anicl L. Schacter jest dziekanem W\ dziau Psychologii Uniwersytetu Harvarda. Za swoj pierwsz ksik, Searching for Memory (W poszukiwaniu pamici), otrzyma! liczne nagrody i wyrnienia, m.in. Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego - William James Book Award (1997). Prezentowana tu praca, oparta na najnowszych badaniach naukowych, wyjania zarwno powszechnie znane wady pamici, ktre pojawiaj si nieustannie w naszym codziennym yciu, jak i ich zaskakujco dobre strony. Na pewno dostarczy ogromnej otuchy kademu: od zbyt zabieganych dwudziestolatkw, przez osoby w rednim wieku, przebkujce o wczesnym Alzheimerze", do ludzi starych, martwicych si o to, jak duo powinni, a jak mao mog sobie przypomnie.

1

DanielL SCHACTER Siedem grzechw pamici

BIBLIOTEKA MYLI WSPCZESNEJ

Daniel L S C H A C T E R

Siedem grzechw pamiciJak zapominamy i zapamitujemyZrealizowane przy pomocy Finansowe Ministerstwa Kultur

Przeoyy Ewa Haman Joanna Rczaszek

P a s t w o w i ;

I n s t y t u t

W y d a w n i c z y

Tytu oryginau THE SEVEN SINS OF MEMORY HOW THE MIND FORGETS AND REMEMBERS Okadk projektowa MACIEJ URBANIEC

Copyright 2001 by Daniel L. Schacter Copyright for the Polish edition by Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003PRINTED IN POLAND Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003 r. e-mail: piw@piw.p] www.piw.pl Wydanie pierwsze Skad i amanie: ARTPRF.SS, Inowrocaw Druk i oprawa: Drukarnia DELTA we Wrocawiu

ISBN 83-06-02903-8

Mojej rodzinie: Susan, Hannah i Emily

PODZIKOWANIA Czasem wydaje si niesprawiedliwoci, e ksika nosi tylko nazwisko autora, chocia wiele innych osb przyczynio si do powstania koncepcji, jej rozwoju i wreszcie wydania. Ta ksika nie jest wyjtkiem. Miaem szczcie konsultowa poruszane na jej kartach tematy z wieloma kolegami i studentami - zbyt wieloma, by dzikowa kademu z osobna. Mam nadziej, e ci, ktrych mam na myli, wiedz, e odnosi si to do nich, i zdaj sobie spraw z tego, jak bardzo ceni sobie ich sugestie. Szczeglnie jestem wdziczny czonkom zespou mojego laboratorium z ostatnich kilku lat. Ich pomysy i opinie byy dla mnie nieocenione przy pisaniu tej ksiki i w moich innych poczynaniach naukowych. Mam szczeglny dug wobec tych, ktrzy znaleli czas na przeczytanie i skomentowanie maszynopisu. Moshe Bar, Chad Dodson, Marc Hauser, Lael Schooler, David Sherry i Gabriella Vigliocco opatrzyli poszczeglne rozdziay wnikliwymi uwagami, co pomogo mi w przemyleniu kilku wanych kwestii i uchronio przed popenieniem rozmaitych bdw i przeocze. Randy Buckner, Wilma Koutstaal, Richard McNally i Anthony Wagner przeczytali cay manuskrypt, przekazujc wiele pomocnych sugestii i konstruktywnych uwag krytycznych, co w znacznym stopniu wpyno na ostateczny ksztat ksiki. Moi asystenci naukowi - Steve Prince, Carrie Racine i Danicllc

Unger - pomogli mi w zbyt wielu sprawach, bym mg je tu wymieni. Chciabym jednak, eby wiedzieli, jak bardzo ceni ich czas i wysiek. Laura van Dam, moja redaktorka z wydawnictwa Houghton Mifflin, entuzjastycznie wspieraa powstawanie tej ksiki i szczegowo komentowaa kolejne wersje ewoluujcego manuskryptu. Jej spostrzegawcze oko, zwracajce uwag zarwno na styl, jak i tre, w istotny sposb pomogo mi w udoskonaleniu ostatecznej wersji. Moja agentka, Susan Rabiner, powicia projektowi wydania ksiki swoj mdro i energi, co bardzo sobie ceni. Rozpoczem Siedem grzechw pamici w czasie urlopu naukowego, uzyskanego dziki stypendium John Simon Guggenheim Memoria Fellowship oraz nagrodzie z James McKeen Cattel Fund, bez ktrych nie ukoczybym tej pracy. Kilka miesicy tego urlopu spdziem w Institute for Cognitive Neuroscience w University College w Londynie, gdzie napisaem cz ksiki. Jestem zobowizany profesorowi Timowi Shallice'owi za umoliwienie mi tego pobytu, a kolegom i personelowi instytutu za uczynienie mojej wizyty zarwno mi, jak i owocn. Jestem take wdziczny instytucjom wspierajcym finansowo moje badania: Human Frontiers Science Program, National Institute on Aging, National Institute of Mental Health oraz National Institute on Neurological Disorders and Stroke. Znaczn cz finansowanych przez nich bada opisuj na tych stronach. Mojej onie Susan McGlynn i crkom Hannah i Emily Schacter zawdziczam tak wiele, e waciwie nie wiem nawet, jak rozpocz podzikowania dla nich. Na pocztek dedykuj im t ksik.

Wstp BOGOSAWIESTWO ZESANE PRZEZ BOGW W przewrotnym opowiadaniu Yasunari Kawabaty Yumiura" powieciopisarz zostaje niespodziewanie odwiedzony przez kobiet, ktra twierdzi, e poznaa go trzydzieci lat wczeniej. Spotkali si, gdy odwiedza on miasto Yumiura podczas festiwalu portowego - wyjania kobieta. Mimo to pisarz nie moe sobie jej przypomnie. Drczony ostatnio innymi kopotliwymi lukami w pamici, uznaje ten przypadek za kolejny objaw popadania w niemoc umysow. Wtpliwoci potguj si, gdy kobieta dostarcza dalszych rewelacji dotyczcych tego, co wydarzyo si pewnego dnia, kiedy bohater odwiedzi jej pokj. Poprosie mnie o rk" - wspomina tsknie. Pod pisarzem uginaj si nogi na myl o ogromie tego, co zapomnia. Kobieta twierdzi, e zawsze bdzie pamita wsplnie spdzone chwile i cigle czuje si poruszona tymi wspomnieniami. Kiedy kobieta wychodzi, wstrznity pisarz zaczyna poszukiwa planw miasta Yumiura z nadziej, e przypomni sobie to miejsce i powody, dla ktrych tam przebywa. Ale adne mapy ani ksiki nie wspominaj o takim miecie. Pisarz zdaje sobie wtedy spraw z tego, e w czasie, o ktrym mwia kobieta, nie mg znajdowa si w czci kraju przez ni opisanej. Mimo e kobieta bya przekonana, e jej drobiazgowe i szczere wspomnienia s wierne, w rzeczywistoci byy one cakowicie faszywe.

Opowiadanie Kawabaty w sposb dramatyczny ilustruje rne sposoby popadania w kopoty z pamici. Czasami zapominamy przeszo, a czasami j znieksztacamy; niektre niepokojce wspomnienia mcz nas latami. Jednake cigle polegamy na pamici przy wykonywaniu zadziwiajco rnorodnych zada w naszym codziennym yciu. Przywoywanie na pami rozmw z przyjacimi lub wspominanie rodzinnych wakacji; pamitanie o zleceniach czy umwionych spotkaniach, na ktre wanie musimy biec; wypowiadanie sw, co umoliwia nam rozmawianie i rozumienie innych ludzi; pamitanie, jakie potrawy lubimy, a jakich nie; przyswajanie wiedzy koniecznej do zdobycia nowej pracy - wszystko to w taki czy inny sposb zaley od naszej pamici. Pami odgrywa tak ogromn rol w codziennym yciu, e czsto uznajemy jej istnienie za oczywisto, dopki przypadek zapomnienia lub znieksztacenia wspomnienia nie przykuje naszej uwagi. W ksice tej rozpatruj natur niedoskonaoci pamici i przedstawiam nowy sposb mylenia o tym problemie oraz rozwaam, jak moemy omija lub zmniejsza dotkliwe efekty tej niedoskonaoci. Bdy pamici od dawna fascynoway naukowcw, a w ostatniej dekadzie zajy take poczesne miejsce wrd innych problemw caego spoeczestwa. Wraz ze starzeniem si pokolenia powojennego wyu demograficznego kopoty z pamici s wrd tej czci populacji coraz powszechniejsze. W 1998 roku Newsweek" w gwnym artykule stwierdzi, e pami staa si podstawowym problemem zdrowotnym zabieganych, zestresowanych i zapominaskicn przedstawicieli tego pokolenia - oraz wielu innych ludzi. Zapomniane spotkania, zgubione okulary, niemono przypomnienia sobie imion znajomych osb zdarzaj si regularnie wielu dorosym osobom usiujcym sprosta obowizkom w pracy i w domu oraz starajcym si da sobie rad z cigle powikszajc si gam nowych technologii komunikacyjit)

nych. Jak wiele hase i PIN-w musisz zapamita tylko po to, by zaatwi swoje sprawy w Internecie, nie wspominajc ju o poczcie gosowej lub telefonie komrkowym? Czy zdarzyo ci si kiedy stara o czasowy PIN w sieci, bo zapomniae, jaki jest twj stay numer? Mnie oczywicie ju to spotkao. Oprcz koniecznoci radzenia sobie z frustracjami wywoanymi bdami pamici w codziennym yciu niepokj wywouje straszne widmo choroby Alzheimera. Gdy opinia publiczna staje si coraz bardziej wiadoma zwizanych z ni koszmarw, przez przypadki tej miary, co walka Ronalda Reagana z t chorob, perspektywy ycia podporzdkowanego katastroficznemu zapominaniu tylko wzmacniaj nasze zainteresowanie pamici. Chocia znieksztacenia pamici kobiety z opowiadania Yumiura" wydaj si przekracza granice wiarygodnoci, to samo ycie ju im dorwnao albo je przewyszyo. Rozwamy histori Binjimina Wilkomirskiego, ktrego dziennik z Holokaustu - Fragmenty" - zdoby w 1996 roku oglnowiatowe uznanie za opisanie ycia w obozie koncentracyjnym z perspektywy dziecka. Wilkomirski przedstawi czytelnikom wyraziste wspomnienia niewyobraalnego terroru, jakiego dowiadczy, bdc maym chopcem. Jego proza osigna tak si i wymow, e jeden z krytykw uzna, i Fragmenty" s tak wane z moralnego punktu widzenia i tak dalece wolne od wszelkiej literackiej sztucznoci, e zastanawiam si, czy bd kiedykolwiek mia prawo chocia sprbowa je pochwali". Co bardzo znaczce, Wilkomirski spdzi wikszo swego dorosego ycia, nie znajc tych traumatycznych wspomnie z dziecistwa, uwiadamiajc je sobie dopiero w czasie terapii. Poniewa historia i wspomnienia Wilkomirskiego stay si inspiracj dla caej rzeszy innych ludzi, on sam zosta uznany za osob o midzynarodowej pozycji i bohatera dla yjcych ofiar Holokaustu.

Jednake caa historia zacza si wyjania pod koniec sierpnia 1998 roku, gdy Daniel Ganzfried, dziennikarz szwajcarski, ktrego matka przeya Holokaust, opublikowa zaskakujcy artyku w zuryskiej gazecie. Ganzfried ujawni, e Wilkomirski to tak naprawd Bruno Dossekker, urodzony w 1941 roku jako syn modej kobiety Yvone Berthe Grosjean - ktra oddaa go do przytuku i adopcji. May Bruno spdzi ca wojn ze swoimi przybranymi rodzicami, Dossekkerami, w bezpiecznych granicach rodzinnej Szwajcarii. Jakiekolwiek byyby podstawy jego traumatycznych wspomnie" nazistowskich horrorw, nie mogy pochodzi z dziecicych dowiadcze w obozie koncentracyjnym. Czy Dossekker/Wilkomirski jest po prostu kamc? Prawdopodobnie nie: nadal usilnie wierzy, e jego wspomnienia s prawdziwe. Wszyscy jestemy zdolni do wypaczania wasnej przeszoci. Przypomnij sobie swj pierwszy rok w szkole redniej i sprbuj odpowiedzie na nastpujce pytania: Czy twoi rodzice zachcali ci do uprawiania sportu? Czy religia bya ci wtedy pomocna? Czy otrzymae kiedy kar cielesn? Daniel Offer, psychiatra z Northwestern University, i jego wsppracownicy zadali te i podobne pytania szedziesiciu siedmiu mczyznom dobiegajcym pidziesitki. Ich odpowiedzi s szczeglnie interesujce, poniewa Offer zada te same pytania tym samym mczyznom podczas pierwszego roku ich nauki w szkole redniej, trzydzieci cztery lata wczeniej. Wspomnienia mczyzn dotyczce ich nastoletniego ycia miay niewiele wsplnego z tym, co mwili o sobie jako pierwszoklasici w szkole redniej. Mniej ni 40% przypomniao sobie zachty rodzicw do uprawiania sportu, podczas gdy wczeniej okoo 60% twierdzio, e rodzice zachty takie czyni. Zaledwie jedna czwarta przypomniaa sobie, e religia bya dla nich pomocna, chocia jako nastoiatkowie przyznawali si do tego w 70%. I chocia tyl-

ko jedna trzecia z dorosych przypomniaa sobie kary fizyczne sprzed dziesicioleci, to w wieku kilkunastu lat blisko 90% odpowiedziao na to pytanie twierdzco. Bdy pamici s rwnie fascynujce, jak wane. Jaki rodzaj systemu pozwala na znieksztacenia takie, jak te opisane w fikcyjnej historii Kawabaty lub te w przypadku Wilkomirskiego, a take niecisoci udokumentowane w badaniu Offera? Dlaczego czasami nie moemy sobie przypomnie imienia osoby, ktrej twarz wietnie znamy? Jak wytumaczy przypadki zawieruszonych kluczy, portfeli poszukiwanych w zych miejscach i tym podobne pomyki? Dlaczego pewne dowiadczenia wydaj si znika z naszych umysw bez ladu? Dlaczego uporczywie pamitamy bolesne dowiadczenia, o ktrych wolelibymy raczej zapomnie? I co moemy zrobi, aby unika, zapobiega lub przynajmniej minimalizowa takie kopotliwe cechy naszego systemu pamiciowego? Psychologowie i inni naukowcy zajmujcy si systemem nerwowym napisali wiele artykuw dotyczcych specyficznych aspektw zapominania bd znieksztace pamici, cigle nie ma jednak ujednoliconego zarysu teorii, ktra opisywaaby rne sposoby, jakimi pami czasem sprowadza nas na manowce. W tej ksice prezentuj taki wanie zarys. Rozwijam tu nowe podejcie do rozumienia przyczyn i konsekwencji niedoskonaoci pamici, ktre po raz pierwszy pozwala obj bardzo szeroki zakres problemw. Bdy pamici intrygoway mnie od dawna - jako badacza zajmujcego si pamici przez ponad dwadziecia lat. Ale dopiero pewnego sonecznego ranka w maju 1998 roku, w czasie codziennego spaceru, zadaem sobie proste pytanie: jakimi sposobami pami moe wpdza nas w kopoty? Nagle zdaem sobie spraw, e postawienie tego pytania jest koniecznoci, jeeli chce si dy do szerokiego rozumienia bdw pamici. Jednoczenie uwiadomiem sobie, e do tej pory to pytanie jeszc/e nie pado. 13

