abd Dixon,the UmayyadCaliphate,London,1971, ms. 2.

2F. Rosenthal,A History of Muslim Historiography,Leiden, 1968, ms. 100 dan 107.

xi

SEJARARAWAL PERPECAHANUMAT ISLAM

Kitab TiIrikh a/-Rusu/ wa a/-Mu/uk o/eh a/-TaharL3 yangmempunyaikumpulan-kumpulanriwayatyangamatterperincidankomprehensiftentang sejarah Islam adalah merupakansumberutamakajian mi. TulisanSayfbin ‘Umar al-Tamimi (180H/796 M)telah digunakanoleh al-Tabari sebagaisalahsatutulisan seorangwibawadanterpentingbagijangkamasaantaraperangRiddahpadazamanKhalifah AbuBakarr.a. denganzamanSayyidina‘AlidalamperangJamal(11—36 H/632—656M). Oleh keranaal-Tabari tidaksezamandengan Sayf maka pemindahanriwayatnya mestilahberdasarkankitab-kitabyangterakhir, iaitu Kitab a/-Futuhal-Kahirwa a/-RiddahdanKimba/-JamalwaMasir ‘A/i,4 tetapitidak adasatupun di antarakitab-kitab tersebutyang masih wujud. Meskipunbegitu pengkaji-pengkajimoden seperti H.A.R. Gibb5 dan E.L.Petersen,6meragui kesahihanriwayat Sayf dan menganggapnyasebagai salah seorang yang berwibawa tetapi kurang bolehdipercayai.F. RosenthaltelahmenulistentangSayfscpertiberikut,“Kritikan sejarahmodentelahmcngiktirafbahawaparasejarawansilam mengenaipenaklukan seperti Sayf bin ‘Umar dan AbuHudayfah,telahmenyediakanasasbagi riwayatyangagungtentangpenaklukandan,secarakebetulan,menerusipersembahanriwayatyangagungitu yangmengandungiberbagaiperistiwa,membuatkanahli-ahli sejarahseperti al-Tabari meparuhkepercayaankepadakerja-kerjamerekamelebihi daripadayangsepatutnya.7HanyaM.Hinds sahajayang memihak kepadaSayf, khususnyamengenaisejarahawalNegeri Iraq denganmengatakanbahawa“tulisan al-Tabari adalahberlandaskanmaklumat yangdiberikan okh Sayf,sejak kewafatan NaN hinggalah kepada perang Jamal.”8SesungguhnyakajianM. Hindstentangsejarahdalamtempohmasami adalah pada keseluruhannya berdasarkan tradisi Sayf,terutamanya mengenai tafsiran golongan a/-qurril’. Pendapat-

~Al-TabarI, Muhammadb. Jarir, T’drlkh al-Rusulwa al-Mu&k, ed. M.J. de Goeje,Leiden, 1879—1901(MAR Ibrãhim,Qahirah,1962—66)—selepasmi disebutTab.

4Ibn al-Nadim,Muhammadb. Ishaq,al-Fihrist, ed.T. Ridk, Tehrän,1971, ms. 106.5H.A.R. Gibb, Studieson the Civilization of Islam,London, 1962, ms. 118.6ILL. Petersen,Studieson theHistoriographyof the‘Ali-Mu’kwiyah Conflict, dalamActa Orientalia, XXVII, 1963, ms. 85; Idem, ‘All and Mu’dwiyah in early Arabictradition, Copenhagen,1964, ms 78—80, 151—52.

7F. Rosental,op. cit., ms. 188.‘M. Hinds, Thesis,ms. 11—12.

xii

SUMBER-SUMBER

pendapatSayf mengenaibeberapaperistiwapenting yangberlakusemasa penaklukan Negeri iraq dan semasa pemerintahan-pemerintahan Khalifah ‘Uthman dan Sayyidina ‘Ali akandibincangkandalam empat bab pertamadalam buku mi, danbeberapapendapatyangkritikal danbeberapacadanganakanjugadikemukakan.

Setelahmengkajidenganteliti berbagaicerita yangdiberikanolehal-TabaridalamkitabnyaTdrikha/-Rusu/wa a/-Mu/uk,khususnyadalamjangkamasayangdibincangkan,kita dapatibahawatulisanSayflahyanglebihterperincitetapikadangkaladitokok tambah,danpada ketika yang lain pula berlawanan dengan keterangan-keterangansejarah yang awal seperti yang diberikan oleh AbuMikhnaf,al-MadA’ini, al-Sha’bi,al-WAqidi danIbn IshAq.MenurutJ. Wellhausen,“Walaupun beliau(Say!)dapatmempengaruhikitadenganketerangannyayang terperinci, namun terbukti bahawat’iwayat beliau mengenaiIraq adalah kurang boleh dipercayaiberbandingdengantradisinyamengenaiHijAz.”9 mi dapatdilihatdaripadaperbandingantarikh yang diberikan oleh beliaudengantarikh-tarikh yangditentukanoleh parasejarawanArab yang iaindandenganperekod-perekodKristian. Walau bagaimanapun,sikapberatsebelahSayfterhadapsukunya,iaitu sukuTamim, mengenaihal ehwalIraq tidak dapatdisangsikanlagi. Justeruitu kadangkalabeliau tidak diterima oleh al-Tabari sendiri.t°Adalah perluditekankandi sini bahawaTiirikh al-Tabarimempunyainilai yangtinggi keranacarapenulisannyayangunik danmi telahdiakui olebsejarawan-sejarawanmoden. Beliau cubamemberikankenyataansebanyak-banyakyang boleh “dengan menunjukkan sumber-sumberdanrangkaiandaripadapemindah-pemindahriwayatsecaraberhati-hati,Apabila didapati ada perbezaan-perbezaanlaporantentangperistiwayangserupayangdifikirkan olehal-Tabaribahawaperistiwa itu perlu dipelihara, beliau terus mengambilnyadandiletakkandi dalamkitab.”tt Caraal-Tabarimi adalahbertujuanuntuk memberikan peluang yang seluas-luasnyakepada para

9Encyclopaediaof Islam, art. “Sayf bin ‘Umar,” first Edition, Leiden, 1913-1938.‘°Tab.1/2377.“Rosenthal,op. cit., ms. 135.

xiii


pembaca,supayamerekadapatmemilih mana-manayangsesuaidanyangtidak sesuaimengenaisesuatuperistiwa. -

Di antaratokoh-tokohyangberwibawabagial-Jabariialah AbuMikhnaf(l 57 H/774M), al-MadA’irii (215H./830M.), al-Sha’bi(110H./728M.), al-WAqidi (207 H./823 M.), al-Haythambin ‘Adi (207H./822M.) danIbn IshAq (150H./767M.). Bagi sejarahKufahdanhal ehwalnyaal-TabarihampirsepenuhnyaberdasarkantulisanAbuMikhnafLiit binYahyA al-Azdi, salahseorangsejarawanArabyangtertua.

Beliau telah menulis berbagaikitab: di antaranyaialah KitdbFutuh a/- ‘Iraq, Kitab a/-Jama/, Kitab S(fjln dan Kiti7b ah/ a/-Nahrawdn wa a/-Khaw~rij.’2Laporan beliau yang panjang lebarmengenaiKhawArij Asal di al-NahrawAnjugamempunyainilai-nilaiyangtersendiri.Bagihal ehwalBa~rahdanwilayah-wilayahdi timur,termasuklahsejarahKhawArij yang terkemudianiaitu KhawArijAzAriqah, al-Tabari menulis dengan berlandaskantulisan al-MadA’ini, Abu al-Hasan Muhammad bin ‘Au al-Qurashi, ahlisejarah Ba~rah.’3Keamanahan al-MadA’ini dan “ketepatanceritanyatelah diperakui oleh penyelidik moden.”4 A1-MadA’inidikatakanadajuga menulisbeberapabuah kitab mengenaisejarahpenaklukandan pemerintahanberkhalifah. Di antara kitab al-MadA’ini yangpentingialah Thrikhah/a/-Ba.yrah,yangmenjelaskantentang penduduk Basrah.’5 Kitab mi nampaknyamerupakansumberutarnabagial-Tabarimengenaihal ehwaldi Ba~rah.Kajianal-MadA’ini yang berasinganmengenaipeperanganal-NahrawAntelahjuga digunakanoleh al-Tabari.

Sumber asasi seterusnya ialah Ansab a/-Asharaf oleh al-BalAdhuri.’7 Ia disusun mengikut bentuk genealogi. Ia

‘2Ibn al-Nadim,Fihrist, ms. 105—106.‘3Tab. 1/3333.‘4H.A.R. Gibb, Studieson theCivilization of Islam, ms. 115.“Ibn al-Nadim,Fihrist, ms. 117.‘6Brokelman, art “al-Madi’inl” dalam Encyclopediaof Islam, 1st Ed., Leiden,

1913—1938.‘7Sebahagianbesarsumbermi adalahdalambentukmanuskripyangtersimpandi

SuleymanniyeKutuphanesi,Reisukuttap,dalamduajilid besar,no. 597—98,tetapihanyasebahagiankecil sahajayangtelah diterbitkan:vol. I, ed. M. Ham!dullkh,Qkhirah,1959; vol. IVA, IVB, ed.M. Schloessinger,Jurusalem,1938;vol. V, ed.S.D.Goitein, Jurusalem,1939; vol. XI (Anonyme Arabische), ed. W. Ahlwardt,Greifswald,1866—selepasmi hanyadisebutBA.

xiv

SUMBER-SUMBER

membincangkan keturunan Mudar secara keseluruhan dansebahagianbesardaripadaketurunanQaysdalamtempohduaabadhijriyyah. Ansaba/-AshrafmerupakansalahsatusumberyangpalingbernilaibagisejarahKhawArij.’8 Iatelahmenggunakanramaitokoh‘yangberwibawatetapitokohyangutamabagial-BalAdhuri,ialahal-MadA’inl khususnyamengenaipemberontakanKhawArij. Kajianal-MadA’ini tentangkaum KhawArij telahdigunakanbukansajabolehal-BalAdhuri tetapi juga al-Tabari dalam kitab Thrikh dan al-Mubarraddalama/-K~mi/.’9Kenyataanlanjut yangdiberikanolehal-MadA’ini mengenai aktiviti-aktiviti KhawArij dalam masapemerintahanIbn a1-Zubayrdan ‘Abdul Malik dalam Anstib a/-Ashrafamatlahpenting.

Kitab Futu/j a/-Bu/diYn2°oleh al-BalAdhuri merupakansumberutama bagi sejarah penaklukan Arab.2’ Laporannya tentangwilayah-wilayahtimur memberikanbeberapakenyataansejarahdanfakta-faktayangbernilai dalam memahamisejarahKhawArij danperpecahanumat Islam di Iraq. Tokoh-tokoh utama yangberwibawabagial-BaladhuridalamkitabnyaFutuly a/-Bu/dzznialahal-MadA’ini danAbu Mikhnaf.

Kitaba/-Futuh, oleh Ibn A’tham22 adalahdi antarasumberyangterpentingtentangsejarahawalorangArabdi Iraq.Ia disusunolehIbn A’tham al-Kufi padatahun204H./8l9 M. KitAb Ibn A’thammibermuladaripadatahunpertamapemerintahanKhalifah‘Uthmandan berakhir pada zaman pemerintahanHArun al-Rashid. IbnA’thamtelahmenggunakancarayangberbeza.Beliautidak memetikrangkaian riwayat daripada tokoh-tokoh yang berwibawa,sebaliknyabeliaumenyusunsemuariwayatdandiletakkanbersama-samadalamsebuahceritatanpamenyebutisnaddanmenyenaraikannama-namatokoh-tokohyangberwibawadibahagiankhasdidalamkitabnya. Di antara tokoh-tokoh itu ialah al-MadA’ini, Ab’uMikhnaf,al-WAqidi, al-Zuhri danIbn al-Kalbi. Tokohyangpaling

‘8F. Rosenthal,art. “Al-Balãdhurl,” dlm. Encyclopaediaof Islam,SecondEdition,.Leiden, 1954. -

‘9C. Brockelmann,art. “Al-Madã’ini,” dim. Encyclopaediaof Islam1st Ed. Leiden.20AI-Baiidhuri, Ahmad bin Yahyk, Futüh al-BukLan,ed. M.J. de Goeje, Leiden,

I 866—selepasmi hanyadisebut BF.21Rosenthal,art. “Ai-Baiadhuridim. EncyclopaediaofIslam,2nd. Ed.Leiden,1954—.22Ibn A’tham,Ahmadbin ‘Uthmin al-Kufi, Kitlib al-Futüh,manuskrip,Sary,Library

of AhmetIII, Istanbul,no. 2956—setelahmi disebutIbn A’tham.

xv

SEJARAHAWAL PERPECAHANUMAT ISLAM

pentingialahaI-MadA’ini, yangn’enurutpenyelidikanMA. ShabanadalahsezamandenganIbn A’tham.23 Oleh keranaia seorangahliKufah, makaminat untuknyakepadaIbn A’tham ialah mengenaihal ehwaldi Kufah. Laporanlanjutnya mengenaia/-qurrtt’ Kufahpada masa pemerintahan Khalifah ‘UthmAn mempunyaikepentinganyang khusus. Tidak syak lagi bahawa riwayatnyatentang Khawarii di Nahrawan adalah lebih boleh dipercayaidaripada riwayat mengenaiKhawArij Baru, iaitu Azariqah danNajdiyyah. pusatpemberontakanmerekabukandi Kufah tetapi di

emenanjungArab dan di wilayah-wilayahtimur.Kitab Waq’at Stffin rnerupakansumberutarnaberkenaandengan

pertikaian antaraSayyidina ‘Ali denganMu’Awiyah di 5iffin,24tetapi sumberyang tertuamengenaikonflik tersebutialah Kitab~‘ iffin oleh Abu Mikhnaf.25 Kebanyakankajian Abu Mikhnafmengenaiperistiwayangkhususmi adatersimpandalarnTarikhal-

Tabari dalamperistiwatahun-tahun36H./656M dan37H ./657M.Menurut lbn al-Nadim, Ibn MuzAhim al-Minqari adalahsezamandenganAbu Mikhnaf.26 Tokoh-tokoh yang berwibawabagi IbnMuz~himyang utama ialah Abu Mikhnaf, al-Sha’bi, Sayf bin‘Umar, Abu Rawq dan Saqiq bin Salamah.Walaupun beliaumemihakdancenderungkepadaShi’ah, Ibn MuzAhim tidak pernahmengemukakanpendapatyang bersifat berat sebelahmengenaiperistiwa-peristiwadi 5iffin; begitu juga tradisi-tradisi(cerita ataucatatan) beliau tidaklah berlawanan dengan maklumat yangdiberikanoleh al-Tabaridanal-Baludhuri.

23M.A. Shaban,art. “Ihn A’tham” dim. Encyclopaediaof Islan,, 2nd. Ed. Leiden,1954-.

24A1-Minqari, Nasrbin Muzähim,Kitdh Waq’atS(/fin.ed. A.S.M. HarUn.Qahirah,1365 H.

251bn al-Nadim,Fihrist, ms. 105.20Ibid., ms. 106; sila bandingkandengan A.S.M. Härün dalam pendahuiuannya

kepadaKitdb Waq‘at S(fjin.

xvi

KANDUNGANHa/aman

Prakata vii

Pendahuluan ix

Sumber-sumber xi

Bab PertamaPembukaanNegeri Iraq dan Perlaksanaan IDasar Sosioekonomi dan Politik ZamanKhalifah ‘Umar bin al-Khattãb

BabKedua

Pembentukan Polisi Pentadhiran Khalifah 46‘Uthrnãn bin Affan danimplikasinyaterhadapKedudukanSosioekonomiOrangIslamdi Iraq

BabKetigaPerangSaudaraPertamaDalani Islam 85

BabKeempat

Persengketaan‘Mi /Mu’ãwiyah dan Kemun- 106culanParti Khawãrij danParti ShPah

xvii


Bab KelimaDinasti Umayyah dan PemberontakanKhasvarij 150ZamanMu’aWiyah

Bab KeenamPerkembanganParti Khawãrij ZamanIbn al- 169Zubayrdan ‘Abdul Malik b. Marwãn

Bab KetujuhPemberontakanShi’ah ZamanUmayyah 215

Bibliografi 233

xviii

BAB PERTAMAPembukaanNegeri Iraq dan PerlaksanaanDasar Sosioekonomidan Politik Zaman

Khalifah ‘Umar bin al-KhattlbPembukaanNegeri Iraq oleh orang Arab bermula pada tahun12H./633M., iaitu sejurus selepasperang Riddah (11H./632M.)ketikaKh~lidbin al-Waliddan sukuMakhzUm,salahsatudaripadacabangketurunanQurayshyangpalingberpengaruh,telahmenjadimasyhurdi kalangan panglima-panglimatentera Arab. Sebagaiseorangpemimpin yang masyhurdan berpengaruh,Kh~lidtelahberperangmenentangkaum pemberontakyang biasa dipanggilsebagaigolonganmurtad(ahi al-riddah) denganmendapatarahanyangminimumdaripadaKhalifahAbu Bakar.1Dalamperangyangmasyhurmi KMlid telah berjayamenewaskanpihak musuhyangterdiri daripada anggota-anggotasuku Asad, ~ayy, Ghatafan,FazArahdan Tamim. KebanyakandaripadamerekaadalahkaumBadwi atau penduduk-pendudukpadangpasir.2 Gerakan yangterakhir danterpentingialah menentangpendudukperkampunganqabilah yang paling terkuatdan berpengaruhsekali di kawasantengah SemenanjungArab yang terletak di al-Yam~mahiaituqabilah Banu Hanifah.3Qabilah Ijanifah tidak pernah menjadi

‘Tab. 1/1922—3.2lbid., 1/1871, 1893, 1896, 1902, 1908, 1921 dan 1980; BF. ms. 98; MA. Shaban,Islamic History, AD. 600—750(A.H. 132) CambridgeUniversityPress,Cambridge,1971, ms. 24.

3Tab. 1/1930, 1946dan 1962 (di manaanggota-anggotasukuHanifahdigelarahi a!-qurd, penghuni-penghunikampung.)

SEJARAHAWALPERPECAHANUMAT ISLAM

anggotadalampersekutuanMadiriahdanmempunyaiseorarigNabfpalsu yang bernama Musayliniah yang telah menentangNahiMuhammad saw. dan kemucliannyamenentangKhalifah AbuBakarbagi tujuanuntu1çmer~dirikankekuasaannyadi a!-Yam~rnah,iaitu sebuahkawasanyangsuburdanmempunyaijumlahpendudukyangramai.Tempatpemasaranharanganal-Yamamabyangutamaialah Mekah sehinggalahkemudiannyadikuasai oleh kerajaanMadinahdalamzamanNabi Muhammadsaw.4Jumiahtenteranyadikatakan seramai 40,000 orang.5 Musaylimah yang nienjadipemimpinnyadilaporkantelahcubauntuk menguasaikaum Badwidi kawasan-kawasanpersckitaran,6tetapi mereka engganuntukmengikutinya dan mereka hanya patuh dan taat setia kepadapemimpin-pemimpinmereka yang digelar Nabi-nabi palsu. DiantaraNabi-nahipalsutersebutialah Tulayhabbin Khumaylid dansuku Asaddan Sajahdail suku Tarnim.Tulayhahtelah disokongkuat okh anggota-anggotasukuz\saddi Samiri, G1iataf~ndi Tib~dan Tayy di kawasan antara Samir~’dengan Tiba,7 namunsebahagiandaripadanierekatelahmemihakkepadaKhalifahAbuBakar.8 Sajah pula adaiah dan keturunanHanzalahdan sukuramimdan pihak ibunyayangberkeluargadengansukuTaghlibdiiazirah, Mesopotamia.Dia datang dan Jazirah bersama-sainapengikutnyadan keturunanafna’ Rabi’ah,laitu sub-sukudan sukuRabi’ah.Di antarapemimpin-pemimpinmerekaketika itu ialah a!-Hudhaylbin ‘Imran dan sukuTagh!ih, ‘Aqqahbin Hith! dan sukuNamir, danAbu Adiyy bin Wataddan Iyad.9Di SemenanjungArabSaj~~te!ahdisokongo!ehsukuHanzalah,Tamirn.Shabathbin Rib’ibin Ijusayna!-Riyahi ada!ahsa!ahseorangdaripadapemimpinnyayang te!ah rnenyertai dalam kempen bersamaSaj~hJ°Namun

4Jlnd., !;1930-4: lbn Hazm,‘All b. Muhammad,JamharatAnsabal-Arab,ed. AM.Hãrün,Qahirah, 1962, ins. 309; Baghdädl,‘Aix! al-Qahirb. Tähir, al-Farq bayna!-Firaq, Qähirah,1910, ms. W.M. Watt, Muhammadat Med/na, Oxford UniversityPress,Oxford, 1956, ma. 135—6; Shaban,op. cit;, ma.20; Einkelman,Musaylimah,JournalofEconomic andSocialHistoryoftheOrient, 1967, ma.17—52,terutamanya.ma. 41, 47 dan 52.

5Tab. 1/1930.“ibid., 1/1930—4;Einkelman,op. oiL, ms. 42.‘Tab. 1/1871, 1873 dan 1902.TMThid.. 1/1871, 1889 dan 1899.“Ibid., 1/1911-12;BE ma. 99.

‘°Ta1~. 1/1912, 191c; BE. ma. 99; Ihn Hazm, Jomharah,ms. 227.

2

PEMBUKAAN NEGERI IRAQ DAN DASARSOSIOEKONOMI

begitu, sebahagian daripada pengikut-pengikut Sajah tdahberpaling menyokong Khalifah Abu Bakar.’ Walaupun Sa.jAhdilaporkantelah bersekutudenganMusayiiniah dan pergi ke a!-Yamarnahuntuk menernuinyayangterakhir,jangkamasain tinggaldi ik!im itu hanyasebentarsahaja.’2Kemudiania kembalikcJazimbdenganmembawasetengahdaripadabasilmahsulal-YarnAniah.’3Perkarayang per!u diambi! perhatiandi sini ia!ah bahawatidakseorangpun daripadamerekasamaadaTu!ayhahmahupunSajMjmuncu! bersama-samatentera Musaylimah di dalan’. peperangan‘Aqraba’ yang besar, iaitu peperanganyang tc!ah menentukankemenanganbagi pihak orangIslam,

SebahagianorangBadwi yangmenyokongKhali lab Abtt Bakarte!ahbergiatcergasbersarna-samatenteraKhalid bagi menentangkaum pemberontak.’4Kebanyakannyaadalabdan keturunansukuAsad yang dipimpin o!eh Dir~r bin ai-Azwar dan Sin~n,’5Ghatafan,’°Fazarah,”Tayy, 1,000 orang dan Jadi!ah dan 500orangdan ‘Adiyy,’8 Uam~zin,’°Hanzalah(Tamim)2°danSu!aymyang diketuai o!eh Ma’an bin Flitjiz dan Turayfah bin Hajiz.2’Ada!ah perlu diambil perhatian bahawa herbagai isti!ah telahdigunakan da!am keadaan mi bagi menentukan kumpulan-kumpulan in Sekiranya keselunuhan suku yang rnenyentaipeperangan, mereka digelar hararal,, laitu mereka yangmembuktikankebenarandanketaatan;sekiranyahanyasebahagianyangmenyentai,merekadipanggiikhiyarah iaitu orang-orangyangtenpilih.22 Oleh keranatertanik kepadaajaran Isam,di sampingkeranatakutdikongkongoleh anggota-anggotasukuHanilab yangberpengaruh, anggota-anggotasuku yang kecil mi teiahmemutuskanuntuk memihakkepadakenajaanIslam di Madir’ah

“Tab. 1/1911.UhF ma. 151; Hab. 1/1917—9.

3T. 1/1919—20.‘4lbid.. 1/1871,1889, 1899, 1963 dan 1970.‘5lbid., 1/1893, 1894; BF. ms 91.

“’Tab. 1/1894.“Ibid., 1/1891.“’IbId., 1/1887, 1889 dan 1894.“Ibid., 1/1871 dan 1894.20Ibid., 1/1911 dan 1922.2’Ibid., 1/1905.22Shaban, op. cit., ma. 52.

3


bagi menentangMusaylimah.Denganadanyasokongandanipadameneka, bensama-samagolongan Muhajirin, (onang-onangyangberhijrahbersama-samaRasulullAhs.a.w.dan Mekahke Madinah),dan golongan AnstIr (penduduk Madinah, yang membenipentolongankepadaRasulallahs.a.w. dan kaum Muh~jinin)sentasuku-sukuArab yang selainnyayang tidak muntad, Khalid telahberjayamenewaskantenteraMusaylimahdi ‘Aqnabt.

Sebelumkita pergilebih lanjut mengenaikegiatanKhalid adalahperludisebutkandi sini bahawapadamasabenkempendi ‘Aqnaba’tendapatsekumpulantenteraIslamdan Madinahyangdigelanahial-qurrl~,iaitu pendudukkampung.Dalam konteks yang samaal-Tabani melaponkanbahawa dalam gerakan tensebut terdapatsekumpulanyanglain puladan tentenaMadinahyangdigelana/il a!-badiyah,23 Dalam penistiwa yang sama, Baladhuni melaponkanbahawa sekumpulantentera yang dipanggil al-qurra’ telah adabensama-samatentera Madinah di ‘Aqnaba’ dan menunutbeliaubahawa di antara mereka ramai yang telah terbunuh dalampentempunantersebut.24 -

Dan duananatifyangdibawaolehal-Tabanidanal-Bal~dhunitadidapatlahdisimpulkanbahawapenkataanqurrd,katajamakdan katatunggalqaryatum,yangbererti desa-desaataukampung-kampung,adalahberlawanandenganperkataanbawddi,katajamahdan katayang berenti tunggal bddiyah, yang benerti padang-padangpasin.Keduanya,kita dapatmembezakanantanaqurrd, katajamãkdankatatunggalqãri’ dan katadasarQafRaHamzah,yangbenmaksud“membaca”denganqurrd’, katajamakdan katatunggalqarin dankata dasar Qaf Ra Ya yang benerti penghuni atau pendudukkampung.25Altennatif yang ketiga ialah bahawa menunut IbnMan?UndanFaynuzabadi,katanamaqdri’ bolehjugamembawaenti“seonangMuslim yang wanak” ataumutanassik;jamaknyaialahqara’ah sepenti ‘amil, kata tunggal, jamaknya ‘ama/a/i. KalimahqurrU’ boleh jug digunakandalam tunggal dan jamaknyaialahqurrã’un, yangbenentionang-onangMuslim yangwanakdansalih.26

23Ibid., 1/1946.24BF. ma. 241 dan 340.25Perbezaan mi telah dibuat oleh MA. Shaban, op. cit. ma. 23.261bn Manztir, Muhammadbin Mukarram!, Lisdn a!- ‘A rab, Beirut, 1955, vol, V. ma.

130; al-Fayrtizabadi,Basd’ir, vof. IV, ma. 263.

4

PEMBUKAAN NEGERI IRAQ DAN DASAR SOSIOEKONOMI

Kekelinuan antanapenkataan-penkataanqurrtl’ (penghuniataupenduduk kampung) dan qana’ah, atau qurrfln (onang-onangMuslim yangwanak)tidak timbul oleh kenanatidak adasatupunpenistiwadalamsejanahgolonganal-qurra’ padajangkamasaistilahqara’ah dan qurrfln disebutkan,tetapi kekeliruan utamayangtimbul ialahantaraistilah-istilahal-qurra’ yangbermaknapendudukkampung,danbukanpenghafal-penghafalal-Qur’an.Kekelinuanmite!ahmenyebabkanpenselisihanfahamtentangsejanaha/-qurrii’ danseterusnyasejanahKhawanijdanShi’ah.

Benhubungdenganistilah al-qurrel’ tendapatdua kajian yangdibuatbanu-barumi yangmentafsirkanal-qurril’ sebagaipendudukkampungdanbukanpenghafal-penghafalal-Qun’an. M.A. Shabandalambukunya “Islamic History” te!ah memperkenalkanideanyamengenai a/-qurrd’ tetapi hanya secana ningkas dan tidakmendalam.2’Juynboldalammakalahnyayangbentajuk“The Qurra’inEarly IslamicHistory” bensetujudenganShabanyangmengatakanbahawaal-qurrel’ bukanlahpenghafal-penghafalal-Qun’~n,namunpenjelasannya mengenai al-qurril’ adalah terhad padapenkembanganawal, tanpamembeni petunjuk untuk memahamigolonganal-qurrtI’ yangmuncul kemudianyangsetelahitu menjadiKhaw~nij. Beliau cuba membincangkansuasanadi Madinahtenmasukkawasan-kawasandesayang menjadi tempat tinggalanggota-anggotasuku Arab dan Yahudi. Meneka kadangkaladinujukkan kepada al-munilfiqUn (onang-onangmunafik), yangdianggapoleh Juynbolsebagaigolongana/-qurrzl’ yangterawal mibolehdisamakandengangolongana/-qurrtl’ di KufahyangmunculpadazamanKhalifah ‘Uthman, denganmengatakanbahawa“kotasepentikota Kiifah mestilahmempunyaikampung-kampungsepertiMadinah”, dan beliau menambah“penduduk Madinah yangberhijrahkeKufah telahditempatkandi kawasan-kawasandesadisekitanKufah”.28Dan kenyataanmi jelaslahbahawaJuynbollcuba

27Shaban, op cit., khuauanyama. 23 dan 51.28Juynboll,op.cit. ma.118—24. Dalammembuktikankewujudankampung-kampung

di aekitarKotaKiIfah beliaumemetikal-Balãdhuri“wa-sakkanaAbüMThsöa!-nös,”(BA, vol. V. ma.47)4anmemberikanmakna“sakkana“aebagai pertempatan dengankatanya “Abu Mtiaã telah menempatkanmereka aekali lagi (di kampung-kampung)”,(Juynboll, op. cit. ma. 123). Pada hakikatnya,Juynboll telah keliruantara kata-kata kerja sakkana,untuk mententeram atau menyenyapkan, danaskana, untuk menempatkanatau memberi tempat tinggal. Keaan daripada

5

Peta:SemenanjungArab; Zarnan Kenaikan Islam dan Peinbahagian Qabilah Arab

PEMBUKAANNEGERI IRAQ DANDASARSOSIOEKONOMI

untuk mempenkenalkanteoninyasendini mengenaigolongan a!-qurrU’ dan membincangkannyamenunut tafsinan baruyang padaumumnyabenlandaskanpenkembanganawal di- Madinab.

Dengan tidak menafikan kenyataantentang tendapatnyago-longanqurril’ yangmunculpadazamanNabidi Madinah,kita amatsukan untuk menyakinkanbahawa golongan yang sama akanmuncul sekali lagi dalam bentuk, sifat dan motif yang senupadikawasandansuasanayangjauhbenbezasepentidi Kufah.Kita tidakboleh menyamakanMadinah dengan Kufab, kenana Madinahtenbahagi kepada kawasandesa dan pusat bandan, sedangkanKufah,padamasaitu, hanyamenupakansebuahbandantentena.Disitulah tentena-tentenaAnab ditempat dan diatun mengikut sistemonganisasisosial kesukuan,dan tidak adanancangandani pihakkenajaanIslam untuk mendinikan kampung-kampungdi sekitanKufah, atau membiankantentenaArab pergi tinggal berjauhan,tanpasebab-sebabtertentu,kenanami akanmenjejaskankedudukanmeneka yang boleh membawakepadaperpecahan.Hakikat mitidaklah bererti kita menafikanwujudnya kampung-kampungdiSawad(Iraq) di luar jajahanKufah. Persoalanmengenaigolonganmunafik dalamsejarahIslam tidak timbul selepaskewafatanNabi.Masalah utama yang dihadapi oleh Khalifah Abu Bakar ialahmasalah golongan murtad dan Nabi-nabi palsu. Sementarapengganti-penggantinya,‘Umar, ‘Uthm~tndan ‘Ali, telah asyikdengan masalah-masalahpembukaan negeni-negeni, kestabilanneganadanperangsaudara.

Namunbegitu,kita bersetujudengankenyataanbahawaistilaha!-qurrU’ sebagaimanayang dijelaskan oleh kebanyakansumbersejanah,khususnyadalam masapembukaanNegeni Iraq, adalahberpuncadan katadasarQafRa Yayangbermaksud“orang-onangkampung”dan bukan dan Qaf Ra Ham:ah yangditafsirkanolehahli-ahli seianahmodensebagai“penghafal-penghafalal-Qur’an”.

Sekumpulanmanusiayangdigelara/-qurrd’ telahmuncul dalamsejarahIslam sejaktahunke-4 H. lagi iaitu dalamekspedisike Bi’rMa’unahyangdihantarolehNabidanMadinahdandalamekspedisi

kekeliruanmi beliautelahteraalahtafairperkataanqurril’ dan menggunakannya dikawaaan yang aalah pula. Bandingkan dengan Juynboll “The Poaitionof Qur’anRecitationin Early lalam”, Journalof Semitic Studies,v. XIX, no. 2, 1974, ma.240—51,di aini beliautelah merujukkanqurrd’ kepada7 golonganmunafik.

7


mi sebahagiandanipadamenekaitu telahtenbunuh.29PanasejanawanIslam telahpunmembincangkanekspedisiin tetapi menekatidakmencapaikata sepakat.3°Kesukanannyaialah untuk menentukanmatlamat dan motif ekspedisi tensebut; begitu juga tentangkomposisionang-onangyangmenyentainyatelahdipendebatkandandinyatakan di dalam niwayat-niwayat yang menyeleweng. Dikalangan sejanawan Islam yang tenawal hanya al-Waqidi(207H./822M.)dan Ibn Sa’d (230H./845M.)sahajayangmenggelarmerekaa/-qurra’3’ sementaraIbn Ish~q(l5OH./767M.), Khalifahbin Khayyat (240H./854M.), al-Tabani dan lain-lain menyebutmerekasebagaimitt khiydr al-mus/irnin,(dan kalanganonangIslamyangterpilih).32 Menunutal-W~qidi,menekayangterbunuhdalamekspedisiBi’r Ma’unah ialah sahabdbatunyusammawnaal-qurrzx’,(pemuda-pemudayang digelar a/-qurrzl) dan hanya enam belasorangcianipadamerekayangdisenanaikandi dalamkitabnyaKimba/-Maghdzi, dan kesemuanya tendini danipada orang-onangMuh~jinindanAn~ar.33Kesemuanamami disebutkanjugaolehIbnII ajardalamkitabnyaa/-LyabahfiTamyiza/-~ahflbah.Menunutnyahanya dua orang sahaja danipada mereka iaitu ‘Amir binFuhayrahdan Nafi’ bin Budayl yangmula-mula memeluk Islam;selaindanipadaitu kebanyakannyabolehjadimemelukIslamselepasHijrah.34Walaubagaimanapunadalahtidak mungkinseramaienambelas orangdanipadapendudukMadinah pada ketika itu dapatmenghafazsemuaal-Qur’~n.Mengikut al-Busti dalam kitabnya.KitrJb Mashahir ‘U/ama’ al-Amsar, hanya tujuh orang sahajadanipadapendudukMadinahyangdapatmenghafazkesemuaatausebahagianbesardanipadaal-Qur’An yang membolehkanmereka

29A1-Waqidi, Muhammadb. ‘Umar, Kitd!, al-Maghozi, ed. M. Jonea, London, 1966,vol. 1, ma. 346—52; Watt, op. cit., ma. 31—2.

30Sila lihat N.J. Kiater, “The Expediai of Bi’r Ma’Iinah” dalam Arabic and IslamicStudies, in Honour of H.A.R. Gibb, ed. Makdial, Leiden, 1965, ma. 337—57,pengarangtelahmengkajidanmembincangkanekapediaiteraebut.

3’Waqidi, Maghazi,vol. 1, ma. 347; Ibn Sa’d, Muhammad,Kitdbal-Tabaqatal-Kadir,Leiden, 1905—1908, vol. 11, pt. i, ma. 36dan 38.

32Ibn Hisham, ‘Abdulmalik, Sirah al-Nabii, ed. F. Wuatenfeld Gottingen, 1858—60,ma. 648 f; Khalifah b. Khayyat, Kitdbal-TdrIkh, ed. AD. al-’Umary, Najaf, 1967,vol. l,ma. 38; T~b.1/1443.

33Waqidi, Maghizi, vol. 1, ma. 347, 352—3. -

341bn Hajar, Ahmad bin ‘Ali, al-Isäbahfl Tamyiz al-Sahdbah, Beirut, vol. II, ma.256(‘Amir bin Fuhayrah),111,ma. 543 (Nifi’ bin Budayl).

8

PEMBUKAANNEGERIIRAQ DANDASARSOSIOEKONOMI

menyandanggelanan“penghafazal-Qun’an”.Tidak adaseonangpundanipadatujuh onangitu yangmelibatkandin dalamekspedisiBi’nMalinah.35 Benibu-ribu penghafaz al-Qurin yang lain adadisebutkanolehal-Jazani,ahli sejanahIslamdiabadke-!9H.atauke-l5M. di dalam kitabnyaGhdyaha/-Nihulyahft ~“abaqWa/-QurrZEtetapitidak seorangpundanipadamenekami yangdisenaraikanolehal-Waqidi.36 Adalah tidak munasabah,Nabi sendini sanggupmenyabungkan nyawa penghafaz-penghafazal-Qun’~n secanabenamai-namaidalammisi yangbenbahayami, “sedangkanBagindasendinitelahsedantentangbahayaberbuatsedemikian”.37Dengankata-katalain kematianseonangpenghafazal-Qur’~nbermaknakehilangantokohyangdapatmenyebankanajanan-ajananal-Qur’anyangtidak mudahdicani gantinya.

Tidak lamaselepasekspedisiBi’r Ma’unah,berlakupulaekspedisilain yangdianggotaiolehtujuhorangyangdihantaroleh Nabi keal-Raji’, tetapi pesenta-pesentasebahagiandanipada meneka itudikatakanmempunyaimaklumatatauanif tentangal-Qun’An.38

Walaupun benan adanya penghafaz-penghafazal-Qur’an dikalanganonangIslam yangawaldi Madinahdanmungkinadadiantaramerekaterlibat dalampepenangandi Aqraba’, namunagaksukaruntuk menenimapendapatyangmengatakanlebih danipada10,000penghafazal-Qun’~ntelahberadadi lembahSiffin beberapatahunkemudiannya.Jumlahpenghafazal-Qun’anyangbegitu besandimedanpeperangantidak mungkinwujud dalamtempohsesingkatitu iaitu antaratahunl2H./633M. (‘Aqrab~’)dantahun38H./659M.

(5iffin), padaketika keseluruhanorangArab telah asyik denganpeperangan.Sekali lagi, sehubungandenganorang-onangyangmenyertaipeperanganBi’r Malinah dan ‘AqrabA’, kedua-duanyatidak mungkindisamakandengangolongana/-qurr?I’ di Kufah.Olehkeranapeserta-pesertadi Bi’r Ma’unah,khususnya,kebanyakannyaterdiri danipadaketununanQuraysh,dan pusat operasinyaialahMadinah. Berbeza dengangolongan al-qurra’ di KiJfah yang

~“Al-Buatl, Muhammadbin Hibbin, Kit?!!, Mashdhlr ‘Ulam?!, al-Amsdr, ed. M.Fleiachhammer, Cairo, 1959, ma. 10, 12, 15, 20 dan26. -

30Al,Jazari,Muhammadbin Muhammad,Ghdyahal-Nihd;’ah fi Tabaqdt al-Qurrd’,

ed. Bergataeaaer, 0., Cairo, 1933 (2 vola.).“Watt, op.cit.. ma. 32.‘8Wãqidi, Maghöd~vol. 1, ma. 354.

9

SEJARAHAWA! PERPECAHANUMAT ISLAM

mempunyaibidangkuasadi al-Sawad,Iraq;dantidak adaseorangpun danipadamereka yangberketurunanQuraysh.Adalah masihawal untuk menentukanidentiti golongan a/-qurra’, sama adameneka tendiri danipada penghafaz-penghafazal-Qunin ataupenghuni-penghunikampung tanpa terlebih dahulu mengetahuiorang-onangyangmenyertaipembukaanNegeni Iraq, keranadanmenekalahdatangnyagolonganyangbengelara/-qurra’.

PadainasapemenintahanKhalifah Abu Bakar,al-Muthann~binH~trithahbin Salamahal-Shayb~tnibersama-samatenteranyayangbenjumiah8,000orang’°sedangberperangmenentangtenteraSasandenganinisiatifmerekasendini,terutamanyadi iklim al-Hirah yangkemudiannyadikenali dengannamaKufah.4°Menurut al-Askani,al-Muthanna bin Hanithah al-ShaybaniadalahorangArab yangpentamamenyerangkawasan-kawasanSasandi iklim al-Ijirah.4’

Dikatakanbahawasebaik-baiksahajaKhitlid bin al-Walid tibadiIraq Khalifah Abu Bakartelahmenginimsepucuksunatkepadaal-Muthanna dan menasihatkanbeliau supaya menyertai danmematuhiKh~lid.Di al-Ubullah,sebuahpelabuhanyangtenpentingdi selatan Iraq, Khalid telah disentai oleh al-Muthanna dantentenanya.Meneka begitu ghainahuntuk menyertainyadenganharapanagarmerekabenolehkejayaandalampenentangantenhadaponang Sasandi Iraq.42 Sumben-sumbertidak menyebutjumlahbilangan tentera Arab yang berperangbersamaKhaiid di Iraq.Tetapi dalam tempoh perang Riddah benbagaisuku Arab telahmenghadirkandin dan berperangbensama-samaKhalid. Jumlahyangpaling rama!dan sukuyangmenyertaiperangtersebut’tidaklebih danipada1,000orang,43tetapi padamasapertempuranberlakunamaidi antaramenekayangterbunuhfr~Bolehjadi hanyabeberaparatusataukurangdanipadaseratusorangyangmasihkekalbersama-samaKhiJlid. Bolehlahdipercayaibahawatidak semuadanipadamenekaitu telah mengikutKhalid ke Iraq. Di pertengahanjalan

“Tab. 1/2020.40BF. ma. 241, 340; Tab. 1/2016,dan2018.~‘Al-’Aakar~,Abti HilIlaI-Haaan bin ‘Abdullãh,Kitdbal-Awail, Madinah,1966, ma.

225; bartdt$igkaridengan”IbnHam, Jdmharat, ma. 325. .42BF.ma.241,dan340; Tab. 1/2016,2018,dan2021; al-’Ali, Sãlih,A. al-Tanzlmata!-

Ijtimd’iyyah wa al-Iqtisddiyyahfi al-Basrah, Baghdad,1953, ma. 23.43Sila lihat ma.4.“BE. ma. 97-8.

10


beliau telah disentai oleh anggota-anggotasuku dan benbagaiketununandi kawasanFayd,yangterletakdi tengah-tengahNajd.dankawasanTha’labiyah,di tebingkanansungaiFun~tt,yangbolehjadi tidak terlibat baik menentangataupunmenyokongkerajaanMadinahdalamperangRiddah.45Manakalasampaidi ItaqKhalidtelahdibantuolehsepasukanaskan,yangdiketuaiolehal-Qa’qa’bin‘Amr al-Tamimi denganjumlah bilangan yang tidak ditentukanjuga.AkhirnyabilangantentenaKhalid telahmelebihi2,000orang,4”tetapi jumlah mi masih kecil berbanding dengan tentena al-Muthann~yangberjumlahseramai8,000orang. Semuatenteramitelahdiletakkandi bawahpimpinanKh~lid.

Jika kita teliti strukturtenteraKhAlid danIraq kita akandapatiberbagaisukuArab yangtelah terlibat,khususnyasukuShayb~n,Tamim, ~ayy, Muzaynah,Asad, Dhuhl, Himyar, ‘IjI dan Aslam.Bersama-samadengan anggota-anggotadan suku mi, yangkebanyakannyadan Shayban,Khalid memerangitenteraSasandial-Ubullah dan akhirnyabenjayamenawannya.Kemudian beliaumarake al-MazM denganmewakilkan Ma’qil bin Muqarnin at-Muzani di al-Ubullahuntukmenjagakawasantersebut.Padamasayang sama,beliau menghantaral-Muthannake Nahr al-Mar’ahuntukmemburumusuh.47Dalamseranganke atasal-Maz~r,Khalidtelahberjayamenaklukikawasantersebut.Pendudukal-Mazartelahbersetujumembayarufti kepada orang Arab, dan Suwayd binMuqarninal-Muzani telah dilantik untuk mengetuaipemungutanuftktcrsebut.48

‘‘ £5ari al-Mazar,Khalid marapula ke al-Walajahdan melantikSuwaydbin Muqarninmentadbinkanal-Hafirdi kawasanal-Hirah.49Dengan ketewasanmusuh di al-WalajahKhalid mara terus ke‘Ullays kemudiankeAmghisiy~.Banyaklagi senangansecarakecil-kecilan telah dilakukan oleh Khalid di kawasanal-Hirah yangkesemuanya berakhir dengan kemenangan tanpa mendapatsebarangpenentanganyangseniusdanipadatenteraSasan.RamaipemimpinArabyangterlibatdanmenjadimasyhurdalamserangan-

~“It$C m~.242

~°Tab~1/2021.“Ibid., 1/2025.

“Ibid., 1/2029.491bi4., 172030.

II

SEJARAH AWALPERPECAHANUMATISLAM

seranganmi. Di antanamenekaialah al-Mutharinabin IJanithahat-Shaybani,al-Qa’qa’ bin ‘Amr al-Tamimi, ‘Adi bin HAtim al-Ta’i,Bishr bin ‘Ubaydillah bin Kahas~ssiyyahal-Dhuhali, SuwaydbinNahhAsal-’Ijli, Dir~rbinal-Azwaral-Asadi,Hasakahal-Habati,al:Husaynbin Abi al-Hun, al-Hajjaj bin Dhi al-’Unuq, Busrbin AbiRuhm,Kh~lidbin al-Washimah,‘Atta danRabi’ahbin‘Isl.5°Akibatdanipada serangan-seranganmi ialah bahawa kesemuahartanampasanperangtelah dibahagi-bahagikandi kalangan tentera-tentenaArab, kecualisatuperlimas~ahajadanipadanyadihantarkeMadinah.5’

Setelahbeberapaketika,52Khalid pundihantarke Syriabersama-samatentenanya,bagi menolongtenteraIslam menentangtentenaRom.Keberangkatanbeliauke Syria berlakupadabulan Rabi’ al-Akhir, tahun1 3H./634M.JumlahtenteraKh~lidyangpergike sana,ialah 800 orang,sebagaimanayangdianggankanoleh al-Bal~dhunidanal-Tabani.53BilangantentenaIslam di Iraq padamasaitu ialah10,000orang.54Merekaterdini danipadabeibagalsukuArab yangtidak pentingdan kawasanal-IjijAz dantimur SemenanjungArab;hanya sebilangankecil sahaja danipada meneka dan golonganMuhajinin dan An~an.Namun begitu, menurut Ibn Ish~qdanYa’qubi bahawatenterayang dibawa ke Syria itu adalah terdinidanipadaa/il al-quwwddanyanglainnyaditinggalkanbersama-samaal-Muthannabin Hanithahal-Shaybanidi Iraq.55Kecualibeberapaorangsahajadanipadaa/il al-quwwtl tensebuttidak pergi ke Syria,56~elepasmenenimanayuandanipadaal-Muthanna,menekaialahFun~tbin Ijayyan al-’Ijli, Bishr bin ‘Ubaydill~hbin Khasassiyyahal-Dhuhali, ‘AbdullAh bin ‘Awfa al-Aslarni, H~nithahbin Bilal al-Muzani dan ‘A~im bin ‘Amr al-Tamimi. Sebahagiandanipada

50Ibid., 1/2022, 2052, 2057- 8.“Ibid., 1/2027,2028, dan 2037 di aini diaebutkanbahawabahagianyangditerimaoleh

aetiap tentera Arab daripada harta rampaaan perang ialah aebanyak 1,500 dirham.‘2Namun begitu Sayfbin Umar (Tab. 1/2056 ff.) menggangarkankempenKhãlid

mengambilmaaaaelamaduatahundan aampai jauh ke utara Iraq.‘3BF. ma. 110; Tab. l/2109—hanyaSayfbin ‘Umaraahajayangmengatakan10,000

atau9,000orang,lebihkurangaetengahdaripada tentera Arab di Iraq (Tab. 1/2089,2090, 2111,dan2154).

‘4Sila lihat ma. 13.“Tab. 1/2121—2; Ya’qubl, Ahmadbin Ab! Ya’qUb, Tdrlkh,ed. Beirur, 1960,vol. 11,ma. 133.

“’Tab. 1/2116—7.

12

PEMBUKAAN NEGERI IRAQ DANDASARSOSIOEKONOMI

tenteraKhalidyangberadadial-Ui rahyangdipimpinolehal-Qa’qa’bin ‘Amr al-Tamimi,Maz’ur bin ‘Adi al-’Ijli, QirM bin al-Khattabal-FihnidanDirãr bin A1-Azwar al-Asadi,telahdibawabersamanyake Syria.57

Dan sinijelaslahbahawatentera-tenteraArabyangberadadi Iraqpadaketikaitu telah terbahagikepadaduakumpulan:iaitumerekapergikeSyriadanyangtinggaldi Iraq. Demiuntukmembezakanduakumpulan tersebut, laporan-laporan yang berkaitan denganperistiwa itu perlulahditinjau. Laporan al-Ya’qubi mengatakanbahawatenterayangdibawake Syria itu terdiri daripadaa/il a!-quwwtl tanpa menyebutkantentera yang tinggal di Iraq.58 Al-Bal~dhuridanal-Tabari tidak menyebutkankedua-duakumpulantentera itu.59 SementaraSayf pula telah membahagikanmerekakepadaduagolonganiaitu sahabatdan bukan sahabat;golongansahabattelah dibawa ke Syria manakalayang golongan bukansahabatditinggalkandi Iraq.6°Ibn Is~Aqmembahagikanmerekakepada golongan a/il a/-quwwa (orang-orangyang gagah) danda’afah (orang-orangyang lemah).6’

Berdasarkanhuraiandi atasdapatlahdibuatkesimpulanbahawagolonganpertamayangdihantar ke Syria ialah terdini daripadaorang-orangyanggagahdanberani(ataumenurutSayf,golongansahabatNabi)atauapayangdipanggila/il a/-quww?i,dangolongankedua yang tinggal di Iraq ialah orang-orangyang lemah (ataumengikutSayf,bukanparasahabatNabi)ataumerekayangdigelarda‘afah, ataudengankata-katalain dikenalsebagaiorang-orangdansukuArabyangtidak masyhur.

DenganpemergianKhMid ke Syria,tentera-tenterayangtinggaldiIraq telahdiletakkandi bawahpimpinanal-MuthannAbin H~nithahal- Shayb~ni.Padamasayangsamaal-MuthannAtelahmenghadapikekurangantenagaatautenterauntuk berhadapandenganmusuhyangmempunyaijumlahtenterayangraniai. Justeruitu, beliautelahmerayukepadaKhalifah Abu Bakar supayamenghantartenteratambahantetapitenteratambahanitu tidak dapatberbuatapa-apa,

“Ibid., 1/2018, 2117, dan 2193.

‘8ya’qub!, TdrIkh, vol. II, ma. 133.

“’BF. m.a. 110 dan 249; Tab. 1/2109.“°Tab. 1/2115.“‘Ibid. 1/2121.

13

SEJARAHAWALPERPECAHANUMATISLAM

keranakeadaannyayang sakit tenat.62Dalam keadaanyang ke-cewaal-Muthann~tenusbersama-samatenteranyayangadadi Iraquntuk meneruskanpembukaan.

Sesungguhnyapadamasaitu ramaitentenaIslamyangmasihtidakdigunakanlagi oleh Khalifah Abu Bakarbagi tujuan pembukaan.Yang dimaksudkan di sini ialah orang Arab yang pennahmemberontakataudipanggila/ilal-riddah (orang-orangyangpernahmurtad),padazamanNabi danKhalifah Abu Bakar.Orang-orangmi sengajatidak dibawake medanpeperanganbersama-samakauminusliminyanglain keranaKh~lifahAbu Bakarmasihkurangyakintentang keimanan meneka. Sesungguhnyatiada seorang pundaripadamerekayang menyertaipeperanganpenakiukan(fa lamyashadal-ayyammurtaddun)padazamanKhalifah Abu Bakar.63Denganadanyasifat kunangpercayaterhadapmerekayangpernahmurtad mi maka tidaklah hairan kenapa al-Muthanna gagalmendapatkansebanangpertolonganketenteraandan Madinah.64Dasantidak menggunakanorang-onangyar~pernahmurtaddalamkempendi Iraq padazamanKhalifahAbu Bakartelahdilaksanakandengansepenuhnyaoleh panglimaperangKhalid dan pemimpin-pemimpin Arab yang lain.65 Khalifah Abu Bakar menanuhkepercayaansepenuhterhadaporang-orangyang tidak murtad,samaadadan keturunanQurayshataupunbukan Quraysh,bagimenentang tentera-tenteraSasan tetapi kempen mi kurangmendapatkejayaanmelainkansetelahpenyertaanorang-orangyang‘pernah murtadpada masapemenintahanKhalifah ‘Umar bin al-Khattab(I3FI./634M.)kelak.

Khalifah‘Umar bin al-Khaflabdan suku‘Adyy telahdiumurnkansebagaipengganti kepada Khalifah Abu Bakar di Madinah.PerlantikanbeliausebagaiKhalifah yangkeduatelahdipersetujuioleh masyarakatumum. Tindakan beliau yang pertamaselepas

“‘Ibid., 1/2120.“‘Ibid., 1/2021—berita lanjut mengenai pencegahanbekaa-bekaamurtad dan

menyertaikempenpadazamanKhalifah AbU Bakar, ailalihat Tab. 1/2014, 2046,2081,2225, 2458; Ya’qubi, Thrikh, vol. 11, ma. 131.

“4M. A. Shaban, op. cit. ma. 27 menaifatkan kegagalan al-Muthannã untukmendapatkanbantuanketenteraandaripadaKhalifahAbu BakarialaholehkeranaKhalifah Abu Bakar engganmenghantarorang-orangyang pernahmurtaddanbukankeranakeuzurannya.

“‘Tab., 1/2046.

14


dilantik ialah mengubahdasar Khalifah Abu Bakar denganmembenarkansemua kaum Muslimin, samaada yang pernahmurtadatauyangtidak murtad,menyertaisemuakempendi Iraq.Perubahan dasar mi mempunyai dua matlamat besar iaitumewujudkan banisan tentera Islam yang kuat untuk melawankekuatantenteraSasandi Iraq, sertamenyedanitentanghakikatbahawajika sekiranyaorang-orangyang pernah murtad yangmempunyai bilangan yang ramai itu tidak menyertai kempentersebut,maka sudah tentu akan menghalangmasyarakatIslambukan sahajadan mendapatkanaskartetapijuga dan berkembangke wilayah-wilayahjajahanParsi di Iraq.

Sebelumketibaanorang-orangyangpennahmurtaddi Iraq,Abu‘Ubayd dan keturunanThaqif telahdilantik oleh Khalifah ‘UmarsebagaipanglimabarutenteraIslam di perbatasanSasan.Panglimayangbarudilantik itu telahmemulakankempenmenentangtenteraSasandan padabulan Ramadanl3H./634M. telah berlakusatupertempurandi al-Qarqasatau al-Jasr,di sebuahjambatandandalampeperanganmi tenteraIslamtelahmengalamikekalahan.Abu‘Ubayd serta tujuh orang panglimadan suku Tha~jif,termasuksaudaradan anaknyatelahterkorban,sementaraal-MuthannabinHarithah al-Shaybani cedera tetapi berusaha meneruskanpeperangan.””Dalamtempohtersebutrarnaitenteradan Madinahsertakeluargamereka kembali ke Madinah dan yang lain pulabertaburandi sekitarpadangpasir,membiarkanal-Muthannadanorang-orangnyaberperang”7Setelah itu aI-Muthannamembawapengikut-pengikutnyake Ullays, kemudian ke al-Buwayb; di sinibuatpertamakalinya beliaudisertaioleh orang-orangyangpernahmurtad.

Orang-orangyangpernahmurtadyangpertamatiba di Iraq ialahkumpulan yang dipimpin oleh Rib’i bin Husayn dan anaknya,Shabathbin Rib’i al-Riyahi,dan sukuHanzalah,Tamim,AnasbinHilal dan suku Namir dan Anas bin Fihni dan suku Taghlib.Kesemuapemimpin mi pernahbersama-sarnaSa$hyangmengakuNabidalamperangRiddahmenentangKhalifah Abu Bakar.O8Pada

““Tab. 1/2166—79;BF. ma. 251—2; Khallfah, l7Irikh, 1/92—3.“7Tab.1/2180;lbn al-Athir, ‘lzz al-Din,al-Kãmi!fi al-Tdrlkh, Beirut, 1965, vol. 11, ma.

440.

““Tab. 1/2188—9, dan2190.

15

SEJARA.HAWALPERPECAHANUMATISLAM

hakikatnya,pengikut-pengikutSaja~adalahterdini danipadakaumyang lemah dan kebanyakannyadanipada sub-suku dan sukuRabi’ah (ajita’ Rabi’ah), seperti suku Namir dan Taghlib yangmelahirkan‘Aqqah bin Hilal, saudaraAnas,dan al-Hudhayl bin‘Imran.”9 Begitu juga Shabathbin Rib’i aI-Riya~iyangdilaporkanpernah bersama-samaSaja~dan menjadi masyhundi kalanganorang-orangBanuTamim7°yangpernahmurtad.

Di sampingonang-orangyangpernahmuntad,ramaipula yangtidak murtadturutdiundangoleh Khalifah ‘Umar untuk menyertaial-Muthannadi Iraq. Yangpaling terkenaldantenpentingdi antanamereka ialah Janin bin ‘Abdullah al-Bajali denganpengikutnyasenamai2,000 orang dan suku Bajilah. Mereka‘dikatakan telahbensetuju menyentai al-Muthanna dengansyarat satu perempatdanipadaharta rampasanperangdi bahagikankepadamereka.”Selain Janirdan pengikutnyaadaorang lain dan suku-sukuyangtidak penting,yangdipimpin oleh Qurt bin Jamrnahdan suku‘Abdal-Qays,Ibn al-Muthannaal-Jushamidan Tamim, Rib’i bin ‘Aminbin Khalid dan suku‘Amr, Tamim,Hilal bin ‘Ullafah al-TaymidaniTamim, ‘Ismabin ‘Abdillah al-Dabbi,Ibn al-Hawbanal-Dabbi,al-Mundhir bin Uassanal-Dabbi, Ghalmb bin ‘Abdillah al-Kinani,‘Arfajah bin Harthamahal-Azdi, ‘Abdullah bin Dhi al-Sahmaynal-Khath’ami,72 Kesemuaanggotasuku Arab in samaada yangpernah murtad atau tidak, telah dibawa ke al-Buwayb setelahberlaku pertempurantentera Sasandapatdikalahkandan kesandaripadakekalahanmi ialah banyakhartabendatelah diperolehiolehtenteraIslam.Hartabendami telahdibahagi-bahagikankepadatenteraIslam, tetapi yang tidak murtadtelah menenimabahagianyang lebih besar danipada menekayang pernah murtad;73 dansebahagiandanipadahartarampasanitu telahdiperuntukkanbagianak-anakgolonganyang tidak murtad yang ditinggalkan di al-

Uirah semasaberkempen.74

““Ibid., 1/1911.‘°Ibid., 1/1918—9; Ibn Durayd, Muhammadb. al-Haaaan, al-Ishtiqdq, ed. A.S.M.

HärIin,Qahirah,1958,ma.223; Ibn Hazm,Jamharah, ma. 227; al-lafahani, Abu al-Faraj, ‘Au b. Huaayn, Kitdb al-A gh?ini, Qihirah, 1285 A.H., vol. XVIII, ma. 165.

“Tab. 1/2183, 2186 dan 2199; BF. ma. 253.“Tab. 1/2183—90.“Ibid., 1/2198.‘4lbid., 1/2197.

16

PEMBUKAAN NEGERIIRAQ DAN DASAR SOSIOEKONOMI

SetelahmenewaskantenteraSasandi al-Buwayb, al-Muthannaterus menyerangdenganmenghantartentenauntuk benkempendiberbagai wilayah di Iraq. Beliau telah rnenghantanBishr bin‘Ubaydillah bin al-Khasassiyyahal-Dhuhali ke al-Hirah,Jarinbin‘Abdillah al-Bajali ke MaysandanHilal bin ‘Ullafah al-Taymi keDast Maysan, sementarabeliau sendini pengi ke Ullays, sebuahkampung di al-Anbar, dan setelah itu ke al-Khanafis.Bagaimanapun,sesudahekspedisi-ekspedisimi merekakembali keal-Hirah untuk mengatur kempen yang lain.’5 Tidak lamakemudian,al-MuthannadantenteranyatelahmenyenangDhti Qan,Jull,SharafdanGhuda,di manaal-Mustawnidbin ‘Ullafah al-Taymidan Tamim, saudarakepadaHilal, telahdilantik untuk mengetuaisukual-Ribab.Bersama-samanyaadatiga afnii’ Tamim, (sub-sukudan suku Tamim), iaitu Jaz’ bin Mu’awiyah dan suku Sa’d, a!-Ijusayn bin Niyan dani suku ‘Amr dan al-Ijusayn Ma’bad danHanzalah.”’ Padamasayangsama,Khalifah ‘Uman melantik Sa’dbin Abi Waqqas,sahabatNabi yang masyhun,untuk mengetuaikempen Islam di Iraq. Penlantikan mi bukan semata-matabendasankan kemahirannya dalam ketentenaan tetapi jugaperkhidmatannyayang cemenlang kepada Islam, di sampingkesediannyauntuk bekenjasamadenganbekas-bekaspemberontak(a/il al-riddah).”

Setelahmenenimaperlantikanitu Sa’d bin Abi Waqqaspunbenlepasdan Madinah ke Iraq. Tendapat penbezaanpendapatmengenaibilangantentenaSa’d. Ibn tashaqmengatakanbilangantenteraSa’dberjumlah6,000orang;’8menunutSayfpulaialah4,000onang: 600 dan ~adramaut, 1,300 dan Madhhij, 1,000dan Qays‘Aylan danlebih kurang1,000 dani qabilah-qabilahlain, dandanjumlahmi hanya2,000onangsahajaterdini danipadaisteni-istenidananak-anakmeneka,yangdibawake Iraq.’9 Kebanyakannyaadalahdatang dan suku-suku Arab Madhhij dan Qays ‘Aylan.8° Dipentengahanjalan beliautelahdisertaiolehanggotasukuArabyang

“Ibid., 1/2202—8.“’Ibid., 1/2211, dan 2245.“Ibid., 1/2202, 2215, 2221; Shaban,op cit., ma. 30.‘8Tab. 1/2202.“’Ibid., 1/2218,2219 dan2222.“‘Ibid., 1/2218—9.

17

SEJARAH AWALPERPECAHANUMATISLAM

lain: 2,000 dan Yaman dan 2,000 dan Ghatafandan Qays.8’Akhinnya beliau setelahtiba di kawasanZanud/Tha’aliyyahdanShanafantara Madinah dan al-Hirah. Di sini beliau sekali lagidisentai oleh 1,700orangdan suku Yamanyangdipimpin oleh ahAsh’ath bin Qays al-Kindi82 salahseonangpemimpinorang-orangyang pennahmuntad yangtenkemuka,83yang telah dibataskandiMadinah sejak pemberontakannyamenentangkerajaanIslam diMadinah.84

Apabila Sa’d tiba di Qadisiyyahpadaakhin tahun l5H./636M.beliautelahdisentaipula oleh 12,000onanga/il al-ayyam,kaumyangtenlibat dalam penaklukan awal Negeni Iraq, dan penduduktempatanyangdipanggil a/-hamrd’ yangtelah bersimpatidenganonang-orangArab dan telah memeluk Islam.”5 Danipadajumlah12,000oranga/il al-ayydm,8,000danipadanyatelahberadabersama-samaal-Muthanna di sepanjangkempennyadi Iraq86. Sebelumbeliaumeninggal,al-MuthannatelahmelantikBishnbin ‘Ubaydillahbin al-Khasassiyyah,salahseorangsahabatNabi,untuk memimpintenteranya,tetapi olehkenanakebanyakantenteraal-MuthannadansukuShayban,Ibn al-Khasassiyyahtelahdianggaptidak layakdanseterusnyadigantikanoleh saudanaal-Muthannayangbennamaal-Mu’anna bin Hanithah al-Shaybani. Al-Mu’anna kemudiannyatelahpergi menyentaiSa’dbin Abi Waqqasdi Zanud,tidakjauhdanQadisiyyah,menurutwasiat al-Muthannasendini. Tetapisebelummeneka sampai Sa’d telah benlepas dan situ ,ke Qadisiyyah.Bagaimanapun,mereka tunut ke Qadisiyyah untuk benperangbersama-samaSa’d.8’

Tidak lama kemudiantentera yang dipimpin oleh al-Mu’annatelah mendapatsokongandan 1,000 anggota-anggotasuku yangdipimpin oleh Hashimbin ‘Utbah bin Abi Waqqasataual-Qa’qa’bin ‘Amr al-TamimI. Menurutal-Ya’qubi,anggota-anggotasukumi

“‘Ibid., 1/2221.82Ibid., 1/2222.83Ibid., 1/2004, 2005, 2006, 2010 dan 2011; Bk’, ma. 100—4.“4Tab. 1/2012.8’Ibid., 1/2226, dan 2261.8”Ibid., 1/2221.87Jbid 1/2222, 2226, dan 2245.

18

PEMBUKAAN NEGERIIRAQ DANDASARSOSIOEKONOMI

terdini dan kumpulan-kumpulankecil Islam.88SementanalaporanSayf mengatakanbahawamerekami benasaldan sub-suku,dansuku Yamanyang tinggal di al-Hijaz (aJnda!- Yaman mm a/il a!-Hijdz).8” MenurutniwayatSayfyanglain pulamerekami digelara/ilal-ayyinn, (kaum penakluk Iraq yang terawal).’° Walaubagaimanapun,anggota-anggotasuku yang disebutkanitu telahmenyertaipenaklukanIraq yang awal secanaaktif dan 800 orangdanipadamerekaitudikatakantelahbersama-samatenteraKhaliddial-Hirah,9’ sementara200 oranglagi tidak disebutdalam mana-manasumben.Bolehjadi juga menekainidani kumpulanpenyokongal-AshtanMalik bin al-Hanithal Nakha’i kenanabeliausendinidanketununanYamandantelah benpenangbermati-matiandi Yarmuksebelumdihantanke Qadisiyyah.92Tetapiolehkenanaal-Qa’qa’bin‘Amndan BanuTamimmakabeliaumunculdanselaludisebut-sebutdalam niwayat Sayf, yang juga dan Bath! Tamim, dan dibenikepencayaandalam kepimpinansejakdan awal-awalpernaklukanIraq.

Tentera-tentenaArab Islam dalam kempenawaldi Iraq—kecualikaum Muhajinin dan Ansan—adalah terdini danipada anggota-anggotasuku yang mempunyai kedudukanyang kunang tinggidalam kesukuan,yang telah berpenangmenentangkaum muntaddalam peperanganRiddah, dan tiba di Iraq Iebih awal danipadaKhalid bin al-Walid bagi menentangtenteraSasan.Merekatelahdibawabensama-samamenyentaiekspedisi-ekspedisiKhaliddi Iraq.Oleh kenanamenekamenyentaiekspedisi-ekspedisimi makamerekadigelar a/i! al-ayyam, (onang-orangyang menyertai ekspedisi-ekspedisipenaklukanIraq yangawal),untukmembezakandenganorang-onangdan Mekah dan Madinah (Muhajinin dan An~ar).93Kebanyakanahl al-ayydmdatangdan suku-sukuArabyangkurangpentingatausub-sukudansukuArab.Meskipundemikian,merekamempenolehi bahagian yang sama danipada keuntungan-

““Ya’qubi, 77!rlkh,vol. 11, ma. 145.““Tab. 1/2305.“‘Ibid., 1/2367.“‘Sila lihat, ma. 15.“‘Tab. 1/2101; Ibn al-Kalbi, Hiahäm bin Muhammad, Jamharahal-Nasabal-Arab,

manuskrip, Britiah Museum, Add. 23297, fol. 244B; Ya’qUb!, Tdrlkh, vol. 11, ma.142.

“‘Tab. 1/2021; Shaban, op cit., ma.45.

19


keuntunganperang,dandibenikankedudukanyangistimewasesuaidengankedudukansebagaia/il al-ayydmyangdapatmenjaminmasadepanyangcerahbagimereka.Merekadatangkebanyakannyadansuku-sukuRabi’ahdi sebelahtimur SemenanjungArabiaitu 6,000dan sukuShayban/Bakar,bin Wa’il, dan2,000dani benbagaisukuRabi’ahyanglain, yangmerupakankumpulantentenaal-Muthannayangterpentingdi Iraq.94Selaindanipadamenekaadaonang-orangyangdatangdan suku~ayy, Muzaynah,Dabbah,Kinanah,Asad,Dhuhl, ‘Ijl, Aslamdankumpulan-kumpulankecil dan sukuTamimsepertial-Ribab,Sa’d,Hanzalahdan‘Amr. Merekatelahmelibatkandin secaraaktif dalam penangIraq sebelumketibaanSa’d bin AbiWaqqas,95kesemuanyate!ahdibawabensamaSa’d ke Qadisiyyahdanadadi antaramerekayangmenjadiperwira.96Di Qadisiyyahmerekadisertaiolehkeluargamereka;1,000orangtérdini dan isteni-isteri merekayangberketurunanArab Bajilah dan7000orangdanketurunanArabNakha’ yangtelah bersuamikanorang-orangdansuku Arab yang kecil (afnfr’) sebelum dan selepas perangQadisiyyah.9’ Ini bermakna bahawa jum!ah a/il al-ayydm diQadisiyyahtelahbertambah,danbahawakaumpenaklukIraq yangawa!te!ah mulamempenkembangkankekuasaanmereka.

Di antarapemimpina/il al-ayyflmyangterkemukaialah Hilal bin‘Ul!afah al-Taymi (Tamim)yangtelahdihantarberkempenke DastMaysandi al-Anbaroleh al-Muthannabin I anithahal-Shaybaniuntuk menentangkaum Sasandi sanapada tahun 1 3H./634M.Kempenmi diadakansebaik-baiksahajapeperanganal-Buwaybberakhir,Hila! adabersamadalamkumpulan mi dan beliau telahdilantik untuk mengetuaisukual-Ribab.98Beliau juga dikatakantelah memainkanperananutama di Qadisiyyahdan dalam masapertempuranberlakubeliauberjayamembunuhRastum,MaharajaSasan.99Al-Mustawridbin ‘Ullafah,saudarakepadaHilal, dansuku

“4Tab. 1/2021,dan 2221.“‘Ibid. 1/2183,2187—8,2189,2207, 2221,2236, dan 2239.““Ibid., 1/2226,2245,2261,2336—7,2340; Bk’. ma.259; Ya’qiib!, Tarikh, vol. 11, ma.

145; lafahini, Aghini, vol. XIV, ma. 29; D!nawari, Abu Han!fáh Ahmad binDãwUd, Kitdb al-Akhbdr al-Tiw?!!, Qähirah,1960, ma. 120.

“‘Tab. 1/2363—4.“8lbid., 1/2188, dan 2202. - -

““Ibid;. 1/2337, 2340,2356;Ya’qUbi, Tdrikh, vol. 11, ma. 145; Maa’udi, ‘Al! bin al-Husayn,Murüj al-Dhahab, QIhirah,1948, vol. 1, ma. 327.

20


Taymi (Tamim), juga salah seorang dan anggota tentera al-Muthannadan telahbersama-samasaudaranyaHilal di sepanjangkempen.Al-Mustawarid adalahseorangyangaktif dalamekspedisidi Ghudda,satukawasanyangberhampirandengankawasanyangkemudiannyadikenali sebagaiBasrah. Pada tahun 13H./634M.berikutanperangal-Buwaybbeliau telahmengetuaisukual-Rib~bbersama-samadenganpemimpin-pemimpinsukuTamimkecil yanglain iaitu Jaz’ bin Mu’awiyah (Ibn al-N~bighah)dan sukuSa’d al-Husaynbin Niyar (A’war bin Bashamah)dan suku ‘Amr dan al-Husaynbin Ma’baddan sukuI anzalah)°°Al-AshtarMalik bin al-

Uärith al-Nakha’i dan sukuMadhhij, telahbersama-samatenteraIslamdan MadinahdalamperangRiddah,’°’danpahlawandalamperangIraqyangawalsebelumbeliaudihantarke Yarmuk;akhirnyabeliaudihantarke Q~disiyyahi°2SeterusnyaSuwayd,al-Nu’man,DirardanMa’qil, anak-anakkepadaMuqarrinal-Muzani dan sukuAws/Ansar, dan bilangan pengikut-pengikutmereka mi adalahsedikit.’°3Kesemuapemimpin tersebut,khususnyaal-Nu’man danSuwayd,telahaktifdalamperangRiddah,’°4danmenjaditerkenaldikalangantenteraKhalid bin al-Walid di Iraq.’°5Kemudianmerekapergi ke Qadisiyyah, tempatal-Nu’man mendapatkemasyhuran-nya.’°6

PeperanganQ~disiyyahtelah berlakupadahujung tahunke-l5H./636M. yangmelibatkankira-kira 30,000orangtenteraIslam yangterdiri daripadaberbagaisukuArab,’°7termasuklahmurtadsepertial-Ash’ath bin Qaysal-Kindi danQaysbin al-Makshuhal-Muradidan pengikut-~engikutmereka. Penyertaanorang-orangyangpernah murtad dalam peperangan Qadisiyyah memerlukanpenelitianyang khusus. Menurut sumber-sumberArab, bilanganmaksimumpengikut-pengikutsetiappemimpin orang-orangyang

‘°°Tab.,1/2245.‘°‘Usãmahb. Munqidh, Kitãb aI-J’zibar, ed. P. Hitti, Princeton,U.S.A. 1930, ms.

37—8.‘°2Tab.,1/2101,dan2154; Ya’qUbl, TZirlkh, vol. 11, ms. 142; Ibn al-Kalbi, Jamharah,

BA/ms. fol. 244B; Isfahãni,Ag/idni, vol. XIV, ms. 29; Dinawari,op. cit;, ms. 120.‘°3IbnQutaybah,Kitdb a/-Miiar(f, Qihirab, 1960, ms. 229.‘°4Tab.,1/1876,dan 1878.‘°5lbid.,1/2029, 2052,2057—8.‘°6lbid.,1/2236, dan2239; Ya’qUbl, Tan/c/i, vol. 11, ms. 143.

‘°‘Tab. 1/2218—9,2220, 2221, 2222 dan 2330.

21


pernah murtad yang dibenarkan oleh Khalifah ‘Umar bin a!-Khattabuntuk pergi berperanghanya100 orangsahaja.’°8Walaubagaimanapun,masih menjaditandatanyasamaadakaedahdanhad yang ditentukan oleh Khalifah itu di!aksanakandengansepenuhnyaoleh Sa’d bin Abi Waqqasdalam perangQadisiyyahatautidak,keranamenurutSayf,jumlahtentera/pengikutal-Ash’athdi Q~disiyyahialah 1,700orangdan suku Kindah.’°9Begitu jugasumber-sumberArab menyatakandenganjelas bahawabilangantentera/pengikutQays bin a!-MakshUbdalam perangQadisiyyahialah 700 orang.”°Namun begitu, kita yakin bahawakuasadanpengaruh pemimpin-pemimpinorang-orangyang pernah murtadte!ah di!etakkandi bawah kawalan;dan sesungguhnyatidak adaseorangpun daripadamereka yang dilantik ke jawatan-jawatanpenting, baik dalam ketenteraanmahupun dalam pentadbiranwilayah-wilayahyangditakiuki, semasapemerintahKha!ifah‘Umarbin al-Khattab.” Duaoranglagi tokoh yangpernabmurtad iaituRib’i bin Husayndan anaknya,Shabathbin Rib’i a!-Hanza!i danBanu Tamim, telah menyertaitentera Islam dalam peperanganmenakiuki Iraq sejak perangal-Buwayb lagi, iaitu bersama-samatentera al-MuthannmTetapi bilangan pengikut-pengikutmerekatidak disebutdi da!amsumber-sumberArab,dantidak seorangpundaripadamerekayang dilantik ke jawatan-jawatanpenting, samaadadi al-Buwaybataupundi Q~disiyyah.’12

Meskipun begitu, penyertaanorang-orangyang pernah murtaddalam perang Qadisiyyah mempunyaisignifikennya iaitu orangArabte!ahberjayamenewaskantenteraSasan,dansejakitu empayerSasante!ah mula !emah. SemuaperjuangArab Islam, samaadaorangyang pernahmurtad atau tidak, te!ah menerimaganjarandaripadahartarampasanperang.’‘~Olehkeranapenyertaanmereka

‘°8BF.,ms. 256; Tab., 1/!350; KhalTfah, Tan/cl,, vol. 1, ms. 102.

‘°°Tab.1/2222.“°BF., ms. 256; Tab., 1/2350.“Tab., 1/2225,2327, dan 2457.1t2Jbjd. 1/2188—9.“3lbid., 1/2356; Khalifah, Tdrikh, vol. 1, ms. lOl—bahkan penduduk-penduduk

tempatan yang berbangsaParsi yang memeluk Islam (al-hamnU’) menerimaganjarandan hartarampasanperangitu oleh keranapenyertaanmerekadalamperangQãdisiyyah,dandenganitu merekajugatergolongdalamgolonganahi a!-Qddisiyyah.

22

PEMBUKAANNEGERIIRAQ DAN DASAR SOSIOEKONOMI

dalam peperanganbesarin istilahahi aI-Qadisiyyah(orang-orangyangmenyertaiperangQadisiyyah),di gunakandan elaun, ‘ala’,yangtetap telahdiberikankepadamereka.”4mi merupakanbuatpertamakalinya orang-orangyang pernah murtad dan bukanmurtad diberikan kedudukanyang samaatau disamatarafkandibawah istilah yangbaruahl al-Qadisiyyah.

Adalah perlu diambil perhatianbahawadalam tempoh perangQadisiyyahterhadapsekumpulantenteraArabyangdigelaral-qurrd’muncul sekali lagi, tetapi padakali mi merekadiberikantugaskhasiaitu membacaayat-ayatal-Qur’an. MenurutSayf, kaum aI-qurra’mi ialah penghafal-penghafalal-Qur’an. Mereka telah diperintahmembacabeberapaayatdan al-Qurinsepertisurahal-Anfal, untukmemberi semangat kepada tentera Islam untuk berperang.Seterusnyabeliau mengatakanbahawa semua tentera Islam diQ~disiyyahmenghafalsurahtersebut(wa-kanaaI-muslimunyaw’Iamunahakulluhum).’ ‘5

Walaupun Sayf tidak menyebutkan bilangan al-qurrzt’ diQadisiyyah tetapi, agaknyabilangan mereka tentulah besarjikamemandangkanjumlah merekayang muncul di Siffin dua puluhtahunselepasitu.”6 Walau bagaimanapun,adalahtidak mungkinkesemuatenteraIslam yangmenyertaiperangQadisiyyah(30,000orang)terdiri daripadapenghafal-penghafalal-Qur’~nkeranamasihramaiyangbelum memahamihuruf-hurufal-Qur’An denganbaik,lebih-lebihlagi orangyangmenghafaznya,terutamagolonganyangbarumemelukIslam.Padahakikatnyajumlahpenghafaz-penghafazal-Qur’~ntidaklah begitu ramai muncul di medan peperangan.MenurutIbn Isflq hanyaseorangpenghafazal-Qur’anyangmunculpada tahun 1 3H./634M. dalam pertempuranal-Qarqas, Iraq,namanyaialah Mu’~dhdan sukuNajj~rdi Madinah,yangdigelarsebagaiqdri’.”7 Jadi,maksudaI-qurrd’ di sini ialah bolehjadi dan

‘‘4Tab., 1/3165, 2183, 2217—22, 2633, 2852—3; Shaban, op. cit., ms. 45.“5Tb. 1/2295—ditempatlain Sayfmenyatakanhanyaseorangsahajapenghafalal-

Qur’ãnyangmuncul dalamperangal-Buwaybpadatahun13H./634M,namanyaialahal-Miqdãd dandigelarsebagaiqari’ (Tab. 1/2095).

“6Sila lihat h. 181, 187, di manajumlah a!-qurrä’ melebihi 12,000orang.“7Tab., 1/2182—menurutkenyataanlain yangdikemukakanolehMuhammadbin

‘Umar dalam Tär!kh al-Tabarl bahawatidak lebih dan dua orangpenghafazal-Qur’anyang munculdalampeperanganpadatahun14H./635M. (Tab. 1/2749).

23


kata dasarQaf Ra Ya, tunggalnyaqZ’irin (orang yangtinggal dikampung),bukandan QaJRaHamzah,tunggalnyaqi’iri’ (penghafazal-Qur’an), sebagaimanayangditafsirkanoleh Sayf.

Setelahberjayadi Q~disiyyah,Sa’ddantenteranyatelahberalihkeal-Mada’in pada bulan Safar 16H./637M., dan menjadikannyasebagaimarkasmerekadi Iraq. Di al-Madã’in merekatinggal dibeberapabuah rumahyangditinggalkan oleh Yazdajird,MaharajaParsi,dankeluargasertapegawainyayangtertewas.”5Padaketikaitu ramaidi antarapendudukMekah dan Madinahyangkembalibersama-samakeluargamerekake al-HijAz.”9 Manakala askar-askarSa’dyanglain telahdibawake Kufah,kecualibeberapasahajayang tinggal di al-Mad~’in.Mereka terdiri daripada kumpulan-kumpulankecil yangkebanyakannyadan suku‘Abs (aqwi~munmma1-afn~i’,wa-aktharuhumbanu Abs),’2°yang kemudiannyaturutberpindahke Kufah padatahunyangsama(16H./637M.).

Dalam tempoh merekaberadadi al-Mada’in beberapakempenyangpenting telah dilancarkanke arah timur dan utara,dengantujuan untuk mendirikan markas-markastentera, masdlih, dikawasan-kawasantersebut. Pertama kempen ke JahJl~’,yangdipimpin olehH~shimbin ‘Utbah bin Abi Waqq~sal-Zuhri danal-Qa’qa’ bin ‘Amr al-Tamimi denganjumlah tenteraseramai12,000orang. Setelah itu dibantu oleh 600 orangdan al-Mada’in yangdiketuaiolehIjujr bin ‘Adi al-Kindi ,121 yangpernahberperangdial-Qadisiyyah.’22 Pemergian Ijujr telah disertai oleh tiga orangpemimpin orang-orangyang pernah murtad iaitu Qays binMakshuh,‘Amr bin Madikarib dan Tulayhahbin Khuwaylid.’23Setelah berlaku beberapa pertempuran, tentera Sasan telahdikalahkan,danbanyakpulahartarampasansepertitanahdanhartabenda,telahdiperolehiolehorangIslam.’24KemudiantenteraIslamkembali semula ke al-Mada’in.’25 Keduanya ekspedisi ke

“8lbid., 1/2443, 2441, dan 2451.“9lbid., 1/2400, 2451, 2362—3; BE.,ms. 256.

‘20Tab., 1/2487.‘2’Ibid., 1/3456—61;BE., ms. 264.‘221bn Sa’d,Tabaqdt,vol. VI, ms. 151; al-Maqdisl,Mutäharb. Tãhir, a/-Bad’ wa a!-

Td’rikh, Paris, 1916, vol. V, ms. 108.‘23BE., ms. 264; Tab., 1/2462.‘24Tab., 1/2464-5; BE.,ms. 265.‘25Tab., 1/2471;BE., ms. 265.

24

PEMBUKAANNEGERIIRAQDANDASARSOSIOEKONOMI

Masabadhanyangdipimpin oleh Sa’dbin Abi Waqqassendiri yangberlakuselepassekembalinyamerekadan JalUl~’.Padamasayangsamasatukempenlain dilakukanke Ijulwan yangdipimpin olehal-Qa’qa’ bin ‘Amr al-Tamimi bersama-samatenteradan golongansuku-sukuyangkecil dan kaum bangsaParsiyangbarumemelukIslam. Tidak lama Hulwan dapat ditawan dan al-Qa’qa’ sertatenteranyakembali ke al-Mad~’in,’26kecuali beberapaorangdantenteranyatinggaldi Huluanuntukmenjaganya.Sementaraitu Sa’dbinAbi Waqq~smasihdi Mas~badhanberperangmenentangtenteraSasan.Tidak lamakemudian,satulagi pasukantenteradihantarkeMasabadhanuntukmembantuSa’d. ‘Abdull~hbin Wahbal-Razibi,pengikutsukuBajilah,527sertabeberapaorangpemimpinlain sepertiQirar bin al-Khatt~bal-Fihri, al-Mud~ribbin Ful~nal-’Ijli danQadd~mbin al-Hudhaylal-Asadi telah dilantik untuk mengetuaitentera tersebut.Dalam pertempurantentera Sa’d telah berjayamenewaskanorangSasandan setelahitu kembali ke al-Mada’in,tetapisebelummerekatiba satupasukantenteralain yangberjumlah5,000orangdihantarke Takrit dan al-Madam di bawahpimpinan‘Abdullah bin Mu’tam dandisertaipula oleh Rib’i bin al-Afial al-‘Anzi, al-Ijarith bin Uassanal-Dhuhali,Furat bin Ijayyan al-’Ijli,Hani’bin Qaysal-Shaybanidan‘Arfajah binHarthamahal-Azdi.’28Kekalahan musuh di Iulwan, Masabadhan dan TakritmenyebabkanberakhirnyaempayerSasandi Iraq,danbanyaktanahyangsuburdikuasaioleh orangIslam.’29

Tugas dan tanggungjawabpenting Sa’d sekarangialah mem-pertahankanwilayah-wilayah yang ditaklukinya, dan mendirikanmarkastenteraIslam yangbaru dan sesuai.Tetapi sementaraiadiarahkanoleh Khalifah ‘Umar menyerangQarqisiyyadi sebelahutara, Sa’d menghantarpula satu lagi pasukantenteradan al:Mada’in yangdipimpin oleh Rib’i bin ‘Amir bin Khalid al-’Amridan suku Tamim,’3°salahseorangyangmenyertaitenteraIslamdalam penaklukanawal di Iraq bersama-samaal-Muthannabin

‘26Tab. 1/2463.127Ibid., 1/2478.‘28Ibid., 1/2473—7.

ms. 265—6.‘30Tab., 1/2479.

25


Ijarithah al-ShaybanisejakperangJambatan.’3’Setelahselesaikempen-kempentersebutSa’d mula mengalihkan

pusattenteranyadan al-Mada’in ke KUfah. Adabeberapasumbermengatakanbahawa sebab perpindahandan al-Mada’in ialahkeadaanwilayah itu tidak sesuaidenganorangArab; tempatnyaterlalukotor danmempunyaipenyakityangmembinasakankeranaterdapatbegitu banyakseranggadi sana,’32tetapisebabmi tidaklahbegitu menyakinkan, ia lebih disebabkankeadaanketenteraandaripada sebab-sebabyang lain. Jika diteliti keadaangeografikawasantersebutnescayadidapatitiga alternatifyangbolehdiambilpertimbangan.Pertama, Kufah merupakantempat yang lebihstrategiuntuk menghantarbantuanke Syria pada bila-bila masayang diperlukan. Kedua, Mada’in dengan mudah terputushubunganmelaluidesakandan wilayah Farsyangberpengaruhdanmasihbelum ditakluki. Ketiga, di dalam sebuahkota yang luasseperti al-Mada’in tidaklah begitu mudah mengawal anggota-anggotasuku Arab yang ramai sebagaimanadi bandar tenteraKUfah.’33

Kese’muapemimpinsuku-sukuArab, tidak terkecualisamaadaorangyangpernahmurtadatautidak, sertapengikut-pengikutnya,merekatelahdibawake Kufah. Setiap kumpulansukumendinikanrumahdanmasjiddi kawasantertentudi bawahkawalanpemimpinmasing-masing;misalnya, ‘Adi bin Ijatim mengetuaianggota-anggotasuku~ayy, Janirbin ‘Abdillah mengetuaianggota-anggotasukuBajilah danal-Ash’athbin QaysmengetuaisukuKindah.’34

Berhubungdenganahlal-ayyam,kebanyakandanipadamerekamitelahmengikutSa’dbin Abi Waqqaske KUfah di bawahpimpinanketua masing-masin~.’35Hanya sebahagiankecil sahaja yangmengutamakantinggaldi al-Mada’in,keranarumah-numahtempattinggal dan harta bendamerekasudahdisediakanlebih awal.’36

‘31Sila lihat, ms. 20.ms. 275 dan277; Khallfah, Tdrlkh, vol. 1, ms. 109.

