Scenariusze przyszłości bibliotek

68
1

description

Przyszłość to wyzwanie czy wielka niewiadoma? Jaką rolę będą pełnić biblioteki za dwadzieścia lat? W czym będą się specjalizować? Grupa kilkunastu ekspertów z różnych dziedzin (wśród nich m.in. medioznawca, filozofka, poeta, socjolożka) wzięła udział w projekcie, dzięki któremu powstały „Scenariusze przyszłości bibliotek”. Projekt „Scenariusze przyszłości bibliotek” został przeprowadzony w oparciu o metodologię foresight, którą można najprościej zdefiniować jako sztukę i naukę antycypowania przyszłości. Po pierwsze łączy ona twardą analizę statystyczną z kreatywną pracą i stymulacją wyobraźni. Jest to metoda partycypacyjna, w której wypracowane wizje przyszłości wynikają z debaty uwspólniającej punkty widzenia wielu osób. Foresight często opiera się na metodzie scenariuszowej, w której prezentuje się kilka możliwych wariantów zmiany, wynikających ze zidentyfikowanych wcześniej trendów i czynników niepewności.

Transcript of Scenariusze przyszłości bibliotek

Page 1: Scenariusze przyszłości bibliotek

1

Page 2: Scenariusze przyszłości bibliotek

2

Page 3: Scenariusze przyszłości bibliotek

3

Alek TArkowski: BiBlioteka, doBro wspólne

edwin Bendyk:Czytam więC jestem

wprowAdzenie

o meTodzie foresighT

o projekcie

funkcje BiBlioTek

czym jesT BiBlioTekA?

BiBliotekaijejpięć podsTAwowych funkcji

AlTernATywy dlA BiBlioTek

Trendy

co nAs czekA wprzyszłości?

sześćkluczowychtrendów

Trendy dodATkowe

czynnikiniepewności

oBrAz sTATysTyczny

scenariuszeprzyszłościBiBliotek scenAriusz pierwszy: pAnopTykon

scenAriusz drugi: BiBlioTekA oddolnA

scenAriusz Trzeci: twórczadestrukcja

noTy BiogrAficzne

BiBliogrAfiA

sTreszczenie rAporTu wjęzykuanGielskiM

4

5

7

9

10

13

14

15

21

23

24

25

30

33

38

41

44

49

53

58

61

62

Page 4: Scenariusze przyszłości bibliotek

4

kilkalattemubyłemnawykładzieBrewsterakahle–człowieka-instytucji,ktorypoświęciłsięstworzeniutheinternetarchive–cyfrowegoarchiwumdziedzictwaludzkości.kahleprowadzitakzewrazzzonabibliotekę.prywatnaihobbystyczna,aledostępnapublicznie.tezawykładubyłaprosta,azarazemradykalna:kazdy znaspowinienbycbibliotekarzem,tworzyczbioryisięnimidzielic.

pociagamniewizjadzieleniasięjakoobowiazkuspołecznegoiwymogutowarzyskiego. pierwszymwięcpowodem,dlaktoregowziałemudziałwprojekcie„scenariuszeprzyszłościbibliotek”byłachęcsprawdzenia,nailetawizjajestprawdopodobna.nieujawniajacprzedczasem,jakiesascenariuszeprzyszłościbibliotek, mogęzdradzic,zenawetwbardziejpesymistycznychscenariuszachpojawiasię elementtejwizji.

drugipowodtociekawośczmian,ktoredziśwbibliotekachzachodza.często niejesteśmyświadomiichskaliikierunku–wczymmozepomocspojrzenie20lat doprzodu.dobrymprzykłademsabibliotecznepunktydostępudointernetu–dziś powszechne,dziesięclattemunietakoczywiste,adwadzieścia–trudne dowyobrazenia.zakilkazaślatbędajuznieprzydatne.dobrzewięcmyślecotym,jakdalejmodernizowacbiblioteki.atooznaczastawianiepytańodefinicjębiblioteki. zgodniezestereotypembibliotekajestwypozyczalniaksiazek.alejasam wostatnichlatachchodziłemdobibliotekizebyskorzystaczinternetu,popracowacwspokojulubzabraccorkęnazajęciadladzieci.Bibliotekimogapełnicnajrozniejsze role–więctrzebasobiestawiacpytaniaoto,jakbardzobibliotekamoze sięzmienic–inadalpozostacbiblioteka.

trzecimpowodemmojegozaangazowaniabyłozorientowanienaszegoprojektunaprzyszłośc.wpolsceniematradycjiwspolnegopatrzeniawtymkierunku,przyszłoścrzadkojestprzedmiotemnaszychzbiorowychwyobrazeń.wolimyskupiacsięnaprzeszłościidoceniacwielkośczdarzeńhistorycznych.Bibliotekarzemajaztegopunktuwidzeniarolęniezwykła–moznaichtraktowaczarowno jakozorientowanychnaprzeszłoścstraznikowiprzewodnikowpodziedzictwie, jakiosobywykonujacejedenzbardziejnowoczesnychzawodow–pośrednikow wdocieraniudoinformacji.

kazdedziałanienarzeczzmianyopierasięnaprzekonaniu,zenoweokazesiębardziejwartościoweodtradycyjnych,sprawdzonychrozwiazań.nawetjeśli sanieznane,ryzykowne,amozenawetlekkoniepokojace.cieszęsię,zeFundacjarozwojuspołeczeństwainformacyjnego,realizujacprogramrozwojuBibliotek,odwazniezmieniapolskiebiblioteki.dziękujęFrsi,zezaprosiłamnie, bywdoborowymtowarzystwieodbycpodrozdoprzyszłości.

Page 5: Scenariusze przyszłości bibliotek

5

placaugustaBeblawBerliniejestmiejscemwaznymidrogimdlakazdego czytelnika.10maja1933rokustudencipobliskiegouniwersytetuspalilitam podczasbarbarzyńskiejorgiitysiaceksiazek.toponurewydarzenieupamiętnia szczegolnypomnik–szklanataflatworzacawpłaszczyźnieplacuokno, ktoreumozliwiaspojrzeniewdoł,downętrzabiałejbibliotecznejsali.stoja wniejpołki,leczbezksiazek.ksiazkizostałyzamordowane.

zawsze,gdywracamnaplacBeblapowracapytanie:dlaczego?dlaczegoksiazki nieobroniłysięprzedswymlosem?zginęłyzrakstudentow,namiętnychczytelnikow,tyletylko,zezaczadzonychinnymilekturami.tam,naplacuBebla,ujawniasięcałazłozonoścczytania,najwazniejszejinstytucjinowoczesnej cywilizacji.czytanietworzyczłowieka,istotęnormatywna,poddajacasiebie iswojegranicerefleksji.

homolegens,człowiekczytajacy–kwintesencjaideihumanizmu–jestsiłarzeczypostaciawieloznaczna,takjakbohaterpierwszejnowozytnejpowieści,donkichot.kimjest?wzruszajacymmarzycielem,prekursoremromantykowczybezwzględnymdogmatykiem,protoplastaideologowkształtujacychświatpodługksiazkowychteorii?sportrwadodzisiaj.jakibyłbyświatbezczytaniaibezksiazek?pytanietopodejmowałaliteratura,zajałsięnimtakzeniemieckifilozofpetersloterdijk.pokazał,zedoskonalemoznasobiewyobraziccywilizacjęzsyłajacaksiazki napołkibibliotek,zktorychjuzniktniekorzysta.ichfunkcjęprzejmujabowiemantropotechnologie–innenizkulturametodytworzeniaosoby.jakabyłaby tocywilizacja?Mozelepsza,mozegorsza,alejednojestpewne–nieludzka.

zakazdymrazem,gdypytamyoprzyszłoścczytania,oprzyszłoścksiazek ibibliotekujawniamyniepokoj,zeprzyszłośctajestzagrozona. Bycmozetoniepokojnawyrost,zmuszajednakdoprzemyśleniananowowartości,ktorewrutyniecodziennychpraktykkulturowychuznawanesazaoczywiste. placBeblawBerlinieprzypomina,zenicniejestoczywiste,najmniejprzyszłośc.dlategonalezyoniapytac.

Page 6: Scenariusze przyszłości bibliotek

6

Page 7: Scenariusze przyszłości bibliotek

7

Page 8: Scenariusze przyszłości bibliotek

8

przewidywanieprzyszłościjestzadaniemtrudnym,szczegolniewczasachnagłychzmianspołecznych,kulturowychitechnologicznych.Żyjemyw„społeczeństwachryzyka”,corazczęściejmajacychdoczynieniazezjawiskami,ktorychskutkitrudnoprzewidziec.rownietrudnojestwięcoceniaczarownoszanse,jakizagrozenia instytucjiczypodejmowanychdziałań.Źrodłaminiepewnościsawtymsamym stopniunowewynalazkitechnologiczne,nieprzewidywalnezjawiskaprzyrodnicze ikataklizmy,jakdziałajacenawielkaskalęprocesyspołeczne,międzyinnymimigracje.

dlategowyobrazeniesobiepolskiwroku2030jestogromnymwyzwaniem. wystarczypomyślec,jakwielezmieniłosięwnaszymkrajuprzezostatniedwadzieścialatijaktrudnobyłobyw1991rokuprzewidziectakiezjawiska jakupowszechnienietelefonowkomorkowych,wejściepolskidouniieuropejskiej, gwałtownyboomszkolnictwawyzszegoczyrowniegwałtownywzrostliczbyzaciaganychkredytow.poszczegolne,bardziejlubmniejznaczaceprocesy,przekładajasięwsumienaradykalnazmianęspołecznaikulturowa.

refleksjanadprzyszłościaiprobyprzewidywanianadchodzacychzmiansajednakniezbędne,jeślizalezynamnaświadomym,planowanymrozwoju.wprzeciwnymwypadku,myślacwkrotkiejperspektywieczasowej,będziemyzdolnijedynie doreagowanianabiezaconazaskakujaceprocesyiwydarzenia,wymuszajacenanasciagłe,uciazliwezmiany.chcacuniknacchaotycznychdecyzji,musimyopracowacwizjęprzyszłościiopartananiejstrategięrozwoju.nawetjeśli zczasemokazesię,zenieprzystajaonedorzeczywistości(ktoramozesięrozwinacwnieprzewidywanymkierunku)–stanowiastabilnypunktodniesieniawobectowarzyszacejnamniepewności,aprzedewszystkimstajasięformawywieraniawpływunanowezjawiska.dziękinamysłowinadprzyszłościaprzestajemydryfowacipodejmowacdecyzjenaślepo.wytyczamywłasneszlaki,majacświadomośc, zeichpierwotnycelniemusizostacosiagnięty.

Myślenieoprzyszłościbibliotekjestwaznedlacałegospołeczeństwa, bowiemjakoinstytucjeułatwiajacedostępdowiedzyikulturyodgrywajakluczowarolęwbudowaniukapitałukulturowegoiintelektualnego–dwochkluczowych czynnikowdlatrwaniairozwojuspołeczeństw.Byniestraciłynaznaczeniu,

Page 9: Scenariusze przyszłości bibliotek

9

bibliotekarki i bibliotekarze muszą umieć wyobrazić sobie, jak współtworzone przez nich instytucje mogą wyglądać za dwadzieścia lat. Wizja biblioteki przyszłości jest niezbędna dla ich rozwoju, nawetjeśli perspektywadwochdekadwydajesięabstrakcyjnainieistotnawporownaniu zdoraźnymi,dobrzezidentyfikowanymiproblemami.

przemianykulturowe,silniezwiazanezezmianamitechnologicznymi,przekształcajazarownobiblioteki,jakiichotoczenie:zmieniasięrolaksiazki(zwersjami drukowanymicorazsilniejkonkurujaksiazkielektroniczne),zmieniajasięwzory czytelnictwa,wreszcie–noweformydystrybucjitreściwsiecizastępujawypozyczaniezasobowzbiblioteki.ponadtopowstajanoweinstytucjekultury, nowesposobytworzenia,rozpowszechnianiaipozyskiwaniatreścikulturowych.nieustanniezmieniajasięrowniezrelacjepomiędzytradycyjnymiinstytucjami kultury,wtymorganizowanymiodgornieinstytucjamipublicznymi,azyskujacyminaznaczeniudziałaniamioddolnymi,częstoamatorskimi.powstajahybrydalneformy,łaczacedziałaniewprzestrzenifizycznejzaktywnościawinternecie,formułyoficjalnychinstytucjizorganizacjamisieciowymi,działaniaprofesjonalne zamatorskimi.wkulturzepostępujespecjalizacja,rozdrobnieniegustowirozwojnisz,przyrownoczesnymwzrościedostępudowszelkichźrodeł. niezmieniasięjedno.Bezwzględunaperspektywę–uprzywilejowujacawymiarekonomicznykultury,traktujacajajakowaznyelementdemokracjiczyjakakolwiekinna–wartościapozostajemozliwoścdostępudoinformacjiiwiedzy,wspolnegodziedzictwa,przezycorazemocjizawartychwdziełachkultury.

Myślenie o bibliotece przyszłości jest sposobem uniknięcia prostych sądów: zarówno tych pesymistycznych, głoszących na przykład rychłą śmierć książki i czytelnictwa, jak i tych nazbyt optymistycznych, zwiastujących złoty wiek pełnej dostępności kultury i wiedzy. kształtbibliotekiprzyszłościniemalnapewnoznajdziesiępomiędzytymidwomabiegunamiibędzieduzobardziejzłozonyodkazdej,zkoniecznościuproszczonej,wizji.

Na szczęście myślenie o przyszłości doczekało się wsparcia w postaci metod, które zastępują proste wizjonerstwo i publicystyczną futurologię. jednymzczęściejstosowanychnarzędzidalekosięznejrefleksjinadprzyszłościajestmetodaforesight–najprościejdefiniowanajakosztukainaukaantycypowania przyszłości.jejcharakterystycznacechajestpopierwszełaczenietwardejanalizystatystycznejzkreatywnapracaistymulacjawyobraźni.podrugie,jesttometoda partycypacyjna,wktorejwypracowanewizjeprzyszłościwynikajazdebatyuwspolniajacejpunktywidzeniawieluosob.potrzecie,foresightczęstoopierasięnametodziescenariuszowej,wktorejprezentujesiękilkamozliwychwariantow zmiany,wynikajacychzezidentyfikowanychwcześniejtrendowiczynnikowniepewności.

Foresightjestnarzędziemduzobardziejwyrafinowanymnizprognozowanie, opartenaprostejekstrapolacjiobecnychtrendowiprowadzacedowniosku, zejestjedenprostyscenariuszi–wzwiazkuztym–takzejednaprostarecepta naobecneproblemy.

Foresight,wprzeciwieństwiedomodnejwdrugiejpołowieXXwiekufuturologii, niestawiasobiezacelskutecznegoprzewidywaniaprzyszłości.zakłada, zemozliwychjestwielewariantowrozwojusytuacji.Metodaforesightowajestwięcraczejsposobemnaredukowanieniepewnościwobecprzyszłychzdarzeń,oswajaniemsięztym,comozenastapic.chococzywiściewartozczasemweryfikowaczgodnoścdawnychwizjiprzyszłościzrzeczywistościa.ometodzietejmoznatezmyślecjakooprojektowaniuprzyszłości,ktoraprzestaje„dziacsięsama”.Foresightdajenampoczucie,zeprzynajmniejwpewnymstopniumoznabycnaniaprzygotowanym,gdyzposiadasięprojekt,wskazujacysposobyipunktywpływanianakształtujacasięprzyszłośc.

Page 10: Scenariusze przyszłości bibliotek

10

Foresightbyłpierwotniestosowanywsektorzenaukowymitechnologicznym jakonarzędziesłuzaceprzedewszystkimplanowaniuinwestycjiorazrozwoju technologii.dziśmetodęcorazczęściejwykorzystujaregiony,anawetcałepaństwa, wcelubudowaniastrategiirozwoju,pozwalajacychradzicsobiezezłozonymiglobalnymiwyzwaniami.projektytegotypusacorazczęściejrealizowane takzewpolsce.w2006rokuruszyłnarodowyprojektForesightpolska2020. wkilkunastomiesięcznymprocesieuczestniczyłopięctysięcyekspertekiekspertowzewszystkichsferzyciaspołecznego.przedstawialioniopiniedotyczaceprzemian wtrzechwielkichpolachbadawczych:zrownowazonymrozwoju,bezpieczeństwieorazrolitechnologiicyfrowych.efektemprojektubyłoprzygotowanieszeregu scenariuszyprobujacychujacwcałościprzemiany–przynajmniej tenajwazniejsze–ktoremogaczekacpolskęwnajblizszychdwochdekadach. wostatnichlatachzrealizowanotezliczneprojektywykorzystujacemetodę foresightwskaliregionalnejlubwokreślonejdziedzinieczysektorzegospodarki.

Metodaforesightowadobrzenadajesiędoanalizyzłozonychzjawisk,dziękimozliwościzaangazowaniaduzychgrupekspertowiuwspolnieniaroznorodnych perspektyw.Masowaskaladziałaniaprzedewszystkimmasłuzycoddzieleniu „szumu”indywidualnychprzekonańipunktowwidzenia.Metodaforesightowazakłada,zewiedzaoprzyszłościwynikazuwspolnieniawizji–moznapowiedziec,zejejcelemjestzbiorowewyobrazenieprzyszłości.Foresightnajpierwodsłaniazłozonoścrzeczywistości,bypotempomoczredukowacczynnikizmianydokilkukluczowychelementow,inaichpodstawiestworzyckilkascenariuszyrozwoju.

projekt„scenariuszeprzyszłościbibliotek”niejestklasycznymprzykładem metodyforesightowej,chocczerpiezniejinspirację.przedewszystkimscenariusze sawynikiemuwspolnionejwizjimniejszejnizzazwyczajgrupyosob–wprojekcie uczestniczyłogronokilkunastuekspertekiekspertow.uzupełnieniembyły opiniewyrazonewankiecieprzezkilkadziesiatbibliotekarekibibliotekarzy. zastosowaliśmyrowniezuproszczonaaparaturęstatystyczna,oparta napojedynczym,prostymsondazu.przyjęliśmyjednakpodstawowezałozeniatradycyjnegoforesightu:uwspolnienieindywidualnychperspektyworazmetodęscenariuszowaopartanaidentyfikacjikluczowychtrendowiczynnikowniepewności.efektemsatrzyscenariuszeprzyszłościbibliotek.

doudziałuwprojekciezaprosiliśmyekspertkiiekspertoworoznorodnych kompetencjachzwiazanychzarownobezpośredniozbibliotekarstwem, jakizobszaramistanowiacymikontekstdladziałaniabibliotek.zespołskładałsię zbibliotekarzy,dziennikarzy,działaczyspołecznych,medioznawcy, literaturoznawcy,filozofki,socjolozki,architektkiorazdyrektorkiregionalnej instytucjikultury.

Głownapracaanalitycznazostaławykonanapodczasdwochcałodniowych warsztatow.ichuzupełnieniembyłaankietaprzeprowadzonawśroduczestnikowwarsztatoworazosobnowśrodbibliotekarekibibliotekarzyuczestniczacych wpierwszymkongresiebibliotekpublicznych“Biblioteka:lubięto!”.jejcelembyłozebraniewbardziejusystematyzowanysposobwiedzynatematkluczowychtrendowzwiazanychzbibliotekamiiichdziałalnościa.

Celem warsztatów było kolejno:

określenie funkcji biblioteki, koniecznebymoczrozumiecnowesposobyrealizacjitychzadańwprzyszłościorazbyzidentyfikowacalternatywne instytucje,ktoremogapełnictesamerole(nazasadzieuzupełnianiasię lubkonkurencji);

Page 11: Scenariusze przyszłości bibliotek

11

zidentyfikowanie trendów wpływajacychnakształtspołeczeństwa ikultury–awięcwszczegolnościbibliotek,aletezksiazek,ichspołecznejroliorazprzemianichformy–wperspektywiedwudziestulat,anastępnieokreśleniekierunkuinatęzeniazmian;

wyłonienie trendów kluczowych,anastępnierozroznienieprocesow, codokierunkuktorychistniejezgodnoścoraztych,ktorenalezyuznac zaczynnikiniepewności,poniewazniejestmozliwejednoznaczneokreślenieichcharakteru; sformułowanie scenariuszy przyszłości bibliotek –alternatywnychwizjizaleznychodtego,wjakisposobrozwinasiędwakluczoweczynnikiniepewności.

wefekcietegoprocesupowstałytrzy scenariusze rozwoju bibliotek, zależne od dwóch kluczowych czynników niepewności. pierwszymznichjestskala i sposób ingerencji państwa w kulturę, realizacjamisjipublicznej wtymobszarzeiwsparcieudzielanepublicznyminstytucjomkultury.drugiczynnikniepewnościtokształt systemu własności intelektualnej,aprzedewszystkimrestrykcyjnościrygor,zjakimbędzieegzekwowaneprawoautorskie.wkazdymscenariuszuinteresowałnaskształticharaktercałegosystemubibliotecznego, aleprzedewszystkimwizjatypowejbiblioteki,będacejjegopodstawowym elementem. powstałewramachprojektuscenariuszemogabycszokujace,aprzedstawione wnichwizjerozwojubiblioteksawduzejmierzepesymistyczne.zgodnieznimibibliotekiwciagunajblizszychdwudziestulatzmieniasięznaczaco,akształt tychzmianmozebudzicobawy.jednocześniezaskakujacewydajasięwnioskidotyczaceprzyszłościksiazkidrukowanej–dalekieodczęstokreślonego scenariusza„śmierciksiazki”,aletezprzewidujaceichfunkcjonowaniedaleko odmienneoddzisiejszego.

podczaslekturyscenariuszynalezypamiętac,zesaonewpewnymstopniu przerysowane,moznapowiedziec,zesaabstrakcjami,„typamiidealnymi”sytuacji, ktorezapewnenigdyniezajdawpełni.takieprzerysowanie,pokazanieroznychwariantowzdarzeńwskrajnejpostaci,pozwalalepiejzrozumieckonsekwencjepodejmowanychdziałańiczekajacenaszmiany.

trendyzidentyfikowanewtymraporciejakowpływajacenabibliotekisa wduzejmierzepozanaszakontrola–nietylkonapoziomiejednostkowejinstytucji, alecałegosystemubibliotecznego,aogolniej–naszegopaństwaispołeczeństwa. takjestnaprzykładzwielomaprzemianamitechnologicznymi.łatwiejjednakbędzieplanowacdziałania,rozumiejacichkontekstimozliwekonsekwencje. naniektoreprocesywarunkujaceprzyszłoścmoznadopewnegostopniawpływac.scenariuszepozwalajasięprzygotowacrowniezdotego.

komentarzawymagatakzeprzedstawionawniniejszymraporciewizjaprzemiantechnologicznych.znaczacaczęśctrendowopisujejelubprocesybezpośrednio znichwynikajace.tendencjetesawyraźniewidocznejuzdzisiaj–choczazwyczajmamypoczucie,zejeszczenieobjawiłysięzpełnasiła.wiemywięcnaprzykład, zewprzyszłościbędzierosłarolaurzadzeńmobilnych,awrazznimiwszechobecnegodostępudosieci;zebędziepostępowacdigitalizacjazasobow,awrazznia wzrośnieichdostępnośc(wobieguformalnymlubnieformalnym,zapośrednictwemzarownoinicjatywpublicznych,jakibiznesowych,takichjakGoogleBooks); zewreszciedojdziedo–zapowiadanegojuzodlat–upowszechnieniaksiazek elektronicznych.