Przez nastpne kilka miesicy zbieraem wszystko, co wiedziaem o niedoskonaociach pamici, i prbowaem jako uporzdkowa ogromn list pomyek, bdw i znieksztace. Tworzyem rozmaite schematy systematyzujce te rnorodne obserwacje, cigle bez satysfakcji, i w kocu wpadem na sposb mylenia, ktry umoliwi ustawienie wszystkiego na waciwym miejscu. Proponuj podzielenie brakw pamici na siedem podstawowych wykrocze lub grzechw". S to: nietrwao, roztargnienie, blokowanie, bdna atrybucja, podatno na sugesti, tendencyjno i uporczywo. Tak jak odwieczne siedem grzechw gwnych, siedem grzechw pamici czsto objawia si w codziennym yciu i moe mie powane konsekwencje dla kadego z nas. Nietrwao, roztargnienie i blokowanie to grzechy pomijania: nie udaje nam si przywoa myl podanego faktu, zdarzenia lub idei. Nietrwao odnosi si do osabiania lub utraty pamici z czasem. Prawdopodobnie nie sprawia ci trudnoci pamitanie tego, co robie w cigu ostatnich kilku godzin. Ale jeli zapytabym ci o te same czynnoci za sze tygodni, sze miesicy lub sze lat, szans ich przypomnienia byyby coraz mniejsze. Nietrwao to podstawowa cecha pamici i przyczyna wielu problemw. Roztargnienie to awaria powiza pomidzy uwag a pamici. Bdy roztargnionej pamici - zawieruszanie kluczy lub okularw lub zapominanie o umwionym lunchu - na og pojawiaj si, poniewa jestemy zajci innymi sprawami, ktre przeszkadzaj nam w skupieniu uwagi na tym, co powinnimy zapamita. Nie tracimy z czasem potrzebnej informacji; raczej w ogle nie trafia ona do pamici lub te nie szukamy jej, gdy jest potrzebna, poniewa nasza uwaga skierowana jest gdzie indziej. Trzeci grzech - blokowanie - oznacza niemono przywoania informacji, ktr prbujemy desperacko wydoby14

z pamici. Kademu zdarzyo si kiedy nie mc wypowiedzie imienia na widok znajomej twarzy. To frustrujce dowiadczenie przytrafia si nam nawet mimo tego, e uwanie staramy si wykona zadanie, a take mimo tego, e potrzebna nam nazwa nie znika cakowicie z naszego umysu - o czym dotkliwie si przekonujemy, gdy po kilku godzinach lub dniach nieoczekiwanie wydobdziemy z pamici zablokowane sowo. W przeciwiestwie do trzech pierwszych grzechw, ktre s grzechami pomijania (omission), cztery kolejne: bdnej atrybucji, podatnoci na sugesti, tendencyjnoci i uporczywoci s grzechami przetwarzania (commission): jaka forma pamici jest obecna, lecz albo nieprawidowa, albo niechciana. Grzech bdnej atrybucji oznacza przypisanie ladu pamiciowego do niewaciwego rda: pomylenie fantazji z rzeczywistoci lub nieprawidowe pamitanie, e to od przyjaciela usyszae jaki bana, podczas gdy naprawd przeczytae o tym w gazecie. Faszywe przypisywanie jest znacznie powszechniejsze, ni sdzi wikszo ludzi, i potencjalnie moe mie ogromne konsekwencje dla wymiaru sprawiedliwoci. Wie si z tym grzech ulegania sugestii polegajcy na zaszczepianiu" wspomnie w wyniku pyta naprowadzajcych, komentarzy i sugestii czynionych, gdy osoba stara si przypomnie zdarzenie z przeszoci. Bdy wynikajce z podatnoci na sugesti (podobnie jak te wynikajce z bdnej atrybucji) s szczeglnie niebezpieczne w przypadku postpowa sdowych. Grzech tendencyjnoci odzwierciedla ogromny wpyw aktualnie posiadanej wiedzy i przekona na to, jak pamitamy nasz przeszo. Czsto odczytujemy na nowo lub cakowicie przerabiamy nasze przesze dowiadczenia bezwiednie i niewiadomie - w wietle tego, co obecnie wiemy i w co wierzymy. Wynikiem tego moe by skrzywione ujmowanie poszczeglnych wydarze lub nawet

duszych okresw w naszym yciu. Mwi to wicej o tym, jak czujemy si teraz, ni o tym, co zdarzyo si kiedy. Sidmy grzech - uporczywo - powoduje powtarzajce si przypominanie nieprzyjemnych informacji lub zdarze, ktre wolelibymy cakowicie usun z naszych myli: pamitamy to, czego nie moemy zapomnie, chocia bymy chcieli. Kady w pewnym stopniu dowiadcza uporczywoci pamici: przypomnij sobie, kiedy ostatni raz nagle obudzie si o trzeciej nad ranem, niezdolny do utrzymania poza swoimi mylami dotkliwej gafy popenionej w pracy lub rozczarowujcego wyniku wanego egzaminu. W bardziej skrajnych przypadkach powanej depresji lub dowiadcze traumatycznych uporczywo moe cakowicie obezwadnia lub wrcz zagraa yciu. W ksice tej omawiam nowe odkrycia, take te oparte na ostatnich, przeomowych badaniach nad ukadem nerwowym, ktre pozwalaj przyjrze si mzgowi w dziaaniu - kiedy uczy si i zapamituje - i ktre s pocztkiem wyjaniania podstaw siedmiu grzechw. Badania te pozwalaj ujrze w nowym wietle to, co dzieje si w naszych gowach podczas frustrujcych sytuacji pomyek i luk pamiciowych. I dlatego mog one mie znaczcy wpyw na nasze codzienne ycie. Rozwaam take, jak rosnca wiedza o siedmiu grzechach pamici moe pomc nam w przeciwstawianiu si im. Jednak by gbiej zrozumie siedem grzechw, musimy take zapyta, dlaczego nasz system pamiciowy doprowadzi do ujawnienia si tych kopotliwych, a czasem niebezpiecznych cech: Czy s to pomyki Matki Natury popenione w procesie ewolucji? Czy pami zostaa uszkodzona w sposb naraajcy nasz gatunek na niepotrzebne ryzyko? Nie sdz, by tak byo. Wrcz przeciwnie, utrzymuj, e kady z siedmiu grzechw jest produktem ubocznym skdind podanych i przystosowawczych cech ludzkiego umysu.

in

Rozwamy przez analogi siedem grzechw gwnych. Pycha, gniew, zazdro, chciwo, akomstwo, nieczysto, lenistwo stanowi potencjalnie powane zagroenie. A jednak kady z grzechw gwnych moe by rozpatrywany jako przesadny przykad cechy poytecznej lub czasem koniecznej do przeycia. akomstwo moe doprowadzi nas co mdoci, ale nasze zdrowie zaley od spoywania wystarczajcej iloci pokarmu. Zdradzajcy m moe zapaci za niewierno zmian uczu ony, ale popd seksualny ma kluczowe znaczenie dla przetrwania genw. Gniew moe doprowadzi do niebezpiecznego wzrostu cinienia krwi, ale jednoczenie gwarantuje, e bdziemy si energicznie broni w obliczu zagroenia. I tak dalej. Przekonuj do podobnego podejcia wobec grzechw pamici. Zamiast opisywa je jako wewntrzne saboci czy wady w konstrukcji systemu, sugeruj, e dostarczaj one wgldu w przystosowawcz si pamici. Siedem grzechw pozwala nam doceni, e pami dziaa tak dobrze przez wikszo czasu, oraz zobaczy, dlaczego rozwina si w taki, a nie inny system. Mimo e skupiam si na problemach ycia codziennego powodowanych przez siedem grzechw, moim celem nie jest ani omieszenie, ani oczernienie pamici. Prbuj natomiast pokaza, dlaczego pami jest gwnym wiarygodnym przewodnikiem po naszej przeszoci i przyszoci, chocia czasami dokuczliwie nas zawodzi, ukazujc jednoczenie swoje cechy. Rozpoczn od badania natury i konsekwencji grzechu nietrwaoci w rozdziale 1. Pod koniec dziewitnastego wieku pionierscy psychologowie po raz pierwszy zmierzyli spadek pamitania z czasem i wyznaczyli synn krzyw zapominania. Nowsze badania pokazay, jakie rodzaje informacji s bardziej, a jakie mniej podatne na zapominanie z czasem. Tego typu prace maj znaczenie dla tak rnorodnych tematw jak: zeznania prezydenta Clintona przed Sdem Najwyszym dotyczce tego, co zapamic17

ta ze spotka z Monik Lewinsky i Vernonem Jordanem; tego, co ty moesz pamita z dnia spdzonego w biurze; albo tego, jak zapominanie zmienia si wraz z wiekiem. Rozwaymy take nowe, ekscytujce dokonania najnowszych technik obrazowania mzgu, ktre dostarczaj jego migawek w dziaaniu - kiedy si uczy i zapamituje. Moja grupa badawcza uywaa obrazowania, poszukujc przyczyn nietrwaoci w aktywnoci mzgu w momencie, gdy nowe wspomnienie wanie powstaje. Wgld w podstawy nietrwaoci podpowiada take nowe metody przeciwstawiania si jej. Przeledz ca gam moliwoci radzenia sobie z nietrwaoci, cznie z psychologicznymi technikami lansujcymi wzmacnianie kodowania nowej informacji, efekty tak popularnych produktw jak Ginkgo biloba i ostatnie postpy neurobiologii, rzucajce wiato na geny odpowiedzialne za pamitanie i zapominanie. Rozdzia 2 skupia si na najbardziej denerwujcym z siedmiu grzechw: roztargnieniu. Wszyscy mielimy wicej trudnoci ze zgubionymi kluczami i zapomnianymi poleceniami, ni mamy ochot pamita. Bdy roztargnienia mog znaczco zakci nasze ycie, jak to byo w przypadku wielkiego skrzypka Yo-Yo Ma, ktry w padzierniku 1999 roku zostawi swoje skrzypce warte 2,5 miliona dolarw w baganiku takswki. Na szczcie dla Ma, policja od razu odzyskaa instrument. Przytocz rwnie inny podobny przypadek o dziwnym zakoczeniu. Aby zrozumie, dlaczego pojawiaj si bdy roztargnienia, musimy przeledzi zwizek pomidzy uwag i pamici, przeanalizowa rol kluczy i wskazwek pomagajcych nam w wypenianiu codziennych zada oraz wyjani istotn rol zautomatyzowanych zachowa w codziennych czynnociach. Spor czci naszego ycia zawiaduje automatyczny pilot", co pomaga nam wykonywa efektywnie rutynowe zadania, ale przez co stajemy si podatni na bdy roztargnienia. Nowy obszar bada nad zjawiskiem, ktre 18

psychologowie nazywaj pamici prospektywn", zaczyna ukazywa, jak i dlaczego dochodzi do rnych rodzajw zapominania z powodu roztargnienia. Nie ma zbyt wielu bardziej dziaajcych na nerwy dowiadcze ni przekonanie, e na spokojnie wiedziaby na pewno, jak znajomy ma na imi albo jaka jest odpowied na banalne pytanie - niemniej nie udaje ci si wydoby takiej informacji, gdy tego potrzebujesz. Rozdzia 3 wyjania, dlaczego od czasu do czasu jestemy podatni na tego typu zdarzenia blokowania. Szczeglnie nieodporne na to s imiona wasne ludzi i miejsc. Przyczyny tego stanu rzeczy pomagaj w wyjanieniu podstaw grzechu blokowania. W fascynujcym zaburzeniu neurologicznym, ktre przeanalizuj, znanym jako anomia nazw wasnych", pacjenci z uszkodzeniami okrelonych regionw lewej pkuli nie s"w stanie wydoby z pamici nazw wasnych osb (czasami take miejsc), mimo e z atwoci mog przywoa nazwy pospolite przedmiotw. Pacjenci ci czsto wiedz cakiem sporo o ludziach i miejscach, ktrych imiona i nazwy maj zablokowane, np. znaj zawd danej osoby lub wiedz, gdzie miasto znajduje si na mapie. Sytuacja tych ludzi przypomina znany stan na kocu jzyka", kiedy nie moemy wypowiedzie jakiej nazwy wasnej lub pospolitej, ale czsto moemy dostarczy sporo informacji na jej temat, w tym pierwsz liter czy liczb sylab, z jakiej si skada. Porwnam konkurencyjne teorie stanu na kocu jzyka" i zaproponuj sposoby przeciwstawiania si tej i zblionym formom zablokowania. Zablokowanie pojawia si take, gdy ludzie staraj si przypomnie sobie wasne dowiadczenia. Przytocz zadziwiajce przypadki, w ktrych pacjenci czasowo utracili dostp do obszernych fragmentw swojej wasnej przeszoci, oraz nowe badania z uyciem technik obrazowania mzgu, ktre daj nam pierwszy rzut oka na to, co dzieje si w nim podczas blokowania tego typu. Badania labora-

