Dini Aratrmalar, Ocak - Haziran 2019, Cilt : 22, Say: 55, ss. 181-212 DOI: 10.15745/da.545843 Gönderim Tarihi: 28/03/2019 Kabul Tarihi: 05/06/2019 Yaymlanma Tarihi: 15/06/2019
Öz Hristiyan hayatnn ana unsurunu “sa” oluturmaktadr. Bundan dolay
Hristiyanlk; sa ekseninde olumu bir din eklinde alglanmaktadr. Bu alg, sa’nn doumundan diriliine kadar hem Hristiyan inancnda, Kutsal Kita- bnda ve ibadetlerinde hem de konografide kendisini açkça göstermektedir. Çünkü Hristiyanlara göre sa’nn doumu, insanolunun kurtuluunun balan- gç noktasn oluturmaktadr. Bu doum, Hristiyanlkta bir süreç dahilinde, “Noel” adyla bayram olarak kutlanmakta ve konografide de sahnelenmekte- dir. Böylece sa’nn doum sahnesi, konografide en önemli ikonalar hatta on iki yortu (dodekaorton) ikonalar arasnda yerini almaktadr. Hristiyanlkta büyük bir önem tayan sa’nn doumunun, ikonografide yorumlanmasn ortaya koyan bu makalede; ikona ile ilgili kavramlarn analizi yaplmaktadr. Bu analizler ve bilgiler balamnda Hristiyan hayatnda önemli yer tutan ve “sa’nn Doumu” ansna bir bayram niteliinde kutlanan “Noel”e ve onun ikonografik açdan deerlendirilmesine yer verilmektedir.
Anahtar Kelimeler: kon, konografi, Bayram, sa, Noel
• 181
Mehmet Alparslan KÜÇÜK*
* Doç. Dr., Ankara Hac Bayram Veli Üniversitesi Turizm Fakültesi, Seyahat letmecilii ve Turizm Rehberlii, makkck@gmail.com ORCID: 0000-0002-4845-2538
Atf/Cite as: Küçük, M . (2019). sa’nn Doumu-konografi likisi Üzerine. Dini Aratrmalar, 22 (55 (15): 181-212. DOI: 10.15745/da.545843
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 182 •
A Study on the Relationship between the Birth of Jesus and Iconography Abstract
“Jesus” constitutes the main element of Christian life. Therefore, Christianity is perceived as a Jesus-centered religion. This perception, from the birth of Jesus to his resurrection, clearly reveals itself both in the Christian faith, Christian worship and Iconography. Because, according to Christians, the birth of Jesus is the beginning of the salvation of mankind. The birth of Jesus, which contains a process, was celebrated as a Christmas Festival in Christianity. Christmas is a combination of the words “Noiono, Noio, Neos” and the concepts “hed, hel, Helios”. These words mean “first day, new day of the month” or “new sun”. Today, Christmas has an important place in Christian life as folkloric. In this component, Santa Claus, pine tree and turkey have an important role. The birth of Jesus was reflected in iconography. The birth scene of Jesus was included in the iconography, and it was one of the icons of the twelve yortou (dodekaorthon). In this context, icons are important for Christians especially in Orthodox Church. In the iconography the birth of Jesus have the birth of Mary, the visit of Elizabeth, the dream of Joseph and the angel to Joseph, the census, the birth of Jesus, the good news of the shepherds and the worship of Kings. The concepts related to icons within these stages were analyzed. In this article, the importance of birth of Jesus in Christian life and iconography is revealed. Then, the birth of Jesus as a holiday has been discussed. And this birth was interpreted in iconographic terms.
Keywords: Icon, Iconography, Holiday, Jesus, Christmas.
Summary In Christianity, Jesus is a very important figure both in iconography and
worships. Therefore, Christianity is perceived as a Jesus-centered religion. This perception, from the birth of Jesus to his resurrection, clearly reveals in the Christian faith, Christian worship, and Iconography. Because, according to Christians, the birth of Jesus is the beginning of the salvation of mankind. He is a role model for Christians. Almost all elements of the life of Jesus were found in Christian life as well as in iconography. Indeed, the birth of Jesus, which contains a process, was celebrated as a Christmas Festival in Christianity. This festival was reflected in iconography. Thus, the birth scene of Jesus was included in the iconography, and it was one of the icons of the twelve yortou (dodekaorthon). He became a “Milad” with his birth as the son of God. Therefore, the birth of Jesus is the beginning of the calendar.