Mimopewnościcodopodstawowychkierunkowzmian,trudnojestprognozowac,jakwszystkieteprocesyrozwinasięwperspektywiedwudziestulat:czytreści elektroniczneuczynianośnikianalogoweniemalzbędnymi?jakwkontekście ostatnichdanychnatematniskiegopoziomuczytelnictwa–takzetekstow wformatachelektronicznych–kształtowacsiębędziezainteresowaniedługimi

Page 12: Scenariusze przyszłości bibliotek

12

tekstami?czywszechobecnydostępdozasobowsiecispowoduje,zewszelkieinneźrodławiedzyikulturyprzestanabycpotrzebne?jakbardzoludziezanurzeni wcyfrowymwymiarzebędapragnęlibezpośredniegokontaktu,autentycznychzdarzeń,doświadczeniacielesności?

ostatniedwiedekadynauczyłynas,zeniepotrafimyprzewidziecwdetalachzmianytechnologicznej,itonietylkowperspektywiedwudziestu,alenawetdziesięciulat.ktobowiemnapoczatkuwiekuumiałrealnieopisacpopularyzacjęsmartfonow czytabletow–atymbardziejjejskutki?topokazuje,zechocłatwojestprzedstawicogolnetrendy,totrudniejopisacjeszczegołowo–atakiejest załozeniescenariuszy.zarysowujackondycjętechnologicznakazdegoscenariusza,unikaliśmywięcopisowurzadzeń,zakładajac,zetoonemogasięnajprędzejzdezaktualizowac.

zapraszamydolektury,podkreślajacrazjeszcze,zeforesighttonietylkometodabadawczamajacanaceluzbudowaniewizjiprzyszłości–duzoistotniejszyjestfakt,zezaangazowaniewcwiczenieforesightowejestsposobemnaprzygotowaniesię nania.prezentowanychtutajwizjiniemoznaanalizowacwoderwaniu odteraźniejszości,ktoraprzecieztezopisuja–ujawniajactrendy,ktoredziśwydajasięistotne,mowiacoidentyfikowanychobecniewyzwaniach,szansach izagrozeniach.Foresight jest przede wszystkim sposobem na oswajanie się z myśleniem o przyszłości oraz na przyjęcie proaktywnego stosunku do zachodzących zmian.

Page 13: Scenariusze przyszłości bibliotek

13

Page 14: Scenariusze przyszłości bibliotek

14

Bibliotekato–wedługnajprostszejdefinicjiiobiegowegowyobrazenia–wypozyczalniaksiazek.Miejsce,wktorymksiazkisaprzechowywane, katalogowaneiudostępniane.jednakbibliotekatonietylkoksiazki.Biblioteka totakzekonkretnaprzestrzeńorazpracujacywniejludzie,ookreślonejwiedzy iumiejętnościach.

termin„biblioteka”jestpewnymuproszczeniem,odnosisięprzeciezdokilkuroznychwariantowtejinstytucji.ichwspolnymmianownikiemjestzawsze posiadanieokreślonegozasobuijegoudostępnianie.odwiedzajacBibliotekęnarodowa,anastępnienajblizszabibliotekępubliczna,widzimy,zereprezentuja tensamtypinstytucji,alejednocześniebardzosięroznia.jednakbezwzględu nawszystko,każda biblioteka jest ważnym miejscem publicznym, awwypadkutychmniejszych,częstojednymznielicznychmiejscspotkań wokolicy.toprzestrzeńrozmowyiwspołpracy–przynajmniejwzałozeniu, bowrzeczywistościwielebibliotekarekibibliotekarzypostrzegajejakomiejscapracyiskupienia.archiwawymagajaceciszyipowagi.wreszcie,biblioteka to jeden z kilku podstawowych typów instytucji publicznej opartej na idei dzielenia się i swobodnego udostępniania swoich zasobów.

coistotne,bibliotekiuczestniczaobecniewprzemianachdotykajacychkultury jakotakiej,awynikajacychzezmiantechnologicznych.wrazzrosnacapopularnościanowychrodzajowmediow(naprzykładgierkomputerowych), nowychnośnikow(naprzykładpłytdVd),aprzedewszystkimtreścicyfrowych beznośnikow,kopiowanychiudostępnianychpoprzezsiecjakopliki,bibliotekacorazczęściejprzestajebyctylko„światyniaksiazki”.niemamyprzytym doczynieniazzamianajednegotypuprzedmiotunainny.niechodzioto, zebibliotekamozesięstac„światyniafilmu”czy„światyniaplikukomputerowego”.nowezjawiskawpływajanacośduzowazniejszego:nasposobynaszegoobcowaniaztreściamikultury.

Myślacoscenariuszachrozwojubibliotek,skupiliśmysięnapoczatkunafunkcjach,ktoreteinstytucjepełnia–niezaleznieodichwielkości,wygladuczyzamozności.Funkcjetesa,naszymzdaniem,wduzejmierzewspolnedlawszystkichbibliotek.jednakprzedewszystkiminteresowałynasbibliotekipubliczne–bowiemtoone sanajbardziejobecnewnaszymcodziennymzyciuizapewniajapowszechny dostępdokultury.

analizafunkcjijestniezbędna.zastanawiajacsięnadzadaniamiwypełnianymi przezbiblioteki,definiujemybowiempodstawowewyznacznikitychinstytucji. Funkcjetealboniepowinnysięzmieniac,albomogaulecprzeformułowaniu, alemusitobycwynikświadomejdecyzji–poniewazinnebędawowczascele istnieniabibliotek.dopieromajacjasnośccodofunkcjibibliotek,moznaprobowacprzewidziec,wjakisposobiprzezjakiegotypuinstytucjemogabyconerealizowanewprzyszłości.

Określając funkcje bibliotek, wzięliśmy pod uwagę następujące kwestie:

Istnieje duża różnorodność tych instytucji.Małebibliotekiwiejskie iduzewojewodzkie,bibliotekipubliczne,szkolneiakademickie.wkazdej ztychkategoriimoznaznaleźcbibliotekioznaczacoroznejgotowości dowdrazaniareform,budzecieczydbałościokwestięatrakcyjności dlauzytkownikow.

Równie różnorodni jak same biblioteki są ich użytkownicy. Bibliotekipubliczne–zzałozeniainkluzywneidostępnedlawszystkich–stojaprzeddylematem:komutaknaprawdęmajasłuzyc,jeśliteoretyczniesłuza wszystkim?

Page 15: Scenariusze przyszłości bibliotek

15

Istnieje napięcie między biblioteką określaną magazynem wiedzy, wymagajacymskupieniaiodcięciasięodświata,a biblioteką jako przestrzenią publiczną i miejscem spotkań,niekonieczniezwiazanazksiazkamiczynawetsłowemdrukowanym.

Biblioteki z jednej strony przechodzą proces modernizacji, wynikajacymiędzyinnymizwprowadzeniatechnologiicyfrowychipogoni zawymaganiamiuzytkownikow,zwłaszczamłodych.Z drugiej strony nabierają charakteru instytucji „retro”, stanowiacychostojętradycyjnych wartościkulturowych,miejscniecostaroświeckich–cozczasemmozeokazacsiędlaniektorychosobatrakcyjne,chocdziśarchaicznośc raczejbudziniechęc.swobodnydostępdotreścizmagazynowanych wbibliotekachtodostęp„powolny”(wtymsamymsensie,wjakim mowimyoruchu„slowfood”),przeciwstawiajacysięnazbytszybkiej konsumpcjikultury.

Bibliotekisawięcdzisiajwpewnymsensieinstytucjamiparadoksalnymi–jednocześnietradycyjnymiinowoczesnymi,wymagajacymiszybkichreform iczerpiacymisiłęzeswojejniezmienności,pozostajacymiostojawcorazsilniejsegmentujacejsięicorazbardziejchaotycznejkulturze.ponadtopodobnarolędobibliotekpublicznychpełniainneinstytucjeizbiory,aterminbibliotekabywauzywanydoopisunajrozniejszychkolekcji(„bibliotekaprogramistyczna” tozebraneiudostępnianefragmentyprogramow,ktorewykorzystujainformatycy, zkoleimuzycyuzywaja„biblioteksampli”oferujacychkrotkiewycinkiinnych utworow,wykorzystywanedotworzeniakompozycji).nowetechnologie, ułatwiajaceudostępnianieinformacjisprawiły,zebibliotekomzrodziłasiękonkurencja,jeślichodziozapewnianiedarmowegodostępudozbiorowkultury iwiedzy.rownocześnieposzukujacdlasiebienowychfunkcji,bibliotekiwchodza wobszardziałalnościinnychinstytucji,jakchocbydomowkultury.

wtejsytuacjizarownonazwa,jakiiobecnainfrastrukturamajadrugorzędne znaczenie.abyuzmysłowicsobie,czymdziśjestbiblioteka,iczymmozebyc wprzyszłości,trzebanajpierwzrozumiecjejpodstawowefunkcje.

zidentyfikowaliśmypięckluczowychfunkcjibibliotek.zjednejstronysaonebezpośredniozwiazanezichmisja–przekładajasięnadziałania,codoktorychwiększoścosobniemawatpliwości,zebibliotekipowinnyjerealizowac. zdrugiejstronyszybkostajesięjasne,zetesamefunkcjepełniadzisiajinneinstytucje,aludzieposzukujacrozmaitychtreści,korzystajatakzezrozwiazańnieformalnych,pozbawionychumocowańorganizacyjnychiprawnych.wkońcupozyczaniesobienawzajemzbiorowbyłopowszechneodzawsze.

Bibliotekimogapewnefunkcjerealizowacwsposoblepszylubtezwunikalnysposobłaczycroznezadania–niemajajednakmonopolunaichrealizację. Byzachowacswojaspecyfikęitozsamoścorazbyrealizowacmisjępubliczna, bibliotekipowinnynadalrealizowacswojepodstawowefunkcje.robiacto,muszajednakuwzględniackonkurencjępodmiotowozblizonymdziałaniu.

nalezypamiętac,zeponizszepięcfunkcjiskładasięnauproszczonaiuogolnionawizjędziałaniabiblioteki,ktoraposzczegolnepodmiotyrealizujawroznym stopniu.analizowanietychfunkcjiwkontekścietrwajacychiprzyszłychzmian(dotykajacychrowniezbibliotek),rodziwieledylematow,zktorychnajwazniejszesygnalizujemy.

Page 16: Scenariusze przyszłości bibliotek

16

podstawowafunkcjabibliotekijestutrzymywaniezbioruutworow.Zasoby biblioteczne są bardziej długotrwałeodzasobowrynkuwydawniczego, zktoregotytułyznikajawszybkimtempie,byzrobicmiejscedlanowości. satezbardziej dostępneodprywatnychkolekcji,ktorechocsatrwałe,dajamozliwośckorzystaniaznichjedynieniewielkiejgrupieosob.połaczenietrwałościidostępnościczynizezbiorubibliotecznegobardzocennyzasob,azbiblioteki„kotwicękulturowa”społeczeństwa.Bibliotekajestjednazinstytucjipamięci.

swobodadocieraniadokulturypoprzezsiecmozespowodowac,zebibliotekiskupiasięnatworzeniuarchiwowkultury,cojuzdziśrobiaduzebibliotekimiejskie, regionalneinarodowe.takasytuacjamozeoznaczaczmniejszenieliczbylokalnych,małychbibliotek,ktorychcelemniejestakumulacja,leczbiezaceudostępnianieutworow.Bibliotekimogasiętezstac„sezamamiksiazek”–ostatnimimiejscami, wktorychbędadostępnekosztownewprzechowywaniuiulegajaceniszczeniu, alewaznejakodokumentyhistorycznei„wersjereferencyjne”utworynanośnikachanalogowych.

rowniewaznejakarchiwizacjakulturyjestzapewnieniedoniejdostępuuzytkownikom.Bibliotekipublicznesajedynymrodzajeminstytucjikultury wpolsce,wktorejmozliwośckorzystaniazezbiorowjestcałkowiciedarmowa. Bibliotekipozyskujawięczasoby(naprzykładnarynkuwydawniczym), bynastępnieuczynicjedobremwspolnym.Biblioteka to instytucja, która promuje dzielenie się kulturą.

juzdziśśrodowiskabibliotekarskieczęstozabierajagłoswdebatachnatematdostępnościiotwartościkultury,regulowanychmiędzyinnymiprzezprawo autorskie.Mozliwe,zeprzyjdzieimbronicszerokiejdostępnościtreści, ktorazapewniainternet(oferujacycyfrowezasobybiblioteczne,zasobyinstytucji innychtypow,zbiorykomercyjne,aletezkolekcjeindywidualnelubtworzonerazemprzeznieformalnegrupy).takapublicznadostępnośczasobowwsiecimoznatraktowacjakorozwinięciemisjibibliotekiwświeciecyfrowym.jednocześniezakłocaonadotychczasowemodelebiznesoweimozeszkodzicinteresom posiadaczyprawautorskichdotychzasobow.zakresdostępnościjestwięc przedmiotemjednejzwazniejszychdebatzwiazanychzpolitykakulturowa, ktoraobejmujetakzezakresprawbibliotekdokorzystaniaiudostępnianiazasobow.

archiwizacjakulturyizapewnianiedoniejdostępu–dwaniezbędneaspekty biblioteki–saprzytymdziałaniamiczęściowosprzecznymi.najlepszearchiwum jesthermetycznieszczelne,odcięteodzewnętrznegoświata,zamknięte przedosobaminieupowaznionymi.zkoleichcaczapewnicjaknajszerszydostęp,nalezałobyprzestactroszczycsięointegralnośczasobow.wdzisiejszychczasachzarownofunkcjaarchiwizujaca,jakifunkcjazapewnianiadostępuwiazasię corazczęściejzprocesemdigitalizacji.tworzenieiudostępnianiekopiicyfrowychutworow–potocznietraktowanychjakotesameutwory,tylkownowejpostaci–gwarantujezarownoichwiększatrwałośc(coszczegolniewidacwprzypadkuksiazekiczasopismwydawanychnakwaśnympapierzelubfilmownagranych

DYLEMAT:Bibliotekiwprzyszłościmogazmierzacwkierunkuuznania archiwizacjizapodstawęswojejmisji,koncentrujacsięnawiernymprzechowywaniudziedzictwa.Mogatez–wręczprzeciwnie–skupicsięnakwestiidostępu,jaknajbardziejułatwiajackorzystaniezdobrkultury.Moznaoczywiścietedwiefunkcjeipodejściałaczyc, alearchiwizacjaiudostępnianieopierajasięnaodmiennych filozofiach.

Page 17: Scenariusze przyszłości bibliotek

17

nataśmieceluloidowej–fizycznychnośnikach,ktorezczasemcałkowicieniszczeja),jakiwiększadostępnośc.oczywiścieosobnakwestiapozostajeochronaoryginalnego,analogowegonośnikautworu.

takwięcprocesdigitalizacjipozwalawduzejmierzerozstrzygnacpowyzszy dylemat,alewprowadzadodyskusjiobibliotekachkolejne.chocwydajesię oczywiste,zewkwestiiudostępnianiatreścikulturowychniepowinniśmyzdawacsięnarynek,topojawiasiępytanie,czybibliotekimogawjakikolwieksposobrywalizowacwtymobszarzezpotęznymipodmiotamikomercyjnymi,jakfirmaGoogle?rownocześnienalezyzaznaczyc,zedigitalizacjazbiorowjestprowadzonajedynieprzezniektorebibliotekiiobejmujezazwyczajczęśczasobow. wielebibliotek,szczegolniepublicznych,operujeniemalwyłaczniezbiorami nanośnikachfizycznych.wreszciekwestiatrwałościiarchiwizacjizbiorow cyfrowychjestrowniewielkimwyzwaniem,jakwprzypadkunośnikowanalogowych–dyskikomputeroweiformatyplikowniesawieczne.

zpunktuwidzeniauzytkownikow,szczegolnienajmłodszych,biblioteka–adokładniej rzeczbioracodpowiednioprzeszkolonybibliotekarzlubbibliotekarka,zdostępemdokatalogubibliotecznego–toanalogowyodpowiednikwyszukiwarkiinternetowej.jesttooczywiścieuproszczenie,bowiemautomatycznekatalogowanienapotrzebywyszukiwaniawsiecitoproceszupełnieinnyniztradycyjnekatalogowanie zbiorow.jednakinternetbywaczęstopotoczniepostrzeganyjakoglobalna, cyfrowabiblioteka.

Bezodpowiedniegouporzadkowania,zbioryprzechowywaneprzezbibliotekę byłybynieprzydatnealboprzynajmniejwymuszałybyzupełnieinnepodejście dokultury–otwartenaprzypadkoweodkryciaibrakjakiejkolwiekhierarchii lubklasyfikacji.Formowaniezasobu,anastępnieporzadkowaniezbiorowwiazesię zselekcja.Bibliotekizazwyczajnieprzechowujaprzypadkowychtreści–tworzakolekcjewedługklucza,zwiazanegozkulturowymznaczeniemiwartościa utworow,apewnemateriałytrzymajagłębiejwmagazynach.wyjatkiemsatakieinstytucjejakBibliotekanarodowa,ktorezzasadykolekcjonujacałokształtpowstajacejwkrajutworczości.Bibliotekajestwięcfiltrem,ktorywspołtworzy idbaokanonkultury.cociekawe,dorealizacjitejfunkcjibibliotekiniewystarczaelementybibliotecznejinfrastruktury,takiejjakkatalogi(opartenafiszkach badźcyfrowe).

DYLEMAT:copewienczaspowracadebataoroliispecyficeposzczegolnych

mediow:ksiazki,mediowaudiowizualnych(wtymtelewizji) orazcyfrowych.jakiestanowiskopowinnyprzyjacbiblioteki?

czymajabycinstytucjamiksiazki,szczegolniewpostacidrukowanej,ibronictegoformatujakowyjatkowocennego?amozemajasięstac

mediatekami,udostępniajacymitreściwdowolnejpostaci?kolejnydylematdotyczydigitalizacji.zjednejstronyusprawnia

onazdolnoścbibliotekdorealizacjipodstawowychfunkcji. zdrugiej–stawiapodznakiemzapytaniaistotębiblioteki,utwory

wpostacicyfrowejmogazłatwościakrazycpozabibliotekami, ktoreprzestajawowczasbycwyjatkowymi„skarbnicamiwiedzy”, aprzypisaniezasobowdofizycznejinstytucjiwydajesięsprzeczne

zlogikaeryinformacyjnej.ponadtocorazwięcejtreścipowstajedziśwpostacicyfrowej,anaturalnymśrodowiskiemjestdlanichinternet,ktorysampodwielomawzględamiprzypominabibliotekę.jakawięcbędzierolabibliotekwświecie,wktorymarchiwizacjęiudostępnianie

zasobowzapewniakazdemusiec?iczybibliotekisawstanierywalizowaczpodmiotamikomercyjnymi,skuteczniejrealizujacymi

podobnecele?

Page 18: Scenariusze przyszłości bibliotek

18

rowniewaznesakompetencjebibliotekarzajakoprzewodnikapozasobie, ktoregojestopiekunem.dlategobibliotekatonietylkoodpowiednik wyszukiwarki–bibliotekarkalubbibliotekarzpełniatezfunkcjekuratorskie,selekcjonujaiopracowujazasoby,podpowiadajaidoradzajauzytkownikom. wczasachkulturynadmiaru,wktorejszybkidostępdopotęznejilościtreści zgromadzonychwsiecinajczęściejniestanowiproblemu,alewciazproblematyczne wydajesięichfiltrowanie,mozetobycistotnawartoścbiblioteki.stanowijarowniezzdolnoścumieszczeniautworuwkontekściekulturowym–gdytakczęstookazujesię,zeznalezionewsiecitreścisaztegokontekstuodartelubzmuszajauzytkownikadosamodzielnegojegoodtworzenia.

toznamienne,zekomercyjnyobiegkulturywsiecicorazczęściejzpowodzeniemrozwijamodeleopartenaideicurated computing,zgodniezktorauzytkownicyzasobowrezygnujazdowolnościwyboruizdajasięnadostawcę–awięc naograniczony,aleprzeztobardziejprzejrzystyzbiortreściwypełnionymateriałamiwysokiejjakości,podobnydotradycyjnejbiblioteki–atakrozny oddoświadczeniaprzegladaniasieci. selekcjatreścijesttym,conajbardziejroznitradycyjnabibliotekęodbibliotekiglobalnej–internetu.wtejpierwszejzbiorysaselekcjonowanenapoczatku,więckolekcjaskładasięzutworowwybranych(poczęściwynikatozograniczeńprzestrzennychbibliotecznychmagazynow,aleprzedewszystkimzideikanonukulturowego,opartegonaodroznianiudziełwartościowychodniewartościowych).wsiecinatomiastnieistniejafiltryograniczajacemozliwoścudostępnieniatreści(zwyjatkiemograniczeńdotyczacychmateriałownielegalnychlubsytuacjicenzuryinternetu)–internetowabibliotekajestsumawkładowmilionowosob,aobowiazekichselekcjispoczywanauzytkowniku.tendopomocymajedynienarzędzia,takiejakwyszukiwarki,dokonujacewyboruwjuzistniejacymzasobie.treściwsiecipodlegajawięcselekcji–alezamiastkanonumamyniezliczonaliczbę indywidualnychgustowihierarchii.

Bibliotekatonietylkozbiorksiazek,totakzekonkretnaprzestrzeń,wktorejmoznaznimiobcowacwkomfortowychwarunkach,uczycsięlubpisac,takzebezudziałuksiazek,korzystajaczatmosferyciszyiskupienia.Bibliotekajakomiejscepublicznesłuzyrowniezspotkaniomzeznajomymi,kontaktomzludźmi,bywaprzestrzeniawydarzeńspołecznychorazkulturalnych.wmałychmiejscowościachmozewręczpełnicfunkcjęrozrywkowa,będacalternatywadlasklepuspozywczego,remizy czyprzystankuautobusowego.takzewduzychmiastachinauczelniachbibli-otekisamiejscami,wktorychpoprostuzprzyjemnościasięprzebywaiwktorychczasemkwitnienawetzycietowarzyskie.Bibliotekajestwaznympunktemnamapiemiasta,miasteczkalubwsi.