toryjne bardziej prozaicznych form blokowania, w ktrych przypomnienie pewnych sw z uprzednio przeczytanej listy utrudnia dostp do innych, maj intrygujce konsekwencje dla takich sytuacji z ycia wzitych, jak przesuchiwanie naocznych wiadkw zbrodni. Rozdzia 4 omawia pierwszy z grzechw przetwarzania: bdn atrybucj. Czasem pamitamy, e robilimy rzeczy, ktre tylko sobie wyobraalimy, lub przypominamy sobie, e widzielimy kogo w okrelonym miejscu czy czasie, rnym od tego, w ktrym faktycznie natknlimy si na t osob. Przypominamy sobie pewne aspekty zdarzenia prawidowo, ale mylnie przypisujemy mu ze pochodzenie. Poka, e bdne przypisywanie jest obecne w tak pozornie odmiennych zjawiskach, jak deja vu, nieintencjonalny plagiat czy przypadki bdnej identyfikacji przy konfrontacji. Czy pamitasz niesawny przypadek Johna Doe II 1 z wybuchu w Oklahoma City? Wyjani, dlaczego by on niemal na pewno wynikiem klasycznej bdnej atrybucji. Psychologowie wymylili przebiege metody skutecznego wywoywania bdw atrybucji w laboratorium. Ludzie nieprawidowo twierdz - czsto z wielkim przekonaniem - e brali udzia w zdarzeniach, ktre nie miay miejsca. Poza wyjanieniem, dlaczego takie faszywe wspomnienia si pojawiaj, sprbuj odpowiedzie na pytanie o ogromnych konsekwencjach teoretycznych i praktycznych: czy istnieje sposb na odrnienie wspomnie prawdziwych od faszywych? Nasz zesp badawczy uywa technik obrazowania mzgu do badania osb podczas dowiadczania prawdziwych i faszywych wspomnie. Wyniki dostarczaj pewnego wgldu w to, dlaczego faszywe wspomnienia mog by subiektywnie tak przekonujce. Przedstawi rwnie pacjentw, ktrzy maj szczegln skonno do bdnego przypisywania i faszywych wspomnie. Pewien' Amerykaski odpowiednik .lana Kowalskiego (przyp. tum.).

20

IIi

pacjent by przekonany, e wszdzie spotyka gwiazdy filmowe - mylc nieznane twarze ze znanymi. Zrozumienie, co zego dzieje si w takich przypadkach, moe pomc w wyjanieniu podstaw bdnego przypisywania u ludzi zdrowych. W rozdziale 5 rozwaam to, co atwo moe sta si najbardziej niebezpiecznym grzechem pamici: uleganie sugestii. Nasze wspomnienia s czasem podatne na wpywy zewntrzne: pytania naprowadzajce lub informacje zwrotne uzyskiwane od innych ludzi mog powodowa zasugerowane faszywe wspomnienia zdarze, ktre nigdy nie nastpiy. Podatno na sugesti zasuguje na szczegln uwag w kontekcie prawnym. Przyjrzymy si przypadkom, w ktrych sugerujce przesuchiwanie przez funkcjonariuszy organw ochrony porzdku publicznego doprowadzio do powanych bdw w rozpoznawaniu przez naocznych wiadkw, oraz przypadkom, w ktrych zawierajce sugestie procedury stosowane przez psychoterapeutw wywoyway traumatyczne wspomnienia zdarze nigdy nie majcych miejsca. Mae dzieci s szczeglnie podatne na wpyw sugerujcych pyta, co pokazuje tragiczny przykad prywatnego przedszkola z Massachusetts, w ktrym caa rodzina trafia do wizienia z powodu dziecicych wspomnie skaonych - o czym jestem przekonany - pytaniami zawierajcymi sugestie. Sugestywno moe take doprowadzi ludzi do przyznania si do zbrodni, ktrej wcale nie popenili. Przedyskutuj takie przypadki, biorc pod uwag ostatnie badania eksperymentalne wskazujce, e wywoanie faszywych wyzna jest zaskakujco atwe take poza rodowiskiem kryminalnym. Jak pokazaem w mojej wczeniejszej ksice - Searching for Memory (W poszukiwaniu pamici) - mamy tendencj do traktowania wspomnie jak migawek z rodzinnych albumw, ktre - jeli s odpowiednio przechowywane - mog zosta wydobyte dokadnie w takim samym

stanie, w jakim zostay schowane. Ale teraz wiemy ju, e nie rejestrujemy naszych dowiadcze tak samo, jak robi to aparat fotograficzny. Nasza pami dziaa inaczej. Wyawiamy kluczowe elementy z naszych dowiadcze i przechowujemy je. A nastpnie raczej rekonstruujemy lub wrcz tworzymy na nowo ich obrazy, ni wydobywamy kopie. Czasami w procesie rekonstruowania dodajemy uczucia, przekonania lub nawet wiedz, ktr zdobylimy pniej. Innymi sowy, ukierunkowujemy nasze wspomnienia dotyczce przeszoci przez przypisywanie im emocji lub wiedzy nabytej ju po samym zdarzeniu. W rozdziale 6 rozpatruj kilka rnych typw tendencyjnoci pamici, ktra czasem wypacza nasze wspomnienia. Na przykad tendencja do spjnoci prowadzi do takiego przeformuowania dawniejszych uczu i przekona, eby pasoway do tego, co czujemy i do czego jestemy przekonani obecnie. Zobaczymy, jak tendencja do uspjniania ksztatuje nasze wspomnienia w przernych sytuacjach, poczwszy od tego, jak zwolennicy Rossa Perota pamitaj swoje uczucia z okresu, gdy wycofa si on z wycigu do fotela prezydenckiego, a do tego, jak pary maeskie i narzeczeskie przypominaj sobie wasne uczucia sympatii czy mioci w rnych momentach przeszoci. Tendencja egocentryczna" przeciwnie, ukazuje, e czsto pamitamy przeszo w sposb samowzmacniajcy. Poka na rnorakich przykadach, e tendencja egocentryczna moe wpyn na przypominanie: bd to zarwno przypadki maestw rozwiedzionych wracajcych pamici do rozpadu swojego maestwa, jak i studentw wspominajcych poziom lku przeywanego przed egzaminem. Tendencja do stereotypizacji" wpywa na wspomnienia i postrzeganie dotyczce wiata spoecznego. Dowiadczenia z rnymi grupami ludzi prowadz do wytworzenia si stereotypw zawierajcych oglne cechy danej grupy, co moe zrodzi nieprawidowe i niewiary-

godne oceny poszczeglnych jednostek. Przytocz nowe przykady, kiedy badano, jak tendencja taka moe rozpala uprzedzenia rasowe, a nawet doprowadza do ,,pamitania" nazwisk nieistniejcych przestpcw. Chocia niewiele wiemy o mechanizmach mzgowych wywoujcych t sugesti, omwi pewne intrygujce wskazwki pochodzce z bada pacjentw z rozszczepionym mzgiem, ktrych pkule mzgowe zostay od siebie oddzielone. W rozdziale 7 skupiam si na najbardziej destrukcyjnym z siedmiu grzechw pamici: uporczywoci. Sprbuj pomyle o jednym z wikszych rozczarowa w swoim yciu - porace w pracy lub w szkole czy romantycznym zwizku, po ktrym pozostaa gorycz. Wszystko wskazuje, e wspominae to dowiadczenie wiele razy w cigu dni i tygodni nastpujcych bezporednio po nim, mimo e pragne je zapomnie. Uporczywo miewa si wietnie w emocjonalnej atmosferze depresji i rozpamitywania. Moe mie gbokie konsekwencje dla zdrowia psychicznego, jak zobaczymy to na przykadzie baseballisty, ktry dosownie zosta doprowadzony do mierci przez uporczywe wspominanie fatalnego rzutu. Aby zrozumie rda uporczywoci, odwoam si do danych wskazujcych, e emocje s cile zwizane z percepcj i rejestrowaniem docierajcych do nas informacji, co z kolei wpywa na tworzenie si nowych ladw pamiciowych. Najwiksz si uporczywo objawia po dowiadczeniach traumatycznych: wojnach, klskach ywioowych, powanych wypadkach i molestowaniu w dziecistwie. Prawie kady natrtnie pamita traumatyczne zdarzenie bezporednio po jego wystpieniu, ale tylko niektrzy zostaj przykuci do przeszoci" na lata lub dziesiciolecia. Zastanowimy si, dlaczego tak si dzieje. Traumatyczne wspomnienia mog by tak przygniatajce, e jest rzecz cakiem naturaln, e prbujemy unikn ponownego ich do23

wiadczenia. Jednak, paradoksalnie, prby uniknicia pamitania traumy mog tylko zwikszy prawdopodobiestwo uporczywego wspominania jej przez dugi czas. Badania struktur mzgowych i fizjologii dostarczaj istotnych informacji dotyczcych nerwowych podstaw uporczywoci pochodzenia traumatycznego, a take wskazuj nowe metody redukowania uporczywoci. Po przeczytaniu pierwszych siedmiu rozdziaw mona atwo doj do wniosku, e ewolucja obarczya rodzaj ludzki skrajnie nieskutecznym systemem pamici - tak podatnym na bdy, e czsto wystawia to na niebezpieczestwo nasze dobro. W rozdziale 8 polemizuj z takim wnioskiem i, przeciwnie, argumentuj za tym, e siedem grzechw pamici jest ubocznym produktem jej przystosowawczych skdind waciwoci. Poka, na przykad, e nietrwao dostosowuje pami do istotnych cech otoczenia, w ktrym dziaa system pamiciowy. Przytocz take kilka niezwykych przypadkw wyjtkowej pamici, ktre dowodz, e pewne niewtpliwe ograniczenia pamici powodujce roztargnienie s w rzeczywistoci podanymi waciwociami systemu. Wyjani, jak w wyniku selektywnego i efektywnego kodowania informacji zamiast bezkrytycznego przechowywania szczegw powstaje bdna atrybucja, i przeledz, jak tendencyjno moe uatwi nam dobre samopoczucie. Bd take opowiada si za tym, e uporczywo jest cen, jak pacimy za to, e system pamiciowy - ku naszemu poytkowi - daje priorytet zdarzeniom mogcym zagrozi naszemu przeyciu. Zaprezentuj ostatnie dokonania biologii ewolucyjnej i psychologii, aby umiejscowi moje wnioski w szerszym kontekcie, ktry pozwoli nam lepiej oceni moliwe rda siedmiu grzechw pamici. W Yumiurze" Kawabaty kobieta pamitajca przygod miosn, ktra ewidentnie si nie wydarzya, wygosia refleksj nad darem pamici. Czy nic sdzisz, e wspo24

mnienia s czym, za co powinnimy by wdziczni?", zapytaa osupiaego pisarza. Bez wzgldu na to, w jakich okolicznociach ostatecznie czowiek si znajdzie, cigle moe pamita rzeczy z przeszoci - myl, e musi to by bogosawiestwo zesane nam przez bogw." Wygosia tak wielk pochwa, mimo e system pamici, ktry wychwalaa, sprowadzi j, bez jej wiedzy, na ciek uudy. Droga prowadzca przez t ksik jest w pewnym sensie podobna: najpierw zanurzymy si w mrocznych stronach pamici, by ostatecznie mc w peni doceni owo bogosawiestwo zesane przez bogw".