• 183Mehmet Alparslan KÜÇÜK
The birth of Jesus, is important in Christian life and iconography. Because, the birth of Jesus as a universal event has become a festival (Christmas) in the Christian life. According to this, Christmas is a celebration for the birth of Jesus. Christmas is a combination of the words “Noiono, Noio, Neos” and the concepts “hed, hel, Helios”. Meaning of these words are “first day, new day of the month” or “new sun”. However, allegedly, Christmas is a form of ancient pagan culture adapted to Christianity. Christmas, today, holds an important place in Christian life as folkloric. In folkloric understanding, symbolic elements such as gift, Santa Claus and Pine Tree have taken its place in today’s world. The Western Church celebrates the birth of Jesus on December 25 and Epiphany on January 6. The Eastern and Gregorian Armenian Church celebrates the birth of Jesus on January 6. Christmas is a process involving festivals such as “Advent” or “waiting for Christmas”, “Christmas holiday”, “commemoration of the Holy Innocents”, “Holy Family Holiday”, “circumcision of Jesus”, “The Holy Name of Jesus”, “Epiphany”, “Light Festival”. Advent (Adventus), which is one of these holidays, means “arrival” as a word. Christmas is a feast with versatile practices.
The birth of Jesus is also important in iconographic context. Icons are of great importance especially for Orthodox Christians. The concept of icon comes from the Greek words “eikon, eikein”. It is the depiction of the holy person, the event or the object as a means of prayer for the purpose of explaining the religious truth. Iconography consists of the words icon and “graphy” (grafi). Graphy word derives from the verb “graphein”, which means “writing”. Icon means image and painting. According to this, icons are sign that events or objects that are of value in Christian life. “Jesus” is important in Christian life. As the main theme of the Christian scriptures, Jesus is the most important figure of Christian iconography. The starting point of this figure is the “birth”. In the iconography the birth of Jesus have the birth of Mary, the visit of Elizabeth, the dream of Joseph and the angel to Joseph, the census, the birth of Jesus, the good news of the shepherds and the worship of Kings. In Iconography is showed Jesus as a savior with symbols such as “shepherd, fish” or “IC-XC, XP, Alpha and omega”.
According to Genesis Iconography, God sends Gabriel to the city of Nazareth in Galilee to Mary. The angel heralds the birth of Jesus. Mary goes to Elizabeth and stays there for three months. Mary’s belly swells up and returns home. Joseph suspects her. But the angel appears to him. Gabriel says him that Mary is innocent. In the meantime, King Caesar Augustus (Ogust) publishes
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 184 •
edicts for a census for all Roma people. Yusuf and Mary go to Jerusalem. On the way back, Mary has an ache and Joseph puts her in the Cave. Yusuf comes back with midwife or midwives and they witness miracles. So the birth occurs in the cave. In iconography, The cave is dark as a symbol of the world’s atrocities. In the nativity scenes, Jesus is in the cradle in a bandage. Because Jesus will die for humanity. In the icons, Yusuf is portrayed thoughtfully and anxiously. Also, the ox and the donkey are depicted at the head of Jesus. This depiction is based on Isaiah 1:3. On the top is seen star. In the icons there is a scene where the angel appears to the shepherds and worship of kings.
As a result, the birth of Christ as a holiday, has an important place in Christian life and Iconography.
Giri Hristiyanlkta sa, hem ikonografi hem de inanç ve ibadet uygulama-
lar bakmndan çok önemli bir figürdür. Hristiyanlara göre, ikonalarda da resmedildii gibi sa, doumu ile dünyay aydnlatm hatta “insanolunun kurtuluu”nun balangcna vesile olmutur. Bir rol model olarak sa’nn ha- yatna dair hemen hemen tüm unsurlar, hem bayram olarak Hristiyan yaa- mnda hem de ikonografide kendisine yer bulmutur. sa’nn hayatndaki tüm unsurlar gibi doumu da hem ikonografide konu edilmi hem de tarihsel süreç içerisinde Hristiyan inanç ve ibadet uygulamalarnda “Noel” ad ile yaatl- mtr/yaatlmaktadr. Bu noktada makalemizde, öncelikli olarak ikona ile ilikili kavramlar irdelenmitir. Daha sonra Hristiyanlkta bir bayram nitelii- ne kavuan “Noel”in tanm, tarihsel süreci ve dini ritüel noktasnda konumu genel hatlaryla ele alnmtr. Ayrca bayram olarak kutlanan Noel’in, temel unsuru olan sa’nn doumu, ikonografik balamda ve betimsel çerçevede yo- rumlanmtr.