Funkcjonowaniebibliotekijakomiejscapublicznegouzasadniajejtrwanienawet wczasachcyfrowych,gdydostępdokulturywpostacicyfrowejbędziecorazczęściejzdalnyiwizytawbiblioteceniebędziejuzpotrzebna.

{

DYLEMAT:tozsamoścbibliotekjestściślezwiazanazideaselekcjitreści iokreślaniakulturowegokanonu.jednocześniebiblioteki,tworzacdostępnewinterneciezasobycyfrowe,wchodzawkontakt zprzestrzeniaopartanainnychmechanizmachselekcji(lubnawetjejbraku).Bibliotekistojawięcprzeddylematem–czyichfunkcjajestpodtrzymywaniekanonukulturowegoczypowinnypomagacuzytkownikomwdokonywaniuselekcjikultury?czybibliotekasamapowinnabycfiltrem,czytezuczycinnychtworzycwłasnefiltry?wreszcie–czybibliotekarkiibibliotekarzesaprzygotowani dopełnieniarolikompetentnychkuratorowszybkopowiększajacegosięzasobu,nadktorymsprawujapieczę?

Page 19: Scenariusze przyszłości bibliotek

19

dlaczęściuzytkownikowbibliotekisajednymzwieluelementowrozbudowanejsiatkimiejsciinstytucjidajacychmozliwoścuczestniczeniawkulturze.dlainnych stanowiawtejmierzejednaznielicznych,aczasemjedynaszansę.Bibliotekipomagajawięcwalczyczwykluczeniemosob,ktorychniestacnakorzystanie zszerokiejofertykulturalnejlubktoremajautrudnionydostępdoinfrastruktury, naprzykładzewzględunamiejscezamieszkania.widzianeztejperspektywy bibliotekisainstytucjamiedukacyjnymi,uczacymimiędzyinnymiumiejętności inawykuczytaniaczyzdobywaniainformacji.stanowiawtymwzględziewsparciedlaszkoły,anawetdomu.Moznawnichtezpoprostunieodpłatnieskorzystac zinternetu.Funkcjawyrownywaniaszansedukacyjnychczyszansnaaktywne uczestnictwowkulturzejestwaznawcorazbardziejrozwarstwionymspołeczeństwie,zjakimmamydoczynieniawpolsce.Bibliotekapomagaludziom.

DYLEMAT:skoroarchiwacyfrowemogabycdostępneprzezinternet,toczybibliotekiniepowinnysięstacprzyjaznymiprzestrzeniamipublicznymi–miejscami animacjikulturowej,budowaniawięzispołecznych,spotkań,ewentualnie

pracy?trochędomamikulturyiświetlicami,trochęprzestrzeniami wspolnejpracydla„pracownikowwiedzy”,tzw.wolnychstrzelcowcoraz

częściejpracujacychbezstałychumowipozbawionychwłasnejprzestrzenibiurowej?wtakichbibliotekachtreścibyłybydostępneprzedewszystkim

przezinternet,alenatakichsamychzasadach,cowdowolnyminnymmiejscu.

cowtakimwypadkuwyrozniałobybibliotekęspośrodinnychmiejsc? czytęrolęrowniedobrzemogapełnickawiarnieiklubyalbowspomnianewcześniejdomykultury?wreszcie–czypodazajactaściezka,juzdziś

obieranaprzezwielepublicznychinstytucjikultury,wtymbiblioteki,uniknie-mykomercjalizacjiprzestrzenibibliotecznej?czyzakolejneoferowaneprzez

bibliotekęatrakcyjnekursyiimprezyichuczestnicybędamusielipłacic? czytezokazesię,zemajacdostępdowspolnejprzestrzeni,uzytkownicysa

zdolnisamoorganizowacsięwjejramach,takzenazasadachniekomercyjnych?

DYLEMAT:uwazasię,zeinternetjestmedium,ktorezapewnipowszechnyitanidostęp

dowiedzyorazkultury.jednakwrzeczywistościtakzesiecmaswoje ogranicznia,saniminaprzykładkosztyjejuzytkowania.dodatkowo,ludzie

pozbawienimotywacjiiumiejętnościniedotrasamidointeresujacych lubprzydatnychimtreści.wtakimujęciuinternetwcaleniemusiwyrownywac

szans,mozewręczpogłębiacnierownościspołecznezgodniezzasada, zebogaciwkompetencjezasprawainternetupomnozaswojkapitał, jeszczebardziej„uciekajac”osobomtychkompetencjipozbawionym.

skorointernetnierozwiazeproblemunierownegouczestnictwawkulturze, mozepotrzebnajestinstytucja,ktorabędziewspomagacludzikorzystajacych ztegomedium?Bibliotekalikwidowałabynierownościwtejsferzeisłuzyła zapośrednika–patrzacszerzej–wspomagałabyludzi,ktorzyzroznych

powodowmajatrudnościzudziałemwzyciuspołecznym.

problememjesttezwyrownywanieszanswdostępiedosamejbiblioteki. instytucjestojaprzedwyboremmiędzyekskluzywnościa–stawianiem nauzytkownikaowysokichkompetencjachkulturowych–apodejściem

egalitarnym,zgodniezktorymwaznejestdocieranietakzedoosobonizszychkompetencjachlubichzupełniepozbawionych.

wyrownywanieszanspowinnobycwięcnietyleobszaremdziałania, cowymiaremprzenikajacymwszystkieaktywnościbibliotek.zwłaszcza,

zejakoinstytucjepublicznepowinnyonetroszczycsięoosobyicałegrupyspołeczne,ktoreniesaatrakcyjnedlarynkuiprzeztozostajawykluczone zdziałańpodmiotowkomercyjnych.awięcwszystkich,ktorzyniestanowia

dobrej„grupydocelowej”:wszelkiegorodzajumniejszości,osobystarsze,osobygorzejwykształconeczyniepełnosprawne.stawiatoprzedbibliotekaminietylkowyzwaniainfrastrukturalne,aletakzezwiazaneznowymikompetencjamipra-

cownikow,niewynikajacymibezpośredniozdotychczasowychfunkcjitychinstytucji.

Page 20: Scenariusze przyszłości bibliotek

20

Page 21: Scenariusze przyszłości bibliotek

21

jednymzeskutkowpopularyzacjicyfrowychtechnologiikomunikacyjnych jestnagłezwiększenieliczbyistniejacychobiegowkultury-producentowinadawcowtreściorazkanałow,ktorymisaoneudostępniane.posiadaniekomputerawystarczadziśwgruncierzeczy,bytworzycmuzykę,napisaciopublikowacksiazkę, anawetprowadzicczasopismolubwydawnictwo.oproczwytwarzaniaogromnejilościnowychtreścicyfrowych,digitalizowanesazasobyanalogowe. natenprocesnałozyłasięglobalizacja,naskutekktorejmamyduzołatwiejszydostępdowytworowinnychkultur–polacyogladajalatynoamerykańskie telenowele,organizowanesafestiwalekinairańskiegoczykoreańskiego, awśrodmłodziezypopularnesajapońskiekomiksyikreskowki.wreszcie, wtymsamymczasieprzemianypolityczneiekonomicznespowodowaływzrostliczbywszelkiegorodzajumediowikonkurencjęnarynkukultury,ktoryjeszczedwadzieścialattemubyłzmonopolizowanyprzezpaństwo.

noweformykultury–iichtworcy–saczęstotraktowaniprzezosobyzaangazowanewtradycyjnyobiegkulturyjakokonkurencja,niejednokrotnie zabojcza.tymczasemwspołcześniuzytkownicykulturysacorazbardziej przyzwyczajenidoroznorodnościinadmiaru.wieloścopcji,źrodełtreści ipośrednikowjestdlanichsytuacjanormalna.swobodniewybierajaspomiędzylicznychpropozycji.ponadtoalternatywneźrodłatreścicorazczęściejwchodza wnieoczekiwanesojuszezinstytucjamioficjalnymi,tworzacrozmaite hybrydy–amatorsko-profesjonalne,komercyjno-publiczne,państwowo-oddolneitd. nowepunktynamapietworzeniaidystrybucjitreścikulturytowiększytłok (ikonkurencja),aletezwiększemozliwościbudowaniawspołpracy.rownocześnieszybkoścprzemianpokazuje,zetrudnooczekiwacprostychistabilnychrozwiazań–rozedrganieinieustannyruch,jakiecharakteryzujadzisiejszypejzazkulturowy,stajasiętezudziałeminstytucjisformalizowanych.

Bioracpoduwagęzmieniajacesię–aczasemwręczniejasne–funkcjebibliotekorazniestabilnypejzazkulturowy,wktorymtradycyjnefunkcjeinstytucji sacorazczęściejrealizowanewsposobnieoczekiwany,sadzimy,zewielepodmiotowmozepodejmowacdziałaniadotychczastypowedlabibliotek.

wprojekciezłatwościabyływskazywanealternatywydlamałychbibliotek publicznych–instytucjeiprocesyrealizujacetesamecoonefunkcje. kazdazopisanychponizejopcjiroznisięprzytymodbibliotekisposobem realizacjidanejfunkcji,robiatonainnaskalę,zroznawydajnościa, wreszcie–dlaroznychcelow.

alternatywydlabibliotek:pirackiesieciwymianyplikow,komercyjne podmiotyudostępniajacearchiwacyfrowe,wydawcyisklepy,prywatneosobydigitalizujacekulturę.

alternatywydlabibliotek:internet,aprzedewszystkimkorporacjemedialneudostępniajacetreścizajegopomoca,prywatneosobydzielacesięswoimi zbioramiwserwisachspołecznościowych(częstowsposobnielegalny), znajomi,posiadajacycorazbogatszekolekcjeprywatne,inneinstytucje kultury–takiejakdomykulturyczyuniwersytetyotwierajacesięnaideę uczeniasięprzezcałezycie,telewizja.

Page 22: Scenariusze przyszłości bibliotek

22

alternatywydlabibliotek:szkoły,systemoświatowy,eksperci,elityopiniotworcze,recenzenci,dom(rekomendacjerodziny),media(awnichczęstoeksperci), rankingisprzedazyksiazek,foradyskusyjne(wichobrębieczęstogrupyzainteresowańskupionewokołkonkretnejpasji),kanony,rynek(ktoryulega modom),wikipedia,Google,znajomiuzytkownicyserwisowspołecznościowych.

alternatywydlabibliotek:centrahandlowe,księgarniesieciowe,kluboksięgarnie,kawiarnie,domykultury,świetlice,remizy,instytucjerekreacyjne irelaksacyjne(gabinetymasazu,szkołyjogi,sauny,spa),klubysportowe. wmniejszymstopniuprzestrzeniepubliczne–place,parki,ulice,środkitransportupublicznego,kościoły.

alternatywydlabibliotek:szkoły,inneinstytucjekultury,organizacjepozarzadowe,mediapubliczne,internet.

patrzacnapowyzszelistywartozwrocicuwagęnadwiepodstawowekwestie.zjednejstronyrośnieznaczeniepodmiotowkomercyjnych,konkurujacych zpublicznymi,niekomercyjnymiinstytucjami.zdrugiejstrony,tesamefunkcje coformalneinstytucjecorazczęściejwypełniajaosobyprywatnewsposob nieformalny,amatorski.

wrealizacjiswychpodstawowychfunkcjibibliotekirywalizujawięczwielomaroznymiinstytucjami,atakzedziałaniamioddolnymiprywatnychosob,cozmuszadopostawieniakilkuwaznychpytań:

nailebibliotekipowinnywciazopieracsięnatychfunkcjach jakodefiniujacychichcharakter–anaileszukacnowych?

czyinstytucja,ktoranierealizujewszystkichwymienionychfunkcji, nadaljestbiblioteka?

czynowesposobyzaspokajaniatychsamychpotrzebmogabyclepsze oddotychczasowych–nailebibliotekipowinnysięzmienic?

probaodpowiedzinatepytaniajestniezbędnadozbudowaniastrategiirozwojubiblioteknanajblizszedwadzieścialat.

Page 23: Scenariusze przyszłości bibliotek

23

Page 24: Scenariusze przyszłości bibliotek

24

procesy,ktoreukształtujarzeczywistośckulturowaispołeczna2030roku, awrazzniabibliotekiisposobichfunkcjonowania,towarzyszanam juzdzisiaj–chocczęstowpostacizalazkowej.przyszłoścjestoczywiściewielkaniewiadomaiwszelkiestwierdzeniadotyczacebieguzdarzeńnalezytraktowacjedyniejakobardziejlubmniejprawdopodobne.jednocześniekluczoweprocesywydajanamsiędzisiajniemalpewne–mogajezakłocicjedynienagłe,radykalnezmianyiwydarzenia,atesanieprzewidywalne.

opisujactrendy,napodstawiektorychstworzyliśmyscenariuszeprzyszłości bibliotek,nietwierdzimywięc,zemamypewnośccodotego,jakzadwadzieścia latpolskabędziewygladac.jesteśmynatomiastprzekonani,zewiarygodnie opisujemywspolnewyobrazenietejprzyszłości,izetenopismozebyc wartościowawskazowkawmyśleniuoproblemach,ktorejejnadejścieprzyniesiebibliotekom.

ponizejopisujemyprocesy,ktorebędakształtowacotaczajacynasświatwprzeciagunajblizszychdwochdekad.jednocześniewszczegolnościwpływaja onenarozwojifunkcjonowaniebibliotek.znaczeniezaproponowanychpodczaswarsztatowprzezekspertowtrendowzostałonastępniedoprecyzowane zapomocaankiety,ktorawypełniłarowniezgrupabibliotekarekibibliotekarzyuczestniczacychwkongresiebibliotekpublicznych„Biblioteka:lubięto!”, ktoryodbyłsię22–23listopada2010rokuwwarszawie.

wtrakciepracnadraportemzidentyfikowaliśmytrendy,ktorenaszymzdaniemodegrajakluczowarolęjakokontekstprzemianbibliotekorazichfunkcjonowania w2030roku.popierwsze,wyłoniliśmysześckluczowychprocesow,ktore uczestnicyprojektuuznalizaszczegolnieistotne.ichuzupełnieniemjestszereg tendencjipotencjalniewaznych,leczodgrywajacychmniejszarolę. ostatnimelementemowyjatkowymznaczeniusaczynnikiniepewności–dwa istotnezjawiska,wprzypadkuktorychsamkierunekzmianjestniepewny.

wśrodopisanychponizejtrendowmoznawyroznickilkakategorii.popierwsze, satoprzemiany mediów i technologii–warunkujaonedzisiajwszystkieprocesykulturowe.podrugie,satopowiazanezpowyzszagrupaprzemiany kultury–sposobowtworzenia,udostępnianiaikorzystaniaztreści.potrzecie,uwzględniamyprzemiany społeczne–wrazzezmianaspołeczeństwaipotrzebjegoczłonkowzmieniajasięoczekiwaniawobecpublicznychinstytucjikultury.wreszcieniewielka,alewaznakategoriaprzemiansazmiany systemu prawa,wpływajaonebowiemsilnienasferękultury.

nalezypodkreślic,zeuczestniczacychwprojekcieekspertowinteresowały przedewszystkimprzemianymediowitechnologii,orazichwpływnakulturę ijejinstytucje.dopewnegostopniatenprojektjestwięcforesightem technologicznym,zakładajacymkluczowarolętychczynnikowwkształtowaniuzmianprzeznajblizszedwiedekady.uzasadnieniemtakiegowyborujestfakt, zebibliotekiwduzowiększymstopniumogastaracsięwpływacnakształt stechnologizowanejkulturyiregulacjętejsfery,niznaprzykładnaszerszeprocesyspołeczne.

wnaszejanaliziepomijamyszeregpodstawowychczynnikow,ktorewperspektywiedwudziestulatbędakształtowacświat,takichjakdostępnoścźrodełenergii czyskalazagrozeńekologicznychikatastrof.czynimytakprzyjmujac, zeichwpływnaprzyszłoścbibliotekniejestbezpośredni.

Page 25: Scenariusze przyszłości bibliotek

25

termin„googlizacja”moznatraktowacogolniejakodominacjęnarynkuser-wisowinternetowychwskaliglobalnejjednegolubkilkuponadnarodowychgraczy,decydujacychokształciekultury,amozenawetispołeczeństw.alemoznatezrozumiecdosłownie–jakoprzekonanie,zedecydujacarolęodegradziałajacaoddekadyfirmaGoogle.dominacjaoznaczaprzejęcieprzezjedenpodmiotrolipośrednikawewszystkichkluczowychprocesachkulturowych,awięcarchiwizacjitreści,ichudostępniania(zarownowobrociekomercyjnym,jakiniekomercyjnym),katalogowaniaorazrekomendowania.juzdziśfirmaGoogleodgrywawiodacarolęwprocesiedigitalizacjiksiazek,aprowadzonyprzezniaserwisyoutubejestnajwiększymzasobemaudiowizualnymnaświecieiniedoścignionymarchiwumwszelkichformkultury.

nawetjeśliprzeznastępnedwiedekadyGooglenieutrzymapozycjilidera,toliczycsiębędzieniewięcejnizkilkukomercyjnychpośrednikowzajmujacychniemal monopolistycznepozycje.juzdziśzyciekulturalneispołecznewsiecinietoczysięwprzestrzenipublicznej,lecznakomercyjnychplatformachtakichjakGoogle, twitter,Facebookczynaszaklasa.totamspotykajasiętworcy,odbiorcy ikomentatorzy.

codwiedobyludzkoścwytwarzapięcmiliardowgigabajtowtreści–tylesamo,ilestworzyłaodchwiliswoichnarodzindoroku2003.wpołowie2007rokuuzytkownicyserwisuyoutubedodawalidoniegocominutęsześcgodzinnagrań. wpołowie2009rokubyłotojuzdwadzieściagodzin,apodkoniec2010roku ponadtrzydzieścipięcgodzinnaminutę.społeczeństwaopartenawiedzytoczaciagławalkęznatłokieminformacji,tworzacodpowiednienarzędziadoboru ifiltrowaniadanych,ktore–wrosnacejmasie–pozwolaznaleźcpotrzebnawiedzę.kulturazawszebyłasferanadmiaru,aledziśosiagaonaskrajnerozmiary, wmiaręwzrostuliczbytworcowiproducentow,kanałowdystrybucjiorazobiegowkultury,dostępnychniemalbezkosztowotakzedlaindywidualnychosob.

Co to oznaCza dla biblioteki publiCznej? BibliotekaniebędziewstaniekonkurowaczGoogleiinnymiwielkimigraczamisieciowymijakodostawcakulturyiwiedzy.jednakbiblioteki

działajacerazem,łaczacewjednejsiecilokalnezasobymałych bibliotekorazwiedzęidoświadczeniatychnajwiększych,

mogazapewnicdostępdounikalnychzbiorow.wyszukiwarek iinnychnarzędzisieciowychnienalezytraktowacjakokonkurencji,leczszukacswojejrolijakopośrednika,przewodnikalubpomocnikawporuszaniusiępocyfrowymświecie,ewentualniejakoinstytucjiuzupełniajacejzasobywobszarachnieatrakcyjnychdlaglobalnych

firm,aistotnychnaprzykładwkontekścieochrony dziedzictwakulturowego.

Page 26: Scenariusze przyszłości bibliotek

26

rowniezprocesdigitalizacjitreścipowoduje,zekulturadotychczaszamknięta wmagazynachiarchiwachstajesięwsiecidostępna„nawyciagnięcieręki”.wperspektywiedwudziestulatdziedzictwoludzkości–aprzynajmniejtajegoczęśc,ktorajestistotnadlawspołczesnych–zostaniewcałościzdigitalizowane.powszechnościformadostępudotegozasobuzalezydziśprzedewszystkim nieodtechnologii(ktoraumozliwiamasoweuzytkowanie),leczodsystemuwłasnościintelektualnej.czykorzystaniezzasobowsiecibędziedarmowe czypłatne?czytreścibędadostępnewpojedynczym,„monopolistycznym”serwisieinternetowym,czyteznoszonewniezliczonychkopiachzapisanychwprzenośnychurzadzeniach.

wgospodarcenajblizszychdwochdekadnajwazniejszymzasobembędzieuwagauzytkownikow.wobecrosnacejilościitakjuzdostępnychwnadmiarzetreści, nadalwaznepozostajakwestiefinansowe,przedewszystkimtrzebabędzie jednakzabiegacoto,byuzytkownikwogolezainteresowałsiędanymutworem.anajwiększymwyzwaniemdlanaswszystkich,aleprzedewszystkimtworcowchcacychzaistniecwpublicznejświadomości,będzieznalezienieredaktorow, krytykow,recenzentow–przewodnikowpocorazobszerniejszejprzestrzenikultury.osukcesieproduktuzadecydujezdolnoścprzyciagnięciauwagi,zainteresowanialudzi,wyroznieniasięwmasiepodobnych–lubzupełnieinnych–rzeczyizjawisk.cowięcej,kojarzenieinformacji,usługlubproduktowzodpowiednimiosobamibędziecoraztrudniejsze–zewzględunarosnacailoścdanych,aletezzuwagi naoczekiwaniauzytkownikow,ktorzybędawymagacspersonalizowanej,odpowiadajacejichindywidualnympotrzebomoferty.

ostatniedekadytookresszybkiegorozwojuroznorodnychmechanizmow filtrowaniainformacji,zarownoautomatycznych(wyszukiwarki),jakiopartych napracyludzi(naprzykładrekomendacjedlaznajomychpublikowane wserwisachspołecznościowych).jednocześnierośniepoczucie,zenawet tenarzędzianiewystarczawobectempatworzonejwspolnie,przezmiliardyosob,wiedzyitreści.cowięcej,narzędziafiltrujacetozazwyczajrozwiazaniakomercyjne,częstonarzucajacenampewienpunktwidzenia,zwiazanynaprzykładzinteresami reklamodawcow.

Co to oznaCza dla biblioteki publiCznej?przyjęłosięmyślecobibliotecejakooskarbcukultury–choc wostatnichlatachcorazczęściejsłychacgłosy,zeprzy ograniczonymbudzecieofertabibliotekprzestajebycatrakcyjna. jednakwsytuacjinadmiarucyfrowychtreściograniczonyzasobdostępnywbibliotecemozezachęcacwłaśniedziękitemu, zejestskończonyiuporzadkowany.Ma„ludzkaskalę”, ktorejbrakprzepastnymzbiorominternetu.