Rozdzia 1 GRZECH NIETRWAOC1 Trzeciego padziernika 1995 najbardziej sensacyjna sprawa karna naszych czasw zakoczya si szokujcym wnioskiem: sd uniewinni O J . Simpsona od zarzutu popenienia morderstwa. Sowa uniewinniajcego orzeczenia zostay byskawicznie rozpowszechnione, niemal kady reagowa albo oburzeniem, albo radoci, a wielu ludzi nie rozmawiao o niczym innym przez nastpne dni i tygodnie. Werdykt w sprawie Simpsona zdaje si jednym z tych znaczcych zdarze, ktre wikszo z nas zawsze bdzie ywo pamitaa: jak zareagowalimy i gdzie bylimy, gdy usyszelimy wiadomo. Czy przypominasz sobie, w jaki sposb dowiedziae si, e Simpson zosta uniewinniony? Wszystko wskazuje na to, e jednak nie pamitasz tego albo te pamitasz bdnie. Kilka dni po ogoszeniu wyroku grupa kalifornijskich studentw dostarczya badaczom szczegowych opisw tego, jak dowiedzieli si o decyzji sdu. Kiedy badacze sprawdzili pami studentw po pitnastu miesicach, tylko poowa z nich przypomniaa sobie dokadnie, w jaki sposb to nastpio. Kiedy spytano ich o to ponownie po trzech latach od wyroku, poprawnych byo mniej ni 30% wspomnie. Blisko poowa bya obarczona powanymi bdami. W tym przypadku sprawc by grzech nietrwaoci: zapominanie z czasem tego, co si wydarzyo. Codzienne 27

konsekwencje nietrwaoci pamici s nam wszystkim czasem dotkliwie - znane. Wyobra sobie na przykad, e bierzesz udzia w corocznym spotkaniu grupy zawodowej lub towarzyskiej. Na drugim kocu korytarza pojawia si umiechnita twarz i kto zblia si do ciebie z wycignit rk, woajc ci po imieniu i mwic, jak wspaniale znowu ci spotka. Umiechasz si uprzejmie i prbujesz zyska na czasie, ale w rodku czujesz narastajce uczucie paniki: kto to jest? Dlaczego nie pamitasz, eby wczeniej go spotka? On spostrzega twoje zaniepokojenie i przypomina ci, jak rok wczeniej na tym samym spotkaniu mio dyskutowalicie przy wsplnej kawie, midzy innymi o twoich cigych niepokojach zwizanych ze z pogod, ktra przeszkodzia ci w planach podrnych. Gdyby zobaczy t osob godzin lub dzie po waszym spotkaniu, na pewno by j rozpozna. Ale po roku czujesz si jak otpiay pisarz w Yumiurze", ktry nie mg przypomnie sobie kobiety twierdzcej, e proponowa jej maestwo. I ty zmagasz si z sob i cigle nie jeste w stanie przypomnie sobie zdarzenia. Mruczc niewyranie co w rodzaju mniej wicej pamitam...", czujesz si faktycznie tak, jakby spotka t osob pierwszy raz. Nietrwao moe czasami wprawi nas w zakopotanie. Moja znajoma bya na lubie przyjaciki, ktrej ma wczeniej nie poznaa. Kilka miesicy pniej na pidziesitych urodzinach teje przyjaciki spostrzega w kcie pokoju nieznajomego mczyzn. Dyskretnie zapytaa gospodyni o nieznajomego - ktry by jej mem. Znajoma twierdzi, e do dzi wzdryga si na myl o tym zdarzeniu. Nietrwao to zapewne najbardziej wszechobecny ze wszystkich grzechw pamici: dziaa niepostrzeenie, ale i nieustannie: przeszo nieubaganie zaciera si wraz z pojawianiem si nowych dowiadcze. Psychologowie i badacze ukadu nerwowego odkryli przyczyny nietrwao2S

ci i pracuj nad sposobami jej przezwyciania. cieka ku nowej erze zostaa wyznaczona, gdy mody filozof niemiecki podrujcy po Europie w pnych latach siedemdziesitych XIX w., szperajc w paryskim antykwariacie, dozna olnienia, ktre odmienio przyszo jego samego i caej psychologii.

GDY PAMI BLAKNIE

Filozof nazywa si Herman Ebbinghaus, a ksika, na ktr si natkn - autorstwa wielkiego filozofa i naukowca niemieckiego Gustawa Fechnera - prezentowaa eksperymentalne metody badania percepcji. Gdy Ebbinghaus dosta w 1878 r. swoj pierwsz posad akademick w Berlinie, nadal trzyma si olniewajcego przebysku, ktrego dowiadczy w Paryu: pami mona bada, uywajc naukowych metod. Opublikowanie odkry zajo mu siedem lat, ale jego monografia z 1885 r. wyznaczya kierunek badaniom na nadchodzce dziesiciolecia. Badajc swoj wasn pami za pomoc tysicy pozbawionych znaczenia cigw liter (psycholodzy nazywaj je nonsensownymi sylabami), ktrych sumiennie stara si uczy bez kona* Ebbinghaus przedstawi pierwsze eksperymentalne dowody na istnienie nietrwaoci pamici. Sprawdza siebie samego w szeciu rnych odstpach czasu po zapoznaniu si z list nonsensownych sylab - poczwszy od jednej godziny a do miesica. Ebbinghaus zauway raptowny spadek utrzymania w pamici sylab podczas pierwszych kilku sprawdze. Dziewi godzin po zapoznaniu si z list bezsensownych sylab zapomina okoo 60% caej listy. Pniej tempo zapominania gwatownie malao. Po miesicznym odstpie Ebbinghaus zapomnia niewiele ponad 75% tego, czego pocztkowo si nauczy- nieznacznie wicej ni zapomnia po odstpie dziewiciu god/in.29

Ebbinghaus przeprowadza swoje eksperymenty w sterylnych warunkach laboratoryjnych, daleko od zoonoci codziennego ycia; zajmowa si pozbawionymi znaczenia cigami liter, a nie zoonymi i rnorodnymi dowiadczeniami osobistymi. Jednake, pomimo oczywistych ogranicze, te badania sprzed stu lat, w ktrych jeden czowiek uczy si i zapomina nonsensowne sylaby, maj pewien zwizek z tym, czy przypomnimy sobie zeszotygodniowc niadanie robocze za sze miesicy albo czy zapamitamy, co przeczytalimy we wczorajszej gazecie, na duej ni kilka godzin lub dni. Jego wniosek, e najszybsze zapominanie nastpuje po krtkich odstpach czasu, a pniej w duszej perspektywie czasowej ulega spowolnieniu, zosta potwierdzony niezliczonymi eksperymentami laboratoryjnymi. Wspczeni badacze pamici rozszerzyli zastosowanie krzywej Ebbinghausa poza ciany laboratorium, pokazujc, e opisuje ona kluczow wasno nietrwaoci. We wczesnych latach dziewidziesitych psycholog Charles Thompson i jego wsppracownicy z Uniwersytetu Stanowego w Kansas poddali badaniu pami studentw college'u. Studenci prowadzili w czasie semestru dzienniki, w ktrych notowali jedno wyjtkowe zdarzenie kadego dnia. Zapominanie nie byo a tak szybkie, jak w badaniu Ebbinghausa, ale ksztat krzywej zapominania codziennych zdarze by generalnie podobny do wynikw, ktre inni uzyskiwali w laboratorium. Studenci Thompsona notowali i starali si zapamita dowiadczenia rnice si wanoci. Niewiele z nich miao due znaczenie osobiste (zerwaam z moim chopakiem Jakiem"), wikszo bya raczej mao urozmaicona (ogldaem u Jima filmy na wideo od 8.00 wieczorem do 3.45 nad ranem"; Zaczlimy z Markiem robi karmelow kukurydz, ale szybko zorientowalimy si, e brakuje nam sody"). Inne dane dotyczce corocznego, wanego dla wielu ludzi wydarzenia - obiadu w dniu wita Dzikczynienia - jedno/.nacz30

nie wskazuj, e nawet wydarzenia istotne z osobistego punktu widzenia nie s odporne na nietrwao, ktra jest opisywana przez krzyw Ebbinghausa. Jak dokadnie moesz przypomnie sobie swj ostatni obiad z okazji wita Dzikczynienia? Badanie ponad 500 studentw college'u sugeruje, e to, co pamitasz, w ogromnym stopniu zaley od tego, kiedy dokadnie zadano ci to pytanie. Przez sze miesicy po wicie Dzikczynienia, w regularnych odstpach czasu, studenci byli pytani o ogln wyrazisto wspomnie dotyczcych obiadu, a take o charakterystyczne szczegy. Wyrazisto pogarszaa si gwatownie przez pierwsze trzy miesice, po czym - przez pozostae trzy miesice - nastpowa znacznie wolniejszy spadek. Po raz kolejny zaobserwowano zasadniczy ksztat krzywej Ebbinghausa - tym razem dla zdarze o istotnym znaczeniu osobistym. Jednake spadek nie by tak gwatowny jak w przypadku badania Thompsona opartego na prowadzonych dziennikach. Rnica moe wynika z tego, e pewne aspekty witecznego obiadu moemy pamita" na podstawie oglnej wiedzy o poprzednich takich obiadach. Wiemy, e prawdopodobnie jedlimy indyka, nawet jeli nie pamitamy szczeglnych cech tegorocznego dania. Wiemy te, e zapewne spotkalimy si z rodzin. Tego typu oglna wiedza, dotyczca tego, co zwykle dzieje si w wito Dzikczynienia, nie zanika w cigu kilku miesicy. Zgodnie z tym wyjanieniem, wspomnienia studentw dotyczce tego, co jedzono i kto bra udzia w obiedzie, zanikay we wzgldnie wolnym tempie. Ale wspomnienia dotyczce szczegw charakterystycznych wycznie dla ostatniego wita - takich jak ubrania, jakie mieli na sobie uczestnicy obiadu, albo tematy rozmw, jakie prowadzili - przepaday znacznie szybciej. Podobny proces zachodzi, gdy ludzie przypominaj sobie dzie pracy. Sprbuj odpowiedzie szczegowo na 31

nastpujce trzy pytania: Co robisz w typowym dniu w pracy? Co robie wczoraj? Co robie tydzie temu? Kiedy dwunastu pracownikw dziau inynieryjnego duej fabryki artykuw biurowych odpowiadao na te pytania, wystpia dramatyczna rnica pomidzy tym, co przypomnieli sobie z dnia wczorajszego, i sprzed tygodnia. Pracownicy pamitali mniej czynnoci sprzed tygodnia ni z poprzedniego dnia, a te sprzed tygodnia wydaway si elementami typowego" dnia. Czynnoci nietypowe - odbiegajce od utartego schematu - byy pamitane znacznie czciej po jednym dniu ni po tygodniu. Nastpnego dnia pami bya bliska dosownemu zapisowi poszczeglnych zdarze, pami po upywie tygodnia przybliaa si raczej do oglnego opisu tego, co zwykle si zdarza. Podobnie badanie Thompsona z dziennikami pokazao, e specyficzne szczegy, takie jak umiejscowienie zdarzenia, ludzie, ktrzy tam si znajdowali, oraz konkretna data zanikaj znacznie szybciej ni oglne znaczenie tego, co si wydarzyo. Obserwacje te s potwierdzone innymi badaniami laboratoryjnymi wskazujcymi, e wspomnienia dotyczce czasu i miejsca zdarzenia albo tego, co mwiy poszczeglne osoby, s najbardziej naraone na przemijanie. Przy wzgldnie krtkich odcinkach czasu zaznaczanych na krzywej zapominania - minutach, godzinach, dniach lub czasem duszych - pami zachowuje stosunkowo szczegowy zapis, pozwalajcy nam na odtworzenie przeszoci z sensown lub wrcz doskona dokadnoci. Jednak z upywem czasu szczegy blakn, a wzrastaj moliwoci interferencji - generowanej przez pniejsze, podobne dowiadczenia - zacierajcej nasze wspomnienia. Zatem opieramy si coraz bardziej na przekonaniu, co z grubsza si zdarzyo lub zdarza si zwykle, i prbujemy zrekonstruowa szczegy przez wnioskowanie lub wrcz czyste domysy. Nictrwao powoduje stopniowe przechodzenie od32

szczegowych wspomnie odtwarzajcych do bardziej oglnych opisw tworzonych na nowo. Kiedy prbujemy zrekonstruowa przesze zdarzenia na podstawie oglnej wiedzy dotyczcej tego, co zwykle si zdarza, stajemy si szczeglnie podatni na grzech tendencyjnoci: wtedy wanie nasza obecna wiedza i przekonania przesikaj do wspomnie o zdarzeniach z przeszoci (zob. rozdzia 6). Kombinacja nietrwaoci i tendencyjnoci moe wpdzi nas w kopoty. Konsultant do spraw zarzdzania opowiada mi o spotkaniu, podczas ktrego wsplnik duego przedsibiorstwa dokonywa prezentacji wanemu klientowi, w obecnoci dyrektora generalnego i kilku zagranicznych inwestorw. Wsplnik odwoa si do historii - zwizanej z sytuacj klienta - dotyczcej tego, jak pewna sie fast foodw zastosowaa strategi podnoszenia cen. Historia opieraa si na zdarzeniu, ktre wsplnik pamita sprzed roku lub dwch. Jednake, zamiast odwoa si do szczegowej pamici reproduktywnej, zrekonstruowa niewiadomie detale na podstawie swojej obecnej wiedzy - tak naprawd sie nie podniosa cen. Co gorsza, osoba pracujca ^poprzednio w tej sieci niespokojnie si wiercia. Zacza robi miny, kiedy to mwi - wspomina konsultant. Kiedy wsplnik koczy opowiada, zwrcia si do swojego wsppracownika siedzcego obok, sdzc, e mwi 4szeptem. Gosem, ktry by niestety syszalny w sporej czci pokoju, powiedziaa: on nie wie, o czym mwi, oni nigdy nie podnosili cen." Speszony wsplnik straci szczegowy lad pamiciowy, ale by tego niewiadomy. Nietrwao odegraa rwnie kopotliw rol w innym, znacznie szerzej znanym zajciu, w ktrym pytania dotyczce natury zapominania osigny wag pastwow: chodzi o przypadek przesuchania przed aw przysigych Williama Jeffersona Clintona w 1WS roku.