‘“Tab., 1/2360 dan 2483: BE. ms. 276; Yã’qUt, al-Hamawl, Mujam a!-Bu!dan.Qahirah,1906—1907,vol. VII, ms. 297; Shaban,op. cit., ms. 51.

ms. 275; Ya’qUbi, Kit/lb a!-Bu!dan(dlm. a/-A‘!ãq a!-Nafisaholeh Ibn Rusteh,Leiden, 1891, ms. 310—11);Ibn Sa’d, Tabaqdt,vol. VI, ms. 13—14.

‘“Tab., 1/2222, 2236, dan 2356.‘“BE., ms. 265—6; Tab.,1/2471.

26


Golonganyangtinggaldi al-Mada’mnmi digelanonangSayfsebagaiaqwihnunmm aI-aJha’(anggota-anggotasukukaumyangkecil-kecil),dan sebahagiandanipadamereka adalah dan suku ‘Abs, sukuShunayshbin ‘Awfa.’31 Sementarayanglain pulasepential-Nu’mandanSuwayd,kedua-duanyaanakkepadaMuqanninal-Muzanidangolongankaum Ansartelahdilantik untuk mengetuaipentadbinanal-kharaj (cukai tanah), di kawasan-kawasansungai Dajlah danFunatdan menekamenetapdi sanasehinggabenlaku kempendiNihavanpada21H./642M. di manamenekatelah benpenangdantenbunuh.’35 Tugas dan tanggungjawabmi kemudiannyatelahdiambilalih oleh anggota-anggotaa/il al-ayydm yang lain, iaituIjudhayfahbin al-Yamanal-’Absi, pengikutBanD‘Abd al-Ashal,’39dan ‘Uthrnan bin ~unayf al-An~ani.’4°Kedua-duanya telahbenperangdi Qadisiyyah.’4’Merekayangbenadadi wilayah-wilayahbanu,Hulwan, Jalilla’, Masabadhan,Qarqisiyyadan Taknit telahdibenikankuasamenjagawilayah-wilayahtersebut,tetapi menekaberadadisanahanyadalamtempohsementarasahaja.Setelahselesaitugas-tugasmeneka,menekaakankembalisemulake Kufah.Menekajuga kadangkaladinujuk oleh Sayfsebagaianggota-anggotasukuyang kecil-kecil (afnd’ al-ntIs).’42 Di antara meneka, ada yangmendapatpenlantikandan al-Mada’in dan ada yang mendapatpenlantikandaHKufahapabilamankastenteraIslamdipindahkankeKiJfah. Nama-namapemimpin yangbentugasdi wilayah-wilayahyangbanu mi adalahsepenti berikut: Ijujr bin ‘Adi al-Kindi diJaliila’, Qabbasbin ‘Abdillah dan golonganal-hamna’di Ijulwan,Muslim bin ‘Abdillah (al-hamrd)di Takrit, Rafi’ bin ‘Abdillah (a!-hamarzfl dan ‘Abdullah bin Wahb al-Rasibi di Masabadhan,‘Ashnaqabin ‘Abdillah (al-hamrU’) dan Rib’i bin ‘Amin al-’Amni(Tamim) di Qanqisiyya.’43

Adalah penlu diingat bahawakesemuawilayah yang banu mi

‘37Ibid., 1/2487.‘38Ibid., 1/2455—6;Ibn Hazm,Jamharah,ms.202; al-Maqdisl, a/-Bad’, vol. V, ms. 103.

‘“Tab., 1/2637; BE., ms. 269; Ya’qiibi, TZlrikh, vol. 11, ms. 152; Ibn Qutaybah,Ma’dr(f, ms. 263.

‘40Tab., 1/2637; BF., ms. 269; Ya’qUbI, Tdrlkh, vol. 11, ms. 152.‘4’Tab., 1/2223, 2238, dan 2376; Ya’qübi, Törlkh, vol. 11, ms. 141.‘42Tab., 1/2473.‘43Ibid., 1/2462, 2463,2465,2474,2478,2485,dan2497;BE. ms. 264.

27

SEJARAHAWAL PERPECAHAN !JMAT ISLAM

(Ijulwan, al-Mada’in,Jalula’,Masabadhan,Taknit danQanqisiyya)terletakdi Sawad,Iraq, dan dianggapoleh sumben-sumberArabsebagai kawasan-kawasankampung sepenti Kufah. Misalnya,Jalula’ disebut dalam TiIrikh al-Ya’qubi sebagaisalah sebuahkampungdi kawasanSawad(qarya!unmmn qura al-sawadh’44Dansini dapatlahditanik kesimpulanbahawa kesemuayang tenlibatdalam penguasaan tenhadap kampung-kampung tensebutsehanusnya dipanggil al-qurrtl’ (penghuni-penghuni/penguasa-penguasakampung).

KUfah kini sudah menjadi mankas tentenayang penting danmenjadipusatbagisemuawilayahyangditaklukdi kawasanSawad,Iraq. Di Kufah tentena Islam telah ditempatkandan disusunmengikut sistem kesukuan, iaitu secanabenkelompok-kelompok.Mengenaia/il al-ayy/lm kebanyakandanipada merekabenadadiKufah, kecualibebenapaonangsahajayangtinggal di luan KUfahkeranamenunaikantugaspentadbinandi wilayah-wilayahlain yangbenada di Iraq. Meskipun begitu, meneka semua mempunyaikedudukanyangsamadanmenenimaganjanandan hantarampasanpenang’~

Di bawahmi kita akantumpukanperhatiankepadakeadaandiIraq benikutan danipada kemenangan onang Islam dalampepenanganQadisiyyah,dan kedudukana/il al-ayytIm benhubungdengankawasan-kawasanyang ditakluki, dan bagaimanamenekamempenolehibebenapakeistimewaandanipadanya.

ApabilaIraq di tawan—selepasmencapaiberbagaikemenangandiQadisiyyah; Mada’in, dan Jalula’—olehtentenaIslam, sebahagianbesar danipadatanah-tanahnyatelah dikuasai oleh orang-onangIslam. Kawasan mi dikenali dengan nama al-SawzId, iaitumemanjangdan Teluk Parsi ke Maw~ildi sebelahutanadan dansempadanSyria-Iraqke Hulwandi pihaktimun. Benhubungdengankawasan-kawasanyangditaklukdi Iraq,sumben-sumbenArabtidakmenyebutkandengantenpenincitentangcana-canakawasan-kawasanitu ditadbin. Ahli-ahli sejanahmoden sepenti H.A.R. Gibb telahmenyanankanbahawaoleh kenanapemimpin-pemimpinArabpadaketika itu tidak begitu biasadan mahin denganstnuktunekonomipentanianmakaKhalifah‘Uman bin al-Khattabtelahmemutuskan

‘“Ya’qubl, TëIrlkh, vol. 11, ms. 151.

28


untuk menyerahkanpentadbinantanah-tanahitu kepadapegawai-pegawaitempatanyang kebanyakannyadan keturunan~

SanananH.A.R. Gibb mi tidaklah begitujelas,pentamanya,kenanabeliautidak membezakanantanatanahyangtenbengkalaiyangtidakbentuandengantanah-tanahlain yangtendapatdi Iraq,keduanya,kenanabeliaumengandaikanpegawai-pegawaiketununanPansidanbukannyakaum tani, yangmasihmentadbintanah-tanahtensebut.Kesilapanyang senupatelah dilakukan oleh D.C. Jr. Dennet.’46MenurutM.A. Shabandalambukunya’‘IslammcHmstory“c, apabilaIraq ditawan “MahanajaSasandan namaidi antanapengawainyatelahmelanikandin ke wilayah-wilayahtimun denganhanapanaganmerekaakandapatmengembalikankedudukanmerekakelak,tetapisebilanganbesandanipadanakyat atau orang-onangawam danpemimpin-pemimpin tempatan masih kekal di situ. RakyatketununanPansiyangmemelukIslam tidak menimbulkansebanangmasalah,tetapi sebilanganbesardanipadatentenaSasanyangtidakmemeluk Islam, telah menyentai banisan tentenaArab. Menekasangatlahdialu-alukandandibenielaunyangpaling tinggi. Hanyasebilangankecil danipadapemimpin-pemimpintempatan(dmhqans),telah tunut memeluk Islam dan dibenankanmenjagahantabendameneka.Oleh kenanajumlah tentenaIslam boleh dikatakantidakbegitu besar, maka dan aspek ekonomi, penduduk tempatanmestilahdibeni kebebasanuntuk mengusahakanprojek pentanianbagi tanah-tanahtersebut.”

Dan sinijelasbahawapenkarapentingmengenaiwilayah-wilayahyangditakluki di Iraq bukanlahbenkenaandengansoalpentadbinantanah malah yang lebih penting ialah mengenai penusahaantanamannya.Demi untuk meneruskanpenusahaantanamanmionangIslamtelahmemutuskanuntukmembiankankaum tani yangsediaadaitu untukmenenuskankenja-kenjameneka,dengansyanatmeneka membayancukai tanah itu kepada onang Islam. Hasildanipadakutipan cukai tensebutdibahagikankepadaonang-onang

‘45H.A.R. Gibb, “Interpretationof IslamicHistory”, dIm. .Journa!of Wor!dHistory,vol. 1, pt. 1, 1953,ms. 42.

‘“D.C. Jr.Dennet,ConversionandthePo!!-taxin Ear!y is/am,Cambridge,1950,ms.13—15.

‘“MA. Shaban,Js!amicHistory, ms. 46—7.

29


dan suku~’angterlibatdalampemhukaan.’48Satuperlimabahagianyangsepatutnyadihantarkc Madinahtidak dihantar,dansebarangjumlah yang lebih danipadayang diperlukan (Jadfl, telah diagih-agihkan di kalangan golongan penakluk.’4t’ Bahagian yangterpentingdaripadatanah-tanahyangditaklukitu ialah tanahyangtenbengkalaiyangsudahtidak bertuan,iaitu hak kcpunyaanorang-orang yang tcrbunuh dalam peperangan,orang-orang yangmelanikandin, semuatanahyangdimiliki oleh Khusrau,MaharajaSasan,dan keluargasertakaum kcrabatnyadan kawasanrumahberhaladan kuil.’5° Hasil pendapatantanah-tanahmi padamasapemenintahanKhalifah‘Umar ialah berjumlah7,000,000dirham.’5’

Terdapat perbezaanpendapatdi kalangan orang Islam yangmenakluki Iraq mengenaitanahyang terbengkalaiitu. Ada yangmencadangkansupayatanahitu dibahagi-bahagikan,sebagaihartarampasanpenang,sementaraadapulayangtidak bersetujudengancadangantensebut. Ahim al-aIIm. sudah tentu tidak bersetujukenana meneka sedan bahawa jika tanah-tanahitu dibahagi-bahagikannescayasebahagianbesandanipadanyaakandipenolehioleh onang-onangyangpernahmuntad,yangbilangannyasemakinbentambahnamai.Sebahagiandanipadakaum Muhajinin danAnsanyang menyentaipenangInaq telah kembali ke Madinah.’52 Padamulanya Khalifah ‘Umar dikatakan telah bensetuju dengancadanganyangpentamaiaitu membahagi-bahagikantanahtensebutkepadaanggota-anggotatentena Islam di Inaq dan setenusnyamembenankanmenekatinggal di situ selamayang meneka mahuasalkansatupenlimadanipadahasilnyadihantanke Madinah.Walaubagaimanapun,pembahagiantanahitu tidak benlakuolehbebenapasebab.Pentama,tanahyangtenbengkalaiitu tidak setempatdisekitanIraq. Jika ia dibahagi-bahagikanmakasudahtentu tentenaIslamsecanapnaktiknyaakanbenpecahkepadabebenapabahagianpula,

‘48Tab. 1/2467—68;BE. ms. 269—71;AbU YUsuf,Ya’qUbbin Ibrãhim,Kit/lb a!-Khardj,Qihirah, 1302 A.H, ms. 38.

‘“Tab. 1/2418;BE, ms. 384 dan543, di manaadadiberikancontohpengagihanfadtM. Hinds, “Kufan Political Alignmentsandtheir backgroundin the mid-seventhcenturyAD. (dlm. Internationa!Journa!ofMidd!e EastStudies,vol. 11, 1971, ms.350).

‘50Yahyäbin Adam al-Qurashl,Kit/lb al-Khardj, Qähirah, 1929, ms. 60—1.“AbU YUsuf, op. cit., ms. 63 BE. ms. 273.“2Tab., 1/2180, 2362—3, 2400, 2451, 2456, dan 2596; BEms. 256.

30


akibatnya sistem ketenteraan akan musnah.’53 Keduanya,kemungkinan kekacauan antana mereka yang bersaing untukmendapatkankawasanakan berlakujika tanah-tanahitu diagih-agihkan.’54Selain sebab-sebabyangdisebutkanitu, sahabatNabiyangtenkemuka,‘Ali bin Abi Thlib dikatakantelahmenasihatkanKhalifah ‘Umar supaya tidak membahagikantanah itu dengankatanya“biarlah tanah-tanahitu (tanah-tanahyangterbengkalaidiIraq) menjadi sumber pendapatanyang benkekalanbagi onangIslam.”55

Apabila diputuskanbahawatanah-tanahitu tidak dibahagikanmaka ia terus dijadikan hak milik bensama,dan pemilik-pemiliksecanakolektif mi digelana/il al-lay, iaitu orang-orangyangtenlibatsecaralangsungdalam penaklukanNegeri Iraq, samaadaonang-onang yang pennah murtad atau tidak murtad.~SOSayf telahmenegaskanbahawayangdimaksudkandengana/il al-Jay’ di siniialah mereka yang menyentaipenangal-Mada’in (a/il al-Mada’mn)sertapenyokong-penyokongmeneka.Sebahagiandanipadamenekatinggaldi bandar-bandardansebahagianyang lain pula tinggaldikampung-kainpungctabmhmmsukmnaial-Mada’mnna al-qurll); danadadi antanamerekatinggal di kawasan-kawasanperbatasanuntukmempertahankankawasan-kawasantensebut(na bmhmm suddatal-juruj na duwwikh al-’adun’w).’57

Dua kesimpulandapatdiambil dan kenyataandi atas.Pentama,pemindahanhakmilik tanahyangtenbengkalaiitu kepadahak milikonang ramai atau benkongsimestilah benlaku selepaspenangal-Mada’mn(16H./637M.). Keduanya,adalahnyatabahawaahlal-fay’itu tendini danipada benbagai golongan manusia, yang dapatdibahagikankepadatiga golongan besaniaitu onang-onangyangpennahmuntad,onang-onangMekahdan Madinah,dan golonganpenaklukIraq yangtenawalataua/il al-ayytIm.’55

M. Hinds telahcubamengkaj’i danmeneliti tentangtanah-tanahyangditakluki oleh onangIslam di Iraq dan merekayang tenlibat

‘53Tab., 1/2371—2,2468, 2469,dan2471; BE.ms. 268; Shaban,op.cit. ms.49dan50.“4Ibn al-Athlr, a/-K//mi!, vol. 11,ms. 522.“Yahyä Adam, op. cit., ms. 40; BE., ms. 266; Abü Yüsuf, op. cit., ms. 39.‘56Tab. 1/2371,2372,2375, 2468;BE. ms. 266.“7Tab. 1/2414.“8Pembahagian mi telah dibuat oleh MA. Shaban,is!amicHistory, ms. 50.

31


dalampenaklukantensebut,sentamembuatbebenapakesimpulan.Malangnya, banyak di antara kesimpulan itu tidak sesuai.Umpamanya, beliau telah membahagikan tanah-tanahyangditaklukitukepadadua;tanahdhmmmahdantanah.yawilfi. Mengenaitanahdhmmmahbeliaumenegaskanbahawa“ia menupakanhakatauhantaonangKufah yangtidak boleh dipindahkan,dansegalahasilpendapatannyamestilahdigunakanuntuk membayanelaun-elaunmeneka, iaitu bayanan yang ditentukan untuk menjaga (a/il)dhmmmah, onang bukan Islam yang hidup di bawah naunganpemenintahanIslam;. dansebanangjumlahyanglebih danipadayangdipenlukan telah dibahagi-bahagikanantanameneka yang layakmenenimaelaun.”Mengenaikestanahyangtenbengkalaiatautanahyang dinamakanoleh beliau, tanah sawafi, beliau mengatakanbahawa“hak-hakkeagamaanIslam di wilayah telahmenulanlebihjauh tenhadaptanahtensebut ... dan ia padaumumnyadipanggil.yaJya/i, jamak .yawdfi ... yang pada keselunuhannyaadalah bagikegunaandan faedah golongan penakiuk asal, atau golonganpenerokaIraq. Menekabukansahajalayak menenimaelaunyangtinggi dan hasil tanahdhmmmahdanhasil-hasilyang lebih danipadayangdipenlukan,tetapijugamenikmatilimapenempatbahagiandanihasil tanahsaw/Ifi.” PenghuraianM. Hinds mengenaitanah-tanahyangditakiuki di Iraq,khususnyatentangpengagihanhasilmahsulmeneka,padadasannyaadalahberlandaskankonsep “al-sIIbiqah fial-IslatIm”59 yangditenjemahkanoleh M. Hindssebagai“Islammcprmormty.” Dengancarami segolongandanipadatentenaIslam telahmempenolehikeistimewaan-keistimewaanmenekadi Iraq. Ini jelasapabilabeliaumengatakan“walaupundalamkes ‘mrafas (unit-unitsosial yangdibentuk oleh Khalifah ‘Umar di Iraq) mengandungianggota-anggotasuku yang tententu,tetapi bagi,tiap-tiap ‘mrafah(unit), mengandungi golongan yang sama dan segi Islammcprmormty.’6°

Walaupun benan bahawa Khalifah ‘Uman bin al-Khattab,menunut laponanSayf dalam Tarmkh al-Tabani,adamenyatakanbahawa“sistemelaunmestilahdibuat bendasankanal-subiqahfi a!-

“9A!-sdbiqah ft a/-Is//km. ertinya keutamaanyang dibenikan kepadaorang yangbanyakberkhidmatkepadaIslam,atauorangyanglebih lamamemelukIslam.

‘60M. Hinds, “Kufan Political Alignments”,ms. 349—50.

32


Islam,”6’ dasarmi tidak dapatdilaksanakandi Iraq, khususnyamengenaitanahtenbengkalai,atautanahyangdipanggil.yaw4fi,olehsebab-sebabyangakandinyatakandi bawahmi.

Dalammembicanakanhal ehwaltentena-tentenaIslamdi Inaq, M.Hinds tidak dapat membezakanantana a/il al-ayyam denganpeneroka-penerokayanglain sepentikaumMuhajinindanAn~ardansebahagiandanipadaonang-onangyang pennahmuntad.MeskipunmenekamenupakantentenaIslamyangtiba awaldi Iraq,atautentenayang digelan oleh M. Hinds sebagai“early comers,” tetapi tidakbenerti bahawamenekami mempunyaitarafdankedudukanyangsamadi wilayah-wilayah Islam di Iraq. Sebab-sebabnya,menunutpandanganMA. Shaban yang bendasankanTank/i al-Tabani,adalahsepentidi bawahmi.

Bagi tujuanpentadbinandan pengagihanhasil-hasil pendapatandan tanah-tanahyangtenbengkalai(sawafi, abandonedland) satumajlis amanahtelahditubuhkan,danpemegang-pemegangamanahtelah dilantik dan kalanganahl al-Jay’, iaitu onang-onangyangtenlibat secanalangsungdalam pembukaanNegeni Iraq. Onang-orang mi telah dibahagikankepada tiga golongan. Golonganpentama,iaitu onang-orangyangpernahmurtad,telahdikecualikandanipadajawatanpemegangamanah,oleh kenanaKhalifah ‘Umansejakawal-awallagi tidak membenankanonang-orangmi memegangsebanangjawatan penting, sama ada dalam ketenteraanataupentadbiranwilayahdi Iraq.Golongankedua,tendinidanipadakaumMuhajinindanAn~an(penduduk-pendudukMekahdanMadinah);bilanganmerekayangtinggaldi Iraqtidak namaikenanakebanyakanmenekatelahpulang ke tempatmasing-masingsetelahselesainyapembukaanIraq.Dengantenkeluannyaduagolongandi atasmakasecanalangsungjawatanpemegangamanahtanahtenbengkalaidiIraq tenjathh kepada golongan ketiga, iaitu a/il al-ayytlm, danpemegang-pemegangamanah mi digelan uman/J’ atau umartL’62Mereka mi telah menjadikantanah-tanahyang tenbengkalaiitusebagaihak milik merekayang tidak boleh dipindahkankepadasesiapa(mawquf,)danmenekamenguasaisepenuhnyatanah-tanahtensebut.Kekuasaanyangbanumenekapenolehiitu amatlahpenting

‘6’Tab. 1/2412.‘°2Tab.1/2469; Shaban,op. cit., ms. 50

33

SRJARAHAWAL PERPECAHANUMAT ISLAM

bagi menentukan masa depan meneka. MA. Shaban telahmembayangkanpenasaanmeneka denganmengatakan,“untukmenggelandin menekasebagaia/il al-Qadmsmyya/i(pesenta-pesentapenangdi al-Qadisiyyah)benenti akanmenyamakantanafmenekadenganonang-onangyangpennahmuntad,yangjugadigelana/il a!-Qadmsmyya/ikenanapenyentaanmenekadalampenangtensebut.Tidaksyak lagi keadaanmi akanmengancamtanafdan penghonmatanyang banu meneka penolehi. Dengan tekad untuk menjagakeistimewaanmeneka dan oleh kenana tanggungjawabsebagaipemegang-pemegangamanah,menekaakhinnyamempenolehiistilahbanuiaitu al-qunna’.Bolehjadi jugaistilah mi dibuat olehgolonganal-qunna’sendiniuntukmempenkukuhkanlagi penghonmatanmenekayang sudahpudan.”63Gelaranal-qunna’membenifaedahkepadamenekabukansahajamembezakanmenekadanipadaonang-orangyangpennahmuntad,tetapijugamemperkenalkanmenekadenganbidang kegiatan meneka di desa-desaIraq, tempat tendapatnyatanah-tanahyangtenbengkalaiitu. Dengankata-katalain,samaadamenekami penghuni-penghunidesaatautidak,bidangkuasamenekasampaike desa-desatensebut.

Bagi menjayakanpnojek penumahandan pentadbinansosial,tentenaIslamdiKiifah telahdisusunmengikutsistemkesukuan,iaitusecana benkèlom~iok-kelompok.Pada mulanya mereka disusunmengikut sistem a ‘s/ian (sepuluh kelonipok), tetapi setelah itubenubahkepadasistemasba’(tujuh kelompok),dan ‘anafa/i, (unit).Penubahanmi dibuatolehkerana,menunutSayf,sistema‘s/iansudahtidak sesuaiatautidak bolehdigunakanlagi bagi tujuantensebut.’64Ramai di antanaanggota-anggotaa ‘s/ian yangasalnyatendini dan,a/il al-ayyam, sudah tidak benada di Kufah kenana menekamenjalankantugasdantanggungjawabmenekadi bebenapakawasandi Iraq, sementanayang lain pula sibuk denganpepenangandikawasan-kawasanpenbatasan.Di sampingitu penlu juga diambilpenhatianbahawasistema‘s/iandibentukadalahbagi tujuan-tujuanketenteraan,’65tetapikini kempenketentenaansudahbenkunangandan justeru itu sistem a’shan, yang mengandungikumpulan-

‘63Shaban,op. cit., ms. 50—1.‘~Tab.1/2495.‘65Ibid 1/2224—5.

34


kumpulansukuyangbercampunanyangdipilih secanasebanangan,tidak lagi sesuaiuntuk digunakan.Olehsebabitu sistembanu,asba’(tujuhkelompok)telahdiwujudkanmengikutkaedahgenealogidansistemmi terusdiamalkanhinggaterbentuknyasistemasba’(empatkelompok), pada zaman Ziyad bin Abi Sufyan. Sistem tujuhkelompok disusun sepenti benikut: (1) Kinanah dan sekutu-sekutunyadan kaumAhabishdanlain-lain, (2) JadilahBanD‘AmrbinQays‘Aylan, (3) Kuda’, Bajilah,Khatham,Kindah,Hadnamautdan Asad, (4) Madhhij, Himyan, Hamdan, dan sekutu-sekutumeneka,(5) Tamim dan Hawazin,(6) Asad, Ghatafan,Muhanib,Namin,Dubaya’danTaghlib, (7) ‘lyad, ‘Abd al-Qays,ahl Hajndanal-/iamna’.’66

Bagi pelaksanaanpentadbinankewangan,semuaelaunataugajitelah dibuat oleh pemegang-pemegangamanah (a/il al-ayyam),kelompok tujuh dan pemimpin-pemimpinkumpulan (as/jab a!-naya/i), yang kemudiannyadipindahkankepadaketua-ketuaunit(‘unaJ2i’), naqib-naqibdan pemegang-pemegangamanah(umana’)untuk menjalankan pembayanan elaun kepada yang layakmenenima.’67Setiap ‘anafah(unit), mengagihkan100,000dinhamkepada anggota-anggotanyasepenti benikut: unit a/il al-ayyammenenima 100,000 dinham bagi 20 orang lelaki (setiap onangmenenima3,000dinham),20 onangpenempuan(300dinhamseonang)danlebihkunang340 kanak-kanak(100dinhamseonang).Unita/ilal-Qadmsmyyahmenenima100,000dinhambagi 43 onang lelaki (2,000dinhamseonang),43 onangpenempuan(200dinhamseonang)dan500kanak-kanak(100dinhamseonang).Unita/il al-nawad~f(pendatang-pendatangbanu)menenima100,000dinham bagi 60 onang lelaki(1500 dinhamseonang),60 orangpenempuan(100dinhamseonang)dan40 kanak-kanak(100dinhamseonang).’68

Pembahagiandi atasmenunjukkandenganjelasbahawaa/il a!-ayyamtelahmenenimaelaunyanglebih besandanipadamana-manakumpulan yang lain. Apabila tertubuhnyadiwan, senanainama-nama perwina Arab yang layak menenmaelaun, pada tahun

‘66Ibid., 1/2495‘67Ibid., 1/2495—6.‘681b1d., 1/2495.

35


20H./64lM,’69 kadanelauna/il al-ayyammasihdi antanakadanyangtentinggidanlebih tinggi danipadaelauna/il al-Qadmsmyya/idana/ilal-rawad(f (pendatang-pendatangbanu), sebagaimanayang tennyatadalam pembahagiandi bawahmi:

1. Muhajinin dan Ansan, menenimaantana3,000—5,000dinhamsetahun.

2. A/il al-ayyam,menenima3,000dinhamsetahun.3. Onang-onangyangmenyentaipenangYanmukdanQadisiyyah,

onang-onang yang pennah muntad dan bukan muntad,menenima2,000dinhamsetahun.

4. Rawadij(pendatang-pendatangbanu) ke Iraq selepasperangYanmukdanQadisiyyahmenenimaantana1,500—2,000dinhamsetahunmengikuttanikh menekasampai.’7°

A/il a!-ayyam atau pendatang-pendatangawal ke Iraq, bukansahajamenenimabahagianyangbesandan pendatangtanahyangtenbengkalaidan hasilnyayang lebih danipadayang dipenlukan,tetapijqgamenikmatikekuasaanpenuhterhadaptanah-tanahyangditakluki di Iraq. Selaindan itu, sesungguhnyaamatlahsukanuntukmengatakan bahawa diwan yang ditubuhkan pada tahun20H./641M. mi dilaksanakanterus,kenanajelas dan kenyataan-kenyataanIbn Sa’d, al-Tabanidan al-BaladhunibahawasemasakematianKhalifah ‘Uman pada23H./644M.diwan tensebutmasihbelum lengkap.’7’ Menunut M. Hinds, hanya pada akhin-akhinpemenintahanKhalifah ‘Uman penyusunanpentadbinandi Iraqbenmula;dan padaketika itu pendatang-pendatanglama ke Iraqsudah pun menikmati dan bengenakbebasdi sekitan negeni itusetidak-tidaknyalima tahun ataulebih,’72 iaitu benmuladanipadapenubuhanmajlis amanahbagi tanah yang tenbengkalaiselepas

‘69Hanya Sayfsahaja yang mengatakan diw/ln itu ditubuhkan pada tahun 15/636,sementara para sejarawan Islam yang lain seperti al-Balidhuni BE. ms. 450,Ya’qiibi, Tdrikh, vol. 11, ms. 153,menentukanpada tahun 20/641. -

‘“Tab; 1/2412—3;BE.ms.449;Ibn Sa’d, Tabaqilt,vol. 111,pt. i, ms. 2 13—5;Ya’qiibi,Tinikh, vol. 11,ms. 153; al-Miwardi, a!-Ahkdma!Suitiiniyyah, QIhirah, 1973,ms.199—201.

‘7’Ibn Sa’d, Tabaqit, Vol. 111, pt. i, ms. 144; Tab. 1/2752; BE. ms. 452.‘72M. Hinds, “Kufan Po!itica! A!tgnment,”ms. 350.

36


penangal-Mada’in (l6H./637M.)’73 hingga kepadakematianKhali-fah ‘Uman (23H./644M.). Padahakikatnyatidak semuagolonganpenaklukasal dapatmenikmatikekuasaanke atastanah-tanahdiInaq, tenutamanyatanah yang tenbengkalai,sebagaimanayangdikatakanoleh M. Hinds,’74 tetapi hanyagolongana/il al-ayyam(pemegang-pemegangamanah),yangtelahdibeni kepencayaanolehKhalifah ‘Uman, yangdapatmenikmatinya.Ada di antanaa/il a!-ayyamyangtelahberkongsitugasmenenimacukaiyangdikutip olehpegawái-pegawaidanketua-ketuatempatan,da/iaqmn,danmenukanmatawangkepadapenbendahanaannegana.”5Menekaboleh jugamenjadi penyelia kenja-kenja menentukandan memungutcukaikepala(jizyah).’76Setengah-setengahnamamenekadannama-namakampungtempatmenekabentugastelahdisebutkanlebih awal.

Demi untuk mengunangkantekananpenghijnahanyang tidakbenhenti-hentike Iraq, sebuahbandantentenadi Basnah telahdidinkan.Untuk mengetahuikeadaanyangsebenandi Basnah,kitapenlu menolehkepadasejanahpenmulaanpenaklukandi kawasansekitannya. PanasejanawanIslam telah bensetujubahawadalamtempohpemenintahanKhallfah Abu Bakan(12H./633M.)tendapatbebenapakumpulan tentenaIslam kebanyakannyadan suku-sukuBakan B. Wall menyenangal-Ubullah. Walau bagaimanapun,tendapatsedikit penbezaanpendapatmengenainama pemimpinmeneka.MenunutAbu Mikhnaf,pemimpinmenekaialahSuwaydbinQutbah al-Dhuhali,’77 sementana al-Mada’ini mengatakanpemimpin meneka ialah Qutbah bin. Qatadah al-Sadusi.”8Kenyataanal-Mada’ini mengenaihal ehwal Basnahdan wilayah-wilayah timun lebih bolehdipencayaidankenyataanAbu Mikhnaf,minat Abu Mikhnaf yangutamaialah mengenaihal ehwalKtifah.OIehyangdemikian,seseonangitu secanapnaktislebih cendenungmenenmakenyataanal-Mada’ini mengenaisejanahBasnah.

Menunutsumben-sumbenkita, Qutbahbin Qatadahal-Sadusidantentenanyatelahbenpenangsecanabenasingandanal-Muthannabin

‘73Sila lihat, ms. 42.‘74M. Hinds, op cit., ms. 350.‘75Shaban,op. cit., ms. 53.‘“Ibid.. ms 53.‘77BF., ms. 241,dan 340.‘“Tab. 1/2381,lihatjuga 1/2016,di sini namaQutbahbin Qatidahyangdisebutkan.

37


Hanithah al-Shaybani,yang pada ketika itu sedangmenyenangkawasanyang sama bensama-samatenteranya.Apabila tenteraIslam yangdipimpin oleh Khalid bin al-Walid tiba di situ, Qutbahdan tenteratelah melanikan din ke al-Khunaybah,bekasmankastentera Sasan, sementaraal-Muthanna dan tentenanya pergimenyertai Kh//lid dan setenusnyaberjaya mengalahkantenteraSasandi al-Ubullah.’79Senanganawalyangdilakukanoleh Qutbahmi telahjuga disebutoleh Salihal-’Ali, danmenurut beliaubahawabilangantentenaQutbahadalahkecil dan merekatidak mencapaikejayaanyangbesandalam senangantersebut. Meneka benpenangmengikutinisiatif menekasendini tanpamenenimasebarangarahandanipada Khalifah Abu Bakar di Madinah.’8°Apabila ‘UmanmenjadiKhalifah beliau tclah menghantanShunayshbin ‘Amin al-Sa’di bensamatentenayangkecil untukmenyenangkawasantensebuttetapibeliaujugatidak benjayadanakhinnyabeliautenbunuhdalamsalahsatupentempunandengantentenaSasandi situ.’8’ Mengikutkenyataan-kenyataanal-Mada’ini dan al-Sha’bi, tidak lamakemudian,iaitu padatahun I4H./635M.,sepasukantentenaIslamyang lain telah disusun untuk menyenang kawasan-kawasanBasnah.’82 PenyusunantentenaIslam yang banu mi dibuat oleh‘Utbahbin Ghazawanal-Muzanial-An~ani,danbeliaubenlepasdanMadinahbensama-samatentenanyayangbenjumlah300 onang,dankemudiandisentai oleh 200 orangBadwi di pertengahanjalan.183

Sebaik-baiksahajatiba di al-Khunybah,Qutbahmemilih tempatituuntuk dijadikanmankaspenkhemahantentenadandi situ tentenanyabolehbenihatpadamusimsejukapabilamenekatidak benkempen.’84Al’Ali telah menyatakanbahawahanya beberapaonang wanitasahajayang<~dibawaoleh ‘Utbah untuk sama-samabenkempen.mimenunjukkanbahawaonangIslam padaketika itu tidak benniat

‘79A1-’Ali, op. cit., ms. 23—4.‘80Tab. 1/2382;BE. ms. 242; al-’Ali, op. cit., ms. 24—5.“Sayf memberikantarikh serangan‘Utbah pada tahun 16/637 (Tab. 1/2377).

Kronologi yangdibenikanoleh Sayfitu, bagaimanapun,tidak disokongolehal-Tabarj (Tab. 1/2377).Kebanyakanwibawa-wibawakita sepertial-MadWini, al-Sha’bidanal-Tabanimenentukantarikh kempen‘Utbah padatahun14/635(Tab.1/2377).

‘82Tab. 1/2377,2384,dan2385.“3BE. ms. 346.‘“BE. ms. 346.

38


untukmenetapdi Ba~rah.’85Seperkaralain’yangpatutdisebutkandisini ialah bahawa tentera Islam yang dipimpin ‘Utbah tidakmencapaikejayaanyang dapatdibanggakandalam penentanganterhadaporangSasandi kawasanBasrah.’86Jadijelaslah bahawapenubuhanBasrahpada masaitu hanya menupakanpenubuhansementaradankepentingannyasebagaimarkastentenatidak sepentiKufah. Dalam menilai kepentinganKufah M. Hinds mengatakan“perbezaanantaraKufahdan Basrahpadatahapmi ialah bahawaKufah diasaskanmengikutkeperluan,sementaraBasrahdiasaskankeranauntuk kemudahan.”8’7

Padaakhir-akhir tahun ke-l 7H./638M. anggota-anggotasukuArab dan kawasan timur SemenanjungArab telah datangmencurah-curahke Basrah. Penghijnahanmi berlaku benikutandanipadakekalahantenteraIslamdalamekspedisidi Fans.Ekspedisimi dihantanolehal-’Ala’ bin al-Hadramidan Bahrain.Menurutal-Baladhuni,ekspedisimi telahdiketuai oleh‘Arfajah bin Harthamahal-Baniqi dan suku Azd,’88 sementaraSayf pula mengatakaniadipimpin oleh dua pemimpin Arab iaitu aI-Jarudbin ‘Amr binHanashbin Mu’alla danal-Sawwanbin Hammamdan suku ‘Abd al-Qays.’8°Seranganmereka ke atas- Fans dan arah Iaut tanpamenenima anahan danipada Khalifah ‘Umar, menunjukkankecenderunganmereka untuk bertindak secana bebas danipadakawalankerajaanMadinah. Selepassampai di Fansmenekatelahditentangoleh tentenaSasandenganhebatnyadanakhirnyatentewasdalam pertempurandi Tawus. Kedua dan pemimpin meneka,Khulayd danal-JärUdtenbunuhsementanayanglain melanikandinke Basnah,tempatyangpalingdekatdenganFansdantenselamat.’0°

Kitab al-’Ali yang berjudul al-Tan:im//! al-Jjt’mma’mn’a/i na a!-Jqtm.vadmi’i’a/ifial-Basra/i,merupakansalahsatusumbenmodenyangtenbaik bagi sejanah awal Basnah. Penganangnya telahmembincangkansecanadetailmengenaisistemsosialdanekoncvmidiBasnah sejak pemenintahanKhalifah ‘Umar lagi. Beliau juga

“5Al-’AIi, op. cit., ms. 27.‘“Tab. l~2378;al-All, op cit., ms. 27.“7Hinds, Thesis,ms. 82.“BE. ms. 386.“Tab. 1/2546.‘“ibid., 1/2547—8;BE. ms. 386.

39


mencenitakantentangekspedisi-ekspedisiArabke kawasanBa~nahdengantenpeninci.Dan ekspedisi-ekspedisimi beliaumenyimpulkanbahawapenubuhankota Basnahbenlakupada masa ‘Utbah binGhazwan,padatahunl4H./635M.’9’ Meskipunal-’Ali mengetahuibilangantentena‘Utbahitu kecil danmenekatidak benmaksuduntuktinggal di Ba~nahsecana benkekalan,’92 namun beliau tidakmemahamibahawakedatangananggotasukuArabdani Bahnainkewilayah tensebut menupakantitik tolak kepadasejanahBasnah.Setelahbenadadi sanabuatsementanamenekamemutuskanuntuktinggal buat selama-lamanyadi Ba~nah.Keputusan mi dibuatbentujuan untuk menempatkananggota-anggotasuku tensebut.Penubuhan kota Basnah yang sebenan benmula pada tahun17H./638M., iaitu selepaskegagalanmenekadalam penangTawus,Fans,ketikabandantentenadi Kufah sudahpun tentegak.

Apabila Khalifah ‘Uman dibenitahu tentang kekalahanonangIslamdi Fans,beliautelahmenulissepucuksunatkepada‘UtbahbinGhazwan,memintasupayaia membentuksepasukantentenayangkuat bagi menentangonangSasandi wilayah Fans. ‘Utbah telahmenunaikanpenmintaanKhalifah itu dan benjaya mengumpultentenanyayangbenjumlah12,000onangdan onang-onangdan sukutimun SemenanjungArab, tenmasuklahmenekayangsudahbenadabensama-samabeliaudi Basnah.Padaketika mi boleh dikatakankesemuasuku-sukuyang benadadi kawasantimun SemenanjungArab telah melibatkan dini dalam pepenanganmenentangtentenaSasandiFans.Pemimpin-pemimpinutamayangmunculpadaketikami adalah‘Asim bin ‘Amn al-Tamimi, ‘Anfajah bin Hanthamahal:Azdi, Hudayfahbin Muhsin al-Himyani, Majzabin Sun aI-SadusidansukuBakanbin Wa’iI, al-Ahnafbin Qaysal-Tamimi,Sa’sa’binMu’awiyah al-Tamimi danAbu Sabrahbin Abi Ruhm al-’Aminidan suku‘Abd al-Qays.’93Kenyataanmi menunjukkandenganjelasbahawamenekadatangdan benbagaisukuArab sepentiTamimi,Bakan, Azd dan ‘Abd al-Qays,yangpadahakikatnyamenupakantentenaIslam yangtenpentingyangbenpenangdi wilayah Fansdan

“Al-’All, op cit., ms. 25.

“2Ibid ms. 26.

“Tab., 1/2548—9.

40


kawasan-kawasansekitannyapadaketika itu.’94 Setelahtamatnyakempendi Fansmenekami kebanyakannyamengikut ‘Utbah keBasnah.’95

Padasaat-saatakhin ‘Utbah menjadigabenonBabnahiaitu padatahun l7H./638M. beliau bensamatentenanyadi Basnah telahmenyenangal-AhwazdanTustan,tetapi sebelumkawasan-kawasanmi dapat ditakluki, ‘Utbah pun meninggal dunia dan jawatangabenonBasnahdiambil alih oleh Abu Musaal-Ash’ani, yangtelahmenenuskankempen, khususnya di kawasan RamhunmuzdanTustan dengan pentolongan tentena dani Kufah.’96 Dengantentewasnyamusuh di Tustan maka kempen Islam di Iraq telahtenhenti sehinggapada tahun ke-21H./642M. iaitu setelahsuatupepenanganbesandan penting benlaku di Nihavand pada masapemenintahanKhalifah ‘Uman. Dalam pepenanganmi tentena-tentenadan Kufah telahmenunjukkankeunggulanmeneka.’97

Ringkasnya bahawa kempen-kempenonang Islam di Basnahtidaklah begitu benjayabenbandingdengangenakan-genakanyangdibuat oleh meneka yang benadadi Kufah. Komposisi anggotatentenaIslam di Basnahpadamasapenubuhannyakebanyakannyatendin danipada suku-suku yang berasal dan kawasan timunSemenanjungArab sepentiTamim, Bakan,Azd dan ‘Abd aI-Qays.Meneka tendin danipada pendatangbanu ke Inaq dan tidakmemainkanpenananutamadalam pepenanganRiddahmahupundalam penaklukanawal di Negeni Iraq. Dani nama-nama~yangdisenanaikandi atashanya‘Asim bin ‘Amn al-Tamim,‘Anfajah binHanthamahal-Azdi danHudhayfahbin. Mubsin al-Himyani sahajayangjelastenlibat dalampepenanganRiddahdanpenaklukanIraq.‘Anfajah bin Hanthamahdan Hudhayfahbin Mulin, walaupunkedua-duanyadilaponkansebagaipemimpin Islam dalam penangRiddah,’98 tugas-tugasmenekahanya tenbatasuntuk memenangikumpulan-kumpulanmuntad yang kecil dan lemahdi Mahnah.’99

‘“BE. ms. 386.“Tab., 1/2550; Ibn al-Athlr, a/-K//mi!, vol. 11, ms. 539.“Tab., 1/2541 dan seterusnya. -

“ibid., 1/2542.‘“Ibid., 1/1880—1.“Ibid., 1/1976—9.

41


Tentena-tentenaIslamtelahbenjayamempenolehisemulakedudukanmenekasetelahmenenimabantuandanipadaanggota-anggotasukuArab Najiyah yangdipimpin oleh al-Khinnit bin Rashid, ‘Abd al-Qaysoleh Sayhanbin 5awhandananggota-anggotasuku lain daniRasib dan ‘Amn, cawangan ketununan BanD Tamim.20° Inimenunjukkanbahawakeduapemimpintensebutdi atas, ‘Anfajahdan Hudhayfah tidak memainkan penanan penting dalampepenanganmenentangkaum muntad. ‘Anfajah dan pengikut-pengikutnyadan suku Azd tiba di Inaq sejak penangal-Buwayb(13H./634M.), iaitu setelahKhalid bin al-Walid benlepaske Syria.Oleh itubilanganpendatang-pendatangawalke Iraq yangbenadadiBasnahdijangka amatlahkecil dan boleh jadi tidak melebihi 300onang,sementanayanglain adalahpendatangbanuyangbenhijnahkeIraq selepas tahun 17H./638M. Sebilangan besan danipadapendatangbanumi benasaldan sukuArab‘Abd al-Qaysdi Baljnainyangtidak tenjenumuskedalamkanc~thkemurtadandantenuskekalsetia kepadakenajaanMadinahselepaskewafatanNabi.20’

DalammelaksanakanpengagihanelaunkepadapendudukBasnahpadaawalnyadisusunmengikutsistemgenealogi,tetapi nampaknyatidak benjaya disebabkanketibaan pendatangbanu yang tidaktenkawal,dankesandanipadaitu kelompok-kelompoksukuBasnahbenbeza-bezadi antanasatu denganyang lain dan segi saiz.202Sebagai penyelesaiankepada masalahmi sistem ‘anafa/i telahdigunakandi Basnah.Hanya pemimpin-pemimpinyang diiktinafs~hajayangmenenimakadanelaunyangtinggi iaitu sebanyak2,500dinham,sementanayang lain beradadi Basnahhanyamenenimadiantana250—300dinham.203

Sementanaitu, kumpulananggota-anggotasukuyangbanumasihtenus mencunah-cunahdatangke Kufah. Meneka mi telah dibenielaun yang nendahdan justenu itu menekatidak kunangsenangtenhadapkedudukanistimewa yang dipenolehi a/il a!-ayyam ataupendatanglama.Padasatu ketika merekamenyatakannasatidak

““Ibid., 1/1979, dan 1980.“‘Ibid., 1/1958—9, 1960 dan 1961 (merujuk secara khusus kepada al-Jirlid dan

anggota-anggotasuku ‘Abd al-Qays).2’2Al-’Ali, op cit., ms. 35.

2’3Tab. 1/2413dan 2496; Ibn Sa’d Tabaqdt,vol 111, pt. i, ms 112 danseterusnya;a!-‘All, op. cit., ms. 127—9; Shaban,op cit., ms.

42

PEMBUKAAN NEGERIIRAQ DAN DASAR SOSIOEKONOMI

puashati kepadaSa’d bin Abi Waqqas,gabenonKufah, tentangpembahagiankekayaanyangtidak samanataantananakyat.204Al-Ash’ath bin Qaysal-Kindi danbebenapaonangpemimpindi Kufahdilaponkanbenkata“Sa’d itu benatsebelahdancubamenahanhak-hak kami.”205Tetapitidak adakekacauanyangditimbulkan,kenanapentama Khalifah ‘Uman dikatakan telah menaikkan elaunpendatangbanu yang menunjukkan kebenaniandalam penangNihavan kepada 2,000 dinham setahun (kadan elaun a/i! a!-Qadisiyya/i),dankeduanyadisebabkankemewahanyangbenpuncadan hanta nampasanpenangpada zaman Khalifah ‘Uman telahmenedakankeadaan.206

Bagaimanapun, apabila selesainya pepenangan Nihavan(21H./642M.)dan Sa’d sebagaigabenonKufah digantikandengan‘Amman bin Yasir, suasanatelahbenubaholeh kenanagerakandimedanpepenangansudahbenkunangan,danjumlahpendatangbanusemakinnamaidi Kufah. Setenusnya‘Amman bin Yasir, gabenorbanu Kufah, dituduh sebagaiahli politik yang lemah dan tidakIayak.207PendudukKufahtelahmengecam‘Amman apabilabeliaucubamengunakankuasadanmelaksanakan~enatunandandisiplinke atasmeneka. Beliau dikatakanjuga telah melayani tuntutan-tuntutan onang Ba~nahterhadap kekuasaanke atas wilayahRamsunmuz.208 Pada hakikatnya, kedua wilayah tensebut,khususnyaMasabadhantelah ditakluki oleh tentenaKufah yangnamai di antanameneka tendini danipadaa/i! a!-ayyam.209Kinitekananbukanlagi datangdan pendatangbanuolehsebabnamaidiantana meneka sudah benpuashati tenhadap kenajaanselepaskenaikan elaun. Penentanganyang sebenanialah berpuncadankaum a/i! a!-ayyam, atau pendatang lama yang mempunyaikepentinganyangbanyakdi wilayah-wilayahyangditakluki di Inaq.Sebagaicontoh,Janinbin ‘Abdillah al-Bajali,salahseonangpanglimatentenaKufah dalamperangmenaklukiRamsunmuzdanbolehjadimempunyai kepentingan yang besan di wilayah itu sejak ia

2’4BE., ms. 278; Tab. 1/2606—7.“°‘AI-’Askani, Awifi!, ms. 225.““MA. Shaban, op. cit., ms. 54.

2”Tab. 1/2676—7;BE. ms. 279.2”Tab. 1/2672.209Jbid.,1/2476, dan2551 seterusnya.

43

SEJARAH AWAL PERPECAHAN UMAT ISLAM

ditakluki.2’° Bagaimanapun, penentangan meneka telahmenyebabkan ‘Amman disingkinkan dani jawatan gabenon.Meskipun sebabutama kepadakejatuhan‘Amman, sebagaimanayangdisebutdalamsumben-sumbenArab, ialah kenanakelemahanpolitiknya, contoh yangdibenikan di atas menunjukkanbahawakecuaianbeliautenhadapkepentingana/il al-ayyammenjadifaktonpentingkepadapenyingkinannyasebagaigabenondiKufah. Padamasa yang sama penganuh Abu Musa al-Ash’ani telah mulakelihatan di kalanganpendudukKufah; akhinnya beliau dilantikmenjadi gabenonmeneka,tetapi setelahsetahunkemudian,beliauditukankanke Basnah.2”

A/i! a!-ayyamtelahmendapatfaedahyangbanyakdan dasanyangdilaksanakanoleh Khalifah Abu Bakan dan Khalifah ‘Uman.Kedua-dua Khalifah mi, walaupun tendapat sedikit sebanyakpenbezaan,pada keselunuhannyamempunyai polisi yang sama.Menekatelahmenguatkuasakandasanmenyekatonang-onangyangpennahmuntaddan menjawatjawatan-jav~atanpenting,samaadadalam ketentenaanataupun pentadbiran wilayah-wilayah yangditakiuki di Iraq.Olehsebabitupadamasapemenintahankedua-duaKhalifah tensebutpemimpin pentadbinanneganatenbataskepadakaum bukanmuntad,samaadamenekabenasaldan al-Hijaz ataudan timun laut SemenanjungArab. Meneka telah memantapkankekuasaandan keistimewaan meneka bukan sahaja di Kufahmalahandi selunuhNegeni Iraq (Sawad).Kejayaanmenekadalampentadbinanpemungutanhasil pendapatanwilayah-wilayah danpémbekalanbanang-banangmakanandani kawasan-kawasandesakepadapendudukbandandi Iraq; dan penjuanganmerekauntukmenentangsenanganmusuhtelahditegaskanoleh Khalifah ‘Umandenganungkapanbahawa“onang Kufah adalah pedang-pedangAllah ... dantengkonak-tengkonakArab ataubijak pandaiArab.2’2Ungkapanyangsenupatelahjuga dinyatakanSa’dbin Abi Waqqas,gabenonKufah, kepadaqh! al-ayyam yang benadadi luan kotaKufah.2’3

2’°Ibid 1/2552.““Ibid., 1/2678,dan2693.2l2lbid,, 1/2515; BE. ms. 289; Ibn Sa’d Tabaqat,vol. Vi, ms. I.

2’3Tab., 1/2432.

44


Kesimpulannya,suasanadi Iraq telah dikuasai a/i! a!-ayyam,kaumpendatangawaldi Iraq yangtidak muntad,yangmenganggaptanahtenbengkalai(~awafi)di Iraq sebagaihak milik menekadansangatsensitiftenhadapsebanangpenubahansistemtanahtensebut.

45

BAB KEDUAPembentukan Polisi Pentadbiran Khalifah

‘Uthman bin ‘Aff~ndan Implikasinya terhadapKedudukan SosioekonomiOrang Islam di Iraq

Pada akhir pemerintahanKha!ifah ‘Umar bin aI-Khattab, isupenghijrahanorang-orangdan sukuArab oari SemenanjungArabkeKufahmenjadiketara.Kesandaripadaketibaananggota-anggotasuku Arab tersebutadalah besar,bukan sahajaterhadapbentukorganisasiIslamyangmelibatkanperaturanpengagihanelaun,‘ala’,tetapijuga terhadapsistemtanahterbengkalaidi Iraq. Isu mi telahmenjadi masa!ah besar kepada pemerintahanselepas Khalifah‘Umar bin aI-Khattab. -

PenggantiKhalifah ‘Umar ialah Khalifah ‘UthmAn bin ‘Affandan suku ‘Umayyah. Beliau dipilih menjadi Khalifah padatahun24H/645M. Sebaik-baik saja kedudukan jawatan KhalifahSayyiduna‘Uthm~ntelahmelantiksepupunyaal-Walidbin ‘Uqabahsebagaigabenor di Kiifah. Sayyiduna ‘Uthman yakin bahawakeluarganya,al-Walid,bolehrnelaksanakandasarpemerintahannyadenganbaik. Lagipun,al-Walid bukanlahseorangpemimpin yangIemah,malah beliautelahmenunjukkanketokohannyapadamasapemerintahanKhalifah ‘Umar apabila beliau dilantik untukmemimpinanggota-anggotasukuArab Rabi’ahdi Jazirahsewaktupenaklukannya.’ -

Dalam tempoh al-Walid menjadi gabenorKufah iaitu antara

‘Tab., 1/2812, 2840, dan 2843; BA, vol. V, ms. 31.

46

SEJARAHAWAL PERPECAHAN UMAT ISLAM

tahun-tahun24—29H/645--650Mjumlah pendatangbaru semakinbertambahdiKufah.MenurutAbu MikhnafyangdilaporkandalamTdrikhal-Tabari,bahawajumlahtenteraArabdi Kufahpadatahun-tahunpertamaal-Walidmenjadigabenormelebihi40,000orang.2mitermasuklahmerekayang beradadi luar bandar Kufah, iaitu dikawasan-kawasandesaIraq. Merekasemuadisenaraikandi dalamdiwun dan layak menerimaelaun. Daripadajumlah 40,000orangtenteraitu hanya10,000ataulebih sedikitsahajapenerokaIraq (ahial-ayytim)3sementarayanglain adalahpendatangbaru,ataupernahmurtad yangtelah menyertaianggota-anggotasuku merekayangtiba lebih awaldi Kufah; sebahagiandaripadapendatangbaru mimasih belum disenaraikan di dalam diwdn. Bagaimanapun,perangkaanyang diberikan oleh Abu Mikhnaf itu menunjukkanbetapabesarnyabilangan pendatangbaru yang layak menerimaelaunataugaji.

Ketibaan mereka di Kufah menyebabkanramai yang tidaksenang,bukansahajadi kalangantemanmerekasesukutapijuga dikalanganahi al-ayydm.Masalahperumahansejakketibaanmerekatelahdisifatkanoleh Sayfsepertiberikut:

“Apabila pendatangbaru, rawad(f bertambahramaioranglain tidak senang,sebabitu pendatangbaruyangmempunyaiahli suku yang banyak terpaksamening-galkanrumah-rumahmereka,sementarapendatangbaruyang mempunyai ahli suku yang sedikit dapatlahmenempatkan mereka di rumah-rumah yangdikosongkanatau dengancara tinggal bersama-samadalam keadaanyangtidak menyenangkan.”4

Meskipun tidak adakenyataanyangjelasmengenaisistemelaunataugaji bagianggota-anggotasukuyangbarutibain namunbesarkemungkinanmerekajuga telahdiselaraskandengansistem ‘araJáh(unit), yangdilaksanakandalamzamanKhalifah ‘Umar, danjikasistem4ersebutditeruskanmaka sudahtentu jumlah pendatang-

2Tab. 1/2805.3lbid., 1/2222,2236, dan 2356; BF. ms. 255—6; Khalifah, Tãrikh, vol. 11, ms. 101;Ya’qubi, Kitab al-Buldan, ms. 311.

4Tab. 1/2490—1.

48

PEMBENTUKAN POLLS! PENTADBIRAN ‘UTHMAN

pendatangbaru bagi tiap-tiap unit adalah lebih besar daripadabilangangolonganpendatanglama.5

Contohkegelisahansosiallain yangberlakudi Kufah semasaaI-Walid menjadi Gabenor,ialah penubuhanrumah tetamu (dar al-diyajáh), di Kufah yangdiselenggaraoleh ‘Abdullah bin Mas’ud.Tujuanrumahitu didirikan ialahuntuk menempatkanparapeniagagandum,dan sukukaum yangtidak bersama-sarnasukukaum lainmengasaskanbandarKUfah.Abu Zubaydal-Ta’i, seorangKristianyangbarusahajamemelukIslamdansahabatkepadaal-WalidyangtelahberkenalandengannyasewaktubeliaumenjadigabenorJazirahpadamasapemerintahanKhalifah ‘Umar, dilaporkantelahdatangkeKufah danditempatkandi rumahtetamutersebutolehal-Walid.6

Projek rumahtetamumi telah ditentangoleh Abu Samm~lal-Asadi, salahseorangdaripadaahi aI-ayydm,’ namunbegitu projekmenyediakanbilik tumpanganbagiparapeniagagandumditeruskandanoleh itukedudukanKufahsebagaipusatpasarangandumtetapterjamin.8Hampirkebanyakancukai di wilayah-wilayahIraq padamasaal-Waliddibayardengangandum.9Ahlal-ayydmmentafsirkanpenubuhanrumah tetamu sebagaiusahapihak kerajaanuntukmenguasaiurusancukai.

Khalifah ‘Uthm~njuga, dilaporkantelah memberi elaun danhartayanglebih daripadayangdiperlukan(fudul),tiga kali sebulankepadagolonganhambadi Kufahyangtidak Iayak menerimaelaunbiasa, tanpa menjejaskanelaun bulanan yang dibayar dengangandum (rizq) yang ditentukan kepadatuan-tuan kaum hamba

tersebut.’°mi menunjukkan bahawa Khalifah ‘UthmAn telahmemberikan simpati kepada kaum yang lemah, di satnpingmemperluaskanpengaruhnyadi kalanganpendatangbarudi Ktifah

5Sila lihat ms. 48.6Tab. 1/2843;BA.vol. V, ms. 31—Abil Zubayd, Harmalah bin aI-Munzir al-Ta’ijugadikatakan telah dikurniakan telaga al-Rumiyyah (BF. ms. 180).

7AbU Sammil telahmenyertaidalam perangQidisiyyah,BA/ms.Istanbul manuscript,Suleymaniye Kutuphanesi, Reisulkuttap, no. 597—8, vol. 11, ms. 737.

8Tab. 1/2842;Hinds, “Kufah Political Alignments,”ms. 354.9Sehinggakepadapemerintahan ‘Abdulmalik bin Marwin, kebanyakancukai tanah,kharaj,di Sawid, Iraq, terus dibayar dengangandum (BA. vol. V. ms. 101, dan 191;Hinds, Thesis,ms. 141.

‘°Tab.i12845—mengenaitakrifrizqi, silalihat Tab. 1/755,dan 1834; al-’Ali, Tanziinat,ms. 145—7;bandingkan dengandi bawah, ms. .100.

49


tanpa menghiraukankeistimewaan-keistimewaanahi al-ayydm,pendatang-pendatangawalyangtelah menikmatiberbagaifaedahdaripada tanah-tanahyang ditakluki di Iraq sejak awal-awal.”Begitujuga al-Walid dikatakantelahmemberielaunkepadakaumhambadi Kufah.’2 Justeruitu apabilaal-Walid disingkirkandanjawatangabenor,kaum hambadangolonganpendatangbaruyanglain merasakankecewadanhampa.’3Sehubungandenganperistiwami al-Walid telah disifatkan sebagai“orang yang dikasihi dandibenci”4 pihak yang mengasihibeliau ialah golongan majoriti,(‘ammah)danpihakyangmembencibeliauialah golonganminoriti(khassah).’5Maksudgolonganminoriti di sini ialah tidak lain tidakbukanahi al-ayy?xm,ataupendatangawal ke Iraq. Jumlahbilanganmereka pada masa al-Walid adalah kecil berbandingdenganpendatangbaru(rawddjf), atau ‘dmmah.

Dalamsuasanabegini, keteganganantarakaum pendatangawaldenganpendatangbaru pasti berlaku, malahankeadaanmerekasemakinbertambahkomplekssetelahberlakupergabunganantarasebahagiandan golongan pendatang awal dengan golonganpendatangbaru.’6 Contoh keteganganmi dapat dilihat dalamlaporan al-Tabari yang mengatakanbahawapada suatu ketikabeberapaorangpemudaKufah telahmelakukanseranganmengejutke atasIbn al-Haysumanal-Khuzti dan membunuhnya.Apabilamereka mengetahuiyang Abu Shurayh al-Ahwaz bin Ja’far al-KhuzFi, salah seorang dan ahli suku Ibn al-Haysuman,menyaksikanperistiwatersebutbeliaujugadiserangdandibunuh.Diantarapenyerang-penyerangtersebutialah Zuhayrbin Jundabal-Azdi,Muwarri’ binAbi Muwarri’ al-AsadidanShubaylbinUbayal-Azdi. Kesemuayangmenyerangitu telah ditangkapdandijatuhihukumanmati olehal-WalidmengikutarahanKhali fah ‘Uthm~n.’7Setelah itu bapa-bapa kepada pemuda-pemudaKufah yangdihukum itu telah bertindak balas menentangal-Walid. Jundab

“Sila lihat dalam Bab Pertama.‘2Tab. 1/2850.‘3lbid., 1/2850.‘4lbid., 1/2814,dan 2840.‘5lbid., 1—2849.‘6lbid., 1/2490—I dan 2853.‘7lbid., 1/2840—1.

50

PEMBENTUKAN POLlS! PENTADBIRAN ‘UTHMAN

(terdapatperbezaanpendapatantaraahli-ahli sejarahmengenainya;samaadabeliauanakKa’b,anak‘Abdillãh, atauanakBuyary,tetapikesemuanyabersetujubahawaJundabdan keturunansukuAzd)’8iaitu bapakepadaZuhayr,dalampembelaannyaterhadapkernatiananaknya,telahmembunuhseorangjurusihir di rumahal-Walid.Al-Walid cuba bertindak untuk membunuh Jundab tetapi telahdihalang oleh anggota-anggotasuku Azd. JundabkemudiannyameninggalkanKufah untuk pergi ke Madinah, untuk mengaduIcepadaKhalifah ‘UthmAn tentangsikapal-Walid terhadapnya.Diatas nasihat Sayyidina ‘All bin Abi Talib, Khalifah ‘Uthm~nmengarahkanal-Walid supayamengampunkankesalahanJundabdan membiarkania hidup bebasdi Kufah.’°Apabila arahanmiditerimaal-Walid beliaumemberiamarankepadapendudukKufahdengankatanya“a/Id yuqimUal-hududdunaal-suliun,ertinyamerekatidak boleh melaksanakanhukum-hukumhududtanpakebenaranpihak yangberkuasa.”2°

Amaranmi bukansahajamembangkitkankemarahanbapa-bapapemuda yang dihukum, tetapi juga pemimpin-pemimpinahl al-ayydmyang lain sepertial-Ashtar Malik bin al-HMith al-Nakha’idanAbu Khussahal-Ghifari 21 Begitujugamerekayangdahulunyamemegangjawatan-jawatanpenting dalam pentadbiranwilayah-wilayah yangditakluk di Iraq padamasapemerintahanKhalifah‘Umar dankemudiannyadisingkir oleh al-Walid telah turut samamenentangal-Walid.22 mi disebabkanoleh keranamerekasedarbahawa al-Walid cuba menguasaisepenuhnyasegala urusanwilayah-wilayahdi Iraq. Setelahmenyedarihakikatmi merekapergibersarna-samake Madinah,memintaSayyidina‘Uthm~nmemecatal-Walid dan jawatan gabenor Kufah. Menurut Sayf, sebabkemarahanmereka terhadapal-Walid ialah kerana kesalahanminum arak. Al-Walid dikatakanmabuk sewaktumenunaikansembahyang.23KenyataanSayf mi amatlah diragui kerana isu

‘8BA, vol, ms. 31; Tab. 1/2840.‘9BA. ~‘ol.V, ms. 31—2; Tab. 1/2845—6.20Tab. 1/2846. Al-Hudud, ialah hukum-hukum yang telah ditetapkan Allah

balasannyake atashambayangmelakukanjenayah.21Tab. 1/2846,2847, 2848,2849, dan 2852.22Jbid 1/2848 dan2849.23Jbid., 1/2846.

51


tersebutdibawasecaramendadakdan tidak pernahditimbulkansebelumnya oleh sesiapa pun. Perkara yang lebih pentingberhubungandenganpenentanganahl aI-ayyam terhadapal-Walidpadamasaitu ialah kesedaranmerekabahawaal-Walid berlakutidak adil terhadap mereka dan cuba campur tangan danmenggunakankekuasaandalam urusan pentadbirandi Ktifahdenganmelantikkaumpendatangbarumemegangjawatan-jawatanpenting.Adalahmenjadikenyataanbahawasejakketibaanal-Waliddi Kufah,tarafdanstatuspendatangbarudanpemimpin-pemimpinmerekasemakin bertambah.Menurut al-Baladhuri,padaakhir-akhir al-Walidmenjadigabenorbeliau telahmelancarkanekspedisike AdharbayjAnyang disertai oleh al-Ash’ath bin Qaysal-Kindi,yangkemudiannyaal-Ash’ath dilantik sebagaiwakilnya di sana.24Perlanti’kan al-Ash’ath bin Qays ke Adharbayjan merupakanperistiwayang amat penting,keranabeliau adalahseorangyangsudahterkenalsebagaipemimpinsukuKindah, yang mempunyaipengikutseramai1,700orangsejakperangQ~disiyyah,danmenjadimasyhurdi kalanganketua-ketuagolonganyang murtad dalampeperanganRiddah.Pengaruhal-Ash’athsebagaipemimpin sukusemakin bertambahsejak ketibaan pendatangbaru di Kufah.Perlantikan beliau ke AdharbayjAn mestilah disebabkanolehkedudukannyayangtinggi dalamsuku.Sesungguhnyaperlantikanal-Ash’ath itu merupakantitik tolak dalamsejarahpentadbirandiIraq, keranainilah pertamakalinyabekasanggotasukukaum yangpernahmurtaddilantik ke jawatanpenting.

Pemimpinpenentanglainyangmunculpadazamanal-Walidialah‘AttAb bin ‘Allaq al-Sa’di. Beliau dikatakan menerimaelaunpemimpin (sharaf a!- ‘ala), sebanyak2,500dirham padamasakhali-fah ‘Umar.25 Selaindan itu, ramailagi tokoh yangmenentangal-Walid sepertiYazid bin Qaysal-Arhabi dan Ma’qil bin Qaysal-Riyadrmulamuncul di KUfah.26

24BF. ms. 328;H. Reckendorf,art. “al-Ash’ath”,EncyclopaediaofIslam,2nd.Leiden,1954.

21BA.vol. V,ms.32—aharafal-’atd’ pada kebiasaannyadiberikepadaahlal-ayyam(al-‘au, op cit. ms. 131).

26BA.,vol. V, ms. 32.

52

PEMBENTUKAN POLISI PENTADBIRAN ‘UTHMAN

Padatahun ke-29H/650Mal-Walid disingkirkandan jawatannyadandiganti oleh sepupuKhalifah ‘Uthm~nyanglain iaitu Sa’id binau-’As, seorangyangmasihmuda,sebagaigabenorbarudi Kufah.Pada masa yang sama, al-Ashtar serta pemimpin-pemimpinpcncntang yang lain seperti Abu Khussah al-Ghifäfi,Jundabal-Azdi dan Musabbin Jathamah,yangtelahpergi keMadi-nah kembali semulake Kufah.27

PadamasaperlantikanSa’id bin Al-As di Kufah satukekacauanberlaku di Basrah. Sebagaimanayang dinyatakan lebih awal,kebanyakanpenduduk Basrahpada masapenubuhannyaterdiridaripadakaum pendatangbarudan suku-sukutimur SemenanjungArab, khususnyadan Bahrain dan ‘Um~n.Mereka mi datangkeBasrahsetelahgagalmenaklukiwilayahFärs.ApabilaAbu Mushal-Ash’ari menjadigabenorBasrahpadatahunI 7H/638M,beliautelahmengetuaitenteranyadan Basrahuntuk membantutenteraIslamyangdipimpin oleh ‘Uthm~nbin Abi al-As di F~rs.Setelahgagaluntuk menakluki Fars Abu Musa dan askar-askarnyakembalisemulake Basrah.28Sayfmelaporkanbahawadalamtempoh AbuMush menjadigabenor(17H/738M) ramaipanglimatenteratelahdilantik dan dihantar ke beberapakawasan untuk berkempen.Merekami ialah Mujashi’ bin Mas’udal-Sulamike Ardashir,KurradanShapur,‘Uthm~nbin Abi al-’As al-Thaqafike Istakhr,SAriyahbin Zunaymke FarsdanDarabjird,Suhaylbin ‘Adi, sekutu(ha/if)Banu ‘Abd al-Ashal, ke Kirman, ‘Asim bin ‘Arnr al-Tamimi keSist~ndan al-Hakam bin ‘Umayr al-Taghallbi ke Makr~n.2°Bagaimanapun,tenteraIslam tidak mencapaikejayaanbesardalamkempen-kempentersebutsehinggaketibaan‘Abdullah bin ‘Amirpadatahun 29H/650M. Sebab-sebabkurang mendapatkejayaandalam kempen-kempenmi ialah oleh keranatidak adakerjasamaantarapemimpin-pemimpinIslam. Ketiadaankerjasamami dapatdiperhatikandalam pertelingkahanantara Abu Musa dengan‘Uthman bin Abi al-’As dalam ekspedisi ke Istakhr padatahun2lH/642M. MenurutKhalifah bin Khayyat,apabilapengepungankotaIstakhrberlanjutan,keduapemimpintersebuttelahbertelagah.

27Tab., 1/2852.28BF ms. 386—7.

29Tab., 1/2568—9.

53

SFJARAHAWAL PERPECAHANUMAT ISLAM

‘Uthmanbin Abi al-’As mencadangkansupayatentera-tenteraIslamdihantarke beberapadaerahdi wilayah itu untuk berkempen,dansebagaimanabiasa,satuperlima daripadahartarampasanperangdihantarke Madinah,tetapi Abti Musa al-Ash’ari tidak bersetujudenganmengatakanbahawasemuahartarampasanperangmestilahdiagihkan kepada golongan penakluk.3° Contoh lain yangmenunjukkan pemimpin-pemimpin Islam Basrah tidak adakerjasamadan kesefahamanialah kes Mujashi’ bin Mas’ud al-Sulami. Beliau dikatakantelah mengambil inisiatif sendiri untukberkempendi Farspadatahun23H/642M.Ini berertibahawabeliautelah campur tangan dalam pentadbiran kawasan di bawahkekuasaanSariyahbin Zunaym.3’

Oleh yang demikian, ketiadaanpenaklukanbaru di kawasan-kawasan Basrahboleh jadi merupakanfaktor penting kepadaberlakunyakekacauandalamtempohAbu MusamenjadigabenordiBasrah.PemimpinutamayangmenimbulkanpenentangandiBasrahpada ketika itu ialah Gaylan bin Kharashahal-Dabbi. Beliaudikatakantelah pergi menemui Khalifah ‘Uthman dan memintasupayaAbu Musaal-Ash’ari dipecatdaripadajawatannya.Dengansebabitu Sayyidina ‘Uthman mçmecatAbu Musa al-Ash’ari danmelantik sepupunyayang lain iaitu ‘Abdullah bin ‘Amir untukmenjadigabenorbaruBasrahpadatahun29H/650M.32‘Abdullahbin ‘Amir adalahseorangtokoh yangcekapdan berpengalaman.Sayyidina ‘Uthman melantik beliau adalahberdasarkansifat-sifattersebut, di samping hubungan kekeluargaannya,dan denganadanyasifat-sifat mi Khali fah mengharapkanagar beliau dapatmenjalankan tugas dengan baik dan jujur. Beliau jugamengharapkan agar ‘Abdullah bin ‘Amir akan berjayamenyelesaikanmasalah-masalahkaum pendatangbarudi Basrah.Sebagai penyelesaian kepada masalah-masalahmi Khalifah‘Uthman telah memutuskanuntuk membukakawasan-kawasanbaru dan dengan itu kaum pendatang baru tersebut akanditempatkandi sana.Khalifah ‘Uthman telahmenyatakandenganjelasnyamengenaidasarmi dengankatanya...waammaal-futuhfa-

~°Khal1fah, Tdrlkh, vol. 1, ms. 123.31Tab., 1/2694—532Ibid., 1/2828,2830—1dan 2832, Khallfah, Tdrlkh, vol. 1, ms. 136.

54


/i-awwa/man wa/iyaha,yangberertibahawakawasan-kawasanyangdibuka itu adalahkepunyaanmerekayangmula menguasainya.33

Sebaik sahaja tiba di Basrah Ibn ‘Amir pun memulakanekspedisinyauntuk menaklukiwilayahFats,dandalamekspedisimibeliauberjayamenawankotaIstakhr.Dan Istakhrbeliaumarapulake Kirman. Padatahun 31H/652M beliau telah menyusunsuatuekspedisibesaruntukberkempenke Khurasan.Dalamkempenmibeliauberjayamencapaikejayaanbesardenganmembawapulanghartakekayaanyangbanyakdan kawasan-kawasanyangditakluki.Denganhartakekayaanyangbanyakmi Khalifah ‘Uthman dapatmelayanipermintaangolonganpendatangbaru dan 4,000 orangdaripadamerekatelahdihantarke Khurasanatasdasarbergilir-gilirbagimenjaminkeselamatanwilayahtersebutsetelahmerekakembalike Basrah.34Pemergiananggota-anggotasukumi ke Khurasantelahmengurangkanketeganganyangwujud di Basrah.Kaumpendatangbarudi Basrahtelahdibayargaji sebanyak300 dirhamsetiaptahun,sertamenerimabeberapabahagiandan harta rampasanperang.Keadaan mi membuatkanmereka berpuas hati. Basrah padakeseluruhannyahidup makmur dan berhutang budi kepadaSayyiduna‘Uthman danterustaatsetiakepadabeliau.35

Kes di Kufah adalah berbeza;pertama,keranaamat sedikitkemajuandibuat di kawasan-kawasanjajahannyasejakkematianKhalifah ‘Umar bin al-Khattabr Al-Walid, gabenor Kufah(24—29H/645—650M)cubamemperbaikikeadaantersebutdenganmenghantarduaekspedisitiap-tiaptahun;4,000orangke Rayydan6,000orangke Adharbayjan,tetapibeliautidak mencapaikejayaanyang memuaskan;beliau hanya setakatdapatmempertahankanwilayah-wilayahyangsudahditakluki dalamzamanKhalifah‘Umarpadatahun22H/643M.36Masalahyangsamatelahdihadapiolehpenggantinya,Sa’id bin al-’As; mi akan dijelaskan kemudian.Keduanya,mengenaiperbezaanantaraBasrahdenganKufah ialahbahawamasalahkáum pendatangbaru di Kufah masih belum

33Tab. 1/2826.34Ibid., 1/2904—6; Shaban,The ‘Abbasid Rebolution,CambridgeUniversity Press,

Cambridge,1970,ms. 24—ulasanlanjutmengenaipenaklukanKhurãsinsemasaIbn‘Amir, sila lihat Shaban,op cit., ms. 17—24.

35Shaban,IslamicHistory, ms. 66—7.36Tab., 1/2805—6;BF., ms. 327—8.

55


selesai;kesandaripadakedatanganmereka ke atas penyusunanmasyarakatdi Kufah telahmenyebabkanpenentanganahi al-ad’ydm

terhadapKhauifah ‘Uthman dan gabenor-gabenornyadi wilayahtcrsebut. -

Berdasarkanpouisi Khalifah ‘Uthman bahawasuasanadi Kufahmestilahdiletakdi bawahkawalanschinggalahkepadapembukaankawasan-kawasanbaruolehorang-orangwilayahitu kelak. Apabilami dilakukan, makaahi a/-ai’vdm akan tinggal di Kufah untukmengawalnya,sementarakaum pendatangbaru (rawJdif), akanmenduduki wilayah-wilayah baru yang mereka takluki, tctapisebelum apa-apadilakukan, huru-hara telah bertaku di Kufahantarapendatangbarudenganpendatangawal atauahi al-acvum.Oleh keranabilangangolonganpendatangawal adalahlebih besardaripada golongan pendatangbaru maka mereka telah dapatmenewaskan golongan terakhir. Sayf mcnsifatkan golonganpendatangawalsebagaiahlal-sharq/.37Untukmengatasiketeganganin Sa’id,gabenorKufah, telahmeletakkankaum pendatangbarusebanyak yang boleh di bawah pimpinan ahi aI-shara/, ataupendatang-pendatangawal, yang menurut Sayf, mereka terdiridaripada pemimpin-pemimpin ahi a/-a~’i’iim dan pemimpin-pemimpinal-Qadisiyyah(wujuh al-nas mm ahi aI-ai’yam ~a ahi al-Qddisiyyah), dan membiarkan golongan al-qurrd’ secarabersendirian tanpa sebarang sokongan daripada golonganpendatangbaru.38Ini bererti bahawagolonganpendatangbarutelahdiletakkandi bawahkekuasaanpendatangawal,termasuklahorang-orangyangmenyertaiperangal-Qadisiyyahyang terdiri daripadaorang-orangyang pernah murtad dan bukan murtad. Sejak miketeganganlebih banyakberlakuantarapemimpin-pemimpinsukudengangolongan al-qurr~’daripadaantara golongan pendatangawaldengangolonganpendatangbaru.

Walaupungolonganal-qurrd’ diletakkansecaraberasinganolehSayfmerekami adalahsebahagiandaripadaahl al-sharaf orang-orangyangtiba awalke Iraq danmendapatkeistimewaandaripadapenyertaanmerekadalampembukaanNegeriIraq,tetapiperbezaanantaraal-qurra’ dengananggota-anggotaahl al-sharafyanglain ialah

37Tab.,1/2852.38Ibid., 1/2853.

56

PEMBENTUKAN POLISIPENTADBIRAN ‘UTHMAN

a/-qurrd’ tidak mendapatsokongandaripadagolonganpendatangbaru sebagaimanayang diperolehioleh setengahdaripadaa/i! a!-

sharafyang lain. Pihakpengarangmenganggapbahawakaum a!-qurrd’ adalahsebahagiandaripadaa/i! a!-ayydm;pemisahandibuatapabilasebahagiankecil daripadagolonganyangdigelara!-qurrd’

engganbekerjasamadenganpihak pemerintah.Pemisahanmi padahakikatnyadirancangoleh Sa’id bin al-’As oleh keranaduasebab:pertama,untuk mengukuhkankekuasaandanpengaruhpemimpin-pemimpin suku tanpa merosakkankedudukana/i! a!-ayydm dibandar Kufah; keduanya,apabilami dapat dilaksanakanmakadengansendirinyagolonganpendatangbarudangolongana!-qurrtl’dapatdikuasai.Selaindan itu, adalahbesarkemungkinanbahawagolongana!-qurrd’ tidak mempunyaikebolehandan pengalamanuntuk memimpinsebagaimanayangadapadapemimpin-pemimpinsuku.

Walau bagaimanapun,istilah a!-qurrd’ tidak digunakansecarameluas sebelumcampur tangan Sayyiduna ‘Uthman terhadapurusantanahyangterbengkalaidi Iraq. Beliau telahmembenarkankaum Quraysh dan pernimpin-pemimpin suku memiliki tanahtersebutpadazamanSa’id bin al-’As, danjusteruitu golongana!-

qurrd’ bangun memberontak.Kini motif pemberontakanmerekaadalahjelas iaitu untuk mengembalikanpenghormatanmerekadiIraq yangsudahtercabul.Untuk melaksanakancita-cita mi, merekaterpaksa menentang kerajaan dan penyokong-penyokongnya.Permusuhanantaraa!-qurrel’ denganah! a!-riddah (orang-orangyangpernah murtad) telah berakar umbi sejak peperanganRiddah(11H/632M),danapabilakaum Qurayshdanpemimpin-pemimpinsuku memihakkepadakerajaanmerekajuga turut ditentanga!-

qurra’.

Sa’id, dalam usahanyauntuk memperbaikisuasanadi Ktifah,telah melancarkansuatuekspedisi ke sebelahtimur, atasarahanKhalifah ‘Uthman, tetapi malangyabeliaugagaluntuk sampaikekawasanyang dituju (Khurasan)dan berhentidi Qumis apabilamendengarkanyangIbn ‘Amir telahtibadi Khurasandanmenawanwilayah Abrashahr.Dan Qumis Sa’id berpaling ke arah utaramenujuJurgandankemudianTamisadi sebelahtimur Tabaristan.Di sanabeliau gagal juga untuk mencapaikemenangankeranapendudukdi sana,khususnyadi Jurjan,bangunmenentangbeliau.

57


Setelahitu Sa’id kembali semulake Kufah.3° -

Tidak lama kemudian (31H/652M atau 32H/653M) Sa’idmengalihkanpandanganke Farj al-Bab,salahsatujajahanKufah,yang pernah dikuasai oleh Salman atau ‘Abd al-RahmanbinRabi’ah al-Bahili, salahseorangpemimpin a/il a!-ayydm,4°daiamzaman pemerintahanKhalifah ‘Umar. Apabila Sa’id bin al-’asmenjadigabenorKufah beliaumenghantarSalmanbin Rabi‘ah kesanauntukmembantutenteraSyria yangdipimpin oleh Habib binMaslamah al-Fihri yang sedangberkempendi Armenia, tetapipertelingkahanberlakuantarakeduapemimpin.4’ KemudianKhali-fah ‘Uthman mengarahkanSalmansupayaberkempendi Arran.Salman telah merentasial-Kurr dan beliau membuatperjanjiandenganpendudukdi sebelahbaratdanutara,termasukmerekayangberadadi al-Bab.42SewaktuSalmansedangberadadi al-Bab, Khali-fah ‘Uthmanmengarahkanbeliaumemberhentikankempen,tetapiSalman tidak memperdulikanarahan itu dan terus menyerangBalanjar.Dalamseranganmi tenteranyatertewasdanSalmansendiriterbunuh.43 Sebahagiandaripada orang-orangyang menyertaiperangBalanjarialahYazid bin Mu’awiyah al-Nakha’i(terbunuh),‘Alqamah bin Qays al-Nakha’i, Mi’dad bin Yazid al-Shaybani(terbunuh),Abu Muffizzir al-Aswad bin Qutbahal-Tamimi; Amrbin ‘Utbah bin Farqadal-Sulami,Khalid bin Rabiah,al-HaihalbinDhurrl, al-Qartha’al-DabbidanAbu Wa’il Shaqiqbin Salamahal-Asadi~ Menurut Sayf, orang-orangyang menyertaipeperanganBalanjar telah berundur din, dan sebahagiandaripadamerekasepertiAbu Muf’azzir al-Aswad bin Qutbahal-Tarnimi, ‘Amr bin‘Utbah bin Farqadal-Sulami,al-Halhal bin Dhurri dan saudara-saudaraMid’dad bin Yazid al-Shaybanidan al-Qartha’ al-Dabbitelah melarikan din ke Kufah.45 Sebahagiandaripadamerekadikatakantelahmenyertaiperangal-Qadisiyyahdanbergiatdalam

39Ibid., 1/2836,2837, dan 2838; BF. ms. 334; Khallfah, Tdrlkh, vol. 1, ms. 141—2.40Salmintelahmenyertaidalampeperanganal-QidisiyyahdanJalUlã’ (Tab. 1/2225),

dan 2465).41Tab. 1/2889.42BF. ms. 203—4; Khalifah, Tdrlkh, vol. 1, ms. 138—9.43Tab.,1/2889—90;BF. ms. 204; Khalifah, Tdrlkh, vol. 1, ms. 142.~Tab., 1/2891,dan2897; Khalifah, Tdrlkh, vol. 1, ms. 142; IbnSa’d, Tabaqat,vol. VI,

ms, III.41Tab., 1/2896—7.

58


zamanpemerintahanKhalifah ‘Umar. Abu Mufassiral-Aswad binQutbahal-Tamimi~ danAbu Wa’il Shaqiqbin Salamahal-Asadif’umpamanyapernahberperangdi al-Qadisiyyah.‘Utbah bin Farqadal-Sulami, bapa kepada ‘Amr, terlibat secara aktif dalampenaklukan wilayah Adharbayjan dan kemudian menjadigabenornya.48

KekalahantenteraIslam di Balanjardan ketiadaanpenaklukanyang dibuat semasaSa’id bin al-’As merupakanancamanbesarterhadapkedudukannyasebagaigabenorKufah.Di sampingfaktor-faktormi sertaketibaankaumpendatangbaruyangramaidi Kufahmenyebabkankeadaanekonominyabertambahburuk sedangkankeperluan perbelanjaan semakin bertambah sedangkan hasilpendapatansemakin berkurangan.Akibatnya, keteganganterusberlakudi Kufah. Untuk mengurangkanketeganganmi Khalifah‘Uthmantelahmengalihpandangankepadatanahyangterbengkalaidi Iraq. Tanahin sebagaimanayangdinyatakandi atas,adalahdibawah kekuasaan golongan a!-qurrrx’; merekalah yangmentadbirkannyadan hasil daripada pendapatantanah-tanahtersebut telah dibahagi-bahagikankepadagolongan yang awal,sehinggamerekamenganggaptanah-tanahitu sebagaihak milikmereka sendiri. Walau bagaimanapun, Sayyidina ‘Uthmanberpendapatbahawabekas-bekasperajurit al-Qadisiyyahdan al-Mada’inyangtelahkembalike MekahdanMadinahdantidakbaliksemulake Iraq adalah berhakmendapatfaedahdaripadatanah-tanahtersebut;danmencadangkansupayatanah-tanahitu dtukarhak milik kepadamerekadengancarapertukarandengantanah-tanahmerekayangberhampiranMadinah,dial-Hijaz dandi selatanSemenanjungArab.Bekas-bekasperajurittersebuttelahtertarikhatidengan cadangan Khalifah ‘Uthman tanpa menghiraukanpenentangan kaum a!-Qurrd’. Akibat daripada perancanganpenukaranhakmilik tersebutbukansahajabekas-bekasperajuritdiMadinahdan Mekahtetapijugamerekayangberadadi Iraq telahdapat memiliki sebahagianbesar daripada tanah-tanahyangterbengkalai. Sebagai contoh, Talhah bin ‘Ubaydillah, bekas

46Ibid., 1/2429—AbU Mufäzzir menyertaiperangJalüli’ juga (Tab. 1/2465).471bnSa’d, Tabaqat,vol. VI, ms. 69.48Tab., 1/2660—2.