kona ile likili Kavramlara Genel Bir Bak kona kavram, Yunanca “eikon, eikein” kelimelerinden gelmektedir. Bu
kavramlar, kelime olarak, “resim, suret, tasvir, benzemek, benzeim, benzer- lik” gibi anlamlar ihtiva etmektedir. kona, “figür, imaj” anlamnda da kulla- nlmakta ve dinî mahiyet tayan bir sanat eseri olarak deerlendirilmektedir. O, dinî hakikati açklama amacna yönelik bir dua arac olarak kutsal kiinin, olayn veya nesnenin tasvirini ifade etmektedir. Hristiyan kutsal kitaplarna konu olan olaylar ile sa bata olmak üzere Meryem, Yahya, azizler, melekler gibi kutsal kiilerin/varlklarn veya haç gibi objelerin sergilendii paneller
• 185Mehmet Alparslan KÜÇÜK
için de “kona” tabiri kullanlmaktadr. Ayrca ikona, Ortodoks gelenekte, ah- ap paneller üzerinde “tempera” tekniinin kullanlmasyla ortaya çkan bo- yamay da ihtiva etmektedir (Ylmaz 1993:1; Tarasov 2002:10; Nes 2004:7; Ford 2006:95; Küçük 2016a:231; Küçük 2018:55). Bir rivayete göre sa, ilk ikonay kendi suretini kullanarak ellerini dokunmadan ortaya çkarmtr. Bu sebeple sa’nn görüntüsünün insan eli demeden cisimlemi ekli de “iko- na” olarak kabul edilmektedir (Tarasov 2002:10; Küçük 2018:55).
konografi; imaj ve resim anlamndaki “ikona” ile yazmak anlamnda- ki “graphein” fiilinden türeyen “graphy” (grafi) kelimelerinin birleiminden meydana gelmektedir. Bu balamda ikonografi, “imaj/resim yazs, resim/imaj yazmak” gibi anlamlar içermektedir (Panofsky 1995:30-34; Sholomo 2010:2, 5). Buradan hareketle konografi; ikonalar biçimsel, simgesel açdan incele- yen ve konularn belirleyerek snflandran bir disiplin dal olarak tanmlan- maktadr (Küçük 2016:232). Ayrca konografinin dini düünce ve tema ile semboller arasndaki ilikiyi ihtiva eden dinî; resim/imaj içeriinin tanmn, tasvirini ve yorumunu inceleyen sanat tarihinin bir dal olarak çok yönlü bo- yuta sahip olduuna da dikkat çekilmektedir (Bkz. Sholomo 2010:4).
konalar inceleme ve yorumlama sanat da “konoloji” olarak isimlendi- rilmektedir. kon (maj, resim) ve logos (kelime, düünce, söylem veya bilim) kelimelerinden meydana gelen konoloji; kelime olarak “imaj bilimi” demek- tir. O, imajlarn alegorik veya sembolik olarak incelenmesi ile birlikte görsel imajlarn dilbilimi açsndan yorumunu da kapsamaktadr (Mitchell 1986:1; Küçük 2016a:232).
Hristiyanlkta sa, ana figür olarak hem Hristiyan ikonografisinde hem de Hristiyan inançlarnda, ibadetlerinde önemli bir yere/paya sahiptir. Çünkü sa’nn doumu, sadece Hristiyanlk için deil tüm dünya için önem arzetmi hatta “Milad” olarak tarihteki yerini almtr (Ünal 2008:167). Bu makalede, sa’nn doumunun hem bayram-Noel olarak tarihsel çerçevede kutlanmas hem de ikonografik olarak yorumlanmas konu edilmitir.