ZAPOMINAJC MONIK

Popoudnie 17 sierpnia 1998 roku byo przeomowym momentem ledztwa w sprawie ewentualnego postawienia w stan oskarenia prezydenta Chntona. Zeznajc przed aw przysigych zwoan przez niezalenego prokuratora Kennetha Starra, Clinton odpowiada na pytania dotyczce szczegw jego zwizku z Monik Lewinsky oraz zwizanych z tym zezna w styczniu 1998 w sprawie Pauli Jones. Nie ma wtpliwoci, e uwagi Clintona z 17 sierpnia zapamita wiele osb i e znajd si one w ksikach historycznych - a to z powodu utarczek sownych z oskarycielami dotyczcych cisej definicji relacji seksualnych". Jednake z perspektywy badacza pamici terminologiczne dzielenie wosa na czworo przez Clintona nie jest tak interesujce, jak druga walka, ktr stoczy tamtego popoudnia: walka z waciw pamici nietrwaoci i narzucanymi przez ni ograniczeniami. Luki pamici Clintona w zeznaniach przed aw przysigych i wczeniejsze zeznania pod przysig w sprawie Jones powszechnie byy postrzegane jako wyrachowany i wygodny sposb ominicia kopotliwych wyzna. Podejmowane przez oskarycieli prby wyjanienia tej kwestii opieray si na ich intuicji dotyczcej tego, co mona, a czego nie mona zapomnie z dowiadcze w rnych odstpach czasu od ich zajcia. Dyskusj t - nad nietrwaoci pamici - obrazowo ilustruje wymiana zda pomidzy Clintonem a oskarycielem Solem Wisenbergiem dotyczca spotkania prezydenta z Vernonem Jordanem wieczorem 19 grudnia 1997 roku. Wczeniej tego dnia Jordan spotka si ze skrajnie zde nerwowan Monik Lewinsky, ktra wanie dowiedziaa si. e niezalene biuro ledcze wysao do niej wezwanie. Jordan powiedzia nastpnie Clintonowi o rozwoju sytuacji. 17 sierpnia, blisko osiem miesicy pniej, Wisenbetr34

skupi si na tym, co Clinton powiedzia o spotkaniu z Jordanem w styczniu 1998. Kiedy spytano go, czy ktokolwiek inny, poza jego adwokatami, kiedykolwiek powiedzia mu, e Lewinsky dorczono wezwanie biura ledczego, Clinton odpowiedzia adwokatom Jones: Nie sdz." Ale to stwierdzenie nie wydao si Wisenbergowi przekonujce: Panie prezydencie, trzy i p tygodnia wczeniej pan Jordan specjalnie uda si do Biaego Domu, aby powiedzie panu, e Lewinsky dostaa wezwanie, jest zrozpaczona i ma na pana punkcie obsesj. A pan nie moe sobie tego przypomnie trzy i p tygodnia pniej?". Clinton odpowiedzia, e jego pami nie jest taka jak kiedy, i przytoczy moliwe wyjanienia swoich ostatnich problemw dotyczcych zapominania:...Chciabym powiedzie co na temat mojej pamici - zostaem obdarowany i uprzywilejowany w yciu dobr pamici. Jestem zaszokowany, podobnie jak czonkowie mojej rodziny i moi przyjaciele tym, jak wiele rzeczy zapomniaem w cigu ostatnich szeciu lat. Sdz, e wynika to z tempa ycia oraz wagi wydarze w yciu prezydenta, poczonych z presj tego czteroletniego dochodzenia i wszystkich innych spraw, ktre si wydarzyy. Jestem zdumiony - wielokrotnie zdarzao mi si, e dosownie nie pamitaem ostatniego tygodnia.

Wisenberg natychmiast podchwytuje zwierzenia Clintona dotyczce jego problemw z pamici. Czy twierdzi pan, e kiedy pana o to pytano, zapomnia pan, e Vernon Jordan przyszed 19 grudnia -jedyne trzy tygodnie wczeniej - i powiedzia o spotkaniu i o tym, e Monika dostaa wezwanie?". Nie potwierdzajc wprost, Clinton przyznaje, e mg zapomnie pewne szczegy wizyty Jordana. Jest cakiem moliwe, e pogubiem si", uznaje, a nastpnie stwierdza bardziej zdecydowanie: Mog jedynie powiedzie, e nie pamitaem wszystkich szczegw tej rozmowy." Biorc pod uwag natrtne ciganie Clintona przez "iuro ledcze, pytania Wiscnberga mona by uzna za

niewybredne wiercenie dziury w brzuchu przez agresywnego oskaryciela. Jednake inne fragmenty zeznania pod przysig wskazuj, e Wisenberg nie podawa w wtpliwo twierdze Clintona dotyczcych zapominania, gdy wydaway si one bardziej przekonujce. Porwnajcie kontrowersyjn wymian zda na temat zapominania w przecigu trzech tygodni z przypadkiem, ktry wydarzy si pniej podczas zezna pod przysig przed aw przysigych. Clinton zostaje zapytany o spotkanie ze swoim bliskim wsppracownikiem Johnem Podest siedem miesicy wczeniej. Dwudziestego trzeciego stycznia, dwa dni po tym, jak sprawa Lewinsky zostaa upubliczniona, Clinton rzekomo powiedzia Podecie, e nie utrzymywa z Lewinsky adnego rodzaju stosunkw intymnych. Pytany o t rozmow, Clinton przyznaje, e starannie zaprzecza takim twierdzeniom wobec wielu rnych osb, pord ktrych mg take znajdowa si Podest, ale ponownie twierdzi, e nie pamita szczegw: CLINTON: Nic pamitam tego konkretnego spotkania, o ktre pan pyta, ani konkretnych wypowiedzi, do ktrych si pan odwouje. WISENBERG: Nie pamita pan... CLINTON: Siedem miesicy temu, nie - niemoliwe, ebym pa mita. W przeciwiestwie do swego dociekliwego sondowania na temat pozornego zapominania o spotkaniu sprzed trzech tygodni, Wisenberg pozostawia to stwierdzenie be/ komentarza. Jest gotowy uzna sab pami w sprawie wzgldnie rutynowej rozmowy sprzed siedmiu miesicy, ale jest podejrzliwy, gdy chodzi o jakiekolwiek stwierdzenia dotyczce zapominania w czasie zaledwie trzech tygodni Sedno problemu sprowadza si wic do pytania Ebbinghausa: Jak duo mona rzeczywicie zapomnie w rnych odstpach czasu od danego zdarzenia?

Jakakolwiek bya motywacja Clintona podczas zezna, jego wasne wyznanie - dotyczce zamtu zwizanego ze szczegami tego, co si wydarzyo - jest dokadnie tym rodzajem zapominania, jakiego mona si spodziewa zarwno na podstawie bada laboratoryjnych, jak i prowadzonych w warunkach naturalnych. Niemniej jednak sceptycyzm Wisenberga wobec tego, e Clinton mg cakiem zapomnie spotkanie z Jordanem po zaledwie trzech tygodniach, jest w peni uzasadniony. Z drugiej strony, Clinton wykaza si dogbn wiadomoci rnicy pomidzy pamici ogw a pamici szczegw. Na przykad, kiedy opisywa swoje pierwsze kontakty z Lewinsky w pocztku 1996 roku, przyzna, e spotka j prawdopodobnie okoo piciu razy, ale szczegowo pamita tylko dwa spotkania. Clinton podaje jednoznaczne rozrnienie pomidzy swoimi szczegowymi wspomnieniami a tymi bardziej oglnymi:Pamitam dokadnie - mam szczegowe wspomnienia dotyczce dwch spotka. Nie pamitam, gdzie to byo. Ale pamitam, kiedy dwukrotnie, w niedzielne popoudnie, przyniosa mi papiery, zostaa i bylimy sami. I jestem szczerze przekonany - chocia nie pamitam tego w szczegach, jestem waciwie pewien - e zdarzyo si to wicej razy, zapewne jeszcze dwa, trzy razy. Tyle mog powiedzie. Tyle mog sobie przypomnie. Ale nie pamitam, kiedy to byo. o jakiej porze dnia i co si dokadnie dziao. Mam tylko oglne wspomnienie - powiedziabym, e z pewnoci widziaem j wicej ni dwa razy w okresie od stycznia do kwietnia 1996, kiedy tam pracowaa.

Czy Clinton przekrca swoje zeznania, aby unikn niewygodnego wyznania? Moliwe, e tak, ale z perspektywy zarwno bada laboratoryjnych, jak i prowadzonych w warunkach naturalnych, trudno byoby znale bardziej trafn ilustracj tego, jak pami blaknie z czasem.

NARZEKANIA REDNIEGO POKOLENIA

Jakiekolwiek by byy przyczyny utyskiwania ponadpidziesicioletniego Clintona na wasn pami, nie jest on jedyny wrd swoich rwienikw: rekordowo dua liczba przedstawicieli starzejcego si pokolenia powojennego wyu demograficznego narzeka na nasilajc si skonno do zapominania. Badania laboratoryjne wskazuj, e cz tych konstatacji moe by w peni uzasadniona. Liczne eksperymenty powiadczaj, e starsi ludzie (przede wszystkim po szedziesitce lub siedemdziesitce, ale take czasem ju po pidziesitce) maj powaniejsze ni studenci college'u trudnoci z zapamitywaniem informacji, o ktrej nauczenie si byli proszeni przez eksperymentatora. Co wicej, nawet jeli starsi bd pamita list sw lub inny materia eksperymentalny rwnie dobrze, jak modsza grupa po upywie kilku minut, ich pami pogorszy si gwatownie po kilku dniach lub tygodniach. Deficyty pamiciowe s widoczne zwaszcza wtedy, kiedy osoby starsze s proszone o przypomnienie sobie szczegw danego dowiadczenia, takich jak: kiedy i gdzie dokadnie zostao ono przeprowadzone. Ludziom starszym umykaj pewne specyficzne szczegy i maj oni - silniejsz niz modzi - tendencj do polegania na oglnym przekonaniu, e co si wydarzyo. Od kiedy starzenie si zaczyna wpywa na pogorszenie si pamici? To pytanie jest wane dla milionw przed stawicieli wyu demograficznego wchodzcych wanie w wiek czterdziestu i pidziesiciu lat (wie si ono tak e ze stwierdzeniami Clintona, ktry w sierpniu 1998 miai 52 lata). Poniewa wikszo bada nad starzeniem si pa mici porwnywaa studentw college'u z emerytami wzgldnie mao wiadomo o ludziach w wieku porednim W jednym z niedawnych bada ludzie, ktrzy osign!' trzydziestk, czterdziestk, pidziesitk, szed/iesitk-

lub siedemdziesitk, przechodzili rnorodne testy pamiciowe (pierwszy raz w 1978 roku i ponownie w 1994). Osoby, ktre na pocztku eksperymentu (w 1978) miay pidziesit lat lub wicej, sabiej wypaday przy uczeniu si i przywoywaniu z pamici list sw i historyjek w roku 1994, ni robiy to w roku 1978. Te, ktre miay trzydziestk w 1978, w drugim etapie wypaday sabiej tylko przy historyjkach. Porwnujc wyniki trzydziestolatkw i pidziesiciolatkw z roku 1978 stwierdzono, e starsza grupa bya sabsza zarwno w przypominaniu sobie sw, jak i historyjek. A zatem problemy z przypominaniem sobie historii zaczynaj si najpniej pod koniec czterdziestki, a najwczeniej okoo 45 roku ycia, podczas gdy problemy z zapamitywaniem sw nie pojawiaj si przed osigniciem pidziesitki. Pomyln wiadomoci jest to, e w adnym przypadku obnienie sprawnoci nie byo due, osoby starsze rednio przypominay sobie okoo 10-15% materiau mniej ni modsze. Kiedy czowiek osiga szedziesitk lub siedemdziesitk, nietrwao pamici staje si bardziej wyrazista i konsekwentna. Ale nawet wrd tych grup badanych sabe przypominanie nie jest nieuchronn konsekwencj starzenia si: osoby starsze znaczco rni si pomidzy sob pod wzgldem nietrwaoci pamici. Na przykad w jednym z bada liczna grupa siedemdziesiciolatkw (okoo 20%) przypomniaa sobie tyle samo sw z uprzednio prezentowanej listy, co studenci. Dlaczego niektre osoby w starszym wieku systematycznie wykazuj wiksz podatno na przemijalno ladw pamiciowych ni ludzie modsi z grupy porwnawczej, podczas gdy u innych pogorszenie prawie nie nastpuje? Kilka doniesie wskazuje, e zapewne odgrywa tu rol poziom wyksztacenia. Na przykad w niedawnym badaniu holenderskim osobom starszym (w wieku: od 65 do 69; od 70 do 74; od 75 do 79 oraz od 80 do 85 lat) dawano

do nauczenia si listy sw. Nastpnie proszono je o odtworzenie list bezzwocznie oraz po upywie 30 minut. Utrata informacji po trzydziestominutowym odstpie bya znaczniejsza i zauwaalna we wczeniejszym wieku u ludzi z niszym wyksztaceniem ni u tych o wyszym poziomie wyksztacenia. Podczas gdy szedziesiciopicio-, szedziesiciodziewiciolatkowie w obu podgrupach po upywie 30 minut odtwarzali ok. 65% nauczonego materiau, osiemdziesicio-, osiemdziesiciopiciolatkowie 0 wyszym wyksztaceniu cigle pamitali 60%, a ci o niszym jedynie 50%. Badacze zwrcili uwag, e wyniki te mog odzwierciedla powszechniejsze wystpowanie choroby Alzheimera 1 innych form demencji u osb z niszym poziomem wyksztacenia. Moliwe, e wie si to z mniejszymi ni u ludzi lepiej wyksztaconych rezerwami umysowymi", ktre mona uruchomi w razie potrzeby. Naukowcy dawno rozrnili normalne osabienie pamici towarzyszce starzeniu si (czasem mwi si o nim jako o agodnym roztargnieniu staroci") od bardziej znaczcego pogorszenia, towarzyszcego faktycznej patologii mzgu, jak jest choroba Alzheimera. Mzg pacjentw z chorob Alzheimera jest znieksztacony przez osadzanie si pytek starczych biaek zwanych amyloidami, oraz przez skrcone wkna nerwowe zwane splotami neurofibrylarnymi, ktre zaburzaj prawidowe funkcjonowanie komrek nerwowych. Eksperymenty pokazay, e w porwnaniu z osobami zdrowymi chorzy na Alzheimera zachowuj w pamici niewiele ze swoich ostatnich przey. Wana seria bada neurologa Hermana Buschke i jego wsppracownikw wykazaa, e na podstawie poziomu zapominania w testach pamici sw mona odrni zdrowe osoby w starszym wieku od tych z chorob Alzheimera. W najprostszej wersji testu osoby badane widziay kart k z czterema sowami nalecymi do rnych kategorii 40

Kiedy eksperymentator wypowiada nazw kategorii (np. warzywo), badany wskazywa na odpowiednie sowo na kartce (np. ziemniak). Procedura ta zapewnia utrzymanie uwagi na sowach i sprawdza ich rozumienie. Po kilku minutach badani mieli sami zapamita sowa, ale dostawali wskazwki w postaci nazw kategorii, gdy ktrego zapomnieli. Poraka w przypomnieniu sobie sowa, gdy jako wskazwka podana zostaje kategoria, prawdopodobnie odzwierciedla utrat ladu pamiciowego w krtkim odstpie czasu. Sabe wykonanie tego zadania jest niemal bez wyjtku zwizane z wystpowaniem choroby Alzheimera lub innej formy demencji. Test ten dziaa, poniewa choroba Alzheimera znaczco nasila nietrwao pamici w porwnaniu z jakimikolwiek zmianami zwizanymi z normalnym starzeniem si. Psychologowie i neurofizjologowie badajcy pami zgadzaj si co do tego, e nietrwao jest wszechobecna i narasta z wiekiem. Strawili jednak dziesiciolecia, cierajc si z pozornie prostym, a jednak irytujco trudnym pytaniem: dlaczego tak si dzieje?