59


perajurit Mekah yang utama, telah menukarkan tanahnya diKhaybardenganladang-ladangyangsuburdi kawasanNashstajdiIraq (Sawad);Marwanbin al-HakammenukarkanNahrMarwan,yangdikurniaKhalifah ‘Uthman, dengantanahdi Iraq; al-Ash’athbin Qaysal-Kindi, bekaspemimpingolonganmurtad,menukarkantanahnyadi Hadramautdengantanahyang lebih suburdi kawasanTaznabadhIraq; dan ramai lagi pemimpin yang beradadi Iraqseperti ‘Abdullah bin Mas’ud, Khabbabbin Aratt dan Jarir bin‘Abdullah telah memiliki tanah-tanah di Iraq dengan carapertukarandengantanah-tanahmerekadi tempat-tempatlain.49

Mengenai sistem tanah terbengkalai di Iraq yang barudiperkenalkanmi memerlukan penjelasan.Pertama,M. Hindsmendakwabahawasebelumdasarpenukaranhakmilik tanah-tanahtersebutdiadakan Khalifah ‘Uthman telah pun mengurniakankepadaparasahabattanah-tanahyangdipanggilqatias yangdiambildaripadatanahsawafidi Iraq,danmerekayangmenerimakurniaanitu termasuklahIbn Mas’ud, Khabbabbin Al-Aratt, Sa’d bin AbiWaqqasdan‘Ammar bin Yasir.5°Perkarayangperludisebutkandisini ialah bahawa M. Hinds, menurut riwayat Sayf, tidakmenyebutkan nama al-Ash’ath bin Qays al-Kindi apabilamenyentuhmengenaitanahqati’as atauqatd’i ‘Uthman.5’ Ini bolehjadi keranaal-Ash’athbin QaysadalahseorangyangpernahmurtaddanbukandangolonganparasahabatNabi,dengansebabitu beliaudikeluarkan daripadasenarainama-namayang menerimaqaufi‘Uthman.Walaubagaimanapun,adalahnyatadaripadapeneranganal-Baladhuribahawaorang-orangyang menerimaqata‘i ‘Uthmanadalahsamadenganorang-orangyangmendapatfaedahdandasartukar hak milik yang dikemukan oleh Khalifah ‘Uthman ialahmerekayangmemiliki tanahdi al-Hijazdandi selatanSemenanjungArab.52MenurutSayf,merekaadalahdaH Madinah,Mekah,Tä’i1YamandanHadramautyangmelaksanakanpenukarantanahyangdimiliki mereka di SemenanjungArab (jazirah a!- ‘Arab).53 Ini

49Ibid., 1/2854—5; BF. ms. 273—4.50Hinds, Thesis,ms. 144.51Tab. 1/2376; Hinds, op. cit., ms. 144.52BFms. 273—4.53Tab. 1/2855.

60

PEMBENTUKAN POLISIPENTADBIRAN ‘UTHMAN

bermaknabahawamerekayangtidak mempunyaitanahdi al-Hijazataudi selatanSemenanjungArabtidak mendapatfaedahdaripadadasar tersebut. Dengan kata-kata lain, mereka yang berada disebelahutaraSemenanjungArab, samaadamemiliki tanahatautidak,akandengansendirinyaterkecualidaripadamenikmatifaedahpenukarantanahdi Iraq. Oleh itu jelaslahbahawakaum Qurayshdan anggota-anggotabekas suku yang pernah murtad telahmenikmatifaedahyanglebih besardaripadadasarpenukarantanahterbengkalaidi Iraq oleh keranamerekatinggaldi sebelahal-Hijazdan selatanSemenanjungArab. Sementarakebanyakankaum a!-qurrd’ datangdan sebelahutaraSemenanjungArab dan dengansebab itu mereka tidak mendapatkeuntungandaripada dasartersebut;dan “tidak mungkin orangseperti Yazid bin Qays al-Arhabi memiliki tanahyangbanyakatausebarangtanahdi selatanSemenanjungArab untuk membolehkan beliau melaksanakanpenukarantanah(di Iraq).54

Dasar Sa’id/’Uthman di Iraq ialah untuk memperkukuhkankekuasaandan pengaruhkaum Qurayshdan pemimpin-pemimpinsuku. Bagi mencapaimatlamatmi merekamenggunakantanah-tanah di Iraq sebagaialat untuk menarik minat. Menurut al-Baladhuri, Khalifah ‘Uthman adalah Khalifah yang pertamamemindahkantanah terbengkalaidi Iraq kepadaqatiti menerusidasartukar hak milik tanah.55Kaum qurrd’ sangatberdukacitadenganrancanganmerekaterhadaptanahyang terbengkalaiitukepada sesiapapun. JawapanSa’id kepadagolongan a!-qurrd’

adalah mudah iaitu mengecualikanmereka daripada jawatankepimpinan. -

DalamtempohSa’id menjadigabenor,golongana!-qurrd’ merasatidak senanghati danhampakeranakeistimewaanmerekadi Iraqsudah terancam.Justeru itu gabenor Sa’id telah menghadapitentanganhebatdaripadagolongana!-qurrzt Di bawahmi akandinyatakanmengenaipenentangandan kekacauangolongan a!-qurrd di KufahyangakhirnyamembawakepadapenyingkiranSa’idbin al-’As.

Terdapat perbezaanpendapatdalam sumber-sumbersejarah

54Hinds, KufanPolitical Alignments,ms. 360.55BF.ms. 273.

61


mengenaisebab-sebabmengapakekacauanitu berlaku. MenurutSayf,kemarahanmula timbul apabila‘Abd al-Rahmanbin Kunaysal-Asadi,ketuapoliskerajaanSa’id di Kufah, menyatakanbahawabeliau bercita-citaagar Sa’id bin al-’As memiliki a!-Mi!tw, iaitusebuahkawasandipinggirSungaiFurat,tidakjauhdan Kufah,yangtelah disifatkan oleh Sayf sebagai tanah yang dipunyai olehMaharajaSasandankeluarganya(makanali-Al Kisra).56Manakalaal-Sha’bipula mengatakanbahawaapabilaSa’id bin al-’As tiba diKufah beliau telahmenemuipemimpin-pemimpinyangterkemukadi Kufah (wu./Ud a/i! a!-KUfah) dan berbincangdenganmerekamengenaihal ehwalwilayah Kufah. Merekayangditemui Sa’id binal-’As padaketikaitu di antaranyaialahal-AshtarMalik bin Harithal-Nakha’i, Malik bin Ka’b al-Arhabi,Aswadbin Yazidal-Nakha’idan ‘Alqamah bin Qays al-Nakha’i. Apabila mereka mengadukepadabeliautentangcampurtangankerajaanterhadaptanahyangterbengkalaiitu Sa’id lantasmengumumkan“bahawatanahSawad(Iraq) adalahladangbagi kaum Quraysh”. Al-Ashtar menjawabdengantepat,katanya,“bagaimanakamubolehkatabahawatanahSawaditu kepunyaankaum kamu(Quraysh);ia adalahhak kamiyangtelah kami perolehidenganpedang-pedangkami”.57

Yangsebenarnya,tidak adapertentanganantarapendapatSayfdengan pendapat al-Sha’bi, kedua-duanyamenganggaptanahSawadsebagaiisu utamakepadapengaduan,tetapikenyataanal-Sha’bi adalah lebih jelas dan tepat mengenai dua perkara:pertamanya,cadangankerajaanuntukmemberikanhaksepenuhkeatas tanahterbengkalai;keduanya,tanah Sawadmerupakanisupenting kepadakekecohanyangberlakudi Kufah. Kenyataanal-Sha’bi mengenaiduaperkaratersebuttelah mendapatsokonganyangkuat dansumber-sumberyangberwibawa.58

56Tab. 1/2908—meskipunmakiumatlanjut mengenaipengambilanal-Miltdt olehSaidtidak dinyatakan, beliau dikatakan telah dikurniakan wang sebanyak100,000dirham olehKhallfah ‘Uthmãn (BA. vdl. V, ms. 28).

“Tab., 1/2916.‘8Sila lihat umpamanya,BA.,vol. V, ms. 40; Ibn A’tham, vol.A, fol. 7B; Ibn Sa’d,

Tabaqdt, vol, V, pt. i, ms. 21, dan 22; al-Isfahani,Abu Faraj, Kitai~’al-Aghdni~Kahirah, 1285 H., vol. XI, ms. 30; Mas’iidI, ‘Ali bin al-Husayn,Murüj al-Dhahab,Qahirah, 1948, vol. 11, ms. 346.

62


Menurut tokoh yang berwibawasepertiSayf, Ibn A’tham, al-Mada’ini dan Abu Mikhnaf, berikutan daripadaperistiwa yangdisebutkandi atas,pertelingkahanpun bermula. ‘Abd al-Rahmanbin Kunaysal-Asadi, yangdikatakantelahmenyokongkata-kataSa’id bin al-’As, telahdiserang,danapabilabapanya,Kunays,cubamempertahankannyabeliaujugaturutdiserangolehAl-Ashtar danpengikut-pengikutnya,Ibn Dhi al-Habakah,Jundab,Sa’sa’ah,Ibnal-Kawwa,Kumayl bin Ziyad dan ‘Umayr bin Dabi’.59

Berhubungdenganparti pembangkangyangberkenaan,berbagaiistilah telah digunakan oleh tokoh-tokoh sejarah Islam yangberwibawa. Sayf’5° memanggilnyagolongan a!-qurra’ dan puakpemberontak.Al-Mada’ini61 mensifatkansebagaigolongan yangmendakwa din mereka a!-qurrd’ walhal mereka bodoh. AbuMikhnalb2 menggelarnyasebagaigolongan qurrd’ (Kufah) danHarith al-Ashtar al-Nakha’i. Di tempat-tempatlain pula AbuMikhnaf’53 menamakannyasegolongandanpadagolongana!-qurrd’,

di antaranyatermasuklahMa’qil bin Qaysal-Arhabi.Sementaraal-Sha’bi64hanyamenyebutbahawasegolonganpemimpinterkemukaKufah, termasuklahMalik bin Ka’b ... dan Malik al-Ashtarpadasuatu malam telah berbincangdenganSa’id bin al-’As, tanpamenyebut perkataan a!-qurrd’. Begitu juga Ibn Ishaq65 cubamengelakkandan menyebutperkataana!-qurrd’ dengankatanyabeberapaorangpendudukKufah dangolonganpembesar(as/ira])Iraq padasatuketikatelahmenuduhKhalifah‘Uthman;pemimpin-pemimpinitu temasuklahMalik bin Harith al-Ashtar,Thabit binQaysal-Nakha’i, Jundabbin Ka’b al-Azdi, ‘Urwah bin al-Ja’ddan‘Amr bin al-Hamiq al-Khuza’i. Bagaimanapun,Ibn A’thammemberitakanlebih terperincimengenaiperkembanganistilahyangmerujukkepadaparti pembangkangtersebut.Beliau,dalamusahauntukmemahamimotif penentanganmi, telahmengumpulkandanmenghuraikandenganpanjanglebar bahan-bahansejarahyang

59Tab., 1/2908;Ibn A’tham, vol. 1, fols, 7B—8A; Isfahãnl, Aghi~ni~vol, XI, ms.31; BA.vols, V, ms. 40.

°°Tab.,1/2853.Ollsfahani,Aghän~vol. XI, ms. 30.62BA.. vol. V, ms. 40.°3lbid., vol. V. ms. 41.“Tab., 1/2915—6.“Ibid.. 1/2921.

63


berkenaandaripadaberbagairiwayat,dansetelahitu disusundalamkitabnya Kii’db al-Fui’uh. Menurut beliau, pada suatu ketikasebahagiandan golongana!-qurrd’ danpembesar-pembesarKufahtelah mengaduhal kepadagabenordi Kufah, Sa’id bin al-’As,tentanghal ehwal tanahdi Iraq.~OPadahan berikutnyakejadianseumpamaitu telahberlaku,tetapi merekadipanggilsebagaiorang-orang kenamaan(wufUh) Kufah.67 Setelah kekacauanberlaku,golongantersebutyang terdiri daripadaal-Ashtar dan pengikut-pengikutnyadisifatkan sebagaigolongana!-qurrd’ yangbodoh.68Berbagailagi istilahdigunakanoleh Ibn A’tharn, mengikutkeadaantertentu, mengenaipuak yangmenentangSa’id bin al-’As, sepertirift!! (pemimpin-pemimpin),khiydr (orang-orangyangterpilih) danjamd’ah (sekumpulanmanusia).69

Dan berbagaiistilah yang digunakanoleh para tokoh sejanahIslam yang berwibawauntuk mensifatkanpuak pemberontakdiKufah padazamanSa’id bin al-’As kita dapati bahawaistilah “a!-qurrd” hanyasatusahajadan istilah-istilahtersebutmutassammitün(puakpemberontak)suja/id’ (orang-orangbodoh), wufti/i (orang-orangkenamaan),as/ira] (pembesar-pembesar),rift!! (pemimpin-pemimpin)khmydr(orang-orangyangterpilih) ,jamd’ah,(sekumpulanmanusia)danqurrd’ ... dankesemuaistilahmi merujukkepadasatupuakdalam penistiwayangsama.Tctapijika kita ambil perkataan“as/ira]” sebagaicontoh,kita akandapati bahawaia mempunyaipengertianyangluasyangmelibatkanberbagaijenisdanketurunanmanusia.Takrif “as/iraf” ataua/i! a!-s/iaraJ, menurut Sayf, ialahterdini danipada golongan pembesan-pembesardan golonganbangsawan,orang Islam yang tendahulu,pendudukKufah atauorangArab yangtiba awal di Iraq, dan orang-orangyangtinggallama diKufah.7°Ini termasukanggota-anggotasuku Arab yangpennahmurtaddantidak murtad.Sebagaimanayangdinyatakandiatas, golongan a!-qurrd’ adalah sebahagiandaripada golonganas/irdf7’ Untuk menggelarmerekaas/ira]ataua/i! a!-s/iaraf wufti/i,

661bn A’tham, vol. 1, fol. 7A.67Ibid.,vol. 75.“Ibid., vol. 8A.69lbid., vol. 13A.70Tab.,1/2852.71Sila lihat ms. 76, 77, (Tab. 1/2853).

64


rift!!, K/iiydr, jamd’a/i, dan lain-lain istilah dalam bentuk umumsudahtentuakanmelibatkankaum-kaumlain sepertikaumQurayshdan orang-orangyang pernahmurtad.Demi untuk mengelakkankekeliruan dan kekusutan in sumber-sumberkita menggelarmerekaa!-qurrd’, iaitu menghubungkanmerekadengandakwaankekuasaanmerekakeataskampung-kampungdi Iraq.Olehitu tidakhairanlah jika didapati pada beberapa ketika Ibn A’thammengaitkanmerekakepada“orang-orangkampung”, a/i! a!-qurrdataua!-qurrd.

72 Perbezaanlain, kita dapati merekami kadangkaladisifatkan dengansifat-sifat tertentu seperti orang-orangbodoh,orang-orangzalim danin hati oleh Khalifah‘Uthman dangabenon-gabenornyaoleh keranatingkah laku dan penangaibunuk yangditunjukkanoleh menekaterhadapkerajaan.73Ini tidak bermaknamenafikantarafdanstatusmerekasebagaias/iraf, ataumenghalangmereka danpadamendapatkanelaun-elauna/i! a!-ayydm yangmenekamempenolehisebelumnya.74Olehyangdemikian,penkataan“a!-qurrd” di sini merupakansuatu istilah banu yang dmbenkankepadakaum mmnonti as/ira]’ yangmenentangkerajaan,ataulebihtepat lagi, dan golongana/i! a!-ayydmyangengganmenyerahkankuasa ke atas kampung-kampungdi Iraq; dan menekasangatbersetenudengankenajaan.

Kebanyakan sumber mensifatkan penentang mi sebagaipenentangangolongan a!-qurrd’ di Kufah.’5 Kenyataan IbnA’thamlahyangmempunyaiketenanganyanglebih banyakdanlebihbermakna,menyatakansecanatenpenncimengenaikekacauandiKufah dan penkembangannyayang membawakepadapenistiwapenyingkinanbebenapaonangdangolongana!-qurra’ danKufa.h, danpenstiwa mi dikenali sebagai a!-musayyarrin (penyingkinan).Sementanakenyataan-kenyataanlain bukan sahajatidak lengkap

721bn A’tham, vol. 1, fol. bA.“BA. vol. V, ms.40; Ibn A’tham, vol. I, fols, 8A,9A, 1OA; Isaãni,Aghãni,vol. XI, ms.

30—merekadisifatkanjugasebagai“kaum yangtidakmempunyaiaqaldanagama”(aqwdn laysalahum ‘uqul wa-Idadydn).

74Kita harus ingat bahawa sebahagiandaripadaahl al-ayydmtelah disertai olehpendatang-pendatangbaru dantuntutan-tuntutan merekabolehjadi sudahdilayanikerajaan (Tab. 1/2913).

‘5Hanya Sayfsahaja yang mengaitkan penentangan mi kepadaqurrd’ Basrah(Tab.l/2908)—kenyataanSayfmi telah dibetulkan oleh Ibn al-Athir (al-ICamil, vol. III,ms. 138).

65


dan segi maklumat,malahanrangkaianperistiwanyatidak selariatautersusun.Akibatdan itu pengertiana!-qurrd’ yangsebenartelahdisalahtafsirkankepadapenghafal-penghafalal-Quran.Kesilapantafsiranmi dilakukan oleh Sayfdan dinyatakandi sanasini dalamThrik/i al-Tabari.76 Ibn A’tham pada mulanyasebagaimanajugaSayf, cenderung mentafsirkan a!-qurrd’ sebagai “penghafal-penghafalal-Qur’an” apabila beliau menyatakanpada awalnyamengenaikhutbahSa’id bin al-’As dalarnsebuahmasjid besardiKufah,dengankatanya“Sayalebih sukakepadamerekayangbolehmenghafal al-Qur’an dengan lancar” (a/iabbukum i!!yya (Sa’md)‘aqra ‘ukum !m-kmtdb Alld/i).77 Kekeliruan dan kekaburanmengenaipengertian mi telah diatasi oleh Ibn A’tham apabila beliaumemanggilmenekakemudiannyaas/ira], wuju/i, a!-suJà/id’, rtja! mmnqurd a/i! a!-Kiifah,78 khmyth’a/i! a!-Kãjah, jamci’ah a/i! a!-Kzitáh, danlain-lain. Tidak ada satu pun dan istilah-istilah mi yangmenunjukkanmakna“penghafal-penghafalal-Qur’an”.Tetapiyangjelas ialahbahawaa!-qurrd’ itu ialahsegolonganmanusiadi Kufah,atausebahagiandanipadagolonganas/ira], onang-onangkenamaan,danpemimpin-pemimpinKufah yangtinggal/menguasaikampung-kampung(di Iraq),dandisifatkansebagaionang-orangyangbodoh.Sebahagiandanipadamerekami telahdisingkirdanijawatan-jawatanpenting dalam tempoh pemenintahanKhalifah ‘Uthman dankembali semulake Kufah untuk menyertaipembenontakanpadazamanal-Walidbin ‘Uqbah.7°Misalnya,Yazid bin Qaysal-Arhabi,yang pada mulanya menjadi gabenor Hamadhan pada masapenaklukannyasejaktahun22 H/643 M,8°telahdigantikanoleh Sa’idbin Qays,8’ yang benasal dan keluanga Hamdan yang palingbenpenganuhiaituAl Manibdanketununansukual-Sabi.Datuknya,

“Tab. 1/2295—6, 2928, 2952.‘7Ibn A’tham, vol. 1, fol. 7A.78Adalah besarkemungkinanqurd, kampung-kampung,yang dimaksudkandi sini

merujuk kepadakampung-kampungyangberadadi Iraq (sawad)di mana kaum al-qurrd’ yangmenguasainya.

“Tab. 1/2848.“Ibid., 1/2651 (disini disebutYazidbin Qaysal-FjamdanidanbukanYazidbin Qays

al-Arhabi).Padahakikatnyami tidaksalahkeranaArhabi itu nisbahkepadaArhab,dan sukubadwiHamdãn(Tab. 111/2487),Leidenedition; Ibn Sa’d, Tabaqat,vol.VI, ms. 172)’.

“Tab., 1/2928.

66

PEMBENTUKAN POLlS! PENTADBIRAN ‘UTHMAN

Zaydbin Marib, adalahpemimpinpersekutuansuku-sukuHamdan,Madhhij dan Himyar.82 SetelabdisingkirdaripadajawatannyaYazidbin Qays pun kembali semula ke Kufah dan di sana beliaumuncul sebagaisa!ahseorangpemimpinal-qurri~‘ padamasaSa’idbin al-’Asmenjadigabenor.Adadi antaranyayangtinggaltidakjauhdan KUfah kembalijugake Kufah untukmenyertaipemberontakan.Contohnya,Shurayshbin ‘Awfa al-’Absi, yangtinggaldi a1-Mad~’insejak pemindahanpusat tentera Arab ke Kufah bersama-samaanggota-anggotasukunya dan ‘Abs, telah muncul di - Kufahbersama-samapengikut-pengikutYazid bin Qays a!-Arhabi.83

Kenyataan-kenyataanlain daripada Abu Mikhnaf dan al-Mad~’ini nampaknya bersetuju dengan pendapatIbn A’thammengenaipengertianal-qurrat84Begitujugakenyataan‘Anbari yangdipetikolehal-TabarimenyatakanbahawapadasuatuhariKhalifah‘Uthm~nmenyebutmengenai‘Amir bin ‘Abdillah al-Tamimi, salahseorangpemimpin al-qurra’, dengankatanya “orang menyangkayang beliaupembaca/penghafalal-Qur’An ... demi Allah bahawasebenarnyabeliautidak mengetahuidi manaTuhan” (fa-innaal-ndsyaz’amunaannahuqdri’ . .. Ja-walkihimayadri ayna Allah).85

Dan berbagairiwayatyangdisebutoleh Ibn A’tham, al-Mada’ini,Abu Mikhnaf dan‘Anbari dapatlahdisimpulkanbahawaal-qurrd’

itu bukannyapenghafal-penghafalal-Qur’~n,sebagaimanayangdisangkaolehJ. Wellhausen,M. Hinds, danahli-ahli sejarahIslamyang lain dan tidak pula kaum munafiq, sebagaimanayangditafsirkanolehG.H.A. Juynboll,tetapimerekaitu ialah sebahagiandaripadaahl al-ayydm,parapenerokaIraq yangtelah menguasaipentadbiran kampung-kampung di Iraq sejak awal-awalpembukaannya.Dengankata-katalain, istilah al-qurra’ bukanlahberpuncadan kata dasar Qaf Ra Hamzah yang mengertikan“penghafal-penghafalal-Quran” tetapi dan Qaf Ra Ya yangmerujuk kepada orang-orangyang mempunyai kepentingan-kepentingandi kampung-kampung(Iraq).

Di Kufah, golongan al-qurrE berhimpun bersarna-samapemimpinnya al-Ashtar M~lik bin al-HMith al-Nakha’i untuk

82A1-Hamdanl, 1k/il, vol. X. ed. al-Khaflb, Qahirah, 1959, ms. 41 seterusnya.83BA., vol. V, ms. 45.84Tab.,1/2931.8511ñd., 1/2908.

67


menyatakanrasa tidak puashati merekaterhadappengisytiharanSa’id bin al-’As “bahawa tanahSawAd (Iraq) adalah kepunyaanorang—orangQuraysh.“ Pada masa berlakunya pemberontakanramaidi antarakaum Quraysh,sepertiTalhahbin ‘Ubaydilthb,danpemimpin-pemimpinsukudi KUfah telahbersimpatidanmemihakkepadaSa’id, denganharapanagar tanah-tanahyangdiperolehimerekamelaluidasarpenukarantanahdi Iraq yangdilancarkanolehKhalifah ‘Uthmãn akan terselamat.86 Kaum Quraysh danpemimpin-pemimpinsuku mi telah diistilahkan oleh Sayfsebagaias/iraf a/il al-KuJàh wa sulahtfuhum.87Merekatelahmenulis suratkepadaKhalifah ‘Uthm~nmeminta supayabeliau menyingkirgolonganal-qurr?i’ dan Kufah ke Syria. Setelahmenerimasurattersebut Khalifah pun mengarahkanSa’id bin al-’As, gabenorKufah, supayamenghalaugolonganal-qurr?i’ ke Syria. —

Nama-namagolonganal-qurra’ yang dihalau dan Kufah o!ehSa’id bin al-’As ada!ahsepertiberikut:

al-Ashtar Malik bin a1-H~rithal-Nakha’i

Sa’sa’ahbin Sawhana!-’AbdiZayd bin Sawhanal-’Abdi - - -

‘A’iz bin Hamalahal-Tahwi al-TamimiKumayl bin Ziy~dal-Nakha’iJundabbin Ka’b al-Azdi -

al-Hmithahbin ‘Abdillah al-’A’war a1-Hamd~niThabit bin Qaysal-Nakha’i -

Yazid bin al-Mukaffaf al-Nakha’i, danS’ar bin Qaysa1-H~rithi88

86J/’jd., 1/2908.

87Ibid., 1/2909—golonganal-qurrd’ juga digelar oleh beberapa orang tokoh yangberwibawa seperti Ibn Ishaq sebagaiashrdf mi menunjukkan bahawa golonganashrafpada ketika itu (pada masa penentangan)telah terbahagi kepada duakumpulan: kumpulan pertama terdiri daripada kaum Quraysh dan pemimpin-pemimpin suku, dan kumpulan kedua terdiri daripada golongan al-qurrd’.Perbezaandi antara dua kumpulan tersebut ialah bahawa kaum Quraysh telahmemperolehitanah-tanahdan kekuasaanyangbaru di Iraq, sementaragolonganal-qurra’ telahkehilangankeistimewaan/kekuasaandi negeri tersebut.Selainitu, telahdisokon.g oleh pendatang baru di Iraq, sedangkanal-qurrd’ tidak, namun tarafmerekasebagaiashrajtetapi dipelihara olehKhalifah ‘Uthman (Tab., 1/2909,2929).

88BA., vol, ms. 41; Ibn A’tham, vol. I, fols, 8A—8B; Tab. 1/2917;Ibn Sa’d, Tabaqat,vol. V. ms.24.

68

PEMBENTUKAN POLISI PENTADBIRAN ‘UTFIMAN

Sebaiksahajatiba di Syria,merekatelahditemubualolehgabenor-gabenor, Mu’awiyah bin Abi Sufyan, dan dinasihatkansupayamenyokongkaum Quraysh,dengankatanya bahawa“dan kaumQurayshlah datangnyaimam-imani (Khalifah-Khalifah ...) danmerekalahorangyangpaling muliadi antarasuku-sukukaum Arab

“89 Namun golonganal-qurrd’ tidak mahu bertolakansurdantidak mahumenyerahkankekuasaanmerek4terhadaptanah-tanahdi Iraq. Setelahbeliaugagalmemujukgolonganal-qurr?i’ Mu’awiyahmenggelarmereka(dengansebabkeangkuhandankedegilanmerekaitu) sebagaiorang-orangyang tidak berfikiran dan beragama(aqwam laysat lahum ‘uqul wa-la-adyan).9°Beliau mengutukSa’sa’ahbin Sawhanal-’Abdi dengankatanya“bahawakampungkamu ada!ahseburuk-burukkampungyangberadadi SemenanjungArab (ja-Inna qaryataka sharru qurd ‘arabiyyah).9’ Merekaseterusnyadisifatkansebagaiorang-orangyangmenuturkata-katayang buruk ... dan mendakwa sebagai pembaca-pembacaa!-Qur’an 92

Semasa ketiadaan a!-Ashtar dan pengikut-pengikutnya,musayyarun,yang disingkir (ke Syria), kekacauanberlaku lagi diKufah. Golongan al-qurra’ menyatakantidak puas hati merekaterhadapKhalifah‘Uthmantentangurusantanahyangterbengkalaidan penyingkiran sahabat-sahabatmereka ke Syria. Di antarapemimpin-pemimpin al-qurra’ yang muncul pada ketika itutermasuklah:

Yazid bin Qaysal-Anhabi -

Shunayshbin ‘Awf~a!-’AbsiHujn bin ‘Adi al-Kindi -

‘Amr bin Hamiq a!-Khuzii -

Ziyad bin Khasafahal-Tamimi- -

‘Abdullah bin Tufay! al-Bukharia!-’AminiZiyad bin Nadral-Harithi

89Tab., 1/2810.90Jbid., 1/2913.91Tab.,1/2911—2,merujuk kepadakampung Sa’sa’ah di ‘Umãn, SemenanjungArab,

bukan kepada kampungnya di KUfah, mraq, sebagaimanayang disangka oleh- Juynboll (The Qurrd’ in Early Islamic History, ms. 114).92Tab., 1/2920.

69


Karambin a!-Hadrami a!-Mi!ikiMa’qi! bin Qaysal-RiyahiZaydbin Hisn a!-Sunbusia!-Ta’iSu!aymanbin Surada!-Khuza’ia!-Musayyabbin Nujabahal-Fazari,danKa’b bin ‘Abdah a!-Nahdi.93

Orang-orangdan go!onganqurrã’ mi telah menu!is surat !ayangkepadaSayyidina ‘Uthman dan menyatakankepadabe!iau duaaduan. Pertama, campur tangan kerajaan terhadap tanahterbengka!ai,dan kedua, pengusiranteman-temanmereka danKufah.94Apabi!aKha!ifah ‘Uthmanmenerimasuratlayangtersebut&e!iau bertanyakepadapembawanya,a!-Anzi, “Siapakah yangmenulis surat mi?” Pembawasurat itu menjawab,“Mereka ia!ahorang-orangyangsa!ih,dan ka!anganpembaca-pembacaa!-Qur’an,danmerekami adalahorangberagamadan berjasa”. “Kamu mipembohong”,kataKha!ifah, “Ia mestidibuato!ehal-sufa/w’,ahlal-brxghyi wa al-hasad (orang-orangbodoh, yang tidak me!akukankeadi!an,danorang-orangyangin hati danhasaddengki).”95Padahakikatnyasurattersebutsengajadibuat o!eh go!onganal-qurra’(penghunipenguasakampungdi Iraq) tanpamenyebutnama-namamerekao!eh keranamerekatahu bahawajika sekiranyanama-namamerekadisebutnescayamerekaakandiderao!eh Kha!ifah‘Uthm~n dan gabenornya, Sa’id bin a!-’As.96 O!eh keranakebimbanganmi, pembawasurattersebut,yangjugasa!ahseorangdaripadapengikut ataupenyokongal-qurri’I’, terpaksamenafikanpeng!ibatannyadengan menggunakannama-namaorang yangbaik atauberagamadi Kufah, denganharapanagarKha!ifah akanbersimpatidenganaduan-aduanmereka.Bagaimanapun,apabi!aKha!ifah membacasuratyangkeduayangmenyebutnamaKa’b97

93BA., vol. V, ms. 41; Ibn A’tham, vol. I, fol. lOA.94Kedua aduan mi dapat dilihat dengan jelas dalam surat kedua yang beralamatkan

Ka’b bin ‘Abdahal-Naddi yang berbunyi innaka(‘Uthmän)nafaytakhiy~irahumwa qassamtafa’ahumfi ‘aduwwihim ... (BA. vol. V, ms. 41; Ibn A’tham, vol. I, fol.bA.)

95Ibn A’tham, vol. 1, fob. lOB.96Ibid., fob. bOA.97Beliaujuga dikenali sebagaibbn DhI al-Habakah, yang sebelumnyabeliau pernah

bersama-samaaI-Ashtar, iaitu di permulaankekacauandi Kufah (Tab. 1/2908).

70


dan bapanya,‘Abdah a!-Nahdi, salahseorangdaripadagolonganqurra7’ Kufah, yang dibawa bersamao!eh a!-’Anzi, dan jugadia!amatkankepada Sayyidina ‘Uthman di Madinah, ternyatabahawatujuandanmat!amatsuratitu ia!ahuntukme!ahirkanrasatidak puas hati terhadap tindakan Kha!ifah ‘Uthman dangabenornya,Sa’id, mengenaidua isu yang disebutkandi atas.Justeruitu Kha!ifah mengarahkansupayaKa’b di berkas dandibawake Madinah,untuk menerimahukumandera.Apabi!aKa’bkemba!i semu!a ke Kufah be!iau diha!au pu!a ke kawasanpergunungano!eh Sa’id bin a!-’As.98 Sementaraa!-’Anzi te!ahdise!amatkano!eh ‘A!i binAbi Ta!ib, dankembali keKufahdenganaman.~

SemasaSa’id tidak beradadi KUfah keranapergi bermesyuaratdenganKha!ifah ‘Uthman di Madinah, golonganal-qurra’ te!ahmenghubungia!-Ashtardi Syria dan menggesabe!iau dan rakan-rakannyapu!angke Kufah.’°°Apabi!a a!-Ashtarmenerimasurattersebutbe!iau terus memberitahukepadarakan-rakannya,dankemudian merekadengantidak !engah-!engahlagi ber!epasdanSyriake KUfah, sementaraitu Sa’id masihdi Madinah.’°’Di Kufaha!-Ashtar telah memberi perangsangkepadago!onganal-qurril’denganmenyentuh.perkara yang paling sensitif, iaitu mengenaitanahterbengkalaidi Iraq, dengankatanya “Sa’id te!ah datangmenemuikamu semua,dan dia mendakwabahawatanah Sawad(Iraq) ada!ah ladang orang-orangQuraysh; tetapi kamu semuatahu bahawatanahtersebutada!ahhak kepunyaankamu,bapa-bapakamudandatuknenekkamu yangdiperolehidengantombak-tombakkamusemua.”°2Di sini,al-Ashtar,ketuaumumgolonganal-qurreV, te!ah mengisytiharkanbahawa tanah terbengkalaiitubukan sahajahakmi!ik golongan al-qurra’ masih hidup, tetapitermasukjugamerekayangtelahmeningga!.Da!amrapatumummibeliau menyentuhjuga mengenairnasa!ahelaun atau gaji (‘anY),dengankatanya bahawa Sa’id bin a!-’As te!ah cuba memujukKha!ifah ‘Uthmansupayamenurunkankadargaji orangperempuan

98Ibn A’tham, vol. 1, fols. bOA, dan bIB.99Ibid., fob. mbA.‘°°Ibid.,fob. 13A; Tab. 1/2928; BA. vol. V, ms. 44; bsfahãnl, AghdnI, vol XI, ms. 31.‘°‘Ibn A’tham, vol. 1, fob. 13A; bbn Sa’d, Tabaqdt, vol. V, ms. 21.‘°2bbnSa’d, Tabaqdt, vol. V, ms. 22; Tab. 1/2929;bbn A’tham, vol. I, fob. 8A.

7!


kepada100 dinham(sebelumnya200 dinhamgaji onangpenempuanyang menyertai pepcnangan al-Qadisiyyah, dan gaji onangperempuanyang menyentai peperangan-pepenangansebelum al-Qadisiyyah300 dinham,yangdipanggilal-ayydmdangaji golonganyang benani (a/il al-bala’) kepada 2,000 dirham.103 Sayf telahmenyentuh juga mengenai masalah a/il al-bata’ apabila iamencenitakantentang penaklukanorang Islam di Iraq. Menurutbe!iau, golongan penerokaIraq, yang awal a/il al-ayydrn, padamulanya telah memperolehi taraf a/il al-bald sebagai pengiktinafankepada sifat keberanian mereka menentang orang Sasan dalam

pepenangan.’°4 Kenyataan Sayf di tahap awal mi nampaknya

cenderung untuk memperkatakan bahawa kesemua a/il al-ayydmadalah a/il al-bald’. Dengan kata-kata lain, yang dimaksudkan

dengan a/il al-bald’, ialah a/il al-ayydrn. Di dalam pepenanganal-Buwayb kesemua a/il al-bald’ telah dibeni ganjaran yang tenbanyak

danipadaharta nampasanperang oleh al-Muthanna (Jaddala al-Mut/iannd a/il al-bald’ mm jami’ al-qabd’il,L’°5 Di al-Qadisiyyah,gaji merekatelahditambahdaripada500 dinhamkepadakadaryangbiasa ditenima oleh peserta-pesenta perang al-Qadisiyyah,iaitu 2,000dirham.’°9 Apabila tertubuhnya diwdn padatahun 20 H/641 M,perbezaan gaji antara keduagolongantensebut(a/il al-bald, dan a/ilal-ayydm) telah diadakan; a/il al-bald menenima sebanyak 2,500

dinham setahun,manakalaa/il al-ayydmmencnima sebanyak 3,000

dinham setahun.’°7Perbezaanmi dibuat boleh jadi oleh kenanaterdapat namainya di kalangan bukan a/il al-ayydm yang telah

menunjukkankebenaniandi dalampeperanganmenentangmusuhdiIraq, danoleh keranaitu menekajuga telahmemperolehistatusa/ilal-baln’. Makiumat yangdisampaikanSayf tadi penlu dijelaskan.Pertama,adalahjelas bahawamaksuda/il al-bald’ padaketika ituialah bukan sahaja terdini danipada a/il al-ayydm tetapi jugatermasuk anggota-anggotasuku Arab yang lain yang telahmembuktikan keberanianmereka dalam pepenanganmenakiukiIraq. Kedua, gaji a/il al-bald’ adalah dalam lingkungan antara

‘°3Tab.,1/2929—penjelasanmengenaigaji kaum wanita, ~ilabihat Tab., 1/2413.‘°4lbid.,1/2029, 2036, 2037, dan 2451.‘°5lbid.,1/2198.‘°6lbid., 1/2343.‘°7lbid., 1/2412.

72


2,500—3,000dirhamsetahun,mi termasuk!ahgaji a/il al-ayydm.108

Tetapia!-Ashtartelahmengingatkankepadamerekabahawagajimerekaboleh jadi akanditurunkankepada2,000dirham setahuno!eh Sa’id bin al-’As. Walaupuntidak adabukti yangmenunjukkanyangSa’id mengambi!inisiatif untuk mengurangkangaji al-qurrd’atau a/il al-bald’, beliau sesungguhnyatelah mengurangkangajikaumwanitaKufahdaripada200dirhamkepada100dirham,’°9danbegitu juga telah menurunkan kadar rizq, (elaun bulanan)yangdibayardalambenthkgandum,dan enamkati kepadalimasetengahkati.”°Apabila Sa’id bin al-’As dihantarsemula oleh Khalifah‘Uthman untuk menjadi gabenor Kufah, beliau mengatakankepadanyabahawaia telahberazamuntuk memotonggaji merekayangtidak taatdancubamembantahnya(wa’azama(‘Ulhmdn) ‘alatahrmm ‘a ‘tmyatmhmmlm-umtm’uhu, wa-yuhn’ifti mlayhm).”

Kebanyakan ahli sejarah Islam yang berwibawa seperti al-Baladhuri, Ibn A’tham, al-Isfah~ni,dan Ibn Sa’d berpendapatbahawaketuaumumbagigolonganal-qurra’padaketikaitu ialaha!-Ashtar.”2 HanyaSayf sahajayangcendenunguntuk mengatakanbahawa Yazid bin Qays bin al’As, gabenor Kufah, melantikbeberapaorangpemimpinArabke beberapakawasanbandarKufahtelahmenjadi ketiadaanpemimpin-pemimpin,wa khalat al-KuJàhmm al-ru’asd~Pemimpin Arab yangdilantik ialah al-Ash’ath binQaysal-Kindi ke Adharbayjan,Sa’id bin Qaysal-Hamdani,yangsebelummi menjadi gabenorHamdhan,ke al-Rayy,al-Nusayra!-‘Ij!i ke Hamadhan,al-Sa’id bin a!-Aqra’ ke Isfahan,Malik binHabib al-YarbUi ke Mah, Hakim bin Salamahal-Hizami ke Mawsil,Jarir bin ‘Abdiilah ke Qarqisiyya,Salman bin Rabi’ah al-Bahili keal-Babdan ‘Utaybah bin al-Nahhaske Hulwan. Padaketika ituYazidbin Qaysal-Arhabidanal-Qa’qa’bin‘Amr al-Tamimi beradadi Ki.bfah denganinisiatifmerekasendiri untuk membantumengusirSa’id bin al-’As dan Kibfah. Kedua-duapemimpintersebuttelah

‘°8lbid., 1/2101 (di sini gaji ahl al-bald’ disebutkan sebanyak 3,000 dirham);bandingkan denganaI-’Abi, Tanzimat, ms. 128 (dabam catatan kaki).

‘°~Isfahãni,Aghdni, vol. XI, ms. 31.“°Al-’AbI, Tanzlmãt, ms. 145.“Tab., 1/2934.“2BA vol. V, ms. 45—6; bbn A’tham, vol. I, fols, b3B—14A; bsfahäni,Aghdni~vol. XI,

ms. 31; JbnSa’d, Tabaqdt, vol. V, ms. 22.

73


menghimpunkangolongan al-qurrd’ dan membawa meneka kekawasanal-Jana’ah,iaitu sebuahkampungyangtenletakdi antanaKufahdengana!-Hinah. Di sini merekate!ahbenjayamenewaskanSa’iddanmemaksanyapulangkeMadinah.MenurutSayflagi,padamasamenekaberadadi al-Jara’ahmerekatelahmenghubungiorangMesir dan Basrah supaya bengenak menentang Khalifah

‘3

Ada!ah sukar untuk meyakini kenyataanSayf, terutamanyamengenai kepimpinan dan penanan yang dimainkan o!eh Yazid binQaysdana!-Qa’qa’bin ‘Amn da!amusahamengusirSa’iddan KUfahkerana Sayf sendini ada!ah dan suku Tamim. Beliau boleh jadibermaksud untuk mempenkukuhkan kedudukan al-Qa’qa’,juga danisuku Tamim, yang padaketika itu ada bersama-samaYazid binQays. Tambahan pula, kehadiran al-Qa’qa’ di al-Jana’ah tidakdisebutkan oleh sumben-sumben Arab yang lain, melainkan Sayfsahaja yang selalu menyebutnya secara samar-samar. Menurut IbnSa’d, apabi!a a!-Ashtar dan tenteranya benkhemah di a!-Jara’ahbe!iau telah menghantan Yazid bin Qays al-Anhabi dan ‘Abdullahbin Kinanahal-’Abdi bensama-samatenterasenamai500 onangtiap-tiap seorang ke a!-’Udhayb,dan dani sanalah meneka mengusir Sa’idbin a!-’As.”4 Al-Baladhuni juga benpendapat bahawa Sa’id telahdiusir dani al-Udayb, tetapi dalam hal mi Yazid bin Qays dan al-Qa’qa’ bin ‘Ann tidak memainkan peranan penting, kerana menunutbeliau, sebaik sahajaal-Ashtantiba di Kufah beliau te!ahmenyerugolongan al-qurrd’ dan benkatakepadamerekabahawaKhalifah‘Uthman telah mengubahsistem tanah terbengkalaidi Iraq danmenggantikangabenor-gabenordanpegawai-pegawaiwi!ayah yanglarnadenganyangbait dan merangsangmerekasupayamengha!angSa’id bin al-’As danmasukkeKufah. Sete!ahitu a!-Ashtarpergike a!-Jara’ah,!alu beliaumenyusunangkatantenteranyauntukmenguasaikawasan-kawasandi sekitarbandar Kllfah. Bilangan tenteraa!-Ashtar, sebagaimanayang dianggaro!eh a!-Baladhuri dan IbnA’tham, ia!ahda!am!ingkungan3,000orang,dan500 daripadanyamerupakanpasukantenteraberkudayangdipimpin o!eh Malik binKa’b al-Arhabi, te!ah dihantarke al-’Udhayb. Apabila Sa’id bin

“3Tab., 1/2928,2935—6,dan 2950.“4bbn Sa’d, Tabaqat. vol. V, ms. 22.

74


a!-’As tiba disitu be!iau te!ah bentemudengantentenaMa!ik binKa’b dan seterusnyadiusin ke Madinah sete!ah tewas dalampertempuran.’ ‘~

Sete!ahSa’id bin a!-’As diusin,a!-Ashtandantentenanyakernba!isemulake KUfah,danmenekaberjayamemasukinumaha!-Wa!id bin‘UqbahdanmerampashartabendadanwangSa’id bin a!-’As yangtersimpan di sana.’ ‘~ PadanasayangsamamerekamengisytihankanAbu Musaa!-Ash’ani sebagaigabenorbanuKufah. Bagi pihakAbuMusa sendini te!ah bensetuju menenima jawatan tensebut, dan dipihak Kha!ifah ‘Uthman pula tidak adapilihan lain selaindanipadamengesahkanpenlantikantensebut.’‘~ GabenonKufahyangbanumite!ah berjaya mententenamkansuasanadi Kufah dan memenuhikehendak-kehendakgolonganal-qurra’ (wa-sakkanaAbu Musaa!-nas).”8Wa!au bagaimanapun,mi tidak!ah bermaknaniengurangkankemarahanmenekatenhadapKhalifah‘Uthman dankecendenunganmereka untuk menjatuhkankekuasaannya.Sikap dan penasaantidak puas hati terhadapKha!ifah ‘Uthman telah berkembangsehinggasampaikepadakemuncaknyapadatahun35 H/656 M dika!a be!iaudibunuh. -

KespembunuhanKha!ifah, ‘Uthman merupakankesyangpalingrumit datam sejarah Islam pada masa in o!eh sebabbenbagaigo!ongan manusia dengan kepentingan yang berbeza-bezadikatakante!ahter!ibatdalamkes pembunuhantersebut.Ah!i-ah!isejarahmodente!ahberusahasedayaupayauntuk menye!esaikanmasa!ahmi denganmenyebutkesemuagolonganyangter!ibatda!ampembunuhanKha!ifah ‘Uthman, sentamembincangkanminat dankepentingansetiapgo!ongandan berbagaisegi; namuntidak adaseorangpundaripadamerekaitu yangdapatmenyelesaikanmasa!ahtersebutdengancarayang memuaskan.H.A.R. Gibb, misalnya,te!ahmengatakanbahawasebabber!akunyapembunuhanKhalifah‘Uthman ada!aho!eh keranaterdapatnyakonflik antara orangMekahdengananggota-anggotasukuArab,danbe!iauberpendapatbahawa“ada!ahmenjaditabi’at semulajadibagi anggotasukuArab

“BA. vol. V. ms. 45—6; lbn A’tham, vol. 1, fobs. 13B—l4A.“°BA. vol. V, ms. 46.“7Tab., 1/2930,2935,dan 2950; BA. vol. V. ms.46; Khablfah, Tdrlkh,vol. I, ms. 145,

dan 147.“8BA. vol. V, ms. 46—7.

75


untukmengambi!danmenggunakantanah-tanahyangditak!ukinyabagi faedahperdaganganmereka ~ PendapatH.A.R. Gibbmi telahditolak o!eh M. Hindsda!ammakalahnyayang bérjodo!“TheMurderof the Caliph‘Uthman” denganmenegaskanbahawa“konflik besaryangtimbu! padamasa‘Uthman bukan!ahkonflikantara orang Mekah dengan anggota-anggotasuku Arab,sebagaimanayangdikemukakano!ehProfessorGibb, tetapiadalahantarakepentingankepemimpinanyangsudahberakarumbida!ambentuktradisidengankeistimewaandankepentingankepemimpinanda!ambentukbaruyangberbezayangsudah!amawujud iaitu sejakzamanNabi Muhammad,Abu Bakar dan‘Umar lagi.” M. Hindsberpendapatbahawa “penentangandaripada orang Mesir danBasrahterhadap‘Uthman ada!ahkurang berlandaskansuasanaIslamyangdibawaoleh ‘UmarbenbandingdenganpenentangandanKufah, danbo!ehjuga o!eh keranaitu merekatidak mengge!ardinmerekaal-qurra’ (penghafa!-penghafala!-Qur’an). Orang Ktbfah,katanya,samasepertiorangBasrah,kurangberperananberbandingdenganorang Mesir, da!am peristiwa-peristiwayang membawakepada pembunuhan‘Uthman.” Bagaimanapun,katanya lagi,“merekasemuamempunyaimotif yangserupa,iaitu tidak puashatiterhadappemusatankuasadan campur tangankerajaanda!amkeistimewaan-keistimewaandeJàctoyangmerekaakui sebagaihakmereka; perubahansuasanapo!itik akibat daripada ketibaanpendatangbaru;pengukuhankedudukanpemimpin-pemimpinsukuyangtradisiona!”.’2°Perkarapokokyanghendakdisampaikano!ehM. Hinds di ‘sini ia!ah bahawapenentanganterhadapKha!ifah‘Uthman, samaadadan Mesir, BasrahatauKufah, ada!ahdibuato!eh peneroka-penerokaIraq yang mempunyaikedudukanyangrendahdalamsukumasing-masingtetapimempunyaikeistimewaan-keistimewaandalamIslam.Di antaragolongan-golonganpenentangitu, go!ongan dan Kufah!ah yang mempunyai !ebih banyakkeistimewaantersebut,danjusteruitu merekamendapatge!aranal-qurrd’ (penghafa!-penghafa!al-Qur’an).

“H.A.R. Gibb, “An Interpretation of Islamic History”, dalam Journal of WorldHistory. vol. 1, 1953, ms. 42; (Studies on the Civilization of Islam, London, 1962, ms6.

‘20M. Hinds, The Murder oftheCaliph ‘Uthmãn, International Journal of Middle EastStudies, vol. III, 1972, ms. 450—469;bandingkan dengan Thesisnya,ms. 175—234.

76


Di sini penulismempunyaipendapatyangberbezadani apayangdikemukakano!ehM. Hindstadi, khususnyamengenaionang-orangyangterlibatdalampembunuhanKhalifah‘Uthman,dansetenusnyamengenaitaknifal-qurrd’dansebab-sebabkenapamenekatidak puashati tenhadappemenintahan.Kha!ifah ‘Uthman. Kita mungkinbensetujutenhadappendapatM. Hinds yangmengatakanbahawapenentanganitu dilakukan o!eh peneroka-penenokaIraq yangberkedudukanrendah dalam suku masing-masingtetapi kitaamatlahtidak bersetujudenganbe!iaumengenaidefinisi aI-qurrd’ diKufahsebagai“penghafa!-penghafala!-Qun’an”.’2’ Begitujugakitatidak bersetujudengannyamengenaipenglibatanlangsungorangMesin dan Basnah dalam penistiwa pembunuhan ‘Uthman.Walaupunmi merupakanpendapatumum, tetapi apabi!asetelahdikaji dan diteliti semula bahan-bahan sejarah lana yangdikemukakan o!eh ah!i sejanah yang benwibawa sepenti AbuMikhnaf, a!-Mada’ini, Ibn A’tham, !bn !shaq,a!-Sha’bi,dan lain-!ainnya yang tenmuat dalam sumber-sumben sejarah Islam yangtenkemuka dan mu’tabar sepenti Tdrmk/i al-Tabani, Ansab a!-Baladhuni,En/i !bn A’tham, dan banyak lagi yang tidak penludisebutkan semuanya di sini,didapatibahawapadakeseluruhannya,

perananyangdimainkano!eh onangKufah dalam peristiwapen-bunuhanKhalifah ‘Uthman adalah!ebih besardan perananyangdimainkanoleh pendudukdi kedua-duawilayah,MesindanBasnah.Adalah merupakan suatu kesilapan hesanjika seseorangitumenganggapbahawaketiga-tigawilayah yang disebutkandi atasmempunyai masalah-masa!ah yang sama, sepenti yang dikatakanoleh M. Hinds. Ketiga-tiganya tidak senupa. Kufah, misa!nya,mempunyaimasalahtanahyangterbengkalaidanmasa!ahal-qurra’sebagaimasalahtidak wujud di Mesirataudi Basrah.Selaindanitu,sumber-sumbenyangdisebutkandi atastelahmencapaikatasepakatbahawa isu utama yang timbu! di !raq pada akhin-akhinpemenintahanKhalifah ‘Uthman ia!ah isu tanahterbengkalaidanbagaimanacara menyelesaikanmasalah golongan qurrd’ dantuntutan meneka ke atas tanah tersebut. Semuanyamengatakanbahawa go!ongan qurrd’datangnya dan Kufah. Kecuali Sayfsahajayang mengaitkan meneka dengan penduduk Basnah (a/il al-

‘2Uden,,Thesis, ms. 197, 294, dan 295.

77


Basrah).122Begitujuga be!iaumencenitakantentanginisiatif yangdiambi! o!ehorang-orangMesiruntukmerangsangpendudukKufahdan Basrahsupayasama-samamemberontakmenentangKhalifah‘Uthman”23Walau bagaimanapun,cenitami tidak dinyatakanolehsumber-sumberyang lain. Meskipun benaradadi antaraorangBasrahseperti‘Asim bin Amr al-Tamimi, ‘Arfajah bin Harthamahal-Azdi dan Hudhayfah bin Qays a!-Himyari dikatakansebagaipenerokaatau pendatangawa! ke Iraq, mereka tidak pernahdikenali sebagaial-qurra’ dantidak pernahmuncu! bersama-samagolongan al-qurra’ Kufah, sama ada sebe!um atau se!epaspembunuhan Khalifah ‘Uthman. O!eh sebab golongan al-qurra’tidak ada di Mesir dan di Basrah maka M. Hinds te!ahmemperkenalkansuatu isti!ah baru yang !ebih umum iaitu “earlycomers” (pendatangawa!) yangdikaitkan kepadasemuago!onganpemberontakpadazamanKhalifah‘Uthman.Namunbegitu,be!iau!ebih menitikberatkango!ongan pemberontak dan Iraq yangmerupakanbahanutamabagi kajian tesiskedoktorannya.

Wa!au bagairnanapun,tafsiran M. Hinds mengenaikaum yangmenentangKhalifah ‘Uthman di Iraq adalahtidak sesuailagi jikasekiranyakita menerimahakikat bahawa masa!ah utama yangdihadapi Khalifah ialah masalah tanah terbengkalaidi Iraq.Masa!ahmi te!ahditimbu!kan o!eh golonganal-qurra’ sebahagiandaripadaanggota-anggotasukuArab yangkeci!-kecil dan golongana/il al-ayydmyangtingga! di Kufah; kebanyakanmerekaitu terdiridaripadaorangIslamyanglemahdanbukanparaSahabatNabi.’24Tidak adasebabyang kita bo!eh mengatakanorang Mesir atauBasrahyangmenimbulkankekacauandi akhir-akhirpemerintahanKhalifah ‘Uthman, dan konflik yang sebenarnyaberlaku ia!ahantaragolonganal-qurra’ dengankaum Qurayshdan pemimpin-pemimpinsuku,iaitu golonganpemerintahpadazamantersebut.

Sikap menyokongpihak Khalifah ‘Uthman yang ditunjukkano!ehpendudukBasrahtidak dapatdisangsikan!agi, keranasuasanadi Basrahpadamasapemerintahanbe!iaute!ahdapatdiselesaikanmenerusi penak!ukanyang dilakukan o!eh Ibn ‘Amir, kerana

‘22Tab., 1/2908.‘23Ibid., 1/2949—50.‘24Sila lihat ms. 15, 16, 17.

78


penaklukan mi telah membawakekayaanbesankepadawilayahtersebut;begitujuga Basrahtenletakdi pertengahanjalan perniagaanyang te!ah menjadi sumben ekonomi penting pada masapemenintahanSayyidina‘Uthman.’25 Manaka!abeliaudikepungdiMadinah,onangBasrahtelah memintamemberipentolongan,danmerekadengantidak lengah-lengahlagi datangke Madinah,tetapisebelum menekatiba, Khalifahtelahterbunuh.’26Namundemikian,pennahdikatakanbahawatendapatbebenapaorang Basnahyangdipimpin oleh Hunqusbin Zuhaynal-Sa’di al-Tamimi telahtenlibatdalam penentanganKhalifah ‘Uthman.’27 Jumlah tentera yangmenentangKhalifah ‘Uthman dan Basrahdan pengi ke Madinahdianggarkanseramai 100 orang.’28 Untuk memahamikumpulanpenentangyangkecil mi makaadabaiknyajika kita mengkaji latarbelakangpemimpinnya,Hurqusbin Zuhayral-Sa’di. NamaHunqusdisebutmerata-natadalamsumber-sumberArabsejakpemerintahanKhalifah ‘Uman lagi. Menurut sejanahnya,beliauadalah seonangpenerokadi Iraq, dan pernah memimpin perwira-perwira Islamdalam peperanganuntuk menakluki Suq al-Ahwazpadatahun 1711/638 M.’29 Ia juga turut terlibat dalam penak!ukan Tustar padamasaAbu Musaal-AshanimenjadigabenonBasrahpadatahunyangsamabersama-sarnapemimpin-pemimpinal-qurra’ Kufah, Rib’i bin‘Amir al-Tamimi dan al-Ashrashbin ‘Awf al-Shaybani.’3°Padaketika itu Hurquste!ahberjayamenyerangke kawasanantaraSuqa!-Ahwaz danTustardan memungutcukai kepala (al-jmzyah),danpenduduktempatan.’3’ Sejak itu nama Hurqtb~tidak disebutdida!am sumber-sumber sejarah sehingga kepada ber!akunyakekacauandi Kufah padatahun33 H/651 M danpadawaktu itubeliau termasukdalam golonganal-qurra’ Ktbfah yangdiusir keSyria.’32 Tidak adasebabmengapakita tidak mempercayaiyangHurqus ada!ahsalahseorangpenerokaKufah keranabeliau telahtinggaldi sanasejaknasapenubuhannya;tetapi sete!ahitu be!iau

2sAl’Ali, Tanzlmdt, ms. 6.

‘261bn A’tham, vol. I, fob. 16A; Tab. 1/2954,dan 2985.‘27Ibtd., 1 /2955.‘28BA., vol. V, ms. 59 dan 97.‘29Tab., 1/2541.‘30Ibid., 1/2552—3, dan 2554; Dlnawarl, op. cit., ms. 131—132.‘3’Tab., 1/2541.‘32BA., vol. V, ms. 40, dan 45.

79


berpindah ke Basnah untuk menja!ankankegiatan kempen dikawasanwilayah tersebut,dan akhinnya menjadi sa!ah seorangpang!imapenangBasrab.Sebab-sebabkemuncu!ansemulabe!iaudiKufahdi antanalainnyabo!ehjadi kenanabe!iaute!ahkehi!anganjawatan di Suq al-Ahw~zpada masa pemenintahan‘Uthman.Tambahanpula, penganuhnyadi Basnahsemakin kurang sejakketibaan pendatangbanu ke bandan tensebut. Sementanaitu,penganuhpemimpin-pemimpinsukusepential-Ahnafbin Qays,jugadan sukuTamirn, te!ahsemakinkuat,o!eh keranasa!ahsatudasanKenajaan Khalifah ‘Uthman di Iraq ia!ah mempenkukuhkankedudukanpemimpin-pemimpinsuku. DenganadanyatekananmiIjunqus kembali semu!ake Kufah bensama-samabebenapaorangpengikut, !a!u menyertai perjuangan al-qurra’ Kufah, suatugo!ongan yang sudah biasa dengannya,denganharapan aganjawatannyadi Suq al-Ahwaz dapat dikemba!ikansemula. Dancontoh mi kita dapatmenaniksatu kesimpulanbahawatidak adasebarangpenentanganyangwujud di BasnahtenhadappemenintahanKhalifah ‘Uthman, tetapi apayang wujud ialah penentangandiKufah.Mat!amatpenentanganIjunqu~dannakan-nakannyaada!ahsamasepenti matlamat penentangangolongan al-qurra’ Kufah.Rujukankita kepadaIjunqu~ada!ahpentingkenana,menunutSayf,be!iaute!ah menjadi ketuaumum bagi kumpulan yang dipanggi!go!onganpenentangBasnahyangpengi ke Madinah.’33

Sepanjangpenentangangolonganal-qurra’ Kufah, tujuan danmatlamatnyaialah untuk membebaskantanahtenbengkalaidi IraqdanipadacengkamankaumQunayshdanpemimpin-pemimpinsukudi Kufah. Apabila Khalifah ‘Uthman engganmelayanipenmintaanmeneka, meneka memutuskanuntuk bentindak menentangnya.Sekumpu!ankecil danipadagolonganal-qurra’ tinggalbenselenakdisekitandesa-desadi Iraq, dan adadi antananyayangtinggal dikawasan-kawasanyangjauhuntukmenjalankantugas-tugasmenekasejakpemenintahanKhalifah‘Umanlagi. Contohnya,‘Abdullah binWahb al-Rasibi di Masabadhan,al-Mustawnid bin ‘Ul!afah a!-Taymi al-Tamimi di Ghudah,dekatBasrah,Hilal bin ‘Ullafah a!-Taymi al-Tamimi di Dast Maysan,Rib’i bin ‘Amin al-Tamimi di

‘33Tab., 1/2955.

80


Qandisiyya dan anggota-anggotasuku ‘Abs di al-Mada’in.’34Meneka nanipaknyalebih suka tinggal di tenipat-tenipattensebutdantidak rnelibatkandin nierekadalam kekaeauantensebutyangmembawakepadapengusinanSa’id bin al-’As dan Kufah(34 H/655

M) dan pembunuhanKhalifah ‘tithman padatahun 35 H/656 M.Menekayangtinggaldi bandarKufahtelahbergiatuntukmenyentaikekacauan-kekacauantersebut.

BenikutandenganpengusinanSa’id bin al-’As, golonganal-qurrd’di Kufah telah mengadakanperjumpaanyang dihadini oleh al-AshtanMalik bin al-Hanithal-Nakha’i, Zayd bin Sawhanal-’Abdi,Ka’b bin ‘Abdah bin Dhi al-Habakah al:Nahdi, Abu Zaynab,Zuhaynbir~‘Awfa al-Azdi, Muwanni’ al-Asadi,Kumayl bin Ziyada!-Nakha’i dan ‘Umayn bin Dabi’. Dalam penjumpaanmi merekamenyimpulkanbahawa“tidak seonangpun yangboleh mengangkatkepalanyaselagiKhalifah masihbenkuasa(ldyarjü’ ra’sun md-c/arid‘Uthman ‘ala al-nas) ~ Tidak lanaselepasitu, Kumayl bin Ziyadal-Nakha’idan‘Umaynbin Dabi’di!aponkante!ahpengikeMadlnahuntuk membunuhKhalifah ‘Uthman, tetapi ma!angnyausahamigagal.~3OKemudian, iaitu lebih kurangpadaakhin-akhintahun34H/655M, sekumpulandanipadaal-qurra’ Kufahdi bawahpimpinanKa’b bin ‘Abdah telah benmesyuanat- di Madinah untukmembincangkandasanpemenintahanKhalifah ‘Uthman di Iraq.Da!ammesyuanatmi menekamemutuskanuntukmenemuiKha!ifahpadatahunbenikutnya(35 H/656 M).’37 Padaakhir bulan Syawaltahun 35H/656 M kumpu!an lain danipada al-qurra’ Kufahbenjumlah200 onang,ataumenunut Sayf, antara600 hingga 1,000onangte!ahben!epasdan Kufahke Madinah,’38denganmewaki!kanYazidbin Qaysa!-Anhabidanpengikut-pengikutnyauntukmenjagakepentinganmenekadi wi!ayah Kufah. Yang mengetuaikumpu!anitu ka!i mi ia!ahZayd bin Sawhanal-’Abdi, Ziyad bin a!-Nadna!-Hanithi dan ‘Abdu!lah bin ‘Asamm; di ka!angan pemimpin-pemimpin mi ‘Amn bin a!-’Asammtelah menjadi ketuaumum.’39

‘34Ibid., 1/2202—8, 2211, 2245, 2463 dan 2487.‘35Ibid., 1/3034.‘36Ibid 1/3034—5.

‘37BA., vol. V, ms. 59.‘38Ibid., ms. 59 (Abti Mikhnafl, 97 (Wãqidl); Tab., 1/2954 (Sayf).‘39Tab., 1/2954.

81


Menunutpendapatlain pu!aketçiaumumbagikumpu!anmi ialaha!-Qa’qa’ bin ‘Amn a!-Tamimi.’4° Wa!au bagaimanapun,kebanyakannya,sepentiAbu Mikhnaf, a!-Waqidi danKha!ifah binKhayyat, mengatakanbahawaketua umum kumpu!an tensebutada!aha!-Ashtan,danbukan‘Ann bin a!-’Asanmataua!-Qa’qa’bin‘Ann.’4’ Tambahan pula, naklunat mengenai ‘Aman bin a!-‘Asamm tidak banyak. Hanya al-Qushayni al-Hanithi da!ankitabnya Tank/i al-Raqqahyang adamenyebutkantentang‘Annatau ‘Unn bin a!-’Asamm dan saudaranya,‘Abdu!!ah bin a!-‘Asamm, sebagaipendudukal-Raqqah.’42Mereka mula munculbensama-sanagolonganal-qurra’ Kufah padatahun 35 H/656 Mdan hanyadisebutda!am niwayat Sayfyang tidak disokongo!ehsumben-sunbenlain.Dalankesa!-Qa’qa’bin ‘Ann a!-Tanini pula,kita tidak pasti sanaada beliau nenghadinkandin padanasapengepunganKha!ifah ‘Uthnandandi Madinahatautidak,keranabeliau sudah menunjukkan keengganannyabukan sahajauntuknenghapuskanSayyidina‘Uthman tetapijuga pengusinanSa’id binal-’As dan Kufah. Ini ben!aku tenawa!sedikit sebe!unpenistiwapengusinanSa’id. MenunutcatitanNakha’i yangdipindahkano!ehSayf,apabi!aa!-Ashtana!-Nakha’i masihda!anbuangandi Synia,Yazid bin Qaysal-Anhabitelahnemuncu!kandini di Kufah untukmenghapuskanSayyidina‘Uthnan. Tetapidi sanpingitu, tendapatsekumpu!anonang di Kufah yang engganmenentangSayyidina‘Uthman dan hanya bensetuju memecat (isti’fa’) Sa’id danijawatannyasebagaigabenonKufah.Menekadiketuaiolehal-Qa’qa’bin ‘Ann a!-Tamimi.Apabilaal-Qa’qa’bin Ann ditanyaolehYazidbin Qaysmengenaisikapdanpendiniannya,be!iaunenjawab“akulebih sukamengikutpendapatnanai . . .“ dan setenusnyabenkatakepada Yazid “adakah go!ongan ninoniti tidak nau menunutkeputusannamai?”43 Di sini je!as bahawaa!-Qa’qa’ bin ‘AnnengganuntukmengecanSayyidina‘Uthnan wa!aupunbe!iautidakmengha!angtenhadaptindakannemecatSa’id bin a!-’As. Ini bo!eh

‘40Ibid., 1/3009.‘4’BA., vol, V,ms. 59 (AbU Mikhnaf), 97 (Wãqidl); Khallfah, Tdrlkh, vol. 1, ms. 145.‘42A1-Qushayri al-Harrãni, Tdrikhal-Raqqahwa man na:alahd mm ashdb rasul Allah

aIm wa al-tabi’in wa al-fugahd’ wal al-muhaddithin, ed. al-Na’shni (Hamat1378/1959), ms. 16, dan 58.

‘43Tab., 1/2928, 2935—6 dan 2950.

82


jadi kenanaal-Qa’qa’ bin ‘Ann sudahnenpunyaikedudukanyangbaik sebagaipeminpinsukuyangmempunyaipengikutyangnanaidi Kufah, akibat danipada dasan Khalifah ‘Uthnannempenkukuhkankedudukanpenimpin-peninpinsuku di Inaq.Dengan kata-kata lain, a!-Qa’qa’ bin ‘Ann dan onang-onangseunpananyate!ah nendapatfaedahdan dasan‘Uthnan itu.

Kebanyakangolonganal-qurrd’ KufahyangpengikeMadinahituada!ahtendini danipadanenekayangdiusin ke Syria padatenpohhan. Meneka ialah Sa’sa’ah bin Sawhan al-’Abdi,Zayd bin Sawhana!-’Abdi, a!-AshtanMalik bin al-Hanitha!-Nakha’i,danZiyadbin a!-Nadna!-Hanithi al-Madhhiji.’44 Apabila nenekasanpaidi Madi-nah, 400 onang Mesin yang dilaponkan pengi sana, telah kern-bali senula ke Mesin setelah penrnintaanrnenekaditenirna olehKhalifah.’45 Sernentanagolongan al-qurra’ Kufah tenus tingga!di Madinah kenana nasa!ah-nasa!ahneneka nasih belundiselesaikan.Penanandankepinpinana!-Ashtannulatennanpakdisanaapabila beliau ditanya tentang nananakan-nakannya,olehSayyidina ‘Uthnan nengenai hajat nenekanenenuinya.Be!iaunenjawab,“Meneka nahu kanu, ‘Uthnan, rnenilih antanadua:me!etakkanjawatansebagaiKhalifah ataumenyeksadini kamusendini, dan jika kamu enggan benbuatsalah satu danipadanya,nenekaakannenyenangkanu.’46Padanasayangsana,al-Ashtanbentanyapu!a kepadaSayyidatina ‘A’ishah, bekas isteni Nabi,tentangpendapatnyarnengenaitindakanyangsehanusnyadiambiltenhadap Khalifah ‘Uthnan. Apabi!a Sayyidatina ‘A’ishahnengatakanbahawaia tidak sukakepadapentunpahandanah,a!-Ashtan nenpeningatkannya.“Kanu, ‘A’ishah, telah nenjenputkani datangtetapi apabilasanpaikepadapeningkatpentenpurankamupula yang rnengha!angnya(katabtunnamlaynahattdmd/ia qdmalal-hanbu ‘ala sdq ansha’unna tan/iaynd,)~ Sa’sa’ah bin Sawhandikatakanjuga te!ahmernainkanpenananpentingda!an penistiwapengepungannumahKhalifah ‘Uthmandi Madinah.Apabilabe!iauditanyao!ehKhalifah ‘Uthman mengenaisebab-sebabgolonganal-

‘44Ibid., 1/2954; BA., vol. V, ms. 59 dan 97; Khallfah, T’drikh, vol. 1, ms. 145.‘451bn A’tham, vol. I, fob. 14A.‘“Tab., 1/2989—90;Khallfah, Tdrlkh, vol. 1, ms. 147; Ibn Sa’d, Tabaqdt, vol. III, pt. i,

ms. 50.‘47BA., vol. V, ms. 102; Ibn A’tham, vol. 1, fol. 20B.

83


qunna’ Kufah tidak puashati beliaumenjawab,“kanu telahdiusindanipadanumah-numahkami (Kufah)dengancanayangtidak benan(uk/nj/na mmn dmyanmnabm-ghmynhaq)”.’48 Yang dinaksudkano!ehSa’sa’ahdi sini ialah mengenaipengusinango!onganal-qunna’ daniKufah ke Syria tempoh han. -

Meskipun begitu, al-Baladhuni dan Ibn A’than nelaponkanbahawapadasatu han al-Ashtantelah pengi ke nunahSayyidina‘Uthman di Madinah dan nenbunuh salah seonangdanipadapengikutnyayangbennamaNatil. Sebe!unNatil dibunuh,kataa!-Ba!adhuni,beliau telahbenkata,“Sesungguhnyaal-Ashtan!ahyangmemenangsangonangdansemuawi!ayah supayanenentangKhali-fah ‘Uthmân (wal-llahm al-As/tan allad/im sara al-bc/ad kullaha ‘alaammn al-mu‘mmnmn)”.’49 Ini nenunjukkanbahawaal-Ashtan adalahada!ahpeninpin unun golonganal-qunna’padaketika itu. Dalankenyataanlain Ibn A’than ne!aponkanbahawaal-Ashtantelahdianggap sebagaisalah seonangdanipada penyenang Khalifah‘Uthman,’5°senentana‘Awanah, salahseonangahli sejanahyangbenwibawa bagi al-Tabani,menganggapa!-Ashtan sebagaisalahseonangpembunuhKhalifah tensebut.’5’

Hingga kini, dandi sepanjangpemenintahanKhalifah ‘Uthnan,kesenuagolongan al-qunna’ nanpaknyate!ah bekenjasanadansaling memahamisatu sama1am; dan dan segi politikya nenekatelah bensatu di bawah pemimpin-pemimpin meneka untukmempenjuangkankepentinganmeneka di Iraq. Tidak ada pen-pecahanberlaku di kalangan meneka, atau di kalangan umatIslamsecanakeselunuhannya.Tetapikeadaanmi te!ahbenubahpadanasapemenintahanSayyidina‘A!i, yangakankita cubatenangkandidalambabbenikutnya.

1~~IChalifah,flrikh,vol. 1, ms. 149.‘“BA.. vol. V, ms. 81.“°Ibn A’tham, vol. 1, fol. 26B.“Tab., 1/3256.

84

BAB KETIGAPerangSaudara Pertama Dalam

Islam

PembunuhanKhalifah‘Uthm~nmerupakansuatutragedi:Keadaankucar-kacirdankebingungantersebardi seluruhpelusukempayarIslam.Persoalannya,siapakahyangakanbakalpenggantiSayyidina‘Uthman?Siapakahdi antaratokoh-tokohIslam yangbenar-benarberani tampil ke hadapan untuk menjawat jawatan tersebut?Terdapathanyaduakenyataandalam Tarikh al-TabarimengenaiperistiwaselepaspembunuhanSayyidina ‘Uthman: PertamaolehSayfdankeduaolehal-Sha’bi. Sayfmenyatakanbahawapadahariyangkelima pembunuhanSayyidina‘Uthm~npendudukMadinahmula sibuk mencari bakal Khalifah yang baru; beberapaorangdaripada anggota Majlis Tertinggi (shurd), seperti Talhah binUbaydillfl, al-Zubayr bin AwwAm, Sa’d bin Abi Waqqasdan‘Abdullfl bin ‘Umar telah dicadangkan,tetapi pada akhirnya,merekamencalonkanSayyidina ‘Au bin Abi Talib, sepupudanmenantu Nabi Muhammad s.a.w., untuk menjadi Khalifah.Menurut kenyataanin Sayyidina ‘Au dipilih berdasarkanduasebab:Pertama,keranabeliau orangyang mula memeluk Islam,kedua, kerana hubungan kekeluargaannya dengan Nabi.’K.enyataanal-Sha’bi2yangdisokongoleh kebanyakansumberyangkuat, ~ mengatakanbahawa hanya Sayyidina ‘Au sahajayang

‘Tab., 1/3037—4, dan 3076.2lbid., 1/3066dan seterusnya.3BA/ms.vol. 1, ms. 341—6; IbnA’tham, vol. 1,fols, 22A—23A;Ya’qubi, Tarikh,vol. II,ms. 178—9.

85


dicalonkanuntuk menjadipenggantiKhalifah ‘Uthm~n.Menurutal-Sha’bi,golonganaI-qurrd’ KUfah yangmasihberadadi Madinahsejakhan-hanpengepunganrumahSayyidina‘Uthm~n,telah teruspergimenemuiSayyidina‘Au danmemintabeliaumenjadiKhalifah,dan a!-Ashtar Malik bin al-Harith al-Nakha’i, salah seorangpemimpin merekayangutamatelah memainkanperananpentingdalam pemilihan Sayyidina ‘Au. Pada mulanya Sayyidina ‘Auengganmenerimajawatantersebut,tetapi al-Ashtarterusmenggesasehinggabeliau menjadiserbasaiah.4

Selain dan sifat seorangMuslim yang awal dan berhubungankeluargadenganNabi, Sayyidina ‘Ali adalahseorangyangsudahlama di Madinah, dan boleh dikatakan di sepanjang hidupdewasanyadihabiskandi sana,justeruitu beliaumenjadipopulardikalangan golongan Ans~r,penduduk—Islam di Madinah. Olehsebabitu kita dapatigolonganAnsarberdiri teguhdi belakangnya,sepertijuga golonganal-qurra’ di Kufah, yangmengharapkanagarbeliau dapatmembelakedudukanmerekadi Iraq. SesungguhnyaSayyidina ‘Ali telah menunjukkan sikap positifnya terhadapgolonganal-qurra’ apabila beliaupada satu ketika menasihatkanKhalifah ‘Umar supayamenjadikantanah terbengkalaidi Iraqhakmilik orangramaidantidak dibahagikankepadasesiapa.Begitujuga padamasapemerintahanKhalifah ‘Uthman, sekali lagi beliauberjaya menunjukkankewibawaannyauntuk memihak kepadagolonganal-qurra’. PertamaapabilabeliaumenyelamatkanJundabal-Azdi, salahseorangpemimpinmerekadan dihukum mali atauhukum dera semasaal-Walid bin ‘Uqbah menjadi- gabenordiKufah; keduaapabilabeliau menyelamatkanal-’Anzi, pemimpinmereka yang lain dan hukuman yang samapada masagerakankekacauandi Kufah iaitu padatahun33 H./654 M.5

Sesungguhnya,jarangadaorangberanimengambilalih jawatanpenting dan bertanggungjawabseperti itu, khususnya dalamkeadaanyanggentingdantragik in Walau bagaimanapun,setelahdifikirkan beberapalama dan dalam keadaanyang serba salahSayyidina ‘Ali telah bersetujuuntuk dilantik menjadi penggantiKhalifah ‘Uthmandengantujuanuntukmemeliharakesatuanumat

4Tab., 1/3074—5; bandingkandenganBA/ms.vol. 1, ms. 342.5SiIa lihat ms. 68, 97.

86

PERANG SAUDARA PERTAMA DALAM ISLAM

Islam danmenyelamatkanempayarIslam daripadamenjadikucar-kacir.6

Sayyidina‘Ali dilantik denganrasminyadi Madinahpada25 Dhual-Hijjah tahun 35 H., bersamaan23 Jun tahun 656 M. sebagaiKhalifah yangkeempatoleh keseluruhangolonganAns~r(lamya-takhallaj ahadun mm al-Anszir il/a baya’a),7 dan orang-oranglainyangberadadi Madinahpadaketika itu, termasuklahgolonganal-qurrd’ yangmerupakanorangyangpa~ngbersemangatmenyokongKhalifah yangbarudilantik itu.8 Setelahitu keseluruhanempayarIslam,kecualiSyria,ikut memberikesetiaankepadaSayyidina‘Ali.9Wilayah Kufah adalah di antara wilayah yang mula-mulamemberikan kesetiaantersebut.’°Pada saat-saatmi al-Ashtarmuncul sebagai pemimpin utama di kalangan penyokong-penyokong Sayyidina ‘Ali. Menurut Ibn A’tham, apabilasekumpulanpenyokongyang terdiri daripadasepuluhsukukaumdan Yamandan pemimpin-pemimpinnya,termasuksukuNakha’yangdiketuai olehHishambin AbrahahdansukuMur~doleh ‘Abdal-Rahm~inbin Muljam, tiba di Madinah untuk memberikankesetiaanmerekakepadaSayyidina‘Ali, yangterakhir menghantaral-Ashtar untuk menyambut dan mengalu-alukan kedatanganmereka.”

PemerintahanSayyidina‘Ali merupakansuatumasayangtelahmerakamkan perselisihan dalam negeri yang amat serius.Sesungguhnyabeliautidak terlibat secaraperibadidalamperistiwapembunuhan Khalifah ‘Uthman. Namun begitu, penyokong-penyokong ‘Uthman, khususnyapenduduk Syria, masih dapatmengatakanyang beliau tidak berusahauntuk menyelamatkan

6Tab., 1/3073—5,dan3160; Ibnal-Athlr, aI-Kdmi/,vol. III, ms. 192—4;M.A. Shaban,op. cit., ms. 71.

7Tab., 1/3072.8Ada beberapapendapatyang- mengatakanorang yang pertama memberikanketaatsetiaan(ba’ay) kepada‘Au ialah al-Ashtar(Tab. 1/3069,3075,3077; BA/ms.vol. 1, ms. 342dan345;IbnA’tham, vol. 1, fols. 248dan25A;EL. Petersen,‘All danMu’ãwiyah, “the Riseof the UmayyadCaliphate,”dalamActaOrientalia, XXIII,1959, ms. 160)—adapulapendapatyangmengatakanTalhahdanal-Zubayrorangyangmula memberibay’ah kepadaTdrikh, vol. 11, ms. 178).

9Tab.,1/3067,3068; BA/ms.vol. 1, ms. 344; Ibn A’tham, vol. 1, fols. 24A, 268.‘°Tab.1/3089;BA/ms.vol. 1, ms. 344; Ibn A’tham, vol. 1, ms.24A,Mas’Udl, Murüj,

vol, 11, ms. 362.“lbn A’tham, vol. 1, fols, 24A—24B.

87


nyawa Khalifah, walaupun beliau pada ketika itu berada diMadinah.Khalifah ‘Uthmandikatakantelahterbiardantidak adasesiapadaripadapendudukMadinah yang benar-benarberusahauntuk mempertahankanbeliau.’2 Bagi pihak Mu’~wiyah,gabenorSyria dan sepupukepadaSayyidina ‘Uthm~n,setelahmendengartentangperlantikan:A1i , terusmarahdan engganmengiktirafkan‘Ali sebagai Khalifah dan menuduhnya bersubahatdenganpembunuh-pembunuhKhalifah ‘ ~Walau bagaimanapun,perpecahandan pertelingkahanantara kedua itu tidak berlakusehinggalahtamatnyaperangJamal.‘~

Suatuperkarayangpaling seriusyang perlu disebutkandi sini,mengenaiperistiwaperlantikanSayyidina‘Ali ialah bahawabeliautelahmembenarkandirinya di sokongoleh golonganal-qurr?x’ yangtelah menumpahkandarah Sayyidina ‘Uthman, dan seteruketatkepadakaum quraysh.TindakankaumQurayshtcrhadapperistiwatersebut amatlah kuat dan cepat; kedua-duapemimpin kaumQurayshyangpalingberpengaruh,Talhahdanal-Zubayr,yangpadamulanyabersetujudenganperlantikan‘Ali ,‘ ~telahberpalingtadahmenentangnya.Adalah perlu diingatkan bahawa kedua-duapemimpinQurayshmi telahmemperolehitanah-tanahdi Iraq kesandaripadadasarpertukarantanahyangdilaksanakanoleh Khalifah‘Uthm~ndi negeri tersebut.’6Di Kufah merekamemiliki rumah-rumahyangbolehjadi diperolehisemasapemerintahan‘Uthm~n.’7Selain hartabendayangdisebuttadi, Talhah telahmenggunakankekayaannyayangbanyakdi Iraq untukmembantuanggota-anggotasuku kaumnyadan Banu Taym; misalnya, beliau telah memberi

‘2Tab. 1/2941—50;BA. vol. V, ms. 59—109; Ibn A’tham, vol. 1, fols. 13A—21A.‘3BA/ms.vol. 1, ms. 343—344;Tab. 1/3089;Ibn A’tham, vol. 1 fols. 26A—27A.‘4Peterson,op cit., ms. 174.‘5Tab. 1/3069,3072, 3067—7,3 185—6;BA/ms.vol. 1,ms. 432dan447,di manaTalhah

danal-Zubayrdipaksamemberibaja/ikepada‘All. Tab. 1/3075;BA/ms. vol. 1, ms.342. 11, ms. 178, di mana dikatakan kedua pemimpin itu benar-benarikhlasmemberikanbay‘ah kepada‘Au.

16MengenaihartaTalhahdi Iraq,sila lihat BA/ms. vol. 1,ms. 499,502—3; Tab.1/2854;BF. ms.IbnSa’d,Tabaqat,vol. III, pt. i, ms. 157—158;Ya’qubi, Mushaka/atal-nasii-zamanihim,ed. W. Willward, Beirut, 1962, ms. 14; Mas’udi, Muruj, vol. III, ms.342—mengenaiharta‘al-Zubayr di Iraq, sila lihat, BA/ms. vol. I, ms. 430—431;Ya’qubi, Mushdkd/dt.., ms. 13; Ibn Sa’d, Tabaqdt,vol. III, pt. i, ms. 77; Mas’udi,Muruj ..., vol. II, ms. 342.

‘7Ya’qübi Mushdka/dt.., ms. 13; IbnKhaldUn,Muqaddimah,Beirut, 1900;ms.204—5.

88


Sayyidatina‘A’ishah sebanyak10,000dirhamdanSubayhal-Taymisebanyak30,000dirham.’8

Kedua-duaorang pemimpin Quraysh, Talhah dan au-Zubayrwalaupunpadaawaunyamerekadapatbergerakdenganbebasdanmenguruskanharta bendamereka di Iraq tanpadiganggui olehsesiapa,kini ternyatabahawakeadaandi Iraq sudahberubah,dankedudukanpihak pemberontakgolonganaI-qurrd’ yangmenentangkerajaan‘Uthm~nsemakin bertambahkuat setelahterlantiknyaSayyidina ‘Mi. Dengan kata-katalain, kedudukanpengaruhdankekuasaanTalhahdanal-Zubayrdi Iraq kini telahdiganggu-gugatoleh golonganal-qurra’. Demi untuk mempertahankankedudukandan harta benda mereka di sana, mereka memutuskanuntukmenentang Sayyidina Ali dan penyokong-penyokongnya,termasuklahgolonganal-qurra’; apabilamatlamatmi tercapaimakakedudukanmerekapastiterjaminbukansahajadi Iraq malahdi al-Hijaz. Oleh itu jelaslahbahawasebabutamapenentanganmerekaterhadapSayyidina‘All bukanlahkeranauntuk menuntutbela keataspembunuhanKhalifah ‘Uthman, sebagaimanayangdisangkasetengah-setengahahli sejarah, tetapi kerana hendakmempertahankanhak-hakdankeperibadianmerekadan diancam.

Setelah menyedari tentang ketiadaan harapan untukmendapatkansokongandi Madinah,merekapergike Mekahuntukmendapatkan sokongan daripada Sayyidina ‘A’ishah, jugaberketurunanQuraysh dan suku Taym, denganharapanagarmereka dapat menjamin kekuasaanmereka. ‘A’ishah adalahsekeluargadan sesukudenganTalhahdan al-Zubayr,sudahlamabermesradenganmereka,danmendapatfaedahdaripadakekayaanTalhahdi Iraq. Bolehjadi beliaubercita-citabahawaapabilaK.hali-fah ‘Uthm~nyang sudah berusia itu meninggal dunia, ahlikeluarganya,Talhah,atauabangiparnya,al-Zubayr,akanmenjadiKhalifah. SemasaSayyidina‘Uthm~ndibunuhbeliau tidak beradadi Madinah,beliauberpatahbalik ke Mekah,padawaktuTalhahdanal-Zubayrsudahmenunggudi sana. Di Mekah merekamendapatsokonganyang lebih ramai daripadakaum mereka iaitu kaumQuraysh.’9Beberapaorangpemimpinyangbarusahajadisingkirkan

‘8Ibn Sa’d, Tabaqdtvol. III, pt. i, ms. 158.‘9Tab. 1/3102.

89

SEJARAHAWAL PERPECAHANIJMAT ISLAM

dan jawatan oleh Sayyidina ‘Ali seperti ‘Abdull~h bin ‘Amir,gabenordi Basrah,Ya’la bin Umayyah,gabenordi Yaman,danahlikeluargaUmayyahyangmenjadigabenordi KufahsemasaKhalifah‘Uthman seperti al-Walid bin ‘Uqbah dan Sa’id bin al-’As,dilaporkan telah memberi sokongankebendaankepadagerakankaum QurayshMekahbagi menentangSayyidina‘Ali.2°Pemimpin-pemimpin Umayyahsepertial-Walid bin ‘Uqbahdan Sa’id bin al-‘A~adalahahli anggotakeluargaKhalifah ‘Uthm~nyangmasyhur.Merekasecaratabi’i masyghuluntuk mengekalkankekuasaanditanganahli keluargaUmayyah.SementaraTalbahdan al-Zubayr,pemimpin gerakan kaum Quraysh Mekah, mahukankekuasaandalamempayarIslamterletakdi bawahpenguasaanorangQuraysh.Akibat perebutankuasadan tidak adapersefahamanin timbulperpecahan antara Talbah dan al-Zubayr serta pengikut-pengikutnyadan kaum QurayshdengankeluargaUmayyahyangdipimpin olehSa’id bin al-’As. SaidmengatakankepadaTalbahdanal-Zubayrbahawajika merekamenangdengan‘Ali kekuasaan(a!-‘amr) mestilahdiserahkankepadaanak-anakSayyidina‘Uthman;tetapi apabila Talbah dan al-Zubayr menyatakan,“Kita mestimenyerahkanperkaratersebutkepadaahli keluargaMuh~jirin,orangMekah,nad’u shuyukhal-muhajirinwa-naj’a!uha!iabna’ihim,”Sa’id bin al-As dan ahli keluargaUmayyahyang lain, yangpadaawalnya bersama-samatentera Talbah dan al-Zubayr, telahmeninggalkantenteraitu.2’

‘A’ishah rnencadangkanpengikutnya melakukan seranganterhadapMadinah;adadi antarapengikutnyayangmencadangkanmereka supaya menyerang Kufah; manakala yang lain pulaberpendapatagarmerekamemintasokongandaripadaMu’~wiyahdi Syria. Akhirnya, setelahsemuacadangantadi tidak dipersetujui,

TalbahmengesyorkanmerekasupayamenyerangBa~rah,dansyormi telah di terima umum, melihatkan bahawapendudukBasrahmempunyai hubunganrapat denganTalbah, dan merekajugamerupakanpenyokong-penyokongKhalifah ‘Uthman,dantentangketaatanmerekaterhadap‘Uthman telahditunjukkansejak awal-awallagi. Selainitu, merekanasatakutuntukmenyerangKufaholeh

20Ibid., 1/3098—3105;BA/ms.vol. 1, ms. 347.21Tab.,1/3103—4.