1. Hristiyan Bayram Olarak “sa’nn Doumu” sa’nn doumu, Hristiyanlkta bir bayram olarak “Noel” adyla tarihten
günümüze kadar kutlanmtr/kutlanmaktadr. Noel, Hristiyanlarca sa’nn douunun ansna kutlanan yllk bir ibadettir (Küçük 2010:678; Sandu 2011:410). O, köken bakmndan, “ilk gün, ayn yeni günü” veya “yeni güne” gibi anlamlara gelen “Noiono, Noio, Neos” kelimeleri ile “hed, hel, helios” kavramlarnn birleiminden meydana gelmi bir terimdir (Erba 2003:23-24;
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 186 •
Ünal 2008:173). Noel ile ilgili dier bir kavram ise “tüm sezon” anlamna ge- len “yule”dir. Bu kavramn, “geol” (bayram) veya “jol” (dönen çark) kelime- sinden geldii dile getirilmektedir. Noel kavramnn Hristiyan literatürdeki karl “Christmas”dr. 1123’te ortaya çkan ve 1568’den itibaren Hristi- yan ilahiyatnda yer alan bu kavram1; “Mesih’in ayini” anlamnda eski ngi- lizcede “Cristess Maesse” eklinde ifade edilen “Christ’s Mass” kelimesin- den gelmektedir (Sullivan 1951:205-206; Armstrong 1974:2; Ik 1997:448; Encyclopedia of Religious Rites, Rituals, and Festivals 2004:85; Baldovin 2005b:1756).
Noel için kullanlan kelimelerin kaynan Latince bir kelime olan “Nati- vitas” veya “Dies Natalis” kelimeleri oluturmaktadr. Ancak Noel farkl dil- lerde, “Haber”, “Kutsal/ Kutsanm Gece” gibi fakl anlamlar ihtiva etmekle birlikte bu anlamlarn ortak paydasn “sa” oluturmaktadr (Bkz. Sullovin 1951:205; Baldovin 2005b:1756). Burada da sa’nn doumu, tarihsel çerçeve- de bir bayram olarak kutlanmas ve Noel uygulamalar mezhepsel bir ayrma girilmeden (farkl yönler belirtilerek) genel hatlaryla konu edilmektedir.
1.1. Tarihsel Balamda sa’nn Doumu ve Noel Hristiyanlkta tarihi süreç içerisinde sa’nn doumu, yer yer Noel ile
örtümekte-iç içe girmekte ancak zaman zaman nüanslarla da ayrlmaktadr. Bu perspektiften bakldnda sa’nn doumu, evrensel bir olay ve “Milad” olarak, tarihte büyük bir yere ve öneme sahiptir. sa’nn doumu, “Noel” ady- la yeni bir yln balangc olarak Hristiyan dünyasnda farkl tarihlerde çeitli ölenlerle kutlanmaktadr. Çünkü insanolu, hayatna yön verme ve onu an- lamlandrma amacna uygun olarak baz olaylar takvimlerin balangc olarak kabul etmektedir. Bu balangçlardan biri de “sa’nn doumu”dur (Küçük 2010:689-690).
Miladi takvimin balangcn2 ifade eden sa’nn doumunun, hem nüfus saymnn gerçekletii Roma mparatoru Sezar Ogüst’ün hem de Hirodes’in döneminde vuku bulduu yönünde iki farkl rivayet söz konusudur (Luka 2:1- 7, 23:8; Ik 1997:451; Sandu 2011:410). sa’nn doumu, tarihsel balamda Sfr (0) olarak kabul edilmitir. Ancak, hesaplamalarda sa’nn “0” olarak alnan tarihten 4, 6 veya 10 yl önce doduu anlalmtr. sa’nn doumu ile ilgili belirli ve kesin bir tarih olmadndan kullanlan takvimler birbirinden farkllk göstermitir (Küçük v.d. 2018:348).
sa’nn doum ay olan Aralk ay ile ilgili ihtilaflar da sözkonusudur. Çünkü “Ayn yörede, sürülerinin yannda nöbet tutarak geceyi krlarda ge-
• 187Mehmet Alparslan KÜÇÜK
çiren çobanlar vard.” (Luka 2:8) ifadesine göre sa’nn, Filistin’de, Aralk aynda domasnn mümkün olmad dile getirilmektedir. Hatta çobanlarn sürülerini en geç 15 Ekim’de meralardan indirdikleri ifade edilmektedir. Ay- rca Yahya’nn Pesah’ta (Nisan Ay’nda) ve sa’nn da Yahya’dan sonraki alt aylk bir zaman diliminde doduuna göre Eylül-Ekim aylar arasnda do- mas gerektii hesaplanmaktadr (Armstrong 1974:2-4; Ik 1997:450-451). Netice itibariyle sa’nn doum zaman ve tarihi tartma konusu olup kesin bir tarih verilememektedir (Armstrong 1974:2-4; Erba 2003: 28-31; Blumell- Wayment 2012:54-72; Nothaft 2013:247-265).