NARODZINY LADU PAMICIOWEGO

Ludzki mzg jest zapewne najbardziej skomplikowanym obiektem w caym wszechwiecie, skadajc si z okoo stu miliardw komrek nerwowych i jeszcze wikszej liczby pocze (synaps) pomidzy nimi. Badacze ukadu nerwowego, ktrzy zwykle badaj pami u szczurw, krlikw. map, ptakw, a nawet limakw morskich, mog rejestrowa sygnay elektryczne lub chemiczne bezporednio z pojedynczych neuronw lub usuwa dokadnie pewne czci mzgu. Tego typu nieograniczony dostp do mzgu zawsze wywoywa pewn zazdro ze strony psychologw, takich jak ja. Nie mielimy technik do badania wntrza mzgu41

ludzkiego porwnywalnych precyzj z metodami stosowanymi w badaniach nad zwierztami, a wzgldy etyczne nic pozwalay na dokonywanie lezji w eksperymentach na mzgu ludzkim. To troch tak, jakby boki nauki dopuciy innych badaczy ukadu nerwowego do samego rodki! sanktuarium mzgu, a psychologom pozostawiy jedynie dostp do informacji porednich. Usilnie dc przynajmniej do rzucenia okiem na wntrze sanktuarium, psychologowie opierali si przede wszystkim na eksperymentach samej natury: przypadkach w ktrych ludzie dowiadczali utraty pamici w wyniku uszkodze okrelonych czci mzgu. W najsynniejszym - z kiedykolwiek opisanych - przypadku mody mczyzna, znany pod inicjaami HM, by w 1953 roku operowa ny z powodu trudnej w leczeniu epilepsji. Neurochiruru William Beecher Scoville usun wewntrzne czci pata skroniowego w obydwu pkulach mzgu HM (zob. rys. 1 i 2). Po operacji pacjent wydawa si zachowywa normalnie pod niemal kadym wzgldem. Postrzega wiat wok siebie, prowadzi zwyke rozmowy, a w testach inteligencji osiga takie same wyniki, jak przed operacj. A jednak dziao si co straszliwie zego: HM zdawa si zapomina codzienne dowiadczenia natychmiast po tym, gdy one nastpiy. Nie by w stanie zapamita rozmowy sprzed kilku minut. Nie rozpoznawa lekarzy, ktrzy pracowali z nim na co dzie. Zapomina, e zjad lunch, gdy tylkt* zabrano ze stou talerz. Tak niesamowita forma krtko trwaoci pamici nkaa go blisko pidziesit lat: nigd\ nie zaobserwowano nawet ladu poprawy. Przypadek HM ukaza zadziwiajce powizania nietrwa oci pamici z wewntrznymi partiami pata skroniowego Poniewa jego amnezja bya tak rozlega, struktur}', ktre zostay usunite z jego mzgu - a byy to midzy innymr hipokamp, o ksztacie podkowy, i cz obszaru pooone go za nim. zwana zakrtem hipokampa fascynowa42

badaczy pamici, odkd przypadek HM zosta po raz pierwszy opisany. Struktury te s najwczeniej atakowane i najpowaniej uszkadzane przez pytki starcze i sploty neurofibrylarne w chorobie Alzheimera, co najprawdopodobniej wyjania, dlaczego chorzy maj najwiksze problemy z pamitaniem niedawnych dowiadcze. Ostatnio boki nauki stay si przychylniejsze psychologom. W minionej dekadzie bylimy wiadkami rozwoju nowych, doniosych narzdzi obrazowania mzgu, ktre pozwalaj nam na dostp do niego podczas uczenia si i zapamitywania. Technika najbardziej w tej chwili fascynujca badaczy to wykorzystanie czynnociowego rezonansu magnetycznego, w skrcie fMRI. Mechanizm dziaania polega na wychwytywaniu zmian w dopywie krwi do mzgu. Kiedy jaki rejon mzgu si uaktywnia, potrzebuje wicej krwi ni w warunkach niszej aktywnoci. Jednake kiedy wzrasta przepyw krwi, dzieje si co dziwnego: nastpuje czasowa przewaga hemoglobiny natlenionej w stosunku do odtlenionej, co zwiksza sygna fMRI. Uywajc tej techniki, badacze mog okreli, ktre czci mzgu rozwietlaj si" w trakcie aktywnoci poznawczych. Stosowanie fMRI pozwala nam na cakiem precyzyjn lokalizacj zmian w przepywie krwi, z dokadnoci do kilku milimetrw. Dokadnie tak jak astronomowie mogli spojrze na niebo dziki teleskopowi, biologowie wejrze w komrki organizmw ywych dziki mikroskopowi, fMRI (podobnie jak powizana z nim technika zwana pozytronow tomografi emisyjn, inaczej PET) otworzyo ludzki mzg przed psychologami i wszystkimi badaczami ukadu nerwowego. Kiedy badacze pamici zaczli stosowa metody fMRI i PET, zapanowao ogromne podniecenie zwizane z moliwoci naocznego przekonania si, co dzieje si w czciach pata skroniowego, ktre usunito HM obsza43

kora ruchowa kora czuciowa pat czoowy , pat ciemieniowy

pat potyliczny pat skroniowy

kora mzgowa

\

^

ciao migdaowate hipokamp mdek 44

rach w sposb oczywisty majcych kluczowe znaczenie dla zrozumienia nietrwaoci pamici. Jednake po pierwszych obiecujcych doniesieniach nastpio pasmo niepowodze. Pod koniec 1997 roku mj zesp badawczy sign po nowy sposb testowania tego problemu za pomoc fMRI. Rozwamy nastpujce pytania: Jeeli mierz aktywno twojego mzgu, w momencie kiedy uczysz si listy sw, czy mog na podstawie tej aktywnoci przewidzie, ktre sowa bdziesz pniej pamita, a ktre zapomnisz? Czy pomiar aktywnoci mzgu, w momencie gdy percepcja jest przeksztacana w pami, pozwala naukowcom przewidzie p~rzysze pamitanie lub zapominanie tego konkretnego zdarzenia? Jeeli tak, ktre regiony naley obserwowa, eby to przewidzie? Z powodu ogranicze technicznych wczesne badania z uyciem fMRI (i PET) nie pozwalay

RYSUNEK 1. Pomimo e nic ma prostego - jeden-do-jednego - odwzorowania pomidzy poszczeglnymi obszarami mzgu i grzechami pamici, pewne obszary mzgu szczeglnie wi si z konkretnymi przewinieniami". Zaczniesz rozumie lokalizacj obszarw, gdy zauwaysz, e kada pkula mzgowa dzieli si na cztery paty, czoowy, skroniowy, ciemieniowy i potyliczny. Rysunek 1 przedstawia kady z tych patw z perspektywy powierzchni lewej pkuli. Rysunek 2 pozwala na zajrzenie pod powierzchni i zobaczenie struktur znajdujcych si we wntrzu mzgu. RYSUNEK 2. Hipokamp i ssiadujce z nim struktury w wewntrznych czciach pata skroniowego s szczeglnie istotne dla grzechu nietrwaoci. Czci pita czoowego (rys. I) take maj znaczenie dla nietrwaoci, ale odgrywaj istotniejsz rol w grzechach roztargnienia i bdnej atrybucji, a tak/e mog hyc zwia/anc / gr/cchem podatnoci na sugesti. Obszar usytuowany / przodu pita skroniowego (rys. (. u dou z lewej) okazuje si mice znaczenie dla gizecm blokowania. Ciao migda owate jest cile /wizane / grzechem uporczywoci. Niewiele wiadomo o tym, ktre obszary mzgu zwizane sa z grzechem tendencyjnoci, ale mog to by fragmenty lewej pkuli Hd pokazywa iclacje pomid/\ unkcjami mzgu i kadym z s.'ivi-chow pamici w poszczclnwli rozdzr.i 'ach.

na stawianie takiego pytania. W 1997 badania te byy ju? na tyle zaawansowane, e mona byo, przynajmniej teoretycznie, takie pytanie postawi i uzyska na nie odpowied. Dziki wsplnym staraniom nasza grupa w centrum obrazowania Massachusetts Genera Hospital, pod kierownictwem dwch modych talentw w badaniach fMRI Anthony'ego Wagnera i Randy'ego Bucknera, zaproponowaa eksperyment wymagajcy od uczestnikw znacznego wysiku. Skaner MRI nie jest luksusowym apartamentem: lec na wznak, zostajesz wepchnity gow naprzd do wskiej rury. Potem leysz kompletnie nieruchomo przez godzin albo dwie (ruch zaburza zapis sygnau fMRI). wykonujc zadanie wymylone przez eksperymentatora. Przez cay ten czas skaner nadaje gony urywany sygna, poniewa do wykrywania aktywnoci mzgowej uywane jest mocne pole magnetyczne. Przebywajc bez ruchu w tej haaliwej rurze uczestnicy naszego eksperymentu widzieli kilkaset sw, wywiet lanych co kilka sekund za pomoc komputera i specjalne go systemu luster. Aby upewni si, e zwracaj oni uwag na kade sowo, prosilimy naszych ochotnikw o decydowanie przy kadym sowie, czy odnosi si ono do czego abstrakcyjnego (tak jak myl"), czy do czego^ konkretnego (tak jak ogrd"). Dwadziecia minut po zakoczeniu skanowania pokazywalimy badanym wyra zy, ktre ju widzieli, pomieszane z tak sam liczb wy razw, ktrych nie widzieli, i prosilimy o wskazywanie ktre pamitaj, a ktre nie. Wiedzielimy na podstawi wstpnych bada, e pewne sowa zapamitaj, a intu zapomn. Czy na podstawie siy sygnau fMRI mona byo przewidzie, ktre z nich bd pamitane, a ktre zosta n zapomniane? Mona byo. Dwa obszary mzgu wykazyway zwiksz n aktywno, gdy ludzie dokonywali oceny (wg kryterium 46

abstrakcyjne/konkretne) sw, ktre pniej pamitali, w porwnaniu z poziomem aktywnoci przy sowach nastpnie zapomnianych. Co najistotniejsze, jeden z obszarw znajdowa si w wewntrznej czci pata skroniowego: by to zakrt hipokampa w lewej pkuli - ten fragment, ktry chirurg usun HM. Drugi obszar, ktrego aktywno pozwala przewidzie pniejsze pamitanie, by usytuowany bardziej z przodu, w dolnej lewej czci rozlegej strefy zwanej patami czoowymi. Nie by to zupenie nieoczekiwany wynik, poniewa wczeniejsze badania z uyciem technik obrazowania mzgu wskazyway ju, e dolna lewa cz patw czoowych pracuje szczeglnie ciko podczas opracowywania nowych informacji przez kojarzenie ich z tym, co ju si wie. Psychologowie poznawczy wiedzieli od lat, e na nietrwao pamici wpywa to, co dzieje si w czasie rejestrowania, czyli kodowania nadchodzcych informacji: generalnie wicej opracowywania w trakcie kodowania prowadzi do polepszenia pamici. Wyobramy sobie na przykad, e pokazuj ci list sw do zapamitania zawierajc sowa: so, SAMOCHD, st i DRZEWO. Przy poowie sw prosz o ocen, czy odnosz si one do istot oywionych, czy nie; przy drugiej poowie prosz o decyzj, czy s pisane maymi, czy wielkimi literami. Gdy wszystkie inne warunki bd jednakowe, zapamitasz znacznie wicej sw, ktre oceniae wedug kryterium ywotnoci, ni tych ocenianych wedug typu liter. Zastanawianie si, czy sowo odnosi si do czego oywionego, czy nie, pozwala na ..opracowanie" sowa w odniesieniu do tego, co wczeniej wiedziae o jego znaczeniu. Natomiast ocena typu liter w niewielkim tylko stopniu powoduje powizanie sowa z posiadan wiedz. Inne eksperymenty wykazay, e pami si polepsza, gdy ludzie ukadaj zdania lub historyjki czce ze sob informacj przeznaczon do zapamitania ze znanymi im faktami i skojarzeniami. 47

Sdzilimy, e co podobnego nastpi w naszym eksperymencie z uyciem fMRI. Kiedy lewy pat czoowy by silnie pobudzony, ludzie mogli lepiej opracowywa'" sowo z listy, w sensie odnoszenia go do indywidualnej wiedzy - przywoywania skojarze lub wyobrae - ni kiedy obszar ten by sabiej aktywowany. Przypuszczalimy, e lewy zakrt hipokampa pomaga nastpnie w zachowaniu tego opracowania" w pamici. Oba te obszary mzgu, pracujc razem, pomagaj w przeksztaceniu spostrzeenia danego sowa w trwa pami jego prezentacji. Mniej wicej w tym samym czasie, gdy przeprowadzalimy nasze badanie, inna grupa - z Uniwersytetu Stanforda - zakoczya podobny projekt. W czasie skanowania ludzie ogldali obrazki przedstawiajce codzienne scenki (zamiast sw) i nastpnie po kilku minutach prbowali je sobie przypomnie. Wyniki byy niemal identyczne jak nasze, poza tym, e dotyczyy prawej pkuli. Poziom aktywnoci dolnej czci prawego pata czoowego oraz rwnoczenie lewego i prawego zakrtu hipokampa pozwalay przewidywa nastpujce pniej przypominanie sobie lub zapominanie obrazkw, ktre ogldali uczestnicy badania. Oba odkrycia ukadaj si w sensown cao: wczeniejsze badania sugeroway, e prawa pkula jest odpowiedzialna za kodowanie obrazw, podczas gdy lewa odpowiada za przetwarzanie sw. Wyniki tych dwch bada byy ekscytujce midzy innymi dlatego, e jest co fascynujcego, niemal jak w scien ce fietion, w zagldaniu do czyjego mzgu i przepowiada niu na tej podstawie, co w przyszoci bdzie on pamita! a co zapomni. Poza prb naukowego przepowiadania przyszoci w badaniach tych udao si uchwyci lady najwczeniejszych przyczyn zawodnoci pamici w trwajcych uamek sekundy operacjach kodowania informacji w momencie narodzin ladu pamiciowego. To, co dzieje si 48

w obszarach patw czoowych i zakrtw hipokampa w tych krytycznych momentach, determinuje - co najmniej czciowo - czy dowiadczenie zostanie zapamitane na cae ycie, czy te pody drog opisan przez Ebbinghausa aby popa w nico zapomnienia.