90


kenanakeseluruhana!-qurrd’ akanmenentangmeneka;merekajugatakutmenyerangMadinaholehsebaborangAnsanakanmembantuSayyidina ‘All dengansepenuhnya;merekajuga sedanbahawaMu’awiyah,gabenonyangkuatdanbenpenganuhdiSyria,tidak akanmenyokong meneka;dan sesungguhnyaMutwiyah dan selunuhpendudukSyria tidak memihak ke mana-manadalam penistiwapenangJamal.22

SetelahmengadakanhubungandenganpendudukBasnah,tentenadan Mekahyangdipimpin olehTalhahdanal-Zubayn23telahmanake sana.JumlahtentenaMekahyangpengi ke Ba~nahadalahdalamlingkunganantana600—1,000onang,dantujuanmerekakesanaialahuntuk menawanNegeni Iraq.24

Setelahmendengankanpemengianmenekake Basnah,Sayyidina‘All dan para penyokongnya yang benada di Madinah,kebanyakannyaonangAnsandangolongana!-qurra’ telahtunutpengike Iraq bagi tujuan untuk menghalangmenekadanipadamenguasaiwilayahtersebut.Apabilatiba di al-Rabadhah,duaonangageniaituMuhammadbin Abi BakndanMuhammadbin Ja’fan,telahdihantanke KUfah oleh Sayyidina ‘Ali untuk mendapatkansokongandansana.GabenonKUfah,Abu Musaal-Ash’ani,dikatakantelahengganmenenima kedatangan meneka dan setenusnya- tidak mahumenyokong ‘Ali selagi pembunuh-pembunuhKhali fah ‘Uthmantidak disenahkandan dihukum.25 Kenyataanmi amatlahdinagui,oleh bebenapasebab;pentama,adalahtidak mungkinonangsepertiAbuMusäal-Ash’anicubamelakukanpnasangkatenhadapgolongana!-qurrd’ di Kufah yangtelah melantik beliau sebagaigabenondiwilayah itu tempoh han.Keduanya,adalahtidak munasabahyangAbu Mus~tsendini benniat untuk membenangsangorang Kufah

22BA/ms. vol.!, ms. 346—7; Tab., 1/3099—100dan 3104; Ibn Al-Athir, a/-Kami/,vol.!!!, m.s.207—8 —

23Walaupunada di antaraahli sejarahyang mengatakan‘A’ishah yang menjadipemimpin dalam gerakan kaum Quraysh Mekah menentang ‘Ali sehinggaterjadinyaperangJamal,pendapatmi adalahbertentangandenganyangsebenar,dantidakberlandaskansejarah.TidakadadalamsejarahArab/Islam,khususnyadiperingkat awal, kaum wanita dilantik menjadi ketua, terutamanya dalamketenteraan.Apa yang sebenarnyaberlakq ialah keranakecenderunganmerekauntukmembesar-besarkan‘A’ishah, selakubekasisteri Nabi.

24Tab.,1/3101, 3105; BA/ms.vol. 1, ms. 346—7, dan 349.25Tab. 1/3139,3140—!,dan 3145.

91


supayamenekamembelakematianKhauifah ‘Uthman,sedangyang

tenakhirtelahmenyingkinkannyadan jawatan gabenonBasnahuntukdigantikanoleh ahli keluarganya,Ibn ‘Amir, pada tahun 29 H./634 M. Sejakitu, Abu Mush al-Ash’ani bekenjasamadenganSayyi-dma‘Ali danagen-agen‘Ali yangdihantarke Kufah keranabeliaubertujuanuntuk membezakanantanamenekayang terlibat dalampembunuhanKhalifah ‘Uthm~tndenganyangtidak. Adalah patutdiingat bahawakebanyakanpendudukKufah, khususnyakaumpendatang baru, tidak tenlibat dalam penentangantenhadapKhalifah ‘Uthm~ndi Kufah, dan mereka mi boleh jadi telahmenggesaAbu Mush untuk menentang ‘Ali dan pengikut-pengikutnyadan golongana!-qurrU’, yangtenlibat secaralangsungatautidak langsungdalam pembunuhan‘Uthman, Namun begitu,AbiJ Mush al-Ash’ari telah mengambilsikap tidak memihakdanmengiktiraf ‘Ali sebagai Khalifah sehinggalahia dipecat danjawatannya.26

Dan al-Rabadhah‘All mana pula ke Dhu Qan, kawasanyangberhampirandengan Kufah, dengan disertai oleh penyokong-penyokoñgnya.Menunut Sayfdanal-Mada’ini,jumlah tentera‘Aupadaketika itu ialahlebih kurang1,000onang,27tetapi Ibn A’thammengatakan6,000onang,yangterdini danipadaonang-orangdanMesir, Madinah dan al-Hij~z.28Dalam kenyataan lain Sayfmenganggarkanbilangantentera‘Ali yangtiba di Dhu Qarseramai10,000orang.2°Walau bagaimanapun,besarkemungkinanbahawapadamulanya‘Ali mempunyaibilangantenteraseramai1,000orangdan Madinah, dan setelah itu disertai oleh penyokong-penyokongnyadipertengahanjalan. Di Dhu Qar, beliau telahmendapatsokonganyanglebih banyak,khususnyadan Kufah. IbnHaytham sepçrti yang tertera didalam Ansub al-Baladhuni,menganggarka~ibilangantentera‘Ali yangberkumpuldi Dhu Qarsebanyak12,000 orang,3°begitu juga al-Mada’ini dan al-Zuhri

26BA/ms.vol. 1, ms. 344, 350—1; lbn A’tham, vol. 1, fol. 24A.27Tab.,1/3142 (760orang),3152 (900 orang),3181 (700orang).28!bn. A’thm, vol. I, fol. 32A.29Tab.,1/318!.30BA/ms.vol. 1, ms. 360.

92


sepentiyang tentenadi dalam Tarikh al-Tabani.3’Dan Dhu Qan, dua lagi agen‘Ali telah dihantarke Kufah. Al:

Ashtan Malik bin al-Hanith al Nakha’i , yang dianggapoleh ‘Alisebagaiseorangyangboleh melaksanakancita-citanya,adalahsalahseorangdiantanameneka.Beliaumenganggapsedemikiankenanaal-Ashtarmempunyaihubunganbaik bukansahajadenganAbu Musaal-Ash’ani tetapi juga denganorang-onangdi Kufah secanaumum,dangolongana!-qurra’ secarakhusus.Apabilasampaidi Kufah al-Ashtartelahmengingatkangolongana!-qurra’ kepadapensahabatanmereka dalam penistiwa di al-Jara’ah,yang merakamkejayaanmenekamengusirSa’id bin al-’As dan Kufah.32Pendapatal-Ashtantelah disokongoleh Zayd bin Sawhanal-’Abdi dan suku‘Abd al-Qays, yang dikatakan telah membenangsangpenduduk Kufahsupayamenyokong‘Ali, dengankatanya,“Pergilahkepadaamir a!-Mu’minin (Khalifah ‘Ali) iaitu pemimpinbagisekalianorangIslam,danbenpenanglahkamusemuabensama-samanya,insya-allahkamuakan mendapatkebenaran.”Contoh mi telah diikuti oleh sau-dananya,Sayhanbin Sawhanal-’Abdi danHujr bin ‘Adi al-Kindi.33Sebaliknya, al-Qa’wa’ bin ‘Amn al-Tamimi, walaupun beliaudikatakan telah membeni sokongannya kepada ‘Ali tetapitelah menganggappendapat Zayd bin Sawhan itu sebagaimelampau.Pendinian al-Qa’qa’ telah dipensetujuioleh Hind bin‘Amr al-Jamali•M Kumpulanketigayangdipimpin olehShabathbinRib’i al-Yarbt!’i dan sukuTamim, salahseonangpemimpinkaummurtadpadamasapemenintahanKhalifah AiM! Bakar,yangjuga

31Tab.,l/3174(al-Madi’inl),3 184—5(al-Zuhrl); bandingkandengan!bnA’tham,vol.I, fol. 32A, dinyatakanbahawabilangantentera‘Ali seramai15,000orang(9,000dan KUfah dan 6,000 dan berbagai wilayah); Tab. 1/3 180, di sini Sayfmenganggarkantentera‘Ali seramai20,000orangdanpihaktenteraMekah/Basrah30,000orang. BerhubungdengantenteraMekah/Basrah,perangkaanyangdiberiolehSayf itu adalahketerlaluan,oleh keranabilanganmaksimum tenterayangdatangdan Mekah ialah 1,000, dan ramai puladi antarapenyokongmerekadiBasrah, yangmerupakanpenyokongmereka yang terbanyak,telah mengambilsikaptidak memihak.Misalnya,al-Ahnafbin Qaysal-Tamimlyangmempunyaipengikutseramaiantara4,000hingga6,000sukuTamimtelahmenarikdin keWädial-Sibã,dansebahagiandaripadamerekatelahmemihakkepada‘All (Tab. 1/3168,3178—9;BA/ms.vol. 1, ms. 351 dan 352; !bn A’tham, vol. I, fols, 31Adan 33A.).

32Tab. 1/3248.33Ibid., 1/3149 dan3151; !bn A’tham, vol. I, fol. 31B.34Tab. 1/3149—50dan3151.

93


tidak bensetujudenganal-Ashtan dan pengikut-pengikutnyadantelah melakukan tuduhan-tuduhanbunuk tenhadap Zayd binSawhan.35Shabathbin Rib’i dananggota-anggotasuku lain yangpernahmuntad sepentiTulayhanbin Khuwaylid au-Asadi3°bolehjadi tidak menyokong‘All, malahanmenekamenentangdenganhebattenhadap penyokong-penyokongnya.Meskipun adanya penen-tangani, penyokong-penyokong‘Ali telahbenjayamemasukikotaKufah,danmenekatelahcubamenedahmasukke numahAbu Musaal-Ash’ani, tetapi al-Ashtan telah menghalangmeneka danipadabenbuatdemikian.37Padaketika itu Ahu Musa al-Ash’ani tidakdapatlagi mengawalkeadaanyang menyebabkanKufah tendedahkepadaal-Ashtanuntuk mendapatkansokongan.

Lebih kunangsenamai9,000orangpendudukKufah telah pergimenyentaiSayyidina ‘Ali di Dhu Qar; ada yang datangmelaluisungaidanadapulayangmelaluidanat.Penyokong-penyokongdanKufah in menunutSayf, tenbahagikepadadua kumpulan:nuffardan Jatnd’ah. Pemimpmn-pemimpinjamd’ah tendini danipadaal-Qa’qa’ bin ‘Arnn al-Tamimi, Sun bin Malik al-Ash’ani, Hind bin‘Amn al-Jamali, denganpengikut menekaseramai4,000 onangdankesemuanyadatangmelaluidanat.Pemimpin-pemimpinnuJj?ir ialahZayd bin Sawhanal-’Abdi, al-AshtanMalik bin Hanith al-Nakha’i’‘Adi bin Hatim al-Ta’i, al-Musayyabbin Nujabahal-Fazani danYazid bin Qays al-Anhabi; bensama-samapengikut-pengikutme-neka yang setanafdengan meneka tetapi tidak dilantik untukmenjadi pernimpin (!am yu’ammarll), di antananyaialah Hujn bin‘Adi al-Kindi, Wa’labin Mahdujal-Dhuhalidan sukuBaknbinWaildan seumpamanya.Jumlah tentenanuJj�ir ialah 5,000 onangdansebahagiandanipadadatangmelalui sungai.38

PenbezaanantananufJth’ danjamWah, menunutSayf, ialahbahawasikap Abu Musa al-Ash’ani yangtidak memihak,kenanamenekabenpendapatbahawa keadaan pada ketika itu memenlukansokongankepada‘Ali yangtidak tenbatas.Sebaliknya,jamu’ah,yangdipeloponial-Qa’qa’ bin ‘Amn telahbensimpatidenganAbuMusaal-

35Ibid., 1/3148.36Jbid., 1/3088.37Jbid., 1/3154.38Ibid., 1/3155.

94


Ash’ani, tetapimenasawas-wasdannagu-nagutentangkemungkinankejayaannya.Meneka telah mengasingkandin menekadanipadagolonganyangmeneka anggapgolonganpelampau(nufftir) yangdiketuai Zayd bin Sawhan.Dan kenyataanmi penbezaanantananufftir (golongan pelampau)dan jama’ah (jelaslah sederhana)golongannuffar begitu bensemangatuntuk menyokongSayyidina‘Ali, sementanajama’ah dalam keadaanbenhati-hati. Padamasayang sama Sayf berpendapatbahawa golongan nuJj2ir telahmengesyakisikap ‘Au yang mahukanpendamaian,dan oleh itumenekabenazamuntuk membunuh‘Ali apabilagolonganjama’ahmengeluankanmenekadanipadatentenanya.Tetapi nancanganmitenbatal oleh kenanabilangan meneka (nufThn) kecil benbandingdenganbilangan pengikut al-Qa’qa’ bin ‘Amn. Akhinnya, SayfmembuatkesimpulanbahawapenangJamalmeletusdisebabkanolehkeinginangolongannuffaruntuk menentangQunayshMekah.Olehkenanapengikut ‘Ali tendini danipadaonang-onangyang tenlibat(nuJj2ir) dan tidak tenlibat (/ama‘ah) dalampembunuhanKhalifah‘Uthman dan oleh kenana matlamat utama penjuangan kaumQunayshMekahuntuk menuntutbelakematianKhalifah ‘Uthman,jadi amatlah patut dan munasabahsekinanyagolongan nufflirmenentangnancangandamai.39KenyataanSayf mi telah dipetiksepenuhnyaolehM. Hinds.40PengkajianM. Hindsmengenaisejanahpadamasami adalah benkisandi sekitan pembunuhanKhalifah‘Uthman dan penbincanganbeliau mengenaigolongannuffar danjamirah dan penentangankaum QunayshMekahdidasankanpadaisu mi.

PenulismempunyaipendapatbenbezadenganpendapatM. Hinds,danamatyakin bahawamotif genakanTalbahdanal-Zubayndi Iraqialah untuk mendapatkankuasadan mempentahankanhak-hakmenekayangbenadadi Inaq,lebih banyakdanipadatujuanmembelakemati~mnKhalifah ‘Uthman. Olehitu penulisbenpendapatbahawakonflik yang sebenanbenlaku pada ketika itu bukanlahantanamenekayangtenlibatdalampembunuhanKhalifah ‘Uthmandenganyangtidak tenlibat, sebagaimanayangdinyatakanoleh M. Hinds,tetapiialahantanakaum Qunayshdengangolongana!-qurrd’ Kufah,

39Tab. 1/3 155 danseterusnya.40M. Hinds, Thesis,ms.255—60.

95


yangsama-samamethpunyaikepentingandi kawasan-kawasandesaIraq.Di bawahmi akanditenangkanisu tensebutdandibenikantaknifyangjelasmengenaikeduagolonganyangdipanggil “a!-nuJjar” dan‘ ‘a!-jamWah.”

Kata nama“a!-nuJftir” tunggalnya “a!-nafir” diambil dan akarkata Nun Fa Rayang benmakna“menekayang keluan ataupergibenpenang.”4’Dalam konteks mi Sayfjuga menyatakanbahawagolongannuffier sangatgalak untuk benpenangdalam pepenanganJamaldengankatanya,“Menekalah yangmemulakanpepenanganitu, kecualibebenapaonangsahajayangtidak (fa-bi7darufia!-waq‘ahi!kI qa!i!an).42 Penlujuga dinyatakandi sini bahawahampirsemuanama golongan nuffar yang disenanaikanoleh al-Tabani telahtenlibat secana aktif dalam kekacauandi Kufah pada tahun33—34H./654—655MyangrnengakibatkanpenyingkinanSa’idbinal-‘As danpembunuhanKhalifah ‘Uthman di Madinah,tetapi tidakseonang pun danipada golongan jama‘ah yang tenlibat dalampenistiwatensebut.Walaupunal-Qa’qa’ bin ‘Amn dikatakan,dalamniwayatSyria,telahmengambilbahagiandalampenistiwapengusinanSa’id bin al-’As dan Kufah, beliau telah diketahui umum tidakmenyentaigolongan pembenontaksemasamenjalailkanpengepung-an numah Khalifah ‘Uthman di Madinah, malahanbeliau ben-lepastanganbensama-samapengikut-pengikutnyadi Kufah; danmenekami digelan “al-jama‘~h.”43

Istilah “al-jamifah” diambil dan katadasanJim Mim Ayn yangbenmakna“majoniti” atau“kumpulanmanusia.”Dalamkonteksmi,al-famWah atau ahl al-Jamti’ah menujuk kepada meneka yangmenyenukepadapendamaiandan kestabilan masyanakatIslam.Contohnya,al-Qa’ws’bin ‘Amr al-Tamimi dikatakantelahmenyenukepadakedamaiandankestabilan(akiulfah wa al-famWah)ummahtanpamengadakanpepenangan.44Ini sudahmenunjukkanbahawaal-Qa’qa’ dan pengikut-pengikutnya,jamtfah,, tidak suka padakekacauandan lebih-lebih lagi padapepenangan.

Sebaliknya,al-Ashtandanpengikut-pengikutnyasepentiZaydbin

41!bnManzür,Lisdna/-‘Arab, Beirut, 1955—56.42Tab.,1/3155—6.43Jbid., 1/2928,2935—6dan2950—perkataana/-jamd’ah,menurutSayf,samaertinya

denganperkataan‘drnmah, majoriti (Tab. 1/2949).~‘flbid., 1/3156.

96


Sawhan,Yazid bin Qays, Hujn bin ‘Adi dan al-Musayyab binNujabahdisebutsebagaionang-onangyangpaling kuat menentangKhalifah ‘Uthman dan Sa’id bin al-’As, dan meneka telahmenancanguntuk membunuh ‘Uthman sebaik-baiksahajaSa’iddiusindan Kufah.Bilanganpengikutal-Ashtanpadaketika itu 3,000onang,tetapihanya1,000onangsahajayangpengimengepungnumahKhalifah ‘Uthman di Madinah,sementanayang lain tinggal diKufah di bawahpimpinanYazid bin Qays al-Anhabi. Kedua-duagolonganpembenontakmidikenali sebagai“onang-onangyangpengimenentang‘Uthman danyangmenyokongpemengiänmeneka(mansdra ild ‘Uthmwz wa-radiya bi-mun sara).” Meneka tenmasukShunayshbin ‘AwfA danonang-onangdanisukukaumnya,‘Abs, yangpennahtinggaldi al-Mada’in sejak pemindahanpusattentenaArabkeKufahdanmenekami tidaktenlibatdalampenistiwapembunuhan‘Uthman.45 Penyingkinan Shuraysh bin ‘Awfa dan pemimpin-pemimpinal-qurra’ yanglain dani tentenanuJj?ir dalampemenintahanSayyidina‘Ali menunjukkanbahawagolonganal-qurra’ padaketikaitu tenbahagikepadaduakumpulan:yangaktifdanyangtidak aktifKumpulan yangaktif tendini danipadamenekayangtenlibat dalampenentangan‘Uthman, kumpulanyangtidak aktif tendini danipadamenekayang tidak tenlibat dalam penentangan‘Uthman kenanamenekadi luankota Kufahdi sepanjangmasapenentangantensebut.Shunayshbin ‘AwfA adalah salah seonangyang tidak aktif dikalangantentena‘Ali dan beliav. telah menunjukkansikapkunangsetuju tenhadaptindakan al-Ashtan- di Dhu Qan.46 Begitu jugaHunqus bin Zuhayn al-Sa’di al-Tamimi dikatakansalah seonangdanipada golongan al-qurra’ Kufah yang pennah aktif dalampenentangantenhadapSa’id bin al-’As dan Sayyidina ‘Uthman,tetapi kuasadanpenganuhnyatidak sekuatal-Ahnafbin Qaysal-Tamimi. Oleh sebabitu beliau bentukan menjadi onang yangsedenhanadalammasapemenintahan‘Au dan menyentaigolonganjam/ta/i.47

Sebaik-baiksahajaKlialifah di bunuh,golongannuffar, aktivis,menasatidak senanghati kenanapihak penyokong‘Uthman dan

45!bid., 1/2487 dan 3163.46Ibid., 1/3 165.47Jbid., 1/3168.

97


kaum keluanganyaakan bertindak bauas terhadap pembunuh-pembunuh‘Uthman. Olehsebabitu, apabila‘Ali dicalonkanuntukmenjadibakal pengganti‘Uthman merekacepat-cepatmenyokongbeliaudanakhirnyamenjadipengikut-pengikutnyayangpaling setiadan patuh sehinggake akhirnya. Manakala golonganfama’ah,tidaklah begitu gelisah untuk menghadapitindakan yang akandilakukan oleh pembela-pembela Uthm~n,kerana walaupunmerekamenjadipenyokong-penyokong‘Ali, merekatidak tenlibat(tidak aktif) dalampembunuhan‘Uthman. Namunbegitu,kesemuapemimpinfamaa/i tendinidanipadapeneroka-penerokaIraq.Hin bin‘Amr al-Jamali pennah bergiat di Jazirah dan teuah menyertaikempen selepasNihavand,48 Su’r bin Malik al-Ash’ani telahmenyentaipepenanganJalula,49al-Qa’qa’bin ‘Amr al-Tamimitiba diIraq sejakzamanKhalid bin al-WaliddanteuahmenyentaikesemuakempenArabdi Iraq.5°Oleh kenanaSurayshbin ‘Awf~al-’Absi jugaseonang penenoka Iraq dan telah menunjukkan sikap negatiftenhadapal-Ashtandi Dhu Qan, bolehjadi beliau telahmenyentaigolonganjam/ta/i.

Apabila tentenafama’ahtiba di Dhu Qardanmenemui‘All, ‘Alitelah menghantaral-Qa’qa’ ke Basnahuntuk benbincangdenganpihakQurayshdanpenyokong-penyokongmeneka.Setelahberjayamelakukanbebenapakemajuan ke arah pendamaian,al-Qa’qa’kembali semulake Dhu Qan. Padaketika itu, menurutM. Hinds,Sayyidina ‘Ali telah memutuskanuntuk ke Ba~rahdan benusahauntukmengeluankanmenekayangtenlibatsecanalangsungatautidaklangsungdalam tindakanmenentangKhalifah ‘Uthrnan,danipadatentenanya.Menekayangbenkenaan,tenmasuklah‘Adi bin Hatim au-Tall, Salim bin Tha’labahal-’Absi, Sunayshbin ‘Awfa al-’Absi danal-AshtanMalik bin al-Hanithal-Nakha’i, yangdigelanmansaraila‘Uthman wa-radiya bi-sayr man sara, (onang-onangyang pengimenentang‘Uthman dan yang menyokongmeneka),menganggapbahawa‘Ali menuduhmenekaonang-onangyangdenhaka.Justenu

48Jbid., 1/2511, 2657 dan 2659.49Ibid., 1/2456; bandingkan dengan lsfahani, Aghãni, vol. IV, ms. 180, di sini

disebutkan Sa’d bin Mãlik al-Ash’ari adalah di antara a/-qurrd’Kufah pada masa al-Walid beradadi KUfah.

50Tab.,1/2021 dan berikutnya.

98


itu menekatelahbenmesyuanatyangdisentaiolehKhalidbin Musjamal-Munadi dan bebenapaonang dan Mesin. Dalam mesyuanattensebutal-Ashtanbenkata,‘ ‘ Banusekanangsayamengetahuitentangsikap‘Ali , danjika benlakusebanangpendamaianmakasudahtentuakanmelibatkannyawakita, oleh itu kita mesti membunuh‘Ali.5’

KenyataanM. Hinds mi amatlah tidak sesuaidan boleh jadimenupakansuatutitik kelemahandalam kajiannyapadamasakini.Amatlah sukan untuk ditenima, pendapat M. Hinds yangmengatakanbahawa‘Au cubamenubahsikap untuk menentangpenyokong-penyokongnya.Pentama, kerana tidak ada sebabmengapaonangsepertial-Ashtanboleh dikeluankandenganmudaholeh ‘All dani banisantentenanyasedangkanmereka menupakanpenyokong-penyokongbeliau yangsejati sejakdan awal-awallagi.Kehilanganpanapenyokongmi benentikehilanganNegeniIraq dansetenusnyawilayah-wilayah timun. Di sebaliknyapula, al-Ashtartidak mungkin akanmembunuh‘Ali oleh keranabeliau sahajalahsatu-satunyayangmenjadiharapanuntuk mengembalikansemulahak-hakal-Ashtan,dannakan-nakannyadanigolonganal-qurra’ diInaq. Kedua,kenanakini Sayyidina ‘Ali sedangmemikir tentangpenyatuanumat Islam, di sampingpengukuhankedudukannyadalam pemenintahan.Demi untuk mencapaimatlamat-matlamattensebut,beliau sehanusnyamewujudkan suasanaaman damaidan kesefahaman yang mendalam di kalangan penyokong-penyokongnya.Selain itu, kebanyakanpenyokongnyaadalahtendinidanipada penenoka-penenokaInaq, sama ada golongan nuffarataupungolonganfama’ah, dan menekamempunyaikepentinganbensamadi Iraq walaupunadapenselisihanfahaman.Oleh sebabitumeneka tenpaksa bekenjasamadengan Sayyidina ‘Ali dalammenentangmusuhmeneka,Talhahdanal-Zubayndansekutu-sekutumeneka. Bendasankanalasan-alasanyang dibenikan tadi makaamatlahtidak wajan, pihak Khalifah ‘Ali membeza-bezakanataumelakukantindakanbunukke ataspanapenyokongnyayangtendinidanipadagolonganal-qurra’, begitu pula di sebaliknya.

Kenyataanyang paling lengkap dan kompnehensifmengenaistnuktunketentenaandan Kufah dalam pepenanganJamal ialahkenyataanAbu Mikhnafdan al-Mada’ini. Menunutkenyataanmi,

51Ibid., 1/3162—4; Hinds, Thesis,ms.256—7.

99


penyusunantentenaKufahyangtibadi Dhu Qaradalahbendasankanpada sistem asba’, (tujuh kelompok suku), yang diatun sepertibenikut:

1. Sa’id bin Qays al-Hamdani mengetuaisuku Hamdan danHimyan. -

2. Ziyad hip al-Nadr al-Hanithi mengetuaisuku Madhhij danAsh’ani. -

3. Sa’d bin Mas’ud al-ThaqafimengetuaisukuQays‘Aylan dan‘Abd al-Qays, -

4. Hujn bin ‘Adi al-Kindi mengetuaisukuKindah,Hadnamaut.Khuza’ahdan Mahnah, - -

5. Mikhnaf bin Sulaym al-Azdi mengetuaisuku Azd, BajilahKhath’am danAnsan,

6. Wa’la Mahduj al-Dhuhali mengetuaisuku Bakn bin Wa’il,Taqhlib dankebanyakandanipadasuku Rabi’ah

7. Ma’qil bin Qays al-Riyahi mengetuaisuku-suku Qunayah,Kinanah,Asad,Tamimdan Muzaynah.52

Dalam penangJamalnamaipemimpin kelompoktujuh danjugapemimpin-pemimpinyang lain telah dilantik oleh Khalifah ‘Ali.Menekaialahal-AshtanMalik bin al-Hanithal-Nakha’i, ‘AmmanbinYasir al-’Ansi, Abu Qatadahal-Nu’man bin Rib’i al-Ansani, Sa’idbin Qaysal-Hamdani,Rifa’ah bin Shahdadal-Bajali, Muhammadbin Abi Bakan, ‘Adi bin Hatim al-Ta’i, Ziyad bin Ka’b al-Anhabi,Hujn bin ‘Adi al-Kindi, ‘Amn bin al-Hamiqal-Khuza’i, JundabbinZuhayn al-Azdi dan Shunaysh bin Hani’ al-Hanithi.53 Setiappemimpinbentanggungjawabtenhadapanggota-anggotasukunya.54Dan jumlah pemimpin-pemimpin yang dilantik tadi namai diantananyadali golonganal-qurra’ Kufah. Menekaialah al-Ashtan,Hujn bin ‘Adi, Ma’qil bin Qays, Ziyad bin al-Nadn, ‘Amn bin al-HamiddanJundabbin Zuhayn,dankesemuanyatelahtenlibatsecanaaktif dalam kekacauan di Kufah yang membawa kepadapembunuhanKhalifah ‘Uthman.5’ Sehubungandenganpemimpin

52BA/ms. vol. 1, ms. 351 (Abil Mikhnaf’); Tab. 1/3174 (al-Madã’inl).53Ibn A’tham, vol. I, fol. 35A; BA/ms.vol. I, ms. 351; Dinawari, op. cit., ms. 147.54!bn A’tham, vol. I, fol. 35A.55Sila lihat ms. 94, 95.

100


al-qurrzi’ Kufahdan empatgolongannuffardiatas,al-Ashtan,Zaydbin Sawhan,Yazidbin QaysdanHujnbin‘Adi. Menekatelahdibenikepercayaansepenuhnyaoleh Khalifah ‘Ali dalam hal ehwalpentadbinandan juga ketentenaan,dan meneka telah benpenangdengan semangat kepenwinaanbensama-samaKhalifah ‘Ali.56Bagaimanapun,namai lagi golongan al-qurra’ khususnyayangtinggal di kawasan utana Iraq, sepenti Hulwan, Jalula, danQanqisiyya,yangtidak mengambilbahagiandalam penangJamal.Tetapi setelah‘Ali mencapaikemenangandan benalih ke Siffin,kesemuayang disebutkanitu telah datangmenyertaibeliau untukmenentangMu’awiyah.57

Ada bebenapakenyataandi dalam sumben-sumbensejanahyangmenunjukkanbahawaapabilasahajapentempunanbenlaku,keduapihakyangbententangantelahmenunjukkankecenderunganuntukbendamai.Di sini tendapatdua kenyataanyang henbezatentangbagaimanadan siapayang mengambil inisiatif untuk bendamai.Menunutal-Mada’ini danal-Zuhni, onangyang mula menganjunkanpendamaianialah Khalifah ‘Ali, dan beliau telah mencadangkansupayapendamaianitu dibuat menenusikitab suci al-Qun’an (a!-mushaf). Tetapi usaha tersebut tidak membeni kesan apa-apa,malahanyang membawa al-Qun’an, iaitu seonangpemudadaniKufah, telahdibunuholeh musuhnya.58

Sayf pula benpendapatbahawacadangandamai itu dibuat oleh‘A’ishah, danbeliaumencadangkansupayasalahseonangdan sukudi Basnahmenyenu pendamaianmenenusi al-Qun’an. Tugas midisenahkankepadaKa’b bin Sun al-Azdi, tetapi beliau tidak jugaditenima oleh pihak musuh malahan Ka’b telah dibunuh oleh

56MengenaiperananmerekadalamperangJamal,sila lihat (al-Ashtar)Tab., 1/3145,3155.3207 dan 3213; BA/ms.vol. I,ms. 349—50,353dan354;!bnA’tham, vol.!,fols.24B, 28A 40B MengenaiZayd bin Sawhan, lihat Tab. 1/3150, 3155, 3194,3196,3199 dan3202; Khalifah, Kitdbha/-Tabaqdt,ed.AD. al-’Umayr, Baghdäd,1967,ms. 144; !bnSa’d,Tabaqat,vol. VI, ms 84; !bnA’tham,vol. I, fol 3lB—Yazidbin Qays,lihat Tab.1/3155,3193; !bnal-Athir, a/-Kömi/, vol. II!, ms.232 dan246—danHujr bin ‘Adi, silalihat,Tab.1/3151,3155,dan3174;BA/ms.vol.!, ms. 351; !bnA’tham, vol. I, fol. 35A.WS.ms. 29; Tab. 1/3168; al-Nu’ayml, “ZuhUr al-Khawarij”, dalamMaja//at a/-Majma’a/-i/mi a/-iraqi. VX, 1967, ms. 18—19.

58Tab. 1/3186(al-Zuhri), 3188—9(al-Mada’ini).

101


golonganal-qurra’ Kufahdani golongannuJjár.59Cenitayangsenupadisebutkanjugadalamkitab Tank/i oleh Ibn Khayyat,tetapidi sinitidak dikatakanbahawaKa’b bin Sun membawaal-Qun’anataua!-mushafsecanakeselunuhan;hanya sebahagiankecil danipadanyasahajatelahdijadikan semacamazimatdi lehennya(kharafaKa‘b binSurfi ‘unuqihi mushaf).PendapatIbn Khayyatmi disokongolehal-Baladhuni.°oSetenusnyaIbn Khayyat benkata bahawa yangmenganjunkanpendamaianitu ialah Ka’b bin Sunsendinibukannya‘Ali atau ‘A’ishah dan akhinnya beliau didapati tenbunuh.6’KenyataanIbn Khayyatlebih menunjukkanbahawapendamaianituadalahusahapenibadibukanusahakolektifdi antanaduapihakyangbententangan.Walau bagaimanapun,usahake anahpendamaianitutidak diendahkanoleh golonganal-qurra’, lebih-lebih lagi golonganyangtenlibatdalampembunuhanKhalifah ‘Uthman. Menekasudahmemutuskanuntuk benpenangdan benazamuntuk menewaskanpihakmusuh.°2Pentempunanbesanyangdinamakan“penangJamal”telahbenlakupadabulanJamadal-Akhin, 36 Disemben,657 M. dansetelahbebenapajam sahajapentempunanitu pun tamat.63Keduapemimpin Qunaysh,Talbah dan al-Zubayn tenbunuh,sementana‘A’ishah sempat diselamatkandan dihantan pulang ke al-Hijazsetelahdibenipengampunanoleh Sayyidina ‘Ali.64

Akibat danipadakemenanganitu, Sayyidina ‘All telah benjayamenawankota Ba~nahdan mempenolehihantabendayangbanyakdan wang penbendahanaannegana(bay/ al-ma!), yang benjumlahlebih kunang600,000dinham;wangmi telahdibahagikansamanatakepadapenyokong-penyokongnya,tiap-tiapseonangmenenima500dinham.65

59Ibid., 1/3191, 3211—2.60BA/rns. vol. I, ms. 352; bandingkan dengan !bn Durayd,Istiqaq, ms. 500.

61Khalifah !bn Khayyãt, Tdrikh, vol. I, ms. 165. -

62Tab. 1/3192; Ibn A’tham, vol. I, fol. 34B; al-Maqdisi,a/-Bad’ ..., vo/. V, ms. 213.63BA/ms. vol. 1, ms. .352; Ya’qiibl, Tdrlkh, vol. II, ms. 183.64Talhah terbunuh menerusi anak panah yang terbatas (Tab. 1/3 184), al-Zubayr di

bunuh oleh ‘Amr b. JarmtIzal-Tarnimi (Tab. 1/3171—2,3187—8,321?; BA/ms. vol.!,ms. 357, 358, 359; Khalifah, Tdrikh, 1/161, 166,168; Ya’qiibi, Tdrikh, 11/183; !bnSa’d, Tabaqat, 1!!, i, ms. 78—9; Dinawari, ms. 148. Ada juga kenyataan yangmenunjpkkan al-Abnaf bin Qays al-Tamimi yang bertanggungjawab di ataskematian al-Zubayr (Tab. 1/3187—8).

65Tab. 1/3227; BA/ms. vol. I, ms. 32!, 322, perkara-perkara yangtidakpentingseperti

102


Mengenaipninsipkesamanataanyangdiamalkanoleh Sayyidina‘All telahdinyatakandauamsumber-sumbensejanahsecanameluas,tetapi ia masih memenlukanpenjelasan.Menurut Ibn A’tham,kesamanataan dalam pembahagian hanta benda semasapemenintahanKhauifah ‘Ali menupakansalah satu faktor yangmenyebabkanpemimpin-pemimpinKufah (as/ira)), tidak puashatitenhadap beuiau. Menurut Ibn A’tham lagi, selepas kematianSayyidina‘Ali, anaknyaal-Hassan,telahdinasihatkanoleh‘Abdullahbin ‘Abbas supaya benusaha benbaik-baik dengan golonganbangsawandan golonganpemimpin, a/il al-buyutat wa-al-ashraJ,kenanadi antanamenekaitu namai yang telah memihak kepadaMu’awiyah akibatdanipadapninsipkesamanataanyangdiamalkanoleh Khalifah ‘Ali (wa-saru ila Mu‘awiyah liannahu (‘Ali,) sawwabaynahumfial-Jay’ wa-sawwabaynahumfia!- ‘ata,Ja-thaquladhalika‘alayhim).oo Yang dimaksudkan dengan kesamanataandi sinibukanlahberenti Sayyidina ‘Au mengenepikankeistjmewaandankedudukan kaum Muslimin yang awal, tetapi beliau cubamembenikannilai yang senupatenhadappenananpenting yangdimainkanolehkaum Muslimin yangtenkemudian,samaadayangpennahmuntadatauyangtidak pennahmuntad,dalampenaklukandankestabilanempayan.67Jabi?adamenyatakanbahawa‘Ali tidakmerubahsistemgaji (‘a1a~,yangdiamalkanoleh Khalifah ‘Uman,iaitu mengutamakanonangIslamyangawal,tenmasukgolongana!-qurra’ danipadayang lewat memeluk Islam.68 Benkenaandengantanahtenbengkalaidi Iraq, Sayfmenyatakandenganjelasbahawa‘Ali telahmenunutdasanKhalifah‘Uman, iaitu tidakmembahagikantanah itu kepada sesiapapuntetapi menjadikannyahak milikkolektif.69 KenyataanJabi?dan Sayf tadi menunjukkanbahawa

nisan lebah juga dibahagi-bahagikan; Shammakhl, Kitdb a/-Siyar, Qähirah, 1884,ms. 40—1, 45; Ya’qiibi, Tirikh, ll~l83;Mas’udi, Murüj, 11/362.

°6IbnA’tham, vol. 1, fol. 159A.°7Shaban,O~.(‘it., ms. 72.

68A1-Jihiz, ‘Amr b. Bahr. a/-’Uthmdniyyah,ed. A.S.M. HirUn, Qahirah,1955, ms.21809 (“wa-kdna ‘Umar indahu (‘A/i) /d yard a/-taswiyahii a/-’atd’ ... wa a/’Ajabinnakumta:‘amüna inna A/iyah kanayarda/-taswiyah .. thummataz’ amünainna‘A/iyankanayardinnawa/adJsmd’i/wa‘shdqsawd’~‘akdndyardinnaa/-Arabwa a/-‘ajam sawa’).

69Tab., 1/2372.

103


keistimewaandan keutamaangolongan al-qurra’ yangdipenolehipadamasaKhalifah ‘Uman dahulu tidak disentuholeh Khalifah‘Ali, olehsebabitu tidak seonangpundanipadamenekayangbenan-benanmeninggalkanbeliausehinggalahtamatnyapenistiwadi Siffin.

Bagaimanapun,dengankemunculanpninsipkesamanataanantanagolongan penenoka dengan pendatang-pendatangbanu makaKhalifah ‘Ali telah benjaya membentuk satu kekuatan tentenacampunanyangbesan,dan denganitu beliau menghanapkanaganbeliau dapatmenewaskanMu’awiyah dengansegena.Penyokongbeliau yang sejati adalah terdini danipadagolonganAnsan yangdipimpin oleh Qays bin Sa’d bin ‘Abadah, yang kemudiannyadilantik oleh ‘Ali sebagaigabenonMesin benikutandanipadapenangJamal. Penyokong‘Mi yang keduaterkuatialah golonganal-qurra’Kufah, yang dipimpin oleh al-Ashtan, yang telah membentukheherapakontigenyangkuat dantensusundi kalangantentena‘Ali,tetapi bilanganmenekatenualu keciu benbandingdengangolonganpendatangbanu ke Inaq. Onang Basnah telah tunut membenisokongankepadaSayyidina ‘Ali dan mengucapkansumpahsetiakepadanya.7°Kumpulan penyokongdan Ba~nahmi menupakankontigen yangtidak aktif di kalangantentena‘Ali semasapenangJamal.7’ Di antanapemimpin-pemimpinmenekayangmuncuupadaketikaitu ialahal-Ahnafbin Qays,yangmempunyaijumlahpengikutyangnamaidan sukuTamim.’2 -

Benikutan danipadakemenangannyadalam penangJamal ‘Auitelah melantik bebenapaonang pemimpin ke bebenapajawatan:‘Abdullah bin ‘Abbastelahdilantik sebagaigabenondi Basnah,Qaysbin Sa’dbin ‘Abadahdilantik sebagaigabenonMesindanZiyad binAbihi, yangtidak tenlibat dalam penangJamau,sebagaipentadbincukai tanah(al-Khanaj).73 Bebenapaonangdanipadapenyokong-penyokongSayyidina ‘Ali, tenmasukal-Ashtan,diuaponkantidakbensetujudan melahinkanpenasaanmanahtenhadappenlantikan-penlantikantensebut.74 - -

Setelahitu Khalifah ‘Ali meninggalkanBa~nahmenujukeKufah

70Jbid., 1/3229;BA/ms. vol. i, ms. 362.ms. 5.

72Jbid., ms. 28—9.73Tab.,1/3229—30,dan3233; BA/ms.vol. i, ms. 362.‘4Tab., 1/3162.

104


dengandisentai oleh penyokong-penyokongnya.Di Kufah beliautinggaldi kawasanal-Rahabah,75yangdianggapoleh onangKufahsebagai kediaman sementana.76Tujuan ‘Au datang ke Kufahbukanlahuntuk tinggal di sanabuat selama-lamanya,atauuntukmemindahkanibu negenidan Madinah ke Kufah, tetapi semata-mata untuk benundingdenganMu’awiyah; apabila penundingantenscbutselesaibeliaudijangkaakanpulangsemulake Madinab,dansetelahitu segauaunusandanpentadbinandi Kufah tensenahkepadaorangKufah.77

75Perkataana/-rahabah telahditafsirkan olehal-Azharl sebagaikawasandi sekitarmasjid (Tahdhib a/-Lughah,) ed. AK. ‘!rbawl, Qahirah,1967, vol. V, ms. 26.

ms. 5; !bn Sa’d, Tabaqdt,vol. V!, ms. 6; !bn A’tham, vol. 1, fol. 44B.

77Shaban, op. cit., ms. 73; M. Hinds, Thesis,ms. 271.

105

BAB KEEMPATPersengketaan‘A1!-Mu’iiwiyah dan Kemunculan

Parti KhawMij dan Parti ShPahDasan ‘All yang penting selepas perang Jamau ialah untukmenambahkanbilangan tentera campunannya.Bagi mencapaimatlamat tensebut,beliau tenpaksamengalih penhatiannyakepadapemimpin-pemimpinsuku yang tidak menyertai penang Jamal.Pentamabeliau membuatpenhubungandenganJanirbin ‘Abdillahau-Bajali, pemimpin suku Bajilah yang masyhunyangmempunyaijurnlah pengikutseramai2,000onangdan anggota-anggotasukuBajilah sejak penangJambatanpadatahun 13 H/634 M.’ Beliaupennahmenjadi gabenondi HamadhanpadamasapemenintahanKhalifah ‘Uthman. PeruantikanJaninbin ‘Abdillah dibuat sebcuumbenlakunya kekacauan di Kufah yang membawa kepadapembunuhanKhalifah ‘Uthman. Di sini benenti bahawaJaninbin‘Abdiuuah dan pengikut-pengikutnyatidak terlibat dalam semuanusuhan yang henlaku semasaSa’id bin al-’As menjadi gahenonKufah.Sayyidina‘Ali telahmenghantansepucuksunatkepadaJanin,meminta supaya beliau membeni pengakuan ketaatsetiaankepadanya.Anahanmi telahditenimadengandinginnyaoleh Janin,tetapibeliautelahdipujukouehZahnbin Qaysal-Ju’fi2 dangolonganal-qurra’ lain yangbenadadi Hamadhanyangmenjalankantugas-tugas meneka di kawasan tensebutsejak pemenintahanKhalifah

‘Tab. 1/2183, 2186 dan2199; BE. ms. 252.2Tab., 1/2183—90.

106

KEMUNCULAN PART! KHAWARJJDAN SHI’AH

‘Umar bin al-Khattab.3Akhirnya Jarir bersetujupergi ke KufahJersama-samagolongan al-qurril’ untuk memberi pengakuanketaatsetiaankepadaKhalifah ‘Au.4 -

Dan Kufah,Jarir bin ‘Abdill~htelahdihantarke Syriaoleh ‘Ausebagaiperwakilanrasminyauntuk berundingdenganMu’awiyah,tetapimissidanpenghantaranbeliauke sanatelahditentangdenganhebatnyaolehal-AshtarMalik bin al-H~rithal-Nakha’i,yangpadamasaitu menjadipemimpin al-qurru’ yangpalingberpengaruhdanpenyokong:Aui yangsangatsetia. Al-Ashtar mengingatkan‘AubahawaJarir bin ‘Abdill~htelah bersimpatidenganMu’~wiyah.5Peringatanmi dibuat boleh jadi oleh kerana al-Ashtar melihatbahawaJarir bin ‘Abdillah telah menikm~ttifaedahyang banyakdaripadadasarKhalifah‘Uthm~n,ahli keluargaMu’~wiyah,di Iraq.SesungguhnyaJarir bin ‘Abdillah al-Bajali adalahdi antaraorang-orangyangmemperolehitanahdi Iraq sebagaikesandaripadadasarpertukarantanah yangdilaksanakanKhalifah ‘Uthm~ndi negeritersebutP Namun begitu, amatlah sukar bagi kita untukmempercayaikenyataanbahawaJarirtelahmembuatperhubungansulit denganMu’awiyah,atautelahmemihakkepadanya,olehsebabkepentinganJarir adalah di Iraq dan kebanyakan pengikut-pengikutnya adalah terdiri daripada golongan peneroka Iraq.Meskipunadapenentangandaripadaal-Ashtar,Sayyidina‘Au tetapmemutuskanuntuk menghantarJarir ke Syria supaya dapatmenunjukkan kepada Mutwiyah bahawa beliau ingin dancenderungkepadaperdamaian2Apabila Jarir bin ‘Abdillah danMu’awiyah sedangberbincangdi Damsyik, ‘Amr bin al-’As, yangpernah disifatkan sebagai orang yang pintar berpolitik, telahmenasihatkanMu’~wiyahsupayamenyebarkanberitapenglibatanSayyidina ‘Ali dalam pembunuhanKhalifah ‘Uthman kepadapendudukSyria. Berita mi telahdisampaikankepada‘Ali oleh Jarir

3lbid., 1/2198.4WS.,ms.22—24;Tab., 1 ~3254;BA

1 ms.vol. 1,ms. 363; lbn A’tham,vol. 1, fols. 48A-B;Ya’qUbi, Tarlkh, vol. 11, ms. 184.5Tab. 1/3254; U’S., ms. 32; lbn A’tham, vol. 1, fol. 50A.

OBE., ms. 273-4.7Tab., 1/3254; U’S.,ms. 32; BA/ms.,vol. 1, ms. 363—364;Ibn A’tham,vol. I, fol. 50A;Ya’qUbi, Tarikh, vol.11, ms. 184; Mas’Udi, Murüj, voL Iii, ms. 381; Mubarrad,Muhammadbin Yazid, a/-Kãmil /1 al-Lughah, Qähirah, 1956, vol. 1, ms. 325;Maqdisi, a/-Bad’, vol. V, ms. 217.

107


setibanyabeliaudi Kufah selepasmengadakanperundingandenganMu’~wiyah;dan pada ketika itu al-Ashtar telah mengingatkanSayyidina:Ah tentangperingatandan amaranbeliautempoh han.TetapiJarirtelahmenjawabdengantepatbahawa,“Jika sekiranyaal-Ashtaryangpergi (menemuiMu’awiyah)beliauakandideraolehorangSyria, keranamerekamenganggapbeliau adalah di antarapernbunuh-pembunuhKhalifah ‘Uthman”. Tidak lamakemudian,Jarir dan pengikut-pengikutnyatelah menarikdin ke Qarqisiyy~.Sayyidina‘Au sangatmarahterhadapperbuatanJariritu danlantasmembakarrumahJanr.8 Walaubagaimanapun,pemergianJanr danpengikut-pengikutnyadan Kufahitu telahmengurangkanbilanganpenyokong-penyokong‘Au. Mengikutkenyataana1-Ba1~dhuridanNasrbin Muzahim, hanyaseramai19 orangdaripadakaum Qasri(Bajilah) yangtinggal bersama-sama‘Ali di Siffin.9 -

Setelahitu Khalifah ‘Au menjemputaI-Ash’athbin Qaysa1-Kindipula,beliaumerupakanpemimpin sukuKindah yangberpengaruh,yangpadaketika itu menjadi gabenordi Adharbayjanyang telahdilantik oleh Khalifah ‘Uthman semasaSa’id bin al-’As menjadigabenor KUfah, untuk membeni pengakuanketaatsetiaandanseterusnyamenyertaitenteranya.A1-Ash’ath teuahberkenandankembali keKufah,danbeliaumelafazkanpengakuanketaatsetiaankepada‘Au.’0 Namun begitu,penenimaana1-Ash’athdanketaatanbeliau tenhadapSayyidina‘Ali memerlukanbebenapapenje1asan.Disini kita terpaksakembalisedikitkebelakangiaitu bahawagouonganAnsar dan sebahagiandanipada golongan al-qurra’ merupakanpenyokong-penyokong‘Au yang sejati, dan meneka semuatelahbersama-samabeliau dalam perang Jamal; dan denganbenkatkenjasamamerekalah‘Ali mencapaikejayaandalam pepenangantersebut. Penentanganmereka terhadapgolongan yang pernahmurtad,khususnyaal-Ash’athbin Qaysal-Kindi, telahbenakarumbisejakpemenintahanKhalifahAbu Bakanlagi; dankedudukanyangtinggi yang diperolehi a1-Ash’ath bin Qays semasa Kha1ifah‘Uthman danpemilikan beliau terhadaptanahterbengkalaidi Iraq

8liA/ms vol. I, ms.365; WS., ms. 67.

9Tab, 1/3254—6; WSms.66—68; BA/ms. vol. I, ms. 364; Mas’üdl, Mui’uj. vol. II, ms.381; Dinawari, ms. 161.

ms. 24—26; Tab., 1/3254; BA/ms. vol. I, ms. 370; Ibn A’tham, vol. I, fols.48B—48B.

108

KEMUNCULANPART! KHAWAR!J DAN SHFAH

dalamtempoh tersebuttidak akandiuupakanoleh seluruhgolonganal-qurril’. Sebauiknyaau-Ash’ath,dikatakanteuahberniatuntukpergimenyokong Mu’awiyah oueh kerana, mengikut sumben:sumbersejarah Arab, beliau telah diugut oueh Sayyidina ‘Ali, yangmengatakan bahawa harta benda yang dikurniakan Khauifah‘UthmAn kepadabeliauakandiambil semuladandijadikan sebagaihak milik neganajika sekiranyabeliauengganmenenimajemputantensebut.” Tetapi perkarami tidak berlaku keranakatanya al-Ash’ath teuahdinasihatkansupayatinggal di Iraq dan membenipengakuan taat setia kepada Sayyidina ‘Au oleh pengikut-pengikutnya; sebahagian danipada mereka adalah peneroka-penerokaIraq yangmempunyaikepentingandi negeni itu.’2 Demiuntuk mengekalkan kekuasaandan pengaruhnya di wilayahtersebut,al-Ash’ath tidak mempunyaipiuihan uagi selain danipadamenunaikancita-cita pengikut-pengikutnya.Selain dan itu, al-Ash’ath tentuuahtelah mengetahuibahawadi pihak Mu’~wiyahterdapatnyaShurabbiubin au-Simt al-Kindi, seonangyangsangatberkuasadan berpengaruh,yang lebih danipada bersediauntukmenyainginya. Sebauiknya,al-Ash’ath sendini bukanlah cauang-cauangorang,danbeliaujuga seorangyangsangatbenpenganuhdanberkuasadi Iraq dan beliau boleh menggunakankekuasaandanpengaruhitu dengancarayang benkesandi sana.Oueh sebabitumasih banyak harapanbaginya untuk mengekalkankedudukanbdiau di Iraq. Walau bagaimanapun,kemasukanau-Ash’athdanpengikut-pengikutnyayang terdini danipada orang-orangyangpernahmurtaddalamtentera‘Aui telahmewujudkansuasanayangtidak sihatterhadapperpaduandi kalanganpengikut-pengikut‘Aui,oleh keranakedua-duapuakAn~Ardanal-qurrii’ tidak mempunyaikepentinganyangsamadenganal-Ash’athbin Qaysdanpengikut-pengikutnya.

Sebagaimanayangdinyatakanlebih awal, Janirbin ‘Abdil~hal-Bajaui telahdihantanolehSayyidina ‘Aui ke Syria untuk benundingdenganMu’awiyah. Padamasayangsama,pihak Mu’awiyah puuamenghantarwakilnya Abu Muslim al-Khawlani ke Kufah bagitujuan yang sama. Tetapi ternyata bahawa perundingan-

WS., ms. 25; BA/?ns. vol. I, ms. 327 dan 370.12W5, ms.25—26; Ibn Qutaybah, Kitàba/-lmãmah, Qahirah,1925,vol. 1, ms. 79—80.

u09


perundinganmi telahbenakhirdengankegagalan,oleh keranakeduapihak,SyriadanIraq,tidak bersetujuuntuk berkompromi.’3Tidakada alasan untuk mengandaikanbahawa tajuk perundingan-perundingantersebut benkisar di sekitar perkara:perkarayangbersangkutandenganpenistiwa pembunuhanKhali fah ‘Uthman,sebagaimanayang pernah disangkaoleh setengah-setengahsanjanabarat.’4Walaupunadaniwayat yangdisebutdalam Kit~ibWaq’atSiffinolehIbn MuzahimyangmenunjukkanbahawaAbu Muslim al-KhawlAni pernah meminta Sayyidina - ‘Ali supaya beliaumenyenahkanpembunuh-pembunuhKhalifah ‘Uthm~n,- tetapipenmintaanitu telahditouakbukansahajaoleh Sayyidina‘Ali tetapijuga oleh selunuh penyokongnyayang berada di Iraq. Apabiladitemui, mereka mengatakan“Kami semuapembunuhKhalifah‘UthmAn bin ‘Affan (ku/un?! qatalah Ibn ‘Affan)” kepadaAbuMusuimau-Khawthni~ Merekamenyatakandemikiapolehkeranamerekasedanbahawamotif gerakanorangSyria yangsebenarnyabukanlah untuk membeua kematian Khaiifah ‘Uthman, tetapiadauahlebih banyak untuk mempertahankannegaramerekadancampurtanganIraq.’6

Lagipun,kes pembunuhan‘Uthman adalahkes penibadidan keskeluargaUmayyah.Jaditidak munasabahseluruhpendudukSyria,yang bukan semuanyaahli keluarga Khalifah ‘UthmAn ataukeluargaUrnayyah,sanggupbenperangdan mati keranamembeladarah Khauifah ‘Uthman.’7 Jika mereka benar-benarsanggupberbuatdemikiantentulahmerekaakanmelakukannyaawal-awallagi, iaitu sebaik sahajaKhalifah itu dibunuh, tetapi mi tidakdilakukan oleh mereka.Ahli SejarahsependapatbahawabukansemuapendudukSyria menyertaiperangJamal.Tetapikemudian,setelah‘Aui mencapaikemenangandalam perangtersebut,semuapenducjukSyria telahmeuibatkandiri dalampenentanganterhadap‘Alidan penyokong-penyokongnya.Ini disebabkan,kerana mereka

‘3BA/ms. vol. I, ms. 364.‘4Lihat umpamanya,M. Hinds, Thesis,ms.284,beliaumengatakan“Mu’iwiyah telah

memutuskan untuk berperang kecuali ‘Ali menyerahkan pembunuh-pembunuhKhalifah ‘Uthmin.”

“WS., ms. 96.‘°Shaban,op. cit., ms. 74.‘7lbid., ms. 74

110

KEMUNCULAN PART! KHAWARJJ DAN SHFAH

sedanbahawa‘Ali mulacampurtangandalamurusannegaramerekadi Syria.Demi untuk melemahkankedudukanbeliaudanmenyekatperluasankuasanyamerekamengisytiharkan‘pembelaanterhadapdarah ‘Uthman” dan ia dijadikan sebagailambangperjuanganmenentang‘All. Implikasi danipadaitu, merekayangterlibat atauyang bersubahatdengan pembunuh Khalifah ‘Uthm~n akanbertindak menentang orang-orang Syria. Tetapi kita telahdimaklumkan bahawa hampir semua penduduk Iraq mengakumembunuhKhalifah ‘Uthman. Ini bererti bahawakeduapihak,SyriadanIraq, lebih masyghuldenganpertahananwilayah masing-masing danipada mempersoalkantentang pembelaan terhadapKhalifah Uthman. Al-Tabari sendiri tidak menyebut masalahpembelaantersebut. Ini menunjukkanbahawakes pembunuhanKhalifah ‘Uthm~nbukanlahmerupakanisu yang terpentingbagipendudukSyriaumumnya.Tetapiperkarayanglebih pentingialahbahawa mereka telah mengetahuibahawa Sayyidina ‘Ali cubacampurtangandalam urusan di Syria menerusi perundingan-perundingandamai. Setelah perundingan-perundinganitu tidakmendatangkanapa-apahasil makakeduapihaktelahmemutuskanuntuk berperang.

Mu’awiyah mempunyai angkatan tentera yang sepadudantersusun; meneka terdini daripada orang Syria yang telahmenunjukkanketaatsetiaandan kepatuhankepadaMu’awiyah sejakawal-awal lagi, dan mereka telah memberi sokongan penuhterhadapnyauntuk menentangSayyidina ‘Ali . ‘~ Kedamaiandankestabilansudahlamawujud di Syria,keranakedudukannyayangistimewa sejak pemenintahan Khalifah ‘Umar; Syria bebasdaripadapenghijrahanyang tidak terkawal sebagaimanayangberlakuke atasnegeri Iraq. Ini ialah bertujuanuntuk menjaminkemantapannyadalam menghadapiancamantentera Byzantine(Rum).’°Sejakitu, Mu’awiyah nampaknyacubauntukmemeliharakedudukandan kestabilanSyria dan mencegahnyadan didatangioleh penghijrah-penghijrah baru, kerana mereka bolehmenimbulkanberbagaimaslahsosioekonomi,sebagaimanayangtelahdialami oleh negeniIraq.

‘8Tab. 1/2865,dan 3256.‘9Shaban, op. cit., ms. 74.

111

SFJARAHAWALPERPECAHANUMAT!SLAM

Pada mulanya pihak Mu’awiyah telah menunjukkankecenderungannyauntuk berdamai dengan ‘Ali, tetapi setelahrancangandamaiitu menemuijalan buntu,beliaubensetujudengankeputusan ramai, iaitu berperang. Oleh kenana Mu’awiyahbersimpati terhadapkemahuanpenyokong-penyokongnya,makamerekamenggelarnyaamir (panglimaperang)danmembenibay’ah(pengakuanketaatsetiaan),kepadanya.2°Tidak lama kemudian,suatupenjanjiandamaiantaraSyriadanRum telahditandatangani,danhadiahyangbennilaidanipadaMutwiyah telahdihantankepadamaharajaRum,Qaisar.2’Suasanadi Mesinpulateuahmenjadilebihtenangapabilaketuagolonganpemberontaknya,MuhammadbinAbi Hudhayfah,dibunuholeh tenteraMu’awiyah.22 SementaradiIraq, tidak adapenyelesaianyangdapatdibuat antaraMu’awiyahdengan‘Aui kecualiberperang.

Sebagaimanayangdinyatakandi atas,pasukantentera‘All adalahterdini danipadabeberapakumpulanyangmempunyaikepentinganyangberbeza-beza.Dengantenterami Sayyidina‘Aui telahmanakearahRaqqah,di sebelahtebing kiri SungaiFurat. Di sini tentenanyatelah menemui banisan hadapan askar Syria; setelah berlakubeberapapertempurankecil merekatelah menanikdin dantentenaSyria pundapatmenguasaikawasanair di tebingsungaiFurat danmereka menghalangtentera‘Ali danipadamasuksehinggalahal:Ashtarmerampasnyadengankekerasan.Walaubagaimanapun,‘Alitelah memenintahkanpengikutnya supaya membenarkanonangSyria masukdenganbebaske sungaitersebut.23Kemudianbeliaumemacakkankhemah di Siffin, bertentangandengan Raqqah.Dalam tempoh tersebut perundinganbaru antara ‘All denganMu’awiyah diadakan.Ramai di antarapemimpin-pemimpindanKufah telah dihantaroleh ‘Ali untuk tujuan tersebut.Di antaramereka ialah Shabathbin Aib’i al-Yarbu’i al-Tamimi, ‘All binHMim al-Ta’i, Yazid bin Qaysal-Arbabi,dan Ziyad bin Khasafahal-Taymi al-Tamimi, tetapi perundinganmi juga berakhirdengan

2owS.,ms. 52; BA/ms.vol. I, ms. 372 dan 379.

2’WS.,ms.42.22Jbid ms. 42 dan49.23Tab., 1/3259—69; WS.,~180; BA/ms.vol. 1, ms. 371; Ya’qUb~Tarikh vol. II, ms.

187—188.

112

KEMUNCULAN PART! KHAWARZJ DAN SHFAH

kegagalan.24Tiga bulan benikutnya,Dhu al-Hijjah, Muharramdan Safar, 37

H/Mei, Jun dan Julai, 657 M, tentena kedua pihak kekal dipenkhemahanSiffin, benhadapanantarasatudenganyang lainnyadalamkeadaanbiasatidak benpenangdantidak berdamai.Tempohpenundinganmi berakhinselamaseratussepuluhhan,dan dalamtempoh tersebutsebanyak90 pertempurankecil telah berlaku,2’tetapi tidak adasatupun yangmerebakmenjadi peperanganbesardansetiappertempurantidak melibatkanlebih danipada500 orangaskar,26kecualiyangterakhir yangdinamakanlay/atal-harir, yangtenjadi padabulan Safan,37 H/Julai657 M, tetapi masihjuga tidakboleh dianggapsebagaipeperanganbesar.

Terdapat perbezaanpendapatmengenaijumlah tentera yangterlibat dalam peperanganin Menurut keterangan-keteranganKhalifah bin Khayyat dan a1-Bal~dhuni,tentera yang memihakkepada Sayyidina ‘Ali seramai 50,000 orang dan bagi pihakMu’awiyah pula seramai 70,000 orang.2’ Di tempat lain pulakenyataanKhalifahbinKhayya;dandipersetujuiolehIbnMuz~bimdanIbn A’tham menegaskanbahawabilangantentera‘Ali adalahdalam Iingkungan 150,000 orang,28 iaitu hampir samadenganbilangantenteraMu’~iwiyah.Bagaimanapun,beberapariwayatlainmenunjukkanbahawabilangan tentera Mu’awiyah adalah lebihkecil dari tentera‘Au.29

Di 5iffin tentera‘Ali disusunmengikut sistemkesukuan,cumabilanganlebih besardanipadabilangantenterayangterlibatdalam

24Tab., 1/3274—76; WS.,ms.221 dan 223; BA/ms.vol. 1, ms. 372.25Mas’iidi, Murüj, vol. 11,ms. 361 dan 404; Idem, Kitãba/-Tanblhwaa/-lsraf,Qihirah,

1938,ms.256;Qalqashandi,Ahmadbin ‘AbdillAh, Sub!,a/-A‘shdfiSinifata/-Inshã/Qihirah, 1919—1922,vol. 1, ms.393; IbnKathir, Ismi’il, bin ‘Umar,a/-Bidãyahwaa/-Nihdyah,Qãhirah, vol. ~ ms.275 (di mana dinyatakan 7 atau 9 bulan); al-Bakrl,‘Abdullãhbin ‘Abd Al-Aziz, Thrikha/-Khatnis,Beirut, vol. II, ms.227; Abu al-Fidi,Ismi’il bin ‘Ali, a/-Mukhtasarfi Akhbdr a/-Bashar,al-Matbah al-Husayniyyah,Qahirah, vol. I, ms. 175.

26HanyaIbn A’tham yangmenganggarkanseraniai I ,000 orang yang terlibat dalamsatu-satupertempuran,tetapimi belchjadi pertempuranakhir(ibn A’tham,vol. I,fols. 87A dan seterusnya). Walau bagaimanapun, kenyataan Ibn A’tham midianggapkete!laluan dan tidak disokongoleh sumber-sumber lain.

27Khalifah, Tdrikh, vol. 1, ms. 175; BA/ms.vol. I, ms. 378.28Khalifah, Tdrikh, vol. I, ms. 175; Ibn A’tham, vol. I. I, fol. 65B; WS.,ms.174.29W5,, ms. 174.

113

SEJARAH AWAL PERPECAHANUMAT!SLAM

perangJamal.Terdapat beberapakenyataanoleh al-Tabani,al-Baladhuni,Khalifah bin Khayyat, Ibn Muzahimdan Ibn A’thammengenaikomposisitentera‘Ali dancarapenyusunannya;dannama-namasuku,kumpulansukusertanama-namapemimpinsetiapsukuadadisebutkanoleh meneka.3°Kenyataan-kenyataanIbn Khayyatdan Ibn Muzahim adalah lebih terpeninci dan mengandungimaklumat yang paling banyak berbandingdengankenyataan-kenyataanyang lain, khususnyamengenaikomposisi tenteradanpenyusunannya.MenunutIbn Muzahim,sebelumbeliauberalih keSiffin, Sayyidina ‘Ali telah melantik seramai tiga belas orangpemimpinArab (lima dan Basnahdan tujuh dan Kufah) untukmengetuaibebenapasuku dan kumpulan suku.3’ Kemudian IbnMuzahim danjuga Ibn Khayyat menyenanaikanlebih kurang 25pemimpin bersama-samadengan lebih danipada 25 suku dankumpulansukudi 5iffin. Sebahagiandanipadamerekadilantik dansebahagianyang lain pula disahkanke dalamjawatan pemimpinsukuolehSayyidina‘Ali 32 Tujuanmengadakanpenyusunantentenamengikut sistemkesukuanialah untuk menggabungkanbenbagaisuku supayamerekamenjadi kumpulan qabilah yang besardansetelahitudiselaraskandengankumpulan-kumpulanlain yanglebihbesar. Ini bermaknabahawasetiap pemimpin suku mempunyaikekuasaanbukansahajake atassukukaumnyatetapijuga ke atassuku-sukuyanglain ataucabang-cabangsukuyangdimasukkankebawahkekuasaannya.Penyusunanmi telahmula diamalkansejakpermulaankonflik, iaitu apabilaSayyidina‘All mengarahkanZiyadbin al-Nadr dan Shurayshbin Ijani’ dan suku Ijanith untukmenyertaiaI-Ashtar, pemimpin bagi sukuNakha’.33 SukuIj~rithdan sukuNakha’ adalahmerupakancabangsukukaum Madhhij,tetapi al-Ashtar telahdilantik oleh ‘Ali untuk mengetuaikesemua

301bnA’tham,col. I, fol. 26B; Mas’Udi, Murüj, vol II, ms.384 (90,000di pihak ‘Alidan85,000di pihakMu’iwiyah); al-’Askari, Awd’i/, ms.291 (Pihak ‘All 100,000,pihakMu’iwiyah 70,000);Maqdisi, a/-Bad’, vol. V, ms. 217 (pihak “All 90,000, pihakMu’iwiyah 80,000);Ibn Kathir, Biddyah,vol. VII, ms.275 (120,000) di pihak ~Alidan 60,000di pihak Mu’iwiyah).

ms. 131—132.32Jbid,, ms. 231—232; Khallfah, l7irlkh, vol. I, ms. 177.“Tab., 1/3261—62;WS.,ms. 132,236dan271; BA/ms. vol. I, ms.371; Ibn A’tham, vol.

I, fols. 76B dan 94B di sini disebut Shuraysh bin Häni aI-Madhhiji.

114

KEMUNCULANPART! KHAWARJJ DAN SHI’AH

cabangsukukaumtensebut.34lni benentibahawaZiyad bin al-Naçlra1-HanithidanSunays~bin Häni’ al-Hanithi telahdiletak di bawahkawalan al-Ashtan. Pemimpin-pemimpinlain yang dilantik olebSayyidina‘Ali dalampenyusunansukutentenaialah Hujr bin ‘Adial-Kindi, Ma’qil bin Qaysal-Riyahi,Sa’sa’ahbih Sawhanal-’Abdi,Jundabbin Zuhayr al-Azdi, ‘Amn bin al-Th’i. Semuapemimpintensebut tendini danipada penenoka-penenokaIraq dan hampirkesemuanya,kecuali Shavathbin Rib’i, telah tenlibat secanaaktifdalamnusuhandi Kufah yang melibatkanpembunuhanKhalifah‘Uthman. Sebahagiandanipadapemimpinyangbarudilantik sepertial-Ashtaral-Nakha’i, ‘Adi bin Hatim al-Ta’i danHujr bin ‘Adi al-Kindi telah pernah dilantik sejak perang Jamal bersama-samapemimpin-pemimpindan golongan nuJjUr. Di Siffin, pemimpin-pernimpinyangmasyhurmi telahdinaikkanpangkatolehSayyidina‘Ali bukan sahajasebagaipemimpin suku, tetapi juga diberikankedudukanyang penting.A1-Ashtar, misalnya telahdilantik olehSayyidina‘All sebagaigabenordi Jazinah.3’‘Adi bin Ifltirn al-Ta’idilantik sebagaipemimpinTayy.36 Hujr bin ‘Adi al-Kindi sebagaiketuasukuKindah,3’ dan kedudukanbeliau telahdiperkukuhkanlagi oleh ‘Au apabila beliau dihantan ke Adhanbayjan untukmembawaal-Ash’athbin Qaysal-Kindi ke Kufah, danke.dua-duapeminipin tersebuttelah muncul bersama-samadi 5iffin.38 OlehkeranaHujr dilantik mengetuaisuku Kindah makaamatlahbesarkemungkinanbahawabeliau telah dibeni kuasake atas kesemuapendatangbaruyangtibadi IraqpadamasapemenintahanSayyidina‘Ali. Beberapaorang daripadakaum pendatangbaru mi telahmenjadimasyhurdalampeperangan5iffin, sepertiQaysbinFahdan,Abu al-Amarratah‘Umayr bin Yazid dan‘Abd al-Rabmanbin al-Uanithbin Mul~niz.Merekadatangdan berbagaisukuKindah,iaitu

suku-suku Badd~’,Hind dan al-Tumh.39 Ini berenti bahawa

34W5.,ms. 232; Khallfah, Tdrikh, vol. 1, ms. 177.ms. 12 dan232; Khalifah, TZIr!kh, vol. 1, ms. 177; Ibn A’tthamvol. 1, fol. 45A;

BA/ms.vol. I, ms.33—kenyataanmengenaiperananal-AshtardalampeperanganSiffin, sila lihat Tab.1/3272,dan3273 dan3284; lbn A’tham, vol. 1, fols. 82B—83A,93B, lO2A dan 109A-B; BA/ms.vol. 1, ms. 372; WS.,ms. 174, 219—20.

36WS.,ms.232; Khalifah, 7Tarikh, vol. I, ms. 177.31W5.,ms.231; Khalifah, vol. 1, ms. 177“BA/ms. vol. I, ms.370.

“Tab., 1/3307dan 3308; WS.,ms.303, 313—314.

115

SEJARAHAWAL PERPECAHAN UMAT !SLAM

pengaruh al-Ash’ath bin Qays al-Kindi telah diancam olehperkembangankekuasaanIjujr bin ‘Adi di Iraq. 5a’~a’ahbin5awhAnal-’Abdi, ‘Amr bin al-HAmiq al-KhuzFi dan JundabbinZuhayn al-Azdi adalah di antaraanggotaal-qurra’ Kufah yangterlibat dalampenentanganterhadapKhalifah ‘Uthm~ndan Sa’idbin al-’As, telah dilantik menjadi pemimpin-pemimpinsuku-suku‘Abd al-Qays,KhuzA’ahdanAzd secarabertunut-turut.Tidak adasatu pun dari kumpulan-kumpulanmi yangmempunyaibilanganyang besar,khususnyakumpulan-kumpulanyang pertamadankeduadankesemuanyabolehjadi kaumpenerokaIraq,olehkeranatidak adasatukumpulan pun nampaknyayangbolehdigabungkanbensama-samanya.4°Walaupunpemimpin-pemimpinal-qurra’sepertiMa’qil bin Qaysal-Riy~~idanZiy~dbin Khasafahal-Taymi tidakdisenaraikan bersama-sama pemimpin-pemimpin yang barudilantik, kedua-duanyadikatakanmempunyai pengikut seramai2,000 orang.4’ Padaketika marake Siffin, Ma’qil bin Qays telahdihantaroleh ‘Ali bersama-samatenteraseramai3,000orangdari a1-Mad~’in melalui al-Mawsil, mungkin dengan tujuan untukmenjamin keselamatankawasantersebut.42

Namun begitu, ramai pula di antarapemimpin al-qurra’ yangtidak dilantik atau dinaikkan pangkat, malahan mereka telahdiletakkandi bawahjagaanpemimpin-pemimpinsuku. Zayd binIjins al-Sunbusimisalannyaadalahsalahseoranganggotaal-qurra’padamasapemerintahanKhalifah ‘Uthm~n,tetapi kini duduk dibawahpimpinan‘Adi bin ~~tim. ‘Adi bin ~atim telahdilantik oleh‘Alisebagaipemimpinsuku~ayy di 5iffin.43 Padahakikatnya,suku‘Adi (suku bagi ‘Adi bin I3atim),adalahlebih kecil daripadasukuHizmir (Sinbis)(sukubagiZaydbin~i~n). Dalamkeadaansepertimiorang-orangdari suku Hizmir telah memusuhi‘Adi bin H~tim,pemimpinyangbarudilantik di Siffinfr~Zaydbin IIi~n,padasuatuketika,dilaporkantelahberbalahdengan‘Adi bin IIMim dantidakbersetujudenganpendapatnyamengenaipemergianmerekauntuk

ms. 231—2; Khalifah, Tdrlkh, vol. I, ms. 177; Hinds, Thesis,ms.278.4’BA/ms. vol., I, ms. 428.42Tab.,1/3259;BA/ms. vol. I, rns. 370; WS.,ms. 165.43W5.,ms. 232; Khalifah, lIrikh, vol. I, ms. 177.“Tab., 1/3279.

116

KEMUNCULAN PART! KHAWAR!J DAN SHFAH

berpenangdi 5iffIn.45 Begitu juga Yazid bin Qays al-Arbabi,pemimpinal-qurra’ Kufah yangtenkenal,telahdiletakkandi bawahkekuasaanQaysbin Sa’id,pemimpin suku-sukuHamdan.46Suku-suku Tamim telah diletakkandi bawah kekuasaan ‘Umayr bin‘Utänid dan Shabathbin Rib’i. mi benmaknakedua pemimpintensebutmempunyaikekuasaanke atassemuaanggotasukuTamim.Oleh kenananamaidi kalangangolonganal-qurru’ yangbenasaldancawangan suku Tamim maka tidak syak lagi meneka diletakkan dibawah jagaan ‘Umayn dan Shabath. Dipencayai bahawa semuagolongan al-qurra’ tenmasuklahyang tinggal jauh di berbagaikawasandi Iraq sepentiHulwan, Mas~badh~n,Taknit, Qarqisiyy~dan al-Mada’in telah benkumpul di lembah Siffin.47 Di antarapemimpin yang tinggal di tempat-tempattensebutialah Hi1~lbin‘Ullafah dan al-Mustawnid bin ‘Ullafah dan suku Taym (Tamim).Kedua-duapemimpinal-qurra’ yangbensaudanainitidak beradadiKufah semasaberlakunyapenentangantenhadapSa’iddanKhalifah‘Uthman; dan tiada seonang pun danipada meneka yang dilantikuntuk memegang mana-mana jawatan semasa pemenintahanSayyidina‘Ali. Di Siffin, tidaksyaklagi, menekadiletakkandi bawahkekuasaan ‘Umayn bin ‘Utänid, pemimpin umum bagi sukuTamim 48

Ringkasnya,golonganal-qurra’ kini telah tenbahagikepadaduakumpulan: Mereka yang dilantik dan dicalonkan ke benbagaijawatan penting sentamendapatsokongankuat danipada‘All, danmeneka yang tidak dilantik dan diletakkan di bawah pimpinantertentu. Golonganpentamatelah menjadi penyokong-penyokongSayyidina’Ali yangmasyhursepertiaI-Ashtar,Malik bin aI-H~rithal-Nakha’i danI-Iujr bin ‘Adi al-Kindi, di sampinggolonganAn~aryang diketuai Qays bin Sa’id bin ‘Abadah dan Sahl bin Ijunayf.Manakala kumpulan kedua merupakankontigen yang kurangbersemangatuntuk menyokongSayyidina ‘All. Ramai di antara

ms. 110—111.401b1d, ms.232; Khallfah, Thr!kh, vol. I, ms. 177.

47BAms.vol. 1, ms. 369 dan 372; Ibn A’tham, vol. 1, fol. 65B, ‘All dikatakancubamengumpulsemuatenterayang bolehdidapati, dan setiapgabenornyadijemputuntuk menyertaipeperangandi S,ffln. Kenyataanlanjut mengenaiperkaratersebut,sila lihat, Ya’qUbl, Tdrlkh, vol. II, ms. 200—206.

48W5.,ms. 232; Khalifah, Tdrl/ch, vol I, ms. 177.

117


merekayangtidak hadirdalamperangJamal,sepentiHilal danal-Mustawnid,anakandakepada‘Ullafah dan sukuTamimdanZaydbin ~i~n al-Subnusidan sukuTayy.

Begitujugapemimpin-pemimpinyangberpengaruhdi Iraq sepertial-Ash’ath bin Qays al-Kindi dan al-Abnaf bin Qays al-Sa’di dansuku Tamim, yang merupakanorang yang kurangbersemangatuntuk menyokong‘Ali. Berhubungdengankedua-duapemimpinyangdisebutkantadi,merekatelahmenunjukkankeenggananuntukmembantuSayyidina‘Ali dalampeperangan.DalamperangJamalal-Abnaf bin Qaysdan anggota-anggotasukukaumnyadan As’dtelah mengambil sikap tidak memihak,sementanaal-Ash’ath binQays dan pengikut-pengikutnyamasih lagi di Adhanbayj~npadaketika itu. Meskipun kedua-duanyahadir dan membenisokongankepadaSayyidina‘Ali di 5iffin, rnerekatidak memperolehipenganuhdan kekuasaanlebih danipada yang sedia ada. Sebaliknya al-Ash’ath, umpamanya,nyata telah dikurangkankepadahad yangminimumoleh ‘Ali sejakmula-mulaberlakunyakonflik di Siffin.4°Pencabarnyayang paling jelas ialah Ijujr bin ‘Adi al-Kindi yangtelah dilantik oleh ‘Ali untuk mengetuaisukuKindah.Pemimpin-pemimpinsukulain yangberpengaruhdi pihak ‘Au di 5iffin antaralainnya ialah Khalid bin al-Mu’ammanal-Sadusidan sukuBakn.Yangterakhir dilaporkantelahmengetuaisuku-sukudan qabilahRabi’ah,5°yangmempunyaipengikutseramai9;000orang,5’ tetapiperanannyaadalahkecil dan beliaudikatakantelah menghubungiMu’Awiyah.52

Dari kenyataandi atasdapatlahdisimpulkanbahawakontigenyang kurang bersemangatdi kalangananggota-anggotatenteracampuran‘Ali ialahterdini daripadapemimpin-peminipinsukudan~olonganal-qurrd’ yangtidak terlibatdalamrusuhandi KufahpadamasapemerintahanKhalifah ‘UthmAn.

Mengenaigolonganal-qurra’, terdapatduakenyataandalamkitabWaq‘at 5iffin: Yangpertamaolëhal-Jurjani.Menurutyangpertama,terdapatsekumpulanorangdali golonganal-qurra’ telahmunculdi

ms. 153—5.‘°Tab.,1/3312; WS.,ms. 131, 232 dan 326—327di manaKhilid bin al-Mu’ammar

dikatakan pemimpin bagi suku Rabl’ah.“Ibn A’tham, vol. I, fol. 91A.“Ibid., ms. 91A; Tab. 1/3310—12;WS.,ms.324.

118

KEMUNCULANPART! KHAWARIJ DAN SHI’AH

Sif1~ndi bawah pimpinan ‘Ubaydah bin Qays bin ‘Amr al-Salamani.’3 Yang kedua, melaponkanbahawagolonganal-qurrzVtensebuttelahdipimpin oleh ‘Ubaydahal-Sa1am~ni,‘Alqamah binQaysal-Nakha’i, ‘AbdullAh bin ‘Utbah bin Mas’ud al-Hudhalidan‘Amir bin ‘Abd al-Qaysal-’AnbMi, senamai30,000orang. Merekadisebutsebagaial-qurrix’ Syria.54 Bagaimanapun,jika dilihat asalusul keturunanpemimpin-pemimpinmeneka,kita dapati bahawasemuanya adalah tendini danipada peneroka-penerokaIraq;umpamanyaUbaydahbin Qays bin ‘Amr al-Salmani al-Muraditelab berada di Kufah sejak pemerintahanKhalifah ‘Umar.55‘Alqamah bin Qays al-Nakha’i adalah salah seorangdaripadagolonganal-qurra’ yangtelahmenulissuratkepadaabAshtarMalikbin aI-Nakha’i semasabeliaudiusirke Syria.56‘Abdullah bin ‘Utbahbin Mas’ual-Hudhalijuga salahseorangpenerokaIraq.57 ‘Amir binAbd al-Qaysal-’Anbani al-Tarnimi telahterlibat dalamkempendiIraq sejak Khalid bin al-Walid al-Makhzumidan terlibat dalampenaklukanTustar dan aI-Mada’in;58 dan menerirnagaji( ‘a(?!’),sebanyak2,000 dirham sejak pemerintahanKhalifah ‘Umar.59Setelahitu beliau disingkirkan oleh Khalifah ‘Uthman ke Syriadalamperistiwaal-musayya-runbersama-samaal-Ashtardanrakan-nakannyayanglain.60 Maklumatmi menunjukkanbahawatidak adaseorangpundaripadagolonganal-qurri!’ yangtersebutdi atasdariSyria,tetapimerekasemuadanipadagolonganal-qurril’ Kufahyangmempunyaikepentingandi kawasan-kawasandesaIraq. Oleh ituamatlahbesarkemungkinanbahawapadamasaberlakunyarusuhandiKufahpadatahun33 H/654M ramaidaripadagolonganal-qurra’mi sedangmenjalankantugas mereka di luar Kufah. Hanya‘Alqamah bin Qays al-Nakha’i dikatakanberadadi Kufah padamasaberlakunyarusuhantersebut,tetapinyatabahawabeliautidakterlibat dalam peristiwa pembunuhan Khalifah ‘Uthman di

‘3W5., ms. 129.‘4lbid., ms. 211.“Khallfah, T’drlkh, vol. I, ms. 129; Ibn Sa’d, Tabaqdt,vol IV, ms. 62—63.“BA., vol. V, ms. 45.571bn Sa’d, Tabaqfft, vol. VI, ms. 82.“Tab., 1/2449dan 2555.‘9Ibn Sa’d, Tabaqdt, vol. VII, i, ms. 79.60Tab.,1/2923—24;Ibn Sa’d, Tabaqdt, vol. VII, i, ms. 80; Ibn Qutãybah,Ma’ãr~f ms.

195 dan 436.

119


Madinah. Adalah besan kemungkinan bahawa dalam tempohperang Jamal sebahagiandanipadagolongan al-qurr?i’ mi telahmenggabungkandin meneka kepada golongan Jama’ah yangdipimpin oleh al-Qa’qa’ah bin ‘Aman al-Tamimi, yang telahmenunjukkan keengganannya untuk benpenang di pihak Sayyidina‘All. Sementana yang lain masih benjauhan, atau mengambil sikaptidak memihak, dan tidak melibatkan din dalam penistiwa tersebut.Ringkasnya, sama ada meneka tenlibat atau tidak dalam pepenanganitu, tidak ada seorang pun di antana meneka yang dilantik oleh ‘Auuntuk memegang jawatan-jawatan penting. mi dapatdihunaikanmenerusi dua cana: Pentama, oleh kenanaketiadaanmenekapadamasapenentanganyangmembawakepadapembunuhanKhalifah‘Uthman, dan kedua, kesan danipada itu, yang berlawanan dengangolongan nuJj?ir, mereka menjadi penyokong-penyokong ‘Ali yangtidak aktif.

Di 5iffin, pada mulanyagolongan al-qurra’ bencadanguntukmengambil sikap tidak memihak dan meneka telah membuatperhubungandengan:A1i dan juga Mu’awiyah dalam tempohselamatiga bulan(Rabi’ al-Akhin,Jamadial-Awwal,danJamadial-Akhir, tahun36 H/Ogos,Septemberdan Oktobertahun657 M).6’Kemudianmerekamemutuskanuntuk memihakkepadaSayyidina‘All dan mengisytiharkandiri sebagai “pembunuh-pembunuhKhalifah‘Uthman”. Bilangantenteraal-qurrn’ padaketikaitu ialahseramai20,000onang.62Tidak lamakemudianjumlah yangsamamunculdi bawahpimpinanMis’ar bin Fadakial-Tamimi.63SebabmerekamemihakkepadaSayyidina‘Ali ialahkeranaKhalifah ‘Alipadasuatuketikatelahmengatakankepadamerekabahawa,“tanahfay’, atautanahterbengkalaidi Iraq,akandibenikankepadaa/il al-fay’, iaitu orang-orangyangtenlibatdalampenaklukanIraq,(taKfiral-fay’ li-a/i/i/i)”.64 Kepentingan isu mi telah dinyatakanolehpemimpin mereka, Yazid bin Qays al-Arhabi, apabila beljauberkata,“ia adalah hartaAllah s.w.t., yang telah kami perolehidenganpedang-pedangdantombak-tombakkami,perangilahwahaihamba-hambaAllah kaum yangzalim (..innamdhuwa mal Al/nh

~ WS., ms.211—213;Dlnawarl,ms. 169—70.ms. 213; Dinawari, ms. 170 dan 171.

“Tab.,1/2220; WS., ms. 560.o4ws., ms.252.