Co to oznaCza dla biblioteki publiCznej?nawetjeślibibliotekaniebędziewstaniekonkurowacjakoźrodłokulturyiwiedzy,mozepełnicfunkcjępośrednikapomagajacegoprzefiltrowacdostępnynadmiartreści,wybracrzeczynajciekawsze inajbardziejwartościowe.osobykorzystajacenacodzień zporadswoichznajomych,raznapewienczasbędaoczekiwac rekomendacjikogośspozaichkręgutowarzyskiego.tokolejny aspekt„ludzkiegowymiaru”biblioteki–funkcjikuratorow iasystentowniepełniawniejaniznajomi,anialgorytmyprogramowkomputerowychczyanonimoweosobymieszkajacenadrugim końcuświata,leczludzie,ktorymłatwiejoprzyjęcielokalnej perspektywyiktorzyoferujabezpośrednikontakt.wtymcelujednakbibliotekarkiibibliotekarzemuszapotraficporuszacsię nietylkopowłasnychzbiorach,alepocałejdostępnejdziękimediomcyfrowymkulturze.

Page 27: Scenariusze przyszłości bibliotek

27

niewydajesię,abywnajblizszymczasiemiałodojścdo„śmierciksiazki”, aleniewatpliwiestracionarolęfundamentunaszejkultury.znaczenie formliterackichwydawanychjakoksiazki,aletezksiazkijakofizycznejformy literatury,przedmiotupozwalajacegoprzechowywaciprzekazywacwiedzę, będziesięzmieniac.czytelnictwowpolsceutrzymywałosięstabilnie napoziomie50%odkońcaiiwojnyświatowej.niewpłynęłonaniepodwojenie ludnościprzeznastępnepołwieku,dziesięciokrotnezwiększenieliczbyosobstudiujacychod1989roku,anitakisamwzrostliczbywyzszychuczelni. natomiasttrendtenzałamałsięwostatnichkilkulatachiwielewskazujenato, zeprzyczynasaprzemianyspowodowaneprzeznowemediaitechnologie cyfrowe.

tekstcorazczęściejprzyjmujepostachipertekstowa–połaczonychodnośnikamicyfrowychstron,nawigowalnejstruktury,aniezamkniętejcałości.Matez corazczęściejcharakter„sMs-owy”–dominujakrotkieformy,porownywalne doprzekasek,iniejasnajestprzyszłoścdługichnarracji(chocsukcesyksiazek oharrympotterze,trylogiiMillenniumstiegalarssonaczylodujackadukaja kazasadzic,ze„duzekulturowedania”majasiędobrze).takzesposobczytania jestcorazbardziejnie-liniowy,autworytracadotychczasowaintegralnośc–czytelnicywybierajaiporuszajasiępomiędzykrotkimifragmentami,samodzielnieskładajacznichwłasnecałości.toznaczacezmiany,tymczasemdopiero przednamijestpełnapopularyzacjaczytnikowelektronicznych,awrazznimitekstowwpostacicyfrowej.niewiemytez,nailesystemedukacji–wrosnacymstopniukorzystajacyztechnologiicyfrowych–będziewymuszałczytanieksiazek (ikorzystaniezbibliotek).

niedawnewynikibadańczytelnictwa,wedługktorychnieczytaznaczacyodsetekosobuczacychsię,wskazuja,zenapoziomiepraktykijuzdziśksiazkatraci znaczeniewszkole.

Malejacarolaksiazekwiazesięnietylkozrosnacapopularnościatekstow elektronicznych.totakzekwestiakonkurencjiinnychmediow,razemtworzacychsiecnakładajacychsięnasiebie,uzupełniajacychiwzajemnieinspirujacych formmedialnych.wperspektywiedwudziestulatkulturabędziecorazbardziej multimedialnaikonwergentna–spiętewjednacyfrowasiectreścibędadostępnejakoroznorodneformymedialne.wsiecitejbędawspołistniecformytradycyjne(takiejakksiazkaczyteatr),nowoczesne(jakradioitelewizja)inajnowsze (jakgrykomputerowe).Funkcjonujacywtakiejsieciuzytkownicy–dziśdorastajapierwszepokoleniaodnajmłodszychlatobcujacezmediamicyfrowymi–będaelastyczniewybieracpomiędzyformatami,mediamiitypamitreści.

Co to oznaCza dla biblioteki publiCznej?Bibliotekibędacorazbardziejmultimedialne,

takjakicałaotaczajacajekultura.

naporzadkudziennymbędziewypozyczanieinnych treścinizksiazki:muzyki,filmow,komiksow,gier komputerowych–amozenawetinnychzbiorow,

naprzykładgierplanszowych.Mozliwejednak,zezczasemksiazkiwzmocniaswojwyjatkowywśrodinnychform medialnychstatusiwtedybibliotekamozeponownie

stacsięmiejscem,wktorymobcujemy ztekstemdrukowanym.

Page 28: Scenariusze przyszłości bibliotek

28

do2030roku,naskuteksystematyczniemalejacegowspołczynnikanarodzinpołaczonegozrosnacaliczbazgonow,ujemnyprzyrostnaturalnyspowoduje wpolscezmniejszeniepopulacjiokilkamilionowosob.cowięcej,jednocześniebędzierosnacliczbaosobstarszych(wtymbardzostarych),amalecludzimłodych iosobwwiekuprodukcyjnym.oznaczatoprzedewszystkimtrudnościzutrzymaniem systemuemerytalnego–bowiemnakazdaosobęwwiekuemerytalnymbędzieprzypadacjuznie2,5osoby,leczmniejniz1,5osobywwiekuprodukcyjnym. tezmianywpłynarownieznawzoryuczestnictwawkulturze–osobywwieku emerytalnymbędamiecduzoczasuwolnego;natomiastosobypracujacebędajeszczebardziejzapracowane.rownieistotnymtrendembędziewzrostliczebności„singli”i„singielek”–osobmieszkajacychwjednoosobowychgospodarstwachdomowych,niezakładajacychrodzin.dysponujacwiększailościaczasuwolnego,będapotencjalnieczęstymiuzytkownikamiinstytucjikultury.

demokratyzacjaaktywnegouczestnictwawkulturzeoznacza,zedziękirosnacymkompetencjomimalejacejcenieurzadzeńelektronicznychcorazwięcejosob mozebycnietylkobiernymiodbiorcamikultury,aleteztworcami. najwazniejszymskutkiemtegoprocesudlaprzyszłościbibliotekjestrosnacarolaamatorow–dotychczaskulturętworzyliniemalwyłacznieprofesjonaliści.

toprzedewszystkimamatorzykorzystajazdostępnościtanichnarzędzi dotworzeniakulturyorazzistnieniasieci,ktorapozwalatanioiefektywniedystrybuowacutwory.dziśnagracpłytęiopublikowacjawsiecimozekazdy,ktoposiadakomputer.amatorzyzaczynajatezodgrywacrolępośrednikow,rekomendujacsobienawzajemtreści,prowadzackolekcjeikatalogi.zajmujasięrowniezdystrybucja–wsieciachwymianyplikowprywatneosobyudostępniajasobienawzajemzbiory.wrezultacie,kulturabędziecorazbardziejpodlegac deinstytucjonalizacji–rolętradycyjnychpośrednikow,instytucjipublicznychikomercyjnychfirm,będawypełniacludziekomunikujacysięprzezinternet.uzytkownicybędacorazczęściejradzicsobiesami.

Co to oznaCza dla biblioteki publiCznej? osobystarszepotrzebujaopieki,aosobysamotne–atakimi częstosaludziestarsi–kontaktuzinnymi.lokalnabibliotekamozesięstacmiejscemspotkańseniorekiseniorow,szczegolniejeślibędziepotrafiłaodpowiedziecnaichpotrzeby.częstoniesaonezaspokajaneprzezfirmykomercyjne,skupionenaosobachmłodychjakonajbardziejatrakcyjnejfinansowogrupiedocelowej.Bibliotekimogatezwalczyczpodmiotamikomercyjnymiouwagę„singielek” i„singli”,dysponujacychstosunkowoduzailościaczasu nakontaktzkultura.

Co to oznaCza dla biblioteki publiCznej?Bibliotekaczęstojesttraktowanajakoinstytucjadbajaca okulturęwysoka,anieokulturępopularna,masowa,amatorska.pozostajacwkręgukulturyprofesjonalnej,mozesięskazac namarginalizację–poniewazkulturasieciowazniosłajuz granicemiędzykulturawysokaipopularna.otwierajacsię natęnowakulturę,bibliotekimogatezwspieractworczoścamatorska,ktorajestwaznaformaobywatelskiego wspołtworzeniakultury.

Page 29: Scenariusze przyszłości bibliotek

29

Page 30: Scenariusze przyszłości bibliotek

30

oproczopisanychpowyzejsześciukluczowychtrendowzidentyfikowaliśmyrowniezszeregczynnikowdodatkowych.rozumiemyprzeztoprocesyktorealboniesa aztakistotnezpunktuwidzeniabibliotek,alboniesaaztakoczywiste.uwzględniamyjetutaj,bydoprecyzowacopiszmian,ktoremoganasczekac wprzeciagudwudziestulat.

corazczęściejwszechobecnetechnologiecyfroweułatwiajakontrolowaniespołeczeństwapoprzezautomatycznezbieranieinformacjiozachowaniachludzi.narzędziamikontrolimogabyckamerymonitorujacemiejskieulice,karty kredytowepokazujacenaszahistorięzakupow,biletyzbierajacedaneoporuszaniusięludzipomieście.wykorzystywanesatezwszystkie„ślady”zostawiane przeznaswinternecie.zebranewtensposobdanesadziśwposiadaniuzarownoinstytucjipublicznych,jakikomercyjnychisawcorazmniejszymstopniu nadzorowane,szczegolnieprzezosoby,ktorychdanedotycza.

takzebiblioteki,dziękicorazbardziejzautomatyzowanymsystemomwypozyczaniaksiazek,mogasięstacniewielkaczęściaaparatukontroli–dostarczajacwiedzyogustachiaktywnościkulturalnejobywatelekiobywateli.informacjatakajestoczywiścieprzydatna,aprzytymnieszkodliwa.Mozejednaknaruszacprywatnoścosob,ktorechcategorodzajudanezachowacdlasiebie.Mozetezsłuzyc naprzykładbudowaniuprofiliosobnapotrzebydziałańmarketingowych–naco niewszyscysięzgadzaja.

rozwijajacesięwostatnichlatachtechnologiemobilnestopniowozastępuja komputerystacjonarnejakokluczowenarzędziaspołeczeństwacyfrowego. odkomputerownabiurkachprzeszliśmydolaptopow,aobecniecorazczęściej korzystamyztabletowdotykowychorazwciazdoskonalonychrozbudowanych telefonowkomorkowych,smartfonow.wciagunajblizszejdekadywieleurzadzeń iprzedmiotowbędziesięstawac„inteligentnymi”–poprzezwyposazenie wprocesorlubczujnikielektroniczne.jesttooczywiścieinteligencjaumowna, nieporownywalnadoludzkiej–niemniejjednakbędaonewstaniezbierac iprzechowywacroznegorodzajuinformacje,amozenawetznichkorzystac.przykładowodomwyposazonywczujnikimozezbieracdaneolokalnejpogodzie, anaichpodstawieregulowactemperaturębudynku.

wcorazbardziejmobilnymspołeczeństwie–bioractakzepoduwagędigitalizacjęzbiorow–usługibiblioteczneniemuszajuzbycpowiazanezbiblioteka jakomiejscem.iodwrotnie,wbibliotecemogabycoferowaneusługidotychczasuznawaneza„niebiblioteczne”.

Page 31: Scenariusze przyszłości bibliotek

31

jednymzwiększychwyzwańspołeczeństwacyfrowegojestwykluczenieniektorychgrupspołecznych,zazwyczajzpowodubrakudostępudoodpowiednichtechnologii,aleprzedewszystkimzbrakukompetencjiimotywacji.wprawdziewidacstopniowywzrostwykorzystywanianowychmediow,jednakpewnegrupy–osobynajstarsze lubnajmniejwykształcone–bycmozenigdyniezacznaznichkorzystac albobędatorobicwsposob,ktoryniepodniesieznaczacoichjakościzycia.

dodatkowoszybkirozwojtechnologicznyoznacza,zewnajblizszychlatachpojawiasięjeszczebardziejrozwiniętetechnologie,trudneiniezrozumiałedlaosob, ktorezdzisiejszymitechnologicznyminowinkamidobrzesobieradza.pozostawanie naczasiezkolejnymiusługamiiserwisamisieciowymi,nowymigeneracjamigadzetowjestsporymwyzwaniem,niemowiacjuzozupełnienowychtechnologiach. tenajprawdopodobniejpowstanawprzeciagudwochdekad,podobniejakinternet itelefonkomorkowy,ktorerozwinęłysięprzezostatniedwadzieścialat. wykluczeniecyfroweoznacza,zezawszebędzieistniałapotrzebaedukowania ipomaganiawkorzystaniuzsieci,ktoramogazaspokajacbiblioteki.

internetprzezdługiczasbyłpostrzeganyjakotechnologiauniwersalna–okno nawielkiświat,tygiel,wktorymwszystkiekulturymieszajasięwglobalnetrendyniezalezneodlokalności.corazczęściejstajesięjednakjasne,zetasama technologia,odpowiedniowykorzystana,mozewspierackulturęregionalnaczylokalna.wefekciedochodzidocorazwiększejfragmentaryzacjikultury–szczegolnie, zekulturyregionalneilokalneniesaograniczoneprzestrzennie.treściwytworzonelokalniekrazapoświecieizyskujaswoichfanowtakzewjegoodległychzakatkach.coraztrudniejwzwiazkuztymmowicokanoniekultury.nalezyraczejmyślecosiecipołaczonychzesobanisz,zktorychkazdamawłasnykanon;orazosieciuzytkownikow,ktorzyzamiastufackanonowi,układajawłasneplaylistyutworow.

Bibliotekimogaprobowaceksponowaclokalnaspecyfikęiwspołpracowac zmiejscowaspołecznościanietylkowwymiarzetransmisjiwiedzy,aleteztworzenia zasobu.zresztajuzdziśpodstawafunkcjonowaniabiblioteknapoziomieregionalnym ilokalnymjestdobrawspołpracaprzedewszystkimzwładzamisamorzadowymi.

wdziedzinieinformacjidominujacatendencjajestdigitalizacjatreścizapisanej wpostacianalogowej.jednakwprzypadkusztukicorazsilniejszyjesttrendpowrotu donośnikowanalogowych.naprzykładmuzycywydajautworyjuznietylko napłytachwinylowych,alenawetnakasetachmagnetofonowych.nośnikianalogowenarzucaja–zarownotworcy,jakiodbiorcy–ograniczenia,ktorestajasięatrakcyjnaalternatywawobeccałkowicieelastycznychtreścicyfrowych.waznazaletaformanalogowychjestprzedewszystkimochronaintegralnościutworu–nośniki tradycyjnewymuszajakorzystanieztreściwtakiejpostaci,wjakiejchcetegotworca.

paradoksalnie,dziejesiętezrzeczodwrotna–wprzypadkuniektorychtechnologiicyfrowychograniczeniawkorzystaniuzutworusatakduze,zewiększaswobodędajaformyanalogowe.naprzykładniektoreksiazkielektronicznenieumozliwiajaskopiowanianawetfragmentutekstu–wprzypadkuksiazkipapierowejkopięmozemyzrobicdowolnymaparatemfotograficznym,kserokopiarkaczyskanerem.wtymkontekściebibliotekimogaszukacrownowagipomiędzynadazaniem zanowymi,„cyfrowymi”trendamiazachowaniemtradycyjnejformuły„światyniksiazki”,udostępniajacejwydawnictwapapierowe.

Page 32: Scenariusze przyszłości bibliotek

32

technologiewostatnichlatachrozwijajasięwekstremalnymtempie.upodstawwzrostuichskutecznościimozliwościlezy,przewidzianajuzw1965roku przezGordonaMoore’a,zasadapodwajaniacodwalatamocyprocesorow komputerowych.niektorzytwierdza,zeprawoMoore’aprzestanieobowiazywac wprzeciagudekadyiprzed2020rokiemmocekomputerowosiagnaswojlimit. zdanieminnychjednakwzrosttenjestnieograniczonyiwprzewidywalnejprzyszłościdoprowadzinawetdopowstaniasztucznejinteligencji–świadomych,myślacychkomputerow.

rozwojowiinnowacjisprzyjatezinternet,ułatwiajacywymianęwiedzyimnozacyliczbędokonywanychodkryciwynalazkow.trendtenjestnatyleogolny, zemozeonoznaczacdlabibliotekzarownowzrostmocywykorzystywanychnarzędzi,jakiwzrostzagrozeńpowodowanychprzezcyfroweprzemianykultury.

przykładowo,łatwoścmagazynowaniacyfrowychutworownacoraztomniejszych icorazbardziejwydajnychdyskachredukujekosztybibliotek,aleumozliwia tezkazdemuznasposiadaniewłasnej,przepastnejkolekcjinaniewielkimdysku.

zmieniajasięsposobykomunikacjizkomputereminarzędziamicyfrowymi. naznaczeniutracaklawiaturynarzeczekranowdotykowych,aletezkomunikacji głosowej,amozenawetbezpośredniejłacznościkomputerowzmozgamiuzytkownikow.Malejacenarzeczformmultimedialnychznaczenieklawiatury jakointerfejsumozeoznaczacspadekznaczeniatekstuwkulturzecyfrowej. tozkoleimozewymusicnabibliotekachprzedefiniowanieichrolijakoinstytucjiudostępniajacejteksty.

w1995roku,wksiazceCyfrowe życie nicholasnegroponteopisałinteligentnychosobistychagentow–antropomorficzneelementyinterfejsupotrafiacepomagacuzytkownikomwuzyskiwaniuodpowiednichinformacji.wizjatajeszczesię niespełniła,powstałajednakwyszukiwarkaGoogle.ichocnieprzypomina „wirtualnegoasystenta”,dlamilionowosobjestniezbędnympośrednikiem wdocieraniudopotrzebnychinformacji.dziękiswojemualgorytmowi–najlepiejstrzezonemusekretowifirmy–wyszukiwarkapotrafi„odpowiadacnapytania”,odnajdywactreścinapodstawiewskazanychzwrotow.trwajaceobecnieprace nadstworzeniemsiecisemantycznejwramachinternetumajajeszczebardziejułatwicautomatycznewyszukiwanieinformacji.

trendtenspowodujerosnacakonkurencjędlabibliotekarzyzestrony automatycznychrozwiazańułatwiajacychdostępdoinformacjiikultury.

Page 33: Scenariusze przyszłości bibliotek

33

Page 34: Scenariusze przyszłości bibliotek

34

eksperciniemajawatpliwościcodokierunkuniektorychprzemian.niemogacprzewidziecdokładnegorozwojutechnologii–cowdzisiejszychczasachtrudnorobicwperspektywiekilkuletniej,niemowiacodwudziestulatach–sazgodni codoogolnegocharakteruzmian.istniejajednakzjawiska,wprzypadku ktorych–chocwiadomo,zesatoczynnikikluczowedlarozwojubibliotek, apatrzacszerzejtakzekulturyispołeczeństwa–niemoznałatwookreślic kierunkuprzemian.

takieprocesytoczynnikiniepewności,napodstawiektorychzbudowaliśmy trzyroznescenariuszerozwojubibliotek.kazdytakiczynnikmoze–upraszczajacniecosprawę–rownieprawdopodobniepodazycwkierunkudwochprzeciwstawnychbiegunow.czynnikiniepewnościsatakimisamymiprocesami,jaktrendyopisanewcześniej–takwięcskupianiesięnanichjestdopewnegostopniaarbitralne. Metodaforesightowazakładajednak,zetowłaśnieimwartosięszczegolnieprzyjrzec.jeślistaramysiębowiemzredukowacniepewnoścwobecprzyszłegokształtuzdarzeń,torozwazanietegorodzajuniepewnychzjawisk,atakze konsekwencjiroznegoichrozwoju,mozebycnajbardziejpomocne.procesy, codoktorychkierunkuistniejezgoda,saztejperspektywymniejinteresujace.Moznaoczywiścierozwazac,coogolnytrend,ktoryuznamyzakluczowy, oznaczadlabibliotek.alenienauczynastomyśleniaoroznychmozliwych wariantachrozwojutychinstytucjiiichfunkcjonowaniaw2030roku.

wybraliśmyzatem,zgodniezmetodologiaforesightu,dwakluczoweczynnikiniepewnościistworzyliśmyzichwykorzystaniemosie,naktorychrozłozone saczteryscenariuszeprzyszłościbibliotek.niesatojedyneczynniki niepewności–uznaliśmyjejednakzanajistotniejsze,najbardziejzmieniajacezarownobiblioteki,jakiszerzejkulturęispołeczeństwo.wyborpotwierdzały zarownoopiniezaangazowanychwprojektekspertekiekspertow,jakiwyniki eksploracyjnegobadaniaankietowegoorazwyłonionewjegoramachmega-trendy.

Pierwszy czynnik niepewności to skala ingerencji państwa w kulturę. Moznajamierzycwydatkowaniemśrodkowpublicznychnainstytucjekultury, wtymbiblioteki,alechodzitezoogolnezainteresowaniepaństwasferakultury,traktowaniejejjakowaznegoobszaru,wktoryminstytucjepublicznepowinny bycaktywne.

Drugim czynnikiem niepewności jest restrykcyjność systemu prawa autorskiego oraz poziom jego egzekwowania.technologiecyfrowe radykalniezmieniłybowiemsposobywykorzystywaniaitworzeniautworow–juzdziśpozwalajazjednejstronykopiowackulturęnaniespotykanadotychczasskalę,azdrugiejkontrolowacproceskopiowaniawrowniewyjatkowymstopniu.stanowitowyzwaniedlasystemulegislacyjnego.prawoautorskiejestoczywiściejedna zformingerencjipaństwawkulturę,traktujemygotujednakjakoczynnik specyficzny,aprzeztoosobny.zakładamytez,zeoddziaływanieprawaautorskiegozalezynietylkoodpaństwaustanawiajacegoprawo,aletezodinnychpodmiotow,wpływajacychnakształttegoprawaorazjeegzekwujacych.