PIERWSZE SEKUNDY PO SPOSTRZEENIU

W pnych latach 50. w czasopismach psychologicznych ukazay si dwa artykuy, ktre wprawiy w osupienie tych nielicznych wtedy naukowcw, ktrzy specjalizowali si w badaniu pamici. Wychowani w tradycji Ebbinghausa, byli oni przyzwyczajeni do obserwowania trajektorii zapominania w czasie mierzonym w godzinach, dniach czy tygodniach. Nowe badania pokazay, e gdy ludziom dawano do wykonania niewtpliwie proste zadanie: zapamitania trzech bezsensownych sylab, zapominali je oni niemal cakowicie przed upywem 20 sekund. Nic podobnego nigdy wczeniej nie zaobserwowano. Klucz do zrozumienia tej ewidentnej anomalii ley w zasadniczej zmianie zachodzcej w momencie narodzin ladu pamiciowego: przejciu z pamici chwilowej, czyli krtkotrwaej, do bardziej trwaej formy - pamici dugotrwaej. Zachowanie informacji przez dnie, tygodnie lub lata zaley od dwch podstawowych postaci pamici dugotrwaej. Pami epizodyczna wspiera zachowywanie osobistych dowiadcze, ktre zdarzyy si w konkretnym czasie i przestrzeni: takich jak przyjcie urodzinowe-niespodzianka, w ktrym brae udzia w zeszym tygodniu, czy pierwsze przedstawienie na Broadwayu, jakie widziae podczas wizyty w Nowym Jorku, gdy bye dzieckiem. Pami semantyczna pozwala na nabycie i wykorzystanie wiedzy oglnej i pewnych faktw: np. tego. e John Adams i Thomas Jefferson byli gwnymi twrcami Deklaracji Niepod-

legoci. a Yankee Stadium to Dom Zbudowany przez Rutha 2 . Jednake pomidzy momentem spostrzegania a ostatecznym ustaleniem si dugotrwaego ladu w pamici epizodycznej lub semantycznej wcza si trzeci rodzaj pamici. Okrelany jako pami robocza", pozwala na podtrzymanie maej iloci informacji przez krtki okres, w czasie gdy czowiek zajmuje si takimi czynnociami poznawczymi jak: czytanie, suchanie, rozwizywanie problemw, wnioskowanie czy mylenie. Potrzebujesz pamici roboczej do zrozumienia kadego ze zda, ktre dotychczas napisaem. Jeeli nie masz moliwoci przechowania pocztku zdania w trakcie odczytywania dalszego cigu, nie bdziesz wiedzia, co miaem na myli, gdy dojdziesz do jego koca. Rozwamy nastpujce dwa zdania: Kurs by tak zy, e Jan nudzi si jak potpieniec. Kurs by tak zy, e Jan zdecydowa si nie wymienia pienidzy. Nie jeste w stanie rozstrzygn, czy kurs odnosi si do zaj w szkole, czy do waluty, jeli nie utrzymasz w pamici tego sowa do koca zdania. Pami robocza wanie to ci umoliwia, jednake system musi cigle wymazywa wszystko, co nie jest na bieco potrzebne, aby przeznaczy swe zasoby na czasowe przechowanie napywajcych informacji. Jeli nie zostanie dokonany szczeglny wysiek - taki jak wielokrotne powtarzanie zdania - informacja zostanie utracona przez system niemal natychmiast po tym, jak si do niego dostanie. Zaskakujce ukazanie procesu gwatownego zapominania pod koniec lat 50. dotyczyo tej wanie waciwoci pamici roboczej. Natychmiast po prezentacji bezsensw^ nej sylaby, ktrej trzeba byo si nauczy, badani byli proPolskim odpowiednikiem mogoby by: Paac Kultury to dai narodu radzieckiego" (przyp. tum.).

50

szeni o odliczanie wstecz trjkami, poczynajc od stu. Uniemoliwiono im w ten sposb powtarzanie sylab i tym samym utrzymanie ich w umyle, a to spowodowao gwatown utrat informacji z pamici roboczej. Wszyscy dowiadczylimy tego rodzaju nietrwaoci pamici. Po wykrceniu numeru operatora w celu poczenia si z jakim numerem musisz dokona wyboru pomidzy zapaceniem kilku dodatkowych centw za poczenie przy pomocy asystentki, lub wykonaniem tego samemu. Jeli powicisz czas na podejmowanie takiej decyzji, numer, o ktry ci chodzi, zniknie z twojej pamici, poniewa nie powtarzasz go w mylach. Najprawdopodobniej operatorzy telefoniczni zdaj sobie spraw z konsekwencji byskawicznego zapominania: zapomniawszy numer w czasie podejmowania decyzji, ludzie mog by bardziej skonni zapaci troch wicej za pomoc telefonistki, ni ponownie sprawdza numer. Podobnie wszyscy bywalimy sfrustrowani nag utrat wtku podczas swobodnej pogawdki. Suchajc przyjaciela, przypominasz sobie raptem o czym wanym, co chcesz mu powiedzie. Ale jeli ten nieoczekiwanie zmieni temat i zacznie wyjawia ci ostatnie plotki na temat wsplnego znajomego, nagle zdasz sobie spraw, e zapomniae wasn ciekawostk, ktr chciae mu przekaza. Zawrcenie z obranego toru mylenia i powrt do tego, co chciae powiedzie, moe wymaga od ciebie sporego wysiku. Gwn przyczyn natychmiastowej utraty informacji z systemu pamici roboczej jest jej element zwany ptl fnologiczn. Termin ten zosta po raz pierwszy zaproponowany przez brytyjskiego psychologa Alana Baddclcya. Ptla fonologiczna umoliwia nam czasowe utrzymanie informacji jzykowej. Baddeley uwaa ptl za niewolniczy" podsystem, ktry wspomaga centralny orodek wykonawczy pamici roboczej. Orodek ten reguluje przepyw informacji 51

do i z pamici dugotrwaej. Jednake z powodu cigego bombardowania nadchodzcymi informacjami czsto wymaga on wspomagania. Dostarcza je wanie ptla fonologiczna, czasowo przechowujc sowa, cyfry i inne elementy mowy. Pocztkowo na istnienie tego podrzdnego systemu wskazyway badania przypadkw pacjentw z urazami mzgu, ktrych problemy z pamici s niemal dokadnym lustrzanym odbiciem zaburze pacjenta HM. Mimo e jego pami dugotrwaa dotyczca codziennych dowiadcze praktycznie nie istnieje, HM nie ma adnych trudnoci, gdy prezentuje mu si cig liczb i prosi o ich natychmiastowe powtrzenie. Moe on z atwoci odtworzy cig szeciu lub siedmiu cyfr - tak samo jak robi to ludzie zdrowi. Na pocztku lat 70. neuropsychologowie Tim Shallice i Elizabeth Warrington opisali intrygujcy przypadek pacjenta, znanego pod inicjaami KF, ktry nie mia adnych trudnoci w zapamitywaniu codziennych dowiadcze w pamici dugotrwaej, natomiast nie by w stanie odtworzy natychmiastowo wicej ni jednej cyfry! KF (i inni pacjenci z podobnymi objawami) dowiadczyli udaru, ktry spowodowa zniszczenie tylnej czci pata ciemieniowego na powierzchni lewej pkuli, ale nic dotkn wewntrznych partii pata skroniowego (ktre usunito HM). Odwrcony obraz zaburze u HM i KF pokazuje, e ptla fonologiczna moe funkcjonowa niezalenie od pamici dugotrwaej. Wyniki te skaniaj jednak do po stawienia pytania, jak ona peni funkcj. Skoro osoby z zaburzon ptl nie maj problemw z utrwalaniem nowych ladw pamiciowych w pamici dugotrwaej, to do czego w ogle jej potrzebuj? Z ca pewnoci system ten nie wyewoluowa po to, by pomc nam w zapamitywaniu numerw telefonicznych na kilka sekund. Do lal 80. funkcja ptli fonologicznej wydawaa si tak niejasna

e pewien cynik szydzi z niej jako z pryszcza na twarzy poznania". Teraz wiemy ju, jak znaczce i powane konsekwencje zwizane s z natychmiastowym zapominaniem spowodowanym uszkodzeniem tego elementu. Pierwsze wskazwki pochodziy z analizy przypadku innego pacjenta z uszkodzeniem mzgu powodujcym wyeliminowanie ptli fonologicznej. Pacjent ten mg uczy si par sw w swoim jzyku ojczystym (woskim) rwnie szybko jak grupa kontrolna (osoby zdrowe). Ale w przeciwiestwie do zdrowych rodowitych uytkownikw jzyka woskiego nie by w stanie nauczy si sw woskich zestawionych z nieznanymi sowami rosyjskimi. Kolejne badania przyniosy podobne rezultaty: pacjenci z uszkodzon ptl fonologiczn byli niemal cakowicie niezdolni do nauczenia si obcego sownictwa. Ptla fonologiczn okazaa si furtk do nabywania nowego sownictwa. Pomaga nam ona w czeniu dwikw w nowych sowach. Jeli nie dziaa prawidowo, nie jestemy w stanie utrzyma w pamici dwikw na tyle dugo, by mc przeksztaca nasze spostrzeenia w trwae lady pamiciowe. Tego typu natychmiastowe przemijanie pamici ma konsekwencje wykraczajce poza problemy dorosych z uszkodzeniami mzgu. Badania maych dzieci wykazuj, e umiejtno powtarzania nieistniejcych sw stanowi czu miar funkcjonowania ptli fonologiczncj. Dzieci, ktre sprawnie wykonuj to zadanie, znacznie atwiej ucz si sownictwa od tych, ktre wypadaj sabo. Liczba nonsensownych sw, ktr dziecko moe od razu powtrzy, jest wietnym predyktorem rozwoju sownictwa. Baddeley i psycholoka Susan Gathercole pokazali, e dzieci z deficytami jzykowymi wypadaj szczeglnie sabo w testach sprawdzajcych dziaanie ptli fonologicznej. I odwrotnie - inne badania pokazuj, e ludzie szczeglnie uzdolnieni lingwistycznie poligloci, ktry opano-

wali po kilka jzykw -wykonuj takie same zadania szczeglnie dobrze. Okazao si zatem, e zamiast by pryszczem na twarzy poznania" ptla fonologiczna odgrywa kluczow rol w jednej z fundamentalnych zdolnoci czowieka: w uczeniu si nowego jzyka. Badania z uyciem technik obrazowania mzgu, stosujce skanowanie fMRI i PET, zaczy odkrywa pewne podsystemy neuronalne zwizane z szybkim zapominaniem. Na przykad wyizolowano w nich miejsce odpowiedzialne za dziaanie ptli fonologicznej: tyln cz pata ciemieniowego. Jest to o tyle wane, e - jak ju wiemy - pacjenci dotknici natychmiastow przemijalnoci pamici maj uszkodzon wanie t cz mzgu. Inna cz ptli fonologicznej, decydujca o aktywnym powtarzaniu informacji utrzymywanej w pamici krtkotrwaej, zaley od niszych obszarw lewej kory czoowej lecych w pobliu opisywanego wczeniej rejonu odpowiedzialnego za zaawansowane kodowanie. Ten sam obszar peni istotn rol w wytwarzaniu mowy. Jeli zdrowa osoba dowiadcza tego typu natychmiastowego zapominania, o jakim bya do tej pory mowa - zapomina, co chciaa powiedzie, albo nie pamita numeru telefonu, ktry odczytaa kilka sekund wczeniej - dzieje si tak zapewne dlatego, e nie udao jej si uaktywni tych wanie czci lewej kory czoowej. Informacja znika wic z pamici roboczej i jest niedostpna przy dalszym zaawansowanym kodowaniu w pamici dugotrwaej. Ludzie zdrowi mog pokona natychmiastowe zapominanie, dokonujc zdecydowanego wysiku w celu powtrzenia informacji, co stymuluje nisze obszary kory czoowej. Ale osoby z uszkodzeniami mzgu, takie jak pacjent KF, sa nieustannie skazane na niekoczce si napady gwatownego zapominania z powodu braku niezbdnych do pa mitania struktur mzgowych.