120

KEMUNCULAN PART! KHAWARU DAN SHFAH

‘azza wa-jalla, aJá‘a/ill ‘a/ayn?i bi-asy~ifinawa-armahina,Jà qatilu‘ibada A/ta/i a/-qawm al-zalimin)”.65 Kata-kata seperti mi telahdilaungkan oleh meneka ketika meneka menentangKhalifah‘Uthman dangabenornya,Sai’id bin al-’A~di Kufah, tempohhari.Olehitu merekamengharapkanSayyidina‘Ali berbuatsebagaimanayang dilakukan oleh Khalifah Abu Bakr dan Khalifah ‘Umarterhadapmereka.66 -

Pad~amasapeperangandi 5iffin berlaku,sebahagiandaripadatentenaal-qurra’ dikatakantelahdiletak di bawahbeberapaorangpemimpiniaitu ‘Abdullah bin Budayl al-Khuza’i,‘Ammanbin Yasiral-’Ansi dan Mis’an bin Fadaki al-Tamimi.67Dua pemimpinyangpertamamempunyaikedudukanyangistimewadalamtentera‘Ali;‘Abdullah bin Budayl dilantik untuk mengetuaisayapkanandan‘Amman bin Yasir mengetuaipasukanjalan kaki. Walaupun,kumpulan tenteraal-qurrn’ adalahkecil jumlahnyanamunmerekamernpunyaisemangatyang tinggi untuk berperangdalamtentera‘Ali, khususnyayangadabersama-sama‘Abdullah bin Budaylal-Khuza’i. Apabila ‘Abdullah bin Budayl tertewasdan terbunuhdalam satu ptrtempuran,golonganal-qurra’ yangberjumlah 100orangataumengikutAbu Mikhnaf, di antara200—300orangte-lah meneruskanpeperanganmenentangtentera-tenteraSyria.68Golonganal-qurrn’ juga dikatakantelah digabungkankepadaal-Ashtar Malik bin al-Ijanith al-Nakha’i pada tahap-tahapakhirkonfrontasi69

Apabilakonfrontasiberterusan,orangSyriamerasatakutkeranamerekasedandan merekamendapatibahawakedudukantenteramerekasemakinbertambahlemah~7°Demi untukmengelakkandiridanipadamenerima kekalahanyang lebih teruk, mereka telah

“Tab., 1/3291—92; WS., ms. 279.°6Tab.,1/3341;al-Nu’ayml, op. cit., ms. 19.

“Tab., 1/3283 dan 3289; WS., ms. 325 dan 262—Menurut kenyataan SiIih binKaysin yangdilaponkan oleh al-Balãdhurl (BA/ms. vol. I, ms. 373)bahawaMis’arbin Fadaki al-Tamimi adalah pemimpin umum bagi golongan a/-qurrä’, tetapikenyataan amatlah sukar dipercayai, kerana ia tidak berdasarkan isnad yangtersusun dan tidak pula disokongoleh sumber-sumber yang berwibawa.

“Tab., 1/3292dan 3296; WS., ms. 277 dan 280.“Tab., 1/3327; WS., ms. 543. -

70BA/ms. vol. I, ms, 378; WS., ms. 643; Khalifah, TJrlkh,vol. I, ms. 176; Mas’tidl,Murüj, vol, II, ms, 384; Maqdisi, a/-Bad’, V, ms. 217—18.

121


mengeksploitasipenpecahanyangwujud di kalangantentena‘All,yang terdlni danipadatiga kumpulan besaniaitu golongan AnsM,onang Iraq dan golongan al-qurrd’. Ketiga-tiganya mempunyaikepentinganyangbenbeza-beza.”Kebanyakandanipadagolongana/-qurrn’ telah menunjukkan sikap tawan hati untuk menyokong‘All, dan mi disedani oleh Mu’awiyah sendini.72 Onang Iraq,khususnyapendatang-pendatangbanu dan onang Yaman yangdipimpin oleh al-Ash’ath bin Qaysal-Kindi, menupakankumpulanpenyokong‘Ali yang tenbesan,73tetapi paling kurangbensemangatdan mereka tidak sanggup benpenang sehingga ke akhinnya. Tennyat’adaripada hakikat bahawa al-Ash’ath bin Qays dan pengikut-pengikutnya,semasakonfrontasidi 5iffin dikatakan telah menyeruuntuk memberhentikanpepenangan.Sa’sa’ahbin Sawhanal-’Abdimensifatkannyasebagaikebimbingandari pihak al-Ash’athterhadapserangan-seranganRum sekiranyapertelingkahanantara‘Ali danMu’awiyah bertenusan.Idea al-Ash’ath mi telah disanjungtinggioleh Mu’awiyah danmeng’anggapnyasebagaipemikinanorangbijakpandai.’4Golonganketiga danipadaanggota-anggotatentena‘Auyangbersekutuialah golonganAnsan. Merekami berperanghanyakerana‘Ali dan telah berdini teguh di belakangnyadi sepanjangpertelingkahan, tetapi bilangan tentena meneka kecil jikadibandingkandengantentera-tenteradan Iraq dan golonganal-qurra’.

Ini menunjukkan dengan jelas bahawa kebanyakantentena‘Alltidak mahumeneruskanpeperangan,terutamanyaapabilamenekamenyedaritentanghakikat bahawadalam tempoh 110 han yangdihabiskandi 5iffin hanyasemata-matakenanaperundingandanpertempuran-pentempunankecil yang tidak sampai kepadapeperanganyang sebenarnya.Oleh sebabitu dilaporkanbahawasebaik sahajabeberapasalman al-Qur’an (a/-ma~n/jj/)dijulangpertempuranpun terhenti, oleh kerana tentera ‘Ali tidak lagibersemangatuntukmeneruskanpeperangan,danmerekamendakwa

7’Shaban,op. cit., ms. 72.

72WS.,ms,213; Tab.1/2 157(bukan sahaja Mu’awiyah tapi juga ‘Amr bin al-’As sedarperpecahanyangwujud di kalangantentera‘Ali).

73WS., ms. 465, di manaal-Ash’athdisifatkan sebagaipemimpin orang-orangIraqdanketua,sayyid.bagiorang Yaman; Ibn Qutaybah, Kitdba/-Imãmah,vol. I, ms.99

74WS., ms.549—50; Dinawari, ms. 188—189.

122

KEMUNCULAN PART! KHAWARJJ DAN SHI’AH

bahawa masa konflik adalah terlalu lama, alat-alat senjatadanbekalanmakananhampin-hampirhabisdan namai pula di antaramereka yang tercedera.75

Penkarapenting dari kenyataan-kenyataanAbu Mikhnaf, al-Baladhunidan Ibn A’tham ialahbahawaMu’awiyah dan‘Amr binal-’As telah berusaha dan menancang- untuk mewujudkanperpecahandi kalanganpengikut-pengikut‘Ali dengancaramenyerukepadapendamaian.Menunutmerekalagi, ‘Amn bin a1-’A~telahmembenitahuMu’awiyah bahawa,“jika ‘Ali menenimacadangandamai, pengikut-pengikutnyaakan meninggalkannya,dan jikabeliauengganmenenimanyamerekaakan menuduhbeliau orangyangtidak beniman”.76

Walaupun ada niwayat yang mengatakanbahawa beberapasalmanKitab Sucial-Qur’an(a/-ma~i’ihj/)telahdiperalatkandengancaramenjulangdi hujungtombak bagi mencapaitujuan damaidiSiffin, kesahihanriwayatmi amatlahdiragui.Bukan sahajatentangbagaimanaal-Qur’an dijulang dan sebanyakmana ia dijulang,malahan kewujudan al-Qur’an dalam penistiwa 5iffin perludipersoalkan.Menurutkenyataanal-Baladhuni,padaketikaseruandamai dibuat Ibn Layhah dan beberapaorang rakannyatelahmuncul membawabeberapasalmanal-Qur’an, lalu berkata,“Diantarakami dan kamu ialah a/-ma~U/yif’.77 Abu Mikhnaf pulamelaporkanbahawatentera-tenteraSyria telahmenjulangbeberapasalman al-masahif”.’8 Begitu juga Ibn Muzakiim mengatakanbeberapa al-ma.yn/pf telah dijulang di hujung tombak.’9Bagaimanapun,kenyataanpertamadan keduaoleh Abu Mikhnafdan al-Baladhuri tidak menyebutkanbilangan al-Qur’an yangdijulang. Kenyataanlain pula melaporkanbahawadi antaraal-masa/flfdijulang ialahal-Qur’anbesarDamsyikyangmemerlukansepuluhoranguntukmengangkatnyake hujungtombak.8°Pendapat

ms. 551 dan553;BA/ms. vol. I, ms. 379;Ibn A’tham, vol. I, fol. 126B; IbnAbial-Hadid, Sharh, vol. I, ms. 216.

76Tab.,1/3329; BA/ms.vol. I, ms.378; Ibn A’tham, vol. I, fol. 125B.770A/ms. vol.1, ms. 381.“Tab.; 1/3329dan 3331.

ms. 547.“Ibid., ms. 546dan 550; bandingkan denganIbn A’tham, col. I, fol. 125B; Dlnawari,

ms. 189.

123


lain pula menyatakanbahawa Abu al-A’war al-Sulami yangmenjunjung sebuaha/-mu~i/yaj’di atas kepalanya.8’ Selain itu,sebagaimanayang dinyatakanterlebih awal dalam peperanganJamal,sebahagiandaripadaal-Qur’anyangdijadikanazimat,digelarjugaa/-miq/jiaf,jamaknyaal-ma~zi/yzfTidaklamaselepasperistiwadiSiffin, ‘Abdullah bin Khabbabtelah dijumpai, sebelumdibunuh,sebuahal-mwy/yafazmmat,tergantungdi lehennya.82

Perkarami telahdikaji dandmbmncangolehM. Hmndsdengancarayang sukan difahami.Walaupunkajian beliauberdasarkansumber-sumber awalan seperti al-Tabari, al-Baladhuri, al-Minqari (IbnMuzahim)danIbnA’tham, namuntidak adasuatuanalisispunyangdapatbeliaukemukakan.Di sampingitu beliautidak cubamelihatperkaratersebutsecanakeseluruhan;kadangkalabeliaumenambahpenkara-penkara yang tidak penlu dan tidak berkaitan denganperbincangannya.Kelemahan mi timbul kerana beliau tidakmemahami bahan-bahankajian itu dan menyalah-gunakannya.Kenyataannyayanglemahitusangatmengelirukandankadang-kalaketerlaluan.M. Hinds, denganberdasarkansuatukenyataandarikitub Waq’at ~ffin, menyatakanbahawaal-Ash’ath bin QaystelahmenggambarkankebimbangannyaterhadapserangantenteraParsidanRum,sekiranyatenteraArabberpecahbelah.Seterusnyabeliaumenyatakanbahqwa peristiwa di Siffin telah membawakepadapeperangansecarabesan-besaransehinggamembimbangkanpihaktenteraSyria. Justerukeranaitu pihak Mu’awiyah/’Amr bin al-’A~mengarahkantentenanyasupayamenjulangbeberapasalman al-Qur’an 83

KenyataanM. Hinds mnm tmdak tepat,pertamanya,keranatmdakadakekuatandan pihak tenteraParsiyangbolehmengancamonangArabsetelahmenekatewasdalampeperangand~Iraq. Keduanya,tidak adapepenanganyangsebenarbenlakudi Siffin, tetapi hanyamerupakanpertempuransecarakecil-kecilanyangmelibatkantidaklebih danipada500 onangaskanbagisetiappertempunan.Ketiganya,tentang keyakinan M. Hinds mengenaipenistiwa menjulangal-

81 WS., ms. 550.

‘2Mubarrad, a/-Admi/, vol, III, ms. 212; Ibn Ab! al-Hadld, Sharh, vol. I, ms.206—contohyangserupajugadisebutdalamBA/ms. vol. I, ms. 352.

83M. Hinds, Thesis,ms. 299, TheSiffin Arbitration Agreement,Journa/ of SemiticStudies,no. xvii, 1972, ms.93—94, 95—98.

124

KEMUNCULAN PART! KHAWARU DAN SHI’AH

Qun’an di 5iffin adalahbententangandenganyang sebenannyadantidak bendasankanpadapenyelidikan.

Bagaimanapun,bebenapasanjanalain, sepenti Fanstelah cubamempensoalkantentangkewujudanpenistiwamenjulangal-Qur’andi Siffin. Hasil danipada kajiannya, Fans telah menyimpulkan:

“ThenaisingoftheQun’~nat 5iffln shouldnot necessarilybetakenliterally but perhapsmetaphorically,meaningacall for arbitrationby appealingto the word of God”.

Sayangnya bagi pihak Fans tidak cubamembuktikanpendapatnya,malahandia pada dasannyatelah menghadkanpengkajiandanpenbincangannyatenhadap perkembanganpensejarahanArabdalam sengketa antana ‘Ali denganMu’awiyah.84

Adalah diharapkan agar tafsiran di bawah mi akan dapatmembantumenyelesaikanmasalahtersebutdi atas. Sebagaimanayangdinyatakandan awal-awallagi, matlamatpokok perjuanganMu’awiyah danonangSyriadi Siffln ialah untuk mempentahankanwilayah meneka danipada penganuhluar, ataupenghijrahananggota-anggotasukuArabdan Iraq kewilayahSyria.Demi untukmencapaimatlamatmi, mereka memutuskanuntuk memerangiSayyidina‘Ali, Khalifah yangbanu dilantik, di Siffin, dan mengisytiharkan“pembelaantenhadapkematianUthman”. Tendapatbanyak kalidisebut dalam Kitnb Waq’at ~(ffin tentangtuntutan orang Syriaterhadappembunuh-pembunuhKhalifah‘Uthmandenganmemetikbeberapa ayat suci al-Qun’an yang bermaksud,“Dan janganlahkamu membunuhjiwa yangdiharamkanAllah melainkandengansuatu (alasan)yangbenar.Dan barangsiapadibunuhsecarazalimmakasesungguhnyaKami (Allah) telahmembenikekuasaankepadaahli wanisnya.“85 Tidak lebih daripadami yangdipenkatakan,danmerekagunakannyasebagailambanguntuk menentangSayyidina‘Ali di Siffin, tetapi malangnya,kebanyakandanipadaahli sejanahmoden mentafsirkan ayat-ayat yang disebutkan tadi sebagam

84N.A. Fans,“Development in Arab Historiographyas reflectedin the strugglebetween‘Ali andMu’awiyah”, HistoriansoftheMidd/eEast,ed. Lewis, B. and Holt,P.M., New York, 1962, ms. 435—36.

8’Qur’dn, sürah,xvii (al-Isri’), ayat33; bandingkandenganWS., ms. 7, 37 dan 90.

125


keselunuhanaI-Qur’an.Tendapatberbagaialasanuntukkitabenhati-hati mengenailaporan-laponanyangmembayangkankeselunuhanal-Qun’an telah dijulang di 5iffln. Tenutamanyaapabila kitamenenimakenyataan bahawa penkara yang berkaitan denganpembelaantenhadapKhalifah ‘Uthman yang disebut dalam al-Qun’an tidak lebih danipadabebenapaayat yang dibacakantadi.Patutdibeni perhatianbahawasetengah-setengahsumbermenyebutazimat,yangmengandungibeberapaayatdan al-Qun’an,sebagaial-Qun’an atau a/-mushaf Oleh itu, amatlah besar kemungkinanbahawaapayangsebenanbenlakudi 5iffln hanyalahsemata-mataseruan kepada ajaran-ajaranyangterkandungdi dalam al-Qun’an(khususnyamengenaikes bunuh-membunuh)tanpamenggunakan-nya secarafizikal ataucaramenjulangal-Qun’andi hujung-hujungpedangdan tombak. Hal mi jelas kelihatan apabilaMu’awiyahmengatakankepada‘Amr bin a1-’A~,“Serulahmerekaitu kepadakitab suci al-Qur’an sebagaipengadilandi antarakamu denganmeneka (Ud’uhum i/n kitnb A//nh hakamanfim?! baynaka wa-baynahum)”.86 Tentangpenerimaangolongan al-qurrn’ terhadapcadangan Mu’awiyah ‘Amr untuk berdamai tidak ada kena-mengenanyadenganpenistiwa menjulangal-Qun’an atauseruankepadaajaran-ajananal-Qur’an;contohyangserupatelahdapatkitasaksmkan dalam peristiwa perang Jamal. Dalam peristiwa mipembawa-pembawaal-Qur’an yang menyerukepadaperdamaiantelahdibunuhmereka,tetapiperkarayangsebenannyadikehendakioleh merekaialahpeperanganyangtelahberlanjutanlebih danipadatiga bulan.

Boleh dikatakan keseluruhangolongan al-qurrn’, kecuali al:Ashtar dan pengikut-pengikutnya,telah menggesaSayyidina ‘Alisupayamenerimacadangandamai.Sayyidina‘Ali telahbersetuju,tetapm faktor utama yang mendorong ‘Ali menerimacadangantersebutialah hasil darmpadatindakan al-Ash’ath dan pengikut-pengikutnyadari Yaman. Di sini kita petik kata-kataahli-ahlmsejarah yang berwibawa mengenai penanan al-Ash’ath dalammemberhentikanpeperangantersebut.KataNa~rbin Muzabimal-Mingqari, “al-Ash’ath adalah orang yang paling utama untuk

ms. 545.

126


memberhentikanpeperangandanmengadakanperdamaian(kant!a/-Ash‘ath) mm a‘zam al-ntis qalan fi itJti’ al3zrb wa-al-ru/am i/a a!-muwada’ah)”.87 Menurut al-Baladhuri pula, “al-Ash’ath danpengikut-pengikutnyadan Yamanadalahorangyangpaling kuatmenentangmerekayanghendakmeneruskanpeperangan(wa-kanaal-Ash‘ath bin Qays wa ahl al- Yamanashadduhummukhalafatanliman da’ailatIl -harb).”88 Jadi jelaslah bahawa al-Ash’ath danorang-orangdan Yamanadalahmerupakankumpulantentera‘Aliyang paling inginkan perdamaiandan tidak mahu meneruskanpeperanganmenentangMu’~wiyah.89 -

Walaupunkeduagolonganpenyokong‘Ali, golonganal-qurra’dan al-Ash’ath dan pengikut-pengikutnya bersetuju kepadaperundingandamai, mereka mi mempunyai kepentinganyangberbeza.Sementaragolongan penyokong‘Ali yang ketiga, iaitugolongan minoriti al-qurrti’ yang dipimpin al-Ashtar, yang telahterlibatdalampembunuhanKhalifah‘Uthm~n,telahberkerasuntukmeneruskanpeperangan.9°Tujuanmerekaialah untukmenewaskanMutwiyah dan mengekalkanjawatan ‘Ali sebagai Khalifah.Andainya mi terlaksana maka kedudukanmereka akan lebihterjamin. Al-Ashtarsendiri menganggapbahawarundingandam~aidenganpihak Mu’awiyah merupakansuatu ancamandan usahasecaralangsunguntukmelemahkankedudukanSayyidina‘Ali danmemecah-belahkanpengikut-pengikutnya.9’ Pihak ‘Ali yangmempunyai pandangan yang sama dengan al-Ashtar92 telahterpaksamenerimacadangandamaidenganalasanbabawamajoritimahu kepadaperdamaian.93Justeruitu perpecahandi kalanganpenyokong-penyokong‘Ali mula kelihatan, kerana ada yangmenyokongcadangandamai dan ada yang menentang.Namunbegitu,tuntutanal-Ash’athdanorangYamanadalablebih kuatdan

871b1d., ms. 553.88BA/ms.vol. I, ms. 383.89UIasanlanjutmengenaiperananal-Ash’athdanpengikut-pengikutnyadan Yaman

dalampenistiwami, sila lihat,Tab.,1/3330,3332—34;WS.,ms. 549—50,553dan571;Ibn A’tham, vol. I, fol. 125B; Ya’qUbi, Tdrikh, vol. II, ms. 189.

ms. 553.91Tab.,1/3332; WS.,ms. 563; BA/ms. vol. I, ms. 380.92Tab.,1/3330; WS..ms. 560; BA/ms.vol. 1, ms. 378.

ms. 563; BA/ms.vol. 1, ms. 383.

127


lebih berkesan, dan al-Ash’ath telah mengatakankepada ‘Aubahawa,“jika beliau (‘Au) tidak mahumenerimarancangandamainescayatidak adaseorangpundan Yamanyangakanmembantunyadalampeperangan.”94Denganadanyatekanandandesakanmi, disampingtekanandaripada20,000orangal-qurra’yangdipimpin o!ehZaydbin Hisnal-Ta’i danMis’ar bin Fadakial-Tamimi,95maka‘Auterpaksa memutuskanuntuk menerimacadangandamai, agarkedudukanpolitik dan ketenteraannyaterjamin. AI-Ashtar danpengikut-pengikutnya,yangpadamu!anyamenentang,kini terpaksamengikutkeputusanSayyidina‘Au 96 Bagi 20,000orang aI-qurr?Vyang bersetuju kepada rundingan damai mepgharapkanagarmemperolehifaedah daripada hasil perundingantersebut, atausekurang-kurangnyadapat memberikanpeluangkepadamerekauntuk menumpukankegiatan-kegiatanmerekadi Iraq.

Apabila sahajacadangandamai itu disetujui oleh keduapihak,orangSyriadanorangIraq,merekamemutuskanuntuk menghantarwakil masing-masinguntuk menjadipenimbangtaraataupendamaidanmerekaakanbersetujudenganapasajakeputusanyangakandiambil.97 Padamulanya‘Au mencadangkan‘Abdullah bin ‘Abbasuntuk menjadi penimbangtara.Apabila mi ditolak maka beliaukemudiannyamencadangkanpuuaau-AshtarM~tuikbin au-Haritha!-Nakha’i, untuk menjadipenimbangcaratetapi tidak juga diterimaumum.Sementaraitu a!-Abnafbin Qaysal-Tamimi memintasupayadirinya dilantik menjadipenimbangcaratetapi tidak jugadisetujuiramai. Akhirnya perkarami te!ah ditentukan oleh golongana!-qurrä’. Tanparagu-ragulagi merekamelantik Abu Musa au-Ash’arisebagaipendamaiwalaupunmenerimatentangandari$ayyidina‘Au.98

ms. 551; bandingkandenganIbn A’tham, vol. 1, fol, 1258.95Tab., 1/3330; WS., ms. 560; Ibn A’tharn, vol. I, fol. 1268. Beliau mengatakan

bahawaserámai20,000orangal-qurrd’ telahdatangdenganpedang-pedangmerekadalam keadaanyang berwarnahitam kerana berlumurandebu,(qad aswaddathawlahum mm kathrai ai-ghubdr), dan tidak pula mengatakanqad aswaddatjibdhuhum mm kathrat al-saldt, dahi-dahiyang berwarnahitam keranabanyakbersembahyang,sebagaimanayangpernahdisifat beberapaahli sejarahterhadapkaummi sebagaiashdbal-jibdh al-süd,orang-orangyangberdahihitam.SementaraJãhizmenggelarmerekasebagaiahi al-najd waal-najdah, na ashabal-brans wa al-basirah(‘Uthmdniyyah,ms. 13 dan 174).

ms. 563.97Tab.,1/3333; WS.,ms. 571; BA/ms. vol. I, ms. 380.98Tab.,1/3334;BA/ms.vol. I, ms. 380; WS.,ms. 573—4.

128

KEMUNCULAN PART! KHAWARIJ DAN SHI’AH

Golonganal-qurra’ in menurutAbu Mikhnaf dan Ibn MuzaI~im,ialah merekayangakanmenjadiKhawarij (al-qurrii alladhina ~y?!rllkhaw~irijfimdba’d), yangdipimpin o!eh Zayd bin I1i~nal-fl i danMis’ar bin Fadaki al-Tamimi.99Wa!aupunadayangmengatakanbahawaal-Ash’athbin Qaysa!-Kindi adalahdi antaramerekayangsukakanAbu Musa al-Ash’ari, faktor utama bagi menentukanbeliau sebagaipendamaiatau penimbangcaraialah tindakan a!-qurrd’ sendiri (wa-abatal-qurra’ ill?! Abu Miisifl.’°°

Per!u diingatkanbahawahubunganantaragolongan a~qurrd’Kufah denganAbu Musa al-Ash’ari amat erat dan beliau telahterhutangbudi dengangolonganal-qurra’ semasamendapatkanjawatangabenorKufah. Abu Musa a!-Ash’ari te!ahkeka! menjadigabenorsehinggaperangJamal(36 H/657 M), ketikabeliaudipecatoleh ‘All keranabeliauengganmenyokongnyadalam peperangantersebut.iOi Kita perlu juga mengetahuibahawaAbu Musa a!-Ash’ari pada ketika beliau hendakdihantarke Majils Penmdingan(Tahkim), beliau digelar oleh al-Abnaf bin Qays sebagaiorangkampung(ahl al-qurrU).102 mi sudahmenunjukkanbetapaeratnyahubunganAbu Musa al-Ash’ari dengangolonganal-qurril’, parapenguasaataupenghunikampung(di Iraq).

Tidak adakenyataanyang menunjukkanbahawakeduapihakmencadangkantajuk-tajuk tertentuuntuk diperbincangkandalamMajlis Tabkim. Walaupunpadaawalnyaorang Syria dikatakantelah menuntut hak pembelaan terhadap kematian Khalifah‘Uthman,namunmerekatidak bersuara.Sebaik-baiksahajakeduapihakmenamakanwakil masing-masinguntuk menjadipendamai,dokumenMajlis Tabkimpundibentangkan.Dokumenatauagendatersebut digelar denganberbagai-bagainama seperti Kittib a!-Qadiyyah, Kitdb a!-Su!h, atan hanya sebagaial-wathiqah, dandisaksikanoleh anggota-anggotayangterkemukadan keduapihak.Di antarayangmenyaksikanbagi pihak ‘Ali ialah ‘Abdullah bin

ms. 572,574dan576;Tab., 1/3333;BA/ms.vol. 1, ms.381; IbnA’tham, vol. 1,fol. 129A; Maslidi, Murüj, vol. II, ms. 402;Dinawari,ms. 192; Ibn Qutaybah,Kitdbal-Jmãmah, vol. I, ms. 110,namaal-Ash’athbin Qaystidak disenaraikanbersama-samaorang-orangyangmelantik AbU Miisã al-Ash’arl.

‘°°Tab.,1/3333; WS.,ms. 572.‘°‘Tab.,1/3143,3145—54, 3172—73;BA/ms.vol. I, ms. 349—350.‘°2BA/ms.vol. I, ms. 380.

129


‘Abbas,al-Ash’athbin Qaysal-Kindi,al-AshtarMalik bin al-Haritha!-Nakha’i,Sa’id bin Qaysa!-Hamdani,Khabbabbin al-Aratt,‘Amrbin a!-Hamiqa!-Khuza’i danI-lujr bin Adi a!-Kindi.’°3Perkarayangperluditekankandi sini ialah bahawaisi kandungandokumenatauagendaitu tidak dinyatakandenganjelas,’°4dansete!ahitu ge!aranAmir a!-Mu’minin yangadapadaSayyidina‘Ali dibuang.’°5Begitujuga dilaporkan bahawatugas pendamaiialah untuk membuatkeputusanyangberdasarkanal-Qur’an. Sekiranyadasaritu tidakterdapatdi dalamal-Qur’an,makaiadirujuk kepadaHadisNabi.’°6Yang dimflsudkan denganHadis Nabi, menurutAbu Mikhnaf,ialaha!-sunnaha!- lldi!ah a!-jUmi’ah ghayra!-muJárriqah,atauHadisyangsahih.Menurutnyalagi,jika sa!ahseorangdaripadapendamaimeninggalduniamakakeputusanituakanditentukanolehanggota-anggotaparti yangberkenaan.’°7 -

Sebaik-baiksahajaagendaMajlis Tabkim dibuatdanal-Ash’athbin Qays al-Kindi dipinta untuk mengisytiharkankepadaorangramai,makaia terusdikecamo!eh sekumpulangolongana!-qurra’dan laungana!-hukmailk! !i-!kih (tidak adahukum selain hukumAllah) berkumandangdi udara.Telahdipersetujuiumum bahawapemimpin penentangankepadaa!-Ash’ath pada ketika itu ialah‘Urwah bin Udayyah al-Tamimi, yang telah memekik denganmarah, “Adalah pihak pemimpin boleh membuat sebarangpenentuanyang bersangkutandengankerja Allah? Tidak adapenentuan/hukumselaindaripadahukumAllah (atuhakkimunaa!-r(/a!u fi amri Allah, Ia /jukma ilk! !i-llah)”.108 Hanya Shaqiqbin

‘°3Senarailengkap bagi para saksi Majlis Tahklm dinyatakandalam WS., ms.580—582.

‘°4PendapatEL. Petersenyangmengatakanbahawaisi kandungandokumentidakdinyatakanadalahsatukesilapanyangtimbulkeranatidak fahammengenaimajlisTahkimitu sendiri(‘Au andMu’dwiyahin earlyArabictradition, Copenhagen,1964,ms. 36).

‘°5Tab.,1/3335; WS.,ms. 582—583.106 WS ms. 578—580.‘°7Tab.,1/336; WS.,ms. 579.‘°8BA/ms.vol. 1, ms. 382—83;Tab. 1/3339;Mubarrad,ai-Kdmii,vol. Ill, ms. 179—80;

aI-’Askarl, Awd’il, ms.292~Maslidi,Murüj, vol. II, ms. 403—4; Maqdisi,al-Bad’,vol. V, ms. 221; Ibn al-Athir, al-Katnil, vol. III, ms. 321; Ibn Kathir, Biddyah,vol.VII, ms. 278; Sharastini,Muhammadbin ‘Abd al-Karim,al-Milal wa al-Nihal,Leipzig, 1923, ms. 88; al-Shammãkhi,Ahmadbin Sa’id,Kitdb al-Siyar,Qähirah,1884, ms. 47—48.

130

KEMUNCULAN PART! KHAWARJJDAN SH~AH

SalamahdalamKitab Waq‘at Stjfin sahajayangmengatakanbahawapenentanganitu dimulakanoleh duaorangyang bersaudaradanBanu‘Anzah, bernamaMa’dan danJa’d, dankemudiannyadiikutianggota-anggotasuku Muraddansuku Rasib,dan akhirnyaolehorang-orangdan suku Tamim. Menurutnya lagi, ‘Urwah binUdayyah al-Tamimi kemudiannyamuncul dan menyerangal-Ash’ath bin Qays al-Kindi)°9Walau bagaimanapun,pendapat‘Urwah dikatakantelahdisokongoleh peneroka-penerokaIraq dansukuTamimdi Kufab sepertiMa’qil bin Qaysal-Riyahi,Mis’ar binFadaki dan Shabathbin Rabi’i al-Yarbu’i. Shaqiq bin Salamahseterusnyamenyatakanbahawa,“Urwah bin Udayyahdanmerekayang bersetujudengannyaberkata kepadaSayyidina ‘Ali bahawajika sekiranyabeliau tidak menariksemulakeputusanmenerimaMajlis Tabkim mereka akan mernutuskanuntuk berundur dindaripadatenteranya.”Apabila ‘Ali menjawabbeliau tidak akanmenarik semula keputusannyamaka mereka terus melakukanperkarayangdikatakanoleh mereka.~°-

JelassekalibahawaagendaMajlis Tabkimyangmerekapersetujuitidak samadenganapayangdikehendakioleh golonganal-qurra’.Oleh sebab itu tidak hairanlah mengapamereka muncul danmenyerangal-Ash’athbin Qaysal-Kindi, yangbangunmembacakanagendatersebut,olehkeranamerekamenjangkayangal-Ash’ath binQays dan para pengikutnyayang ramai akandenganrnudahnyamengambilkesempatandaripadaperistiwa Majlis Talikim, lebih-lebih lagi apabila melihatkan yang al-Ash’ath dan pengikut-pengikutnya telah berjaya memaksa Sayyidina ‘Ali menerimacadangantimbangcaraatauMajlis Tabkim.

Perkarayanglebih pentingyangmenyebabkangolonganal-qurra’enggan menerima Majlis Tahkirn ialah oleh kerana merekamengharapkanagar Sayyidina ‘Ali akan diberi nama Amir a!-Mu’minin dan diiktiraf sebagai Khalifah oleh orang ramai.Malangnya,perkarayang telah berlaku adalahberbezadaripadaperkarayang merekasangkakandan ‘Ali hanya digelar dengan

ms. 587—89.“°Jbid.,ms. 587—90;bandingkandenganTaP.1/3339;BA/ms.vol. I, ms. 382—383di

mana senarailengkap bagi kaum Tamim yang menyertaipendapat‘Urwahdinyatakan.

131


namanyasahajadanbukansebagaiAmir al-Mu’minin. Sebaliknya,Sayyidina‘All telah menerimakeputusantersebuttanpamembuatsebarangkantahanterhadappembuangangelarannyasebagaiAmira!-Mu’minin, tetapi sekali lagi faktor utama yang menyebabkanbeliau menerimakeputusanitu ialah basil tindakandaripadaa!-Ash’ath bin Qays.” Kegagalan Sayyidina ‘Ali mengekalkangelarannyayang telah disahkanitu boleh jadi merupakanfaktoryang terpenting yang merosakkan kedudukannya.Sejak itugolongan al-qurra’ tidak berminat lagi untuk menyertai MajlisTahkimataumeneruskanpeperanganbersama-samaSayyidina‘Ali,oleh kerana, pada pendapatmereka, kedudukanSayyidina ‘Alisudahkucar-kacirdan tidak terjamin lagi, dan peluangnyauntukmengalahkanMu’awiyah amatlahtipis; dan apabilabeliau tewasmakabesarkemungkinanbeliauakantinggallebih lamalagi di Iraqyangtidak dipersetujuiolehgolongana!-qurra’, keranamerekalebihsukahidupsecarabersendirianuntukmenjagakepentinganmerekadi kawasan-kawasandesa Iraq. Padaketika inilah perpecahansebenarantara ‘Ali dengangolongan al-qurra’, yang menjadiKhawarij, berlaku,danmerekami telah menarikdin ke Harura’,sebuah kampung tidak jauh dan Kufah. Dan sana merekamemperolehigelaran al-Haruriyyah.”2 Bilangan Khawarij padaketikaitu adalahdalamlingkunganantara5,000—20,000orang,”3tetapikebanyakansumbermenganggarkan12,000orang.”4

Di Harura’ merekamenyuarakankemarahanmerekaterhadapSayyidina‘Ali danMu’awiyah danmemutuskanuntuk membentukkekuasaanmerekadi bawahpimpinan merekasendiri. Di antarapemimpin-pemimpinmerekayang masyhurpadamasaitu ialahShabathbin Ri’i al-Yarbu’i, ‘Abdullah bin Wahbal-Rasibi,AbuBilal Mirdas bin Udayyah al-Hanzali, ‘Abdullah bin ‘Amr al-

ms. 593.“2BA/ms. vol. 1, ms. 384 dan 387; Mubarrad,al-Kdmii, vol. III, ms. 181—82; al-

Baghadidi,al-Farq, ms. 57; al-Ash’ari, ‘Ali bin Ismi’ll Maqdldt al-JsldmiyinqaIkhtilafal-Muslimmn,Istanbul, 1930, ms. 128; Ya’qub!, Tdrlkh,vol. II, ms. 191.

“3Khalifah, Tdrikh, volI, ms. 174(20,000);BA/ms. vol. I, ms. 389 (5,000);Ya’qiibl,Tdrikh, vol. II, ms. 191 (8,000); Ibn Kathir, Bidayah,vol. VII, ms. 282 (16,000).

“4Tab.,1/3349;BA/ms. vol. I, ms. 384;Ibn A’tham, I, fol. l46A; Mas’Udl, Murüj,vol.II, ms.305; Maqdisi; al-Bad’,vol. V, ms. 136, dan221; Ibnal-Athlr, al-Kdmil, vol.III, ms. 326; Sharastani,Milal, ms. 86; Baghadãdi,al-Farq, ms. 57; Ibn Kathlr,Biddyah,VII, ms. 279.

132


Kawwa’ al-Yashkuri dan Yazid bin Qays al-Ar~abi.Terdapatperbezaanpendapatantara ahli-ahli sejarah mengenaistrukturpenyusunantenteramereka.MenurutAbu Mikhnaf, ShabathbinRib’i menjadipanglimaperang(Arnir al-Qital), dan‘Abdullah bina!-Kawwa’ imamsembahyang,(Amiral-Saku).”5Di tempatlain pulaAbu Mikhnaf mengatakanbahawa ‘Abdullah bin al-Kawwa’sebagaiKetuaUmumbagi tenteraKhawarij.”6 SementaraKhalifahbin Hayya~pula berpendapatbahawa Shabath bin Rib’i telahmelantik din sendiri untuk menjadi ketua.”7 Abu MikhnafmensifatkanYazid bin Qays al-Arhabi sebagaipemimpin yangberpengaruhdi kalangan tentera Khawarij,”8 tetapi- Ya’qubimenegaskanbahawa ‘Abdullah bin Wahb al-Rasibi adalahpemimpin kaum Khawarij yangsebenarnya.”9 I

Dan kenyataan-kenyataandi atas ternyata bahawa kaumKhawarij tidak bersatu padu malahan mereka berpecah belahsesamasendiri kepadabeberapakumpulan,dan setiapkumpulanmempunyai pemimpinnyasendiri. Perpecahanyang nyata yangdapatdilihat di sini ialah bahawasebahagiandaripadamerekaitusepertiYazid bin Qaysal-Arhabi danShabathbin Rib’i al-Yarbu’itelahbegituaktif danmenjadisalahseorangpanglimaperangyangterkemukasejak perang Jamal; Yazid adalah termasukdalamgolonganpemimpin nuffar dalam perangJamaldan ShabathbinRib’i pemimpinsuku‘Amr dansukuHanzalah(Tamim)di Siffin.’2°Kedua-duapemimpintersebuttelah dihantaroleh Sayyidina ‘Aliuntuk berunding dengan Mu’awiyah sebelurn berlakunyakonfrontasidi Siffin.’2’ Di Kufah, Shabathbin Rib’i telahdilantikmenjadipemimpin (Sayyid),Banu Yarbu’ (Tamim).’22 Sementarayanglain pulaseperti‘Abdullah bin Wahbal-RasibidanAbu Bilalal-Ijan?ali tidakpernahdilantik oleh ‘Ali untukmemegangsebarangjawatanpenting,samaadadiJamalataupundiSiffin. Namunbegitu,

“Tab., 1/3349;BA/ms. vol. 1, ms. 384.“6Tab.~1/3352; bandingkandenganIbn A’tham vol. 1, fol. l46A.“7Khalifah, Tärikh, vol. I, ms. 174.“8Tab., 1/3352.“~Ya’qiibI,Tdrlkh, vol. II, ms. 191.~°WS.,ms. 232; Khalifah, Tdrikh, vol. I, ms. 177.

‘21Tab., 1/3274—76;fl’S., ms. 221; BA/ms. vol. I, ms. 372.‘22Mubarrad,al-Kdmil, vol. III, ms. 42.

133


kedua-duagolonganKhawarij tersebut,samasepertigolongana!-qurra’yanglain, adalahpeneroka-penerokaIraqdante!ahberperangbersama-samaSayyidina ‘Ali di 5iffin. Perbezaanantara duagolonganKhawarij di atasharuslahdilihat dan segi aktiviti-aktivitimerekamasapemerintahanKhalifah ‘Uthman dan pemerintahanSayyidina‘Ali. -

Yazid bin Qaysal-Ar~abisudahpunterlibat dalamkekacauandiKufahpadatahun-tahun33-34H./653—654M. menentangKha!ifah‘Uthman gabenornyaSa’id bin al-’A~,dankemudiannyaberperangbersama-sama‘Ali dangolongannuJjár dalam peperanganJamaldanseterusnyadi Siffin. Begitujuga Shabathbin Rib’ia!-Yarbu’i,adalahsalahseorangpengikut‘Ali sejakpeperanganSiffin dantelahdilantik kepadabeberapajawatanpentingoleh beliau,tetapi dalamkes ‘Abdullah bin Wahb al-Rasibi dan Abu Bilal al-Hanzalial-Tamimi adalah berbeza, kerana mereka tidak hadir dalamkekacauan-kekacauanyangberlakudi KufahpadamasaKhalifah‘Uthman dan berkeberatanuntuk menyokong Sayyidina ‘Alisehinggapadasaat-saatakhirkonfrontasidi 5iffin.

Apabila Sayyidina ‘Ali tiba di Kufah beliau tinggal di qasr,(istana). Di sini penyokong-penyokongnyatelah memberipengakuantaatsetia kepadanya.’23Selamaenambulan di Kufahbe!iau sibuk denganurusanmenghantargabenor-gabenornyakewilayah-wilayah, memungutcukai dan menguruskanhal ehwalrakyat.’24Padamasayangsama,beliaumengambil inisiatif untukmengadakan perundingan dengan kaum - Khawarij denganmenghantarwakil-wakilnya. Wakil-wakil ‘Ali yang dihantar keperundinganmi di antaranya]a!ah ‘Abdullah bin Al-’Abbas danYazid bin al-Nadr al-Harithi. Apabila mereka gagal mencapaisebarangkeputusan,‘Ali sendiripergimenemuiYazid bin Qaysa!-Arbabi, danmengatakankepadanyabahawabeliaute!ahmenerimacadangan pihak penimbangtara yang bertentangan denganpandangannyadanmenceritakancontohyangdiberikanoleh Nabimengenaipembuangangelarannya(‘Amir al-Mu’minin) daripadaagenda.KemudianbeliaumelantikYazid bin Qaysuntuk menjadi

‘23Tab., 1/3350.BA/ms. vol. I, ms. 387.‘24BA/ms.vol. I, ms.386—Mengenaipolisi Sayyidina‘All tentangpengagihanharta

benda,sila lihat di atas,ms. 144.

134

KEMUNCULAN PARTI KHAWARIJ DAN SHFAH

gabenordi Isfahandan Rayy.’25 Padaketika itu, kaum Khawarijte!ahmulaberpecah.Ah!i-ah!i sejarahte!ahmencapaikatasepakatbahawahampirkesemuakaum Khawarij telahkemba!isemulakeKufah’26aiaitu sebelumber!akunyaperistiwatersebutdanberikutandaripadaperundinganmengenaidakwaankaumKhawarij terhadapSayyidina‘A!i tentangpengadi!anparapemimpinterhadapagamaAllah (ta/ykim al-rift!! fi din Allah), pembuangange!aranAmir a!-Mu’minin daripadaagendaMaj!is Tahkimdanmengambi!banduandan harta-hartarampasanperang.Di antara sebabkepu!anganmerekakeKufahia!aho!eh keranamerekamenyangkabahawa‘Alite!ah menarik semula keputusanmenerimaMaj!is Tahkim, danmemintamerekabersabarse!amaenambu!an bagi menye!esaikanpemungutancukai sebelumpergi memerangiMu’awiyah, tetapisangkaanmi telah dinyatakano!eh ‘A!i kepadaumum sebagaisesuatuyangtidak benar.12th Mungkin itu hanyasa!ah satuusahayang sengajadi!akukan o!eh penyokong-penyokong‘Ali untukmemujukkaumKhawarij supayakembalisemulake Kufah.’27 BagiYazid bin Qays, kedudukanbe!iau sudahterpe!iharadanterjaminapabi!aSayyidina‘All me!antiknyasebagaigabenordi I~fahandanRayy. Begitu juga 5habathbin Rib’i, merupakansalah seorangpemimpintentera‘All yangterkemukadan telahdi!antik menjadipemimpinsuku;o!eh itu be!iaumengharapkanfaedah-faedahyang!ebih banyakdaripadasistern penyusunansuku‘Ali yangbaru.

PerjumpaanMaj!is Ta~kimte!ahditangguhkandaripadabu!anSafar37 H./Ju!ai 658 M. bu!an Sha’ban38 H/Januari659 M, danakandiadakandi Adhruh, kawasanoasisdi selatanPa!estin.’28Sebab

‘25Tab., 1/3352;BA/ms. vol. I, ms.387.126~Tabl/3353dan3363;BA/ms. vol. 1, ms. 387, 390dan391;Khallfah,Tdrlkh, vol.

I. ms. 174; Ya’qubi. Tdrikh, vol. 11, ms. 191: Mas’Udi, Murüj, vol. Il, ms. 405.126k Tab 1/3353dan3363; BA/ms. vol. 1, ms. 390; Mubarrad,al-Kdmil, vol. III, ms.

210—211.‘27lbnA’tham. vol. l.fol. 146A: Ya’qUbl. Tdrlkh,vol. II, ms. 193; Mubarrad,al-Kdmil,

vol. III, ms. 182; Maqdisi.al-Bad’,vol. V. ms. 136dan224—MenurutYa’qubi danBaghdädi,bilangan kaum al-Haririyyah atau Khawãrij pada ketika itu ialahsebanyak4,000 orang di bawah pimpinan ‘Abdullah bin Wahb al-RãsibldanHurqusal-Sa’di (Ya’qübi, Tdrikh, III, ms. 193; Baghdidi,al-Bad’, ms. 60).

‘28Tab., 1/3360,3378 dan3389; Khalifah, Tdrikh, vol. 1, ms. 180; Ibn Sa’d, Tabaqdt,vol. III, 1, ms.2l—HanyaAbü MikhnafsahajayangmengatakanMajlis Tahklmitu diadakandi Dümatal-JandalpadabulanRamadãntahun37 H (Tab. 1/3354).

135

SEJARAHAWAL PERPECAHANUMAT ‘ISLAM

penangguhanmi ia!ah o!eh keranamerekamenghadapitentangankaum Khawarijdi Iraq,yangte!ahberkembangsehinggame!etusnyaperanga!-Nahrawanpada bu!an Safar 38 H/659 M.’29 Sebeuumterjadinya perang a!-Nahrawan,Sayyidina ‘A!i berusahauntukmenghantarAbuMusa a!-Ash’ari bersamadengan400 orangkeMaj!is Ta~kim,sertamengarahkan‘Abdu!!ah bin ‘Abbasmenyertaimaj!is tersebut,’3°tetapi usaha ‘A!i te!ah ditentang o!eh kaumKhawarij. Mereka datang menemui ‘A!i dan meminta be!iaumenghentikanusaha itu dan bertaubat, dan seteuah itu pergibersama-sarnamereka ke Syria untuk memerangi Mu’awiyah.Apabi!a ‘A!i tidak me!ayanisegaiatuntutanmereka,kaumKhawarijterus berteriak la hukma illa !i-llah (tidak hukum se!ain hukumA!!ah).’3’

Meskipunadanyapenentanganmi, Sayyidina‘A!i cubaseka!i!agiuntuk berdamaidengankaum Kha~’arijdan menjanjikan kepadamerekapemberianhartarampasanperangdan tidak me!akukanseranganke atas merekajika mereka sanggupberkerjasama.’32Ma!angnya, tawaran mi tidak diterima dan penentangankaumKhawarij terusber!aku.Di antatapemimpinKhawarij yangmuncu!padaketika itu ia!ahHurqusbin Zuhayra!-Sa’di a!-Tamimi, Zaydbin Hisna!-Ta’i, Hamzahbin Sinana!-Asadi,Shurayshbin ‘Awfd a!-‘Absi, Farwahbin Nawfa! a!-Ashja’i dan ‘Abdu!!ah bin Wahbau-Rasibi.Kesemuapemimpinmi ada!ahpeneroka-penerokaIraq,danempatorangyangpertamate!ahtergolongdalamgolongana!-qurra’Kufah danmenyertaipenentanganterhadapKha!ifah ‘UthmandanSa’id bin a1-’A~di Kufah.’33 Namun begitu, tidak adaseorangpundaripadamerekayangdi!antik memegangjawatanpentingsemasapemerintahan‘A!i, samaadasebelumataupunselepasperangSiffin

Sebe!umMaj!is Tahkim diadakan,kaum Khawarij mu!a mencari

‘29Petersen,“All and Mu’ãwiyah, the rise of the Umayyad Caliphate”, ActaOrientalia.XXIII, 1959, ms. 157—196,lihat khususnyams. 186.

‘30BA/ms. vol. 1. ms. 386.‘31Tab.. 1/3354, 3360-62: BA/ms. vol. 1, ms. 390 391 dan 392.‘32Tab.. 1/3362:BA/ms. vol. 1, ms. 389, 390dan391; lbn al-Athir, al-Kdmil, vol. 111,

ms. 335; Ibn SalIäm, Abu ‘Ubayd al-Qãsimi,al-Amwdl, ed. MuhammadKhalilKharas,Qãhirah, 1968, rns. 332; Ibn Kathir, Bmdaj’ah, vol. VII, ms. 282 dan 285(disuntingdaripadaTdrikh al-Tabari).

‘33SiIalihat ms. 94—95.

136

KEMUNCULAN PART! KHAWARIJ DAN SH!’AH

seorangpemimpindi kalanganmereka.Merekayangdicalonkandiantaralain ia!ahZayd bin Hisna!-fl’i, I urqusbin Zubayral-Sa’dial-Tamimi,Hamzahbin Sinana!-Asadi danSurayshbin ‘Awfa a!-‘Absi, tetapi semuanyaenggan untuk menerima perlantikansehinggapemilihan ca!on terjatuh pada‘Abdul!ah bin Wahb a!-Rasibi. ‘Abdu!!ah te!ahmenerimapencalonantersebutdengantidakragu-ragu!agi danbe!iaudi!antik menjadi pemimpinmerekayangpertama.Merekamemberipengakuantaatsetiakepada‘Abdul!ahbin Wahba!-RasibisebagaiAmir al-Mu‘minin secaraberamai-ramaipada10 Shawwal,37H/21 Mac. 658 M.’34 Sebaik-baiksahajabe!iaudilantik sebagaiAmir al-Mu’minin atau Kha!ifah, ‘Abdu!!ah binWahb memanggi! rakan-rakannya bermesyuaratuntuk mem-bincangkan kedudukanmarkastentera mereka.Di antarayanghadir di dalam majlis mesyuarattersebutialah ~urqus bin Zuhayra!-Sa’di, Ijamzah bin Sinan a!-Asadi dan Zayd bin Hisn.’35Ketiadaanbeberapaorangpemimpin sepertiMa’qi! bin Qaysa!-Riyahi dan orang-orangdan suku Tamim, yang te!ah bersetujudenganpendapatmereka,’36 da!am maj!is tersebutmenandakanbahawaramailagi kaum Khawarijyangkemba!isemu!amenyokongSayyidina ‘Ali. Contoh yang ditunjukkanoleh Ma’qil bin Qays,khususnya,amat!ah baik, kerana be!iau ada!ah sa!ah seoranganggotaal-qurra’ Kufah yang te!ah me!ibatkandin menentang‘Uthman. Setelahitu be!iaudilantik menjadipemimpin bagi sukuTamimda!amperangJamal,’37 danmempunyaipengikut-pengikutberjum!ah3,000orangdi tahappermu!aankonfrJntasidi Siffin.’38Se!epasitu beliaumenjadiketuapolis (sahib a!-shurtah) Sayyidina‘A!i di Kufah.’39

Merekayangtingga!bersama-sama‘Abdu!!ah bin Wahbal-Rasibipada ma~ami sedangmencari suatu tapak yang sesuai bagi

‘34Tab., 1/3365; BA/ms. vol. 1, ms. 392; Mubarrad,al-Kamil, vol. III, ms. 163; IbnHazm,JamharahAnsdbal-Arab,Qähirah,1962, ms. 386; Dinawari,m~.202; Ibnal-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms. 335—36;JIhiz, Baydn,vol. 1, ms. 205: Ibn Kathir,Bmdayah,vol. VII, ms. 286.

‘35Tab., 1/3365; BA/ms. vol. 1, ms. 392; Dlnawarl, ms. 203—204; Ibn al-Athlr, al-Kdmil, vol. III, ms. 336.

‘36Sila lihat ms. 185.‘“BA/ms. vol. 1, ms. 351; Tab., 1/3174.

‘38Tab., 1/3259;BA/ms. vol. 1, ms. 370; LI’S., ms. 165.‘301bn Hajar,!sdbah,vol. III, ms. 499.

137


menempatkantentera-tenteramereka.Shurayshbin ‘Awfa a!-’Absimencadangkana!-Mada’in tetapi te!ah dito!ak, keranakesukaranmeng~adapikekuatantenteraSa’d bin Mas’uda!-Thaqafi,gabenor‘A!i di sana.’4°Sete!ah mengadakan perbincangan, merekamemutuskanuntuk menjadikan a!-Nahrawan,yang ter!etak ditebing SungaiDaj!ah,antaraWasit dan Baghdad,sebagaimarkastenteramereka,o!eh keranamemandangkanbahawaa!-Nahrawanmerupakantempat yang paling sesuaisekali berbandingdengantempat-tempat lain. Mereka meningga!kan Kufah secaraperkumpulan keci!-keci!an untuk berhimpun di a!-Nahrawan.Walaupunadadi antaraorang-orangdan sukuArab Kufah yangcubamenyertaimerekake al-Nahrawan,merekate!ahdiha!ango!ehsukukaum mereka.’4’ Hanyasekumpu!anseramai500 orang,atau300 orang,di bawahpimpinanMis’ar bin Fadakia!-Tamimidana!-Ashrasbin ‘Awf al-Shaybaniyangberkhemahdi Ba~rahdanteuahdihubungidan awa!!agi, dikatakanberjayamenyertaimerekadi a!-Nahrawan.’42Kita amat!ah yakin bahawapasukantentera danBasrahyangmenyertaikaumKhawarij di a!-Nahrawanada!ahpadahakikatnya berasa! dan go!ongan al-qurra’ Kufah yang te!ahmenyertai penak!ukanIraq pada masa pemerintahanKha!ifah‘Umar bin a!-Khattab.Kedua-duapemimpinmereka,a!-Ashrasbin‘Awf al-Shaybanidan Ijurqus bin Zuhayr a!-Sa’di, te!ah muncu!bersama-samada!amgerakantenteraIslamke Suster.’43HurqusbinZuhayr kemudiannyamenjadi sa!ah seorangpemimpin al-qurra’Kufah padamasaKha!ifah ‘Uthman dan aktif ketika me!akukanpengepunganke atas Kha!ifah tersebutdi Madinah.’44 Semasapeperangan Jamal ~urqu~ bin Zuhayr di!etakkan di bawahpengawalanal-Ahnaf bin Qays al-Sa’di, pemimpin suku kaumTamim yang paling berpengaruhdi Basrah, dan merupakanpenyokong Sayyidina ‘Ali yang tidak aktif dalam peperangantersebut.Justeruitu be!iautidak dilantikmemegangjawatanpenting

‘40Tab., 1/3365;BA/ms. vol. 1, ms 392: Ibn al-Athir. ol-Kamil, vol. III. ms. 336: Di-nawari,ms. 203T204’ - -

‘4Tab., 1/3367; Dinawari, ms. 204: Ibn Kathir. Bidavah,vol. VIII, ms. 286-87.‘42Tab., 1/3367—68;BA/ms. vol. I. ms. 392:Dinawari,ms.205; Ibnal-Athir, a!-Kami!,

vol. III. ms. 338.‘43Sila lihat ms. 110—Ill.‘44Sila lihat ms. 111—112.

138

KEMUNCULAN PART! KHAWARfl DAN SHFAH

padamasapemerintahanKhalifah ‘All. Begitujugatentangkesal-Ashrasbin ‘Awfal-Shaybani,beliautidak pernahmenjawatjawatanpenting dalam tempoh tersebut; dan beliau boleh jadi mulamenyertai tentera Sayyidina ‘Mi selepaskemenangannyadalamperangJamal. - -

Pada mulanya Kha!ifah ‘A!i membiarkan kaum Khawarijbersendiriantanpamengganggukedudukanmereka,meskipunadadiantarapengikutnyacubamenggesanyauntuk melakukanseranganke atas mereka.’45 Be!iau dikatakantelah memberitahukaumKhawarij bahawamerekabolehpergi ke mana-manayang.merekasukaasalkanmerekatidak melakukankekacauan,’46keranabolehjadi beliau~me!ihatmerekasebagaigolonganyang keci! dantidakpenting.Wa!au bagaimanapun,beliaudikatakante!ahcubasekalilagi untuk mendapatkanbantuandaripadamerekabagi menentangmusuhnyaMu’awiyah,tetapi tidakjugaberjaya,o!eh sebabmerekamasih tegasdenganpendirianmerekaiaitu merekameminta‘AlimenariksemulakeputusanmenerimaMajlis Tabkim. Bagi pihak‘Ali pu!abe!iautetapdenganpendiriannya,dante!ahmenganggapkaum Khawarij, “bukan dan go!onganpenghafal-penghafa!a!-Qur’an,danbukanpulaorangyang‘arif tentangaI-Qur’an (laysubi-qurra’ al-Qur’an, wa lafrqaha’fi al-din).”4’

Dalam perja!anan ke a!-Nahrawan, kaum Khawarij telahmenemui ‘Abdu!!ah bin Khabbabbin a!-Aratt dan menanyakanpendapatnyamengenai‘A!i dan Mu’awiyah. O!eh keranamerekatidak berpuashati denganjawapanyangdiberikano!eh ‘Abdu!lahbin Khabbabmerekaterusmembunuhnyabersama-samaisterinyayang beradabersama-sama.’45‘Abdu!lah bin Khabbabdibunuhdalamsebuahkampung,tempatter!etaknyarumah kepunyaannyayangdiwariskanoleh bapanya,Khabbab,sebagaikurniayangtelah

‘“Tab., 1/3367.‘“BA/ms. vol. I, ms. 394.‘“Tab., 1/3365,3368—9;BA/ms. vol. 1, ms. 394: Dlnawarl,ms. 206; Jbn al-Athir, al-

Kdmil, vol. III,ms. 338—339;Ibn Hazm,‘Ali bin Ahmad,al-Fisalfi al-Milal na al-Nmhal, Qahirah,1964, vol. IV. ms. 168.

‘48’Abdullãh bin Khabbãbdibunuh oleh Khawãrij di bawah pimpinan Mis’ar binFadakial-Tamirni danal:Ashrasbin ‘Awf aI-Shaybänidalamperjalananke al-Nahrawãn(Khalifah,Tdrikh,vol. 1, ms. 181: Ash’ari,Maqdldt. ms. 129: Baghdãdi.al-Farq. ms. 57: Ibn Abi al-Hadid,Sharh, vol. I, ms. 204.

139


diberikan oleh Kha!ifah ‘Uthman.’49 Khabbab kemudiannyadisenaraikanbersama-samaorangyangmenyaksikanagendaMaj!isTahkim.’5°

Setelahmendengarberitapembunuhan‘Abdu!lah bin Khabbab,‘All dikatakan memutuskanuntuk menyerangkaum Khawarij.Faktor utama yang menyebabkan‘Ali berbuatdemikian ialahdenganadanyatekanandan pihaka!-Ash’athbin Qaysal-Kindi danpengikut-pengikutnya,yangpernahberkatakepadaSayyidina‘Ali,“kita tidak boleh membiarkanpuak pengacaubermaharajaleladiIraq,tempathartabendadananak-anakkita berada;ayuhkita pergimenentangmereka,kemudianbarulahkita pergikeSyriamenentangMu’awiyah.”5’

Di al-Nahrawan Sayyidina ‘All meminta kaum Khawarijmenyerahkanpembunuh-pembunuh‘Abdullah bin Khabbab,tetapimerekadengansebulatsuara mengatakan,“Kami sernuaada!ahpembunuh-pembunuhnya.”52KemudianSayyidina ‘Ali cubalagiuntuk berbincangdenganmereka denganmenghantarbeberapaorangutusan,di antaranyaia!ahQaysbin Sa’dbin ‘AbadahdanAbuAyyub dan golongan Ansar.’53 Apabila perutusanmi gaga!Sayyidina‘Ali te!ahpergi sendiri menemuikaum Khawarij, tetapimerekamasihjugaberkerasdenganpendapatnya,keranaSayyidina‘All tidak mahumengakusalahterhadappenerimaannyaterhadapMaj!is Tabkim.”4 Perundinganantara ‘Ali dengan Khawarijakhirnya tidak mencapaisebarangpersetujuan,dan tidak lamakemudian berlakulah pertempuranantara kedua pihak di a!-Nahrawan.

Bilangan tentera Khawarij di al-Nahrawan berjum!ah lebihkurang4,000orang,tetapi sebe!umber!akunyapertempuranrarnaidi antaramerekayangmenarikdin; Mis’ar bin Fadakial-Tamimi

‘“Tab., 1/3373;BA/ms. vol. 1, ms. 395;Ibn Sa’d,Tabaqat,vol. V, ms. 182; vol. VI, ms.8; Baghdadi,al-Farq, ms. 57; Shammikhi,Siyar, ms. 51.

ms. 581—82; Dinawari,ms. 159—196di sinidisebut‘Abdullih bin Khabbãb.“Tab., 1/3375; BA/ms. vol. I, ms. 395; Mas’udi, Murüj, vol. II, ms. 412.‘“BA/ms. vol. I,ms. 392dan 395; Tab., 1/3376; Ibn al-Athlr, al-Kdmil, vol. III, ms.

343; Baghdidi,al-Farq, ms. 58; Ibn Sallim, Amwäl,ms. 255.“3Tab., 1/3376—77;BA/ms. vol. 1, ms. 395, 396; Dlnawarl,ms. 207; Ibn al-Athir, al-

Kdmil, vol. III, ms. 343.“4Tab.,1/3377—79; BA/ms. vol 1, ms. 396; Dlnawarl,ms. 208; Ibn al-Athlr, al-Kdmil,

vol. III, ms. 343—44.

140

KEMUNCULAN PART! KHAWARZJ DAN SH!’AH

bersama100 orangke Kufah,’55 Farwah bin Nawfal al-Ashja’ibersama500 orangkeBandanayjandanDaskarah,’56Abti Maryamal-Sa’di al-Tamimi bersama200 orangke Shahraztir,’5’al-Ashrasbin ‘Awf al-Shaybanibersama200 orang ke Daskarah,’58dan‘Abdullah bin Abi al-Hawsa’ al-fl’i bersama 300 orang keKufah.’59Selainnyaberjumlah1,800orang,yangdisahkanoleh al-Baladhuri dan Ibn al-Athir, tinggal bersama-samapemimpinmereka, ‘Abdullah bin Wahb al-Rasibi di al-Nahrawan.’6°Penyusunantentera Khaw~rij di al-Nahrawan adalah sepertiberikut:Zayd binUi~nal-Ta’i di sebelahsayapkanan,Shurays~bin‘Awf~al-’Absi di sebelahsayapkin, Hamzahbin Sinanal-Asadimengetuaitenteraberkudadan Ijurqus bin Zuhayr a!-Sa’di al-Tamimi mengetuaitenteraberjalankaki. Kesemuayangdisebutkantadi adalahorang-orangyangmenerokaIraq danaktif padamasakekacauanmenentangKhalifah ‘Uthman dan Sa’id bin al-’As diKufah.’6’ Orang-orangseperti ini—kecuali kaum Ansar yangdipimpin oleh Qays bin Sa’d bin ‘Abadah—telahdilantik olehSayyidina‘A!i: Hujr bin ‘Adi al-Kindi mengetuaisayapkanandanMa’qil bin Qaysa!-Riya~imengetuaisayapkin.’62 Keduapemimpintersebut ada!ah dan golongan al-qurra’ Kufah pada masapemerintahanKhalifah ‘Uthrnan, tetapi kedudukanmerekate!ahdinaikkanoleh Sayyidina ‘A!i ke taraf pemimpin-pemimpinsukiskaum mereka sendiri. Bilangan tentera ‘Ali di al-Nahrawan,menurutkenyataanal-Baladhuri, ialah 14,000 orang; dan denganjumlah yang begitu besar berbandingdengantentera Khawarij(1,800&ang) telahdapatmenundukkantenteraKhawarij dengan

‘“BA/ms. vol. 1, ms. 396—kenyataan-kenyataanlain mengatakanbahawabilangantenteraMis’ar tidak melebihi 500 orang(Tab.,1/3367(500); BA/ms. vol 1, ms. 392(300); Ash’ari, Maqdlat, ms. 129 (200). - -

‘56Tab., 1/3380; BA/ms. vol. 1, ms 396: Ibn al-Athir, al-K2’imil, vol. III, ms. 346; Di-nawari, ms. 210, Maqdisi, al-Bad, vol. V, ms. 137; Ash’ari, Maqdldt, ms. 129.

‘“BA/ms. vol. 1, ms. 397; Maqdisi, al-Bad’, v, ms. 137; Ash’ari, Maqdliit, ms. 130;“8Ash’ari, Maqdldt, ms. 130; BA/ms. vol 1, ms. 396 di sebaliknyaHawtharahbin

Wada’ al-Asadiyangdisebutdi sini.‘“BA/ms. vol. 1, ms. 396; Ash’ari, Maq?tat,ms. 129—30.‘“BA/ms. vol. 1, ms. 397; lbn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms. 346.‘6’BA., vol. V, ms. 40, 41 44—45 dan 45—46; Ibn A’tham, vol. 1, fol. bA.‘62’ab., 1/3380; BA/ms. vol 1, ms. 396; lbn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms. 345.

14!

SFLJARAHAWAL PERPECAHANUMAT ISLAM

mudahnya.’63Kebanyakankaum Khawanij, termasukpemimpinmereka, ‘Abdullah bin Wahb al-Rasibi, telah terbunuh dalampertempuranitu; hanyalebih kurang400 orangsahajayangsempatmenyelamatkandin, dan mereka semua dapat ditangkap dandisenahkankepadasuku-sukukaum mereka.’64

Berhubungdenganpeperanganal-Nahrawan,terdapatbebenapabukti yangmenunjukkanbahawadenganketiadaanpensatuandankerjasamadi kalangantenteraKhawanijmerupakanfaktor utamakepadaperbalahanantara sesamamereka dan boleh jadi jugamenjadisebabyangterpentingkepadakekalahanterukyangdialamimenekadalampeperangantersebut.Contohyangjelasdapatdilihatdanipadakes Fanwahbin Nawfal a!-Ashja’i. Menunut cerjtanya,sebelumberlakunyapertempunandi al-Nahrawan,be!iaudikatakantelah berse!isih faham dengan.rakan-rakannyadanipada kaumKhawanij, justenu kerana itu be!iau menanik din dan medanpertempunan.’65 Jika kita kembali kepada sejarah awa!pembentukantenteraKhawanijsebe!umsamp.tike a!-Nahnawankitadapatibahawamenekasentiasaberpecahbelahdannamaidi antaramenekayangpengi memihakSayyidina ‘Ali, di sampingitu ramaipula yang melanikan din ke wilayah-wilayah lain secanabenkelompok-kelompok bensama-sama pemimpin-pemimpinmeneka. -

Kemenangan‘Ali di a!-Nahrawan bukan!ah berenti berakhirkesukanannya,malahania !ebih menambahkanmasalahkenanabeliausekali lagi bentanggungjawabtenhadappembunuhanorangIslam, sedangkanMu’awiyah di Syria hanya berwataksebagaipemerhati.

Setelahberjayamenewaskankaum Khawanij di al-Nahrawan,‘Alikembalisemulake KtifahuntukmenunggukeputusanMajlis Tahkimyangakanbenlangsungpadabulan Sha’ban,38 H/Januani,659 Miaitu enam bu!an selepas pentempunana!-Nahnawan. Sebe!ummaj!is itu di!angsungkan,bebenapapembenontakanKhawanijyangdipimpinolehmenekayangmasihhidupatauyangsempatmelanikan

‘“BA/ms. vol. 1, ms.396—bilangantentera‘All menurutal-Tabarlialah68,000orang(Tab.,1/3372).

‘“Tab., 1/3384,BA/ms. vol. 1, ms. 398; Dinawarl, ms. 211.‘“Tab., 1/3380;BA/ms. vol. I, ms. 396.

142

KEMUNCULAN PART! KHAWARJJDAN SHFAH

din danipadaterbunuhda!amperanga!-Nahrawan,te!ahber!akudikawasan-kawasansekitanKtifah.

Pemberontakanmi dimu!akan o!eh a!-Ashras bin ‘Awf a!-Shaybanibersamadengantenterasenamai200 orang,bentempatdidaerahDaskarah,di sebe!ahtimur SungaiDaj!ah.Dan sanamerekamarakea!-Anbar, dan menekabertempurdenganal-Abrash binIjusayn bensamadengan tentenanya seramai 300 onang yangdihantaroleh Sayyidina ‘A!i dan Ktifah. Da!am pertempunanitukaum Khawanij telahmenenimakeka!ahandan pemimpinmeneka,a!-Ashnasbin ‘Awf, tenbunuhpada bu!an Rabi’ a!-Akhin 38 H/Septemben658 M.’°6 Tidak !ama kemudian, iaitu pada bu!anJumadia!-Awa! 38 H/Oktober658 M. muncu!pu!aduaonangyangbensaudana,Hila! bin ‘U!!afah dan Muja!id bin ‘Ul!afah dan suku

Taym(Tamim)di kawasanMasabadhanbersamadengan200 onangpengikut.Apabila benita mi diketahui oleh Sayyidina ‘Ali beliau~membentuksatupasukantentenasenamai200 orangyangdiletakkandi bawahpimpinan Ma’qil bin Qaysa!-Riyahi dan suku Tamim.Ma’qi! te!ahbenjayamenewaskantentenaKhawänijdanmembunuhHila! bin ‘U!!afah dankebanyakanpengikut-pngikutnya.’6’

Padabu!anbenikutnya,(Jumadial-Akhin 38 H/Nov. 658 M.) di-ikuti pu!aolehpembenontakandi kawasanJarjanaya,disebe!ahtebingkin SungaiDajlah,ketimur !autKUfah, dipimpin o!ehal-AshabbinBishna!-Baja!i bensamadengantenterabenjum!ah180 onang,tetapiseka!i!agi menekaditumpaskano!eh tentena‘A!i yangdiketuaio!ehJannahbin Qudamaha!-Sa’di dan sukuTamim.’68Meskipunmenekatentewas,namun kaum Khawanij tidak berputusasa.Padabu!anRajab38H/Dis,658 M, seramai200 onang,yangdipimpin o!eh Sa’d(Sa’id) bin Qafa! al-Taymi (Tamim) te!ah membenontakdi a!-Mada’in, ataulebih tepat !agi di daenahQantarahDanzijan,tetapitidak juga benjaya, dan meneka te!ah dika!ahkan o!eh tentenaSayyidina‘A!i yangbenadadi a!-Mada’in.’69

‘“BA/ms. vol. 1, ms 429; Ibn al-Athlr, al-Kdmil, vol. Ill, ms. 372; Baghdädl,a-Farq,ms. 61; Ibn Kathir, Biddyah,vol. VII, ms. 310.

‘67BA/ms. vol. 1, ms. 429; Ibn al-Athir, al-Kamil, vol. III, ms. 372; Baghdädl,al-Farq,ms. 61. -

‘“BA/ms. vol. 1, ms. 429; Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms. 372; Baghdadl,al-Farq,ms. 61. -

‘“BA/ms. vol. 1, ms. 429; Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms. 373; Baghdad!,al-Farq,ms. 61.

143


Padaakhir bulan Sha’ban38 H/Januani659 M, Maj!is Tahkimdilangsungkan.Keduapihak,‘A!i danMu’awiyah te!ahmenghantarwakil masing-masingsenamai400 orangbagi tiap-tiap satu pihakke mesyuanattensebut.Pihak‘A!i diketuai o!eh Abu Musa a!-Ash’anidanpihak Mu’awiyah diketuai o!eh ‘Amr bin a!-’A~MenurutKha!i-fah bin Khayya~,kedua-duaorangpenimbangtaratidak mencapaipersetujuan(là-lam yattafiq al-/yakaman ala shay),~ Namun mitidak membenisebarangmakna,keranapenistiwa-penistiwadi 5iffinsudahpun menosakkankedudukanSayyidina‘All.

Pada bu!an Ramadan 38 H/Feb. 659 M ber!aku pu!a satupembenontakanKhawanij lain yangdipimpin o!eh Abu Maryama!-Sa’di dan sukuTamim. Sebagaimanayangdinyatakan!ebih awa!,Abu Manyam ada!ah sa!ah seorang pemimpin Khawanij yangmenanik din bensamadengan pengikutnya seramai 200 orangdanipadaaI-NahnawankeShahnaztir.”Apabi!a be!iaumengetahuibenitakegagalanMaj!is Tahkim dankeka!ahannakan-rakannyaditangan tentera Sayyidina ‘All, Abti Maryam bersama-samapengikutnyamarake Kufah. Apabi!a benhampinandenganKufah,‘Ali menghantanwaki!nyauntuk benbincangdenganAbu ManyamdanmemintaAbu Manyammembenipengakuantaatsetia,(bay‘an)kepadanya. Apabi!a penbincanganitu gaga! maka ‘A!i punmenganahkanpang!imapenangnya,Shunays~bin Hani’ al-Hanithibensamadengan tentera senamai 700 orang menyenang AbuManyam.Kedua-duapihak te!ahbentempundi !uar kotà Kufahdanbenakhindengankemenangandi pihak kaum Khawanij. Ramai diantanatentenaShunays~te!ahtenbunuh,sementanayanglain sempatmelanikandin, dansebahagiandanipadamençkabenjayamemasukikotaKufahbensamaShurays~.Dengankeka!ahanmi ‘A!i me!antikpula Janiyyahbin Qudamaha!-Sa’di (Tamim) untuk menentangtentenaAbu Manyam,yangjugadan sukuTämim. Ini ada!ahsa!ahsatu cana yang diamalkan o!eh ‘A!i iaitu me!antik pang!imapenangnyadan suku kaum yang samadenganpemimpin tentenamusuh,Khawanij. Dengankata-katalain, be!iau cubamelagakansesamamenekadenganhanapanaganpihak musuhtidak mendapatbantuandanipadasukukaum menekayang menyebe!ahikenajaan

‘~°Khallfah,Tdrikh, vol. I, ms. 174.“Sila lihat ms. 200.

144

KEMUNCULAN PART! KHAWAR]J DAN SH!’AH

dansetenusnyadapatditewaskanmerekadenganlebih cepatlagi.Sebelumserangandilakukan,usahatenakhinke anahpenundingan

telahdilakukano!eh Sayyidina‘Ali, tetapitidak jugamembeniapa-apahasil, oleh kenanapihak Khawanij telah memutuskanuntukberpenang.ApabilabenlakupepenanganmakakaumKhawanijpuntentewasdanramaidi antaramenekayangtenkonban,tenmasuk!ahpemimpin meneka,Abu Maryam al-Sa’di al-Tamimi. Hanya 50orang sahajayang tenselamatdan meneka telah ditangkap dandisenahkepadasuku-sukukaum meneka.”2

Ada bebenapaniwayat yang mengatakanbahawasebahagiandanipadaketurunanhambasahaya,(mawall),telahmenyertaitentenaAbu Manyam al-Sa’di.‘~ Memangtidak dapatdinafikan bahawaadadi antanameneka,khususnyadan golonganal-hamra’, telahme!ibatkandin dalampenaklukanIraq bersama-samatentenaArab,tetapi amatlahsukanuntukmenenima,lebih-!ebihlagi mempencayaitentangpenglibatanmenekadalampembenontakanKhawanij,olehkenanatidak adaseorangpundanipadamenekayangtenkenalsebagaial-qurra’ semasaKhalifah ‘Uthman. Menekatidak pula menyertaigolonganal-qurra’, dalampepenanganJamaldanSiffin, khususnyaal-qurra’ yangmenjadi Khawanij. Golonganmawali, bukan Arab,nampaknyabenpuashati denganpemenintahanSayyidina ‘Ali.Menunut al-Ya’qubi, Sayyidina ‘Ali telah me!ayanimenekasamarata dengankaumArab dantidak melebihi antanasatusamalain,khususnyamengenaipembeniangaji (wa ‘a’(a (‘A1V al-nas bi-al-sawiyyah,lam yufaddil a/yadan ‘ala a/ad, wa- ‘a ‘(a al-mawali kama‘a ‘(a al-salibah).’74

Apabila dite1iti tentangasal usul kaum Khawanij (orang-onangyangkeluandanipadabanisantentera‘Ali), didapatibahawamenekaitu terdini danipadabenbagaisukuArab, tenutamanyadanisukuTamimdan Bakarbin Qa’il.Ke~emuanyaadalahpeneroka-penenokaataupendatang-pendatangawalke Iraq yangtelahme!ibatkandin secaraaktif dalam penak!ukanNegeni Iraq. ‘Abdu!lah bin Wahb al-

‘72BA/ms. vol. 1, ms. 429—430; Khallfah, Tdrlkh, vol. I, ms. 181; Ibn al-Athlr, al-Kamil, vol. III, ms. 373; Ash’ari, Maqdldt,ms. 131; Baghdad!,al-Farq, ms. 61;W.M. Watt, “Kharijite Thought in the Umayyad Period,” Der !slam, XXXIV,1961, ms. 215.

‘“BA/ms. vol. I, ms. 430.‘~~Ya’qiibl,Tdrlkh, vol. II, ms. 183.

145

SFJARAHAWAL PERPECAHAN UMAT ISLAM

Rasibi ada!ahdan sukuAzd. Wa!aupunbe!iau te!ahmemainkanpenananyang penting da!am penak!ukanWi!ayah MasabadhanselepaspepenanganJaluld’.’75 Hunqusbin Zuhaynal-Sa’didan sukuTamim telah menyentaipenakiukanal-Ahwaz.”6 Al-Ashnashbin‘Awd al-Shaybani(Bakn bin Wa’i!) pennahmenjadi ketuadalamkempenke Tustandantelahbenjayamenawanwilayah tersebut.’77Hilal bin ‘U!lafah al-Taymi al-Tamimi telahmenyentaipepenanganal-Buwayb dan menjadi penwinadalam penangal-Qadisiyyah.’78Selainyangdisebutkantadi tidak disebutdi dalamsumben-sumbensejarahthengenaipenglibatanmenekadalampenaklukanIraq,tetapiadalahwajanjikadikatakanbahawamenekabensamadenganteman-temanmenekadalampepenanganal-Qadisiyyah,malahansebelumitu menekamestisudahada,tetapi tidak mendapatpenhatiandaniahli sejanahpadaketikaitu, bo!ehjadikenanamenekadianggaptidakpenting.

Kaum Khawanij bo!ehdibahagikankepadadua kumpu!anataupeningkat: kumpulan pentama,ia!ah meneka yang ter!ibat da!amkekacauandi Ktifah yangmembawakepadapembunuhanKha!ifah‘Uthman. ~unqu~bin Zuhayral-Sa’di a!-Tamimi,misa!nya,ada!ahsa!ah seonang danipada al-qurra’ Kufah yang te!ah membuatpenhubungandengana!-Ashtan Malik bin a!-Ijanith al-Nakha’isemasabe!iaubenadadalambuangandi Synia.”9 Begitujuga Zaydbin Hisn a!-Ta’i,’8°dan Ijamzah bin Sinan a!-Asadi,’8’ kedua-duanya dan golongan al-qurra’ dan aktif da!am penentanganterhadapKha!ifah ‘Uthman dan Sa’id bin a!-’As di Kufah, tetapikedua-duanya terbunuh dalam pepenangan a!-Nahnawan.’82Kumpu!ankedua,tendini danipadaonang-onangyangtidak ten!ibatatautidak memainperananda!amkekacauandi Kufahdanda!am

‘“Tab., 1/2478.“6Jbid. 1/2541.‘~~D!nawari,ms. 131—132.“8Tab., 1/2188.~9BA., vol. V, ms. 131—132.‘“Ibid., ms. 41; Ibn A’tham, vol. I, fol. bOA.‘8’BA., vol. V. ms. 44—45, 45—46; Ibn A’tham, vol. I, fol. l3B—l4A.‘82MengenaiHurqUs,sila lihat Tab.,I /3382;BA/ms.vol. 1, ms. 392dan397;Khalifah,

Tdrikh, vol.!, ms. 180—81; Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms. 346—mengenaiZaydal-fl’i, lihat Tab., 1/3382;BA/ms. vol. I,ms. 393 dan 397; Ibn al-Athlr, al-Kilmil, vol. III, ms.346—mengenaiHamzahbin Sinän,lihat, Tab.,1/3391;BA/ms.vol. I, ms. 398.

146

KEMUNCULAN PART! KHAWARIJ DAN S}ll’AH

penistiwapembunuhanKha!ifah ‘Uthman. ‘Abdu!!ah bin Wahba!-Rasibi, contohnya, te!ah memainkan penanan penting da!ampenak!ukanM~tsabadhansejakpemenintahanKha!ifah ‘Umar bin a!-Khattab !agi,’83 dan kemudiannyanamabe!iau tidak disebutdida!amsumben-sumbensejanahsehinggazamankenaikanKha!ifah‘Ali. Shunays~bin ‘Awfà al-’Absi pernahtinggal dan bentugasdi al-Mada’in bensama-samasukukaumnyasejakperpindahanpangkalantentenaArab dan al-mada’in ke Kufah.’84 Padahakikatnyabe!iaubenniat untuk kemba!i ke a!-Mada’in sebelum nakan-nakannya,kaum Khawanij, memilih al-Nahnawansebagaimankastentename-neka.’85 Semuaonangyangterselamatdalam penangal-Nahrawanjuga tidak ten!ibat dalam kekacauanyang benlakudi Kufah danpengepunganKha!ifah ‘Uthman di Madinah, fetapi mereka misudahpastite!ahbensimpatidengangolonganal-qurra’, olehkenanapolisi Kha!ifah ‘Uthman, khususnyamengenaisistem pentukarantanahdancampuntanganbe!iaudalam unusanpentadbinantanahtenbengkalaidi Iraq, te!ah menjejaskankedudukangolongan a!-qurra’secanakeselunuhan,samaadadi dalamataupundi luanKufah.Wa!aupun‘All dikatakanpernahcubamemuaskanhatigolongana!-qurra’ dengancanamemeliharakehonmatanmenekadi Iraq, namunbe!iaute!ahmenenimacadanganMaj!is Tahkim.Penenimaanbe!iautenhadapmaj!is tensebutte!ah membeni faedah yang amat besarkepadapenyokong-penyokongnyadan golonganyangdiketuaio!eha!-Ash’athbin Qaysal-Kindi. Sebilangankeci!danipadagolongana!-qurra’ sepentia!-AshtanMa!ik bin a!-Hanitha!-Nakha’i danHujr bin‘Adi a!-Kindi, te!ah dinaikkan pangkatoleh Sayyidina ‘Ali sejakpepenanganJama!!agi, danmenekatingga! bensama-samabeliaudiKufah. Kedua-duapemimpin al-qurra’ tadi te!ah menjadi onangkanan Sayyidina ‘A!i dan kekal di sampingnyasehinggayangtenakhin nieninggal dunia. Go!onganal-qurra’ yangsetia kepadaSayyidina ‘A!i te!ahdikena!i dengannamaShi’ah, ataupengikut-pengikut‘Ali. Sementanagolonganal-qurrâ’ yangengganmengikutdan bekenjasamadenganbeliau telahmenanikdin ke Harura’dankemudian ke a!-Nahrawan, dan mereka mi dikenali sebagaiKhawanij.

‘“Tab., 1/2478.‘“Ibid., 1/2487.‘“Ibid., 1/3365.

147


‘A!i, wa!aubagaimanapun,te!ahme!ayanikaumKhawanijdengan!emah !embut dan berpenikemanusiaandan te!ah membenarkanmeneka tingga! di menata kawasandi Iraq; semuaonang yangmenanikdin ke sebe!ahtimun SungaiDaj!ah te!ahdibiarkanbegitusahajatanpadibunuataudisenang.’86Dengansebabitu kita dapatibahawa hampir semua pembenontakanKhawanij pada masapemenintahanSayyidina ‘A!i bermuladan kawasantimun SungaiDajlah, sepentiMasabadhan,Daskanah,Shahnazur,JanjanayadanBandanijayn.’8’ Dan sanamenekamelakukansenangantenhadaptentena‘A!i; danadadi antananyabenjayasampaike kawasanKufah.Al-Ashnasbin ‘Awf a!-Shaybani,misa!nya,te!ahberjayasampaikeal-AnbandaniDaskanahsebe!umbe!iaumenemuiaja!nya.Sa’d (Sa’id)bin Qafa! a!-Taymi (Tamim) te!ah sampai ke a!-Mada’in danBandanijayndanAbti Manyam a!-Sa’di a!-Tamimi te!ahsampaikekawasandekatkota Kufahdan Shahnazun.Namun begitu,menekatidak menunjukkan kecendenunganuntuk menyenang, ataumenawan kota Kufah itu sendini, sebagaimanayang pennahdikatakano!eh setengah-setengahah!i sejanahmoden.’88 Ini ialaholeh kenanamenekasudahdikembalikan semulake kawasan-ka-wasankampungdi Iraq, sebagaitempat ten!etaknyaminat dankepentingan-kepentinganmeneka.Demi untuk mempentahankankawasan-kawasantensebut meneka terpaksa menentangtentenaSayyidinadi manasajamenekatemui.

Sete!ah benjaya menundukkanbebenapapembenontakantadiSayyidina ‘A!i membenitahukepada kaum Khawanij bahawameneka bo!eh pergi ke manasahajameneka mahu.’8°Meskipundemikian,penentanganmenekaterus benlakusehinggamembawakepadapembunuhanKha!ifah ‘A!i padatahUn40 H/66! M. -

Te!ah dipensetujui umum bahawa pembunuh Kha!i fah ‘Aliia!ahIbn Mu!jama!-Munadi,sa!ahseonangdanipadakaumpenenokaInaq.MenunutkenyataanSayf,Ibn Mu!jamadalahdiantanameneka

ls6Dlnawar!,ms. 211.‘87Mengenaikedudukangeograllkawasan-kawasantersebut,silâ lihat 0. LeStrange,

TheLandoftheCaliphate,CambridgeGeographicalseries,ed.F. H. Ghuillemard,Cambridge,1905, dalamBab“Irak”.

‘88UmpamanyaM. Hinds adamenyatakanbahawa,“mereka mi (Khawãrij) telahcuba,walaupungagal,untukmenaklukKiifah danmendirikankekuasaanmerekadi sana”(Thesis,ms. 348).

‘“BA/ms. vol. I, ms. 430; !bn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms. 314.

148

KEMUNCULAN PART! KHAWARLJ DAN SHFAH

yangtelah berpenangdi al-Qadisiyyah.’9°Beliau juga dilaporkansalahseonangdanipadapengikutSayyidina‘Ali yangtendahu!udante!ahmembenipengakuantaatsetiakepadanyabenikutandanipadaperlantikanbeliaudi Madinah.’9’ PadamasapeperanganJamalIbnMu!jam telahmembenisokongankepadaSayyidina‘Ali bensama-samagolonganal-qurra’ yangdipimpin olehal-AshtanMa!ik bina!-Hanith a!-Nakha’i.’92 Di Kufah Ibn Mu!jam ada!ahsekutu(haljf),Bani Jabalahyangmungkindipimpin oleh Ijujn bin ‘Adi al-Kindi,dan suku Bani Jabalah,’93Al-Tabani pula melaponkanbahawabenikutan danipadapepenanganal-Nahrawan, Ibn Muljam telahmenemui nakan-nakannyadi Kufah, khususnyadan suku kaumTaym (Tamim), dan berbincangdengañmenekaapayangsepatutdilakukan terhadap‘AIi, sepuluh-onanj’danipadaanggotasukutensebuttelahterbunuhdalampentempunandi al-Nahnawan.SalahseonangdanipadaanggotasukutersebutialahQatambte a!-Shijnahal-Taymiyyah, iaitu kakak kepada Hila! bin ‘Ullafah dan a!-Mustawnidbin ‘Ul!afah. Bapadansaudaramenekatelahtenbunuhdial-Nahnawan, dan beliau (Qatam) telah bercadang hendakmembunuhSayyidina‘Ali.’94

‘“Tab., 1/2221.‘°‘ibnA’tham, vol. 1, fols. 24A—24B.‘“Tab., 1/3163;!bn KhaldUn, Ibar, vol. II, ms. 1078.‘“Tab., 1/2221,3457; BA/ms. vol. 1, ms. 431; Ibn Sa’d, Tabaqat,V, ms. 23.‘“Tab., 1/3457—58;Ibn Durayd, Istiqiiq,ms. 186; L. VecciaVaglieri, “Ibn Mulfam”,

EncyclopaediaofIslam, 2nd. Edition, Leiden, 1954.

149

BAB KELIMADinasti Umayyah dan Pemberontakan

Khawlrij Zaman Mu’wwiyahKhalifah ‘All telah gagalmelayanikehendak-kehendakdaripadaberbagai golongan yang terdapat dalam barisan tenteracampurannya, khususnya golongan al-qurra’ yang akhifnyaberpalingtadahmehentangnyadan menjadi Khawarij. Kegagalanbeliau untuk memuaskanhati kaum Khawarij merupakansebabutama yang menimbulkan kegelisahan di akhir-akhirpemerintahannya,dan sesungguhnyaia adalah faktor yangterpenting yang menyebabkanbeliau dibunuh. Mu’~wiyah,disebaliknya,berjaya menyelesaikanmasalahyang dihadapi olehpenyokong-penyokongnyadan Syria, dan seterusnya dapatmemuaskanhati dan kehendak-kehendakmereka. Kejayaanmitelahmembukajalankepadabeliauuntukmendapatkankekuasaandanpemerintahan.