Page 35: Scenariusze przyszłości bibliotek

35

obecniemozemyobserwowacścieraniesiędwochprzeciwnychtendencji–zjednejstronykomercjalizacjinajrozniejszychsferzycia,azdrugiejrosnacejrolipaństwa iinstytucjipublicznychwinnychsferach.dotegorośnieznaczeniedziałań obywatelskich,ktoretakzenalezytraktowacjakoformęuspołecznianiaokreślonychobszarowzycia.

znamiennymprzykłademkomercjalizacjisazjawiskazachodzacewprzestrzenipublicznej,wktorejcentrahandlowestajasięwazniejszymimiejscamispotkańnizparkiiplacemiejskie.Myśleniekomercyjnymikategoriamijestwprowadzanerowniezdoinstytucjipublicznych,bibliotek,szkoł,szpitali.inawet,mimokryzysugospodarczegoostatnichlat,niewidacalternatywdlakapitalizmu,arzadowe pakietyantykryzysowewprowadzanewkolejnychpaństwachczęstosłuza wspieraniukomercyjnegosektorabankowo-finansowego.

procestendotykatakzeinternetu,ktoryprzestajebyc„miejscempublicznym”.jeszczedekadętemujawiłsięonjakonowaprzestrzeńpubliczna–wirtualna alternatywadlaparkow,skwerowmiejskichczykawiarni.dziścorazbardziej widzimy,zesiecnieroznisięodświatarzeczywistegoiwrownymstopniu jestskomercjalizowana.interakcjespołecznewramachserwisowspołecznościowychodbywajasięwcałościwprzestrzenizarzadzanejkomercyjnie,naplatformachinternetowychskonstruowanychzmyślaprzedewszystkimozyskuekonomicznym,anienaprzykładowspieraniukapitałuiwięzispołecznych. kontynuacjatychtrendowspowoduje,zenaskutekekspansjigraczyrynkowych,połaczonejzmalejacymzaangazowaniempaństwa,znaczacoosłabniepublicznywymiarkultury.

jednocześniezaobserwowacmoznatrendodwrotny–państwopozostajekluczowym aktoremwobszarzekultury,szczegolniezewzględunazdolnoścregulowania poprzezprawotakichkwestiijakdziałaniemediow,pracainstytucjipublicznych czyregułyfunkcjonowaniawłasnościintelektualnej.wefekciepaństwomozeznaczacowpływacnakształtsferykultury.rowniezpostrzeganiejejjakozasobuekonomicznegoczyinwestycji,ktorasłuzyrozwojowiinnowacyjnejgospodarki mozeoznaczac,zezainteresowaniepaństwakultura,manifestujacesiętakze wewzrościenakładownania,będziesięnasilac.regulujackulturę,państwo mozesprzyjacdominujacymprocesomrynkowym,alemozetezrealizowacwłasnapolitykęiwizjępublicznejsferykultury.

znaczacarolęmogatakzeodegracobywatelkiiobywatele,ktorychdziałania,określanemianem„produkcjispołecznej”,saczęstoalternatywadladziałań zarownokorporacji,jakiinstytucjipublicznych.szczegolniewinternecie rozwijasięwięcsfera–wprawdzieniszowa,alezatopręzna–kulturyoddolnej iamatorskiej,rzadzacejsięinnymiprawaminizkomercyjneprzestrzeniesieci. jejfunkcjonowaniejestmozliwedziękimalejacymkosztomtworzenia idystrybucjitreści,copozwalanaprzykładstworzycwikipedię,encyklopedięnapisanaprzezochotnikow,pracujacychbezwsparciawielkiegowydawnictwa naukowego,ktoretradycyjnietworzyłotakiedzieła.

siłapaństwa,połaczonazoddolnymidziałaniamiobywatelskimi,mozewięcspowodowacwperspektywiedwudziestulatodrodzenieprzestrzenipublicznej kulturyorazwzmocnieniepublicznychinstytucji.

Page 36: Scenariusze przyszłości bibliotek

36

jednymzpodstawowychczynnikowokreślajacychkształtsferykulturyjestprawo,awszczegolnościsystemwłasnościintelektualnej.jegonajwazniejszymelementemjestprawoautorskie–określajacezakres,wjakimtworcazachowujekontrolę nadwłasnymutworemidecydujeojegowykorzystywaniuprzezinnych. wpraktyceoznaczato,zeregułyprawaautorskiegodeterminujapodstawowe zachowaniakulturowe,takiejakkorzystanieztreści,udostępnianieich, kopiowanielubadaptowanie.prawoautorskie,ktoredoniedawnadotyczyło jedyniewaskiejgrupytworcoworazichwydawcow(iinnychkomercyjnychpośrednikow)dziśdotyczytakzekazdegotworcynieprofesjonalnego.zgodnie zopisanymwcześniejtrendem,rolaamatorowwzrasta–jestichcorazwięcej, zewzględunadostępnośctanichiprostychnarzędzi.przykładowo,fotografuja dziśniemalwszyscy,awieleosobpublikujezdjęciawinternecie.

systemprawaautorskiegonalezytraktowacjakorodzajinstytucjikultury–rownieistotnyjaksystemkinematografii,teatrowczyinstytucjiedukacyjnych.roznicapoleganatym,zeoilekina,teatryibibliotekisawidoczne,tosystemprawa autorskiegopozostajewduzejmierzeniewidzialny,działawtle.większoścosob niejestświadomajegoistnienialubniewie,jakiwpływwywieraonnakulturę.dodatkowo,systemtenprzechodziobecnieznaczaceprzemiany–wymuszone przezpopularyzacjętechnologiicyfrowychorazwynikajacezniejzmianywsferzekultury(opisaneprzeznaswcześniej).systemdziałajacyskuteczniewXXwieku,dostosowanydoświatamediownadawczychimasowych,niepasujejuzdoświatakomunikacjisieciowej.obecnierysujasiędwapodejściadoprawaautorskiego.pierwszebronidotychczasowegomodelu,opartegonaideiograniczonejgrupytworcowkontrolujacychwykorzystanieutworow.natomiastdrugiestanowiskozakładaznaczaceposzerzenietegokręguorazzniesienieograniczeńdlaobiegu iwykorzystywaniatreści.

siłaoddziaływaniaprawautorskichwynikazkształtusamejregulacji,określajacejrownowagęmiędzyinteresamiposiadaczypraworazosobkorzystajacych zutworow,orazzintensywnościegzekwowaniazasad.siłataprzekładasiębezpośrednionainnakluczowadlauzytkownikowkwestię,jakajestkoszt korzystaniazutworow.podtymwzględemprawojesttezsilniepowiazane ztechnologicznymimetodamikontrolowaniasposobowwykorzystaniatreści cyfrowychiegzekwowaniaopłat.

przyzwolenienasilnysystemochronywłasnościintelektualnejwiazesięzezgodanastosowaniezaawansowanychograniczeńnapoziomietechnologicznym. iodwrotnie,wprzypadkuliberalizacjiprawaautorskiegojednymzpierwszych postulatowjestzniesienietakichograniczeń.prawoitechnologia,działajace wpołaczeniu,saniezbędnedlawprowadzeniaskutecznychsystemow komercyjnegodostępudotreścielektronicznych.czynnikaniepewności,jakimjestkształtioddziaływaniesystemuprawautorskich,niemoznasprowadzicdokwestiicenydostępudodobrkultury.niemniejjednakwpraktycesilnaregulacjaoznacza relatywniewysokieopłaty–asłabaregulacjasprzyjasytuacji,wktorejutwory sadostępnetanio,lubnawetzadarmo.

toczacasiędebatępublicznaokształtsystemuprawautorskichmoznatraktowacjakokonfliktzwolennikowstaregoporzadkuzosobamipopierajacymizmianękulturowa.pierwszagrupawnowejkulturzesieciowejwidzizagrozenie dlatradycyjnych,sprawdzonychmechanizmowfunkcjonowaniakultury–przykładowo,nieformalnawymianętreściuwazazaśmiertelnezagrozeniedlakomercyjnychrynkowkultury,odpowiadajacychdotychczaszadostępdoutworow. drugagrupauwaza,zenowemechanizmy,choctakrozneoddotychczasowych,majawielkipotencjałinnowacyjnyitworczy–prawopowinnosięwięcdonichdostosowac.

Page 37: Scenariusze przyszłości bibliotek

37

pierwszagrupapostuluje,bytechnologiecyfrowebyływykorzystanejako zabezpieczeniachroniacewłaścicieliprawautorskichdotreści.proponuje, bynadrzędnaregułapozostałazasadakontroliposiadaczapraw(formalnie rzeczbioractworcy,alewpraktycecorazczęściejpośrednika,ktoreteprawa uzyskał–naprzykładwydawnictwaczywytworni)nadsposobamikorzystania zutworu.kontrolatazresztadziękitechnologiomcyfrowymmozesięnasilic, wsieciłatwojestdotrzecdonajdrobniejszychnawetprzypadkownaruszenia prawautorskich.

zdrugiejstronysilnyruchspołeczny,wspieranytakzeprzezczęśckorporacji zsektoranowychtechnologiiorazinstytucjipublicznych(wtymbibliotek), opowiadasięzaotwartościatechnologiicyfrowychikultury–awięc zaichpowszechnadostępnościaiswobodawykorzystywania.wzwiazkuztymproponujetezdogłębnareformęsystemuprawautorskich, ktorapozwoliznaleźcrownowagęmiędzypostulatemotwartościaprawami iinteresamiposiadaczywłasnościintelektualnej.zwolennicytejopcjiuwazaja, zenoweprocesykulturoweumozliwioneprzezmediacyfrowesanatylewartościowe,zeprawopowinnojewspierac–nawetjeślioznaczatoradykalneprzeformułowaniesamegosystemuprawnego.Myślenietoopierasię nazałozeniu,zeumozliwionaprzezinternetswobodawymiany,wspołtworzenia iprzetwarzaniatreścikulturymawielkawartoścspołeczna.poniewazswobodatajestjednocześnieograniczanaprzezprzestarzałysystemprawaautorskiego, nalezyjezmienic,nawetjeśliwpłynietonegatywnienadotychczasowemodelezarabianiawsferzekultury.zyskispołeczneikulturowerownowazabowiem ewentualnestratyekonomiczne.postulujesięzresztawypracowanienowych modelibiznesowych,pozwalajacychzarabiactworcomipośrednikomwnowej sytuacjikulturowej.

kształtsystemuprawautorskichzadwadzieścialatbędziewduzymstopniuwpływacnarolęiznaczeniebibliotek.zjednejstronynasilenierestrykcyjnościprawamozeograniczycmozliwoścpełnieniaprzezbibliotekiswojejroli. dziśwypozyczaniezbiorowodbywasięwramachwyjatkuodobowiazywania prawaautorskiego–zasadydozwolonegouzytkubibliotecznego.odejście odtegoszerokiegouprawnieniamogłobywpłynacnaefektywnoścbibliotek jakoinstytucjidzielacychsiękultura.zdrugiejstrony,ograniczeniekontroli prawnejmozeoznaczacwiększaswobodęfunkcjonowaniabibliotek.alewtakimscenariuszubibliotekikonkurowałybyzpręznasferanieformalnej,amatorskiej wymiany.dziśniepotrafimyprzewidziec,wjakimkierunkuzmianybęda przebiegac–chocjesteśmyzgodni,zeniezaleznieodswojegokształtuprawo pozostanieznaczacymczynnikiemwpływajacymnakulturę.

opisaliśmyjuzzmianyczytelnictwajakojedenztrendow,codoktoregomozemybycpewni–nalezyoczekiwacspadkuczytelnictwapodwpływemkonkurencjiinnychformuczestnictwawkulturzeorazspadkupopularnościksiazekdrukowanych narzecztekstowelektronicznych.

jednakzdaniemczęściekspertowprzyszłoścksiazkitakzejestczynnikiemniepewności.twierdzaoni,zeprzyszłoścksiazkiwcaleniejesttakaoczywista. wponizszychscenariuszachunikamyodpowiedzinapytanie,nailebibliotekibędanadalściślezwiazanezksiazkami,anaileichofertastaniesięmultimedialna.niemniejjednakjesteśmypewni,zeinaczejbędafunkcjonowacbiblioteki woparciuoksiazki,ainaczejwświeciebezksiazek.niemniejostatecznieprzyjęliśmyzałozenie,zeponizszescenariuszesaistotneniezaleznieodprzemianczytelnictwaizmieniajacejsięroliksiazki(przedewszystkimdrukowanej).

jednocześnieprzyszłoścksiazkijestsilniezwiazanazjednymzdwochkluczowychczynnikowniepewności,ktoreuwzględniamy–kształtemsystemuprawaautorskiego.

Page 38: Scenariusze przyszłości bibliotek

38

elementemanalizytrendowbyłointernetowebadanieankietowe wśroduczestnikowkongresu„Biblioteka:lubięto!”(listopad2010) orazwśrodekspertekiekspertowuczestniczacychwprojekcie.

obiegrupyzostałypoproszoneoocenętrzydziestudwochmozliwychtrendow(wyroznionychwtrakciewcześniejszegowarsztatuekspertowiobejmujacychmiędzyinnymizjawiska szczegołowoomowionepowyzej)mozliwychpodwzględemprawdopodobieństwaichzajściawciagunajblizszychdwudziestulatorazichznaczeniadlaprzyszłościbibliotek.

wwynikuanalizydanych,przeprowadzonejzzastosowaniemelementowanalizyczynnikowej,wyroznionopięcwiazektrendow.odpowiedzibadanychwskazywały,zeuwazajaoniprocesyzdanejwiazkizapowiazanezesoba(czyliwwiększościoceniajanaprzykład,zejeślizachodzitrenda,wystapirownieztrendB,ajeślitrendaniezajdzie,wowczasrownieztrendBniebędziemozliwydozaobserwowania).

jednocześnietrendynalezacedoroznychwiazekuznanozaniezalezneodsiebie(tzn.zajścietrenduXzjednejwiazkimozezdaniemczęścibadanychwspołwystępowaczzajściemtrenduyzinnejwiazki,azdaniemczęścibadanychzbrakiemwystapieniatrenduy).

prawoto,ograniczajacobiegtreścielektronicznych,utrzymujeznaczenieobieguksiazekdrukowanych,ktorepodwzględemcenyiefektywnościdocierania douzytkownikowniemogakonkurowaczksiazkamielektronicznymi.zkoleiwsytuacjibrakubarierprawnychdlakopiowaniaiprzyniskichkosztachdostępudotreści(zostałybyprawdopodobniewprowadzoneniewielkieopłatyabonamentowezakorzystaniezwszelkichutworowwpostacielektronicznej),ksiazkapapierowastałabysiędobremluksusowymlubniszowymprzedmiotemwstyluretro.

jaksięjednakokaze,wkazdymzponizszychscenariuszyksiazkikonieckońcowodgrywajaszczegolnarolędlaprzyszłościbibliotek.wniektorych–zakładajacychsilnaochronęwłasnościintelektualnej–drukowaneksiazkiokazasię,paradoksalnie, narzędziamiobchodzeniamechanizmowkontroli.

Page 39: Scenariusze przyszłości bibliotek

39

pięcwyroznionychwiazektrendow–mega-trendow–moznaopisac,przywołujacwchodzacewichskładzjawiska,wnastępujacysposob:

ludzienadalwypozyczajaiczytajaksiazki,takzedziękiakcjompromujacymczytelnictwoorganizowanymprzezinstytucjepubliczne.atrakcyjnoścbibliotekiichzdolnoścdoreformowaniasięwzrasta, takjakinakładypaństwanakulturę.przestrzeńpublicznanieulegakomercjalizacji,auspołecznieniu.ponadtowkulturzewzrasta znaczenieamatorowilokalności.

wzrastaudziałirolaosobstarszychisamotnychwspołeczeństwie. komunikacjamiędzyludzkajestpoddawanacorazwiększejkontroli. Gromadzenieikatalogowaniezasobowcyfrowych,wtymksiazek,zostajewpełnizautomatyzowane,adostępdowszelkichdobrkulturyzapewniajaglobalneserwisyinternetowe.

prawoautorskieulegazaostrzeniu.wzrastarownieztroska ointegralnoścdziełkultury(wefekciemalejemozliwoścswobodnegowykorzystywaniawtworczościpowstałychwcześniejutworow). tęwiazkętworzajedyniedwa–alebardzoistotne–trendy.

zmniejszajasiępodziałyspołeczne.następujedekomercjalizacjaprzestrzenipublicznej.powstajasiecioweodpowiednikitradycyjnych instytucjikulturyorazwzrastaznaczenietreścimultimedialnych iinteraktywnych.uzytkownicykorzystajazroznychformprzekazu,swobodnieprzeskakujacpomiędzynimi.

powracaautorytaryzm.komunikacjaspołecznazostajepoddana kontroli,a osobychcaceuczestniczycwkulturzesacałkowiciezalezneodinstytucji,ktorejaudostępniaja.smutnegoobrazudopełniaspadekznaczeniadoświadczeńzmysłowychicielesnych.

nalezypamiętac,zeposzczegolnewiazkiniesazsobapowiazane. cotooznacza?naprzykładstosunekrespondentowdo„atomizacjispołecznej”jestniezaleznyodstosunkudo„rzadowprawaautorskiego”.częścbadanych,ktorzyuwazaja,zenastapiatomizacjaspołeczna,sadzi,zeprawoautorskieulegniewzmocnieniu,aczęśc–zeosłabieniu.

Page 40: Scenariusze przyszłości bibliotek

40

inaodwrot:zdaniemczęścigrupy,ktorauwazazeatomizacjaspołecznanienastapi,prawoautorskiesięwzmocni,azdaniemczęści–osłabi.prawdopodobnesawięcroznekombinacjeodpowiedzi–moznauwazac,zepowrocikulturowa„sielanka”(pierwszawiazkatrendow)irozwiniesięonawwarunkachpolitycznejdyktatury (wiazkapiata)lubtezjejbraku.Moznatakzeprzewidywac,zeidyllakulturowaniewroci,aledyktaturaitaknastanie.Mozliwewreszcie, zeniezdarzysięanijedno,anidrugie.

oproczwyroznieniawiazektrendowanalizaankietpozwoliławskazac najmniejciekaweprocesy–czylitakie,codoktorychbadani wzdecydowanejwiększościsadzili,zenapewnozajda(np.„powstanaglobalneserwisyinternetowedajacedostępdowszystkich wytworzonychdotychczasipowstajacychdziełkultury”,„wzrośnieznaczeniemultimedialnegowymiaruuczestnictwawkulturze”) lubuznawalijezacałkowicienieprawdopodobne(np.„instytucjaprawautorskichzostaniezniesiona”).

procesy,codoktorychprawdopodobieństwaniemazgody wśrodankietowanychmoznauznaczaczynnikiniepewności, aichidentyfikacjawramachbadaniaposłuzyłazainspirację dlaprecyzujacychjeekspertow.satozjawiska,wwypadku ktorychtrudnoprzewidzieckierunekrozwoju.kluczoweczynnikiniepewnościwybraneprzezekspertow,stałysiępodstawa dobudowaniaalternatywnychscenariuszyprzyszłości, prezentowanychwdalszejczęścipublikacji.wraporcie nieskorzystaliśmyzpodziałunapięcmega-trendow,wyodrębnionychwwynikubadania.skupiliśmysięprzedewszystkimnawyłonionych wjegoramachczynnikachniepewności.niemniejmega-trendy sazbiezneznaszaanalizakluczowychtrendowiopartymnanich opisemscenariuszy.trzeciawiazkatrendowjestjednymznaszychczynnikowniepewności,atrzypojawiajasięczęściowo. wyjatkiemjestpierwszymega-trend,pokrywajacysię zoptymistycznymscenariuszem,nieuwzględnionymwnaszejanalizie.

nalezypodkreślic,zezewzględunaniewielkaliczebnoścproby (12ekspertowi146ankietwypełnionychprzezbibliotekarki ibibliotekarzy),jejniereprezentatywnośc(mozeonabycjedynie pewnymprzyblizeniemopiniiśrodowiskabibliotekarskiego), atakzenietypowatematykębadania(ocenanieznanych zjawiskdotyczacychprzyszłości)uzyskanewynikinieposiadajazadnegowalorunaukowościimogłybycjedyniewskazowka dlaekspertowdokonujacychautorskiegowyboruczynnikowniepewności.

Page 41: Scenariusze przyszłości bibliotek

41

Page 42: Scenariusze przyszłości bibliotek

42

Page 43: Scenariusze przyszłości bibliotek

43

przyszłoścbibliotekzalezyodwieluczynnikow,ktorychczęściniepotrafimy nawetzidentyfikowac.rzeczywistośczadwadzieścialatmogaukształtowac nieznanenamdzisiajprzełomytechnologiczne,aletezchocbynagłezmiany pogodoweczykatastrofyekologiczne,załamaniawdostępnościźrodełenergii, migracje,konflikty.satoczynniki,ktoretrudnouwzględnicwjakiejkolwiek analizieprawdopodobnegorozwojubibliotek.

Formułujacscenariuszeograniczyliśmysięwięcdokluczowychtrendow, ktorejesteśmywstaniedzisiajzidentyfikowac.czteryscenariuszerozniasięstopniemzaangazowaniapaństwawkulturęorazrestrykcyjnościaprawwłasnościintelektualnejregulujacychwymianę,kopiowanieczyszerzej–dostępnośckultury.

spośrodtychczterechscenariuszypostanowiliśmypoświęcicuwagętylko trzem.wyszliśmyzzałozenia,zescenariusznajbardziejoptymistycznyjestjednocześniescenariuszemnajmniejciekawym.zakładamybowiem,zecelemcwiczenia,jakimjestwyobrazaniesobieprzyszłościbibliotek,jestprzedewszystkim identyfikowaniewyzwańorazkonsekwencjipewnychdecyzjipodejmowanych dzisiaj.

Wizja optymistyczna to scenariusz „rogu obfitości”, wktorymzjednejstrony bibliotekikorzystajazhojnychdotacjipublicznychpaństwa,ktoreuznajerolę kulturyibibliotekorazktorestacnaodpowiednieinwestycje(naprzykładdziękieksploatacjicennychpokładowgazułupkowegoodkrytychnaterytoriumpolski).dobrasytuacjafinansowabibliotekmozetezwynikaczuznaniaichroliprzezsamorzady–zapewniajaceodpowiedniefinansowaniewskalilokalnej,wspołpracujacezespołecznościamiświadomymiznaczeniakultury.zdrugiej strony,liberalnysystemprawaautorskiegonieograniczaaktywnościbibliotek,ktorewykorzystujacwpełnipotencjałtechnologiicyfrowych,kopiujaiudostępniajazasobykultury.takasytuacjaniestawiaprzedbibliotekamipowaznychwyzwań–ichswobodadziałańjestogromna,więcnietrudnobędzieobronic(lubwzmocnic)rolębibliotekwkulturowymekosystemie.inaczejnizwpozostałychtrzech wypadkach,ktorestawiajaprzedbibliotekarkamiibibliotekarzamiznaczniepowazniejszezadania.