sa’nn doum tarihinin net olmamas sebebiyle Hristiyanln ilk üç yüzylna kadar sa’nn doumu ile ilgili kutlamalar da mevcut olmamtr. sa’nn doumunun kutlanmas, IV. Yüzylda ortaya çkm ve ilk Noel uygu- lamas, M.S. 336 ylnda, Romallarn Mitra Dini’ndeki 21-31 Aralk tarihleri arasnda kutlanan “Güne Tanrs”nn doum günü bayramnn sa için kulla- nlmas ile kendisini göstermitir (Sullivan 1951:204; Katar 2000b: 121; Ka- tar 2001:12; Küçük 2010:681; Freke-Gandy 2011:45; Küçük v.d. 2018:349). Dolaysyla Noel’in eski pagan kültürünün Hristiyanla adapte edilmi bir biçimi olduu ileri sürülmektedir (Armstrong 1974:4-11; Ik 1997:453-457; Katar 2000b:123-125).
sa’nn 25 Mart’ta ana rahmine dütüü varsaymndan yola çklarak, 25 Aralk tarihi sa’nn doum günü olarak ifa edilmektedir. Bundan dolay 25 Mart tarihi, 25 Aralk tarihi (Noel) ile birlikte “Meryem’e Müjde” adyla on iki yortu (Dodekaorton) içerisinde yer almakta ve kutlanmaktadr. Ancak Hristiyanlkta sa’nn doumu, tarihsel çerçevede kiliseler arasnda farkllk göstermektedir. Bat Kilisesi, sa’nn doumunu 25 Aralk ve Epifani’yi 6 Ocak; Dou ve Gregoryen Ermeni Kilisesi, sa’nn doumunu Epifani ile bir- letirerek 6 Ocak’ta kutlamaktadr (Ik 1997:456; Flinn 2007:24,279; Küçük v.d. 2018:348-349). Rus, Gürcü, Ukrayna, Makedonya, Karada, Srp, Kpti ve Etiyopya kiliseleri ise Noeli, 7 Ocak’ta kutlamaktadr (Küçük 2016b:213). Bu tarihler, mensup olunan Hristiyan anlay çerçevesinde benimsenmi ve Noel uygulamalar, folklorik3 bir mahiyet kazanarak günümüze kadar gelmi- tir. Ayrca Noel’in tatil olmas ise VI. Yüzylda mparator Justinyan tarafndan gerçekletirilmitir (Baldovin 2005b:1757).
1.2. Bir Bayram Kutlamas Olarak sa’nn Doumu “Noel” Noel; Noel bayramndan önceki dördüncü Pazar günü balayan “Advent”
veya “Noel Perhizi/Bekleyii”, sa’nn doumunun kutland “Noel Bayram”,
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 188 •
Noel’den sonraki gün kutlanan “Kutsal Masumlar Anma Töreni”, Noel bay- ramndan sonraki ilk Pazar günü kutlanan ve Kutsal aileye ithaf edilen “Kutsal Aile Bayram”, 1 Ocak’ta kutlanan “sa’nn Sünneti Bayram”, 1 Ocak’ takip eden ilk Pazar günü icra edilen “sa’nn Kutsal Ad Bayram”, 6 Ocak veya 2-8 Ocak arasndaki Pazar günü ifa edilen “Epifani”4 ve 2 ubat’ta kutlanan sa’nn mabede takdimini anlatan “Nur/Ik Bayram” gibi bayramlar ve uy- gulamalar ihtiva eden bir sürece/devreye sahiptir5 (Jacob 1994:20-23; Katar 2001:14-15). Ancak burada Noel devresini ihtiva eden tüm bayramlar konu edilmeden sadece Advent ve Noel Bayram genel hatlaryla irdelenmektedir. Ayrca burada mezhepler arasndaki ayrma girilmeden genel hatlaryla Noel uygulamalarna ait birkaç örnek verilmektedir.