Mu’~wiyahadalahseorangpemimpin yang mempunyaifikiranyangwarasdanberkebolehan;beliaujugaseorangnegarawanyangagung,ahli politik ataupolitikus yangcerdik dan pintar. Denganadanya sifat-sifat mi beliau digelar ha/Un dan dahiy. Sifat-sifattersebutyangadapadanyatelahdigunakanolehMu’awiyah dengansepenuhnyauntuk mengatasimasalah-masalahdan kesukaran-kesukaranyang dihadapinya selepaskematian Sayyidina ‘Ali.Mu’awiyah sendirimengakuibahawadenganadanyasifat-sifatyangdisebut itu membolehkanbeliau menguasaiseluruh empayar.’

‘BA., vol. WA, ms. 195.

150

DINASTI UMAYYAH DAN PEMBERONTAKAN KHAWARIJ

Kebolehandan kelayakanMu’awiyah sebagaiseorangpemimpindan seorangnegarawanadalah merupakansesuatuyang telahdipersetujuiumum,bukansajadi kalanganahli sejarahIslam,tetapijuga para ahli sejarah Barat. Oleh sebab itu ia tidaklah perludihuraikandenganlebih lanjut. Perkarayangperlu dinyatakandisini ialahmengenaipolisi Mu’awiyah danperlaksanaannyadi negeriIraq, dantindakankaum KhawMij dankaum Shi’ah terhadapnya.

Mu’~wiyahdilantik menjadi Khalifah padatahun41 H/661 M.,yang dipanggil Am aI-Jama’ah (tahun kesatuan),oleh seluruhempayar. Al-Ijasan, anak kepada Sayyidina ‘Au, juga turutmenyokongnya, setelah menerima tawaran harta benda olehKhalifah yang baru dilantik itu.

2 Setelah itu, hampir semuapenyokong Sayyidina ‘Au mencontohi al-Hasan, dan sebagaibalasannya,beberapabanyakwangtelahdiberikankepadamerekaoleh Mu’awiyah.3 Padahakikatnya,Mu’awiyah telah melakukanusaha yang berganda-gandauntuk memenangi hati pengikut-pengikut Sayyidina ‘Au, dan sesungguhnyabeliau berjayamendapatkansokongan yang diperlukan daripada mereka. Se-bagaicontoh yang paling baik tentangusahaMu’~wiyahuntukmendapatkansokongandaripadapengikut-pengikutSayyidina‘Auada dinyatakandalam kitab An~bal-Ashrafoleh al-Bal~dhuri.Menurutkenyataanin padasatuhan sekumpulanpemimpinsukuTamim dan Basrah, termasuk al-Ahnaf bin Qays, Jariyah binQudamahdan al-Hutat bin Yazid al-Muj~sh’idatangmenemuiMulwiyah. Mulwiyah telahmemihakkepadaal-Abmadbin Qaysdan Jariyah bin Qudarnah,yang terkenal sebagaipenyokong-penyokongSayyidina‘Ali, danmengurniakanwangkepadamerekasebanyak100,000dirhamtiap-tiapseorang,sementaraal-HutatbinYazid tidak mendapatapa-apa,keranabeliau bukan daripadapenyokongSayyidina ‘Ali. Justerukeranaitu al-Abnaf bin Qays

2BA/ms.vol.1, ms. 446—48;Ibn A’tham, vol.!, fols. 161B, 162A; Isfahãni,Maqdtilal-Tdlibiyin, Najaf, 1956, ms. 58; Shammikhi,Siyar, ms. 57.

3Tab.,11/7, 8;IbnA’tham, vol. 1, fols. 99B, 100A; Ibn al-Athir, al-KdrniI, vol. III, ms.408; Isfahãni,Maqãtil, ms. 64—65(1,000,000dirhamkepada‘Abdullih bin ‘Abbis);Dinawari,ms. 223;al-Suyiiti, TlIrikh al-KhulaJ?i’, Baghdad,1964,ms. 193 (1,500,000dirhamkepadaal-Hasanbin ‘All); Shammakhl,Siyar,ms.57(30,000dirhamkepadaal-Flasanbin ‘Ali).

151


telahbersediamenerimapemerintahanyangbarudanmengakutaatsetiakepadaMu’~wiyah.4 -

PadamasaMu’~wiyahdilantik menjadiKhalifah,keadaandi Iraqtidak tenangdankucar-kacir,akibatdan perangsaudarayangbarusajaselesai;dansesungguhnyaia merupakansaat-saatyangpalingsukarbagi mana-manapemimpinuntuk memerintah,khususnyadalam zamanperalihanantarazamankejatuhanpemerintahandiMadinah dengan kenaikari kerajaan Umayyah yang baru.Disebabkanoleh keadaan-keadaanyang sedemikian,Mu’awiyah,sebagainegarawanyangagungdanpolitikus yangpintar, terpaksamengekalkansistem yang sedia wujud di Iraq tanpa membuatsebarang perubahan kepadanya pada tahun-tahun pertamapemerintahannya.Beliaumenghormatikuasa-kuasayangsediaada,dancubamembatasidirinya kepadaperimbangankuasadi antarapemimpin-pemimpin; beliau juga amat berhati-hati terhadapkekuasaanyang ada pada pemimpin-pemimpin dan berbagaigolongan.5Dalam tempoh tersebut,sistem tanahterbengkalaidiIraq tidak sedikitpundisentuhataudiubaholeh Mu’~wiyah,malahdibiarkaniadikuasaiolehgolonganaI-qurr?i’Tidaksyaklagi bahawadasartidak campurtanganmi telah menarikminat pendudukIraqyang menyebabkankeseluruhannyamengaku taat setia kepadaMutwiyah.

Mu’~wiyah,pada awal-awal pemerintahannya,telah disokongolehsemuagolongankecualikaum KhawMij sahaja,dengansebabmereka mi menganggapbeliau sebagaipenggantiatau pewarisKhalifah ‘Uthman, yangsudahmenjadiseteruketat mérekasejakbeliaucampurtangandalam urusantanahdi Iraq. KecenderunganMu’awiyah untuk menyerupai atau mengikut dasar Khalifah‘Uthm~nsudahpun terlihat apabilaMu’~wiyahcuba menuntutpembelaanterhadapkematian‘Uthm~n.Bagi golonganal-qurra’yangtidak menjadiKhaw~rij,walaupunmerekajugaanti Khalifah‘Uthm~n,merekatidak melakukansebarangtindakanyangseriusterhadap Mu’Awiyah, terutama di tahap-tahapawal i. midisebabkanolehduaperkara:pertama,oleh keranaramaidi antara

4BA.,vol. IVA, tns. 76; bandingkandengan Abü ‘Ubaydab, KitdbaI-Naqd’id, ed. A.A.Bevan,Leiden, 1905, vol. II, ms. 608.

5Shaban,op. cit., ms. 80 dan 84.

152

DINASTI UMAYYAH DAN PEMBERONTAKAN KHAWARI.J

merekain walaupunsecarazahir, menjadipenyokong-penyokongMu’awiyah; mereka yang tidak menyokong masih dibenarkanmengamalkankuasadan pengaruhmereka tanpadiganggu-gugatoleh Mu’~wiyah.Justeruitu merekaturut samamenyokongnya.Keduanya,sebahagiandaripadagolonganal-qurrzi’ adaberangan-anganuntuk memberontaktetapikeadaantidak mengizinkan,olehkeranamerekami semuanyaberadadi bandarKufah, di tempatmerekatelahdikawalrapimenerusiorganisasisosialyangdibentukdi situ. Pengawalansosialmi telah menjadisemakinketat apabilaZiyad bin Abi Sufyan menjadi gabenordi wilayah tersebutpadatahun50 H/670 M.

Sebaik-baiksahajaMu’awiyah menjadi Khalifah beliau terusmelantikal-Mughirahbin Shu’bah,seorangyanglemahlembutdanbaik hati tetapi mempunyaipengalamanyang luastentangwilayahKufah,sebagaigabenornyadi Kufah. Padamasayangsama,beliaumelantik pula ‘Abdullah bin ‘Amir sebagaigabenorBa~rah.Padatahun44 H./664M. Mu’awiyah mulamenggunakankekuasaannyaterhadaphal ehwalNegéri Iraq: ‘Abdullah bin ‘Amir telahdisingkirdan jawatangabenorBa~rahuntuk diganti oleh Ziy~dbin AbiSifyah, kini dikenali sebagaiZiyad bin Abihi, “anak kepadabapanya”. Ziyad adalah seorang yang pintar, cerdik danberkebolehan,khususnyamengenaisoal-soalpentadbiran.Sebelumin Khalifah ‘Ali telahdapatmenggunakankepintaranZiy~ddanmelantikbeliausebagaiwakilnyadi wilayahFats.SelepaskematianSayyidina‘Ali, Mu’Awiyah pulayangtertarikkepadaZiyAd sehinggabeliaumengiktirafnyasebagaisaudaraangkatdananakkepadaAb1JSufyan. Ini merupakan langkah Mu’~wiyahyang bijak untukmemenangihati Ziyad. Padaawalnyabeliau melantiknyasebagaigabenotBa~rahdan wilayah-wilayahtakluknya sepertiKhuras~ndanSistãn,dan setelahitu, apabilaal-Mughirahmeninggalduniapadatahun 50 H./670 M., Ziy~ddilantik pula sebagaigabenorKufah. Kekuasaanyangdiberikanoleh Mu’awiyah kepadaZiyAdhampirsetengahempayaritu membuktikantentangkebolehandankecekapanZiy~ddalam mengendalikantugas-tugaspentadbirandan hal ehwal yangberkenaandenganwilayah-wilayahtersebut.KepercayaandantanggungjawabyangbegitubesaryangdiberikankepadanyamenyebabkanZiy~dmenjadipatuhdantaatsetiakepadapemerintahanMu’Awiyah. Denganketaatandan kecekapanitulah

153


Ziyad telah dapatmenjamin kedudukanMu’awiyah di Iraq danberjayamenumpaskansebaranggerakanyangdilakukanouehkaumpemberontakanpadamasapemerintahanMu’awiyah.

Untuk mengetahui keadaan sebenar mengenai kedudukanpenduduk-pendudukIraq pada masapemerintahanMu’awiyah,pentadbiranbaru yangdiperkenalkanoleh Ziy~tdpadatahun 50H./670M. perludinyatakandi sini. PentadbiranbaruZiy~ddi Iraqialah mengenaibilangan dan penyusunananggota-anggotasukuArabbagi keperluanpembahagianhasil pendapatan.Pembaharuanmi dilakukanapabilabeliausedarbahawasistem‘araJàh’, unit, yangtelahdibentukolehKhalifah‘Umar tidak dapatlagi digunakanolehsebabramainyaanggota-anggotasukuArabyangbarutibadi Iraq.Ziyad mem~bahagikananggota-anggotasuku Ba~rahkepadalimakelompok (akhmds),dan anggota-anggotasuku Kflfah kepadaempatkelompok(arM’). Beliau telahmenaikkanbilangananggota-anggotasukuBasrahyang berdaftardi diwun dan 40,000kepada80,000orangdan bilangantanggunganyang menerimagaji dan80,000 kepada120,000orang. Begitu juga anggota-anggotasukuKufah bilanganmerekadinaikkandaripada40,000kepada60,000orang dan tanggungan mereka kepada 80,000 orang,6 danmengeluarkannama-namaorangyangsudahmati danjuga kaumKhawarij daripadaDiwiin.7 Meskipun adapenyemakanin masihterdapatramai lagi yang tidak berdaftar. Sebagaipenyelesaiankepada.masalah in Ziyad telah menghantarsebanyak 50,000keluargadaripadaKufah danBa~rahke Khurasan.8

Walau bagaimanapun,sistem arM’ dan akhmas yang barucliperkenalkãn oleh Ziy~ditu telah disusun mengikut sistemgenealogiyangmenyebabkanpengaruhdan kekuasaanpemimpin-pemimpinsuku kaum semakin bertambahkukuh, tetapi merekasemuanyadilantik oleh beliaudanseterusnyadiletakkandi bawahkawalan kerajaan.Berbagai kumpulan suku yang terdapatbagisetiapbahagianmempunyaikepentinganyangberbeza-beza;dengan

°BA.,vol. IVA, ms. 190. IVB, ms. 116; BE. ms. 350; Tab., 1/433; Ibn al-Athir, al-Kimil, vol. IV, ms. 131; Abil ‘Ubaydah,Naqd’id, vol. II, ms. 772.

‘Shaban,op. cit., ms. 87.8Tab.~11/81,155—56; ms. 410; Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. III ms. 452, 489; aI-’A1l,Tanzi,ndt, ms. 32 (notakaki).

154

DINASTI UMAYYAH DAN PEMBERONTAKANKHAWARJJ

adanyakeadaanmi Mulwiyah boleh merancangstrategipolitikmengikutkeperluandan kehendak-kehendaksetiapkumpulan.9

Aspek-aspekpentingyang lain mengenaihal ehwaldalam negerisepertisistemtanahterbengkalaidi Iraq danhasilpendapatnyadanpentadbiransivil telah juga disusun semula oleh pemerintahanMu’awiyah/Ziy~d.Tanahterbengkalaidi Iraq telahdiisytiharkanoleh Mu’awiyah sebagai tanah .yawdfi, yakni tanah yang tidakbertuan,dan oleh itu semuahasil pendapatannyadfhantarkepadakerajaanpusat.’°Ini merupakanpertamakalinya istilah ~yawrifidigunakansecaratepat,” daniadilakukanpadamasaZiy1~dmenjadigabenor di Iraq. Ini kerana Ziy~dsendiri telah memberikanpersetujuannyakepadaMu’awiyah tentang hal tersebut dengankatanya, “tidak ada perbezaanantara tanah .yul/ji (tanah yangdiperolehisecaraberdamai)dantanah ‘anwah (tanahyangdiperolehisecaraberperang).”2Ini berertibahawasemuatanahyangditaklukidi Iraq,samaadajenis~aw4fiataubukanjenis.~awajltelahdiletakkandi bawahkekuasaankerajaan.

Mu’awiyah nampaknyapernahjugamerancanguntuk mengawalkadar gaji yang ditetapkanapabila beliau berkata,“Saya tidakmengetahuiKitab Suci manakahyangkamu dapatiadamenyebuttentang rizq’3 dan gaji, ‘a~W.”4SesungguhnyaMu’awiyah telahmengurangkankadargaji pemimpin,sharafa!- ‘act!’ Basrahdaripada2,500dirhamkepada2,000dirham.’5 Sharafal-’aux’padamulanyadibayarkepadagolongan penerokadan merekayang menyertaipenakiukanIraq yang awal, dan oleh keranakebanyakanmereka

9DasarMu’awiyah mi dapatdilihat dalamBA. IVA, ms. 82—83, 123, 124.‘°Ya’qUbi,Tdrikh, vol. II, ms. 218, 232 dan 234.“Sebelummi tanahsawi4/1yangberadadi Iraqdigunakanbagikeperluanpenduduk-

pendudukdi sana,khususnyapada masapemerintahanKhallfah ‘Umar, yangdikendalikanolehgolonganal-qurrä’, danhanyasatuperlimasahajadihantarkeMadinah.Olehsebabitu penulisbukumi menyebut“tanahterbengkalai,”keranaiatidakberfungsisebagaisaw4fl.

‘2Khalifah, Tdrikh, vol. 1, ms. 107.‘3Mengenaitakrif “rizq”, sila lihat ms. 100.‘4Ibn ‘AM al-Halçam,Futüh Misr wa Akhbdruhd,ed. V, Torrey,New Haven,1922,

ms. 101.“Isfahãni, Ag/idni, vol. XIV, ms. 97; al-’Ali, op. cit., ms. 130—1)1—Kadargaji

pemimpin(sharafal- ‘alt?) di BasrahialaE2,500dirham,lihat Ibn Sa’d,Tabaqdt, vol.V, ms. 255,vol. VI, ms. 151; IbnDuryd,Jstiqdq,ms.493; BA.,vol. V, ms. 32; al-’All,op. cit., ms. 130.

155


beradadi KUfah makasudahtentu tidak banyakyangdipengaruhioleh sistemyangbaruitu.

Di Basrah, Ziyad mengarahkanrakyat supaya mencuci danmembersihkan jalan-jalan raya, memperbaiki kemudahan-kemudahan berjual beli, mengenakan perintah berkurung,menyusundanmengaturangkatanpolisdanmemperbaikibeberapaaspekpentadbiranyang lain.

Semuayangdisebutkantadi menunjukkanbahawahal ehwaldiKufahdanBa~rahpadamasapemerintahanMu’awiyah,khususnyasemasa Ziyad menjadi gabenor, telah diletakkan di bawahpengawalankerajaanpusat.Hukumanmatiyangdijatuhkanke atasHujr bin ‘Adi al-Kindi, yangakandihuraikandalamBabKetujuh,padatahun 51 H./671 M., adalahsuatupertandayangjelas yangmenunjukkanbahawa Mu’awiyah cuba memperkukuhkandanmenjaminkankekuasaannyadi Iraq.

Walaupun golongan al-qurra’ dan Khawarjj, telah samamengalamikerugiandaripadadasarpemerintahanZiyad di Iraq,kaumKhawMij adalahlebihberpeluanguntukmementangkerajaan,oleh keranaramaidi antaramerekaadayangtinggaldi kampung-kampungdi luarkawasanKUfah di Iraq,samaadasudahlamaataubarutiba semasapemerintahanSayyidina‘Au; sementaragolonganal-qurra’ kebanyakannyaberadadi bandarKUfah. Di sini merekadiletakkan di bawah kawalan ketat yang diperintahkan olehMu’Awiyah.

Hampir semua pemberontakanKhaw~rijpada tahun-tahunpertamapemerintahanMu’awiyah berlakudi jajahanKUfah, danhampirsemuanyadipimpin oleh merekayangpernahberadaatauberperangdi al-Nahrawan.Pemberontakanyangpertamaberlakuapabila Mu’awiyah mencapaipersetujuandenganSayyidina al-Hasan;tempatnyaialah Nukhaylah,lebih kurangdua batu danbandarKIifah. Pemimpin merekayang pertamaialah FarwahbinNawfal al-Ashja’i, yang telah menarik din bersama500 orangpengikutdan al-Nahraw~nke ShahrazUr.Dan sanabeliaumarakeKufah,danbeliauberjayamenewaskantenteraSyriayangdihantaroleh Mutwiyah untuk menentangnya.Mu’awiyah kemudianmemintapertolongandaripadaorangKUfah, sertamemberiamaranbahawajika merekaengganmemerangiFarwahbin Nawfal merekaakanmenerimasiksaandanderaan.Denganpertolonganmereka,

156

DINASTI UMAYYAH DAN PEMBERONTAKAN KHAWARXJ

Farwahbin Nawfal telahdapatdikalahkan;Farwahsertaramailagipengikutnyatelahdikepungdi bandarKitfah oleh rakan-rakansukukaum mereka.’6Manakalayang lain telahmeneruskanpeperangandi bawahpemimpinmerekayangbaru,‘Abdull~hbin Abi al-Hawsa’al-TFi,tetapimerekajugatelahdikalahkanolehtenteraKufahyangdipimpin olehKh~ilidbin ‘Urfatahal-’Udhri. Dalampeperanganmipemimpinmereka,‘Abdullah bin Abi al-Hawsatelahterbunuhpadabulan Rabi al-Awal 41 H./Ogos661 M.’7

Dengan kematian ‘Abdullah bin Abi al-Haws~’al-Ta’i, pucukpimpinan tenteraKhaw~rijtelahberpindahkepadaHawtharahbinWadd~’al-Asadi, yang telah menarik din ke Bur~zal-Ritz dansetelahitu datangsemulamenyerangNukhaylahbersamatenteraseramai150 orang.Dalampertempuran,Hawtharahdanpengikut-pengikutnya telah ditewaskan dengan,teruknya oleh tenteraMu’awiyah di bawahpimpinan ‘Abdullah

4 bin ‘Awaffi bin A1)marbersamatentera seramai antara 1,000—2,000 orang. Justeru ituHawtharahbin Wadda’dan 50 orangpengikutnyatelahterbunuh,sementarayang lain, 100 orang,dapatditangkapdan dibawakeKufah padabulanJam~dial-Akhir 41 H./Oktober661 M.’

8 Padamasayangsama,Farwah bin Nawfal al-Ashja’i, yangditahandiKufah tempoh han telahmelarikandin ke Shahrazur,dan di sanabeliau telahdibunuh.’9

Berikutan kematian Farwah bin Nawfal, beberapa pem-berontakan kecil-kecilan yang lain telah berlaku di kawasanKitfah. Pemberontakan-pemberontakanmi terjadi dalam tempohantaratahun41 H./61 1 M.—42 H./662 M. Salahsatudaripadanyadipimpin olehShabibbin Bajarahal-Ashja’i, salahseorangdiantaramerekayangberperangmenentangSayyidina‘Au di al-Nahrawan,

‘°BA., vol. IVA, ms. 138—139; Tab., 1/10; Ibn al-Athlr, al-Kdmil, vol. III, ms. 410;Ya’qUbi; Tarikh,vol. II, ms. 217; Baghdãdi,al-Farq, ms. 62; Ibn Hajr, Jsabah,vol.III, ms. 200,204 dan217 disalahtarikhkanpadatahun45, Tahdlbal-Tahdh7b,vol.VIII, ms. 266; Shammãkhi,Siyar,ms. 59.

“BA., vol, IVA, ms. 138—139; Ibn Al-Athir, al-Ktipnil, vol. III, ms. 410; Khallfah,Tdrikh, vol. 1, ms. 188; Baghdädi,al-Farq, ms. 62; Ibn Khathlr, Biddyah,vo. VIII,ms. 22; Shammãkhi,Siyar, ms. 59; Ibn KhaldUn, ‘Ibar, vol. III, ms. 304.

‘8BA.,vol. IVA’ ms. 139—140;Khalifah,Tdrikh, vol. I,ms. 188;Ibnal-AtM, al-Kdmil,vol. III, ms410—Il; Baghdãdi,al-Farq,ms. 62; Ibn KhaldUn, ‘Ibar, vol. III, ms. 304;Mubarrad,al-KTamil, vol. III, ms. 239—41.

‘9BA., vol. IVA, ms. 140; Ya’qiibl, Tdrlkh,vol. II, ms.206;Ibn Khaldtin, ‘Ibar, vol. III,ms 304.

157

SEJARAHAWAL PER.PECAHANUMAT ISLAM

dan kemudiannyamuncul- bersama rakan-rakanIbn Muljam,pembunuh Sayyidina ‘Ali, di Kufah. Tempat berlakunyapemberontakantersebutialah di al-Quff, tidak jauh dan bandarKufah. Gabenor Kufah pada masa itu ialah al-Mughirah binShu’bah dan beliau telah menghantarpasukantenteranyadanKitfah di bawahpimpinanMa’qil bin Qaysal-RiyA~i(a.tauKhalidbin ‘Urfatab al-’Udhri) untuk menentangShabib bin Bajarah.Dalam pertempuran,tentera Kufah berjayamengalahkankaumpemberontakanKhaw~rijdan membunuhpemimpinnyaShabib.2°Sementaraitu, seoranglagi pemimpinKhawatij bernamaMuayn bin‘Abdullah al-Muharibi, muncul di Kufah. Beliau mi telahengganmengiktirafMutwiyah sebagaiKhalifah dansetelahitu ditangkapdan dibunuh oleh Qab1s~ihal-Hil~li, salah seorang pegawaikeselamatanMutwiyah di Kttfah.2’ Padaakhir tahun41 H./661 M.meletuspula satulagi pemberontakankecil di kawasanBaditrayä,Iraq. Pemberontakanmi diketuai oleh salahseorangdan Bantial-H~rithbin Ka’b, bernama~Abu‘Ali (dandigelarjugaAbtI Maryam),dan di antarapengikutnyaialah Qatambte Shijnah al-Taymiyyahdan suku Tamim, yangpada satu ketika dulu telah berkomplotuntuk membunuhKhalifah ‘Ali bersamaIbn Muljam di Ktifah.Bagaimanapun,pemberontakanmi telah dapatditumpaskanolehtenteraMu’awiyah yangdipimpin oleh Thbiral-Bajali, dan semuaanggotadan pengikutnya,termasukAbtI ‘Ali (Abti Maryam)danQat~mbte Shijnah,telahterbunuh.22

Padapermulaantahun42 H./622M. sekumpulanKhawarij yangberjumlah 30 orang, di bawahpimpinan Abti LaylA, muncul dihadapanpintuMasjidKtifah lalu merekaberteriak,“lU/jiukma i/la/i-llah” (tidak adahukum selain hukum Allah). Setelahmendengarteriakanin gabenorKufah,al-Mughirahbin Shu’bah,menghantarMa’qil bin Qaysal-RiyMii al-Tamimi bersamadengantenteranyauntuk menentangkaum pemberontak.Para pemberontaktelah

20Tab.,1/3458;Ibn Sa’d,Tabaqdt,sçol.III, i, ms. 34; Khallfah,Tar/kb,vol. I, ms. 180dan 194; BA., vol. IVA, ms. 141; Ya’qiibl, Tar/kb,vol. II, ms. 220—221;Mubarrad,al-Ktmnil, vol. III, ms. 197—198;Ibn al-AthIr, al-Ktknil, vol. III, ms. 411—412;IbnKhaldiIn, ‘Ibar, vol. III, ms. 304—305.

2’Ibn al-Athir,al-K5mil, vol. III. ms. 412; Ibn Khaldün, ‘Ibar, vol. III, ms. 305.22Ya’qUbi,Tiirikh, vol. II, ms. 221; Ibnal-Athir, al-Kti.rnil, vol. III, ms. 412—413;Ibn

KhaldUn, ibar, vol. III, ms. 305; Shammãkhi,Siyar, ms. 61.

158

DINASTI UMAYYAH DAN PEMBERONTAKAN KHAWARU

melarikan din dan bandar Kufah tetapi akhirnya dapatditumpaskanolehtenteraMa’qil bin Qaysdi kawasanSawad,dekatKtifah, danpemimpinnyaAbti Laym terbunuh.23

Padatahunyangsama(42 H./662M.), tiga lagi pemipinKhawarijmuncul di Kttfah. Salahsèorangdaripadamerekaitu ialah Ijayyanbin Zabytin al-Sulami,yangtelahtercederadalam pertempuranal-Nahrawan dan dikembalikan kepadasuku kaumnya di Ktifah.Setelahitu beliau meninggalkanKttfah untuk pergi ke al-Rayybersamapengikutnya seramai 400 orang, termasuk S~1imbinRabi’ah al-’Absi, yang pada satu ketika dahulu dihalang olehKhalifah ‘Ali dan pergi menyertai kaum KhawMij di a!-Nahraw~in.24SetelahKhalifah ‘Au dibunuh, Hayyan bin Zabyandan pengikutnyakembali semulake Kttfah; di sanamerekadapatbertemudenganternan-temanmerekayangdipimpin oleh Muldhbin Juwayn al-Ta’i, sepupu kepada Zayd bin Ui~nyang telahterbunuhdi al-Nahrawan,danal-Mustawridbin ‘Ullafah al-Taymial-Tamimi, yangjuga pernahbersama-samakaum Khaw~trijdi al-Nahrawan.25 Di antara ketiga-tiga pemimpin ter~ebuta!-Mustawridlahyang paling tertua; dengansebabitu beliau dipilihsebagaiketuaumumdanyanglainnyatelahmemberipengakuantaatsetia kepadanya.26Padat~hun43 H./663 M. al-Mustawriddanpengikutnyamula merancangkanpergerakan,dan satumesyuai~attelah diadakandi rumah Ijayy~nbin Zabyttn al-Sulami. Tetapigerakanmi dapat diketahui oleh Mu’~wiyah,lantas rumah itudiserangoleh tenteraMu’~wiyah;beberapasenjatadanrancangan-rancanganketenteraantelah ditemui, dan kedua-duapemimpin,IjayyandanMu’adhbersamaseramailebih kurangduapuluhorangpengikutmerekatelahditangkapdanditahansehinggakepadatahun58 H./678 M.

Walau bagaimanapun,ketuaumum mereka,al-Mustawridbin‘Ullafah al-Taymi, telah dapat melarikan din bersama-samapengikutnya ke al-Hirah. Di sini mereka dapat perlindungan

23BA.,vol. IVA, ms. 143; Ibnal-Athlr, al-Kömil, vol. III, ms.413; Ibn Khaldün, (bar,vol. III, ms. 305. -

24Tab.,1/3367; BA.,vol. IVA, ms. 143; Ibn al-Athir, al-Kilmil, vol. III, ms. 420—421.25Tab.,11/20;Ibn al-Athir, al-Kibnil, vol. III, ms. 421;Ibn Khaldiin, ‘Ibar, vol. III, ms.

305—306.26Tab., 11/21; BA., vol. IVA, ms. 144; Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms 421,

Shammäkh?, Siyar, ms. 59; Ibn KhaldiIn, ‘Ibar, vol. III, ms. 306.

159


daripada Sulaym bin Mahdtij dan suku ‘Abd al-Qays, yangmempunyai hubungan kekeluargaandenganal-Mustawrid bin‘Ul!afah menerusiperkahwinan.Apabila beritami sampaikepadagabenor Ktifah, al-Mughirah bin Shu’bah, beliau telahmengeluarkansuatuarahanatauakta keselamataniaitu bahawa,“Setiappemimpinsukukaummestilahbertanggungjawabterhadapperangaidan penglibatanorang-orangatauahli-ahli keluarganyabersamakaum Khaw~rij.Sa’~a’ahbin Sawbanal-Abdi, yangpadaketika itu menjadipemimpinsukukaum‘Abd. al-Qays,telahmerasatakut terhadapderaanyangmungkinakanmenimpakeatasnyajikasekiranyaal-Mustawrid bin ‘Ullafah al-Taymi dijumpai sebagaiorangperlindungankepadaSulaymbin Mahdtij, dan suku‘Abd a!-Qays. Justerukerana itu beliau terpaksamemberitahugabenorKtifah tentanghal yangsebenarnya.Akibat daripadaitu beberapaorangpengikutal-Mustawrid telahmeninggalkannya,oleh keranamerekatelahterdesakoleh ugutan-ugutan5a’~a’ahbin Sawbanal-‘Abdi. Hanyalebih kurang300 orangsahajayangtinggalbersama-samaal-Mustawrid dan mereka mi telah melarikan din secaraberkelompok-kelompokke a!-Stirah, dekat Baghdtid. Dan sanamereka,meneruskanperjalananal-Saratdan akhirnya sampai diBahruwayr di mana mereka telah dihalang oleh gabenornya,Sammakbin ‘Ubayd a!-’Absi, dan menyeberangiSungaiDajlahuntuksampaike bandar.Bagaimanapun,al-Mustawridbin ‘Ullafahcuba berundingdengangabenorBahrusayrdenganmenghantarsepucuksuratyangdibawaoleh wakilnya. Dalamsurattersebuta!-Mustawrid bin ‘Ullafah mengisytiharkandirinya sebagaiAmir a!-Mu’minin atau Khalifah yang sebenar,dan menyatakantentangrasa tidak puas hati terhadapdasar pemerintahanMu’awiyahdengankatanya,“Kami menentangamalanyangzalim, pengabaianterhadapundang-undangAllah, pemilikan hartaJay‘ kami harapkamu kembali semulakepadaKitab Suci a!-Qur’an dan SunnahRasulullfl s.a.w.,dan kepadapemerintahanKhalifah Abu BakardanKhalifah‘Umar, danlupakanperjuangan-perjuanganKhalifah‘Uthman dan Khalifah ‘Ali. Jika sekiranya kamu tidak dapatmelakukanmi kamiakanisytiharkanperangke ataskamu.” Apabilasurattersebuttidakdi!ayaniolehgabenor,al-Mustawridbin ‘Ullafahberlepasdan situ,setelahberadatiga han di Bahrusayr.Beliaupergipula menghala ke sebelah barat iaitu ke Jurjaraya dengan

160

DINASTI UMAYYAH DAN PEMBERONTAKAN KHAWARXJ

menyeberangiSungaiDajlah dan apabilatiba di al-Madharbeliautelah ditentangoleh Ma’qil bin Qaysal-Riya~idan sukuTamimbersamatenteranyaberjumlah3,000orangyang dihantaroleh a!-Mughirahbin Shu’bahdan KtIfah. Di sampingitu, ‘Abdullah bin‘Amir, gabenor Basrah, dikatakantelah menghantartenteranyaseramai3,000orang, kebanyakannyadan sukukaum Rabi’ah,dibawahpimpinanShuraykbin al-A’war a!-Harithi,untuk membantuMa’qil bin Qays a!-Riyahi bagi menentang.al-Mustawrid bin‘Ullafah; tetapi tentera Bagah engganberperangbersama-samatenteraKttfah, denganalasanbahawamerekamempunyaiberbagaimasalahdenganorang-orangKurdi dankaumKhawarij yanglain diBa~rah.Mereka kembali semula ke Ba~rahdenganmembiarkanMa’qil bin Qaysbersendirianberperangmenentangal-Mustawrid.Dalampertempuran,kedua-duapemimpinsukuTamim, Ma’qil danal-Mustawrid, telah terbunuh.27

Dan peristiwa tadi, kita boleh nampakdengannyata betapapintarnyaMu’awiyah dalammenghadapimusuh,iaitu dengancaramenewaskanmereka denganyang lain, atau dengankata lain,denganmelaga-lagakansesamamerekauntuk mencapaikemenang-an.Kita sediamaklumbahawaMa’qil bin Qaysdan al-Mustawridbin ‘Ullafah adalahmusuhketatKhalifah‘Uthmandanjugakepadapenyokong-penyokongnya,termasuklahMu’awiyah,keranakedua-duanyaadalahdan golonganal-qurra’dan penyokong-penyokongSayyidina ‘Ali dalam peperangan5iffin, dan kedua-duanyadansukukaum yangsamaiaitu sukuTamim.

Kekalahan al-Mustawrid, walau bagaimanapun,merupakansuatutamparanyanghebatterhadappenentanganKhawarij dalamtempoh pemerintahanMu’awiyah. Namun begitu, penentanganmereka terhadapkerajaan Umayyah, walaupun menemuijalanbuntu, terusberlakupadatahun-tahunlima puluhan.Di antaranyaia!ahpenentanganataupemberontakanyangdipimpin oleh Ziyadbin Khirashal-’Ijli bersamapengikutseramai300 orangpadatahun52 H./672 M. Pemberontakanmerekabermuladi Maskin, Iraq, di

27Tab 1/31—65;BA., vol. IVA, ms. 144—47;Khallfah, Tar/kb,vol. I, ms. 181; Ya’qIIbl,Thrikh,vol. II, ms. 221;Mubarrad,al-Karnil, vol. III, ms.238;Ibnal-Athlr, al-Kffmil,vol. III, ms. 425—36;Ibn Kathir, Bidiyah, vol. VIII, ms. 24—25; Ibn Hajar, ‘Jsdbah,vol. III, ms. 499(dipetikdanTiIrikh olehKhallfahbin KhayyAt)IbnKhaldiin, ‘Ibar,vol. III, ms. 305—307;Shammikhi,Siyar, ms. 59.

161

SFJARAHAWAL PER.PECAHANUMAT ISLAM

manamerekatelah diserangoleh tentera-tenteraMu’awiyah yangdipimpin olehSa’d bin Ijudhayfah.Dan sanamerekadiikuti hinggake Mah tempat berlakunya pertempuranyang menyebabkankesemuakaum Khawarij yang dipimpin oleh Ziyad bin Khirashterbunuh.28 Padatahun 59 H./679 M. berlaku pula satu lagipemberontakanyangdipimpin olehmerekayangtelahdikurungolehal-Mughirah bin Shu’bah beberapatahun yang lalu. Di antarapemimpinmerekayangterkemukaialahMu’adh bin Juwaynal-Tä’idan Hayyan bin Zabyanal-Sulami. Merekamuncul bersama-samadi Baniqiya,di sanamerekatelahdiserangdandibunuholehtenteraMu’awiyah dan Kufah.29 Dengan kekalahan in berakhirlahpemberontakanKhawarij secaraterbukadi kawasanKtifah dalamtempohpemerintahanMu’awiyah,dansesungguhnyaia merupakanpermulaankepadaberakhirnyapenentangankaum Khawarij yangasal.

Ringkasnya dapatlah dikatakdn bahawa pemberontakan-pemberontakanKhawarij yangberlakupadatahun-tahunpertamapemerintahanMu’awiyah mempunyaisifat dan matlamat yangseakan-akanserupa denganpemberontakanyang berlaku padazamanKhali fah . ‘Ali. Kesemuanyaterjadi di kawasanKufah dandipimpin oleh merekayangberperangdi al-NahrawanmenentangKhalifah’Ali. Tetapi apabilakawalan kerajaanke atag kawasanKtifah bertambahketat, khususnyaselepasperlantikanZiyad binAbi Sufyan, sebahagiandaripada kaum Khawarij telah mulaberpindahkekawasansebelahtimur, terutamanyadi daerahBasrah,untuk mendapatkansokongan. -

Dalam tempoh pemerintahanMu’awiyah dan anaknyaYazid,beberapapemberontakanKhawarij telahberlakudi daerahBa~rah.Yang pertamaberlakupadatahun-tahun43—44 H./663—664M.,iaitu padamasa‘Abdu!lah bin ‘Amir menjadigabenorBasrah,dibawahpimpinanSahmbin Ghalidal-Hujaymidanal-Ijatim Ziyadbin Malik al-Bahili danBanual-Wa’il denganbilangantenterayangkecil.Merekatelahberhimpundial-Jisrayn,dekatbandarBagah,dimanamerekamembunuh‘Ubad bin Kurs al-Laythi sertaisteri dan

28BA.,vol. IVA, ms. 153;Ibn al-Athlr, al-Kamil’, vol.111,ms. 491; Ibn KhaldiIn, Ibar,vol.111, ms. 307; Shammäkhi,Siyar, ms. 61.

29Tab.,11/181—84;Ya’qiibi, Tdrikh,vol. lI/ms. 221; Ibn al-Athir, al-Kömil, vol. III,ms. 515; Ibn KhaldUn, ‘ibar, vol. III, ms. 307; Shammakhl,Siyar, ms. 59—61.

162

DINASTI UMAYYAH DAN PEMBERONTAKAN KHAWARJJ

anaknya.Beritami telahdisampaikankepada‘Abdu!lah bin ‘Amiryangmenyebabkanbeliau sendiri pergi bersama-samatenteranyauntukmemerangikaum Khawarij. Dalam pertempuran‘Abdullahbin ‘Amir telah berjaya menewaskantentera Khawarij; keduapemimpinmereka,Sahmbin Ghalib dan al-Ijatim al-Bahili dapatditangkap oleh ‘Abdullah bin ‘Amir. Apabila Mu’awiyahmemerintahkan‘Abdullãh bin ‘Amir supayamenjatuhkanhukumanmati ke atas mereka,beliau engganberbuatdemikian, malahanmembiarkankaun~Khawarij hidup dengan bebas di Ba~rahsehinggalah beliau dipecat dan jawatannya sebagai gabenorBasrah.3°Sebabpemecatan‘Abdu!lah bin ‘Amir, bagaimanapun,tidak ada kena mengenadengankeenggananbeliau mematuhiperintahMu’awiyah,tetapiialahkeranakelembutanbeliauterhadapmusuhumumnyadanketiadaanpengalamandankebolehandalammengatasimasalah pendatang-pendatangbaru yang berada diwilayah tersebut.3’ -

Apabila gabenorbaru, Ziyad bin Abi Sufyan, tiba di Basrah,keduapemimpinKhawarij, Sahmbin Ghalibdanal-Ittim al-Bahili,yang telah memberontakdanditangkapoleh Ibn ‘Amir padatahun43 H./663M., telah berjayamelarikandin ke Wi!ayah al-Ahwaz,oleh keranamereka merasadin merekatidak selamatdi bawahpemerintahanZiyad. Di a!-Ahmaz, kaum Khawarij kerkumpuldikeliling Sahmbin Ghalibdansetelahitu melakukanseranganke atasBa~rahpadatahun46 H./666 M., tetapi merekatelahditeWaskanoleh tentera Ziyad dan pemimpin mereka, Sahm, dijatuhkanhukumanmati. Padamasayang sama,al-Hatim al-Bahili telahdibuangnegerike al-Babrainoleh Ziyad. Tidak lamakemudian,al-Ijatim al-Bahili telahdibenarkanpulangke Basrahdengansyaratbahawabeliautidakmelakukansebarangkekacauan.Tetapiapabilabeliau tidak memenuhi syarat tersebut beliau telah dijatuhkanhukumanmatidanbadannyadicampakkankepadasukukaumnya,Bahilah.32

30BA.,vol. IVA, ms. 147—48;Tab.11/83—84;Khallfah,Tar/kb,vol. I, ms. 188(dalamperistiwatahun41 H.); Ibnal-Athlr, al-Kiim/l,vol. III, ms.454; IbnDurayd,Jstiqdq,ms. 274; Ibn KhaldUn, ‘Ibar, vol. III, ms. 305.

3’Hab.,11/67—69; Ibn al-Athir, al-Kamil, vol. III, ms. 440—45.32BA.,vol IVA, ms. 147—48;Khalifah,Tarikh,vol. I, ms. 192 dan194; Tab.11/83—84;

Ibn al-Athir, al-Ktànil, vol. III, ms. 454; Ibn KhalçlUn, ibar, vol. III, ms..305.

163


Padatahun 50 H./670 M. apabila al-Mughirah bin Shu’bahmeningga!duniawilayah Kufah dijadikan sebagaiwilayah gabenorZiyad. Beliau biasanyatinggaldi Ba~rahenambulan dandi Ktifahenambulan. Di Ba~rahZiyad telahmelantikSamtirahbin Jundabsebagaiagennya.PadamasapeninggalanZiyadsatupemberontakanyangdipimpinolehQuraybbin Murrahal-Azdi danZahhafbin Zahral-Ta’i me!etusdi Basrah,iaitu padatahun 50 H./670 M. denganjum!ah pengikut seramai 70 orang. Setelah gagal menangkapmereka,SamurahmenghantarsuratkepadaZiyad,yangpadaketikaitu beradadi Kufah, meminta supayadatangke Basrah. ZiyaddatangsegerakeBa~rahdanbeliaumenggunakandasaryangserupaterhadappendudukdi situ sebagaimanayangtelahdilakukano!ehal-Mughirah bin Shu’bah terhadappendudukdi Kufah. Ziyadmemberi amaranbahawa,“Jika merekatidak memerangikaumKhawarij merekatidak akanmenerimaelaun tahunan,dan setiappemimpinsukubertanggungjawabterhadapsukukaumnya.“Kesandaripadatindakanmi kaumKhawarij yangdipimpin oleh QuraybdanZabbaftelahdikepungdandibunuholehanggota-anggotasukukaum merekasendiri.33

SelepaspemberontakanQuraybdan Zabflf dapatditumpaskansegalakegiatankaum Khawarij di Ba~rahtelah dihapuskanolehZiyad danSamurah.34’Sejakitu tidak adalagi pemberontakanyangberlakudi Ba~rahsehinggalahkepadatahun 58 H./678 M. iaitu dibawahpemerintahan‘Ubaydulla bin Ziyad. Beliau telah menurutjejak langkahbapanya,Ziyad, malahanbolehjadi lebih kejamlagiterhadap kaum Khawarij.35 Kedua-duanya dikatakan telahmembunuhramaidaripadakaumKhawarij di Ktifah dandi Ba~rahdanmempenjaralebih kurang4,000orangdaripadamereka.3°

Dalam tempoh ‘Ubaydullah bin Ziyad (Ibn Ziyad) menjadigabenor Iraq daripada tahun 55 H./675 M. ramai di antara

33BA., vol. IVA, ms. 150—53; Tab. 11/91; Khallfah, Tar/kb, vol. I, ms. 207—10;Ya’qiibi, Tarikh, vol. II, ms.232; Mubarrad,al-Kümil,vol. III, ms. 244—45;Ibn al-Athir, al-Kilmil, vol. III, ms. 463; IbnKhaldiin, ‘Ibar, vol. III, ms. 307;Shammakhl,Siyar, ms. 62. -

34Tab. II/91;Khalifah, Tar/kb,vol. I, ms. 210; Mubarrad,al-Kämil,vol. III, ms. 245;Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms. 463.

35Mubarrad,al-Kt!rnil, vol. III, ms. 260.361-Iab.,11/459.

164


pemimpinKhawarij telahdibunuhataudijatuhkanhukurnanmati; diantaramerekaitu ialah ‘Uqabah bin al-Ward a!-Ji’awi al-Bahili,Thabit bin Wa’la al-Rasibi dan Abti al-Wazi’ al-Rasibi.37Begitujugadinyatakandalambeberapasumbersepertial-Mubarraddanal-Shahrastanibahawa‘Urwan bin Udayyah,saudarakepadaAbuBilal, dansukuTamimadalahdi antaragolonganal-qurra’ Kufahyang enggan menerima rancanganMajlis Tahkim dan telahmelarikandin daripadapeperanganal-Nahrawan,télahdijatuhkanhukumanmati. Menurut-sumber-sumbermi, ‘Urwah bin Udayyahal-Tamimi telah datangbersamasalahseorangdaripadahamba-hambasahayanya(mawali) kepadaZiyad bin Abi Sufyan,danZiyadtelahmenanyakankepadanyatentangKhalifah ‘Uthman,Khalifah‘Ali danKhalifah Mu’awiyah.38Ceritayangserupadisebutkanjugadalam Anstib oleh al-Baladhuri, tetapi perbezaannyadi sini ialahbahawa‘Urwah bin UdayyahbukanlahdatangkepadaZiyad, eumaia telah dibawa sebagai banduan kepada anak Ziyad iaitu‘Ubaydullah.Setelahdisiasat,didapatibahawa‘Urwah binUdayyahadalah salah seorangdaripadakaum Khawarij, dan justeru itubeliaudihukum kerattangandan kaki. Dalam padaitu Ibn Ziyadcuba memujuknya supaya mematuhi undang-undangkerajaan,tetapi tidak juga berjaya,dan akhirnya ‘Urwah bin Udayyah diperintahkansupayadihukum mali, dan kepa!anyadipotong dandihantarkepadaanakperempuannya.Apabila anakpeiempuannyaengganmematuhi pemerintahanMu’awiyah sebagaimanayangdilakukan oleh bapanya,beliau juga dihukum mati.39 Dan duakenyataanyangdisebutkantadi nampaknyakenyataanal-Ba!adhuriadalah!ebih benar,keranamenurutal-Tabari, tarikh hukummatiyangdijatuhkanke atas‘Urwah bin Udayyahialahpadatahun58H./678 M., iaitu pada masapemerintahanIbn Ziyad.4°Walaubagaimanapun,masalah-masalahyang ditimbulkan oleh kaum

“BA., vol. IVB, ms. 89—95, peristiwami berlakupada masa Mu’ãwiyah dan Yazid;bandingkan dengan Dinawari, ms. 270 di sini seramai 900 orang Khawãrijdinyatakan dibunuh kerana disyaki.

38Mubarrad, al-Ktfrnil, vol. III, ms. 180—181; Shahrastanl, Milal, ms. 88—89.39BA.,vol. IVB, ms. 87—89; bandingkandenganTab.,11/186;Mubarradal-Kdtnil,vol.

III,rns. 258—60;Ibn-Athir,al-Ka,nil,vol.III,ms. 517—18,vol.IV,ms.95; IbnAbI al-Hadid, Shark, vol. I, ms. 204, 380 dan 447 (dipetik daripada Mubarrad);Shammikhi, Siyar, ms, 66—68.

40Hab., 11/186.

165


Khawarij telah menyebabkanIbn Ziyad menghadapiberbagaikesukaransebagaimanayangdialami oleh bapanyasebelumnya.4’

Padatahun yang sama (58 H./678 M.), berlaku pula pem-berontakanTawwafbin Ghallaq (atau‘Allaq) a!-’Abdi, dan mimerupakanpemberontakanKhawarij yangterakhirdiBa~rah.Padaketikayangsamamunculpulaseoranglagi pemimpinKhawarij yangbernamaJidar di kawasanyang sama. Mengikut kebanyakansumber, bahawa penyokong-penyokongJidar adalah terdiridaripadasuku kaum Ijanifah, dan mereka mi telah sama-samaberperangmenentangkerajaan.42Walau bagaimanapunkedua-duapemberontakantersebuttelahditumpaskanolehtenteraIbnZiyad.43

DengankekalahanTawwafdan Jidar pusatgerakanKhawarijtelahberpindahdan Ba~rahke al-Ahwaz;di sinisatupemberontakanyang terakhir pada zaman Mu’awiyah- te!ah berlaku. Pem-berontakanmi dipimpin o!eh Abu Bila! Mirdas bin Udayyahdan sukukaumRabi’ahbin ~an~alah al-Tamimi yang terjadipadatahun 60 H./680 M. Abu Bilal adalah salah seorangdaripadapenyokong Sayyidina ‘Ali dalam peperangan Siffin, dankemudiannya engganmenerimacadanganMajlis Tahkim danmenjadisalahseorangdaripadapemimpinKhawarij dalam perangal-Nahrawan.44ApabilaIbn Ziyad dilantik menjadigabenordi Iraqbe~iautelahmengarahkansemuakaum Khawarij dipenjara,tetapidalam padaitu Abu Bilal dan pengikut-pengikutnyatelah berjayamelankandin ke al-Ahwaz.45Dalam perja!anan,merekaberjayamenahansebuahkaravanatauqafilah yangdimuati oleh barang-

41Mubarrad,al-Kamil, vol. II, ms. 274 di manaIbn Ziyid adaberkata “ma adr/ maasna’bi-ha’ula’ al-Kbawar{/,kullameamartubi-qatlrajulanminhumagbtdluqatiluhu,fa-lamyu’lambi-makdnihim”—kata-katayangserupadisebutjugadalamBA. IVB,ms. 91.

42BA. vol. IVA, ms. 153, 155—56; Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms:516; IbnKhaldUn, ‘Ibar, vol. III, ms. 308; Shammãkhi,Siyar, ms. 62.

43BA.vol. IVA, ms. 153—56; Ibnal-Athir,al-Ka,nil, vol. III, ms.5 16—17;Ibn Khaldiin,‘Ibar, vol. III, ms. 308; Shammãkhi,Siyar, ms. 62.

~BA., vol. IVA, ms. 156; BA/ms. vol. I, ms. 384 di sini dinyatakanbahawaAbü Bilãlal-Tamimi adalahdi antarakaum Khawirij yang kembali ke Kufah selepasberlangsungnyaMajlis Tahkim;Ibnal-Athir, al-Kãmil,vol. III, ms.518; Mubarrad,al-Kdmil, vol. III, ms. 249; Ibn Abi al-Hadid,Shark, vol. I, ms. 448; Shammãkhl,Siyar,ms. 66. -

45T~b.11/187;BA. vol. IVA, ms. 159; Ibn al-Athir, al-Kãmil, vol. III, ms. 5 19—20;Dinawari,ms. 269; Mubarrad,al-Kamil, vol. III, ms. 252.

166


baranguntuk dibawa kepadaIbn Ziyad di Basrah, dan barang-barang itu telah dibahagi-bahagikansesamamereka. Apabilamendengarkanha! tersebut,Ibn Ziyad pun menghantarpanglimaperangnya,Aslam bin Zur’ah al-Kilabi, bersamatenteraberjumlah2,000 oranguntuk memerangiAbti Bilal a!-Tamimi. Dalam satupertempurandi Asik tentera Aslam telah tertewasdan merekaterpaksapulangsemulakeBa~rah.Sebaik-baiksahajatibadi BasrahAslam dan tenteranyatelah dicemoh oleh Ibn Ziyad kenanakekalahantersebut.Setelahitu Ibn Ziyad menghantanpulapasukantentera lain di bawah pimpinan ‘Abbad bin Abdar al-Tamimi.Perlantikanyangterakhir mi merupakansuatu langkahyangbijakyangdiambil oleh Ibn Ziytid keranabeliaucubamengalahkanAbuBilal al-Tamimi dengan suku kaumnya sendini dan Tamim,sebagaimanayang dilakukan o!eh al-Mughirah bin Shu’bahtenhadapal-Mustawridbin ‘Ul!afahal-Tamimi beberapatahunyanglalu. Dalamsatuseranganyangmengejut,tentera‘Abbadbin AhdardapatmenewaskanAbti Bilal danmembunuhkebanyakandanipadapengikut-pçngikutnya.46

Ringkasnya,hampirsemuapemberontakanKhawanijpadaawal-awal pemenintahanMu’awiyah berlakudi kawasanKufah, Iraq.Matlamat utama mereka ialah untuk mengembalikansemulakehormatan-kehormatanmereka di Iraq. SetelahZiyad bin AbiSufyanberkuasabeliau telah berjayamenghapuskanramai kaumKhawanj.KecualisegelintirkecilsahajayangdiketuaiolehSahmbinGha!ibal-Hujaymi,al-Ijatim Ziyad bin Malik al-Bahili,QuraybbinMurrahal-Asdi, Zahhafbin Zahral-Th’i danTawwafbin Ghal!aqal-’Akbdi, yangasal usul merekatidak jelas,yangmasihhidupdanmuncul di kawasanBa~rah.Sebab-sebabkedatanganmerekakeBa~rahtidak dinyatakandenganjelas, tetapi besarkemungkinanbahawakedatanganmereka ke Ba~rahialah untuk mendapatkansokongandan pertolongandan pendudukdi situ.

WalaupunterdapatbeberapakumpulanKhawanijyangmunculdibandarKtufah dan Basrah,pusatgerakan/pemberontakanmerekayang sebenarialah di kawasan-kawasandesaIraq. Sebagaimana

46Tab.I 1/391;BA. vol. IVA, ms 159—60; Mubarrad,al-Kämil, vol. III, ms 253—54;lbn al-Athir, al-Kãmil, vol. IV, ms. 95; Baghdädl,al-Farq. ms. 71; lbn ‘AM Rabbih,al-iqb al-Farid, Qahirah,1965, vol. 1, ms. 217—18, vol. II, ms. 398—99dan400.

167


yangtelahkita saksikanbahawaal-Mustawnidbin ‘Ullafah al-Taymidan sukuTamintelahmenanikdin dan Ktifah keal-HirahdanAbuBilal Mirdas bin Udayyah al-Hanzali, juga dan suku Tamin,walaupunpadaawalnyamunculdi Basrahtetapi setelahitu pergi keal-Ahwaz. Al-Mustawrid bin ‘Ullafah dan begitu juga rakan-rakannyayang lain danipadakaum Khawarij tidak pernah cubakemba!i, ataumenubuhkankuasa,di bandarKtifah dan Basrah.Abu Bilal al-Tamimi dilaporkanadaberkata,“la nuqatil illa manyuqatiltina wa-la nahmi illa ma hamayna”.47 Rangkaikatamimembawaerti bahawaAbu Bilal berniatuntuktinggalbuatselama-lamanya(di wilayah al-Ahwaz)dantidak mahukembalike Ba~rah.

Me!ihatkan asal usul keturunan Khawanij dalam tempohpemenintahanMu’awiyah kita dapatibahawahampirkesemuanya,terutamanyayang muncul di kawasanKufah, terdini danipadapenenoka-penerokaIraq, dan sebahagiandanipadamenekaitu se:perti al-Mustawnid dan saudananya,Hilal bin ‘Ullafah al-Taymidilaponkan telah benperang bensama-samaal-Muthanna binHanithahal-Shaybani,khususnyadalampeperanganal-Qadisiyyah.Bagaimanapun,di Ba~nahsuatugenakanbanumulai muncul padaakhir-akhir pemerintahanMu’awiyah dan kemudiannyamenjadiberpengaruhselepaskematianKhalifahYazidpadatahun64 H./684M. Gerakan baru mi telah dipimpin oleh mereka yang tidakmempunyai kepentingandan minat yang sama dengan kaumKhawanij yangasal, atauyangpernahberperangdi a!-NahrawanmenentangSayyidina ‘Ali. Pemimpin-pemimpingerakanbaru mitelahmuncul dan telah bekerjasamadengankaum Khawanij bagitujuan menentangkerajaanUmayyah.48Denganadanyaikatanmimakasumber-sumberkita mengistilahkanmerekaitu sebagai ‘al-Khawarj/”. Walau bagaimanapun,bilangantentenaKhawanijyangasal sentiasakecil dan tidak pennahmelebihi danipada500 onangdalamsatu-satukumpulan;bilangantentenaAbti Bilal bin Udayyahhanyaseramai40 onang.49

“BA., vol. IVA, ms. 156;bandirigkandenganIbn AbI al-Hadld,Sharb,vol. 1, ms. 450.48Sebagaicontoh,orang-orangdan suku Hanlfah, yang tidak pernahmenyertai

peperanganal-Nahrawin,telahmelibatkandin merekadalampemberontakanJidãrpadatahun58 H./678 M. (BA. vol. IVA, ms. 155—56).

49Tab.,11/187; BA.. vol. IVA, ms..159.

168

BAB KEENAMPerkembanganParti KhawArij Zaman

Ibn al-Zubayr dan ‘AWu1 Malik b. MarwAnDixon di dalam bab akhir, bukunya The Urnayyad Caliphate

menceritakan tentang kegiatan-kegiatanKhawarij pada masapemerintahanIbn al-Zubayrdan‘Abdul Malik. Beliaulebih banyakmenitikberatkan soal-soal politik dan hubungannya denganpenentanganKhawarij tanpamengambilkirasifat-sifat dan latarbelakangpenentanganitu sendiri.’ Ternyatabahawabeliau tidakmemahamimotif perjuanganKhawarij yang sebenar.mi keranabeliau tidak mengkaji sejarahKhaw~rijdan awalnya.Justeruitubeliau dengan mudahnya terpengaruh dengan pendapat J.Welihausenyangtidak membezakanantaraKhaw~rijAsal denganKhawarij Baru (Neo-Khawarij).2 Begitu juga CE. Bosworth didalam bukunya Sistun under the Arabs ada menulis tentangpenentanganArabterhadapKhalifah ‘Abdul Malik bin Marwandiwilayah-wilayahTimur, khususnyadi WilayahSist~n.Beliau cubamenghubungkan penentangan tersebut dengan penentanganKhawarij di Iraq den,gan berlandaskanpendapat Wellhausen.Bagaimanapun,pendapatBosworth mengenaiperkara tersebuttidak berdasarkanpenyelidikandankenyataansejarah.3W.M. Watttelah membincangkantentangkaum Khaw~rijsecaramenyeluruhdan mengemukakanbeberapapendapatyang bernilai mengenai

‘A. Dixon, The Umayyad Caliphate. Luzac & Co., London,1971, ms. 169-98.2J~Wellhausen,The Religio-Political Factions in Early Islam,ed. R.C.Ostle,North-Holand PublishingCompany,1975, ms. 1—19.

3C. E. Bosworth,Sistdn Under the Arabs, Rome, 1968, lihat, khususnyams. 37—56.

169


kaumtersebutdidalammakalahnyayangbertajukKharijite Thoughtin the UmayyadPeriod. Namun beliau tidak juga bebasdaripadapengaruh Welihausen. Kajian W.M. Watt mengenaiKhawMijadalah!ebihbanyakmenekankansoal-soal‘aqidahdankepercayaandaripadasoal-soalkepentingansosioekonomidan politik mereka.SementaraM. Hindshanyamenghadkankajiannyakepadaasal-usulketurunan Khaw~rij tanpa memperbincangkanperkembanganselanjutnya. Untuk memahami mengenaisejarah Khawarij danmotif perjuanganmerekadenganlebih baik makaperkembanganselanjutnyatentangkaum tersebutharusdiambil perhatian,keranadengancarami sahajalahkita dapatmembezakanantaraKhaw~rijAsal denganyang Baru. Matlamat mi tidak akan tercapaijikasuasanadi BasrahsebelumdanselepaskemunculanKhawarij Barutidak dibincangkan,keranaterdapatkaitanyangbegitueratantaraperistiwa-peristiwayangberlakudi Basrahpadaketika itu dengankenaikanpengaruhdankekuasaanKhawarij Baru. Di sampingitu,perhatianyangkhususharusditumpukankepadakeadaan-keadaanyang berlaku di SemenanjungArab tempat datangnya kaumpemberontakyangbaruitu.

Setelah selesainya penakiukan Negeri Iraq pada masapemerintahanKhalifah ‘Uthman,sebilanganbesardaripadaorang-orangdan sukuArab dan kawasantengahdantimur SemenanjungArab,terutamanyadan sukuTamim,Bakarbin W~’il,‘Abd al-QaysdanAzd, telahberpindahke Ba~rah.Namamerekadisenaraikandidalamdiwtxn danmerekadiberi gaji yangtetap.Keadaanmi telahmemberangsangkanramai anggota-anggotasuku Arab untukberhijrahke Basrah,khususnyamerekayangtinggal berdekatan.4Nama-namapemimpin Basrah yang menyertai kempen-kempenawalmi telahpun disebutkan,tetapiternyatahanyasegelintirsahajadaripadamerekayangtergolongke dalamgolonganpenerokaIraq(ahi al-ayyUm), sementarayang lain merupakan pendatang-pendatangbaru, dan setengah-setengahnyatiba di Iraq setelahselesainyapenaklukannegeri tersebut.5

Bagaimanapun,setelah Khalifah ‘Uthm~n meninggal duniapenaklukandi jajahan-jajahanBasrah telah terhenti; justeru itu

4A1-’AIi, op. cit., ms. 28.5Sjla lihat, ms. 54-58.

170

PERKEMBANGAN PART! KHAWARIJ

masalahpendatang-pendatangbaru telah menjadi semakinseriusdanmenyebabkanbeberapakekacauanberlakudi rantautersebut.Bagi mengatasimasalahmi Ziyad bin Abi Sufyan,gabenorBasrab,telahmenghantarsebahagiandaripadamerekaitu (lihat Bab Lima)ke Khuras~n,sementarayang bakinya diletak di bawahkawalanmenerusi sistem baru Ziy~d. Walau bagaimanápun,masalahpendatang-pendatangbaru masihberatbilangananggota-anggotatentera Arab di Basrah pada masa pemerintahanIbn Ziy~ddianggarkan 120,000 orang, kebanyakannyaialah pendatang-pendatang baru!~ Pada ketika inilah berlaku berbagaipemberontakan,yangdi antaranyaialah pemberontakanAbu BilalMirdas bin Udayyahal-Tamimi, yang merupakanpenerokaIraqyang tunggal dan salahseorangdaripadaKhawarij aI-Nahrawanyang masyhur. Kesemuapercubaantersebut telah ditumpaskansehinggalahwaktukematianKhalifahYazidpadatahun63H/683M.Sejak itu sejarahpemberontakandi Iraq telahmemasukiera baru,iaitu semasapengaruh Khawarij Asal telah mula berkurangandenganketibaan kuasadan pengaruhkhawarij Baru. KetibaanKhawarij Barusesungguhnyamerupakantitik tolak dalamsejarahpenentanganKhawarij di Iraq.

Gerakankhawarij Barumi bermulapadatahun50H/670Myangdipimpin oleh Quraybbin Murrah aI-Azdi danZahhafaI:Ta’i, danmerekadianggapoleh sumber-sumbersejarahsebagai“awwal mankharaja ba‘ci ahi al-Na/zr (orang yang mula-mula memberontakselepaskaum (Khawarij) di al-Nahrawan)”.7Pemberontakanyangkecil mi boleh jadi ada atau tidak ada kaitannya denganpemberontakanyanglebih besardanseriusyangakanberlakutidaklamalagi. - -

SelepaskematianKhalifah Yazid (63H./683M.)suasanadalamempayar,Umayyah,khususnyadi Iraq, menjadi kucar-kacir,danpendudukWilayah Iraq engganuntuk menerimaIbn Ziyad sebagaigabenor mereka. Penentanganmi berlaku berikutan daripadapenghantarantenteraSyriake al-Hijaz untuk melancarkankempenmenentang‘Abdullah bin al-Zubayryang padaketika itu sedangmemberontakmenentangkerajaanUmayyah.Ini adalahmerupakan

6Jãhiz, al-Baydn Ha al-Tabyin., ed. A.S.M. HãrUn,Qihirah, 1968. vol. 11, ms. 130.7Tab., 11/91.

171


peluangkeemasanbukan sahajabagi pendudukIraq tetapi jugamereka yang beradadi SemenanjungArab yang telah merebutkesempatanmi bagi menentangkekuasaantenteraSyria. Merekatelah mengatur serangandan al-Yamamah, kawasan tengahSemenanjungArab.Di sanamerekatelahmengumpulorang-orangmerekadi bawahpimpinan Raja’ al-Numayri yangdisokongolehbeberapakumpulan lain yangdiketuai oleh Najdahbin ‘Amir al-Hanafi, Hassanbin Buhduj al-Hanafi, Abu Talut dan Salim binMataraI-Mazni dan sukuTamim.8Merekamarake al-Hijaz padatahun 64H./683M. atau 64H./684M.9 Mereka telah disertai olehanggota-anggotasukudan Basrahpuladi bawahpimpinanNafl’ binal-Azraq al-Hanafi, ‘Isa bin ‘Atik al-khatti dan ‘Umayr binDubay’ahal-Raqashi.’° -

Setelahmelakukanseranganke atasKota MadinahtenteraSyriakemudiannyamarapulake Mekah;di Mekahmerekatelahditentangoleh tenteraIbn al-Zubayrdandipaksamenarikdin dan kawasantersebut. Tidak lama selepasitu, perundinganantara Khawarijdan Ibn al-Zubayr telâh dilangsungkan,yang berakhir dengankegagalan.Menurut sumber-suml5erkita bahawakegagalanituadalahdisebabkanolehkeranaIbn al-Zubayrtidak bersetujudenganpandanganpolitik Khawarij,iaitu mengecamKhalifah‘UthmandanKhalifah ‘Au.” Kaum BanuHanifah lebih sedartentangkekuatandan pengaruh mereka dan oleh sebabitu mereka tidak mahumengadakansebarangpersekutuandenganmana-manakekuasaan.“Mereka datang ke al-Hijaz hanya kerana hendak menangkisserangantentera Syria dan mengeluarkanmereka dan kawasan

8BA.vol. IVB, ms.47,49,54,58, dan95—96; Tab.11/425;Mubarrad,al-Kdtni/,vol. III,ms.276; Ibnal-Athir, al-Kamil,vol. IV, ms. 123—124;Shahrastini,Mi/al, ms. 93; IbnKathir, Bidayah,vol. VIII, ms.225; al-Dhahabi,Muhammadbin Ahmad,Tãrlkh al-IslamwaTabaqatal-MashdhirWa al-A 1dm,Qãhirah,1367—69,A.H. vol. II, ms. 367.

9Pendapatyangmengatakantailkh kemaraanNajdahke al-Hijãz padatahun62/682adalahtidak benar(Tab.II/425).

‘°Tab.11/514; BA., vol. IVB, ms. 96; Mubarrad,al-KTwnil, vol. III, ms. 227; Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. IV, ms. 165; Ibn Khaldun, ‘Ibar. vol. III, ms. 309—310; IbnKathir, Biddyah,vol. VIII, ms. 238.

“Tab. II/514—15,dan516—17;BA.vol. IVB, ms.96dan192; Khalifah,Tdrlkh, vol. 1,ms. 284; Mubarrad,al-Kdmil,vol. III, ms. 277; Ibn al-Athlr, al-Kdmil, vol. IV, ms.165—166;Dhahabi, Tdrikh, vol. II, ms. 367.

172

PERKEMBANGAN PART! KHAWARJJ

tersebutdanbukan keranahendakmenyokongIbn al-Zubayr”.’2ApabilatenteraSyriadapatdikalahkanmerekamembuatkeputusanuntukmeninggalkanal-Hijaz.

Terdapat tiga versi dalam sumber-sumbersejarah tentangbagaimana kaum Khawarij mi meninggalkan al-Hijaz. Versipertama yang dipelopori oleh Abu Mikhnaf, Khalifah binHayyat danal-MubarradmengatakanbahawahanyaNafi’ bin au-Azraq al-Hanafi danpengikutnyayangterdiri daripada‘Abdullahbin al-Safflir al-Sä’di, ‘Abdullah bin Ibadal-Sulami,HanzalahbinBayhas,‘Abdullah bin Mahuzdanal-Zubayrbin Mahuzdan sukuTamimsahajayangkembalisemulake Basrah.SementaraAbuTalutSauim bin Matar al-Mazini al-Tamirni dan pengikutnya,AbuFudayk ‘Abdullah bin Thawral-Tha’labi, ‘Atiyyah bin al-Aswadal-Hanafi dan Najdah bin ‘Amir ~il-Hanafl telah pulang ke al-Yamamah,iaitu tempatasal merekadatang.’3 Versi keduayangdipelopori oleh Abu ‘Ubaydah, menyatakanbahawakedua-duakumpuuan kaum pemberontak telah kembali ke Basrah.’4Bagaimanapun,versi yangketigayangdipeuoporioleh al-Mada’inidanal-Mubarrad,telahmenjelaskanversi-versipertamadankeduadenganmengatakanbahawatidak semuapengikutAbu Talut telahmengikutbeliau ke al-Yamamah,sebaliknyasebahagiandaripadamereka,sepertiHassanbin Buhdujal-HanafidanNajdahbin ‘Amiral-Hanafi teuahmenyertairombonganNafi’ bin al-Azraqal-Hanafike Basrah.’5 Mereka mungkin menaruhharapanagar merekamendapatfaedahdaripadapertelingkahandi kalanganakhmas(limakelompok suku) di Basrah, yangterdiri daripadaAhl al-’Aliyah,Tamim, Bakr, Azd dan ‘Abd al-Qays.Pertelingkahanmi bermulaapabilaIbn Ziyad memihakkepadasukuAzd dansukuBakar,dantelah membelanjakanbegitu banyak wang untuk mendapatkansokongandaripadakedua-duasukutersebutbagi menentangsukuTamim. Mas’ud bin ‘Amr, salahseorangdan pemimpin sukuAzd,

‘2BA. vol. JVB, ms. 102 dan 52 di sini ada suatucontoh merekaberperangyangdisebabkanolehmasalahdankepentinganmerekasendiridiberikan,BA,vol. V, ms.217.

‘3Tab. 11/517: Khallfah, Tdrikh, vol. 1, ms. 284; Mubarrad,al-Kdmil, vol. III, ms.282—283.

‘4BA.. vol. IVB. ms. 101-102. - —

‘5BA.vol. Xl, ms. 79,Najbahbin ~Amirdan bukanNajdah bin ‘Amir yangdisebutdisini; Mubarrad,al-KZimil. vol. III, ms. 283.

173


telahdilantik menjadiketuadi Basrahdanwangberjumlah100,000dirhamtelahdikurniakankepadanyaoleh Ibn Ziyad.’6 Padaketikami, Nail bin aI-Azraqal-Hanafidanpengikutnyatibadi Basrah,danmereka telah ditangkap dan dipenjara oleh Ibn Ziyad.Pertelingkahanantara suku-suku kaum di Basrah berterusan,walaupunusaha-usahabesarke arah perdamaiantelah dilakukanolehIbn Ziyad.’7 Apabilausaha-usahami gagal,Ibn Ziyad akhirnyatelahdjhalaukeluardanMas’ud bin ‘Amr dibunuh.Padamasayangsama,Nafi’ bin aI-Azraqdanpengikutnyatelahdilepaskandaripadapenjara;bilanganmerekapadaketikaitu hanyalebih kurangantara300-400 orang.’8 Menurut al-Baladhuridan al-Mubarrad,merekatelahdilepaskanolehIbn al-Zubayr,keranadituntutoleh pengikut-pengikutmerekadi Basrah.’9Manakalasumber-sumberlain sepertiAbu MikhnafpulamengatakanbahawaIbn Ziyad tidak melepaskanmereka tetapi anggota-anggotasuku yang menyokong merekasendiri yangpergi menyerangpenjarauntuk melepaskanmereka.2°

Kenyataan-kenyataanmengënaiperistiwapembunuhanMas’udbin ‘Amr adalahtidak jelas,samaadaia dilakukanolehsukukaumTamim atau kaum Khawarij, atau kedua-duanya sekali.Penganalisaansecâra terperinci riwayat-riwayat yang berkaitandengankes mi mungkinakandapatmenjelaskanlagi kedudukanyangsebenarnya,danseterusnyamemberipengenalankepadakaumKhawarij baru yang sedang diperbincangkan. Menurut Abti‘Uyainah, Khawarijlah yang telah memainkanperananutamadalamkekacauandi BasrahyangmembawakepadapembunuhanMas’ud bin Amir.2’ Sementara Wahb bin Jarir pula telahmensifatkanNafi’ bin al-Azraqal-Hanafidanpengikut-pengikutnyasebagaiorang yang paling berperanandalam peristiwa-peristiwatersebut.Setelahdiberangsangcileh al-Ahnafbin Qaysal-TamimimerekaterusmelakukanpembunuhanterhadapMas’tid bin ‘Amr.22Bagaimanapun,Abu ‘Ubaydah,dengankerasnyamenafikantentang

‘6AbU ‘Ubaydah, Naqd’id. vol. II, ms. 724, 726 dan 729.‘7BA. vol. IVB, ms. 102—103;Abu ‘Ubaydah, Naqd’id, vol. II, ms. 724.‘8Tab. 11/517 (300orang);BA. vol. XI, ms. 79 (400 orang).‘9BA. vol. IVB, ms. 116—17,vol. XI, ms. 79; Mubarrad, al-Kdmil, vol. III, ms. 283.20Tab.,11/517—18.21BA.vol. IVB, ms. 122; bandingkan denganDhahabi, Tdrlkh, vol. II, ms. 363.22BA.,vol. IVB, ms. 120.

174

PERKEMBANGANPART! KHAWARJJ

perananKhawarij dalamkespembunuhanMas’tId bin ‘Amr dengankatanya, “Bahawa al-Ahnaf bin Qays al-Tamimi sahaja yangmenuduhmerekamelakukanpembunuhantersebut”;23Tuduhanmiyang disampaikanoleh suku Azd, telah diisytiharkan oleh Abu‘Ubaydah sebagai“tidak benar”.24 Sementaraal-Mada’ini, AbuMikhnaf, ‘Umar bin Shabbah,‘Awanah dan al-MubarradtelahmencapaikatasepakatdanbersetujudenganAbti ‘Ubaydahtentangperananyang dimainkan oleh aI-Ahnaf bin Qays dan anggota-anggota keluarganyadan suku Tamim.25 Tetapi al-Mubarradmenyatakan lebih terperinci mengenai perkara tersebut sertamemberipertunjukuntuk mengetahuisifat-sifatnyayangsebenar,denganmenyatakanbahawa,berikutan daripadaperbalahandikalangansuku-sukudi Basrah,sebahagianbesardaripadakaumKhawarij telahmeninggalkanbandaritu, kecualiorang-orangdansukuTamim yangmenyokong.kaum keluargamerekasahajayangkekal di situ.2O Abs bin Talq al-Tamimi yangdianggapoleh Abti‘Ubaydah sebagaisalah seorangdaripadapenyerang-penyerangMas’ud bin ‘Amr, adalahpemimpinsukuTamimyangbegituaktifpadamasaberlakunyakekacauantersebut.27Sumber-sumberlainpulamenyatakanbahawagolonganas?iwirah(hamba-hambasahayadan keturunan Parsi), yang telah bersekutudengansuku Sa’d(Tamim) juga terlibat dalam peristiwa pembunuhanMas’tid bin‘Amr. Salah seorang daripada mereka bernamaMuslim telahdianggapsebagaipembunuhMas’ud bin ‘Amr.28

Dan berbagaipendapatyangtelah dibentangkantadi dapatlahdisimpulkan bahawakaum Khawanij dan sekutu-kutunyatelah

23BA. vol. IVB, ms. Ill—keterangan lanjut mengenai pendapatAbil ‘UbaydahtentangpembunuhanMas’ud bin. ‘Amr, sila lihat Naqa’idvol. II, ms. 721—743.

24Tab.11/405,dan461;BA.vol. IVB, ms. 98;AbU ‘Ubaydah,Naqà’idvol. II, rns.743.25BA. vol. lVB, ms. 106(al-Madã’ini);Tab.11/518(AbüMikhnaf’), 465(lbn Shabbah),

461 (‘Awanah); Mubarrad,al-Kdmil, vol. III, ms. 283—84.26Mubarrad,al-Kdmil, vol. III, ms. 283—84.27Tab. 11/45328BA.,vol. lVl3, ms. 98; Tab., 11/461; Ibn al-Athlr, al-Kdmil, vol. IV, ms. 142—

bilangankaumasdwirahdikatakansebanyak2,500orang;merekatelahmembentuksuatukumpulan/masyarakatberasingandi kawasanNahr al-Asäwirahdi Basrah.Hanyasebilangankecil sahajadaripadamerekayangmenerimagaji, ‘aid’, antara2,000—2,500dirham (Tab. 1/2523),dan boleh jadi 400orang daripadamerekaitutelah menerimagaji yangpaling rendah.Justeruitu merekamenentangIbn Ziyaddanpenyokongnya,Mas’Udb. ‘Amr (Tab. 11/452,454;Abü‘Ubaydah,Naqd’id, vol.II, ms. 731).

175

SPJARAHAWAL PERPECAHANUMAT ISLAM

terlibatsecaralangsungdanbertanggungjawabke ataspembunuhanMas’tid bin ‘Amr al-Azdi; padamasayangsamakita dapatibahawabukan sahajaanggota-anggotasuku kaurn Hanifah, tetapi jugasuku-sukuyanglain,terutamanyasukuTamim,telahberadadalambarisanKhawanij.

KematianMas’ud bin ‘Amr dengansegeradibelaolehsukukaumAzd, yang telah menunjukkan kemarahanmereka terhadapKhawanij.KaumKhawanijtelahdiserangdandihalauke al-Ahwaz,lebih kurang12 batuke timur bandarBasrah,oleh sukukaumAzd.Bilangan kaum khawanij padaketika itu tidak lebih danipada350orang,di antaranyaialahNafi’ bin al-Aznaqal-Hanafi danNajdahbin ‘Amir al-Hanafl.29 Kemudiannyamereka telah disentai olehbeberapaorangdanipadapendudukBasrah.dan benbagaisukudanketurunanyangtelahdipotonggaji merekaoleh Ibn Ziyad dengansebabmerekadisyaki terlibat dalam pemberontakanKhawanij.3°MenurutIbn Sa’d,padaketikayangsama,sekumpulangolonganal-qurr?i’ telah memberontakmenentangIbn Ziyad di Basrah.3’Golonganal-qurrti’ kemudiannyapergi menyertaitenteraKhawanij.

Dan sini kitadapatmembezakanantaraduagolonganKhawanij:golonganyangpertamaadalahterdini danipadagolonganminonitidan golonganal-qurra’ yangpernahberperangmenentangKhalifah‘Ali di aI-Nahrawan,dan golongan yang kedua ialah golonganmajoniti yangtidak menyertaipeperanganal-Nahrawan.Golonganpertamasayagelarkan“Khawanij Asal” manakalagolonganyangkedua sayagelarkan “Khawarij Baru”.32 Oleh keranabilanganKhawarij Asal terlalukecil berbandingdenganKhawarij Barumakaperbincangankita akandifokuskankepadagolonganyangterakhir.KeduagolonganKhawarij tersebutdikenali dalamsumber-sumbersejarahArabsebagai“al-Azariqah” dan “al-Najdiyyah”.

29BA. vol. IVB, ms. 115, vol. XL, ms. 79; Tab. 11/517.30Al-’Ali, op.cit., ms. 33, dan 37.3’Ibn Sa’d, Tabaqdi,vol. IV, i, ms. 35.32M.A. Shabanmensifatkanmerekasebagai“qurrd’-khawdrj/” dan ‘~Neo-kha;tiiri/’

(Islamic History, ms. 249).

176

PERKEMBANGANPART! KHAWARXJ

1. KhawArij Baru Azariqab dan penentangan mereka terhadap Ibnal-Zubayr

PusatgerakanKhawanij Baru (Azaniqah) ialah bermuladi al-Ahwaz, iaitu salah sebuahjajahan takluk Basrah. Mengikutsejarahnya,Hurqus bin Zuhayral-Sa’di al-Tamimi, salahseorangdaripadapemimpinal-qurra’, dilaporkantelahdihantarke al-Ahwazuntukmembukakawasantersebutoleh‘Utbahbin GhawawanpadamasapemenintahanKhalifah ‘Umar bin al-Khattabpada tahun17H./638M.33 Apabila tiba masa lbn Ziyad, gabenorMu’awiyah/Yazid di Iraq, ha! ehwalal-Ahwaz telahdiletakkandibawahkawalangolongandahiiqin (pemimpin-pemimpintempatan);danmerekainilah yangberkuasapenuhterhadappemungutancukaidan hasil-hasi! pendapatanwi!ayah tersebut, dan sebahagiandaripadanyadihantarke Basrah.34KematianKha!ifah YazidI padatahun63H./683M.sertapengusiranlbn Ziyad ke SyriamenandakanberakhirnyapengawalankerajaanUmayyahke atasNegeniIraqdanWi!ayah-Wilayah Timur, dan menambahkanlagi pengaruhdankekuasaankaum Azariqah di a!-Ahwaz. Kehadiran golonganAzariqah di al-Ahwaztelah membolehkanramaidanipadarakan-rakan suku kaum merekamerentasTeluk Parsidan SemenanjungArab ke kawasan-kawasantimur, termasukal-Ahwaz.Di al-Ahwazmerekate!ahmenunjukkansikaplemah-lembutterhadap.penduduksetempat,samaadaArabataubukanArab. Golonganbukan Arabtelah membenisokongankeranamembalasbudi merekayangbaikitu. GolonganAzariqahteuahmemunguthasilpendapatandancukaidan diagihkan kepada penyokong-penyokongmereka.35 Dalamjangka masayang singkat al-Ahwaz telah dapat dikuasai olehmerekadengansepenuhnya.

PernimpinAzaniqah yangpertamaialah Nafi’ bin al-Azraqal-Hanafi. Riwayathidup Nafi’ bin al-Azraqtidak banyakdiketahui,malahandisebutdalambentukyangagaksamar-samar,dansebab-sebabbeliaumemperolehikepimpinanjugatidakdinyatakan‘denganjelas dalam sumber-sumbersejarah.Bagaimanapun,Nafi bin a!-

33Tab.1/2541;lbn al-Athlr,a/-Kdmi/, vol. 11, ms. 544; YäqUt,Mujam, vol. V, ms. 381.34Tab. 11/457—58;BA. vol. IVB, ms. 109.35BA. vol. Xl, ms. 80, dan 95.

177

SEJARAH AWAL PERPECAHA.NUMAT ISLAM

Azraq adalah merupakan salah seorang danipada kaumpemberontakdi BasrahyangmenentangpemerintahanIbn Ziyad.Ibn Ziyad telah menggunakancara kekerasanterhadapkaumpemberontaktersebut. Akibatnya daripadaitu ramai di antaraanggota-anggota suku Arab yang melibatkan din dalampenentanganmi telah ditangkap di Basrah. Walaupun beliaudikatakan salah seorang danipada pemimpin Khawanij, padahakikatnyabeliau sendini enggan membeni pertolongan kepadagerakanKhawanijAsal.Menurutal-Baladhuri,“Tindak-tandukdanmotif gerakanNafi’ bin aI-Azraq al-Hanafi tidak adapersamaandengantindak-tandukdanmotif gerakanKhawarij yangberperangdi al-Nahrawan”.36Apabila‘Urwah bin Udayyahal-Tamimi,salahseorangdaripadapemimpinKhawanijaI-NahrawanatauKhawarijAsa1,~d~bunuholeh Ibn Ziyad,Nafi’ bin al-AzraqtelahdipintaolehsalahseorangKhawarij Asal bernamaAbu al-Wazu’al-Rasibiuntukmembela kematian ‘Urwan tetapi Nafi’ enggan untuk berbuatdemikian.Justeruitu Abti al-Wazi’ al-Rasibi telahmencederakanNafi’ denganpedangnya.3’Nafi’ binaI-AzraqdapatmenjadiseorangpanglimatentérayangaktifdalampemberontakanJidarpadatahun58H/678M.38Tambahanpun beliau adalah di antarapemimpin-pemimpinsuku Hanifahyang masyhurdi Basrah;suku Hanifahadalah di antarasuku-sukuArab yang paling besar dan palingberpengaruhdiSemenanjungArab;dansukual-Dualbin Hanifah,iaitu sukwkaumNafi’ sendini,adalahsatu-satunyasukuArabyangterkayadi kalangansuku-sukuArabdi SemenanjungArab.39

Ada pendapatyangmengatakanbahawadalam tempoh merekaberada di aI-Ahwaz, perselisihan pendapat mengenai tafsiranundang-undangIslam berlaku antaraNafi’ bin al-Azraq denganpengikut-pengikutnyayang mengakibatkanberpecahnyaNajdahbin ‘Amir al-Hanafl dan penyokong-penyokongnya.4°Perbezaanpendapatdan segi ‘aqidahyangwujud di kalangankaumKhawarij,bukanlahmerupakanpuncautamakepadaperpecahandi antaramereka.Lagi punahli-ahli sejarahsepertial-Tabari,al-Ya’qtibi dan

36BA. vol. XI, ms. 78.“BA. vol. IVB, ms. 93—94.38BA. vol. IVA, ms. 156.391bnHazm, Ansdb,ms. 309.40BA.vol. XI, ms. 79—81.

178


al-Mubarradlangsungtidak menyebuttentangkehadinanNajdahbin ‘Amir di al-Ahwaz, !ebih-lebih lagi mengenai perpecahanantaranyadenganNafi’ bin aI-Azraq.4’ Ini menunjukkanbahawaNajdah bin ‘Amir, dan suku Hanifah, juga tidak tenlibat dalampertikaian antara Nafi’ bin al-Azraq dengan penyokong-penyokongnya.

Perkanapenting yang lain yang perlu dinyatakandi sini ialahbahawabukan sahajaorang-orangdan sukukaum Hanifah yangmenjadiahli dalam angkatantenteraAzaniqahtetapi juga orang-orangdan suku yang lain, termasukgolongan Khawanij Asal.42BilangantentenaAzaniqahdalamtempohpemenintahanNafi’ bina!-Azraq berjumlahlebih dan 20,000orang.43

KemunculangerakanAzaniqahyangtidak terkawal mi sentiasamenjadiancamanbahayaterhadapBasrah.Bagimelindungibahayami penduduk-pendudukBasrahtelahberhimpundanbersatu,danperjanjian damai antara suku-suku Tamim dan Azd segeradilakukan, dan akhirnya mereka memutuskanuntuk memihakkepadaIbn al-Zubyrbqgi menentangkaum Azariqah.44PihakIbnal-Zubayrpula, setelahmenenimasokonganyangamat diperlukanitu, di sampinguntuk membenisemangatdangalakankepadaparapenyokongnya,telah memenintahkansupayagaji (‘atifl, pendudukBasrahdibeniduakali setahun:sekalidi musimpanasdansekali lagidi musim sejuk.45Setelahitu, pasukantenteraBasrahyangterdini

41Tab.11/517—19;Ya’qübl, Thrik/ivol. 11, ms. 485; Mubarrad,a/Kdmi/,vol. III,ms.283—85.