Page 44: Scenariusze przyszłości bibliotek

44

wprzyszłości,wktorejintensywniechronisięwłasnościntelektualna, ajednocześniepaństwozdecydowaniedbaosferękultury,uczestnictwo wkulturzejestwduzejmierzezalezneodpubliczniezagwarantowanegodostępudotreści.internetprzestajebycźrodłemłatwegodostępudokultury.coprawdawszystkieutworyzostałyzdigitalizowane,alemoznaznichkorzystacwyłacznie zaopłata–jednorazowa(kazdorazowozauzycietreści)lubabonamentowa(ciagłydostępdokomercyjnychplatformoferujacychcyfrowezasoby).wysokiepodatkizobrotukomercyjnegodobramikulturypozwalajapaństwunawyrazistapolitykękulturalna.Bibliotekiobjętesaprogramamimodernizacyjnymiistajasięunikalnymi miejscamibezpłatnegodostępudotreści.zmieniasięprawooegzemplarzuobowiazkowym,ktorytrafiadowiększejliczbybibliotek,awdodatkuprzestajedotyczycwyłacznieksiazekiobejmujetakzeprodukcjęmuzycznaorazfilmy.

Bibliotekastajesięcentrumobrotuprawamiautorskimi.wszelkieprzetwarzanietreściodbywasięwyłacznienabaziezasobowbibliotecznychipodścisłym nadzoremobsługi.zapozyczonezesferykomercyjnejmechanizmykontroli ibadaniapopytuumozliwiajaprecyzyjnedefiniowaniepubliczniewspieranegokanonuzgodniezuśrednionymipotrzebamiuzytkownikow.oferowanie wszelkichzasobowkulturyprzezbibliotekijestjednakzbytdrogie.powaznym problememjesttezupolitycznieniezbioru–treści,ktorepaństwouwaza zaniebezpieczneobejmujezakazudostępniania.jednakodbiorcy,dysponujacwystarczajacoszerokaiatrakcyjnaoferta,wwiększościniedostrzegaja, zesamanipulowani.

własnościntelektualna,wtymtreścichronioneprawemautorskim,zyskuja naznaczeniujakoźrodłowartościekonomicznej.przedsiębiorstwa–wydawcy,producenciidystrybutorzytreści–jednocześnierozwijajatechniczneśrodkikontroliobrotuutworami.odpoczatkudrugiejdekadyXXiwiekunabierasiłytrend, zgodniezktorymurzadzeniacyfrowełaczałatwoścdotarciadotreścizpełnakontrolasposobow,wjakiuzytkownikzzasobowkorzysta.kontrolatajest potrzebnakorporacjommedialnym,bychronicswojeinwestycjeprzednielegalnymi formamidystrybucji.cyfrowepiractwo,aletezpoprostuwtornyobiegutworow,będacydziśstandardem(np.wpostacipozyczaniasobiepłytzfilmami czymuzyka),zostajazminimalizowane–pozbawionefizycznychnośnikowtreści,krazacewyłaczniewinternecie,znajdujasiępodścisłakontrola.

Układ czynników niepewności:

× rozbudowany irestrykcyjny systemochronyprawautorskich

× aktywnepaństwo,silna interwencja publiczna wsferzekultury

Page 45: Scenariusze przyszłości bibliotek

45

działajacenarynkukulturyprzedsiębiorstwaniezadowalajasięjednakzakresemkontroliiochronywłasnościintelektualnej,jakidostarczaimsamatechnologia.wrazzewzrostemznaczeniasektorakulturyiszerzej–sektorowniematerialnych wgospodarce–rośnietakzeichznaczeniepolityczne.presjawyrazasię woczekiwaniuwiększegozaangazowaniainstytucjipublicznychwdziałania narzeczjeszcześciślejszejiskuteczniejszejochronyprawwłasnościintelektualnej. roszczeniarynkuznajdujatezdemokratyczneprzyzwoleniezestronyznacznejczęściuzytkownikow,ktorzyoczekujarozwiazańwygodnych,bezpiecznych ijaknajtańszych.

ściślekontrolowanycyfrowyobiegtreścipozwalaprzytymzachowactradycyjnemodelebiznesowe.efektemjestograniczenieswobodykopiowaniatreści, naktorapotencjalniepozwalajatechnologiecyfrowe.wszelkieproby nielegalnegoobrotusabezwzględniekarane:odcinaniedostępudointernetu, grzywny,anawetkarypozbawieniawolnościskuteczniezmniejszajapozarynkowyobrottreściamikultury.ograniczonyzostajezakresdozwolonegouzycianabytych przezosobyprywatnetreści–moznaznichkorzystacnaokreślonejliczbieurzadzeń,niemoznaichpozyczacanikopiowacnawłasnyuzytek.

wrazzdorastaniempokoleńznajacychodnajwcześniejszychlattechnologie cyfrowewzrastałoznaczeniepolitycznecyfrowychkompetencjiorazwagaproblemu, jakimbyłowykluczeniecyfrowestarszegopokolenia.kulturajesttasfera, wktorejinstytucjepubliczneniwelujanierownościcyfroweibudujakompetencjezapewniajacetakcennykapitałkreatywnyspołeczeństwa.wrezultacie,państwotraktujerozwojidobrostankulturyjakowaznyelementmisjipublicznej iintensywnieingerujewtęsferę.

władzapubliczna,bogatszaodoświadczeniekryzysugospodarczego2008roku,zdajesobiesprawę,zemusibycodpoczatkuaktywnymgraczemkorygujacymniedoskonałościrynku.ajednymzwymiarowsprawiedliwościnowoczesnegopaństwajestzapewnieniepowszechnegoirownegodostępudokultury.państwowspierawięcsektoryrynkuzarabiajacenasprzedazywłasnościintelektualnej.stawiajednakwarunkiiwramachkompromisurozbudowujesystempowszechnego ibezpłatnegodostępudotreściwoparciuoinstytucjepubliczne:biblioteki, szkołyimedia.systemtenfunkcjonujedziękiopłatomlicencyjnympłaconym przeznieposiadaczompraw.dziękitemumozliwejestzapewnienie publicznegodozwolonegouzytku.aopłatytezkoniecznościobejmujalicencję jedynienanajbardziejpopularnykanon. oileelityintelektualneoczekujabogactwaroznorodnychtreści–wiedzac, zemediaelektronicznemogaimjezapewnic–większoścspołeczeństwawymaga, bykorzystaniezkulturybyłołatwe,bezpieczneitanie.jesttezgotowazaakceptowacfakt,zecenajestograniczeniedostępnychwtensposobutworowdodefiniowanegoprzezinstytucjepublicznekanonu.nawetpaństwoposiadajacedośczasobow, byinwestowacwzapewnieniepowszechnegodostępudokulturyniejestwstanie zapewnicpełnejofertykulturalnej.wefekcie,wdoświadczeniuzwykłegouzytkownikaprzepastnakulturacyfrowajestograniczonadorelatywniewaskiegowycinka.

powstajesprawnysystemdostępudozasobowkultury,zarownowmodelu komercyjnym,jakipublicznym.systemtenopierasięjednaknawzmozonej kontroliformuczestnictwa,ktorejinstytucjepaństwoweuczasięodpodmiotowkomercyjnych.jejcelemjestzarownoochronawłasnościintelektualnej iegzekwowanieopłat,jakimonitorowanieaktywnościuzytkownikowwcelu odpowiedniegokształtowaniaprzyszłejoferty–takkomercyjnej,jakipublicznej. wzaleznościodtego,wjakimstopniuwciagudwudziestulatstaniemysięspołeczeństwemnadzorowanym,monitorowaniemozemiecformęcałościowegośledzeniazachowańkulturalnych(zpomocanowychtechnologii)lubtezopieracsięnamniejinwazyjnychmetodach,naprzykładciagłychbadaniachrynkowych czywnioskowaniuzanonimowychdanychczytelniczych.

kulturarozwarstwiasięprzytymnapubliczniedostępnykanonorazfunkcjonujacepozanimniszekulturowe,zakorzystaniezktorychichfanisagotowipłacic (corownocześniesprawia,zeuczestnictwowtakichgrupachjestograniczone dobardziejzasobnejczęścispołeczeństwa).

Page 46: Scenariusze przyszłości bibliotek

46

niemniejścisłakontrolapodmiotowrynkowychnadprocesemtworzenia,udostępnianiaiprzetwarzaniadziełkulturyograniczadynamikęnisz,podlegajacych–jakcałakultura–ścisłymprawomrynkuiprecyzyjnejanaliziemarketingowej zapomocanarzędzicyfrowych.

doroku2030bibliotekistałysięnajwazniejszymimiejscamirealizacji publicznychprogramowwalkizcyfrowymwykluczeniem,zidentyfikowanymjakojednozkluczowychwyzwańspołecznychXXiwieku.oznaczałotozarownokoniecznoścpromowaniaczytelnictwa,jakistworzeniemechanizmownauczania kompetencjicyfrowych.Bysprostactymzadaniombibliotekiznalazłysię napriorytetowychściezkachfinansowania,zwiększyłysięnakładyinwestycyjne,przekształcajaceteinstytucjewcentranowoczesności.wzrosłytakzenakłady nazakupybiblioteczne.

silnasiecbibliotekmogłabycskutecznympartneremwnegocjacjach zpodmiotamikomercyjnymi,corazsilniejchroniacymiikontrolujacymiswojawłasnościntelektualna.wrezultacieudałosięuratowackoncepcjępublicznejdostępnościtreścijakocennegowyjatkuodnadrzędnejregułykontroli–jednak podwarunkiem,zedostęptenbędzienadzorowanyiopłacanyzpublicznych licencji.Bibliotekajestinstytucjakluczowazewzględunaswamaterialnarolęwsystemiedystrybucjitreści.stałasiępodstawowyminterfejsembezpłatnegodostępudozasobowkulturowych.

w2030roku,wepocecyfrowej,bibliotekipublicznesawaznymiwęzłami dostępudokultury–toonezarzadzajabowiemsystemempublicznychlicencji nakorzystaniezzasobow.tradycyjnafunkcjabiblioteczna–udostępnianieksiazekiczasopism–rozwijasięirozrastadofunkcjimultimedialnegocentrum,ktorejestbramaotwierajacamozliwościlegalnegoibezpłatnegokorzystaniazezbiorow.zasobybibliotek–iszerzejinstytucjipublicznych–sacennymźrodłemkulturywsytuacji,gdywimiętroskiowłasnościntelektualnatworcow,przedsiębiorstwanakładajanatreściwysokieopłaty.

ofertabibliotekjestjednakograniczona.wramachgwarantowanychiopłacanychprzezpaństwolicencjinawykorzystanietreści,ktorefunkcjonujaprzedewszystkim wobiegukomercyjnym,dostępnajestwnichlimitowanapulautworow.znaczenieiprestizbibliotekarekibibliotekarzywyraźniewzrasta,poniewaztoodichdecyzjizalezy,jakietreścibędadostępnewbibliotekachwramachzidentyfikowanegolimitu.zprzewodnikapoświeciekulturystajasięstraznikamikontrolujacymi doniegodostęp.

tobibliotekarkiibibliotekarzedecydujajakienowościijakaklasykaznajdasię napołkach,wczytnikachikomputerach.ichdecyzjesajednakpodejmowane woparciuoanalizywzorcowkorzystaniazkultury,czerpiacedanetakze zbadańobiegukomercyjnego.selekcjaifiltrowanietreściprzezbiblioteki podlegawięcczynnikom,ktorefaworyzujaszukanienajprostszego,wspolnego kulturowegomianownika,ulegajacwistocietymsamymimpulsom, cokształtujacyswaofertępodkatempopyturynek.ofertabibliotekstajesięcieniemofertykomercyjnej–mapodobnastrukturę,jestjednaksłabsza, bardziejograniczona.

udostępniajactreści,bibliotekipełniawaznarolę,niestymulujajednakrozwojuroznorodnejkultury,pełnejnisziniezaleznychobiegowutworow.wpewnymsensiepilnuja,bykulturadostępnanieodpłatniefunkcjonowałajakkulturazczasow przedinternetowych–bywszystkiezasobyniebyłydostępnewjednymmiejscu (nacointernetpozwala).istnieniefinansowanegopublicznegokanonuwywierapresjęnatworcow,zktorychprzynajmniejczęśctworzyutworyzmyśla oznalezieniusięwtymkanonie.

Page 47: Scenariusze przyszłości bibliotek

47

wperspektywiespołecznejsprawito,zewśrodtychczytelnikow,dlaktorych bibliotekajestpodstawowymźrodłemdostępudotreścikultury,wzrośniespojnośc ihomogenicznoścgustow,podsycanaograniczonaiłatwadouwspolnieniadarmowaofertakulturalna.osobybogatszebędamiałybardziejzroznicowanegusty, dziękikorzystaniuzszerszej,heterogenicznejofertykomercyjnej.

Bibliotekisamiejscamiwaznymizarownozpunktuwidzeniapaństwaicałego systemuinstytucjipublicznych,jakikorzystajacychznichludzi.trzeba przyznac,zeludziespędzajawnichduzoczasu,abezpłatnydostępdoutworowzapewnionyprzezbibliotekiwyrownujeszanseudziałuwkulturze,chocograniczonedookreślonegokanonu.Bibliotekajesttezwaznymelementemsystemukontroli:kartabibliotecznajestprzepustkadoświatacyfrowejkultury,alejednocześnie przypomina,zeuczestnikzyciakulturalnegojestcałyczasobserwowany, itonietylkoprzezprzedsiębiorstwa,lecztakzeorganypaństwa.uczestniczac wkulturze,wszędziepozostawiamykulturoweliniepapilarne.

Bibliotekarkiibibliotekarzeupodobniajasiędourzędnikow,stajasięnietylkowykwalifikowanymi,aletezformalnieumocowanymiprzewodnikamipozasobachcyfrowych.

systemkulturyopartynadwochkomponentach:prywatnymipublicznym, mimowspomnianegorozwojupopytuipodazyofertorazichroznorodności macharakterbardzokonformizujacy.uczestnikkulturyzjednejstronyznajdujesiępodpresjamarketingowa,azdrugiejjestzaleznyodofertysformatowanejprzezfunkcjonariuszypublicznegoobiegukultury,ktorzypodejmujadecyzje podwpływemnaciskowrynkowychipolitycznych.

oczywiście,takakonformizacjawywołujeopor.Maonjednakcharakter marginalnyidotyczywyłaczniesubkulturowychnisz.szerszedziałaniewdomeniecyfrowejutrudniapowszechnyinasilajacysięmonitoringbędacychwobiegutreści igroźbawysokichkar.paradoksalniewięc,ostatniaprzestrzeniawolna odwszechogarniajacejkontrolijestprzestrzeńkulturyanalogowej.

następujerenesansznaczeniaksiazkidrukowanejjakoinstrumentukulturowegonieposłuszeństwalubsprzeciwu–ksiazkętakamoznaprzeczytaciwypozyczyc bezzostawianiaśladunacentralnychserwerach(oczywiściepodwarunkiem, zenieprowadzisięcyfrowegorejestruwypozyczeń).ksiazkitotakzemedium,doktoregoniedasięograniczyclubzabracdostępu (wprzeciwieństwiedointernetu,wktoregoprzypadkucorazczęściejstosujesiętakiekary).zaczniewięcpowstawacniezaleznyobiegwydawniczy,nietylko wsferzeksiazki,lecztakzeinnychanalogowychwytworowkultury:płytwinylowych, kaset,filmowceluloidowych.

oddolny„drugiobiegbiblioteczny”wykorzystujenowoczesnetechnologie,pozwalajacenaprzykładnatworzeniezamkniętych,niezaleznychsieci komputerowychnamałeodległościlubszyfrowanietreści.dziękinimistnieje zasobrozproszonypoprywatnychmieszkaniachiskrytkach,ajednocześniedajacysięprzeszukiwaciodnajdywacrowniełatwo,cozasoboficjalny–tyle,zeanonimowo. tenniezaleznyobiegniejestnielegalny,niemniejjednak,jakoodmienny iniepozwalajacynauznawanypowszechniezanormęwysokistopieńkontroli,podlegaciagłymnaciskomiprobomoczernienialubzdelegalizowania.

kulturaniezalezna,rozwijajacasiępozaoficjalnymcyfrowymobiegiem, masojusznikawinnychprzemianachkulturowych.rośniewięcznaczenielokalnościicielesnościdoświadczeń.wsparciemdladrugiegoobiegusaodradzajacesię metodyrzemieślniczeiprodukcjananiewielkaskalęmateriałowniezbędnych doanalogowychformprzekazu.ludziespotykajasię,bywzajemniepozyczacksiazki,ogladaczrobioneprzezsiebiefilmy,dyskutowac.niewielkiestowarzyszeniaisiatkimikrofinansowaniadziałańnieoficjalnychbędawspieracmałefirmy iwarsztatypracujacenarzeczanalogowegoobiegu.

Page 48: Scenariusze przyszłości bibliotek

48

Rok 2030Janusz Kowalski (52 lata) Miasteczko N. na Lubelszczyźniemoje kłopoty zaczęły się już w 2011 roku, gdy jedyny duży zakład pracy w naszej okolicy przeniósł się do Chin, a ja straciłem zatrudnienie. Niczego innego nie mogłem znaleźć, próbowałem żyć z przemytu, z handlu bazarowego. Niestety nakryła mnie policja, gdy sprzedawałem pirackie kopie filmów. Potem jeszcze kilka lat żyłem w Niemczech, ale w końcu wróciłem tu, do N. Pracuję dorywczo, ale jakoś daję sobie radę.

Doskwierała mi nuda, więc wybrałem się niedawno do biblioteki. Korzystałem z niej w Niemczech, świetne miejsce, bardzo ładnie urządzone, nowe meble, czysto – a do tego i książki, i filmy, i muzykę można wypożyczyć. ze zdumieniem odkryłem, że nasza biblioteka niewiele się różni od tych niemieckich.

elegancko wyremontowany budynek, pełno komputerów, kawa, ciastka. Na półkach nowe książki, dzieciaki przychodzą także z czytnikami ebooków, żeby „naładować” je treścią. Przy zapisywaniu się dostałem nawet propozycję darmowego kursu korzystania z internetu – bezpłatny dla osób powyżej pięćdziesięciu lat. Niestety, bibliotekarka znalazła w bazie danych informacje o moim przestępstwie sprzed lat. a że nie zgłosiłem go przy zapisywaniu, to nie mam prawa do karty bibliotecznej. wiadomo, naruszanie własności intelektualnej to poważne przewinienie, będę się ubiegał za rok o zmianę decyzji.

Pozostaje mi internet, ale podstawowa oferta jest dość ograniczona, a nie stać mnie na żaden z pakietów premium. aż dziwnie się przyznać, ale od kilku dni myślę, żeby iść do sąsiadki, wiem, że ma dużą kolekcję drukowanych książek i wypożycza je znajomym. za darmo, nie sprawdzając kto i co kiedyś przeskrobał.

Page 49: Scenariusze przyszłości bibliotek

49

wprzyszłości,wktorejintensywniechronisięwłasnościntelektualna, ajednocześniepaństwo–wyczerpanedługotrwałymkryzysemfinansowym–wycofałosięzesferykulturyiniewspierainstytucjipublicznych,uczestnictwo wkulturzejestzalezneodpodmiotowrynkowych.

państwoprzyjmujezadobramonetę,zeniewidzialnarękarynkunajlepiej regulujewszystko.uczestnictwowkulturzejestuzaleznioneodzasobnościportfelakonsumenta.popytsterujepodazaicena.produktymasowesanietylkolekkie iprzyjemnewodbiorze,aleteztanieiłatwodostępne.treścibardziejskomplikowane lubunikalneosiagajanatomiastzawrotneceny.Bibliotekibezdofinansowania zestronypaństwabezradniedryfujawkierunkucorazwiększejdegradacji,nietylko samychzbiorow–ktoreszybkosięstarzeja–aletakzestanuinfrastruktury. wkrotkimczasiecałkowiciepustoszeja.komercyjnaalternatywazapełniajacalukępobibliotekach,samiejsca,ktoreprzypominajaklubokawiarnie,aleichoferta kulturalnajestdoścuboga.pojawiajasiętezdziałaniaoddolne,tezalezajednak odzdolnościlokalnejspołecznościdozorganizowaniawłasnychinstytucji. wkonsekwencji,społeczeństwowcorazwiększymstopniukorzystawyłaczniezłatwodostępnejiniewymagajacejmyśleniakulturyrozrywkowej.

doroku2030bardzoszybkiinternetjestdostępnydlakazdegoijestpowszechnieuzywany.następujekonwergencjamediowimultimedialnetreści,udostępniane wewszystkichmozliwychpostaciach,docierajadouzytkownikowjedynym internetowymkanałem(zapomocaroznychurzadzeńiinterfejsow).

własnościntelektualna,wtymtreścichronioneprawemautorskim,zyskuja naznaczeniujakoźrodłowartościekonomicznej.przedsiębiorstwa–wydawcy,producenciidystrybutorzytreści–jednocześnierozwijajatechniczneśrodkikontroliobrotuutworami.odpoczatkudrugiejdekadyXXiwiekunabierasiłytrend, zgodniezktorymurzadzeniacyfrowełaczałatwoścdotarciadotreścizpełnakontrolasposobow,wjakiuzytkownikzzasobowkorzysta.kontrolatapotrzebnajestkorporacjommedialnym,bychronicswojeinwestycjeprzednielegalnymiformamidystrybucji.cyfrowepiractwo,aletezpoprostuwtornyobiegutworow,będacydziśstandardem(np.wpostacipozyczaniasobiepłytzfilmamiczymuzyka), zostajazminimalizowane.pozbawionefizycznychnośnikowtreści,krazacewyłaczniewinternecie,znajdujasiępodścisłakontrola.

działajacenarynkukulturyprzedsiębiorstwaniezadowalajasięjednakzakresemkontroliiochronywłasnościintelektualnej,jakiedostarczaimsamatechnologia.wrazzewzrostemznaczeniasektorakulturyiszerzej–sektorowniematerialnych wgospodarce,rośnietakzeichznaczeniepolityczne.politycznapresjawyrazasię

Układ czynników niepewności:

× rozbudowany irestrykcyjny systemochronyprawautorskich

× biernepaństwo,braklubbardzoograniczona interwencja publiczna wsferzekultury

Page 50: Scenariusze przyszłości bibliotek

50

woczekiwaniuwiększegozaangazowaniainstytucjipublicznychwdziałania narzeczściślejszejiskuteczniejszejochronyprawwłasnościintelektualnej. roszczeniarynkuznajdujatezdemokratyczneprzyzwoleniezestronyznacznejczęściobywateli,ktorzyjakokonsumencioczekujarozwiazańwygodnych, bezpiecznychijaknajtańszych.

wdrugiejdekadzieXXiwiekufunduszeeuropejskiewspierajamodernizacjęsiecibibliotecznej.jednakpoźniejpaństwo,wyczerpanechronicznymkryzysem finansowym,rezygnujezaktywnejroliwtychsferachzycia,gdzietylkojest tomozliwe.kulturastajesięjednymzpolwycofaniapaństwa.wefekcie,wślad zainwestycjamiinfrastrukturalnymi,ktoreunowocześniłysiecbiblioteczna, nieidaadekwatnenakładyfinansowepotrzebnenabiezaceutrzymanietej infrastruktury.chodzinietylkookosztybiezaceitradycyjnezakupybiblioteczne. najwazniejsigraczerynkudobrkultury,zainteresowaniochronainwestycji wprodukcjętreściorazrozwojsiecidystrybucji,skutecznielobbujazauchwaleniemcorazbardziejrestrykcyjnychprzepisowprawaautorskiego.jednymzeskutkowofensywylegislacyjnejjestwzrostkosztowdziałaniatakichinstytucjipublicznych,jakbiblioteki–muszaonebowiemcorazwięcejpłaciczalicencjeumozliwiajacedostępdozasobowkultury.

wzaistniałymklimaciepolitycznymuznanewcześniejswobodypublicznegoudostępnianiautworowprzezbiblioteki,nazasadachdozwolonegouzytku, satraktowanejakokontrowersyjneodstępstwoodregułykontroliilicencjonowaniaprawautorskich.Budzetysamorzadowe,zktorychfinansowanesabiblioteki, sazczasemcorazbardziejograniczone,aniskaświadomoścznaczeniakulturypowoduje,zecięciabudzetoweczęstowpierwszejkolejnościobejmujainstytucjezajmujacesiętasfera.Brakfinansowanianapoziomiecentralnymosłabiasiecbibliotecznawspierajacalokalnebiblioteki,arolaBibliotekinarodowejibibliotekwojewodzkichzostajeograniczonadominimum.wrezultacienastępujeatomizacjaśrodowiskabibliotekarskiegoiczęściowyupadekjegoetosu.

chociazprawoformalniegwarantowałobibliotekomtrwanie,wywieranabyłaciagłapresja,byzmienicichstatusiumozliwickomercjalizację.takczyinaczejbibliotekimusiałyzabiegacododatkoweśrodki,przezcozyskiwałynasileargumenty zaliberalizacjazasadprowadzeniabibliotekpublicznychiumozliwieniem administrowaniatymiinstytucjamipodmiotomniepublicznym–organizacjomspołecznymiprzedsiębiorstwom.korporacjemedialnenieukrywały,zedegradacjasystemubibliotekpublicznychjestimnarękę,jednocześnieprzekonujac,zerynekjestwstaniesamwypełnicinstytucjonalnalukę,bezzłotowkiinwestycjiześrodkowpublicznych.