1.2.1. Noele Hazrlk Süreci “Advent”: Hristiyanlkta hemen her bay- ramn bir hazrlk devresi vardr. Dolaysyla sa’nn doumunun kutlanma- sn ihtiva eden Noel’de de bir hazrlk süreci mevcuttur. Bu hazrlk Hristi- yanlkta, “Advent” olarak tarihteki yerini almtr. Noel’e hazrl ifade eden ve Noel Perhizi/Bekleyii olarak da bilinen “Advent” gününde 30 Kasma en yakn pazar günü (27 Kasm-3 Aralk arasnda), hem sa’nn gerçek manada doumuna/dünyaya geliine hem de sa’nn ikinci kez geliine bir hazrlk sözkonusudur (Katar 2001:10; Küçük 2016b:213-214).
Advent (Adventus) kelime olarak “dönü, var” anlamlarna gelmektedir6 (Sullivan 1951:199; Öskan 1998:15; Flinn 2007:424). Advent Dönemi’nin, Hristiyanln balangç devrelerinde, zahit Hristiyan topluluklar arasnda ortaya çkt, ancak zamanla tüm Hristiyanla mâl olduu belirtilmektedir. Advent döneminin, ilk ortaya çk sürecinde, Noel’den önceki ve sonraki haf- ta eklinde iki haftalk bir süreci ihtiva ettii daha sonra be haftaya çkarld ve ardndan da Papa I. Gregor (Büyük Gregor) tarafndan dört haftaya indi- rilerek günümüze kadar bu ekliyle geldii belirtilmektedir (Katar 2000a:33- 34).
Advent, Noel’den önceki dördüncü Pazar gününden itibaren balayp, üç veya dört hafta süren bir zaman dilimini ihtiva etmektedir. Zaten Kilise takvimi de Advent devresiyle balamaktadr. Bu süreçte, pimanlk duygu- lar içerisinde dua ve ibadet ile Noele hazrlk yaplmaktadr. Hatta Advent döneminde, genel anlamda, pimanl ve sa’nn kralln simgeleyen mor renkli kyafetler giyilmektedir. Advent sürecinde oruç da tutulmakta ve bu oruç, üçer ay eit aralklarla, senenin dört ayr dönemini ihtiva etmektedir. Bu zaman diliminde tutulan oruç günlerine ise Latince “Quatuor Tempora” (dört kez/dört zaman dilimi) kelimesi ile ifade edilen “Ember Günleri” ad
• 189Mehmet Alparslan KÜÇÜK
verilmektedir. Ancak Adventin üçüncü pazar (Gaudete Sunday), pimanln yansmad tek gündür. Hristiyanlar bu günde, sa’nn geliine dair bir ümit nn belirdiine inanmaktadr. Bu nedenle sözkonusu pazara mahsus ol- mak üzere sunan üzerine çiçekler konulduuna ve neeli ilahiler okunduu- na dikkat çekilmektedir. Ayrca Advent döneminde, birçok Kilisede mumlarla (dört mum) ve çam dallaryla süslenmi bir “Noel/Advent Çelengi” yer almak- tadr. Adventin ilk Pazar Günü’nden itibaren her hafta birer mum (genellikle krmz mum) olmak suretiyle dört haftada dört mum yaklmaktadr. Çünkü Hristiyanlar için sa, Kutsal Ruh’un ateini kendisine inananlara gönderen dünyann dr. Bu durum, Yuhanna ncili’nde (Yuhanna 8:12) sa’ya atfen “Ben dünyann ym. Benim ardmdan gelen, asla karanlkta yürümez, ya- am na sahip olur.” eklinde açkça belirtilmektedir (Sullivan 1951:198- 203; Jacob 1994:20-21; Katar 2000a:39; Katar 2001:10-11; Erolu 2018:463; Küçük v.d. 2018:348-349; Boucher 2019).