54

PO KILKU PIERWSZYCH SEKUNDACH

Pami robocza i procesy kodowania s kluczowe dla rozumienia nietrwaoci pamici, ale to jeszcze nie wyczerpuje problemu. To, czy dowiadczenie zostanie szybko zapomniane, czy te bdzie pamitane latami, zaley rwnie od tego, co dzieje si po kilku pierwszych sekundach od powstania ladu pamiciowego. Ludzie lubi opowiada i czsto s to opowieci o nich samych. Mylenie i opowiadanie o wasnych dowiadczeniach nie tylko pomaga nada sens przeszoci, ale take zwiksza prawdopodobiestwo przypomnienia ich sobie w przyszoci. Te epizody i wydarzenia, ktre roztrzsamy i do ktrych wracamy, zostaj uchronione, przynajmniej czciowo, przed nietrwaoci pamici. Te, o ktrych nie rozmylamy i ktrych nie wspominamy, maj tendencj do zanikania w pamici znacznie szybciej. Oczywicie, moe by tak, e zdarzenia, do ktrych powracamy mylami i ktre w kko rozwaamy, s po prostu same z siebie atwiej zapamitywalne. Po tym jak trzsienie ziemi Loma Prieta nawiedzio rejon Zatoki Kalifornijskiej w 1989 roku, ci ktrzy dowiadczyli go na wasnej skrze, tak palili si do relacjonowania swoich wspomnie o tym wyjtkowym i zatrwaajcym wydarzeniu, e suchajcy szybko zaczli odczuwa przesyt niekoczcymi si historiami w rodzaju: kiedy zaczo si trzsienie, byem...". Wkrtce popularne stay si T-shirty z napisami skaniajcymi innych do powstrzymania si od opowiada zwizanych z tym przeyciem. W badaniu z uyciem dziennikw, przeprowadzonym przez Charlesa Thompsona i wsppracownikw, zdarzenia, o ktrych studenci najczciej mwili lub myleli, pamitane byy najszczeglowiej. Liczne badania laborato ryjne pokazay jasno, e nawet wtedy, gdy kontrolowane lv s moliwe rnice we wstpnej zapamitywalnoci. n "55

sienie lub mwienie o minionym zdarzeniu wzmacnia jego zapamitanie w porwnaniu z tymi, ktre nie s wspominane. Wyniki te maj bezporednie konsekwencje dla radzenia sobie z nietrwaoci w codziennym yciu: mylenie i mwienie o codziennych dowiadczeniach to jeden z najlepszych sposobw na przypomnienie ich sobie w przyszoci. Nietrwao moe take nasili si w zwizku z tym, co dzieje si ju po wstpnym kodowaniu. Rozwamy przytaczane wczeniej badanie, w ktrym sprawdzano, co ludzie pamitaj z typowego dnia pracy. Nastpnego dnia ich wspomnienia byy bogate i szczegowe; po tygodniu stay si one niemal wycznie oglnymi opisami tego, co zwykle dzieje si w pracy. Wyobramy sobie jednak, e po opuszczeniu pracy w poniedziaek cz osb udaje si na tygodniowe wakacje, zamiast pracowa przez reszt tygodnia. Jest wielce prawdopodobne, e po powrocie bd oni mieli znacznie bardziej szczegowe i bogate wspomnienia dotyczce wydarze w pracy w ostatni poniedziaek, ni ci, ktrzy pracowali przez cay tydzie. Zdarzenia podobne do tych, ktre chcemy zapamita, stanowi interferencje osabiajce pami. Ci, ktrzy nie wyjedaj na wakacje, wykonuj we wtorek, rod, czwartek i pitek wiele czynnoci bardzo podobnych do wykonywanych w poniedziaek, a to powoduje istotn interferencj. Ludzie udajcy si na wakacje angauj si w cakowicie odmienne dziaania, dlatego interferencja jest niewielka lub nie wystpuje w ogle. Jednake przemijalnoci pamici w duszej perspektywie czasowej nie mona prawdopodobnie cakowicie wyjani interferencj podobnych zdarze: utrata informacji z czasem pojawia si nawet wtedy, gdy interferencja ma nieznaczn moliwo odegrania jakiej roli. Na przykad psycholog Harry Bahrick sprawdza utrzymanie w pamici hiszpaskiego sownictwa u osb uczcych si lego je

zyka w szkole redniej lub college'u. Przeprowadzi on testy w rnych odstpach czasu, poczwszy od momentu bezporednio po zakoczeniu nauki. Najduszy odstp wynosi pidziesit lat. Bahrick opisa gwatowne pogorszenie pamitania hiszpaskich sw w cigu pierwszych trzech lat od zakoczenia nauki, po ktrym nastpowao powolne zapominanie w nastpnych latach. To uszczuplenie zasobu sownictwa przez kilka pierwszych lat mona prawdopodobnie przypisa spontanicznemu niszczeniu lub utracie informacji. Co dzieje si z tymi wspomnieniami, ktre jestemy w stanie pamita po jednym dniu, ale nie po roku? Czy znikaj cakowicie? A moe czaj si gdzie w tle, wymagajc jedynie waciwego bodca - szczeglnego gosu lub ostrego zapachu - by mogy ponownie pojawi si w umyle? Badacze pamici dyskutowali nad t spraw przez dziesiciolecia. Odpowied - przynajmniej moja odpowied - zawiera czciowe tak" dla obu moliwoci. Badania neurobiologiczne przeprowadzane na zwierztach dostarczaj coraz wicej dowodw, e zapominanie czasami oznacza dosown utrat informacji. Siady pamiciowe s, zdaniem wikszoci neurobiologw, kodowane poprzez modyfikacj siy pocze pomidzy neuronami. Kiedy czego dowiadczamy lub dowiadujemy si czego nowego, w poczeniach midzy neuronami - zwanymi synapsami - zachodz zoone zmiany chemiczne. Eksperymenty wskazuj, e modyfikacje te mog stopniowo zanika. Zatem poczenia neuronalne kodujce lady pamiciowe mog z czasem sabn, co prawdopodobnie znajduje odzwierciedlenie w ksztacie krzywej zapominania, po raz pierwszy opisanej przez Ebbinghausa. Jeli pouczenia nie s pniej wzmacniane za pomoc opisywania i przywoywania w umyle zdarzenia, to sabn w takirn stopniu, e w kocu przypomnienie zdarzenia staje si niemoliwe.

Jednoczenie jednake niezliczone badania pokazuj, e informacja wygldajca na utracon moe powrci dziki kluczom czy wskazwkom, ktre przypominaj nam. jak kiedy zapamitywalimy dane zdarzenie. Wraz z upywem czasu i gromadzeniem si interferencji informacja moe by stopniowo tracona, a do momentu gdy jedynie bardzo silny bodziec jest w stanie naruszy pozornie nieodwracalne efekty przemijalnoci, wydobywajc pozostae fragmenty wspomnienia spord cigle sabncych pocze neuronalnych. Ten ostatni punkt widzenia dobrze ilustruje badanie psychologa Willema Wagenaara oparte na dzienniku zawierajcym jego wasne wspomnienia. Przez cztery lata Wagenaar codziennie zapisywa rne aspekty poszczeglnych zdarze: kto bra w nich udzia, co si wydarzyo, gdzie i kiedy dane zdarzenie nastpio, i inne wyrniajce si szczegy. Nie przeglda swojego dziennika ani razu w cigu tych czterech lat zapisywania faktw ze swojego ycia. Rozpocz testowanie siebie samego w dzie po zakoczeniu fazy prowadzenia dziennika i wyprbowywal wasn pami, uywajc rnych kombinacji wskazwek (na przykad: kto, co, gdzie, kiedy). Wagenaar orzek, e im wicej wskazwek uy, tym bar dziej byo prawdopodobne, e przypomni sobie zasadni cze elementy zdarzenia. Jednake byo wiele takich, dla ktrych adna liczba wskazwek nie wywoywaa wspomnienia w jakiejkolwiek formie. Wagenaar, zaintrygowa ny pytaniem, czy zdarzenia te cakowicie zniky z jego pa mici, zwrci si do osb zaangaowanych w dziesii spord tych, ktre oceni jako cakowicie zapomniane' We wszystkich przypadkach osoby te byy w stanic przyto czy dodatkowe szczegy, ktre umoliwiy Wagenaaro wi przypomnienie. Badanie Wagenaara ujawnia czsty efekt nietrwaoci nastpujcy po miesicach i latach: zapominanie niezupci 58

ne - pozostawiajce w stanie czuwania porozsypywane elementy zdarzenia. Mgliste wraenie znajomoci, oglna wiedza o tym, co si wydarzyo, lub pojedyncze szczegy zdarzenia s najczstszymi pozostaociami po dziaaniu grzechu nietrwaoci.

REDUKOWANIE NltTRWAOSCI

Wszyscy chcielibymy pamita wicej ni pozostawia nam w pamici wci czuwajca nietrwao. Kada prba zmniejszenia wpywu tego procesu powinna stara si oprze na kontrolowaniu tego, co dzieje si w pierwszych chwilach formowania ladu pamiciowego, kiedy procesy kodowania silnie wpywaj na los nowego wspomnienia. Wszystkie zestawienia oglnie dostpnych porad dotyczcych usprawniania pamici opieraj si na tym fundamentalnym wniosku, prbujc nauczy ludzi, jak opracowywa nadchodzce informacje. Wiele dostpnych ksiek i artykuw dostarcza pomocnych opisw szczegowych technik. Najczciej opisywane s formy mnemotechnik z uyciem wyoJBrjgni wzrokowej: radzi si ludziom, aby opracowywali informacj, ktr chc zapamita, przeksztacajc j w ywe lub wrcz dziwaczne wyobraenie wzrokowe. A wic, jeeli chcesz na przykad zapamita, e nazywam si Daniel Schacter, moesz wyobrazi sobie mnie otoczonego przez stado lww (Daniel w jaskini lww), wpatrzonego w chaup (ang. shack - gra sw odnoszca si do nazwiska autora), do ktrej mam nadziej zwia w poszukiwaniu schronienia. Mnemotechnika opierajca si na wyobraeniach wzrokowych zostaa odkryta przez staroytnych Grekw ponad dwa tysice lat temu, a jest uywana przez wikszo profesjonalnych mnemonikw do prezentowania efektownych Moliwoci ich fachu - zapamitywania ksiki telefonie/-

nej lub nazwisk setek ludzi na podstawie trwajcego jedynie kilka sekund kontaktu z materiaem. Kontrolowane ba dania laboratoryjne take jasno wykazay, e zwykli ludzie mog stosowa mnemotechnik do rozszerzenia pamici w odniesieniu do list sw, nazwisk i innego materiau. Jest jednak pewien problem. Techniki wyobraeniowe s mi og zoone, wymagaj uycia znacznych zasobw po znawczych, a zatem trudno jest uywa ich spontanicznie Pocztkowo, gdy tworzysz w umyle dziwne obrazy lub hi storie, moe by to dla ciebie wyzwaniem i dobr zabawa Jednak zadanie cigego tworzenia obrazw do zapamitania staje si w kocu na tyle uciliwe, e ludzie przestaj je stosowa. W pewnym badaniu, na przykad, dorose osoby byy w stanie uywa mnemotechniki zgodnie z instrukcj w laboratorium, jednak tylko jedna trzeci;; z nich przyznawaa si do stosowania takich technik w y ciu codziennym. Szeroko reklamowane programy usprawniania pami ci, takie jak Mega Memory, opieraj si gwnie na wyobraeniach wzrokowych i podobnych im technikach Materiay promocyjne Mega Memory zawieraj kuszca wizj osignicia dziki treningowi pamici fotograficz nej", ktra umoliwi zapamitywanie nazwisk i twarzy przypominanie sobie list albo umw bez zapisywania cze gokolwiek, a nawet robienie wraenia na znajomych i rodzinie dziki demonstracjom gimnastyki umysowej Entuzjastyczne wiadectwa sugeruj efektowne osignie cia osb, ktre wziy udzia w szkoleniu. Nie ma wielu powodw, by wtpi, e tego typu pro gramy oka si pomocne dla tych, ktrzy dokonuj wy siku, aby uywa wyuczonych technik na co dzie. Podcj rzewam jednak, e cz tych ludzi nie zdaje sobie spra wy. e aby osign skuteczno, musz stosowa \& z, kadym razem, gdy chc zapamita jakie zdarzenie I u I fakt. Kiedy odpowiadaem na pytania podczas audyci 60

radiowej, jedna ze suchaczek zapytaa, czy ukoczenie kursu Mega Memory spowoduje, e jej mzg bdzie tak wytrenowany, ahy robi zdjcia" gwarantujce pamitanie. Oczekiwaa ona, lub przynajmniej miaa nadziej, e metoda ta poprawi jej pami w taki sam sposb, w jaki okulary pomagaj nam lepiej widzie: wystarczy je naoy i bez jakiegokolwiek wysiku zauwaamy natychmiastow popraw w widzeniu. Niestety - wyjaniem jej mnemotechniki nie s pamiciowym odpowiednikiem okularw: pozytywne efekty s moliwe do osignicia, ale wymagaj wysiku wkadanego w uycie techniki do zapamitania kadej, pojedynczej twarzy, nazwiska, zdarzenia czy faktu. W niewielu starannych badaniach weryfikowano programy usprawniania pamici oferowane na zasadach komercyjnych. Jednake, w jednym z niedawnych bada sprawdzano efektywno treningu w programie Mega Memory i w podobnym Memory Power (z zastosowaniem nagra magnetofonowych) u dorosych. Po wykonaniu rnorodnych zada pamiciowych uczestnicy badania przechodzili trening w jednym z dwch programw lub byli zapisywani na list oczekujcych. Wikszo badanych zdoaa przej przez cay kurs i na og wyraaa wysoki poziom zadowolenia oraz miaa subiektywne poczucie, e w wyniku treningu ich pami si polepszya. Wbrew oczekiwaniom okazao si jednak, e nie byo adnych dowodw na popraw pamici osb, ktre z powodzeniem 'jkoficzyy ktrykolwiek z kursw w porwnaniu z tymi, k.tIe nie ukoczyy adnego. Badacze orzekli, e korzyci pynce z obu programw dla osb dorosych s znacznie przejaskrawiane. Aby odnie korzyci ze stosowania mnemotechniki lub jakiegokolwiek innego sposobu usprawnienia kodowania. k