2030rok.odkilkulatpowstaja–poczatkowowwiększychmiastach,azczasemtakzerozwijajacesięwmniejszychmiejscowościach–sieciowe,komercyjneklubokawiarnie.Moznawnichnapicsiędobrejkawy,westetycznychwarunkachpoczytacprasę,skorzystaczinternetu(dostęppodzielonynastrefy,ograniczona–bezpłatnaipłatna–oferujacabogatezasoby).Ba,klubokawiarnieproponujatezkursykorzystaniazsieci,organizowaneprzezoperatorowinternetowychwramachspołecznejodpowiedzialnościbiznesu.

stojacanieopodalbiblioteka,mimozejeszczebłyszczyresztkablaskuponiedawnejmodernizacji,zaczynapodupadac,boniejestwstaniepodjackonkurencji zpodmiotamiprywatnymi.jejzbiorysacorazbardziejzdezaktualizowane,łaczeinternetoweniewystarczajacoszybkie,asprzętprzestarzałyicorazczęściej zepsuty.Bibliotekamozeliczycconajwyzejnadzieciprzychodzacewypozyczyc lektury,starsiwolaiścdoklubokawiarni,gdziejestmiłoiprzyjemnie, aniktprzeciezniekazeodrazukupowac.jesttamwszystko,conajnowsze,comoznazobaczycwreklamach,wtelewizji czyprasie.cowięcej,wniektorychmiastachklubokawiarniepowstajawłaśnie wopuszczonychbibliotekach.

wefekciepodupadaaktywnośckulturalna,zwłaszczawmniejszychośrodkach.powstajajednaknisze,wktorychodradzasięniezaleznezyciekulturalne.świadomi,krytyczniuczestnicykulturytworzasieciwymianyksiazek.

Page 51: Scenariusze przyszłości bibliotek

51

zamierajacebibliotekipublicznestajasię–oilespotkasięenergialokalnejspołecznościzwyobraźniaienergiaadministratorainstytucji–miejscamispotkań.ludzieodkrywaja,zegdydostępdobiezacejkulturyjestzbytdrogi,dziedzictwokulturowewrazzkulturaamatorskasacennymzasobemdowykorzystania.skalatychdziałańzalezyodtego,czywdanejspołecznościlokalnejznajdasięwystarczajacoduzepokładykapitałuspołecznegoigotowościwspołpracy,byrozwinęłysięoddolneinicjatywykulturalne.czerpiaoneztradycjitakich organizacji,jakkołagospodyńwiejskich,ochotniczestrazepozarneczygrupysasiedzkie.nowościasanatomiastceledziałania,skupionenaczytelnictwie iinnychformachaktywnościkulturalnej,awynikajacezewspolnejświadomościznaczeniakultury.

towszystkojednakzbytmało,bybibliotekamogłapełnicpublicznamisję upowszechnianiaczytelnictwaizagwarantowaniadostępudokultury dlawszystkich.alternatywne,niezalezneośrodkimajacharakterelitarny, saskierowanedoosobświadomychkulturowo,organizujacychdlasiebiewzajemniezyciekulturalne.Mniejaktywnympozostajenajprostszaofertakomercyjna, czylitelewizja.

Mimorestrykcyjnegoprawapowstajatakzeruchyalternatywnewykorzystujace siecjakoprzestrzeńautonomicznejkultury.rozwijasiętworczoścamatorska, ktoraczęstomatakzewymiarnielegalny.powstajarowniezruchyaktywniekontestujacesystem,wktorymniemamiejscanapubliczny,otwartyipowszechnydostępdodobrkultury.państwo,mimoobowiazujacegoprawa,niewalczy znimizbytaktywnie,uznajacdziałaniaantysystemowezaformęrozładowywaniaenergiiipozostawiajacściganieewentualnychnaruszeńprzepisowpodmiotom prywatnym.tezaśstarajasięchronicswojeinwestycje,rozwijajacofertę wtakisposob,bybyłatrudnado„piratowania”inietrafiaładonielegalnegoobrotu.jednakbezwsparciapodmiotowpublicznychkontrolaniejestdokońca efektywnaiwkulturzefunkcjonujeszarastrefa.towniejkwitnieoddolnaaktywnośc,wypełniajacaprzestrzeńpozostawionaprzezwycofujacesięzesferykulturypaństwo.

niezaleznyanalogowyruchkulturyodkrywananowozaletytradycyjnej,papierowej ksiazki.następujerenesansznaczeniaksiazkidrukowanejjakoinstrumentu kulturowego„hakingu”–ksiazkęmoznaprzeczytaciwypozyczycbezzostawianiaśladunacentralnychserwerach.ksiazkajesttezsymbolem,zktorymidentyfikujasięanimatorkiianimatorzyniezaleznychinicjatywbibliotecznych–wykorzystujamodęnanośnikianalogowe,bybudowacwspolnatozsamościprzyciagacczytelnikow.

wreszcie,wwieludomachznajdujasięnadalpokaźneksięgozbiory–nieco zapomnianenafalipopularyzacjitreścielektronicznych,wzaistniałejsytuacjistajasięznowcennymzasobem.osobymyślaceprospołecznieprzekazujaswojezbiorydobibliotek,tworzac„kolekcjeobywatelskie”.wieleznichjestnabiezaco zasilanychtytułamikupionymiprywatnie,przekazywanymipoprzeczytaniu dowspolnegouzytkowania.

rozwojtychformkulturyniezaleznej,rozwijajacejsiępozaoficjalnymcyfrowymobiegiem,masojusznikawinnychprzemianachkulturowych:rosnacymznaczeniulokalnościibezpośrednichspotkań.

jesttowięcscenariuszduzychnierowności–istniejanieliczneobszary, gdziebibliotekinadaldziałajaskutecznie,oraztakie,wktorychwogoleichniema.Mimobrakuhierarchiczniezarzadzanejsiecibibliotecznej,wśrodowiskubibliotekarskimtrwajaprobyoddolnegoustalaniastandardowdziałaniainawiazywaniawspołpracypomiędzybibliotekami.

Bibliotekarkiibibliotekarzesaskazaninawalkęoprzetrwanieswojejinstytucji iswojejmisji.osobypracujacewniedofinansowanym,podupadajacymsystemiebiblioteksacorazbardziejsfrustrowane.szansadlanichjestwykorzystaniewiedzyiumiejętnościprzytworzeniunowychinstytucji,wramachruchuniezaleznych, obywatelskichinstytucjikultury.Bibliotekarkaibibliotekarz,jeślisaskuteczni, przypominajaradykalnychanimatorowkultury,albonawetkonspiracyjnychdziałaczykontaktujacychsięzkulturowympodziemiem.

Page 52: Scenariusze przyszłości bibliotek

52

Rok 2030Maria Zielińska (40 lat) niewielka gmina Z., niedaleko Opolajestem dyrektorką niewielkiej biblioteki gminnej i muszę powiedzieć, że mam wraz ze swoimi pracownikami sporo szczęścia. Po latach posuchy, wiecznym remontowaniu dróg, zrobieniu kanalizacji, władze w końcu przydzielają nam przyzwoity budżet.

Nie na wszystko nam starcza, ale dobrze, że biblioteka jest. Bo w gminie obok działa tylko remiza – co zresztą wyszło nam na zdrowie. zgodziliśmy się obsługiwać jej użytkowników za opłatą równą tej, którą płacą nasi mieszkańcy w podatku. zatem mamy i trochę więcej pieniędzy, i więcej czytelników. idę właśnie przygotować do wysłania samochodem porcję książek zamówionych przez internet.

Kiedyś nasze władze niechętnie dawały środki na kulturę. ale po aferze z podatkami mieszkańcy bardzo pilnują, na co idą ich pieniądze. jak radni chcieli nam obciąć fundusze, ludzie ze społecznej rady bibliotecznej poszli na zebranie gminne i zrobili awanturę, że biblioteka musi być. No przyznam się, że trochę ich podpuściłam, a było właśnie przed wyborami...

teraz jest już inaczej – nowy wójt od młodości działa w amatorskim kole digitalizacyjnym i powiedział: „stawiamy na kulturę”.

Dużo nam pomogli przyjezdni. Ludzie uciekają z dużych miast, pracują zdalnie w domu, więc przybyło nam trochę wykształconych i zamożniejszych mieszkańców z dzieciakami. Bo tak to mało kogo by chyba biblioteka interesowała. Fakt, że trochę dostosowujemy do nich program, wolałabym móc więcej robić dla mniej wyrobionych czytelników. ale muszę dbać o tych, którzy nas wspierają – i chyba idzie mi nieźle, na początku miesiąca był koncert orkiestry kameralnej, a jutro kolejne spotkanie „Gotujemy z książek kucharskich”.

Page 53: Scenariusze przyszłości bibliotek

53

probautrzymaniadwudziestowiecznegomodelukontroliprawautorskich orazwzmocnieniagozapomocatechnologiicyfrowychzakończyłasię niepowodzeniem.wramachprzystosowaniasystemuprawnegodozmieniajacejsięrzeczywistościtechnologicznejprawoautorskieulegaznaczacejliberalizacji.

dostępdotreścijestnieograniczonyibardzotani–natyle,zekazdymoze sobienaniegopozwolic.siecstajesięnietylkogigantycznymzasobem, alerowniezplatformaswobodnejwymianyiprzetwarzaniautworow. nawetnajbardziejniszowe,nietypowegustykulturowe,zainteresowanietworczościazodległychkrajowczyepok,moznazaspokoicdziękiusunięciu ograniczeniakosztem,czasemiprzestrzenia.zwolennicyunikalnychnurtow muzycznych,filmowychczyliterackichłatwoodnajdujasiępoprzezsieciwspolnietworzasilnegrupyzainteresowań.

wobecrozkwitukulturysieciowejiprzykurczacychsięśrodkachnafinansowaniepublicznychinstytucjikultury,państwowycofujesięztejsfery.przeztobiblioteki, jakoprzestrzeńpaństwowa,stajasięcorazbardziejzdegradowaneiarchaiczne.trudnoimkonkurowaczzasobamisieci–kazdyobywatelnosiwkieszeniprzepastnabibliotekęwswoimtelefonie.szansadlabibliotekarek ibibliotekarzymogłobybycpełnienieroliprzewodnikaifiltradlacorazbardziejprzepastnejkultury–jednakniedofinansowanieutrudniaprzeprowadzenie takznaczacejreformybibliotekiichmisji.komunikujacymsięprzezinternet wspolnotomzainteresowańbibliotekarzeniemogawięcsłuzycjakoprzewodnicy pokulturze.tylkowniektorychwypadkachbibliotekizostajaprzejęte przeznieformalniegrupypoto,byprzyzaangazowaniuwłasnychśrodkowprzekształcacjewprzestrzeniespotkań„wrealu”.

doroku2030bardzoszybkiinternetjestdostępnydlakazdegoijestpowszechnieuzywany.następujekonwergencjamediowimultimedialnetreściudostępniane wewszystkichmozliwychpostaciachdocierajadouzytkownikowjedynym internetowymkanałem(zapomocaroznychurzadzeńiinterfejsow).

Układ czynników niepewności:

× liberalnysystemochronyprawautorskich

× biernepaństwo,braklubbardzoograniczona interwencja publiczna wsferzekultury

Page 54: Scenariusze przyszłości bibliotek

54

własnościntelektualna,wtymtreścichronioneprawemautorskim,zyskuja naznaczeniujakoźrodłowartościekonomicznej.dostrzegajatoprzemysły kulturyijeszczewdrugiejdekadzieXXiwiekustarajasięzachowacstatusquo. jednaknieudajesięprobaochronystarychmodelibiznesowychzapomoca zaostrzaniasystemuprawautorskich,ograniczajacychmozliwościtechnologii cyfrowych.

pojawieniesięnowychaktorownarynkucyfrowejkultury,stawiajacychbardziej naciagłainnowacyjnościtworzenienowychtreścipoprzezremiksistniejacych, niznaeksploatowanieutworow(ipomysłow),doprowadziłodoprzewartościowaniawprzemysłachkulturyidoreformyprawnej.wypracowanynowymodel regulacjikulturyopierasięnaniskimpoziomieochronywłasnościintelektualnej iopłacieabonamentowej,dziękiktorejtworcyorazpośrednicyotrzymujazwrot podstawowychkosztowwyprodukowaniaidystrybucjitreści.

swobodadostępuiwykorzystywaniaistniejacychutworowrodziniezmierniedynamicznakulturę,ktorawpełniwykorzystujemozliwościnowychtechnologii cyfrowych.liberalnymodelwłasnościintelektualnejstawianaciagłetworzenie nowychproduktow,zamiastchronieniajuzistniejacych.

rosnacy,leczbardzoliberalnyrynekdobrkulturyzachęcaproducentow komercyjnychdoposzukiwanianowychformdotarciadokonsumentow.wszyscykonkurujazewszystkimi.producenciidystrybutorzykomercyjnimuszasięmierzycztworcamiamatorami,ktorzywalczaotosamo–uwagęiczasodbiorcow. producencikomercyjniwygrywaja,jeślichodziozaspokajaniemasowychgustow,amatorzyitworcyniezaleznitrafiajawkulturowenisze.towłaśniekonkurencjaorazpodaztreścibezpłatnychwymuszajanapodmiotachkomercyjnychniskiecenylubwręczudostępnianiekulturywotwartymdostępie(izarabianienaprzykład nakoncertach).

wrazzdorastaniempokoleńznajacychodnajwcześniejszychlattechnologie cyfrowewzrastłoznaczeniepolitycznecyfrowychkompetencjiorazwaga problemu,jakimbyłowykluczeniecyfrowepokoleniaseniorow.jednakrosnacadostępnośctreści,dynamicznerynkikulturoweorazaktywnoścamatorowdoprowadziłypaństwodoprzeświadczenia,zeinstytucjepubliczneniesa niezbędnedozapewnieniadostępudokulturyiaktywnościobywateli. wrezultacie,biernepaństwoznaczacoograniczyłoswojezaangazowanie wsferękultury.

zasprawarewolucjicyfrowejuczestniczeniewkulturzestałosiępowszechne itanie.dziękiszerokodostępnemuinternetowizzasobowkulturymozna korzystaczawszeiwszędzie.wdomeniecyfrowej–zadarmolubzaniewielkiepieniadze–moznaznaleźcniemalwszystko,odliteraturypofilmyigry komputerowe.Bibliotekipustoszeja,bopocoznichkorzystac,skorowszystko jestwsieci?technologiepełniarolę,ktorawcześniejpełniłyinstytucjepubliczne.

nadodatekopuszczoneprzezpaństwoinstytucjeniemajaśrodkow, abykonkurowaczcyfrowymtsunami.coztego,zenamodernizacyjnejfali latdwudziestychudałosięzdobycśrodkiiinwestowacwinfrastrukturę.Bibliotekiodnowiono,wyposazonowkomputeryiterminaleinternetowe.terazstajasię jednakniepotrzebne–sajednymzwielumiejsc,wktorychmoznakorzystac zdostępnychglobalnietreści.

dlategobibliotekisazamykanejednapodrugiej,anajlepiejradzasobieinstytucjeznajdujacesięwmałychgminach,gdzieczęstopełniafunkcjęjedynegoośrodkakultury.oileniemogakonkurowacswoimizasobami,tojednakcosprawniejsi irzutcyszefowiebibliotekwidzaswaszansęwanimowaniulokalnegozycia kulturalnego.winternecie,owszem,jestwięcejtreści,jednakniezapewni onkontaktuzzywaosoba:pisarka,piosenkarzemczyinnymtworca, częstolokalnym.

Page 55: Scenariusze przyszłości bibliotek

55

nadziałalnoścanimacyjnatrzebaoczywiściemiecfundusze,aśrodkizbudzetugminywystarczajazazwyczajjedynienapokryciekosztoweksploatacyjnychbiblioteki.jakpłacichonoraria?Moznarozwijacofertękomercyjna:organizowacimprezybiletowane,poszukiwaclokalnychsponsorow.

wniektorychgminachudajesięwytworzyczdrowysnobizmlokalnychelit, dlaktorychbibliotekastałasięrodzajemekskluzywnegoklubu–ktozniego korzysta,zyskujelegitymacjęprzynaleznościdolepszejczęścispołeczeństwa, doelity.jednakosobyzagrozoneanalfabetyzmemkulturowymniedotra dobiblioteki,ktorejbrakśrodkow,byzaproponowacimodpowiednia darmowaofertę.

drugamozliwaskrajnościajestmodelbibliotekigotowejodejścdalekoodswojej misji,abysięutrzymac.Miejscatakiesabardziejatrakcyjneiprzystępne, wniewielkimstopniuprzypominajajednakbiblioteki.

wobuwypadkachwalczacaoprzetrwaniebibliotekatracijednakswojenajwazniejszespołecznefunkcje.jeślibowiemprzetrwa,musiobsługiwacpotrzebęprestizulokalnychelit.jeślizaśchodziodziałalnośckulturalna dla„mas”,pozostajepopulistyczneschlebianiegustomiorganizowanieimprezzdolnychwygracswaatrakcyjnościazofertatelewizjiiinternetu.Funkcja kulturotworczabibliotekizanika,nawetjeślinieprzestanieistniecmiejscenoszacetakanazwę.

rolabibliotekarekibibliotekarzysprowadzasięwtymmodeludofunkcji animatorowkultury,menedzerowzmuszonychdonierownejwalkiouczestnikow iśrodki.ichrolaspołecznaiautorytetosobowyzostajawyeliminowane,zastapione przeztechnologie.

wszystkietradycyjnefunkcjebiblioteksabowiemwydajniejrealizowane przezglobalnetechnologiecyfrowe.Funkcja,ktoranadalmozespełniac bibliotekarzjestrolaprzewodnikapoświeciekultury.jednaksiecobokutworowoferujeniezliczonerekomendacje,recenzjeialgorytmyselekcjitreści.

tylkowniewielumiejscachudajesięcharyzmatycznymbibliotekarkom ibibliotekarzomprzyciagacdoswojejinstytucjiuzytkownikowsiławłasnego gustuirekomendacji.wtychmiejscachbibliotekarzestajasięosobamibudujacymispołecznoścuczestnikowkultury–świadomiewykorzystujaczasobysieciowe,alewpołaczeniuzatutem,jakimjestlokalnaprzestrzeńkultury.

Page 56: Scenariusze przyszłości bibliotek

56

Rok 2030Anka (13 lat) średniej wielkości miasteczko na PodlasiuDziś weronika dała znać na sieci, że na wtorek udało się uzbierać siedmioosobową grupę na zajęcia tańca. w okolicy nie ma zbyt wiele dziewczyn w moim wieku. Opłacamy małą salę w bibliotece w centrum, gdzie uczymy się tych modnych, zakręconych układów wprost z filmików ściąganych na bieżąco z portali wideo. Potem, jak się nudzimy, to czasem w barze biblioteki bawimy się w karaoke. Dobrze, że udało się na wtorek, bo w kolejnych dniach wszystkie sale rezerwuje klub seniorów. mają płatne kursy jakiejś jogi, relaksacji czy zdrowego odżywiania. Czasem są też dla nich zajęcia z tymi fajnymi chłopakami z ostatniej klasy. Dorabiają sobie pokazując, jak się ściąga filmy i najnowsze gry z fińskich serwisów wymiany plików.

Na naszym portalu bibliotecznym jest ostatnio trochę zamieszania wokół czytania na głos – z prawdziwych książek, całych rozdziałów! to najnowsza oferta biblioteki, podobno w tej sali na zapleczu mają mnóstwo egzemplarzy do przejrzenia. jeszcze nie wiem, czy będzie nam się chciało na to zajrzeć. sama to bym książki raczej nie dotknęła, ale posłuchać może być fajnie. jeśli nie zbierze się odpowiednia liczba chętnych, książki będą wyprzedawać. może łatwiej będzie wtedy wynająć salę na tańce. Przedtem było więcej sal, ale w zeszłym roku połowę budynku wykupił bank kredytowy.