42Penyatuanantarasuku kaum Han!fah dengansuku-sukulain dalam tenteraAzdriqahbukanlahmerupakankepercayaanatauidealogi, tetapi merupakanduakumpulan yang mempunyaikepentinganyang berbeza.“Pemberontakansukukaum Hanifah tidak ada kaitannyadenganpertelingkahansosioekonomidi Iraqyangmengakibatkanpemberontakanal-qurrd’ K/zawdrij(Khawärij Asal) terhadapKhalifah ‘Ali”. Pemberontakankaum al-Azariqahpada hakikatnyamerupakanpemberontakanbesardi SemenanjungArabyangmelibatkansuku-sukuyangbesardan berpengaruh,tujuan untuk mempertahankankawasantersebut daripadapengaruhluar. Denganadanyapersatuanmi kaumAzAriqah menerimasokongantetapdan SemenanjungArab(MA. Shaban,op. cit., ms. 96—97).

431bn A’tham, vol. I, fol. 248B; Baghdddl,al-Farq. ms. 64.44BA.,vol. lVB, ms.99 dan115, vol. XI, ms. 79—80; Khalifah,Tdrikh,vol. 1,ms. 248;

Tab 11/462dan518; !bn A’tham, vol. 1, fol. 247A; Ibn al-Athlr, al-Kamil, vol. IV,ms. 142—43; .Isfahäni,Aghdni, vol. VI, ms. 3; Shahrastãni,Mila/,ms. 89; AbII‘Ubaydah,Naqa’id, vol. II, ms. 742.

45BA. vol. V, ms. 271,280; al-’Ali, op. cit., ms. 137.

179


daripada berbagai keturunan dan peringkat, golongan kaya,golonganmiskin danjuga golonganyangberagamatelahdirekrutuntuk memerangikaum Azaniqah.GabenorBasrahpadaketika ituialah ‘Abdulah bin al-Hanith bin Nawfal (Babbah) dan sukuQuraysh, dan beliau telah menghantarsepasukantentera danBasrah,ke aI-Ahwaz di bawahpimpinan Muslim bin ‘Ubays dansuku ‘Abd Sham. PasukanAzaniqah dan tentera Basrah, telahbertempurdi kawasanDulab, di manapemimpin tenteraBasrahtelahterbunuh.BegitujugapemimpintenteraAzaniqah,Nafi’ bin al-Azraqal-Ijanafl telahterbunuhdalampertempurantersebut,setelahmemimpin selamatujuh bulan (Shawwal64 H./684 M.—Jumadi-Akhir 65 H./685M.)46 Perludiambil perhatianbahawadi sampingtenteraAzaniqahyang dipimpin oleh Nafi’ bin al-Azraq terdapatsegolongandanipadaKhawanijAsal, di bawahpimpinan ‘Awf binAhmar al-Dhabbi,yang dilaporkan telah sama-samaberperangdenganNafi’ danterbunuh.‘Awf bin Ahmarthenurutal-Baladhuni,adalahsalahseorangdanipadakaumKhawanijyangtelahberperangdi al-NahrawandanMukhaylan.47Di sampingKhawanijAsal,namailagi anggota-anggotasuku Arab, khususnyadaii al-Yamamah,datangmembantutenteraAzariqahdi al-Ahwaz.48TujuanmerekamembantutenteraAzaniqahialah untuk menjatuhkankekuasaanIbn al-Zubayr dan Iraq. Bagaimanapun,pimpinan Nafi’ bin at-Azraq adalahterlalusingkat,dan sebabittama kekalahannyaialaholeh kerana ketiadaan sokongan danipada penduduk-penduduktempatan.Walaupun pada awalnya beliau menunjukkansikaplemah-lembutdan tolak ansur terhadappenycikong-penyokongsetempat,tetapi di akhir-akhir pemenintahannyabeliau berubahkepadasikap kekerasandan perseteruanterhadapmereka yang

46BA.vol. IVB, ms. 115,vol. XI, ms.85—87—keteranganlanjut mengenaikempendiDUlib, sila lihat BA. vol. XI. ms. 93, 95; Tab.11/520,581; Khallfah, TdrIkh,vol. I.ms. 251; Ibn A’tham, vol. 1, fol. 247B; Mubarrad,al-Kimil, vol. III. ms. 294; al-Sadilsi,Mu’arrij b. ‘Umar, KiidhHadhfminNasabQuraysli, Qähirah.1960. ms. 39;Ibnal-Athir, al-Kdmil,vol. IV, ms. 168; Isfahani.Aghdnl,vol. VI, ms. 3; Dhahabl.Tdrikh, vol. II, ms. 360; ibn Kathir, Biddyak. vol. III, ms. 261; Ibn Abi al-Hadld,Sharli, vol. I, ms. 383; Dinawari,ms. 270dan 273—di sini Nih’ bin al-Azraqal-HanafidikatakanterbunuhdalampeperanganSilla; YiqUt, Mujam. vol. II, ms.485.

47BA.vol. XI, ms. 91—92.48Ibid.,ms.86,87dan93; Isfahani,Aghdn1~vol. VI, ms. 5; Dhahabi,Tdrlkh. vol. II, ms.

360.

180


menyebabkanyang tcrakhir tidak membantunya.4°Begitu jugaanggota-anggotasukuArab Basrah,walaupunNafi’ bin al-Azraqpernahmenghubungimereka,tetapi merekatidak menyokongnya.5°mi ialah oleh kerana penduduk Basrah secara keseluruhanmenganggapbahawakemunculangerakan Azariqahmerupakanancaman besar terhadap keamanandan keselamatanmereka,sebagaimanayangdinyatakandi atas.

Dengan kematian Nafi’ bin al-Azraq, kepimpinan tenteraAzaniqah telahbertukarke tangansukukaum Tamim. Di antarapemimpinsukuTamimyangterkemukadikalangankaumAzaniqahialah ‘Ubaydullahdanal-Zubayr,dan keluargaal-Mahuz.Kedua~duapemimpintefsebuttelahmelaksanakandasarNafi’ bin al-Azraqdenganangkatantenterayangsama,dantelahberjayamenewaskanbeberapapasukantenteraIbn al-Zubayryangdihantardan Basrah.Oleh keranatidak adabukti-bukti yangmenunjukkanberlakunyakekacauandalam tempoh merekamemimpin,makaadalahbesarkemungkinan bahawasemuacukai dan hasil pendapatanyangdikumpul danipadakawasan-kawasanyang ditakluk pada masa‘Ubaydullahdan al-Zubayrdibahagi-bahagikankepadapengikut-pengikutmereka.

Berhubungdengankepemimpinankaum Tamim dalam banisanAzaniqah terdapatdua pendapatyang berbezaiaitu antaraAbtIMikhnaf dan al-Mada’ini, tetapi memandangkankedudukana!-Mada’ini lebih berkewibawaandaripadaAbti MikhnafmengenaihalehwalBa~rahdanwilayah-wilayahtimurmakawajarsekalibagikitauntuk berpegangdenganpendapatbeliau. Menurut al-Mada’ini,‘Ubaydullah bin Bishr bin al-Mahuz al-Saliti al-Tamimi adalahorangyangpertamadan sukukaum Tamim, selepasNafi’ bin al-Azraq, yang memimpin tentera Azaniqah.5’ Di bawahpimpinanbeliau tenteraAzaniqahberjayamenangkisserangan-serangandanBa~rahdan membunuh pemimpin-pemimpin tentera kerajaansepertiRabi’ bin ‘Amr al-Ajzam al-Ghuddanial-Tamimi danat-

40BA. vol. Xl, ms. 95.50Ihid., ms. 82—83; Mubarrad,al-Kdmil, vol. III, ms. 291—93; Ibn Abi al-Hadid,

Sharh,vol. 1, ms. 382—83.5BA.vol. XI, ms.87—89—menurutAbU Mikhnaf,pemimpinyangpertamadan suku

Tamim,selepasNih, yangmemimpinAziniqahialah ‘Abdullih bin al-MihiIz dansetelahitu diganti olehsaudaranya,‘Ubaydulih bin al-MahUz (Tab. 11/582—83).

181


Ijajjaj bin Bab bin ‘Amr al-Himyani. Setelahtiga bulan berkuasa,‘Ubaydullahbin al-Mabtiz menghadapiseranganyang lebih besardanipada yang lepas-lepas,di bawah pimpinan ‘Uthman bin‘Ubaydillah bin Ma’mar dan sukuQurayshbersama-samatenteraberjumlah 12,000 orang ( atau 10,000 orang) yang dikinim olehgabenorBa~rah,‘Umar bin ‘Ubaydullahbin Ma’mar al-Qurayshi.52Sementaraitu, tenteraBasrahyangpimpinanoleh Hanith bin Badral-TamimimasihberperangmenentangAzariqah,dankemudiannyatentera mi bersatudengan tentera ‘Uthman bin ‘Ubaydullah.Apabila kedua-duanyamenyeberangiSungai Dujayl perselisihanantaraHanith dengan‘Uthman berlaku,dan justeru itu merekaberperangsecaraberasinganmenentangtenteraAzaniqah. Dalampertempurandi Dulab,‘Uthman telahterbunuh.SementaraHanithdengantenterayangsedikit telah meneruskanpeperangan,tetapiapabila mereka sedangmenyeberangiSungai Tin mereka telahdiserangolehtenteraAzaniqahyangmenyebabkanmerekaterpaksapergike sungaiDujayl. Di sini Uarith danaskar-askarnyadikepungdan akhirnyaterbunuhdalam sungai tersebut.Setelahmencapaikejayaanmi ‘Ubaydullahbin al-Mahtiz,panglimaperangAzariqah,berkhemahdi pinggir SungaiTin danSungaiFurat sementaraitubeliau mengutipcukai-cukai di kawasantersebutdan merancanguntuk menyerangBa~rah.53 -

Keadaandi Basrahtelahdiselamatkanoleh al-Muhallabbin A’bi

Sufrahal-Azdi, yangdipanggilkhususdan Khurasanoleh Ibn al-Zubayr.Padamasaal-Muhallabsampaidi BasrahtenteraAzaniqahtelah menguasaisebahagianbesardaripadajajahan timur Ba~rahdankawasanSungaiDajlah.Bilangantenteramerekapadaketikaitutidak kurangdan 10,000orangdanmerekasedangmenujuke arahBa~rah.54Menyedani tentang bahayain pendudukBasrahdan

52Tab. 11/582.53BA. vol. XI, ms. 96—102; Tab. 11/582—83; Ya’qubi, Tdrikh, vol. II, ms. 485;

Mubannad,al-Kdmil, vol. III, m~306—310; Isfahini, Aghdni, vol. VI, ms. 5;Dinawani,ms. 270; Ibn; Ibn al-Athin, al-Kdmil,vol. IV, ms 195; lbn Abi al-Hadid,Sharli, vol. I, ms. 384. - - - -

54Tab.11/583;BA.vol. XI, ms. 102; Khalifah,Tdrikh vol. I, ms. 252;Ya’qübi, Tdrikh,vol. II, ms.264;Mubannad,al-Kdmil, vol. III, ms. 310;Ibn A’tham,vol. I, fol. 284A;Ibn al-Athin, al-Kilmil, vol. IV,ms. 195—96; Dinawani,ms. 271—72; Ibn Khaldun,‘Ibar, vol. III, rns.312;IbnKathin,Biddyah,vol. VII, ms. 261; Baghdidi,al-Farq,ms.95; Shahnastini,Mi/al, ms. 89 Ibn Abi al-Hadid,Shanh,vol. I, ms. 383—84.

182

PERKEMBANGANPART! KHAWARU

berbagaisukukaum,terutamanyagolonganyangberadayangtelahmenanggungkerugianharta bendadan perdagangandi seluruhpelusuk iklim itu, telah membantual-Muhallab denganpenuhsemangat.Lebih kurangseramai12,000orangdanipadamerekaitutelahdisenaraikanuntuk menyertaikempenmi.55

Dengan segalapersiapan dan kelengkapanyang disediakantenteraBa~rahmarake arahSungaiFurat danmenawankawasanyang berhampirandengansungai tersebut.Setelahberadaempatpuluhhan di sana,merekamarapulake kawasanSungaiTin,dandisini merekatelahbertempurdengantenteraAzariqah, tetapi pihaktentera dan Ba~rahtelah mencapai kemenangandan berjayamemaksatentera Azariqah berundur semula ke al-Ahwaz. Al-Muhallab terus memburu mereka, sementarasaudaranya,at-Mu’arik, tinggal di kawasanSungaiTin, dan di sini beliau terusmenghantaranaknya,al-Mughirah,tetapi mi tidak membenikesanyangbesar;al-Mu’anik telahterbunuhsementaraal-Mughirahtelahmelanikandin ke aI-Ahwaz.Tidak lamakemudian,ahli keluargaal-Muhalli4b telahsekali lagi ditewaskanoleh tenteraAzaniqahdalampeperangandi Sufaf.56Denganketewasanmi al-Muhallabmenanikdin ke al-’aqul untuk berehatselamatiga han. Setelahitu beliaumara pula ke Silla dan Sillabra, dan di sini tentera Azaniqahberkhemah.Dalam gerakanmi al-Muhallabmenggesatenteranyasupayabekerjakerasmenentangmusuh.Al-Muhallab danaskar-askarnyapadaketika mi adalahdalamkeadaanyanglebih bersedia;mereka telah berkubu dalam sebuah pant, dan merekamenggunakanjuga pengintip-pengintipdan pengawal.PadasuatumalamtenteraAzaniqahtelahmelakukanseranganke ataskhemahal-Muhallab, tetapi askar-askar al-Muhallab yang sentiasaberwaspada,berjayamempertahankankubumerekadanmenangkis

55BA.vol. V, ms. 252—53,vol. XI, ms. 103; Tab.11/582—84;Ya’qilbl, Tinfkh vol. II,ms. 264; Mubanrad,al-Kdmil, vol. IlL ms.310—312;Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. IV,ms. 196; Maqdisi,al-Bad’,vol. VI,ms. 20; Dinawani,ms. 272; Ibn Kathir,Biddyah,vol. VIII, ms. 261; Ibn Abi al-Hadid,Sharh, vol. 1, ms.384—85; al-’Ali, op.cii., ms.107.

56BA.vol. XI, ms. 103—105;IbnA’tham, vol. I, fol. 248B;Mubanrad,al-Kdmil,vol. III,ms. 313—17;Ibnal-Athin, al-Kdmil,vol. IV, ms.196—98;YiqiIt, Mujam,vol. III, ms.285—SengketaantanaAziniqahdanal-Muhallabpadaketikaitu (65H./685 M)adajugadisebutdalamTdrikh, al-Tabani,tetapitidak dinyatakantentangpepenanganSulafsehinggapadatahun68 H./688 M. (Tab. 11/584—91,765).

183


serangantersebut sehinggatentera Azaniqah terpaksaberundur.Pada han berikutnya, suatu serangan lain dilancarkan olehAzariqah,di bawahpimpinan‘Ubaydullahbin Hilal al-Yashkuri danal-Zubayr bin al-Mahuzal-Tamimi, bersamadengantcnterayanglengkap,berjumlahlebih kurang7,000 orang, dandenganjumlahtenterayangbesaritu merekadapatmengalahkantenteraBa~rah.Dengankekalahanmerekaramaidi antaratenteraBasrahmelanikandin, yang menyebabkan al-Muhallab terpaksa bersendinianbersama-samasukukaumnyadan Azd yangberjumlahhanya3,000orang untuk menentangtentera Azariqah. Dengan tekad dankeazaman, tentera al-Muhallab berjaya menewaskan kaumAzariqahdalampeperanganSilladanSillabrapadatahun65 H./685M. (atau66 H./686M.). Dengankejayaanmiwilayahal-Ahwaztelahjatuh semulake bawahkekuasaanal-Muhallab.Ramai di antaratentera Azariqah telah terbunuh dalam peperangan tersebut,termasuklahpemimpin mereka, ‘Ubaydullah bin al-Mahuz at-Tamimi, yangtelahmemimpinselamaenambulandandigelarAmiral-Mu’minin.57 Sementarayanglain telahmelarikandin ke I~fahandan Kirman setelahmenenimabantuantenteradan al-Bahrain.58Bantuan tentera yang baru ditenima oleh Azaniqah mikebanyakannyaterdini danipadasukukaum ‘Abd al-Qays,keranamerekamerupakanpendudukyangterbanyakdi al-Babrain.PucukpimpinanAzariqahpadamasaitu disandangolehal-Zubayrbinat-Mahuz al-Tamimi,59yang kemudiannyamuncul bukan sahajadikawasanBa~rahtetapijuga di kawasanKufah.

Sebagaimanayang dinyatakandi atas, tentera Azaniqah telahdihalau dan al-Ahwaz ke daerahtimur oleh tenteraal-Muhallabpadatahun66 H./686M. Duatahunkemudianiaitu padatahun68

57Tab.11/585—88;BA. vol. XI, ms. 105, dan 109; Mubarrad,al-Kdmil, vol. III, ms.320—25;Ibn al-Athin, al-Kdmil, vol. IV, ms. 198—200;YiqiIt, Mujam, vol. III, ms.232; Ibn Rusteh,al-A ‘faqal-Najisah,ms.217—perkataan‘Amir al-Mu‘minin “bolehentikan sebagaikhalifah, panglimapenang,penasihat.. dan sebagainya(MA.Shaban,op. cit., ms. 56—57).

58Tab.11/588;IbnA’tham, vol. I, fol. 249A ff; IbnAbi al-Hadld,Shari,;vol. I, ms. 387;YiqUt, vol. III, ms. 232; IbnRusteh,al-A‘ldq al-Nafisah,ms.217; Boswonth,op.cii.,ms. 46 bilangantentenaAzaniqah30,000.

59BA.vol. XI,ms. 110;Khalifah,Tdrikh, vol. I, ms.252; Mubannad,al-Kdmil, vol. III,ms. 330;Ibnal-Athin,al-Kamil, vol. ms.200; IbnKhaldtin ‘Ibar, vol. III, ms.313;Ibn Kathin,Bidayah,vol. VIII, ms. 293; YiqiIt, Mujam, vol. III, ms. 232.

184

PERKEMBANGANPART! KHAWARIJ

H./688M. mereka,di bawahpimpinanketuabaru,al-Zubayrbin at-Mahuz,kembali semulake al-AhwazmenerusiFans.Al-Muhallab,padaketika itu, sebagaigabenorFans,telahdipanggilkeBa~raholehMu~’abbin al-Zubayr untuk mempentahankanbandar tersebut.Sementarawilayah Fans telah diserahkan kepada ‘Umar bin‘Ubaydillah bin Ma’mar al-Qyrayshi untuk mempertahankanwilayah itu dan seranganAzaniqahdi sebelahtimur. Sebaiksaja‘Umar bin ‘Ubaydillah tiba di Fans tentera Azaniqah telahmenyerangI~takhrdanmembunuhanak‘Umar, ‘Ubaydullah,yangberkuasadi sana.Kematian‘Ubaydullahtelahdibelaoleh ayahnyadanlebih kurangseramai90 orangAzaniqahtelahdibunuh. ‘Umarbin ‘Ubaydullah bin Ma’mar al-Qurayshikemudiannyamengejarmerekake Sabur,dan di sanabeliau telah ditentangoleh tenteraAzaniqahdannyawa‘Umar telahdapatdiselamatkanolehMajza’ah,salahseorangdanipadapanglimaperangtenteraBagah;sebanyak900,000 dirham telah dibeni kepadanyaoleh ‘Umar sebagaimengenangjasanya.6°

Kaum Azaniqah kemudiannyakembali ke I~fahanmenerusiAnrajan untuk menyediakangerakan baru. Setelahmengadakanpengutipancukaidan kampung-kampungdi sekitarI~fahanmerekapun berlepaske Fansdansetelahitu ke al-Ahwaz, bertemudengan‘Umar. Apabila ‘Umar mengetahui bahawa kaum Azaniqahmerancanguntuk menyerangBagahbeliau pun cepat-cepatpergimenyekatmerekadi jambatanbesarSungaiDujayl. Di sini beliaudisokongoleh tenteraIbn al-Zubayr yang barutiba dan Ba~rah.Apabila mendengarkanberitami Azariqahberpaling ke aràh at-Madam,dengantujuan untuk menyerangKufah. A1-Mada’in telahdiserangdenganganasoleh Azaniqahdan pendudukdi situ ramaiyangtelahterkorban.Gabenornya,Kirdam bin Mirdas al-Fazari,telahdigulingkandandihalaudan situ.6’ Apabita hal mi didengaroleh gabenor Ktifah, al-Quba’ at-Harith bin Abi Rabi’ah al-Makhzthmi al-Qurayshi dan pemimpin-pemimpinArab yang lain

60BA.vol. XI, ms. 110—13;Tab. 11/754—55;Ibn al-Ath!n, al-Kdmil. vol. IV, ms. 282;Ibn Kathir, Biddyah,vol. VIII, ms. 293—94; Ibn Abl al-Hadld,Shari,, vol 1, ms;389—90.

6’Tab. II/7SS—S6~BA.vol. XI, ms. 114—15; Ibn al-Athln, al-Kamil,vol. IV, ms. 283;Ibn Abi al-Hadid, Shari,,vol. I, ms.390; Dhahabi, Tdrikh,vol. II, ms. 367 dan381.

185


seperti Ibrahim bin at-Ashtar at-Nakha’i, Shabathbin Rib’I at-Yarbu’i at-Tamimimerekadenganpenuhsemangatbersediauntukmemerangikaum Azaniqah.62

Dan al-Mada’intenteraAzaniqahmarapulake kawasanal-Sarat,di tebing SungaiFuratdekatKufah. Di sini merekatetahmenemuiSimakbin Yazid at-Sabi’i dananakperempuannyadi sebuahdesayang berdekatandan tetah membunuh mereka.63Menurut AbuMikhnaf, ahli sejarah Ktifah yang berwibawa, apabita kaumAzariqahmetihat orangKufah datanguntuk memerangimereka,merekaterusmerobohkanjambatanSungaiFurat.64PendapatAbuMikhnaf mi dipersetujuioleh Ibn al-Athir.65 Apabitajambatanitudiperbaiki semula, orang KtIfah terus pergi memburu kaumAzaniqahke at-Mada’in dan setelahitu ke al-Rayy, tetapi kaumAzaniqahtetahberjayamenewaskanorangKufah danmembunuhgabenornya,Yazidbin al-Ijarith al-ShaybanidanisteninyaLatifah,yangdikatakanmempunyaihubunganrapatdenganKhatifah ‘Aubin Abi Talib.66

Setetahmendapatbekalanmakanandi kawasanat-Rayy,tenteraAzaniqahmarapulake arahI~fahandangabenornyaialah‘Attab binWaraqa’at-Riyahi.I~fahantelahdikepungselamatujuh butanotehtenteraAzaniqah.Kepunganyangbegitulamamenyebabkan‘Attabdan tenteranyamengalami kesukaran oteh kerana kehabisanbekalanmakanandan tenaga.Akibat danipadaitu, merekatelahmemutuskanuntuk metakukansuatuseranganbesarsecaramengejutke atastenteraAzaniqah.Datamseranganmi ‘Attab dantenteranyaberjayamenewaskantenteraAzariqahdan membunuhpemimpinmereka,al-Zubayrbin at-Mabuzat-Tamimi.67

“Tab, 11/759;BA.vol. XI, ms. 115; Ibn al-Ath1n,al-Kamil,vol. IV, ms. 283; Dhahabl,Tarikh, vol. II, ms. 381—82; Ibn Kathin, Biddyah,vol. VIII, ms. 294.

°3TabII/760BA.vol. XI, ms. 117; Mubannad,al-Kamil, vol. III, ms. 339; Ibn Abi al-Hadid,Sharh,vol. I, ms. 390AlrnanaI-fl’i disebutdi sini danbukanSimik bin Yazidal-Sabi’i.

“Tab. 11/761; bandingkandenganDhahabi,Tdrlkh vol. II, ms. 382.651bn al-Athin, al-Kamil, vol. IV, ms. 284.“BA. vol. XI, ms. 118; Mubannad,al-Kdmil, vol. III, ms. 342; IbnaI-Athln, al-Kamil,

vol. IV, ms. 285.67Tab.11/762—64;BA.vol. XI, ms. 120—21; Mubannad,al-Kamil, vol. III, ms.343;Ibn

A‘iham, Jot I, Jot 250A; lbn al-Aihir, al-Kdmil, vol. IV, ms. 285; Abu ‘Ubaydah,Naqdid,vol. II, ms. 896;Dhahabi,Tarikh,vol. II, ms. 382; IbnAbi al-Hadld,Sharh,‘vol. I, ms. 391; Ibn Kathin,Biddyah,vol. VII, ms. 294.

186


Botehjadidi akhir-akhirtahun68H./688M. (atau69 H./689M.)kaumAzaniqahtetahmemitih Qatari bin al-Ruja’ahat-Mazini dansukuTamim sebagaipemimpin merekayang baru. Padar~utanyamerekadikatakancenderunguntuk metantik‘Ubaydahbin Hital at-Yashkuni, tetapi ‘Ubaydah tetah menotak dan mencadangkanQatani, keranamemandangkankelayakandan kebotehanbeliauuntukmenjawatjawatantersebut.AkhirnyamerekatetahmencapaikatasepakatdanmemberipangakuantaatsetiakepadaQataribinFuja’ah al-Mazini sebagaipemimpin mereka dan menggelarnyaam?lral-Mu ‘minin.68

Di sini kita menghadapimasatahtempoh masapemerintahanQatanl. Setengahsumbermenyatakanbahawapemerintahanbeliauberlanjutansetamaduapuluhtahun6°Namunbegitu,kenyataanmitetah disangkaloleh ahli-ahli sejarahmodendan menganggapnyasebagaipendapatyangtidak bernilaidantidak berlandaskanfakta-fakta sejarah.7°Berhubungandengantanikh pertantikanQatani,sumber-sumbersejarahArab menyatakansesuatuyang berbeza-beza antara satu denganyang lain. Menurut Ibn Khatlikan,perlantikanQatari dibuat padatahun 66 H/686 M.7’ oleh AbuMikhnaf, dan disokong oteh Ibn al-Athir dan at-Dhahabi,menetapkantarikh pemenintahanQataripadatahun68 H./688M.72Sementara al-Baladhuni, yang tebih banyak perbezaannyamengatakannyapadatahun 71 H./69l M Qatanidilantik sebagaipemimpin Azaniqah.73 Bagaimanapun, kebanyakan merekabersetujutentangtarikh kematianQataniiaitu padatahun77 H./697M atautahun78 H./698M. Dan kenyataan-kenyataantadidapatlahditentukanbahawamasapemerintahanQataribin al-Fuja’ahtidak

“BA. vol. XI, ms. 122—23;Tab.11/764;IbnA’tham, vol. I, fols. 25 lA—B; Mubarrad,al-Kamil, vol. III, ms.347;Dhahabi, Tarikh,vol. III, ms.127,203,IbnAbi al-Hadid,Shari,, vol. I. ms. 392; Ibn Kathin,Bidayah,vol. VII, ms. 294.

691bnHazm,Anzib, ms. 212;Ibn Dunayd, lshiiqdq.ms. 205;IbnKhallikin, WaJaydi,vol. IV, rns.93 dan94;Maqdisi,al-Bad’, vol. VI, ms.33; Ibn al-’Imid, Shadhardial-Dhahabfiakhbdr mandhahab, Qähirah, 1350 H., vol. I, ms. 87.

70Levi Della Vida, “Katani bin al-Fuja’a”, EncyclopaediaoJ Islam, 1st. Edition,Leiden, 1913—38;5. al-Qalamawi,Adabal- Khawar(j, Qihirah, 1945, ms. 61.

711bn Khallikin, WaJaydi,vol. IV, ms. 93.72Tab.,11/764;Ibn al-Athin, al-Kamil, vol. IV, ms. 286; Dhahabl,Tarlkh, vol. II, ms.

382.1~BA.vol. XI, ms. 123.

187


metebihi daripadasepuluh tahun, iaitu suatu jangka masayangdisahkanoleh at-Dhahabi.’4

Qatanibin al-Fuja’ahadalahseorangpemimpinkaum Azaniqahyang paling terkemukadan berpengaruh.Riwayat hidup beliau,sepertijuga niwayathidup kebanyakanpemimpin Azaniqah,tidakdisebutkansecarameluasdalamsumber-sumbersejarahsehinggalahmenjelang tahun 64 H./684 M. manakata munculnya pem-berontakan Azaniqah. Watau bagaimanapun,sejak tahun 42H./662 M. tagi Qatari sudah bergiatdalam bidang ketenteraanbersama-samatenteraUmayyahyangdihantaroteh ‘Abduttah bin‘Amir dan Ba~rahke Tabanistanuntuk berkempen.75Padatahun64H./684M. iaitu ketikametetusnyapemberontakanAzaniqah,Qataniturut sama dalam pemberontakantersebut bersama-samasukukaumnyadan Tamimyangtidak bersetujudengansikapIbn ZiyadyangmemihakpadasukuAzddi Ba~rah,danberpindahke al-Ahwazbersarna-samakaum Azaniqah.Sejak itu pengaruhdankekuasaanQafari di katangan pemimpin-pemimpin Azaniqah, khususnyaselepaskematianNafi’ bin at-Azraqal-Ijanafi, semakinbertambahkuatsehinggatahbetiauditantikpadatahun69 H./689M. Sepanjangpemerintahannya,witayahFansdan Kirman, terutamadi kawasansekitarJlruft, Kirman, tetah menjadisebagaipusatpemenintahanmereka,dan ke sanatahbiasanyamerekakembati (dar hj/ratihim)apabitasetesaidanipadamenjatankangerakanataudiburumusuh.76

Sebaik sahaja beliau ditantik, Qatar; bin at-Fuja’ah mutamengaturstrategiketenteraandi I~fahan.Padamutanyapengikut-pengikutnyamencadangkansupayamenyerangFans, tetapi betiautidak bersetuju,memandangkankedudukangabenornya,‘Umarbin‘Ubaydittah al-Qurayshi yang kukuh. Pada akhirnya merekamembuatkeputusan,setetahmendapatsokongandanbantuansertamengutip cukai dan daerah-daerahKirman, untuk menyerangBasrah metalui al-Ahwaz. Pembentukan semuta kekuasaanAzaniqahdi al-AhwaztelahmengancamkedudukanIbn al-Zubayrdi Ba~rah.Sekali lagi, keadaandi Ba~rahtelah disetamatkanolehal-Muhattab,yangpadaketika itu menjadigabenordi Mawsit dan

~~Dhahab1,Tarlkh, vol. III, ms. 127 dan203.75Khalifah,Tdrikh, vol. I, ms. 189.76C.E. Bosworth,op. cit., ms. 37—56.

188

PERKEMBANGAN PARTI KHAWARU

Jazirah,danbetiaudipanggildatangdengansegerake Ba~rahuntukmemerangiAzaniqah. Di kawasanSulaf, betiau bersamadenganpasukantenteradan Ba~rahtetahbertemudengantenteraAzaniqah,dansetetahtapanbulan berperang,tenteraAzariqahtetahtertewasdandihatauke Ramhurmuz.77Padamasayangsama(72 H./692M.)Mus’ab bin at-Zubayr tetah terbunuhdatam satu pertempurandengan‘Abdut Matik di Maskin. DenganterbunuhnyaMu~’abbinat-Zubáyrmakaberakhirlahkekuasaanahti ketuargaat-ZubayrdiIraq. Sementaragerakan dan penentanganAzariqah, di bawahpimpinanQatani bin at-Fuja’ahat-Tamimi,terus majupadamasapemenintahan‘Abdut Matik bin MarwansehinggaQatariterbunuhpadatahun 78 H./698M. semasaal-Ijajjaj.

ii. KhawArij BarnNajdiyyahdanPenentanganterhadapIbn al-Zubayr

Padatahun 64 H./684 M. orang-orangdi al-Yamamahtetahberkumput di at-Ijijaz untuk menentangtentera Syria. Apabilatamatpeperanganmerekakembatisemulake at-Yamamah,ketikaAbu TatutSatim bin Matardari BanuZin’~,,bin Malik bin Sa’d bin‘Ati bin Malik bin Bakr bin Wa’il, ataumenurutat-Batadhuri,danBanu Mazin (Tamim) (atauseoranghambasahaya(mawla,) dansuku Tamim),78 tetah dipitih sebagaipemimpin dengansyaratbahawabeliauhanyamenjadipemimpindatamtempohsementarasebetumketibaanpemimpin yang tebih tayak dan berkebolehan.Pada tahun 65 H./684M. Abti fllti~ tetah berjaya menguasaikawasanal-Hadanim,salah sebuahtadangyang terbesardi at-Yâmamah,danmembahagi-bahagikanhasitpendapatannyakepadapengikut-pengikutnya.79Padaketika inilah Najdahbin ‘Amir al-Ijanafi mula muncul di al-Yamamah. Pada mulanya beliau

“Tab. 11/764—65; BA. vol. XI, ms 123—24; Ibn A’tham, vol. I, fols. 254—55;Mubannad,al-Kamil, vol. III, ms 347—48;Ibn al-Athln, al-Kdmil, vol. IV, ms. 286;Ibn Kathin, Bidiiyah, vol. VIII, ms. 294; Ibn Abi al-Hadld,Shari,,vol. I, ms. 392.

78Asal-usulatau nasabketununanAbil TillIt dinyatakandi dalamsumben-sumbersejarahdalambentukyangbenbeza-beza(Tab. 11/517 (ketununanBanliZimminbinBakr bin Wi’il); BA. vol. IVB, ms. 95 (dan ketununanBanu Mizin, Tamim); BA.vol. XI, ms. 81 (seonangmawla,hambasahaya,dani Banu Mazin, Tamim).

79BA.vol. XI, ms. 127;Mubanrad,al-Kamil,vol. III, ms. 285;Ibn al-Athin, al-Kamil,vol. IV, ms. 201; Ibn Khaldtln, ‘Ibar, vol. III, ms. 313.

189


dikatakantetah bekerjasamadenganAbu Tatut. Apabila Najdahberjaya merampaskaravanatauqafitah yang membawabarang-barangdan Ba~rahkepadaIbn at-Zubayrdi Mekah, betiau telahmembawa semuaharta rampasanitu kepadaAbu flIut di al-Hadanim, dan harta-harta itu tel~h dibahagi-bahagikan.8°Walaupun adanyakenjasamadan sefahamanantaraNajdahdanAbu Tamut, pendudukat-Yamamahtetahmemilih Najdahsebagaipemimpinmerekayangbarupadatahun66 H./685M. Najdahbin‘Amir padaketika itu baru berusiatiga puluh tahun,tetapisudahmenjadimasyhurdi kalangananggota-anggotasukukaumHanifahdi at-Yamamah.8’Sumber-sumbersejarahmenggetarkanpengikut-pengikutnya sebagai al-Najdiyyah, mengambit sempenanamaNajdah bin ‘Amir. mi tidaktah bererti bahawasemuapengikutNajdahdan sukukaum Hanifah,tetapibanyaktagi sukukaum lainyangmenyertaigerakanNajdahdan digotongkandalam golonganal-Najdiyyah.

PemilihanNajdahbin ‘Amir sebagaipenggantiAbu Talut tetahmenimbulkan pertanyaandan perbincangandi katangan ahlisejarah.Dixon menganggapbahawaNajdah bin ‘Amir adalahseorangpemimpin yang berpengaruhdi katanganpendudukat-Yamamah,dan dengansebabitu beliaudipitih menjadipemimpinbaru kaum al-Najdiyyah.82Yang sebenarnyabukanitu saja yangmenyebabkanbetiau dicatonkandan seterusnyadipilih menjadipemimpin,tetapi sebabyangpalingutamabetiaudipitihiatahotehkeranabeliauseorangdanipadaanggotasukuHanifah;pendudukdial-Yamamahkebanyakannyaterdini danipadaanggotasukukaumyangsama.Jaditidak hairanlahAbu Tatut,dan sukuTamim(ataumawla’?) disingkir dartjawatannyauntuk digantikandenganrakansesuku mereka, Najdah bin ‘Amir at-Ijanafi. Sesungguhnya,kebanyakanpengikutNajdahbin ‘Amir adalahterdini danipadasukukaumIjanifah (kharajaNajdahbi-al- Yamdmahfiqawmihi).83KaumBanu Ijanifah pernahhidup bebasdan merdekasejak zamanNabi

80BA.vol. XI ms. 128; Ibnal-Athir, al-Kamil, vol. IV, ms.20l;Ibn KhaldiIn, Ibar,vol.III, ms. 313.

“Tab. 11/401—402;Dixon, op. cit., ms. 170.“Dixon, op. cit., ms. 170.“BA. vol. IVB, ms.47dan96; Tab.11/401;TdrIkh al-KhulaJd’,tanpapenganang,ed.P.

Gniyaznevntch,Moscow, 1967, ms. 96.

190

PERKEMBANGAN PARTI KHAWARJJ

lagi. Mereka mempunyaipemimpin-pemimpinyang berpengaruhseperti Musaylimah al-Kadhadhab yang te!ah melakukanpenentangariyanghebatterhadapkerajaanIslamdi MadinahdalamperangaI-RiddahpadamasaKhalifah Abu Bakr.Merekajugacubamenguasaianggota-anggotasukuArab di sekitara1-Yam~mah,ditengah-tengahSemenanjungArab.Tindakanyangserupa,walaupundalambentuk Islam,akandiulangi oleh pemimpinmereka,Najdahbin ‘Amir al-Hanafi.

Setelah menerimapengakuantaat setia daripada pengikut-pengikutnya,Najdahbin ‘Amir al-Ijanafi punmelakukanseranganke atasDhu al-Majazdanke atassuku-sukuKa’b bin Rabi’ahbin‘Amir bin Sa’~a’ahdan qabilahHaw~zin.84Padatahunberikutnya(67 H./687M) beliaubersamadenganpengikut-pengikutnyaseramai3,000orangpergipulake kawasanpantaitimurlaut Bahrain,denganmewakilkan ‘Umarah bin Salam al-Hanafi untuk menjagaal-Yam~mah.Tujuanmerekapergi ke Bahrainialahuntuk menguasaisuku-suku‘Abd al-Qays,yangmerupakansuku-sukuyangpalingberpengaruhdan mempunyaianggota-anggotayangterbanyakdiBahrain.Apabila sampaidi al-QatifkaumNajdiyyahtelahdisokongoleh suku-sukual-Azd. Orang-orangAzd telahmenaruhharapandan kepercayaankepada Najdah bin ‘Amir dan pengikut-pengikutnyadalamusahauntukmenjatuhkankekuasaansuku-suku‘Abd al-Qays dan Bahrain;apabilacita-cita mi terlaksana,mereka(suku kaumAzd) berharapagarmerekadapatmenguasaikawasantersebutsecarabersendirian.Denganberkatpertolongankaum AzdNajdiyyah telah berjaya mengalahkankaum ‘Abd al-Qays danmembunuhramaidaripadamereka,danyangselainnyaditangkap.Kecuali segelintirkecilsahajayangdapatmenyelamatkandin,tetapimerekatelahdi buruoleh al-Mutarnih,menurutpenintahbapanya,Najdahbin ‘Amir. Dalamsatupertempurandial-Suair,al-Mutarnibtelah ditewaskan dan dibunuh oleh tentera ‘Abd al-Qays.Bagaimanapun,kawasan Bahrain jatuh sepenuhnyake bawahkekuasaanNajdiyyahpadatahun69 H./689 M.85

84BA. vol. XI, ms. 128—29; Ibn al-Ath~r,aI-Kdmil, vol. IV, ms. 201—202;Dhahab!,Kitab Duwalal-Islam,Hyderabad, 1337 H., vol. I, ms. 36.

85BA.vol. XI, ms. 130—31;Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. IV, ms. 202; Ya’qUbl, Tdrikh,vol. II, ms. 263; Ibn Khaldun, ‘Ibar, vol. II, ms 313—14;Ash’ari, Maqdldt, ms. 90.

191


PengaruhdankekuasaanNajdiyyahyangsemakinbertambahitutelah mengancamkedudukanIbn al-Zubayr di al-Hijãz. Bagimengatasipengaruhdan kekuasaanNajdiyyah, ‘Abdullah bin al-Zubayrtelah melantik adiknyaMu~’abuntuk menjadigabenordiBasrah. Sebaik-baik sahaja beliau dilantik, Mus’ab terusmenghantartenteradan Basrahberjumlah 14,000 (atau 20,000)orang untuk memerangi Najdah bin ‘Amir dan penyokong-penyokongnya,yang pada ketika itu sedangberadadi al-Qatif,Bahrain. Tentera Mus’ab telah dapat ditewaskanoleh tenteraNajdahbin‘Amir. BerikutankemenanganmiNajdahbin‘Amir cubapula menentangkaum Azd di ‘Um~n,dandalamkempenmi beliaumenghantar panglimanya, ‘Atiyyah bin al-Aswad al-I-Ianafibersama-samatenteranyake ‘Um~n,yangpadamasaitu dikuasaioleh sukuMU, di bawahpimpinan ‘Abb~dbin ‘Abdillah bin al-Julandah.Dalam gerrakanmi ‘Atiyyah telah berjaya menawan‘Umän. Beberapa bulan kemudian, beliau telath menyerahkan‘Uman kepadawakilnya, Abu al-Qasimal-Hanafi, tetapi Abu a!-Qasimtelahditewaskandandibunuholeh anak-anak‘Abbad, iaituSa’id dan Su1aym~n;akibatnya‘Uman telah kembali semula dibawahkekuasaansukukaum ‘Abb~d(Azd).86 -

Sementaraitu ‘Atiyyah bin al-Aswadal-Ijanafi telahmengambildaya usahauntuk mendirikan kekuasaannyasemula di ‘Umän,tetapi beliau tidak berjaya, kerana penduduk ‘Uman tidakmenyokongnya.Justeruitu ‘Atiyyah danpengikut-pengikutnyadanberbagaisukukaum,iaitu Hanifah,Tamim,dan‘Abd al-Qays,telahmerentasTeluk Parsi untuk menyertai rakan-rakansuku kaummerekayang beradabersama-samakaum Azariqah di wilayah-wilayah timur Negeri Iraq.87

Pada tahun 68 H./687M. Najdah bin ‘Amir telah berjayamenguasaiK~im,sebuahkawasandi utaraBabrain,danmemungutzakat daripadasukukaum Tamimdi sana.Dan Kazim, NajdahmenghantarAbti Fudayk,‘Abdullah bin Thawr al-Tha’labi,salahseorangdaripadapenyokongnyake al-YamAn. Dalamgerakanmi

86BA. vol. XI, ms. 314; Ibn al-Athlr, al-Kamil, vol. IV, ms. 203; Ibn KhaldUn, Ibar,vol. III, ms. 314.

87BA.vol. XI, ms. 135dan 148; Tab. 11/517,520,dan588; Khallfah, TàrIkh,vol. I, ms.252.

192


Abu Fudayktelahberjayamenawansebahagianbesardaripadaa!-Yaman, termasukSan’a’ dan 1-ladramaut,dan be!iau memaksapenduduknyamembayarzak~t.88Akibat kejayaanitu Najdahbin‘Amir mempunyaipengaruhdan kuasayang!ebih besardaripadaIbn a!-Zubayr,89dan be!iau enggantunduk kepadanyadanjugakepada ‘Abdu! Malik bin Marw~n. Kha!ifah ‘Abdul Malikdikatakantelahcubauntuk berbaik-baikdenganNajdahbin ‘Amiral-Ijanafi dengan menawarkanjawatan gabenor a1-Yam~mahkepadanya,membebaskansemuatanggungjawabterhadapwangyangdipero!ehinya,memaafkanpembunuhanyangdi!akukannya,dengansyaratbe!iaumentaatidan memberisokongankepadanya,tetapi semuanyate!ahdito!ak oleh Najdahbin ‘Amir.9°

Padatahun yang sama(68 H./687 M.), Najdahdan pengikut-pengikutnyaberjum!ah860 (atau2,600)orangpergike MekahuntukmenunaikanfarduHaji. Merekabenar-benarbersendiriandanbebasdaripadaKha!ifah ‘Abdu! Malik danIbn a!-Zubayr,9’menunjukkanpengaruh dan kekuasaanmereka bukan sahaja ke atas a!-Yam~mah92tetapi juga ke atas kawasan-kawasansekitarnya,khususnyaa!-Bahrain. Sete!ah se!esai menunaikanfardu Haji,nampaknyaNajdah bercadangpula untuk menziarahiMadinah,tetapibe!iautelahmengubahha!uannyadanmengarahke fl’if o!ehkeranabe!iaute!ah diberitahubahawapendudukMadinah akanmemerangi be!iau juga sekiranya be!iau memasuki kawasantersebut.93Sebe!umsampaike Th’if, NajdahkemudiannyamajukeBahrain,untuk membuatbeberapaper!antikan.A!-’jirtIq (Ijaraq)

88BA.vol. XI, ms. 136—37;Ibnal-Athlr, al-Kamil,vol. IV, ms.203; Ibn KhaldUn, Ibar,vol. III, ms. 314.

89Tab. 11/737;J.Wellhausen,The Arab Kingdomandits Fall, tr. M.G. Weir, Beirut,1963, ms. 200.

90BA.vol. XI, ms. 314; Ibn al-Athir, al-Kilmil, vol. IV, ms. 205; Ibn KhaldUn, Ibar,vol. III, ms. 315; Shahrastani,Milal,ms. 92.

9Tab.11/782—83;Khalifah,Tiirikh, vol. I, ms. 260;BA. vol. XI, ms. 137; Ibnal-Athlr,al-Kdmil,vol. IV, ms. 203; Ibn Khaldiin, (bar,vol. III, rns.314; Dhahabi,Tarlkh,vol. III, ms. 297; Duwalal-Islam,vol. I, ms. 36; Ibn Kathir, Bidayah,vol. VIII, ms.294—95.

92BA. vol. V, ms. 261.93BA. vol. XI; ms. 137; Ibn al-AthIr,al-Kdmil, vol. IV, ms. bahkanorangyang paling

warakdantidakaktif seperti‘Abdullah bin ‘Umarbin al-Khattib dikatakantelabmenyertai bersama-samamereka yangbersediauntuk memerangi Najdah bin ‘Amiral-Hanafi.

193


al-Hanafi di!antik untuk menguasaiTh’if, Taba!ahdan a!-Sar~t,Flitjib bin I-Iamisah (Sa’d) a!-Tathl dan ‘Amir bin kIumm~ma!-‘Uqay!i untukmenguasaikawasanutaraNajrandengantugas-tugastertentu,iaitu memungutzakatdaripadasukukaumBanti Hi!ã! danNumayr. Najdahsendiri tingga! di Babrain,dan dan sanabeliaute!ah menge!uarkanperintahsupayamenyekatbeka!anmakanan(mirah) daripada al-Bahrain dan a!-Yam~mahke Mekah danMadinah, dengantujuan untuk mencabarkewibawaanIbn a!-Zubayrdi a!-~ij~zdandi Iraq.94Apabi!akeadaanmerekamenjadikukuhsete!ahmendapatsokongandaripadasukukaum Tamimdan‘Abd a!-Qaysdi Bahrain,Najdahbin ‘Amir dan pengikut-pengikutnyacuba seka!i !agi untukmenguasaisemu!a‘Uman,yangdikuasaio!eh‘Abb~dbin ‘Abdiilaha!-Azdi. Di sanamerekate!ahmendapattentanganhebatdaripadasuku kaum Azd.95 Berikutan peristiwami ber!aku!ahperse!isihanfaham antara Najdah dan pengikut-pengikutnya.Sebab-sebabutamakepadaperse!isihani, sebagaimanayangdinyatakano!ehsumber-sumbersejarah ia!ah antara !ainnya oleh keranaNajdahte!ah menghubungimusuh mereka,Kha!ifah ‘Abdu! Ma!ik binMarwan, dan mengurniakan kepada be!iau anak perempuanKha!ifah ‘Uthman bin. ‘Affàn, yang ditawansemasame!akukanseranganke atasfl’if;96 pemberianwang sebanyaksepu!uh ribudirhamolehNajdahkepadaMa!ik bin Misma’ bin Shih~bbin SayyAral-Tha’!abi dan suku Bakr bin Wall, keranamerekasama-samamencariper!indungandi a!-Yamamah;97keranaketidakadi!annyadalampembahagianhartafay’di ka!angantenteranya;98dankeranabe!iaumengagihkanhartaJay’kepadaorang-orangkayadantidak

°4BA.vol. XI, ms. 139—40;Ibn al-Athlr, al-Kdmil, vol. IV, ms. 2—204; Ibn KhaldUn,‘Ibar, vol. III, ms. 315.

°5BA.vol. XI, ms. 131—32,dan 140—41; Ibn al-Athir, al-Kämil, vol. IV, ms. 205.96BA.vol. XI, ms.137:38dan 143; Ya’qUbi, Tdrikh, vol. II, ms. 272—73;Ibn HabIb,

Mubammadbin Habib,Asma~al-Mughtalinmm al-Ashrãf,Qãhirah,1954,ms. 179;Ibnal-Athir, al-Kamil, vol. IV, ms.205;IbnKhaldtin, ‘Ibar, vol. III, ms.315;Ash’ari,Maqildt, ms. 92; Sbabrastanl,Milal, ms. 92. -

97BA.vol. IVB, ms. 143, vol. XI, ms. 156, 158;Ya’qiibi, Tdrikh, vol. II,ms. 273; Ash’arl,Maqdlfft, ms. 91—92; Ibn Hajar, Isabah,vol. III, ms. 485; Ibn Habib, Asma’ al-Mughtiilin,ms. 179.

98Ibn al-Atbir, al-Kãmil, vol. IV, ms. 205; Ibn Kbaldun, ‘Ibar, vol. III, ms. 315;Asb’ari, Maquilãt, ms. 91.

194


kepadaorangyangmemerlukannya.99Mereka telah memecat Najdah bin ‘Amir dan jawatannya.

Sebagai penggantinya, mereka pada mulanya mencadangkanseoranghambasahayamawlix, Th~bita!-Tamm~r,tetapi akhirnyamerekamembuatkeputusanuntukmemi!ih seorangdan keturunanArab yang merdeka. Ini menunjukkanbetapakuatnyaperasaanperkauman mereka, melebihi daripada kepercayaanterhadapdoktrin Khawasij.’°°Mereka memintaThabit memi!ih pemimpinbarudan keturunanArab, danbeliau te!ahmemilih AbtI Fudayk‘Abdu!!~hbin Thawral-Tha’labidan sukukaumBakrbin Wa’il.10’Bagaimanapun,menurut a!-Baghdadi dan Ibn Abi a!-Hadid,pemilihan itu bukan!ahdibuat oleh Thabit, tetapi Najdahsendiriyang melantik Abti Fudayksebagaipenggantinyasebelumbeliaudipecat dan jawatan.’°2Mengikut a!-Baghd~dilagi, berikutandaripada pemilihannya, Abti Fudayk telah menunjukkankebenciannyaterhadapkaum Ijanifah. Sepeninggalanpengikut-pengikut Najdah pergi berkempendi sepanjangkawasanpantaiselatanal-Yaman,Abti FudayktelahmerancanguntukmembunuhNajdah; pemimpin suku kaum Uanifah.103Ini telah sampai kepengetahuanNajdahdaRsete!ahituNajdahme!arikandin ke salahsebuahkampungdi Hajr. Apabila kampungitu diketahui be!iaupergi pula berlindung denganBanti Tamim, denganrancanganuntukmenyertaiKha!ifah ‘Abdu! Malik bin Marwtin di Damsyik,tetapiAbu Fudayka!-Tha’!abidanpenyokong-penyokongnyate!ahcepatsedardan terus membunuhNajdahbin ‘Amir a!-Ijanafi.’°4Sete!ahitu penyokong-penyokongNajdahte!ahmenuntutbelaataskematianNajdah.SalahseorangdaripadamerekabernamaMuslimbin Jabir te!ah menikamAbti Fudayk, tetapi Abti Fudaykhanya

~°Ash’arI,Maqöldt, ms. 92.‘°°Dixon,op. cit., ms. 173.‘°‘BA.vol. XI, ms. 143; Ya’qUbi, Tdrlkh, vol. II, ms. 273; Ibn Habib, Asma’al-

Mughtãlin,ms. 179; Ibn al-Atbir, al-Kdmil, vol. IV, ms. 206; Ibn Kbaldun, ‘Ibar,vol. III, ms. 315; Ash’ari Maqãldt,ms.92.

102Bagbdadi,al-Farq, ms. 92; Ibn Abi al-Hadld,Sharh,vol. I, ms. 381.‘°~BagbdãdI,al-Farq,’ms. 69.‘°4BA.vol.XI, ms. 144—45;Tab.11/829;Khalifab,Tilrlkh, vol. I,ms.263; Ibnal-Atblr,

al-Kulmil, vol. IV, ms.206; IbnKbaldiin, ‘lbar, vol. III, ms. 315; Ibn Abi al-Hadld,S/tar/i, vol. I, ms. 381; Asb’ari, Macjullult, ms. 92; Sbabrastinl,Milal, ms. 92;Bagbdadi,al-Farq, ms. 69.

195


tercedera,sedangkanMuslim dibunuho!eh pengikut-pengikutAbtiFudaykpadaketika itu juga.’°5Sete!ahberadaenambu!an di a!-Yamamah,yangkebanyakanpenduduknyaterdini danipadasukukaum Hanifah, Abti Fudayk di!aponkan telah memenintahkanpengikut-pengikutnyasupayameningga!kandaenahitu, o!eh kenanakatanya tidak ada faedahnyaduduk bersama-samasuku kaumHanifah.Abti Fudaykdan nakan-nakannyakemudiannyamemiliha!-Babrainsebagaipusattenteramerekayangbanu.’°6

MenyedaritentangbahayaAbtI Fudayk,Mus’ab bin al-Zubayr,gabenor Ba~rah,te!ah mengarahkantentera Basrah, di bawahpimpinan Mukiammad bin ‘Abd a!-Rahman bin a!-Iskaf, untukmemerangiAbti Fudayk,malangnyaserangantenteraBasrahte!ahdapat dipatahkano!eh Abti Fudayk. Sete!ah itu Abti Fudaykmenghadapipu!aserangandan tenteraBa~rahdana!-Bahrain,yangdipimpin oleh Ziy~da!-Qurayshi, tetapi sekali !agi be!iau te!ahberjayamenewaskantenteratersebut,dan membunuhZiyad a!-Qurayshi,sementarapengikut-pengikutnyalan bertaburan.’°7mibolehjadi merupakanpercubaanseriusyangterakhir yangdibuato!ehIbn a!-ZubayruntukmenghapuskanKhawarij BaruNajdiyyahdi SemenanjungArab, dan sete!ahitu diikuti pu!a o!eh kematianMu~’abbin al-Zubayr pada tahun 72H./692M. Bagaimanapun,penentanganIbn a!-Zubayr(‘Abdul!ah, Mu~’abdanahli keluargamereka) serta penyokong-penyokongmereka terhadap kaumNajdiyyah di SemenanjungArab telah membukaja!an kepadaKhalifah ‘Abdul Malik untuk menghapuskankekuasaanAzMiqahdan Iraq.

iii. ‘Abdul Malik bin Marwin dan Penentangannya terhadapNajdiyyah dan Azlriqah

SetelahIbn a!-Zubayr tewas,Khalifah ‘Abdu! Ma!ik pu!a yangakan menghadapai penentangankaum Khawarij Baru, Najdiyyah

‘°5BA.vol. XI, ms. 147,BA/ms.vol. II, rns.77; Ibnal-Atblr, al-Kulmil, vol. IV,ms. 206.‘°6BA/ms.vol. II, ms.77; Dbababi,Tulrikh,vol. III, ms.III; IbnKatbir,Bidulyah,vol.

VIII, ms. 324.‘°‘BA/ms.vol. II, ms. 77—78; Khallfah,Tank/i,vol. I, ms.III (dalamperistiwatabun

71 H.).

196


danAzaniqah.PihakKha!ifah terpaksamemerangikaumpencabartersebutdemi untuk menjaminkekuasaandan kestabi!andi Iraq.

Mu!a-mu!a beliau mengarahkanperhatiannyakepada kaurnNajdiyyah di Semenanjung Arab. Abu Fudayk a!-Tha’labi,pemimpin agungyang terakhir bagi Najdiyyah, padaketika itu,masih berpengaruhdi SemenanjungArab. Beliau mempunyaitentera yang kuat (12,000 orang) yang kemudiannyaberjayamenewaskantenteradan Basrah, berjumlah 1 2,000 orang, yangdihantar oleh Kha!ifah ‘Abdu! Malik.’°8 Memandangkankedudukan yang berbahayami, Khalifah ‘Abdul Ma!ik pu!amenghantarsatuangkatantenterayangbesarlagi, berjum!ah21,000orang, yang diambi! berkhidmat dan Ktifah dan Ba~rahbagimenentangtenteraAbti Fudayka!-Tha’labi, yangpadaketika itusedang menguasai a!-Babrain.’°9 Kemudian berlaku satupertempuranhebatantarakeduapihak di kawasanal-Mushaqqar,pelabuhanbesardi al-Babrain. Setelah!ima han berperangAbtiFudayk pun tertewas,oleh kerana,menurut kebanyakandumberArab, ramai di antara penyokong-penyokongnyatelah lan danmedanpeperangan.Akibat daripadaitu, Abti Fudayk dan !ebihkurang6,000pengikutnyayangsetiatelahterbunuhdan800 orang!agi yangditangkap,sementarayangbakinyadapatmelarikandin,tetapi akhirnyadapatditangkapsemuanya.”°

DengankematianAbti Fudaykal-Tha’!abipadatahun73H./693M.makaberakhinlahpenentangankaum Najdiyyah di SemenanjungArab. Namun demikian, kaum Az~niqahyangdipimpin olehQataribin a!-Fujtaha!-Tamimi,masih!agi berpengaruh.Merekasekarangsedangmenguasaiwilayah Khuzistan, Fans dan Kirman, dan

‘°tBA/ms.vol. II, ms. 76—77,78—79(BA.vol. IVB, ms. 152—53);Ya’qubi, Tarikh,vol.II, ms.829, Dbahabi,Tdnikh,vol, III, ms.III; Ibn al-Athir, Tuinikh,vol. IV, ms. 345;SibtIbnal-Jawzi,KitãbMin7it al-Zaman,British Museum,no.Add. 23277,vol. VI,fol. 4B; Ibn Kbaldun, ‘Iban, vol. III, ms. 322; Ibn Kathir, Bidulyah,vol. VIII, ms.344; al-Bagbdãdi,‘Abd al-Qidir, Khizdnatal-Adab,Qahirah,1929,vol. II, ms. 97.

‘°9BA/ms.vol. II, ms. 77, 80—81;Tab:11/852;SadUsi,Had/if, ms. 78; Ibn al-Athlr, al-Kulmil, vol. IV, ms. 362; Dhababi, Thnikh, vol. III, ms. 115—16; Ibn al-Jawzl,Man’uit, vol. IV, fol. 3B; Ibn Kbaldün, ‘Iban vol. III, ms. 322; Baghdidi,Khizanat,vol. II, ms. 97.

“°BA/ms.vol. II, ms.76,8 1—84;Tab.11/852—53;Ibn al-Athlr, al-Kulmil,vol. IV, ms.362; Dhabibi, Tarikh, vol. III, ms. 115—16;Sadusi,Had/if ms 78; ShabrastAnl,Milal, ms. 92; Baghdãdi,al-Fanq,ms. 70; Ibnal-Jawzl,Min7it, vol. VI, fol. 5A; IbnKhaldtin, ‘Iban, vol. III, ms..322;Baghdadi,Khizilnat, vol. II, ms. 97.

197


mengancamkedudukanBa~nah.Sementanaitu, a!-Muhal!abbin Abi

Sufnahal-Azdi danpengikut-pengikutnyamasihbenperangdi pihakIbn al-Zubayr.Apabila benitakemenangantentenaKha!ifah ‘Abdu!Ma!ik danpembunuhanMu~’abbin a!-ZubayrsampaikepadakaumAzaniqah, yang terakhin menyampaikanpula benita itu kepadatentenaBasnah,denganharapanagan benita itu akan menga!ihperhatianorangBa~rahuntuk menentangkeluargaUmayyahdanmembiarkan mereka bersendinian. Kaum Azariqah jugamengharapkanbahawaandainyami gaga!perpecahandi kalangantentenaBa~nahakanberlaku.Wa!aubagaimanapun,tenteraBasnahengganuntuk membiankankaum AzAriqah bermaharajale!a,danmemutuskan untuk memihak Khalifah ‘Abdul Malik bagimenentangkaum Azaniqah. Untuk membalas budi baik mi,Khalifah Abdu! Malik te!ah mengesahkanjawatan al-Muhallab,pemimpin tentena Bagah, sebagai panglima perang untukmenentangkaum Az~niqah. -

SetelahgagalnyamemujuktenteraBa~rah,Qatanibin a!-Fuja~ahpun menginimkandua orangpanglimanyayang terdini danipadaSalib bin Mihraq (atauMuhaniq) a!-’Abdi dan Sa’d bin a!-Ta!A’ibensamadengantenterasenamai900 orangdan 700 onangten~enaberkudabagi tiap-tiap seorangbagi menangkissenangantenteraBa~rahyangdihantano!eh Khalid bin ‘Abdilah bin Asid, gabenorBa~nahyangbarudilantik.DalampentempunandiDarabjind,tentenaAzariqahtelah benjayamengalahkantentenaBa~rahdan namaidiantaramenekatelahtenbunuh,danse!ainnyaadayangditangkapdanada yang sempat melanikan din.’11 Apabi!a mendenganbenitakekalahani, pihak Khalifah ‘Abdul Malik mengarahkanKhalidsupayamenyusunsemulapasukantentenayangbarudan Ba~rah.Padaketika itu, bukan sahajaonangAnab, ma!ahanyangbukanArab, yangdipimpin oleh Fayruz IIu~ayn,onangyangtenkayadikalanganbukan Arab di Basnah,telah tunut menyokongKhã!iduntukmemenangikaumAzaniqah.Padamasayangsama,Bishnbin

“BA/ms. vol. II, ms. 61—62, 63—65 (BA. vol. IVB, ms. 164, 168); Tab.11/822—25;Mubarrad,al-Kamil, vol. III, ms. 353—55;Ibn A’tham, vol. II, fols. 62A—63B; Ibnal-Athir, al-Kulmil, vol. IV, ms. 342; Ibn al-Jawzl,Min’dt, vol. VI, fol. 4A; IbnKhaldun, ‘Iban, vol. III, ms. 320; Ibn Abi al-Hadid,S/ian/i, vol. I, ms. 393—94;Ghunanal-Siyan, tanpapengarang,manuskrip,Bodlein Library, Oxford, fols.9A-9B.

198


Manwan,gabenonKtifah, juga dianahkano!eh ‘Abdul Malik untukmenyediakanreknutbanubagi tujuanyangsama.Denganmematuhipenintah Kha!ifah, gabenonKtifah menghantaraskar-askandaniKufah seramai5,000, yang dipimpin o!eh ‘Abd a1-Rahm~tnbinMuhammadbin al-Ash’ath bin Qays al-Kindi. Sete!ahbenpenangse!amaempatpuluh han,tentenaAztiniqah te!ahdapatditewaskandan dipaksabenundunba!ik ke 12

Kha!id, gabenonBasnah,kemudiannya,menghantanDa’tid binQadham pu!a, yang disentai o!eh tentera dan Kufah di bawahpimpinan ‘Attab bin Wanaqa’ al-Riyãhi, untuk membunu kaumAzMiqah. Gerakanin berakhindengankegagalandanKhtiuid te!ahdisingkindan jawata’n,danBasnahdigabungkandi bawahkekuasaangabenonKtifah, Bishn bin Manwan.”3 A!-Muha!!ab tclah di!antiksemula o!eh Kha!ifah Abdu! Ma!ik sebagaiketua umum bagimemenangikaum Azitniqah dan membeni kebebasankepadanyauntuk menyediakanangkatantenterabanu dan Ba~rah.Hampinsemuapanglimapenangda!amgenakanmi di!antik danipadasukukaum Azd. Kenjasamayangdibenikanolehnyatelahmembolehkana!-Muhal!abmengepungkaumAzaniqahdi Ramhunmtiz.”4Sejunusse!epaskematianBishr bin Manwan,namaipengikut a!-Muha!labdan ‘Abd a!-Rahmanbin Mikhnaf telah ba!ik ke tempatmasing-masing,denganmeninggalkanal-Muha!lab bensendinianbensama-sama suku kaum Azd untuk memenangi Azaniqah”5 Dalamkeadaanyang begini, Qatani bin a!-Fuja’ah, pemimpin kaumAzAniqahtelahmengambilkesempatan,danmenasihatkanpengikut-pengikutnya supaya tidak membuang masa untuk me!akukansenanganke atasa!-Muha!lab,namunsebahagiandanipadameneka

“2BA/ms. vol. II, ms. 61—62; Tab. 11/825—27;Ibn A’tharn, vol. II, fols, 60B—61B;Mubarrad,al-Kilmil, vol. III, ms. 349—53; Ibn al-Athir, al-Kulmil, vol. IV, ms.342—44.

‘‘3Tab.11/827—28;BA.vol. IVB, ms. 158—59; Ibnal-Athlr, al-Kulmil, vol. IV, ms. 344.“BA/ms. vol. II, ms. 66; Tab. 11/855—57; Ibn A’tham, vol. II, fols. 66B—67A;

Mubarrad,al-Kulmil. vol. III, ms. 364—65; Ibn al-Athir, al-Kilmil, vol. IV, ms.365—66; Ibn al-Jawzi,Min7it, VI, fol. lOA; IbnKhaldun, ‘Iban, vol. III, ms. 90—91,323; Jbn Abi al-Hadid,S/ian/i,vol. 1, ms.395—96; Ibn Kathir, BidiFiya/i, vol. IX, ms.3; G/iunan, fols. lOA—lOB.

“Tab. 11/857—59;BA/ms.vol. II, ms. 67; IbnA’tham, vol. II, fol. 67A; Ibnal-Athlr,al-Kuimil, vol. IV, ms. 367; Mubarrad,al-Kulmil, vol. III, ms. 365; Ibn Khaldun,iban,vol. III, ms. 91; Ibnal-Jawzi,Min’dt, vol. VI, fol. IOA; G/iunan, fol. lOB; IbnAbi al-Hadid,S/ian/i.vol. I, ms. 396; Ibn Kathir, Bida,j’a/i, vol. IX, ms. 3.

199


itu seperti ‘Ubaydah bin Hi!a! a!-Yashkuni,tidak mahu menunutpenintahQatani. Pense!isihanfahamdi ka!angantentenaAzaniqahmenyebabkan nancangan untuk menyenang a!-Muha!!ab itutenbata!.’‘°

Oleh keranaKha!ifah ‘Abdu! Ma!ik menyedanitentangtekaddankegigihankaumAzaniqah,makabe!iaute!ahme!antika!-Hajjaj binYtisufal-Thaqafisebagaigabenonbanudi Iraq.Ketibaanal-I3ajjaj diIraq padatahun75 H./695 M. padahakik~tnya,menupakantitikpenalihanda!amsejarahdi nantaumi. Tegasdankasanmenupakansifat istimewa a1-Ijajj~j.Be!iau te!ah memaksaonangInaq untukbenpenang,jika tidak menekaakandihukummath”7 Sete!ahdibeniingatan i, tentenaBasrahdan Ktifah yangte!ah ba!ik, kemba!isemulakekhemahmenekadi Ramhunmtiz.Padamasayangsama,a!-Hajjtij te!ah membeni kebebasankepada a!-Muha!!ab untukmenguasaicukai tanahbagi semuakawasandi antanaFansdenganBagah. Ini membolehkana!-Muha!!ab mengatasipuak Az~niqahdan mengha!aumenekadan Ramhunmtizke Sabtir.Setelahitu a!-Muhal!ab manapu!a ke anah Kazntin, tempatbe!iau mendinikankhemahnya.Apabi!a ‘Abd a!-Rabmanbin Mikhnafdantentenanyatiba di situ meneka benkhemahsecanabenasingan.Puak AzAniqahte!ahme!akukansenangankeataskhemahal-Muha!!ab,tetapitidakbenjayao!eh kenanakhemahitu di ke!i!ingi o!eh pant.Kemudianmenekamenyenangpu!a khemah‘Abd a!-Rabman,yangtendedahtanpapant di sekeli!ingnya.Keadaanmi membo!ehkanmenekamasukdanmenewaskantentenaKtifah yangdipimpin oleh ‘Abd a!-Rabman.Ramai tentenaKtifah, te!ah tenbunuhda!am senangantensebuttenmasuk‘Abd al-Rabmansendini.”8 Kegaga!anmi te!ahmenyebabkanKha!ifah ‘Abdu! Ma!ik menggantikan‘Abd al-Rahmandengan ‘Atthb bin Wanaqa’ sebagaipemimpin tentena

“°Ibn A’tham, vol. II. fols. 67B-68A: G/iunar, fols. IIA—lIB.“Tab. 11/865166;BA/ms. vol. II,ms. 67; Ibn A’tham, vol. II, fols. 69B—70A:

Mubarrad,al-Kuimil, vol. III, ms. 366; Ibn al-Athir, al-Kamil, vol. IV, ms. 375;Mas’udi, Munuij, vol. III, ms. 135; Maqdisi, al-Bad’, vol. VI, ms. 30; Is/ui/ian!,Aghani, vol. XIII, ms. 42; Ibn al-Jawzi, Min’iit, vol. IV, fol. 15B; G/iunan, fols.l3A—13B; Jahiz,Bajuin, vol. II, ms. 307-309.

“tTab.-11/875—76,944; BA/ms. vol. II, ms. 67-68; Mubarrad,al-Kuimil, vol. III, ms.370—73; lbn A’tham, vol. II, fol. 72A: Ibn al-Athir, al-Kuimil, vol. IV, ms. 388—89;Dhahabi,TiFinik/i, vol. 11, ms. 120; Ibn Khaldun,,‘Ibar, vol. III, ms.99, 323—24; IbnAbi al-Hadid,S/ian/i, vol. 1, ms. 397—98; Ibn Kathir, Bidulya/i, vol. IX, ms. 10.

200


Ktifah, tetapisetelah!apanbulan memimpin,‘Attab ditukankankekawasanlain untukmemenangiShabibbin Yazida!-Shaybani,yangpadaketikaitu mengancamkeselamatan tI’9

Pemengian‘Attab menyebabkanal-Muhallabmelantik anaknya,Ijabib, untukmengetuaitentenaKtifah untukmemenangiQatanibina!-Fuj~’ahdan pengikut-pengikutnya,yangpadamasaitu sedangmenguasaiFans. SenanainamapemimpinAz~niqahyang munculda!amgenakanmi, sebagaimanayangdibenikanoleh Ibn A’tharn,adalahsepentibenikut: Qatanibin al-Fujtah al-Mazni al-Tamimi,(ketua), ‘Ubaydah bin Hilal al-Yashkuni, ‘Arnn bin a!-Qin~a!-‘Anbani a!-Tamimi, Salib bin Mihnaq al-’Absi, ‘A~iyyahbin a!-Aswada!-&Ianafi, Shawdhabbin ‘Amin al-’Amini, Haythama1-Iy~di,‘Anza al-Munadi dan ‘Abdunnabbihi a!-Saghin.’2° Sete!ahmenga!amikekunanganbeka!anmakanandan tenputushubungandenganpenyokong-penyokongmeneka,puak AzAniqah, tenpaksameningga!kanFansdanpengi ke Kinman,untukmenekabenkubudikawasanJinuft setelahbenpenangselamalebih kunangsetahun.’2’

Mengenai latan belakang sejanah Wilayah Kinman, suatupenubahanbesantelah benlakudi wilayah tensebutpadatahun33H./650 M. tatkala sebahagiandanipadanyatelah ditawan olehtentenaAnabdan Ba~nahyangdipimpin o!eh ‘Abdullab bin ‘Aminiaitu sewaktudalam penjalanannyake Khun~s~n.Bagaimanapun,sebahagiandanipadatentena‘Abdullab bin ‘Amin dilaponkante!ahditinggalkan di Kinman untuk menenuskanpenakiukan.Dalamtempoh genakan in meneka telah benjaya menakiuki bebenapakawasandiJinuft,Hunmuzdanal-Quff.Kesandanipadapenak!ukanmi namaipenduduktempatante!ahmeninggalkantanahdantempatkediaman menéka. Tanah-tanahtensebut telah diambil dandiusahakanoleh onangAnab sendini danmenekamembayancukai

“°Tab.11/877—78,944; BA’ms. vol. II. ms. 69; Mubarrad,al-Kuimil, vol. III, ms.379-80; Ibn al-Athir. al-Kiimil. vol. IV. ms. 389—90;Ibn Khaldjin, ‘Ibar, vol. III,ms. 99; Ibn Abi al-Hadid,S/ian/i.vol. 1. ms. 400; Ibn Kathir,Biddya/i,vol. IX, ms.10.

‘20Ibn A’tham, vol. II. fol. 74A; bandingkan dehgan G/iunan. fol. l5B di sini~Abdurrabbihi al-Kabir bukanal-Sughiryangdisebut.

‘2’Tab.111003;BAms.vol. II, ms. 69— 70; Ibn al-Athir, al-Kiimil, vol. IV, ms.437; IbniVtham,vol. II. fols. 74A.80B. 82A—83A;Mubarrad,al-Kilmil, “ol. III, ms.379—80:I/tn al-Jaw:i, Min’uit. vol. VI, fol. 27V; Ibn KhaldUn, ‘I/tan, vol. III, ms. 99; Ibn AbiaI-Hadid,S/ian/i, vol. 1, ms. 400; Ibn Kathir, Bidiiya/i, vol. IX, ms. 10.

20!

SEJARAHAWAL PERPI~CAHANUMAT ISLAM

sebanyaksatu pen sepuluh penatusdanipada hasi! pendapatanmereka.’22 BilanganorangArab yangmenetapdi Kinman ada!ahkecil, dantidak benlakusebanangpentelingkahandi antaramenekadenganpendudukasal. Onang Arab tensebutte!ah benasimilasidenganrakyatsetempat.Justeruitu ramaipenduduksetempatyangmemelukIslam.Menekate!ahmembayancukaitanahdanzakatyangdikenakanke atasonang-onangyang benagamaIs!am, tetapi olehkenanatidak adaseorangpundanipadaorangArabdi Kinmtin, yangbendaftan di dalam diwan, khususnya selepas penyusunanpentadbiranZiyad, makasemuahasi! cukai tersebutdihantankeBasnah.’23

Se!epasketibaan puak Azaniqah ha! ehwa! di Kinmitn te!ahdikuasai o!eh meneka,dan semuahasi! cukai diagihkan kepadapenyokongmenekayangbenadadi sana;dansatupen!imapenatusdanipadahasi!cukai tensebutyaqgpadakebiasaannyamenjadihakkenajaantidak dihantanke Bagah.Akhirnya penduduk-pendudukKirman, Arab dan bukan Arab, telah menyedanibahawapuakAzaniqahsemakin bentambahlemah dan menekatidak mungkinakan dapat mengekalkan kedudukan meneka, kenana tenteraUmayyah yang dipimpin oleh a!-Muha!!ab, sentiasamenekanmeneka;dandijangkakanbahawaapabi!apuak AzariqahtewasditanganUmayyah,Kinman dankawasan-kawasandi seke!ilingnyaakanmenjaditendedah.Da!amtempohtensebut,pense!isihanfahamdi ka!anganselcutu-sekutuAzaniqahbenlakuyang mengakibatkanpenpecahandi kalangantentenamereka.Hanyasege!intinkeci!, ataumenunutAbtI Mikhnaf, satupen!imadanipadamenekayangmasihsetia kepadaQatani,sementanayangselainnyayangdipimpin oleh‘Abdunabbihi,seonangmaw/il,hambasahaya,dani BantiTha’!abah,te!ahmeninggalkanbe!iau.’24

Penbalahan dan penpecahandi ka!angan tentera Azaniqahdisebabkanduapenkanautama.Menunuta!-Mada’ini danIbn a!-

‘22BF., ms. 391—92; Yuiqüt, Mujam, vol. VII, ms. 243.

‘23Shaban,op. cit. ms. 103.‘24Tab. 11/1006;BA/ms. vol. II, ms. 70, 72 dan 73; Mubarrad,al-Kuimil, vol. III, ms.

382, dan392; Ya’qUbI, Tiin!k/i, vol. II, ms. 275; IbnA’tham, vol. II, fols. 83A—88A;Ibn al-Athir, al-Kulmil, vol. IV, ms. 438; Maqdisi,a/-Bad’, vol. IV, ms. 32; G/iunan,fol. l8A; Ibn al-Jawzi,Min’dt, vol. VI, fol. 28A; Baghdidi, al-Farq,ms. 66; IbnKhaldUn, i/tan, vol. 111, ms. 343; Ibn Abi al-Hadld,S/ian/i,vol. 1, ms. 400—403.

202

PERKEMBANGANPART! KHAWARU

Ka!bi, yangdisokongo!eh a!-Mubannad,mengatakanbahawasebabutamaben!akunyapenbalahandi antanapuakAzaniqahia!ahkenanaadanyapenbezaanpendapatdalammentafsinkanundang-undang’25ManakalaAbti Mikhnaf, yangdipensetujuio!eh a!-MubannaddanIbn a!-Athin, senta disokong o!eh mbn Kha!dtin, menyatakanpenistiwa tensebut !ebih tenpeninci. Meneka benpedapatbahawapertelingkahanitu ben!akuada!ahbenikutandanipadapembunuhansa!ah seonangdanipadaKhawanij Asal (a/-qurrui’——khawdrtj, mmzawi a/-Jad/ wa a/-sulbiqah, o!eh a!-Muqa’tan a!-Dabbi, gabenonQatani di Kinman. Kesan danipada itu, jawatan Qatani te!ahdi!ucutkandan menekame!antik ‘Abdunabbihi sebagaipemimpinmenekayang banu.’26 Apabila ‘Attiyyah bin a!-Aswada!-Ianafi,sa!ah seonangdan pengikut Qatani, cubamenentangpen!antikantensebutbe!iaute!ahditikam mati o!eh‘Abdunabbihi,danpengikut-pengikut ‘A~iyyah te!ah !ani mendapatkanal-Muhal!ab untukmencanipen!indungandanipadanya’27

Tendapat dua orang yang bernama‘Abdunabbihi, dan yangmembezakanantanamenekakeduaia!ahgantinama“al-Kabir” dan“a!-Saghin”; kedua-duanyadilaponkan ada bersama-samapuakAzaniqahmemerangitenteraUmayyah.Kadangka!a‘Abdurabbihia!-Kabin dan kadangka!a‘Abdunabbihi a!-Saghinyangmendudukitempatutamada!ambanisantentenaAzaniqah;danpadaketikayanglain pulamerekaberpenangsecarabensendinianda!amduakumpu!anyang benasingandan setelah itu berpecah dan tentenaQatani.Kumpu!ana!-Saghinmempunyaibi!angan tentenasenamai4,000onang, sementanakumpu!an al-Kabin senamai 7,000 orang.’28Bebenapaonangah!i sejanahsepentiIbn a!-Kalbi danal-Mubannad!ebih mengutamakana!-Saghin;’29 sementanaa!-Mada’ini, yangdikatakan!ebih benkewibawaantentangha! ehwa!wi!ayah-wilayahtimun, tidak menentukansamaadaa!-Saghinataua!-Kabin yang

‘25BA/ms. vol. II, ms. 70 (al-Mada’inl), 72 (Ibn al-Kalbl); Mubarrad,al-Kamil, vol.III, ms. 382.

‘26Tab. 11/1006;Ibn al-Athlr, al-Kilmil, vol. IV, ms.438;Mubarrad,al-Kamil, vol. III,ms. 392; Ibn Khaldun, i/tan, vol. III, ms. 343.

‘27Ibn A’tham, yol. II, fol. 85B; G/iunan, fol. l8B.‘28Ya’qUbi, TiJnik/i, vol. II, ms. 275; BA/ms. vol. II, ms. 73; Ibn A’tham, vol. II, fols.

83A—83B, 85A.‘29BA/ms. vol. II, ms. 72; Mubarrad,al-Kulmil, vol. III, ms. 382, 392.

203


!ebihutama.’3°Bagaimanapun,jikadi!ihatdan segiketentenaankitadapatibahawabi!angantentenaa!-Kabin ada!ah!ebihbesandanipadatentenaal-Saghin.Penbezaankekuatantentenami menyebabkanah!i-ah!i sejanahsepenti Abti Mikhnaf, a!-Haythambin ‘Adi dan IbnA’tham mengànggap,a!-Kabin, sebagaipemimpin sebenarbagigenakanpenentangantenhadapQatanibin al-Fuja’ahal-Tamimi diKinman.’3’ Genakan Khaw~nij Asal yang dipimpin o!eh‘Abdunabbihial-Kabinmi ada!ahmenupakantitik tolak bagisejanahpuak Azaniqah,kenanasejak itu pensekutuanantanasuku kaumHanifah yang dibantu o!eh benbagaisuku kaum yang lain yangbenadadi SemenanjungArab dengansaki baki go!onganKhawanijAsal te!ah benakhin,dansetenusnyate!ah me!emahkankedudukanKhawãnij Banu AzAniqah, yangmempunyaibi!angantentenayangsedikit, di bawahpimpinanQatani,bin al-Fuja’aha!-Tamimi.

Padamasapentempuranantanapuak Azaniqahdengantentena-tentenaa!-Muha!!abdi Jinuft, Kinman,‘Abdunabbihia!-Saghin,yangdikatakante!ahbenpecahdengantentenaQatanisebelumnya,cubapu!auntukmembantuQatani,tetapitelahdibunuho!ehaskan-askana!-Muha!!ab,dan kebanyakandanipadapengikut ‘Abdunabbihia!-Saghin yang tenselamat te!ah bengabung dengan tentera‘Abdunabbihia!-Kabin.’32 Sete!ahme!ihatkankeadaanin Qatani,yang mempunyaijum!ah pengikut yang tidak namai, menasakantidakselamatuntukmenghadapiduamusuh,yakni a!-Muha!labdan‘Abdunabbihi a!-Kabin, dan kenanaitu Qatani dan pengikutnyatenpaksa melanikan dini ke kawasan pengununganCaspian,

Tabanistan.’33‘Abdunabbihi a!-Kabin senta pengikut-pengikutnya yang

‘30BA/ms. vol. II, ms. 70.‘3’Tab. 11/1006(Abti Mikhnaf); BA/ms.vol. II, 73 (al-Haythamb. ‘Adi); Ibn A’tham,

vol. II, fol. 85B; bandingkandenganlbn al-Athlr, a/-Kuimil, vol. IV, ms. 438;Maqdisi, a/-Bad’,vol. VI, ms,32;Ibn Khaldun, ‘I/tan, vol. III, ms.343; Ibn al-Jawzi,Min’iit, vol. VI, fol. 28A; G/iunan, fol. 18A.

‘32G/iunan, fols. l8A—18B.‘33Tab.11/1007;BA/ms. vol. II, ms. 73—74; Ya’qtibl, Thn!k/i, vol. 11,275;lbn A’tham,

vol. II, fol. 85B; Mubarrad,al-Kuimil, vol. III, ms. 393, 394; Ibn al-Athlr, a/-Kdmi/,vol. IV, ms. 439; G/iunan, fol. l8B; IDhahabi,Tank/i,vol. III, ms. 203; Ibnal-Jawzi,Mm ‘at, vol. VI, fol. 28A; Ibn Khaldun, ‘I/tan, vol. III, ms. 343; Ibn Kathir,Bidaya/i,vol. IX, ms. 30; Ibn Abi al-Hadid, S/ian/i vol. 1, 401, 403; lbn Khaliãn,Wafaj’dt, vol. IV, ms. 93—95; Baghdtidl,al-Fanq, ms. 66; Levi Della Vida, op. cit.

204

PERKEMBANGAN PART! KHAWAR!J

benpenangsecanabenasingandan puak Azãniqah, benkhemahdiJinuft.TentenaUmayyahte!ahmengepungJinuft yangmenyebabkan‘Abdunabbihi dan pengikutnya senta ke!uanga meneka tenpaksameningga!kantempat itu. Lebih kunangenam kilometerjauhnyamenekate!ahdisenango!eh tentenaa!-Muhallabyangmenyebabkannamai di antana Khawtinij Asal, a!-Kabin tenbunuh tenmasukpemimpin meneka,‘Abdunabbihi. Bo!eh jadi sedikit sahajatentenayangsempatme!anikandini; sementanayanglain te!ahditangkapdandisenahkankepadasuku kaum masing-masing.’34

Benikutan penistiwain al-Muhallabte!ahmenu!issunat kepadaal-Ijajjaj untuk meminta bantuan tentena danipadanyabagimemenangiQatani dan pengikut-pengikutnyadi Tabanisttin.A!-Hajjahte!ahmenghantanaskanSynia,yangdipimpin olehSulyanbinal-Abnad al-Ka!bi. Pasukanmi kemudiannyadisëntai o!éh tenteradan Ktifah pu!ayangdipimpin o!eh !shaqbin Muhammadbin a!-Ash’ath al-Kindi. Menunut Isfandiyãn dalam bukunya Tilrmkh-m-Tabarmsmn,bahawaQatani bin al-Fuja’ah al-Tamimi, pemimpinKhawãnij, adalahonangyang paling benanidan fasih bentutundikalanganonangArab. Be!iau te!ah mencanipenlindungandenganIspahbad,pemimpin wilayah Tabanisttin,bensamadengannakan-nakannya,‘UmanFannaq,Sa!ih Mikhnãqdanlain-lain lagi. Menekate!ah disambutdan dilayani denganbaik oleh hos menekapadamusim sejuk. Apabila menekadankuda menekatelahbenehatdankembalikuat semula,menekacubamengugutIspahbadbahawajikadia tidak mahu menenimapendapatdan kepercayaanmeneka,meneka akan menampasnegeninya. Menunut kenyataanmi lagi,sebaik-baiksahajaSufyan bin al-Abnad al-Kalbi tiba di a!-Rayy,Ispahbad,yangpadaketika itu sedangbenkhemahbensama-samatentenanyadi Damawand,telah menghantanwakilnya ke a!-Rayydan menawankanbantuankepada Sufyan bin a!-Abnad, dengansyanatbahawaSufyãnakanmemba!asjasabaik danpento!ongannya.

‘34BA;ms.vol. II. ms. 72,dan73;Tab. II, 1007; Ya’qtibI, Tiin!k/i, vol. II. ms. 276; IbnA’tharn. vol. II. fols. 86Adan87B; Mubarrad,al-ICcimi/, vol. III. ms. 393—402;Ibnal-Athir.a/-Kuinii/, vol. IV. ms.439-40; Mas’tidI. Muniij, vol. III. ms. 159; Maqdisi,al-Bad’.vol. VI. ms. 33;G/iunan. fols. 19B- 20A; Baghdadal-Fanq.ms.66;Dhahabl,Tuinik/t, vol. III, ms. 126; Ibn al-Jawzi, Min7it, vol. VI; fol. 28A; Dinawari,ms.277-79; Ibn Khaldtin. ‘I/tan, III. ms. 343-44; Ibn Abi al-Hadid,S/ian/i, I, ms.403—5.