Page 57: Scenariusze przyszłości bibliotek

57

Page 58: Scenariusze przyszłości bibliotek

58

doktorsocjologii,dyrektorcentrumcyfrowegoprojekt:polska,think-and-do-tankubudujacegowpolscecyfrowespołeczeństwoobywatelskie.członekzespołu doradcowstrategicznychprzyprezesieradyMinistrow,odpowiedzialnyzakwestiedotyczacerozwojuspołeczeństwacyfrowego.wspołautorraportu„polska2030”.koordynatorcreativecommonspolska,projektuwdrazajacegootwartemodeleprawaautorskiego.ekspertwzakresiesocjologiiinternetu,społecznych ikulturowychskutkowwykorzystaniatechnologiicyfrowychorazotwartychmodeliprodukcjiwiedzyikomunikacji.

dziennikarz,publicysta,pisarz.pracujewredakcjitygodnika„polityka”.wykłada wcollegiumcivitaswwarszawie(jestkierownikiemośrodkaBadań nadprzyszłościa)iwcentrumnaukspołecznychpolskiejakademiinauk. zajmujesięgłownietematykacywilizacyjna,atakzewpływemrozwojunauki itechnikinakulturęorazzyciespołeczne,polityczneigospodarcze.odwielulatjestzaangazowanywprogramybadawczetypuforesight–byłczłonkiempaneluGłownegonarodowegoprogramuForesightpolska2020orazprogramu„kadry dlanowoczesnejgospodarki”.uczestniczyłwprogramieregionalnym„pomorze2025”. jestautoremksiazek:zatruta studnia. Rzecz władzy i wolności(w.a.B.,2002), antymatrix. Człowiek w labiryncie sieci (w.a.B.,2004)orazmiłość, wojna, rewolucja. szkice na czas kryzysu (w.a.B.,2009).oprocz„polityki”publikuje w„przegladziepolitycznym”,„krytycepolitycznej”,„kulturzewspołczesnej”, „Mobileinternet”.prowadziblogantymatrix–http://bendyk.blog.polityka.pl.

socjolog,absolwentuniwersytetuwarszawskiego.wlatach2005–2008pracowałjakoredaktorwdzialepublicystyki„Gazetywyborczej”,awcześniej(2003–2005)jakobadaczwpracowniBadańspołecznych.Brałudziałwbadaniachprzedwyborczych ibadaniachexit-pollwpolsce(2003–referendumeuropejskie,2004,2005i2007)orazwroku2005naukrainiepodczaspomarańczowejrewolucji.

absolwentkafilozofiiorazsocjologii,adiunktnawydzialehumanistycznym uniwersytetuMikołajakopernikawtoruniu.stypendystkaFundacjinarzecznaukipolskiej(2005)orazFundacjiFulbrighta(2006–2007).zajmujesięfilozofianauki,socjologiawiedzynaukowej,studiaminadnaukaoraztechnologia,filozofiajęzykaifilozofiawspołczesna.autorkaksiazeksocjologia wiedzy w Biblii (nomos,2003)orazObraz, który nas zniewala. współczesne ujęcia języka wobec esencjalizmu i problemu referencji(universitas,2007).

Page 59: Scenariusze przyszłości bibliotek

59

absolwentdziennikarstwauniwersytetuwarszawskiego.pracujewredakcji tygodnika„polityka”.wcześniejmiędzyinnymiw„Machinie”,„cityMagazine” i„przekroju”.zajmujesięmuzykaikulturawspołczesna.jestautoremksiazki wyż nisz. Od alterglobalistów do zośkarzy. 55 małych kultur (znak,2010) orazseriisłownikownajmłodszejpolszczyznywydawnictwaznak.wspolnie zjackiemhawrylukiemtworzyduetradiowyhch.

medioznawca,adiunktwszkolewyzszejpsychologiispołecznej,redaktor kwartalnika„kulturapopularna”.jegozainteresowaniaogniskujasięnaprzecięciuzjawiskkulturywspołczesnejimediowcyfrowych.

historykliteraturypolskiejXXiXXiwieku,eseista,tłumacz,krytykliteracki. wspołzałozycielzakładuantropologiiliteraturynawydzialeFilologiipolskiej uniwersytetuadamaMickiewiczawpoznaniu.członekjurynagrodyliterackiejnike(1997–2001;powtornieod2011),nagrodypoetyckiejsilesius(2008–2010) orazkonkursunapolskidramatwspołczesny–Metaforyrzeczywistości.autor ponaddziesięciuksiazek,międzyinnymi:Ślady przełomu. O prozie polskiej 1976-1996 (wydawnictwoliterackie,1997),Powrót centrali. Literatura w nowej rzeczywistości (wydawnictwoliterackie,2007),Polska do wymiany: późna nowoczesność i nasze wielkie narracje (w.a.B.,2009).wkrotceukazesięjegoksiazka:Resztki nowoczesności. Dwa studia o literaturze i życiu.

absolwentstudiowdoktoranckichwinstytuciestosowanychnaukspołecznych uniwersytetuwarszawskiego,socjolog,wykładowcaakademicki,trener. jestpracownikiemnaukowyminstytutuBadańedukacyjnych(zespołBadań nauczycieli).wspołpracowałzwielomaorganizacjamipozarzadowymi orazadministracjapubliczna(m.in.narodowaagencjaprogramuMłodziez wdziałaniu,Ministerstwemedukacji,narodowymcentrumkultury,Fundacja im.stefanaBatorego,amnestyinternational,stowarzyszeniemklon/jawor, instytutemsprawpublicznych,polskaakademianauk).zajmujesięantropologiaisocjologiaedukacji,funkcjonowanieminstytucjipublicznychitrzeciegosektora,ewaluacjaprogramowspołecznych,edukacyjnychikulturalnych.

poeta,publicysta,propagatorideiwolnejkultury.jestprezesemFundacji nowoczesnapolskadziałajacejnarzecznowoczesnejedukacjiorazrozwojuspołeczeństwainformacyjnego.zainicjowałpowołaniekoalicjiotwartejedukacjiijestprzewodniczacymjejprezydium.nalezydozespołukrytykipolitycznej.opublikowałtrzytomikipoetyckie:bólion w kostce(lampaiiskraBoza,1997), poczytalnia (lampaiiskraBoza,2000)imnemotechniki (wydawnictwokrytyki politycznej,2008).

absolwentwydziałuFilozofiikatolickiegouniwersytetulubelskiegoorazstudium podyplomowegopolitechnikiślaskiejdotyczacegosiecikomputerowych iadministracjisystemamikomputerowymi.wicedyrektorBibliotekiślaskiej,przewodniczacyzespołukoordynacyjnegoślaskiejBibliotekicyfrowej.

Page 60: Scenariusze przyszłości bibliotek

60

od2010rokutrenerwcentrumkompetencjiwzakresiedigitalizacjimateriałowbib-liotecznychBibliotekinarodowej.odczternastulatzajmujesię–wwymiarzepraktyc-znym–informatyzacjabibliotekidigitalizacjazbiorow.jestautorem ikoordynatoremwieluprojektowdigitalizacyjnych,międzyinnymispołecznej pracownidigitalizacji(2007)orazślaskiejinternetowejBibliotekizbiorow zabytkowych(od2008).inicjatoriwspołautorserwisowBiblioteka 2.0 promujacychstosowanienowychtechnologiiwbibliotekarstwie.uczestnikwizytystudyjnejwusawramachprowadzonegoprzezdepartamentstanuusa programuinternationalVisitorleadershipprogram(library&information science,2010).

absolwentwydziałuhumanistycznegouniwersytetuGdańskiegoorazstudiow MasterofBusinessadministration.od2003rokudyrektorBibliotekielblaskiej im.cypriananorwida,członekkrajowejradyBibliotecznej.zrealizował wieleprojektowspołecznychikulturalnychzudziałempodmiotowpaństwowych,samorzadowychigospodarczych,międzyinnymiprojekt„rewitalizacja centrumkulturalnegostaregoMiasta;rozbudowaimodernizacjaBibliotekielblaskiej”.w2007rokuuhonorowanyodznaka„zasłuzonydlakulturypolskiej”.

zwykształceniapolonistka,obecniedyrektorkaMałopolskiegoinstytutukultury wkrakowie.załozycielkaipierwszaredaktorkanaczelnakwartalnika„autoportret.pismoodobrejprzestrzeni”.Żywozainteresowanafunkcjonowanieminstytucji kulturywpolsce.

dziennikarz,publicysta,jedenzzałozycielipołrocznikaspołeczno-politycznego„lewanoga”.od1997pracujew„Gazeciewyborczej”.zajmujesięwspołczesnymprzemysłemrozrywkowym,kulturapopularnaorazcyberkultura.autorksiazek Co to są sepulki? wszystko o Lemie (znak,2007)orazameryka nie istnieje (pascal,2010).prowadziblogekskursje w dyskursie–http://wo.blox.pl.

pracowniknaukowyinstytutusocjologiiuniwersytetuwarszawskiego,członkinizespołupracownikapitałuspołecznego(pekaes),wspołtworczyniinnowacyjnegoprojektuspołecznego2012.specjalizujesięwbadaniachdotyczacychroli kościołaireligiiwsferzepublicznej,kapitałuspołecznegowspołeczeństwach postkomunistycznych,atakzewbadaniachewaluacyjnychistrategicznych dlainstytucjipolitykispołecznejoraztrzeciegosektorawpolsce. wlatach2006–2007stypendystkainstytutuszwedzkiegowramachVisby programmescholarship,programudlamłodychbadaczyzeuropyśrodkowo-wschodniej.

architektka,absolwentkapolitechnikiwarszawskiejiÉcoled'architecture deBretagne.od2007rokuprowadziwłasnapracownię.wykładanastudiach sztuka/przestrzeńpubliczna/demokracjawszkolewyzszejpsychologiispołecznej wwarszawie,atakzegościnniem.in.warchitectureFoundationorazchelsea collegeofart&designwlondynie,Muzeumsztukinowoczesnejwwarszawie. jejprojektyiinstalacjeprezentowanom.in.wFundacjiBęczmiana,zachęcie narodowejGaleriisztuki,centrumsztukiwspołczesnejwwarszawie,chelsea collegeofart&designwlondynie.interesujesięprzestrzeniaminastyku architektury,sztukiinauki,awszczegolnościnowymistrategiamiurbanistycznymi isposobamiwspolnegodziałaniawprzestrzenipublicznej.autorkaksiazki warszawa jako struktura emergentna. w2011rokuwrazzagnieszkakurantzrealizowałainstalacjęemergency exitna12.MiędzynarodowymBiennale architekturywwenecji.

Page 61: Scenariusze przyszłości bibliotek

61

× Britishlibrary,2010,2020 Vision,url:http://www.bl.uk/2020vision(dostęp30.09.2011).

× librarycouncilofnewsouthwales,2009,the Bookends scenarios. alterna-tive future for the Public Library Network in Nsw in 2030,url:http://www.sl.nsw.gov.au/services/public_libraries/publications/docs/bookendsscenarios.pdf(dostęp30.09.2011).

× cisco.2010.the evolving internet,1.url:http://newsroom.cisco.com/2010/ekits/evolving_internet_GBn_cisco_2010_aug_rev2.pdf(dostęp30.09.2011).

× departmentforculture,Mediaandsport,Framework for the Future Librar-ies, Learning and information in the Next Decade,url:http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/+/http://www.culture.gov.uk/reference_library/publica-tions/4505.aspx/(dostęp30.09.2011).

× dukaj,j.,2010,Biblioteka bez granic,tygodnikpowszechny,url:http://tygod-nik.onet.pl/30,0,51919,biblioteka_bez_granic,artykul.html(dostęp30.09.2011).

× Freyt.,2006,the Future of Libraries,url:http://www.futuristspeaker.com/2006/11/the-future-of-libraries(dostęp30.09.2011).

× localGovernmentGroup,2011,Future libraries. Change, options and how to get there,url:http://www.mla.gov.uk/news_and_views/press_releases/2011/re-port_on_future_libraries(dostęp30.09.2011).

× theeuropeanForesightplatform(eFp),url:http://www.foresightplatform.eu/

× theeuropeanForesight.url:http://forera.jrc.ec.europa.eu/projects.html

× theFor-learnonlineForesightGuide,url:http://forlearn.jrc.ec.europa.eu/guide/0_home/index.htmscenarios:anexplorer’sGuide.url:http://www.shell.com/home/content/aboutshell/our_strategy/shell_global_scenarios/scenarios_explorers_guide/

× narodowyprogramForesightpolska2020,url:http://foresight.polska2020.pl/cms/pl/index.htmlprojekt„scenariuszeitrendyrozwojowewybranych technologiispołeczeństwainformacyjnegodoroku2025”:.url:http://www.it. foresight.pl/index.php?s=page&name=main

× institutefortheFuture,url:http://www.iftf.org/

× theoecdinternationalFuturesprogramme,url:http://www.oecd.org/department/0,3355,en_2649_33707_1_1_1_1_1,00.html

× listathinktankowzainteresowanychplanowaniemprzyszłościprzygotowana przezoecd,url:http://www.oecd.org/document/26/0,3746,en_2649_33707_20631514_1_1_1_1,00.html

× theworldFuturesstudiesFederation(wFsF),url:http://www.wfsf.org/

× randFredericks.pardeecenterforlongerrangeGlobalpolicyandtheFuturehumancondition,url:http://www.rand.org/international_programs/pardee.html

Page 62: Scenariusze przyszłości bibliotek

62

thegoaloftheprojectnamed“libraryfuturescenarios”wastoemploy theforesightmethodologytoconsiderthepossibledirectionsofdevelopment ofpubliclibrariesinpolandoverthenext20years.theassumedtimeperspectivewasuntil2030,whichononehandallowstheinclusionoflong-termchanges, andontheotherhandiscloseenoughtoenablerealisticforecastingoftheshape oflibraries.

theprojectemployselementsoftheforesightmethodology,butdoesnotimplement itfullyinthestudy.thescenariosaretheresultofcombiningthevisions ofasmallerthanusualgroupofpeople,witharoundadozenexpertsparticipatingintheproject.wealsoappliedasimplifiedstatisticalapparatus,basedonone simplesurvey.nonetheless,weappliedthebasicprinciplesofthetraditional foresightmethodology:combiningofindividualperspectives,andthescenariomethodbasedonidentifyingkeytrendsanduncertaintyfactors.themainanalytical workwascarriedoutduringtwoday-longworkshops.thiswassupplemented byanexploratoryquestionnairestudyamongparticipantsoftheworkshops andlibrarianstakingpartinthelibrarydevelopmentprogram.

weinvitedtotheprogramexpertsofvariouscompetenciesinvolveddirectly inlibraryscienceaswellasareasthatprovidecontextforlibraryactivities. theteamconsistedoflibrarians,sociologists,journalists,communityactivists, mediaexperts,aspecialistinpolishstudies,aphilosopher,anarchitect, amuseologistandadirectorofaregionalculturalinstitution.

The project involved the following consecutive stages:

defining the basic functions of the library, necessarytounderstand thenewwaysinwhichthesefunctionswouldberealizedinthefuture, andtoidentifyalternativeinstitutionsthatcouldfulfillthesameroles (assupportersorcompetitors).thesefivebasicfunctionsinclude:archiving andcollecting,providingaccesstoculture,informationandknowledge;cataloging,organizingandselectionofcollections;creatingpublicspaces;equalizingopportunity.

identifying trends that influence the shape of society and culture, includinglibrariesinparticular,butalsobooks,theirroleincommunity andtheirshiftinform-overaperiodof20years,followedbydefining thedirectionandintensityofchange.sixkeytrendsidentifiedintheprojectincluded:the“googlesation”ofculture,acultureofexcess,crisisofculturalfilters,theendofthebookculture,theagingofsociety,andthetransitionfromthecultureofinstitutionstothecultureofamateurs.thereport alsopresentsanumberofadditionaltrends.

selection of key trends which are also uncertainty factors because itwasimpossibletounambiguouslydefinetheircharacter.twosuch factorsservedastheaxisfordescribingfourlibraryfuturescenarios. thefirstfactoristhescaleandmodeofstateinterventioninculture, theimplementationofthepublicmissioninthisarea,andthesupport providedtopublicinstitutionsofculture.theseconduncertaintyfactor istheshapeoftheintellectualownershipsystem,primarilytherestrictivenatureofcopyrightlawandthelevelofitsenforcement.

formulating library future scenarios: alternativevisionsdepending onhowthetwokeyuncertaintyfactorscomeintoplay.ofthefourpossiblescenarios,wefocusedonthree,discardingthemostoptimisticone. thisisbecauseweassumedthatthepurposeoftheexerciseofimagining thefutureoflibrarieswasprimarilytoidentifychallengesandconsequencesofcertaindecisionsmadetoday.ineachscenario,wewereinterested intheshapeandnatureoftheentirelibrarysystem,butmainlyinthevisionofatypicallibrarythatconstitutesthebuildingblockofthesystem.

Page 63: Scenariusze przyszłości bibliotek

63

thelibraryfuturescenariosareabstractions,idealrepresentationsofsituations thatwillprobablyneverfullyoccur.thisexaggerationandpresentation ofdifferentvariantsofeventsinextremeformenablesabetterunderstanding oftheconsequencesofactiontakenandthechangesthatawaitus.

The Cornucopia ismerelyanoutlineofanoptimisticscenariounderwhichlibrariesononehandbenefitfromgeneroussubsidiesfromthestate,whichacknowledgestheroleofcultureandlibraries,andhasfundsforinvestments(forexample fromtheexploitationofvaluableshalegasdepositsrecentlydiscoveredinpoland).thegoodfinancialsituationoflibrariesmayalsoresultfromtheacknowledgment oftheirrolebylocalgovernmentsthatwillprovideamplefinancingonthelocalscale,andwillcooperatewithcommunitiesawareoftheimportanceofculture. ontheotherhand,theliberalcopyrightsystemdoesnotrestrictlibraryactivity,enablingthemtofullyutilizethepotentialofdigitaltechnologiesthroughcopyingandprovidingaccesstoculturalassets. thissituationdoesnotpresentthelibrarieswithseriouschallenges–theyenjoyimmensefreedomanditiseasytodefend(orstrengthen)theroleoflibraries intheculturalecosystem.

Page 64: Scenariusze przyszłości bibliotek

64

inafuturewhereintellectualpropertyisstronglyprotected,butatthesametimethestateisdeterminedtocareforthesphereofculture,participationinculturepredominantlydependsonpubliclyguaranteedaccesstocontent.

theinternetceasestobeasourceofeasyaccesstoculture.althoughallcontenthasbeendigitized,itisallavailableforacharge,beitasingleuse(foreach instanceofaccess),orsubscription-based(permanentaccesstocommercialplatformsofferingdigitalcontent).librariesarecoveredbymodernization programsandbecomeuniqueplacesoffreeaccesstocontent.thelawconcerning mandatorycopieschanges,andmandatorycopiesareprovidedtoalarger numberoflibraries.additionally,thislawnolongerappliesjusttobooks, butalsocoversmusicandfilm.

librariesbecomecenterswherecopyrightsareexercised.allcontentprocessingisbasedexclusivelyonlibraryresourcesunderstrictsupervisionofthepersonnel. Mechanismsofcontrolanddemandsamplingadoptedfromthecommercialsphereenabletheprecisedefinitionofapubliclysupportedcanonwhichis consistentwithaverageduserdemand.however,librariescannotafford tooffertotalityofculturalresources.anotherseriousproblemisthepoliticizationofresources–contentthatthestateconsidersdangerousisbanned.however,themajorityofusers,beinggivenaccesstoasufficientlybroadandattractive offer,failtonoticethattheyarebeingmanipulated.

inafuturewhereintellectualpropertyisstronglyprotected,butthestate- exhaustedbyaprotractedfinancialcrisis-haswithdrawnfromthesphere ofcultureanddoesnotsupportpublicinstitutions,participationinculturedependsoncommercialentities.

thestateacceptsatfacevaluethattheinvisiblehandofthemarketisthebest atregulatingeverything.participationinculturedependsontheconsumer’saffluence.supplyandpriceisregulatedbydemand.Massproductsarenotonlylightandeasyinreception,butalsocheapandconvenientlyaccessible.Morecomplexoruniquecontentcommandsexorbitantprices.

withoutstatefunding,librariesdrifthelplesslytowardsprogressingdegradation,notonlyofcollections,whichagequickly,butalsooftheirinfrastructure.inashorttime,theybecomecompletelyabandoned.thecommercialalternativethatfillsinthevoidleftoverbythelibraryareplacesresemblingcoffeeclubswitharelativelypoorculturaloffering.therearesomegrassrootsmovements,buttheydependontheabilityoflocalcommunitiestoorganizetheirowninstitutions.inconsequence,societybecomesincreasinglydependentoneasilyaccessibleentertainmentculturewhichdoesnotrequireanythought.

Page 65: Scenariusze przyszłości bibliotek

65

attemptstomaintainthetwentiethcenturymodelofcopyrightcontrolandreinforceitthroughdigitaltechnologieshasfailed.aspartofadaptingthelegalsystemtothechangingtechnologicalreality,copyrightissignificantlyliberalized.

accesstocontentisunlimitedandverycheap,totheextentthateveryonecanaffordit.theinternetbecomesnotonlyagiganticresource,butalsoaplatformforthefreeexchangeandtransformationofworks.eventhemostniche,unusualculturaltastes,interestinworksfromfarawaycountriesordistanterasofculturalheritagecanbesatisfied,sincecost,temporalandspatialbarriersnolongerexist.Fansofuniquecurrentsinmusic,filmorliteraturelocateeachotherquicklyviathenetandcreatestronginterestgroupstogether.

withtheflourishingofthisnetworkedculture,andwiththeshrinkingfundingforpublicinstitutionsofculture,thestatewithdrawsfromthissphere.thiscausesthelibrariestobecomeincreasinglydegradedandarchaicaspublicspaces.theycannotcompetewiththeresourcesoftheinternet,aseveryonecarrieswiththemavastlibraryintheirtelephone.theopportunityforlibrarianswouldbe tobecomeguidesandfiltersinanever-increasingpoolofculture,butinsufficientfundinghinderssuchasignificantreformoflibrariesandtheirmission.librarianscannotserveasguidestoculturetocommunitiesofinterestcommunicatingontheinternet.onlyinsomecasesarelibrariesacquiredbyinformalgroupstotransformthem,usingprivatefunding,intoreallifemeetingplaces.

Page 66: Scenariusze przyszłości bibliotek

66

Page 67: Scenariusze przyszłości bibliotek

67

polsko-amerykańska Fundacja wolności jest partnerem Fundacji Billa i Melindy Gates wprzedsięwzięciu,ktoremaułatwicpolskimbibliotekompublicznymdostępdokomputerow,internetu i szkoleń.programrozwojuBibliotek jest realizowanywpolsceprzezFundację rozwojuspołeczeństwainformacyjnego.

Page 68: Scenariusze przyszłości bibliotek

68