205

SEJARAHAWAL PERPECAHANUMAT !SLAM

ApabilabenlakupentempunanantanapuakAzaniqahdengantentenamspahbad,tentenamspahbadte!ah mencapaikemenangandan namaitentenaAzãniqahte!ah tenbunuh,tenmasuk‘Uman Fannaq,Sa!ihMikhnaqdanQatani,sementanayangse!ainnyaditawandandibawake MazandanAn.lspahbad, kemudiannya,membebaskanonang-onang Azaniqah yang ditawan dan menghantankepala-kepalamenekayangdipotongkepadaSufyan,dansetenusnyakepa!a-kepa!aitu dihantankepadaa!-!jajjaj.’35

Je!as ke!ihatan bahawa Ibn Isfandiyãn, da!am menyatakanpenistiwa di atas, cuba memihak kepada mspahbad denganmengatakanbahawaIspahbadlahyangmenewaskanQatanibin a!-Fuja’ahdannakan-nakannya.Padamasayangsama,be!iaubensikappnejudistenhadaponang-onangArab.’36 Kenyataanmbn Isfandiyãn,pada kese!unuhannya,tidak disokong o!eh mana-manasumbensejanahArab. Menunutsumben-sumbensejanahArab, tenteraSyriadipimpin o!ehSufytin bin al-AbradAIka!bi dandisokongoleh askan-askandan Kufah,yangdipimpin oleh mbna!- \sh’athal-Tamimidanteman-temannyadan puak Azaniqah. Sumben-sumbenitu tidakmenyebut!angsungtentangpenananyangdimainkanolehIspahbadda!ampenistiwatensebut.’37

Se!epas itu, ‘Ubaydah bin Hila! al-Yashkuni dan pengikut-pengikutnya,yang sebelum mi pennahbenpenangbensama-samaQatanidi a!-Rayy,te!ahdibunuke Qumis,danmenekate!ahbentahanbebenapa!amamenentangserangantentenaSyriayangdiketuaiolehSufyãnbin a!-Abnada!-Kalbi. Setelahkehabisanbeka!anmakanan,‘Ubaydan dan tentenanyate!ah melakukansuatusenanganbalastetapi tidak benjaya.’38Maka, dengankekalahan‘Ubaydan bin

‘35Muhammadbin al-Hasanbin lsfandiytir, Timn!k/i-i Ta/tanistãn,di terjemahkanolehE.G. Browne,dalamGibb memorial series,2.1905,ms. 104—105.

‘36Lihat C. Brockelmann,HistonyoftheIslamic Peoples,tr.JoelCarmichael& MoshePerlmann,Capricorn Books,New York, 1960, ms. 88, di sini beliaujuga telahterpengaruhdenganinterpretasirasmengenaiperistiwa tersebut.

‘37Tab. II/lOl8—20; BA/ms. vol. II, ms. 74—75; Khalifah, Tiln!k/r, vol. 1, ms. 276;Ya’qtibi, Tiinik/i, vol. I1,rns.276; IbnA’tham, vol. II, fols. 90B—91A;Ibn Qutaybah,Ma7inij, ms. 181; M’äqdisi,al-Bad’, vol. VI, ms.33; Ibn Durayd,Is/itiqaq, ms. 138,dan 205.

‘38BA/ms.vol. II, ms.74, 75—76; Tab.11/1020—21; IbnA’tham,vol. II, fols. 91A—92A;Ibnal-Athlr,a/-Kami/,vol. IV, ms. 442-43;Ibn Durayd,Istiqdq, ms.343;Dhahabl,Tdnik/i, vol. 111, ms. 127; Ibn al-Jawzl,Min’dt, vol. VI, fol. 28A; G/iunan, fols.28A—28B; Baghdidi,al-Fanq, ms. 66.

206


Hilãl, penentanganpuakAzãniqahpun benakhin,danhampinsemuawi!ayah timun te!ah tenjatuh semula ke tangan pemenintahanUmayyah. - -

Ringkasnya,benikutandanipadakematianKhalifah Yazid binMu’ãwiyah (Yazid 1) padatahun63 H./683M. suasanadi Iraq telahmenjadi kucan-kacindan pihak Khawanij Banu, Najdiyyah danAztiniqah telah mengambil kesempatanmi dengan melakukanpembenontakan.PiIcu~pimpinan Khawanij Banu telah dikuasaisepenuhnyaolehsuku-sukukaumdanikawasan-kawasantengahdantimun SemenanjungAnab,yangtendinidanipadaHanifah,Tha’labah,‘Abd al-Qays dan Tamim. Suku kaum yang paling kuat danbenpenganuhdi antanameneka ialah suku kaum Hanifah dan a!-Yamamah,yang tenletakdi kawasantengahSemenanjungArab.Pemimpinmenekayangpentama,Najdahbin ‘Amin danNail’ bin al-Aznaq, benasaldani suku kaum tensebut.Meneka,kemudiannya,dibantuoleh benbagaigolonganmasyanakat,tenmasuklahgolonganKhawanij Asal, yang pennah menyentai pepenangan5iffin danpepenanganal-Nahnawan,dengan tujuan untuk menjatuhkankekuasaanIbn al-Zubayn dan ‘Abdul Malik dan Iraq. PihakKhawanij Asal adalah lebih anif tentang pentadbinandesa, danmeneka bo!eh mengumpulkankekayaandan harta benda dankawasantensebutmenenusipemungutanhasil tanahdancukai yangdikenakanke ataspenduduktempatan;sementanaKhawanijBanupu!a, khususnya golongan suku kaum Ijanifah, mempunyaibilangantentenayang namai.Kombinasiantanadua golonganmitelahmencetuskansuatukekuatanyangbesandan bentenaga.

Khawanij Banu telah tenbahagikepada dua kumpulan besan;AzaniqahdanNajdiyyah.KumpulanyangpentamatelahdipeloponiolehNail’ bin al-Aznaq al-I3anafidanyangkeduaoleh Najdahbin‘Amin al-Hanafi. Masing-masing mempunyai pengikut danpenyokongnya.Najdiyyah telah disokong oleh onang-onangdansuku kaum yang benasa!dan kawasantimun SemenanjungArab,sementanaAzaniqahdisokongoleh anggota-anggotasukukaum diIraq,’39danpenduduktempatan,yangtendini danipadaonangArab

‘39BA. vol. XI, ms. 86, 93, 135 dan 148; Tab.11/517,520 dan588; Khalifah, Tan/k/i,vol. 1, ms.252; Dhahabi,Tdnik/i, vol. II, ms. 360; Isfahãni,Ag/idni,vol. VI, ms. 33.

207


dan bukan Arab,’4°di wi!ayah-wi!ayahtimun, tenmasukKhawanijAsa! atau golongan a/-qurruf.’4’ Namun begitu, meneka sa!ingbekenjasama.ApabilapuakAzaniqahbenadadi al-Ahwaz,Najdahbin ‘Amin sening membantudan menghantantentenanyadani a!-YamamahkepadaNail’ bin a!-Aznaqdi a!-Ahwaz,’42bahkansetelahkematianNab’ bin al-Aznaq bantuan dani pihak Najdiyyah diSemenanjungAnabtenusdihantankepadapuakAzaniqahdiwi!ayah-wi!ayah timun Negeni Iraq.’43

Penbezaanantana golongan Najdiyyah dan Azaniqah, ialahbahawa golongan Najdiyyah adalah lebih !emah dani segikedudukannya,kenana golongan mi menghanapkansokongandanipadasuku kaum Hanifah di daenahal-Yamamah,kawasantengahSemenanjungArab semata-mata.Sifat-sifatkesukuandankedaenahanmi menyebabkanpenyokong-penyokongnyadanisuku-sukulain dan benbagaidaenahdi SemenanjungArab,tenutamanyadisebe!ahtimun, tidak menestui penjuanganNajdiyyah. GolonganAzãniqah!ebih bensifatuniversal;penyokong-penyokongnyasahajadatangdanipadasukukaumIjani fah,atausuku-sukuAnabyanglain(Tamim,Azd dan‘Abd al-Qays)malahanonang-onangdan bukanAnabdango!ongana/-qurra’, sebagaimanayangdinyatakandi atas.Golongana/-qurra’ atauKhawanij Asal te!ah memainkanpenananyang amat besandalam membantupenjuanganAzaniqah, kenanamenenusimeneka!ahpuak Azaniqah dapat menguasaikawasan-kawasandesadi wilayah-wi!ayah timun, khususnyadi Kinman.Justenu itu puak Azaniqah te!ah benjaya mempentahankankedudukanmenekaIebih lamadanipadaNajdiyyah.

Wa!au bagaimanapun,wujudnya benbagai golongan yangmempunyaiminat dankepentinganyangbenbeza-bezadi kalanganpengikut-pengikutAz~niqahakhinnyatelahmenimbulkanbenbagai

‘40BA/ms.vol. II, ms. 63; Mubarrad,a/-Kami/, vol. III, ms. 314—355,‘4’Mubarrad, al-Kamil, vol. III, ms. 392; Ibn Kathlr, Bidulya/i, vol. VIII, ms.

238—seramai8,000orangKhawirij Asal (a/-qunnul’) dinyatakan telah menyertaiAziriqah. Bilangan yang begitu.besaradalah disebabkanoleh penyertaanpenduduktempatanbukanArabyangtinggal di kampung-kampung,khususnyadiwilayah Kirmin, dalambarisanAziriqah.GolonganbukanArabmi jugadigelarolehsumber-sumberArabsebagaial-Qunna’, ataupenghuni-penghunikampung.

‘42BA. vol. XI, ms. 86, 87 dan 93; Isfahãni,Ag/ian!, vol. VI. ms. 5,

‘43Tab. 11/588; lbn A’tham, vol. 1, fol. 249A.

208


masa!ah; dan apabila sahaja tentena Umayyah dapatmengembalikankedudukan meneka di wilayah-wilayah timun,pengikut-pengikutAzaniqah telah benpecahdan dengansebabitumenekamudahdika!ahkanoleh tentenaUmayyah.

PadamasapembenontakanAzaniqahdi kawasanBa~nahdanwilayah-wi!ayahtimun satupembenontakanlain benlakudi sebelahutanaNegeniIraq,iaitu di Mawsil,Jazinah.Pembenontakanbanumitenjadipadatahun76 H./696M. yangdipimpin olehbebenapaonangdanipadakaum Khawtinij Asal. 5alih bin Mussanibal-Tamimi danBanuQaysbin Zayd Munnah,adalahdi antanapemimpintensebutyangmemulakanpembenontakan,danbeliaumulamunculdiKtifah.Apabila Khalifah ‘Abdul Malik, yang pada ketika sedangmenunaikanfanduhaji di Mekah,dibenitahutentanggenakanSa!ibbin Mussanib,beliau telahmenulissunatkepadaa!-Hajjaj, gabenonIraq,supayamenangkappemimpinpembenontakanitu, tetapiSalibbin Mussanib, dan sebelumapa-apaben!aku ke atasnya,be!iaubenjaya me!anikan din, bensama-samapengikut-pengikutnyakesebuahkawasanbennamaDana’,di utanaKtIfah,Di sini menekatelahmenubuhkanpusat genakan meneka.’44Menunut Abti Mikhnaf,sebaik-baiksahajamenekadapatmenguasaiDana,suatu utusanpenting mengenaigenakanSa!ib bin Mussanibtelah diumumkankepadapenduduk Kufah. Isi kandunganutusan tensebut ia!ah,“bentindakmengikutama!an yang dilakukan oleh Kha!ifah AbuBakn danKhalifah ‘Uman, yangmemenintahdenganbendasankanajanan kitab suci a!-Qun’an dan Sunnah Nabi; dan menolakpemenintahan‘Uthman dan ‘Ali, o!eh kenana ‘Uthman telahmengiktinaf penenoka-penenokaInaq, meninggalkan hukumanhudud dan kezaliman, sementana‘Ali pu!a telah melakukanhukumanmengikut kehendakmanusia.”45Padabulan Safan76H./696 M. 5alilj bin Mussannibmula bentindaktetapi be!iaute!ahditewaskandan dibunuholeh tentenaUmayyahpadatahun yangsama.’46 SelepaskematianSalib kepimpinanitu diambilalih olghShabibbin Yazid al-Shaybani.

‘~Tab.11/880—81;BA/ms. vol. II, ms. 86 dan 88.‘45Tab. 11/884—85,‘46Huraianlanjut mengenaipemberontakanSilib bin Musarrih,sila lihat, Khallfah,

Thnik/i, vol. I, ms. 272; Tab. 11/886—89;BA/ms. vol. II, ms. 86; Ibn al-Athlr, al-Kulmi/,vol. IV, ms.394;Dhahabi,TuIn!k/i,vol. III, ms. 121—22;Ibnal-Jawzi,Min’ult,

209


Shabibbin Yazid al-Shaybanitelah dilahinkan di Ktifah padaakhin-akhintahun 25 H./646 M. atau awal tahun 26 H./646 M.BapanyabennamaYazid, salah seonangdanipadaahli a/-qurril’Ktifah, dan beliau pennah bensama-samatentena Sulayman binRabi’ah al-Bahili dalam satu ekspedisiuntuk membantutentenaSyniabagi menentangonangRom yangdihantanoleh al-Walid bin‘Uqbah, gabenon Kufah, pada masa pemenirftahan Khalifah‘Uthman. Nama ibunya ialah Jahizah.Di Ktifah, Yazid adalahmenupakansalahseonangdanipadaahli a/-qurra’ sepentiSalib binMussaniba!-Tamimi.147Sumben-sumbensejanahArab mensifatkanShabibsebagaipenwinadanonangyangpaling benanida!ammedanpenang,benbadantinggi danmempunyaikekuatanbadanyangluanbiasa.’48Be!iaujugaseonangyangbenpengalamanluasda!ampenanggeni!a, dan mernpunyai kemahinantaktik yang menda!am sentaamat popular di kalangan nakyat Kufah.’49 Dengan adanyakeistimewaan-keistimewaan~nibeliaumenjaditenkenaldi kalanganKhawanij Asa!. Sebelum ia meninggal Salib beliau telahmenyenahkansegalaunusan dan pentadbinanketentenaanbagimenentangtentenaUmayyahkepadanya.

KenyataanAbti Mikhnaf yang paling tenpeninci, mengandungihampinsenatusha!amanyangdimuatkanda!am Thrlkh al-TabanfmengenaipembenontakanShabibbin Yazid al-Shaybani,menanikpenhatiankita kepadabebenapahakikattentangsejanahKhawanijdipeningkatmi danhubungannyadenganzamanawalpemenintahanUmayyah.Pentamanya,pninsiputamagenakanShabibadalahsamadenganpninsip-pninsipgenakankaum Khawanij Awal Vàkdnu ‘a/ara ‘ym a/-muhakkmmaha/-V /a).150 Meneka telah menenimaamalan-amalanKha!ifah Abu Bakn dan Kha!ifah ‘Uman, dan menolakamalan-ama!an‘Uthman dan ‘A!i.’~’ Meneka tidak mengambil

vol. VI, fols. 23A—23B; Ibn Khaldun, ‘I/tan, vol. III, ms. 325; Ibn AbI al-Hadld,S/ian/i,vol. 1, ms. 410; Ibn Kathir, Biddya/i, vol. IX,ms~10—12.

‘47Tab. 11/977—78;BA/ms. vol. I1,ms. 88; IbnHazm,Jam/iana/i,ms.327; IbnA’tham,vol. II, fol. 92B;Dhahabi,Tiinik/i, vol. III, ms. 160; Ibn al-Jawzi,Min7It, vol. VI,fols. l8B—19A; Ibn Khallikãn, Wafayult,vol. II, ms. 455.

‘48Jãjiz, Baydn,vol. 1, ms. 128—29;Ibn Khallikin, Wafaydt,vol. II, ms.455; Baghdidl,al-Farq, ms. 89. -

‘49K.V. Zettersteen,“Shabib”,EncyclopaediaofIs/am,1st. Edition,Leiden,1913—38.“°Baghdãdi.a/-Mi/al na a/-Ni/ia/, Beirut, 1970, ms. 75.“Tab. 11/882—83,dan900; Ibn A’tham, vol. II, fol. 94A.

210


penhitungansoal-soalsukudalammenentukanpenyokongmeneka;dan oleh sebabitu, meneka memenangisemuaonang yang tidaksependapatdenganmeneka, walaupundani suku kaum merekasendini.’52 Yang keduanya,penludiambil penhatiandi sini bahawa,wa!aupunShabibpadaawalnyamunculdi Jazinah,namunkegiatan-kegiatanbeliau telah meluashingga sampaike kawasan-kawasandesa Iraq (sawad), tempat tendapatnya kepentingannyadankepentingannakan-nakannyadanipadaKhawtInij Asal. Padasuatuketika, Shababtelah benjayamenguasaikawasana!-Mada’in dankemudiannyakawasanaI-Nahnawan;di sini beliau dan nakan-nakannyatelahbenpeluangmenzianahimakamtemanmenekayangmati syahid dalam pepenanganal-Nahnawan, dan memohonpengampunandannestudan Ilahi ke atasnoh-noh yangte!ahpengiitu; sentamengisytihankanbahawamenekatidak mempunyaikaitanlangsungdenganpenjuangan‘Au dan penyokong-penyokongnya(wa-tabarra’ll mmn ‘Mm wa as/jaMhm).’53 Leluhun Shabib,Salib binMusannibal-Tamimi,juga dikatakanpennahpengi ke a!-Nahnawandan melakukanpenkanayang dilakukan oleh Shabib danteman-temannya,’54yang rnempunyai pninsip-pninsippenjuanganyangsenupadenganShabibdan teman-temannya.’55Selain itu, kedua-duapemimpin tadi telah melakukanpenentangantenhadapdasanpemenintahan‘Abdul Malik/a!-Hajjaj yangtegasdi Iraq.ShabibdanSalib, dan golongan Khawanij Asa!, te!ah membuktikantentangadanyakenjasamayangenatdi antanamenekadalam usahamenekamenghadapikeluangaUmayyah. Shabibjuga te!ah menunjukkansifat-sifatpatuhdant,aatsetiakepadarakannyayangIebihtua,5alihbin Musarnib,sehinggaSalib meninggaldunia. Hanya ‘Uman binShabbandalam Tilrmkh al-Tabanisahajayangcubit mengkabunkanhakikat tensebut.’56

Bilangan tentenaShabib adalah kecil, dan tidak pennah!ebih

“2Tab. 11/975, dan beberapacontoh kepada pertikaian antaraShablb dengananggota-anggotasukukaumnyadari Shaybänjugadiberikan(Tab. 11/915—16dan895).

‘“Ibid., 11/900.‘“BA/ms. vol. 11, ms. 85.“Tab. 11/889;G/iunan, fol. 22B.“Tab. 11/967.

21!


danipada 1 ,000 onang; tenmasuk 200—300 onang ‘ ~ Inibenbezadengantentena~ Banu,yangmempunyaibilangantentenayangbesan,dankadangaka!alebih danipada30,000 ~58

Wa!aupunkeduapembenontakantensebutben!akupadamasayangsama,danjugakedua-duakumpulanpembenontakanitu digelankanoleh ah!i-ahli sejanah sebagai a/-Khawdr(/, namun mi tidaksemestinyabenenti bahawakedua-duanyamempunyaiminat danmat!amatpenjuanganyangsama.Padahakikatnya,menekatidakmempunyaiminatdankepentinganyangsenupa,bukansahajadansegiketentenaan,ma!ahankeselunuhanlatanbelakangsejanahkedua-dua genakan tensebutada!ahbenbeza.PusatgenakanShabibdisebe!ahutanaNegeniInaq,iaitu di daenahMawsi!, Jazinah.Sasananutama genakan mi ia!ah kawasan-kawasandesa Iraq, tempattendapatnyabenbagaikepentinganKhawanij Asal. Dalam usahauntuk mengembalikansemu!akepentinganmenekadi kawasan-kawasantensebutShabibdan nakan-nakannyatenpaksabenikhtianuntuk menjatuhkanpemenintahan‘Abdul Malik bin ManwandiIraq. PendudukKufahte!ahbensimpatidenganpenjuanganShabib.Justenuitu, be!iaute!ahbenjayamemasukikotaKufah duakali, danmenewaskantentenaUmayyahsehinggatentenadani Syniacampuntangan, dan sejak itulah Shabib dan nakan-nakannyadapatditewaskan,danmenekakemudiannyame!anikandini ke Kinman.’59Pemilihanhaluanke Kinman di sini mempunyaikepentinganyangkhusus, dan akan membawa kepada titik tenakhin dalampenbincangankita mengenaipuakKhawanij.

KedatanganShabibke Kinman mungkinadakaitannyadenganstnategi ketentenaan,o!eh kenana pada ketika itu sebahagiandanipadaKhawanijAsa! masihbenadadi sana,danoleh kenanaitubeliau boleh jadi telah memikinkan bahawamenekabo!eh mem-ben pentolongan kepadanya. Ma!angnya be!iau gaga! untukmendapatkansokonganyang dihanapkanitu, oleh kenanapuakAzaniqah,yang dipimpin o!eh Qatani bin al-Fuja’ah al-Tamimi,

‘t7Ibn A’tham, vol. II, fol. 92B(300wanita); G/iunan, fol. 29A (250 wanita); Baghdad!,a/-Fanq, ms. 90 (200 wanita).

“8Ibn A’tham, vol. I, fol. 248B (20,000),25lA (32,000);Baghdidl, a/-Fanq, ms. 64(lebih dan 20,000). -

“9Tab. 11/967; Ibn al-Athir, a/-Kdmi/, vol. IV, ms. 428; Ibn Khaldiin, i/tan, vol. III,ms. 337; Ibn abi al-Hadid, S/ian/i.vol. I, vol. I, ms. 423.

212


masihmenguasaiKinman padaketika itu (77 H./697 M.). -

Setelahgagaluntuk mendapatkanbantuandan Kinman,Shabibbensama-samalebih kunang 100 onang pengikut, benpatahba!ikdengantujuanuntuk menyenangKufah. Dalampenjalanan,menekate!ahdisenangdanditewaskano!ehtentenaSyniayangdipimpin olehSufyanbin a!-Abnadal-Kalbi di al-Ahwaz;Shabibsendinitelahmati!emas di SungaiDujayl pada akhin tahun 77 14/697M. Hanyasege!intinkeci! yangtenselamatdansempatmelanikandin ke Jazlnahdan Iraq,sementanayang lain, tenmasuka!-Batin, yangdikatakante!ahmenggantikanShabib,telahditangkapdandihukummati olehal-Hajjaj.’°°DengankematianShabib,benakhinlahpembenontakanKhawanij Asal dan Inaq te!ah tenjatuh sepenuhnyake bawahkekuasankenajaanUmayyah.

“°Khallfah,Tan/k/i. vol. I, ms. 275; BA/ms. vol. ii, ms. 96—97; Ibn A’tham, vol. II,fols. 93B—95A.

213

BAB KETUJUHPemberontakan Shi’ah Zaman

UmayyahPerkataanShi’ah adadisebutbeberapakali di dalamKitab Sucial-Qur’an yang membawaerti sekumpulanmanusia,’ tetapi setelahberlakuperistiwadi Siffin, atau lebih tepatnyaselepaskegagalanMajlis Tahkim, perkataanShi’ah telah berubah rnakna iaitupengikut-pengikutSayyidina‘A/i r.a. Menurutal-Tabari,perubahantersebutberlakuapabilasekumpulantenteraSayyidina ‘Au telahmemberikan pengakuan,taat setia mereka kepadanyadenganmelafazkankata-katabahawa,“semuasahabat‘Au adalahsahabatkami dansemuaseteru‘Au adalahseterukami”.2

Pemimpin-pemimpinkaum Shi’ah yang terawal adalah terdiridaripadaorangArab yangberasaldan daerahSelatanSemenanjungArab, sepertial-AshtarM~1ikbin al-Harith,dan sukuNakha’dan~ujr bin ‘Adi, dan suku Kindah, Ijadramaut, Madhhij danHamdan. Mereka adalah golongan a/-qurrd’ Kufah, yangkemudiannyadisertaiolehgolonganmawa/i,iaitu orangbukanArabyang memeluk Islam dan keturunanbangsaParsi. Penglibatangolonganmawd/idalampuakShi’ah adalahdisebabkanolehdasarpemerintahanSayyidina ‘Au yang tidak beza-membeza.BeliaupernahdisifatkansebagaiseorangKhalifahyangadil, bukansahajaterhadaporang Arab tetapi juga terhadaporang bukan Arab.Sehubungandenganmi al-Ya’qubi ada menegaskan“bahawa

‘al-Qur7in SUrah Maryam,ayat, 69, siirahal-Qasas,ayat, 15.2Tab. 1/3350.

215


sesungguhnya‘Au telah membahagikanharta rampasanperangsama rata kepada pengikut-pengikutnya,tanpa mengira asalketurunan”.~ Walau bagaimanapun,dasar penyamarataanyangdiamalkan oleh Sayyidina ‘Au telah mengecewakansebahagiandaripadapenyokongnyayangingin mengekalkanstatusquo mereka.Akibatnya beliau ditentangdan dibunuh. Setelahitu Mu’~wiyahberkuasa sebagai Khalifah Umayyah yang pertama. DasarpemerintahanMu’Awiyah, terutamanyamengenaipentadbirandiIraq, adalahberbezadaripadadasarpemerintahan‘Au (lihat BabLima). -

Walau bagaimanapun,kematianSayyidina‘Au telahdibelaolehkaum Shi’ah. Di antarapemimpin Shi’ah yang terkemukapadazamanMu’awiyah ialahHujr bin ‘Adi al-Kindi. Ijujr adalahseorangyangjujur danpatuhkepadaSayyidina‘Au. Beliau telahbersama-sama Sayyidina ‘Au sejak dan awal pemerintahannya,danseterusnyabergiat aktif dalam perangJamal4 dan perang Siffin.Beliaudilantik sebagaipemimpinsukuKindah oleh ‘Au.5

GerakanI3ujr bin ‘Adio merupakangerakanyangulungdilakukanoleh kaurn Shi’ah padamasapemerintahanMu’awiyah. SejarahpenentanganHujr bin ‘Adi terhadapkerajaanMu’awiyah banyakdicatatkanoleh ahli sejarah,khususnyaoleh al-Tabari, menerusiversiAbu Mikhnaf danal-Bal~dhuri.Menurut riwayat-riwayatmibahawasebaiksahajaMu’awiyah dilantik menjadiKhalifah beliautelahmelantik al-Mughirahbin Shu’bahsebagaigabenornyayangpertamadi Kufah.Dalammasapemerintahannya,al-MughirahbinShu’bah telah mencaci Sayyidina ‘Ali disetiap khutbah Jumaat.Perbuatanmi telah ditentangoleh I5ujr bin ‘Adi dan seterusnyabeuiaumengkritik tentangpengawauanal-Mughirahke atashasilpendapatan(rizq) dan gaji golonganal-qurri7’ atauShi’ah Asal diKufah. Al-Mughirah dikatakantidak melakukansebarangtindakbalasterhadapgolonganpenentangitu, keranabeliauuebih sukamengamalkansikap lemah-lembutdalam berpolitik.’

3Ya’qiibi, Tllrikh, vol. II, ms. 183.4BA/ms.vol. I, ms. 351; Ibn A’tham, vol. I, fol. 35A; Dinawari ms. 147.~WS,ms. 231; Khalifah, Tarlkh, vol. ms. 177.6Disini penuliscuba membezakanantaragerakanHujr atau ShI’ah Asal denganShi’ahBarudan keluarga‘All (‘Alwiyyln).

‘Tab. 11/112—4; BA/ms.vol. I, ms. 799.

216

PEMBERONTAKANSHFAH ZAMAN UMAYYAH

Selepasal-Mughirahbin Shu’bahmeninggalduniapadatahun51H/671M suatuperubahandasartelah dilakukan oleh Mu’~wiyah,iaitu dengan cara melantik salah seorang daripada pengikutSayyidina‘All untuk menjadigabenorKufah sebagaipenggantial-Mughirah. Gabenoryangbaru dilantik itu ialah Ziy~dbin Abihi(ZiyAd bin Abi Sufy~n).Sejak ketibaanZiyad keadaandi KIifahtelahsemakinbertambahburuk dan pemberontakankaum Shi’ahsemakinmenjadi-jadi.Oleh keranaitu beliau terpaksamengambiltindakankeras terhadapmusuh-musuhMu’Awiyah dan memberiamaransupayamerekatidak menjejaskankeamanankotatersebut.Segalakata-kataZiy~ditu tidak diendahkanoleh I5ujr bin ‘Adi danrakan-rakannyadan mereka terus bangun menentangkerajaanMu’~wiyah/Ziyad.

PadahakikatnyapenentanganIjujr bin ‘Adi adalahmerupakanpenentangangolongan al-qurra’ KUfah terhadap dasar pe-merintahanMu’Awiyah di Iraq. Ijujr sendiri adalah,salahseorangdaripada pemimpin golongan al-qurra’ Kufah yang pernahmenyertaiperangal-Qadisiyyahdantelahmenerimagaji sebanyak2,500 dirham pada masapemerintahanKhalifah ‘Umar bin al-Khattab.8 Beliau juga adalah salah seorangdaripada golonganpenentangKhalifah‘Uthm~ndi Kufah(lihat BabDua).KedudukandanpengaruhIjujr bin ‘Adi dalamsukukaumKindahadalahlebihkecil daripada kedudukandan pengaruh al-Ash’ath bin Qays.Perbezaanmi sedikit sebanyaktelahmempengarubitindak-tandukIjujr selepaskematianSayyidina ‘Au, tetapi perkarayang lebihpenting ialah bahawaMu’~wiyahbukan sahajacubamembeza-bezakanantara pemimpin yang berpengaruhdan yang kurangberpengaruh. Beliau juga cuba- mengawal kehidupan seluruhpendudukdi Iraq.9Walaupunal-Dinawariadamenyatakanbahawasebelummi al-Mughirah bin Shu’bahcuba menenangkanUujrdenganmenawarkanwang kepadanyasebEtnyak 5,000 dirham,namun tawaran tidak dilayani oleh Ijujr.’° Bagaimanapun,kenyataanDinawari itu tidak disokongolehsumber-sumbersejarah

‘BA. vol. IVA, ms. 233; Ibn. Sa’d, Tabaqat,vol. VI, ms.151.‘Tab. 11/111—13;BA.vol. WA, ms. 211—12;IsfahAni, Agizänz’,vol. XVI, ms. 2; Ibn al-Athir, al-Kömil, vol. III, ms. 473.

ioDlnawad, ms. 223.

217


lain. Sekiranya mi benar, jumlah wang 5,000 dirham yangditawarkan kepadaIjujr itu amatlahsedikit berbandingdenganwang yang ditawarkan kepada pemimpin-pemimpin yang

1 1 Namunbegitu,hampirduapertigadaripadapendudukKufah telahmemberisokongankepadaIjujr.’2

Untuk mengawalpemberontakanHujr, Ziyadtelahmenggunakanpemimpin-pemimpinsuku,dandenganpertolonganmerekabeliautelah berjayamenangkapI3ujr dan rakan-rakannya.’3Di antarapemimpin tersebutialah Muhammadbin al-Ash’ath bin Qaysal-Kindi, yang mempunyai kedudukan yang tinggi di kalanganpemimpin Arab dan telah menyatakan kesediaannyauntukmemerangiIjujr kepadaZiyad.’4 Dan kenyataaninijelaslahbahawakepemimpinansukuKindah kini beradadi tanganMuhammadbinal-Ash’athdan keluarganya,yangtelah mengatasipengaruhHujrbin‘Adi. Sebagaimanayangdinyatakanlebih awal,kedudukanHujrbin‘Adi dalamsukuKindahadalahbergantungsepenuhnyakepadadasarpentadbiransukuSayyidina ‘Ali; tetapi setelahKhalifah itumeninggal dunia maka kepemimpinan suku Kindah telahdikembalikansemulakepadakeluargaIbn al-Ash’ath.Justeruitu,besarkemungkinanbahawadengankehilangankedudukandalamorganisasikesukuanArab di Kufah sertadasarpentadbiranbaruMu’awiyah di Iraq yangtidak dipersetujuioleh golonganal-qurrd’ataukaum Shi’ah, telahmenyebabkanHujr bangunmemberontakmenentangkerajaanMu’~wiyah.Bagaimanapun,denganadanyapertofonganIbn al-Ash’athdanpemimpin-pernimpinsukuyanglain,Ziyad telahberjayamenangkapIjujr bin ‘Adi, danduabelasorangrakan-rakannya,yangdigelarsebagaia&sufahU’ (orang-orangyangbodoh).MerekatelahdihadapkankepadaMu’~wiyahdi Syria,danenamorangdaripadamerekatelahdijatuhihukumanmati.’5 Dengan

“Sila lihat, ms. 215 (notakaki,no. 2).‘2Tab. 11/113; Ibn al-Athir, al-Kdmil, vol. III, ms. 473—474.‘3Tab.11/121—22,dan124;BA.vol. IVA, ms.217, dan218; IbnSa’d,Tabaqdt,vol. VI,

ms. 152.‘~DInawari,ms. 233; Isfahinl, Aghani, vol. XVII, ms. 105—106(keluargaIbn al-

Ash’ath termasukdalamgolongankeluargaraja-rajadan bangsawan).‘5Tab. 11/136—43; BA. vol. ms. 231—33; Ibn Sa’d, Tabaqdt,vol. VI, ms. 153;

Isfahani,Aghani,vol. XVI, ms. 10—11; Ibnal-Athir,al-KJmi/,vol. III, ms. 483—86——penggelaranistilahal-sufahd’olehZiyad terhadaprakan-rakahHujr, sila lihat, IbnSa’d, Tabaqat,vol. VI, vol. VI, ms. 152; BA. vol. IVA, ms. 215, 231; Ibn Kathlr,Bidayah,vol. VIII, ms. 53 (dipetik dan Ibn Sa’d).

218

PEMBERONTAKAN SHI’AH ZAMAN UMAYYAH

tindakanitu Mu’awiyah mengharapkankedudukannyadi Iraq lebihselamatdanterjamin.Sesungguhnya,pembunuhanIjujrdan rakan-rakannyamerupakanamarankerasterhadapkaum Shi’ah keranajika merekamelakukanpenentanganke ataskerajaanMu’Awiyahmerekaakanmenerimanasib yang samaseperti nasibI3ujr danteman-temannya.

Di tahap-tahapakhir pemerintahanMu’~wiyahberlakusedikitperselisihandi kalangankeluargaBani Umayyah.Perselisihanitutimbul akibat daripada masalah pemilihan bakal penggantiMu’awiyah. Terdapatdua namaiaitu Marwan bin al-HakamdanYazid bin Mu’awiyah yang dicalonkanuntuk menjadi Khalifahselepas Mu’awiyah. Walau bagaimanapun,Mu’awiyah telahmelantik anaknya,Yazid sebagaiputeramahkotadan seterusn~’amenjadi Khalifah padatahun 60 H/680 M. Kaum Shi’ah engganmenerimaYazid bin Mu’awiyah sebagaiKhalifah oleh keranamereka mahu salah seorangdaripadakeluarga ‘Ali menjawatjawatan tersebut. Pada mulanya kaum Shi’ah mengharapkanSayyidina al-Ijasan yang menggantikanbapanya,‘Ali, menjadiKhalifah, tetapiharapanitu telahdimusnahkanoleh Sayyidinaal-Hasansendiri apabilabeliau menyerahkankekuasaanitu kepadaMu’awiyah. Namun begitu,merekamasihmenaruhharapanagarMulwiyah menyerahkansemulajawatanKhalifahkepadakeluargaSayyidina‘Ali, tetapiapayangdiharap-harapkanitu telahmenjadihancurleburapabilaYazid dilantik menjadipenggantiMu’awiyah.

Akibatnya bukan sahaja penyokong-penyokong‘Ali bangunmemberontak,tetapi juga anaknya sendiri, iaitu Sayyidina al-Husayn.SemasaperlantikanYazid, Sayyidina al-Husaynsedangberadadi Madinah; beliau begitu yakin bahawa beliau akanmendapatsokongandaripadapendudukdi Kufah, keranasebelumbeliau melakukan pemberontakan, beliau telah menghantarsepupunya,Muslim bin ‘Aqil keKufah untuk meninjaukeadaandisana.Apabila Muslim sampai di Kufah beliau telah mendapatsambutanyang baik dan pendudukKufah, dan merekamengakutaatsetiakepadaSayyidinaal-Husayn.Melihatkeadaanmi, Muslimmerasakanbeliauberolehkemenangan,lalu beliaumengirimutusankepadaSayyidinaal-Husayndanmemintabeliaudatangke Kufah.MalangnyaberitakedatanganMuslim keKufahtelahdiketahuiolehIbn~Ziy~d,gabenorKufah, lalu beliau memerintahkantenteranya

219


supayamenangkapMuslim dan akhirnyaMuslim telahdibunuh.Tanpa mengetahui kgadaan Muslim, Sayyidina al-Husayn

bersama-samabeberapaorangpengikutnyadatangke Kufah pada10 Mubaram 61 H/68l M tanpamenghiraukannasihatdan parasahabatdan alim ulamadi al-Ijij~ztentangkemungkinanbahayayangakanmenimpadin merekadiKufahkelak.Padahakikatnya,ditahapmi kaumShi’ahmempunyaikesempatanuntukbertindakdanmenguasaiIraq andainyamerekabekerjasamadenganSayyidinaal-Husayn, tetapi Sayyidina al-Husayn nampaknyatelah dibiarkanbersendirian.Sebelummemasukikota Kufah Sayyidinaal-Ijusayntelahdiserangoleh tenteraYazid yang diketuai oleh Ibn Ziy~ddiKarbAla’ danSayyidinaal-Ijusayn telahterbunuh.

KematianSayyidina al-Ijusayntelah rneninggalkankesanyangamatmendalamdi kalangangolonganShi‘ah yangmengakibatkanperubabanstrategigerakanmerekaselepasnya.PeristiwadiKarbala’telah dianggapoleh semuapuak ShI’ah sebagaisuatu kekejamanyangpernahdilakukanoleh kerajaanUmayyahterhadapkeluargaNabi. Hinggakini peristiwatersebutmasihdiperingatioleh kaumShi’ah di Iraq. Sebabutamakekalahanal-Ijusayn ialah dan segikekuatan angkatan tenteranya yang jauh lebih kecil jikadibandingkandengantenteraIbn Ziy~d.AngkatantenteraIbn Ziy~dberjumlah4,000orang,sementaratenteraal-Ijusayntidak sampaiseratusorang,keranabeliautidak menerimasebarangbantuandanKufab, seperti yang diharapkan.”5 Menurut al-Tabari, jumlahtenteraal-Ijusayndi Karbala’ ialah 70 orang,termasuk32 tenteraberkudadan kaum keluargasepupunya.’7

Keadaanmi jelas menunjukkanbahawaperjuangankeluargaSayyidina ‘Ali adalah berbeza dan perjuangan kaum ShI’ahumumnya.Matlamat perjuanganShi’ah di Iraq bukanlahsemata-matauntuk membelaSayyidina‘Ali dan keluarganya,tetapi yanglebih pentingialab untukmenjagakepentingan-kepentinganmerekadi Iraq.Ini dapatdilihat daripadapemberontakanIjujr bin ‘Adi dankekalabanSayyidina al-Ijusayn di Karbal~’.Namun begitu, isupembunuban Sayyidina al-Husayn telah digunakan dengan

“W.M. Watt, “Shi’ism Under the Umayyads”, JournaloftheRoyalAsiaticSéciety,1960, ms. 158.

“Tab. 11/281; Wellhausen, TheReligio-Political Factionsin Early Islam.ms. Ill.

220


sepenuhnyaoleh kaum Shi’ah di Iraq.Seuepas peristiwa Karbahi’, pergerakan kaum Shi’ah teuah

memasukitahapbaru.Di tahapml gerakanmerekaboleh dikatakanlebih intensif keranadauamtempoh tersebuttelahberuakubeberapapertempuranhebatdi antaramerekadenganpihakpemerintahyangtidak pernahterjadi sebelumnya.Golonganmi, yangdipimpin olehSulaymanbin Suradal-Khuza’i, salahseorangbekasal-qurra”8 danpenerokaIraq yangsetiakepadaSayyidina‘Aui, adalahlebihradikaldanmèrekadikatakancubauntukmembelakematianSayyidinaal-Ijusayn.Gouonganmi menggelardin merekaaI-TawwUbun(orang-orangyangbertaubat),akibat daripadakesedarandan kekesauanmerekakerana lalai untuk menyelamatkanSayyidina al-Husayndaripadadibunuh. Oleh itu merekamerasa begitu berdosadanbersalah. Bagi menebusdosa dan kesalahantersebut merekaterpaksamengorbankandin merekadenganmenentangkerajaanUmayyah.PadamasaKhalifahYazid bin Mu’awiyah masihhidup,golonganaI-TawwdbUntelah menjalankanberbagaiaktiviti secarasembunyi. Mereka dikatakanselalu mengadakanperjumpaandirumah Sulaym~nbin Suradpadatiap-tiap malamJumaat.Di sinimereka sama-samamembincangkantektik serta menanamkansemangatperjuanganmereka.Dalam padaitu merekamengecampemerintahanUmayyahyangzalim sepertiMu’~wiyabyangtidakberperikemanusiaandan menganggapKbalifab Yazid sebagailambangkejahatan,contoh kerosakanbudi, pertumpabandarahmanusia,perampashak,danperlanggaranbukum.

Dalam usahauntuk memperkukuhkangerakanal-Tawwabun,pemimpinnyaSulaym~nbin Surad,telabmenghubungiketua-ketuasukukaumArabdi Kufahdan berbagaiketurunansepertiFazMab,Azd, Bakr dan Bajilah. Dengan usaba tenaga Sulayman sertakerjasamadan pihak pemimpin-pemimpinsukutersebut,merekatelahberjayamengumpulkantenteraseramai16,000orang.Denganjumlahtenterayangbesarmi merekaberjayamenawankotaKufabselepaskematianKbalifabYazid padatahun64 H/684M. Sejakitugolongan al-Tawwdbiin bergerak secaraterbuka. Pada tahunberikutnya mereka cuba pula menyerangtentera Umayyah diJazirab,Mesopotamia.Di pertengahanjalan, iaitu di Nukhaylah,

“BA. vol. V, ms. 41.

221


tenteraSulaym~ntelah bertempurdengantenteraUmayyahyangdipimpin oleh ‘Ubaydullah bin Ziy~d dan berakhiri dengankemenangantenteraSulayman.Setelahitu Sulayman dan rakan-rakannyakembali ke Kufah, di manadidapatial-Mukhtarbin Abi‘Ubaydau-Thaqafi,yangmendakwadirinyasebagaipengikutShi’ah,beradadi sana.Justeruitu Sulaym~ndan beberapaorangdantenteranyabenpatahbalik menuju ke Jazinah.Manakalagolonganmawali (bukanArab) tinggal di Kufäh bersama-samaal-Mukhtar.SikapSulaymanyangtidak merestuipenaklukankotaKufah telahmenyebabkantenteranyabenpecah;Hanyalebih kurang4,000orangsahajayangterdini danipadaketurunanArabyangtinggalbensama-samaSulaym~n.’°Bagaimanapun,tenteraSulaym~nyangkecil itutelahdilengkapkandengansenjatayangcukup.Pada5 Rabi’ al-Akhir 65 H/685 M dalam penjalananke JazirahmenekasinggahdiKarbal~’untuk menziarahi makam Sayyidin~al-Husayn, danselepasitu merekapergi ke kawasansungaiFur~tdanseterusnyakeRaqqahuntuk menemuitenteraIbn Ziyad padabulan Jumadial-Awal 65 H/685 M. Menurut Abu Mikhnaf pertempuranberlakuselamalebih danipadasepuluhhan yangberakhirdengankekalahantenteraSulaymanmalahanbeliausendini terbunuh.2°Inilah pertamakalinya kaum Shi’ah melakukanpertempurandenganbilangantenterayangnamai,namunbegitu merekamasihdianggapkurangaktif jika dibandingkandengangerakanal-Mukhtarpada tahunbenikutnya.Dengankematian Sulaym~nbin Sur~d,berakhirlahpenentanganyangdipimpin olehkaum Shi’ahAsal, ataugolonganal-qurra’ Kufah. Selepasitu pergerakanShi’ahdikuasaioleh kaumShi’ah Banu yangmempunyaikepentingandan penjuanganyangberbezadan Shi’ahAsal.GolonganShi’ahbarumi telahdipeloponioleh al-Mukht~r. -

Al-Mukht~rbin Abi ‘Ubaydal-Thaqafi telahmembawasatuerabaru dalam perjuangankaum Shi’ah di Kufah. Beliau telahmengadakangerakandan percubaanyang lebih beranidan hebatlagi. Menurutsejarahnya,al-Mukhtar mempunyaipertalianyangeratdenganNegeniIraq. Bapanya,Abu ‘Ubayd, adalahpemimpin

‘9Tab. 11/538dan berikutnya:BA. vol. V, ms. 212.20Tab.I l/569—ulsasanlengkapmengenaipergerakanal-Tawwabun,silalihat.BA,vol.

V, ms. 204—213;Tab. 11/479—509,538—76.

222


angkatantenteraIslam padamasapemenintahanKhalifah ‘Umarbin al-KhattabyangterlibatdalamperangJambatanpadatahun 13H/634M. menentangtenteraSasaniandi Iraq.Dalampeperanganmibeliau serta saudaradan anaknya telah gugur syahid.2tBapasaudaranya,Sa’dbin Mas’ud,pernahmenjadigabenordi al-Mada’inpadamasapemenintahan‘Ali danal-Hasan.Beliau sendinipernahmenyertaigenakanShi’ahyangdiketuai oleh Muslim bin ‘Aqil padatahun61 H/68l M. Akibatnyaal-Mukhtardipenjaraoleh IbnZiyaddan setelahitu beliaudihantarke Mekah.22Menurutsumberlainpula, sebelumitu, iaitu sewaktuia menjadi gabenoral-Madtinal-Mukhtar pernah menasihati bapa saudaranya, Sa’d binMas’ud, supaya menyerahkan Sayyidina al-Ijasan kepadaMu’~wiyah.23Walau bagaimanapun,sejarah al-Mukhtar hanyadiketahuisetelahumurnyaenampuluh tahun.24Beliau tidak pernahbergiatbersama-samagolonganal-qurra’ Kufah, samaadapadazamanUmayyahataupunsebelumnya.

Sewaktudi Mekahal-MukhtarcubamenyokongIbn al-Zubayntetapi beliau tidak dilayani. Setelahitu beliaumenghilangkandindan Mekah.25 Padatahun 64 H/684 M. beliau muncul pula ber-sama-samabanisan tentera Khawanij Baru, Najdiyyah di al-Yamamah.26Oleh kenana keadaandi SemenanjungArab padakeseluruhannyatidak banyakmembenifaedahkepadaal-Mukht~rdenganwujudnyapengaruh-pengaruhIbnal-ZubayndanNajdiyyah,makabeliaumengalihkanpandangannyake Kufah, Iraq pula,yangpadaketika itu (65 H/685 M) Kufah memerlukanpimpinanakibatkekalahanSulaym~nbin Sur~ddi tanganIbn Ziyad. Di KufahterdapatnamaipengikutShi’ah samaadaonangArab dan bukanArab, yangpernahbenpenangbersama-samaSulaym~inbin Sur~d.Merekatelahmembenisokongankepadagerakanal-MukhtAr. Iniberertial-Mukhtartelahmengambilalih pimpinanShi’ah di KufahdenganmenggunakantentenaSulaymanyangdipanggilshurtata!-

2’Tab. 1/2166—79;BF. ms. 251—52.22G. Levi Della Vida, “al-Mukhtãr”, Encyclopaediaof Islam, ed. H.A.R. Gibb,

Leiden, E.J. Brill (London Luzac), 1936, vol. 111, ms. 716.23Tab. 11/14, 520.24j Wellhausen,op.cit ms. 125.25Tab. 11/526.26j Wellhausen,op. cit ms. 126.

223


khamis,orang-orangyang istimewadanpatuh dalam ketenteraan,berjumlahlebih kurang 12,000orang.27

Al-Mukhthr telah mendakwadirinya sebagaiwakil atau wazir(menteni)kepadaMubammadbin ai-Ijanafiyyah, anakSayyidina‘Ali dan isterinya dan suku Hanifah. Di Kufah, al-Mukht~rmengisytiharkanMubammad bin al-Ijanafiyyah sebagai ImamMahdi, atau pemimpin suci yang cubamembelakeadilan Islam.Lambangperjuanganal-Mukht~rialah “membelakeluargaRasulAllah (AhIi al-Rayt)dan kaum yangdaif, maw~ili“~28

Dalam beberapahal corak genakanal-Mukht~radalahberbezadengangerakan-gerakanShi‘ah sebelumnya.Pertama,al-Mukht~radalah orang yang pertama memperjuangkanhak perjawatanKhalifah bukan untuk keluargaSayyidina ‘Ali denganisterinyaSayyidatinafltimah iaitu al-Ijasan dan al-IjusaynsebagaimanayangdilakukanolehHujr bin ‘Adi al-Kindi danSulaymanbin Suradal-Khuz~’i,tetapi untuk keluarga‘Ali denganisteninya dan sukuHanifah, iaitu Muhammad bin al-Hanafiyyah. Keduanya, al-Mukht~rtelah memperkenalkanbeberapa konsep baru dalamShPah,sepertikonsepwazir danImam Mahdi, yangtidak pernahdilakukan oleh pemimpin-pemimpinShi’ah sebelumnya.

Tentang sokongan Muhammad bin al-Ijanafiyyah terhadapgenakanal-Mukhtartidak dinyatakandenganjeuasdalam sumber-sumbersejarahArab, yangmenyebabkanahli-ahli sejarahmodenmerasasangsi terhadapperjuanganal-Mukhthr.2°Namun begitu,beliau telah berjaya mempenolehi sokongan yang besar danpendudukKufah menerusinamaahli keluargaNabi (Ahli al-Bayt)dan simbol keadilan yang dilambangkan oleh al-Mukhtar.Sebahagianbesardanipadapenyokong’penyokongbeliau adalahterdini daripadagolonganmawe7li yangsentiasatidak berpuashatidenganpemenintahanUmayyah yang berdasarkanperkaumanArab. -

Gelananmaw4li,3°tunggalmaw/ti,yangberertikaum bukanArab

27Tab. 11/13,dan 7; BA. vol. V, ms. 249, 253, dan260.28Tab. 11/569.29Sila lihat, misalnya W.M. Watt, “Shi’ism under the Umayyads,” ms. 162; J.

Wellhausen,op. ci?., ms.,ms. 128; MA. Shaban,op. cit., ms. 95.30Ulasan lanjut mengenai istilah mawilll dan perkembangannya,sila lihat, I.

Goldziher,Muslim Studies,ed. S.M. Stern,London,1967, ms. 93—136.

224

PEMBERONTAKAN SHFAH ZAMAN UMAYYAH

yang memeluk Islam, bermula dan zaman pembukaan.SetelahNegeri Iraq ditakluki oleh orangArab ramaidi antarapenduduktempatan yang berbangsaParsi memeluk Islam. Mereka telahbergabungdengansuku-suku kaum Arab yang besar menerusisistem hi/f (persyanikatan)dan, isti/flq (penggabungan).OrangArab yangtelah menjadi anggotaasalbagi sukuyang bergabungdengangolonganmawd/imempunyaikedudukanyang lebih tinggidanipadaorangyangterkemudian,dankadangkalamerekamanjadikuasapelindungdanpenaungkepadagolonganmawd/i.Padamasapemenintahana/-Khu/aftI’a/ a/-Rashidiin tidak adadiskniminasi diantaraorangArabdanorangbukanArab,malahanramaidiantaraorangdalamgolonganmawtl/i,ataudikenalia/-hamra’, padazamanKhalifah ‘Umar bin al-Khatt~btelah dilantik menjadi pegawaipentadbirdi wilayah-wilayah Iraq.3’ Oleb sebabitu tidak terdapatsebarangpenentanganataupemberontakangolonganmawa/i disepanjangpemerintahanKhalifah ‘Umar sehinggake zamanKhali-fah ‘Au. DakwaanB. Lewis yang mengatakangerakangolonganmawti/i sudahbermulasejakzamanKhalifah‘Umar bin al-Khattabadalahtidak benar.32Selainitu, adapuladi antaraahli-ahlisejarahIslamsepertiIbn al-Athir yangcubamembabitkangolonganmawtilidalam pemberontakanKhawArij di akhir-akhir pemerintahanSayyidina ‘Au.33 PendapatIbn al-Athir mi amatlahlemahdantidakdisokongoleh sumber-sumberyang lebih awal seperti al-Tabari,yangmerupakansumberutamakepadabuku al-Kami/fi a/-Tarikholeh Ibn al-Athir. PadahakikatnyadasarpemerintahanSayyidina‘Ali terhadapgolonganmawduitidak banyakberbezadengandasarpemerintahan Khalifah ‘Umar. Kedua-duanya mengamalkankonseppersamaandan keadilan di antara orang Arab dengangolonganmawtiui.34

Dasar pemerintahan Umayyah yang pada keseluruhannyaberdasarkanketurunandanperkaumanadalahbertentangandengandasar pemerintahan Khalifah ‘Umar dan ‘Ali. Keutamaan

“Tab. 1/2463, 2464,2465,2474, 2485dan 2497;BF. ms. 264.32B. Lewis, TheArab in History, HutchinsonUniversityLibrary, London,1950, ms.

58—59.331bnal-Athlr, al-Kdmil. vol. 111. ms. 373.3~Ya’qiIbl,T2irIkh. vol. II, ms. 183.

225


hanyadibenikankepadakeluargaUmayyahdan keturunanArab,sedangkangolonganbukanArabdianggapsebagaimasyarakatkelasdua sehinggamereka tidak boleh melakukansesuatutindakantanpamendapatkeizinandanipadapenaung-penaungmerekayangterdiri danipadaorangArab.3’ Golonganmawti/i tidak dibenarkanmenjawatjawatan penting, terutamadalam bidang kehakiman,ketentenaandan bidang politik.36 Dan segi ekonomi, golonganmawzi/imemp’inyai hasilpendapatanyangkecil, yangkebanyakannyatidak menenimasarahidupyangtetap,samaadaberkhidmatatautidak berkhidmatdalamtentera.Jika adapunpendapatanmerekajauhlebihkecil danipadasarahidupyangditenimaolehArab.3’ Dansegi sosial, golongan mawa/i lelaki tidak dibenarkan berkahwindcngan perempuanArab. Pada suatu ketika apabila terdapatseorangdanipada golongan mawii/i benkahwin dengan seorangpenempuan Arab di Madinah kedua suami isteni itu telahdipenintahkanoleh gabenorUmayyahdi situ supayaberceraidanlelaki yang menjadi suami telah dihukum sebatseratusrotan.38Manakaladan segi ibadatpula golonganmawti/i tidak dibenarkanbensembahyangbensama-samakaumArabsehinggakandi setengah-tengah daenah bebenapabuah masjid didinikan khusus untukgolonganmawd/i. Di Kufah umpamanyatendapatsebuahmasjidyang dinamakan “masjid al-Mawali.”39 Keadaanmi semakinbentambah~dahsyatapabilasampaikepadamasaKhalifah AbdulMalik bin Marwanyangdibantuoleh gabenornya,al-Ijajjaj, yangsudah terkenal sebagaiseorangyang tegasdan keras terhadaprakyat,terutamanyake atasgolonganbukanArab. Al-Ijajjaj telahmengarahkangolongan mawa/i supayamembayarjizyah, (cukaikepala) dan seterusnyamemerintahkansemua kaum tani dangolonganmawa/iyangberpindahke bandarKufahsupayakembalisemulake kampung-kampungtempatasal merekadenganalasansupayamerekadapatmemajukansemulapertanianmereka.Setiappetani dibeni tandapadatanganmenekadenganmethbawanama-

35BF.ms. 373—74, 407.36Mubarrad,al-Kömil, vol. III, ms. 286.37Tab. 11/1019—20;Mubarrad,al-Kdmil, vol. III, ms. 654.38BA..vol. IVA, ms. 58; Mas’udi,Murüj, vol. V, ms. 174.39Tab. 111/295.

226


namakampungyangmenekaduduki supayamudahdikesan.4°Inimenupakan sebahagian danipada contoh penindasan yangdiamalkanoleh pihak pemenintahanUmayyahke atasgolonganmawiI/i.4’

Rasa tidak puas hati di kalangangolongan mawti/i tenhadappemenintahanUmayyahtelah benmula sejak awal-awal lagi, iaitusejakpemenintahanKhalifah Mu’~wiyah.Padatahun42 H/662 M.sekumpulanorang mawd/i yang diketuai oleh Abu Layla telahmemberontakdi masjid Kufah tetapi telah dapat dikawal olehMu’awiyah.42 Namun begitu setelahMu’~wiyahmeninggalduniakeadaandi Iraq telah menjadi kucar-kacirsehinggamuncul al-Mukht~rbin Abi ‘Ubayd di Kufah pada tahun 66 H/686 M.Golonganmawd/i telahbersetujudenganal-Mukhthnkeranabeliaudikatakancubamempertingkatkanimej golonganmawd/ikepadataraf orang Arab. Walaupun M.A. Shabancuba mengatakanbilangangolonganmawii/i yangadabersama-samaal-Mukhtarjauhlebih kecil jika dibandingkandenganorangArab,43namunperananmereka dalam genakan menentangkerajaan Umayyah adalahpenting dan berkesan.Salah seorangdanipadapemimpin mawd/lbernamaKais~nAbu ‘Amm~rahtelah dilantik oleh al-Mukhtarsebagai ketua pegawai penibadinya,44 dan dan beliaulahterbentuknyamazhabKaisaniyyahsalahsatudaripadamazhabShi-‘ah yang empat (Kaisaniyyah,Imamiyyah, Zaidiyyah dan Ism~-‘iliyyah).

Al-Mukhthr bersama-samatenteranyayangterdiri daripadaArabdan bukan Arab telah mengaturseranganke atas Jazirah danwilayah-wilayahtimur Negeni Iraq. Dalam percubaanmi merekatelah berjayamenumpaskantentera Ibn Ziyad di pinggir sungaiKhaz~r,tetapiolehkeranaadanyaperbezaanminatdankepentingandi kalanganpengikut-pengikutal-Mukhtar,terutamanyadi antaraorang Arab dan orang bukan Arab maka akhirnya berlakuperpecahan.OrangArab yang diketuai oleh pemimpin-pemimpin

4°Isfahäni,Ag/idni, vol. XIV, ms. 15. -

4’KenyataanlanjutmengenaikedudukanmawdlisemasapemerintahanUmayyah,silalihat, al-’Ali, op. cit., ms. 63—86; Goldziher,op. cit., ms. 98—136.

42Ya’qUbi, Tdrikh, vol. II, ms. 221.43M.A. Shaban,op. cit., ms. 95.44Tab. 11/634dan649.

227


suku(as/zrUj) tidak bersetujuterhadaplayananyangdibenikanolehal-MukhtarkepadaorangbukanArab. Selain itu al-Mukhtarjugadikatakanmengamalkanajaran salah yang bertentangandenganajaran Islam. Misalnya kepercayaannyaterhadapkerusi keramatyang dikatakan kepunyaanSayyidina ‘Ali telah menimbulkankeraguandm kalanganpengikut-pengikutnya.Ibrahimbin al-Ashtar,salahseorangpemimpintenteraa/-Tawwzibuntelahmengesyakial-Mukht~rapabilaia padasuatuketika memikul kerusi tersebutkemedanperang.Oleh sebab-sebabyangdemikianramaipengikutnyalan keluar dan kembali bensama-samakeluarga meneka;hanyaseramai1,000orangdaripadagolonganmawtl/i dan100 orangArabtinggal bersama-samaal-Mukhtar. Padatahun 67 H/687 M. al-Mukht~rdanpengikut-pengikutnyatelahdikepungolehtenteraIbnal-Zubayr di Kufah. Menurut al-Waqidi, pengepunganmi telahberlanjutanselamaempatbulan,45yangmenyebabkanal-Mukhtandan rakan-rakannyakehabisanmákanan.Pada14 Ramadan67H/687M. beliaudanpengikut-pengikutnyaseramai200 orang(atau19orang) telah melakukanseranganke atastentera Ibn al-Zubayrtetapitidak berjayadanakhirnyabeliaudibunuh.Ketika itu beliauberusia67 tahun.46

Selepaskematianal-MukthM gerakanShl’ahtelahmenjadilemahdantidak adapemberontakanyangberlaku,kecuali secarakecil-kecilanyangdilakukanolehpuakKais~niyah,pengikut-pengikutal-MukhtAr,4’ sehinggalah setengah abad kemudiannya. Padatahun 122 H/740 M berlakupula pemberontakanyangdipanggil“pemberontakanShi’ah”48 yangdipimpin olehZayd bin ‘Ali, cucuSayyidinaal-Husaynbin ‘Ali bin Abi, ‘falib. KemunculanZaydbin‘Ali adalahsemata-matabertujuanuntuk memperjuangkanhak

45Tan. 11/749.46Kenyataanlanjut mengenaipemberontakanal-Mukthtar,sila lihat BA.vol. V, ms.

214—73;Tab. 11/631danseterusnya;Wellhausen,op.cit. ms. 125—139;Watt,op. cit.162—165.

47Mengenaigerakan-gerakanpengikut-pengikutal-Mukhtãr,sila lihat W.M. Watt,op. cit. ms. 166—168.

48W.M. Watt, op. cit. ms. 158—172 dan Wellhausen,op. cit. ms. 95—165 tidakmembezakanantaragerakankeluargaSayyidina‘Al! (‘Alãwiyy!n) dengangerakanShi’ahumumnya;sebenarnyakeduagerakantersebutmempunyaiperbezaanyangbesar,bukansahajadansegisifat gerakantapi jugadansegimotif danmatlamatgerakan-gerakanitu sendiri.

228

PEMBERONTAKANSHI’AH ZAMAN UMAYYAH

keluargaSayyidina‘All semuladenganisterinyaFatimahdanbukandenganisteninyadan suku Hanifah yang diperjuangkanoleh al-Mukhtar.Zayd bin ‘Ali adalahseorangpemimpinyangradikal danbeliautidak bersetujudengankonsep“Imam Mahdi” atau“Im~myangtensembunyi,”tetapi seorangImam atauKhalifah itu mestilahdinyatakanataudiisytiharkan kepadaumum dan ia mestilahdankeluarga Fatimah. Di antana pninsip perjuanganZayd ialah:mengamalkanajaran-ajarana/-Qur’andana/-Sunnah,danmembelakaum yang lemah.49Di sampingitu beliau menganggapKhalifahAbu BakndanKhalifah ‘UmaradalahKhalifah-Khalifahyangsah,tetapi dan segi keimaman‘Ali adalahlebih layak; dan Khalifah-khalifah Abu Bakr dan ‘Umar adalah merupakanimAm-imãmsementarasebelumketibaan‘Ali. Dasaryangtenakhir yangcubamempertinggikankedudukanKhalifah Abu Bakr dan Khalifah‘Umar, dan secaratidak langsungmenafikan kanisme ‘Ali danketurunanBanuH~shimtelahmenyebabkanramaipenyokongnyayangdikatakanberjumlah15,000orangdi KufahtelahmembantahZayd. GolonganyangmembantuZayd mi dikenali dengannamaRafidah, yang dipimpin oleh Muhammadal-B~qin,iaitu saudarakepadaZayd bin ‘Ali.’°

Apabila gabenorKufah, Yusuf bin ‘Umar, mengetahuitentanggenakanZaydbin ‘Ali, beliaudantenteranyadan Syria,yangpadaketikaitu beradadi al-Hinah,telahdatangkeKufahdanmenangkap218 orangpengikutZayd.Zaydcubauntukmembebaskanmereka,tetapi beliautelahdisenangoleh tentenaSyriayangberjumlah2,000orangdanbeliau terbunuh.”

Kesandanipadaperselisihanfahamdi antarapengikut-pengikutZayd bin ‘Ali denganpengikut-pengikutMuhammadal-Baqintelahmengakibatkankemunculandualagi mazhabShi’ah iaitu Zaydiyyahiaitu mazhabpengikut-pengikutZayd bin ‘Au danJmamiyyahiaitumazhabpengikut-pengikutMuhammadal-BaqirdananaknyaJa’faral-~adiq.Dan ImamiyyahmunculpulamazhabShi’ahyangkeempatiaitu Jsma’i/iyyahiaitu mazhabpengikut-pengikutIsma’il bin Ja’faral-5adiq.

49Tab. 11/1676—78, 1698—1711.50Tab. 11/1700.5’Ibid., 11/1676—78,1698—1711.

229


PemberontakankaumShi’ahyangterakhirberlakupadatahun26H/744 M. yang dipimpin oleh ‘Abdullah bin Mu’awiyah, cucusaudarakepadaSayyidina ‘Ali. Pemberontakanmi dilakukan diKufah. ‘Abdullah bin Mu’awiyah juga dikatakan mempunyaipenyokong-pcnyokongyang ramai di sana, tetapi beliau gagalapabilaberhadapandengantenteraAbu Muslim, pemimpingerakan‘Abbusiyyah yang lebih berpengaruhpada ketika itu, dan akibatdanipadapenentanganmi ‘Abdullah bin Mu’~wiyahtelahterbunuhpada tahun 129 H/747 M.52 Dengan kematian ‘Abdullãh makaberakhirlahpemberontakankeluarga‘Ali ataukaum Shi’ah padazamanpemenintahanUrnayyah.

Ringkasnya,kaumShi’ah telahmulamembenontakansejakawal-awal penubuhankerajaanUmayyah; dan pusat gerakanmerekaialah Kufah. Pemimpin-pemimpinmerekayang pertamaadalahterdini danipada bekas-bekasa/-qurrtl’ dan pengikut-pengikutSayyidina‘Ali. Di antaratokoh merekayangagungialah.Hujr bin‘Adi al-Kindi danSulaymanbin Suradal-Khuzu’i. Kedua-duanyaadalahbekaspemberontakanyangmenentangKhalifah‘Uthm~n.’3Matlamat asal penjuanganmereka,samasepertimatlamatkaumKhaw~tnij,ialahuntuk membebaskantanahterbengkalai(sawtifi), diIraq yangdianggapsebagaihak:hakmerekayangtelahdiperolehipada masapemenintahanKhalifah ‘Umar, dan kawalan kaumQuraysh dan pemimpin-pemimpinsuku. Harapanuntuk men-dapatkan hak-hak tersebut semula telah terjejas benikutandanipadapenistiwadi 5iffin dankenaikankerajaanUmayyah.Tanahtersebuttelahdiletakkandi bawahkawalankerajaanpusatsemasaMu’awiyah, danseterusnyadi sepanjangpemenintahanUmayyah.Sejakitu perhatiankaum Shi’ah tertumpupulakepadapembelaanterhadap Sayyidina ‘Ali dan keluarganya, khususnya selepaspembunuhanSayyidinaal-Ijusayndi Karbala’. Kaum Shi’ah Asalitu kemudiannyadisertai oleh benbagai golongan yang terdinidaripadaorangArabdanorangbukanArab, yangtinggaldi Kufah,yangmendakwadin merekasebagaikaumShi’ah. GolonganbukanArab telah mengemukakanberbagaiidea mengenaikonsepImam

52Tab. 11/1879, 1976, 1978; Ash’ar!, Maqdldt, ms. 6 dan 22; Baghdad!, al-Farq, ms.233, 235; Watt,op. cit., ms. 170.

‘3Sila lihat ms. 95.

230

PEMBERONTAKANSHI’AH ZAMANUMAYYAH

atau Khalifah, pemenintahanwarisan, (wasi), perbezaanantarakuasasekular,wazir, dengankuasaagama,Imam,dan seterusnyamenentukanbahawakhalifah mestilahdilantik danipadakeluarga‘All yangdigelar“Imam”. Idea-ideami telahdijadikan sebagaiasaspemikiran dankepercayaanataudoktnin, kaum Shi’ah,54malahanadadi kalangankaum Shi’ah orang-orangyangmelampau(ghu/dt)yangmenganggapImamShi’ah sebagaiImamyangsuci atauIm~mMahdi, yang akan muncul pada akhir Zaman.uuituk membelakeadilan.Sikapmendewa-dewakandan mensucikanSayyidina‘Alidan ahli-ahli keluarganyatelah dibawa oleh kaum Parsi yangkebanyakannyamenjadi penyokong-penyokongal-Mukhtar yangterkenaldengangolongan Kaisuniyah.Merekamahukankeadilandan persamaantanafdi antaraorangArab denganorangbukanArab,danlambangkeadilanmi telahdigunakandengansepenuhnyaoleh al-Mukht~runtuk mendapatkansokongan mereka danseterusnya kekuasaan di Iraq. Oleh kerana perkara yangdiperjuangkanoleh al-Mukhtar itu tidak banyakmemberifaedah,malahanboleh menjejaskankedudukankaum Shi’ah Asal danketurunanArab, telah mengflibatkanperpecahandan akhirnyakehancuarankuasa al-Mukht~rdi Iraq. Perpecahanmi jugamenyebabkankedudukankaum Shi’ah semakinbertambahlemahdanseterusnyamudahdikawal olehpihak pemenintahUmayyahdiKufah, khususnya pada masa pemerintahan‘Abdul Malik al-Hajjuj.55 Sikap tegasdan kawalanyang ketat terhadapgolonganpemberontak di Iraq dan ‘Abdul Malik dan al-Hajj~j telah

54Pembentukan doktrin Shi’ah adalah semasa dengan perbentukan doktrin Khawãrij,iaitu semasa pemerintahan Umayyah, akibat daripada pengaruh luar, khususnyabangsa Parsi, yang menyertai gerakan-gerakan terscbut. Dakwaan yangmengatakan doktrin Shi’ah berpunca dan Selatan Semenanjung Arab yang dibawaoleh penganut-penganut Shi’ah Asal (W.M. Watt, op. cit. ms. 161) atau berpuncadanipada ‘Abdiillah bin Saba’ atau Ibn al-Sawda’, pengasas mazhab Shi’ah“Saba’iyyah” (J. Wellhausen,) (J. Wellhausen, op. cit. ms. 17) adalah tidak benar.Olehkeranamasalah-masalahdoktrinatauideaologikeduagolongantersebuttidakdiusulkan oleh pengikut-pengikutnya yang asal maka penulis menganggapnya tidaksesuai diperbincangkan. -

55Berbeza dengan kaum Shi’ah, kaum Khawãrij berada di luar Kiifah iaitu di desa-desa Iraq, oleh sebab itu mereka lebih berpeluang untuk memberontak dan bolehdianggap sebagai pencabar utama kepada pemenintahan Abdul Malik/al-Hajjaj danjuga Ibn al-Zubayr. Sementarakaum Shi’ah telah dikawal di Küfah menerusiorganisasi sosial yang telah dikuatkuasakan sejak zaman Ziyãd bin Abi Sufyän.

231


menyebabkankaum Shi’ah tidak dapatbangünsehinggake akhirpemerintahanUmayyah.Walaupunadabeberapapercubaanyangdilakukanolehkeluanga‘Ali (‘Alawiyyin) akhir-akhirpemenintahanUmayyah, namun percubaanitu tidak berkesan,malahan lebihmembawakepadaperpecahandanipadakejayaan.

232

Bibliografi

Sumber Awalan

AbÜ al-Faraj,‘All b. al-Husaynal-lsfahänl(m. 356/696).1) Kitdh a/-Aghdni, Matba’ah BUläq, al-Qarirah,1285 H.ii) MaqUril al-Tdlibiyin, ed. 5.5. Saqr,al-Qärirah,1949.

AbU al-Fidä, Isma’l1 b. ‘All (m. 732/1331).Al-Mukhtasarfi Akhbdr al-Bashar.AbU ‘Ubayd,al-Qisim b. Sallãm (m. 224/836).KildI, al-Amwdl,ed M.K. Haras,al-

Qihirah, 1968. -

AbU ‘Ubaydah,Ma’marb. al-Muthannä(m. 209/824).Naqd’idfarir waal-Farazdaq,ed.A.A. Bevan,Leiden, 1905—1909.

AbU YUsuf, Ya’qUb b. ibrãhim (m. 182/798).Kitãb al-Khardj, al-Qihirah,1302 H.Al-Ash’ari, ‘All b. Ismä’il(m. 330/941).Maqäldtal-Jsldmiyin~a JkhtiIi4fal-Muslimin,

ed. HR. Ritter, Istanbul,1929—30.Al-’Askari,AbU Hilil al-Hasanb. ‘Abdillih (m. 395/1004).Kitdbal-Awd’il, ed.MS.

al-Wakil, Madinah, 1966. - -

Al-Azhari, Muhammadb. Ahmad(m. 370/981). Tahdhibal-Lughah,ed.AK. ‘Irbawi,al-Qihirah,1967.

Al-Baghdãdi,‘Abd al-Qihirb.Tãir(m.429/1037).Al-Farq Baynal-Firaq, aI-Qdhirah,1910.

Al-Baghdad!,‘Abd al-Qãdir(m. 1093/1682).Khithnat al-Adab,al-Qahirah, 1929.Al-Balãdhuri, Ahmadb. YahyA (m. 279/892).

1) Ansdbal-Asliraf Istanbulmanuscript,SuleymaniyeKutuphanesi,Reisulkuttap,no. 597—98,2Jilid:jilid I, ed.M. HamidullIh,al-Qãhirah,1959;jilid IVA, IVB,ed.M. Schloessinger,Jerusalem,1938;jilid V. ed.S.D. Goitein, Jerusalem,1936; jilidIX (Anonyme ArabiacheChronik),ed. W. Ahlwardt, Greifswald,1883.ii) Futüh al-Bulddn, ed. M.J. deGoeje, Leiden, 1866. -

Al-Bust!, Muhammadb. Hibbãn(m. 354/965).Kitdb Mashohir ‘Ulamd’al-Amsdr,ed.M. Fleischhammer,Cairo, 1959.

A1-Dhahab!,Muhammadb. Ahmad(m. 748/1348).i) Thrikh al-Jsldmwa Tabaqdtal-Mashdhir wa al-A ‘1dm, al-Qahirah,1367/69H.ii) Duwal al-Islam. Hyderabad,1337 H.

Al-Dinawari, Abli Hanifah Ahmad b. Diw’Ud (m. 282/895). Kitdb al-Akhbdral-Tiwal. ed. AM. ‘Amir, aI-Qihirah,1960.

Al-Fayrlizabidi,Muhammadb. Ya’qUb(m. 817/1419).Basd’ir Dhawial-Tamyiz,ed.M.A. al-Na.jjir, al-QAhirah, 1383 H.

Ghurar al-Siyar (tanpapengarang,abad ke-4/l0), manuscript,Bodlein Library,Oxford, no. D’Orville 542, lihat BibliothecaeBodleianea.1787, 11, ms. 123.

233


A1-Hamdãnl,Abii Muhammadal-Hasanb. Ahmad(m. 334/945—46).Al-MIll, vol. X,ed. al-Khatib, al-Qahirah,1959.

lbn ‘Abd al-Hakam, AbU Muhammad‘Abdullih (m. 259/870). Futü/z Misr naAkhbdruhd,ed. V.V. Torrey, New Haven,1922, Leiden, 1920.

lbn ‘Abd al-Barr,YUsufb. ‘Abdulläh (m. 463/1070).Al-JstidbfiMa’rifah al-Ashdb,ed. A.M. al-Bajawi, al-Qähirah. - -

Ibn ‘Abd Rabbih,Ahmadb. Muhammad(m. 328/940).Al- ‘Jqbal-Farid, al-Qahirah,1965.

Ibn Abi al-l-ladld, ‘Abd al-Hamid b. Hibat Allih (m. 655/1258).Sharh Nahj al-Baldghah,ed. Dãral-Ma’rifah, Beirut.

Ibn A’tham, al-Küfi, Ahmadb. ‘Uthman (m. 3 14/926).Kitdb al-Futüh, manuscript,Sary, Library of Ahmet 111, Istanbul,no. 2956.

Ibn al-Athlr, ‘Izz al-Din, ‘All b. Muhammad(m 630/1233).Al-KdmilJl al-Tarlkh,Beirut, 1965.

Ibn Durayd,Muhammadb. al-Hasan(m. 321/933).Al-Jshtiqdq,ed.A.M. HãrUn,al-Q~hirah,1958.

Ibn Hishäm,‘Abd al-Mãlik (m 141/758).Sirahal-Nabi, ed. F.W.Gottingen,1858-60.Ibn Habib,Muhammadb. Habib (m. 245/859).AsmU’al-Mughidlin mm al-Ashraf

dIm. Nawãdir al-Makhtütat,al-Qahirah, 1954.Ibn Hajaral-Asqalãni,Ahmad b. ‘Ali (m. 852/1448).

i) Al-/sdbahfi Tamyiz al-SahJbah,al-Qähirah,1328 H.ii) Tahdhibal-Tahdhib,Beirut, 1327 H.

Ibn Hawqal,AbüaI-Qasimal-Nasibi (m. 367/979).Xii iih al-Masdliknaal-Mamdllk,Leiden, 1872.

Ibn Hazm, ‘Ali b. Ahmad(m. 456/1064).i) JamharahAnsiibal-Arab, ed. A.M. HirUn, al-Qihirah,1962.ii) Al-Fisalfi al-Milal na al-Nihal, al-Qahirah, 1964.

Ibn al-’Imãd, ‘Abd al-Hayyb. Muhammadal-Hambali(m. 1089/1687).Shadharäial-DhahabfiAk/thor man Dhahab,al-Qahirah,1350.

Ibn Isfandiyãr,Muhammadb. al-Hasan,Tarikh-i Tabariston(disusunlebih kurangdalamtahun613/1216),Tehran,1942 (diterjemaholehE.G. Browne, London,1905).

Ibn al-Kalbi, Hishãm b. Muhammad (m. abad ke-3/9). Jamharah al-Nasab,manuscript,British Museum,no. Add. 23297; begitu juga Escorial,no. Arabe,1698.

Ibn Kathir, Isma’l1 b. ‘Umar (m. 774/1373).AI-Biddyahnaal-Nihdyah, al-Qihirah,1932.

Ibn KhaldUn, ‘Abd al-Rahminb. Muhammad(m. 804/1406).i) KitOl, al-ibar.. Beirut, 1956.ii) Muqaddimah,Beirut, 1900.

Ibn Khallikãn, Ahmadb. Muhammad(m. 681/1281).WafáyOt al-A ydn, ed. Ihsan‘Abbäs, Beirut, 1972.

Ibn ManzUr,Muhamadb. Mukarram(m. 711/1311).LisOnal-Arab. Beirut, 1955—56.Ibn al-Nadim,Muhammadb. Ishiq (m. 235/849). Al-Fl/iris!, ed. T. Rida, Tehran,

1971.Ibn Qutaybah,‘Abdullah b. Muslim (m. 276/889).

i) Kitdbal-Jmdmahna al-Siydsah(dikatakanpengarangnyaIbn Qutaybah),al-Qahirah,1925.ii) KitOb al-Ma’dr(f ed. 1. Ukashah,al-Qãhirah,1934—1960.

234

BIBLIOGRAFI

Ibn Rusteh,A1’rnad b. ‘Umar (m. lebih kurangpadatahun310/922).Al-A ‘Idq al-Nafi-sab, Leiden, 1891. -

Ibn Sa’d, Muhammad(m. 230/845).KitOb al-TcihaqOt al-Kahir, ed. Sachauet a!.,Leiden, 1940.

A1-Istakhri,Ibrahimb. Muhammad(m.akhirabadke-14/I0).Kitohal-MasOlikwaal-Mamolik, Leiden, 1870.

AI-Jähiz, ‘Amr b. Bahr (m. 255/868).i) Al-Baydnna al-Tabyin,ed. A.S.M. HärUn,al-Qahirah, 1968.ii) Al-’Llthmdniyyah,ed. A.S.M. HarUn,aI-Qihirah,1955.

Al-Jazari, Muhammadb. Muhammad(m. 833/l429~.Ghdyahal-NihdyahfiTahaqatal-Qurra’. ed. G. Bergstraesser,Cairo, 1933.

Khalifah b. Khayyät,Shabab(m. 240/854).i) Kitah al-Tahaqat.ed. AD. al-’Umary, Baghdad,1967.ii) Kiiëih al-Tdrikh, ed AD. aI-’Umary, Najaf, 1967. -

Al-Mazdisi, Mutãharb. Tãhir (m. 355/966).Al-Bad’ na al-Tdrikh, Paris, 1899.AI-Maqdisi, Shams‘I-Din Muhammadb. Ahmad (m. abad ke-4/I0). Ahsan al-

TaqàAimfi Ma‘r(fát al-Aqdlim, Leiden, 1906.Maqrizi, Ahmad bin ‘Au (m. 845/1442).A/-K/that, a!-Qãhirah,1249 H.Al-Mas’Udi, ‘Ali b. al-Husayn(m. 345/956).

i) Murüj al:Dhahah,al-Qdhirah, 1948.ii) Al-Tanhihna al-!shrdf, al-Qähirah, 1938.

A1-Mäwardi, Abü al-Hasan ‘Ali b. Muhammad (m. 450/1058). Al-Ahkäm al-Sultdnin’ah,al-Qähirah;1973.

Al-Minqari. Nasr b. Muzahim (m. 212/827). Waq’at Siffin, ed. A.S.M. !jarun, a!-Qähirah,1365 H.

Al-Mubarrad,Muhammadb. Yazid (m. 285/898).Al-KOmilfi al-Lughah,ed.M.A.F.Ibrihim, al-Qãhirah,1956.

Al-Qalqashandi,Ahmadb. ‘Abdillah (m. 821/1418).Sub/ial-A‘shdfiSind’at al-Ins/idal-Qdhirah, 1889.

Al-Qushayri,Muhammadb, Sa’ldal-Harrãni(m. 334/945—46). Tdrlkh al-Raqqahwaashab Rasul Allah Sl’m wa al-Tabi’in wa al-fugahd’ wa al-muhaddithiA

4ed. a!-Na’sdni Hamat, 1959.

A!-Sadüsi, Mu’arrij b. ‘Umar (m. 195/810).KitOb Had/if mm Nasab Quraysh, a!-Qahirah,1960.

Al-Shahrastdni,Muhammadb. ‘Abd a!-Karlm (m. 548/1153).Al-Milal waal-Nihal.ed. W. Cureton,Leipzig, !?23.

Al-Shammdkhi,Ahmadb. Sa’id (m. 928/1522).Kitdbal-Siyar, a!-QAhirah, 1884.Sibt Ibn a!-Jawzi, YUsuf b. Qizoghulu (m. 644/1246).Kitdb Mir’dt al-Zaman,

manuscript,British Museum,no. Add. 23277.A!-Suyiitl, ‘Abd a!-Rahminb. AbI Bakr(m. 911/1505).TdrIkhal-Khulafd’,ed.M.M.

‘Abd al-Hamid,a!-Qihirah, 1969.A!-Tabarl,AbU Ja’far Muhammadb. Jarlr(m.310/923).TOrI/c/i al-Rusulwaal-Muluk,

ed. M.J. deGoeje,Leiden,1879—190! (M.A.F. Ibrdhim,aI-QIhirah,1962—1966).Tdrikh al-KhulaJ?i’. tanpapengarang,ed. P. Griyaznevitch,Moscow, 1967.A!-Wäqidi, Muhammadb. ‘Umar (m. 207/822).Kitdb al-Maghazl,ed. M. Jones,

London,1966. -

Yahyäb. Adam a!-Qurashi(m. 203/818).Kit/lb al-Khardj, a!-Qihirah, 1317 H.A1-Ya’qübi,Ahmad b. Abi Ya’qiib (m. 284/897).

i) TOri/c/i, Beirut, 1960.ii) Kit/lb al-Buldon,d!m. Ibn Rusteh,al-A‘//lq al-Nafisah,Leiden, 1891.

235


iii) Mushdkaldtal-N/ic li-Zamdnihim.Beirut, 1962.YaqU al-Hamawl (m. 626/1229).Mu~amal-Bulddn,al-Qihirah 1906—1907.

SumberPendua

Al-’Ali, Sãlih A., Al-Tanzimdtal-Ijtimd’iyyah waal-Iqtisddiyyahjlal-Basrahflal-Qarnal-Awwalal-H(/ri, Baghda~1,1953.

Belyaev, E.A., ‘Arab, Isldm and the Arab Caliphate, diterjemah o!eh Ado!pheGourevitch,London, 1969.

Bosworth,C.E., Sistdnunderthe Arabs, Rome, 1968.Brocke!man,C., Historyof the‘Islamic Peoples.diterjemaho!eh J. Carmichae!& M.

Perlmann,CapricornBooks,New York, 1960.Dennet,D.C.,ConversionandthePoll-taxin EarlyIslam,CambridgeUniversityPress,

Cambridge,Mass.,1950.Dixon, ‘Abd a!-Ameer,The UmayyadCaliphate, London,1971.Einkelman,D.F., “Musay!ima,”JournalofEconomicandSocialHistoryoftheOrient,

1967, ms. 17—51.Encyclopaediaof Islam,1st. Edition, Leiden, 1913—38.Encyclopaediaof Islam,2ed. Edition, Leiden,1945.Fans,N.A., “Developmentin Arab Historiographyas Reflectedin the Struggle

between‘Ali andMu’ãwiyah,” HistoriansoftheMiddleEast,ed. B. Lewis& P.M.Holt, London, 1962, ms. 435—41.

Gibb, H.A.R., Studiedon theCivilization ofIslam, London,1962 (InterpretationofIslamicHistory,” Journalof WorldHistory, vo!. I, pt. I, 1953,ms. 39—67).

Goldziher,1., Muslim Studies,SM. Stern(ed), London,1967.Hinds,G.M., TheEarlyHistoryofIslamicSchismin Iraq, Ph.D.Thesis,Universityof

London,London, 1969(tidak diterbitkan).“Kufan Po!itical Alignments andtheirBackgroundin the Mid-SeventhCenturyA.D.,” International Journalof Middle EastStudies,vol. II, 1971, ms. 346—67.“TheMurderoftheCa!iph‘Uthman,”InternationaljournalofMiddleEastStudies,vol. III, 1972,ms.450—69.“TheSiffin ArbitrationAgreement,”JournalofSemiticStudies,no. 17, ms. 93—129.

Juynboll, G.H.A., “The Position of Qur’an Recitationin Ear!y Islam,” JournalofSemiticStudies,vol. XIX, no. 2, 1974, ms. 240—51.“TheQurrI’ in Early IslamicHistory,” JournalofEconomicandSocialHistoryoftheOrient,” vol. XVI, pt. 11—111, 1973,ms. 113—29.

Kister, M.J., “TheExpeditionof Bi’r Ma’Unah,”ArabicandIslamicStudies,in HonorofH.A.R. Gibb, ed. Makdisi, Leiden,1965, ms. 237—57.“Noteson theaccountoftheShuraappointedby ‘Umarb. al-Khattab,”JournalofSemiticStudies,no. 2, 1964, ms. 320—26.

Le Strange,G., The Landsof theEasternCaliphate, CambridgeUniversity Press,Cambridge,1930. -

Al-Nu’aymi, Silim, “ZuhUr al-KhawUrij,” dalamMajallat al-Majma’ a/-i/mi a!-iraqi, vol. ‘XV, 1967, ms. 10—35.

Petersen,E.L., ‘A/i andMu’ãwiyahin EarlyArabicTradition, StudiesonthehenesisandgrowthofIslamichistoricalwriting until theend-oftheninth century,Copenhagen,1964.“A andMu’Uwiyah, Theriseof theUmayyadCaliphate,”ActaOrienta/ia,vol.XXIII, 1959,ms. 157—96. “Studieson thehistoriographyofthe‘Ali—Mu’awiyahconifict,” ActaOrientalia, vol. XXVII, 1963,ma. 83—118.

Al-Qalmawi,Suhayr,Adabal-KhawOrj/,al-QIhirah, 1945.

236

BIBLIOGRAFI

Rosenthal,F., A Historyof Muslim Historiography, Leiden, 1968.Shaban,MA., The ‘Abbdsid Revolution,CambridgeUniversityPress,Cambridge,

1970.Islamic History, AD. 600—750 (A.H. 132),A New Interpretation,CambridgeUniversityPress,Cambridge,1971.

Watt, W.M., Muhammadat Medina, Oxford, 1956. “Kharijite Thought in theUmayyadPeriod,”Der Islam,“Shi’ism UndertheUmayyads”JournaloftheRoyalAsiaticvol. XXXIV, 1961, ms. 215—31; 1960, ms. 158—172.

Wel!hausen,,J., The Religio-Political Faction in Early Islam,diterjemah oleh R.C.Ostle& S.M. Walzer (dan Die religios-politischenOppositionsparteienim a/tenIslam),ed. R.C.Ostle,North-Holland PublishingCompany, 1975.

Yusuf‘Ali, A., The Holy Qur’an, text, translation andcommentary,Beirut, 1968.

237

Sejarah Awal Perpecahan Umat Islam (11-78H/632-698M)

Documents

Transcript of Sejarah Awal Perpecahan Umat Islam (11-78H/632-698M)