Advent Döneminde, sa’nn gelii manen yaanmakta ve oruç tutularak, onun geliini anlatan bölümler/pasajlar okunmaktadr. Bu balamda sa’ya du- yulan özlemi ifade eden dualar edilmekte, hatta onun strap çekiini, ölümünü ve diriliini anlatan aya’nn baz bölümleri okunmaktadr (Katar 2001: 12; Küçük 2016b: 214). Böylece manevi bir arnma amac güdülmektedir. Ancak Advent döneminde sa ile birlikte sa’nn öncüsü ve müjdecisi olmas sebe- biyle Yahya’ya ve annesi olmas hasebiyle Meryem’e de göndermeler yapl- maktadr (Katar 2001: 12).
1. 2.2. Noel Bayram: Ortaça Hristiyanlnda, Noel’in, Avrupa ülkele- rinde popüler bir biçimde kutland ve müzik, ayinsel dramann esin kayna olduu belirtilmektedir (Baldovin 2005b:1757). Tarihi süreçte, Noel’den ön- ceki gün oruç tutulduu, sa’nn doum annn yaklat zaman diliminde çe- itli dualar ve ilahiler eliinde sembolik olarak geliinin beklendii zikredil- mektedir. Ancak günümüzde Noel arifesinde tutulan orucun yerini ksa süreli bir perhizin aldna dikkat çekilmektedir (Katar 2001: 13). Böylece Hristi- yanlkta, tarihte cokulu ve dini kurallara riayeti esas alan bir Noel kutlamas sözkonusu iken günümüzde Noel kutlamalarnn tarihsel öneminden çok ey kaybettii ileri sürülmektedir. Ayrca birçok Hristiyann Noeli, ticari bir vas- ta haline getirdiine dikkat çekilerek Noel’in bir tatil eklinde alglanmamas gerektiine de vurgu yaplmaktadr. Hatta Hristiyanlardan bir ksmnn Noel öncesinde oruç tutmad ve doum ann beklemeye yönelik gece ibadetine katlmad dile getirilmektedir (Sullivan 1951:203; Katar 2001: 13).
Eski önemini kaybettii iddialaryla birlikte Hristiyanlar, geleneksel ola- rak, Aralk akam, kiliselerde ve evlerinde ayinler, ayrca kültürleriyle ilgili
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 190 •
kutlamalar yapmaktadrlar. Noel arifesinde çocuklar için ayinler yapld ve çocuklara portakal, mum, krmz kurdele ve kuruyemilerden oluan bir bu- ket (Christingle) verildii belirtilmektedir. Noel arifesinde kiliselerde, sa’nn doumuyla birlikte ölümünü de hatrlama amacyla toplu ayin yapld da ifade edilmektedir (Ünal 2008: 176; Küçük 2010: 678).
Noel bayramnda üç Evharistiya ayini yapldna dikkat çekilmekte- dir. Buna göre ilk ayin, sa’nn doum ann ifade eden ve Mezmurlar, Titus, Yuhanna’nn Birinci Mektubu gibi baz bölümlerin okunduu gece yars ya- plan ayindir. kincisi ise afak vaktinde icra edilen ayindir. Bu ayinde sa’nn doumu günein douuna benzetilmekte ve Luka ile Titus’tan ilgili bölümler okunmaktadr. Üçüncü ayin de esas ayin olup gündüz yaplan ayindir. Burada sa’nn, Tanr’nn olu olarak douu kutlanmaktadr. Ayrca Yeaya, brani- lere Mektup ve Yuhanna’da belli bölümler okunarak ayin tamamlanmaktadr (Katar 2000b: 130-131).
Noel Bayram’nda, güzel kyafetler giyilmekte ve pahal dekorasyonlar kullanlmaktadr. Sunan çok sayda kla aydnlatld ve sa’nn doumu- nu anlatan figürlerin, maketlerin yer ald veya ikonalarn ön plana çkt Kilisede; enlikler yaplmakta, kutsal kitaptan metinler okunmakta ve Ev- haristiya Ayini kutlanmaktadr. Ayrca o güne özgü olarak “Noel arklar”7 söylenmektedir (Jacob 1994: 21; Katar 2001: 13; Yldrm 2005:120; Küçük 2016b:214; Erolu 2018:463). Hristiyanlkta baz ülkelerde, sa’nn dou- munun sembolik bir yansmasn ve hatrasn yaatmak adna ahr/al tim- sali olan Noel barakalarnn hazrland da dile getirilmektedir (Ünal 2008: 174).
Noel uygulamalar arasnda, “Haçn suya atlmas” da sözkonusudur. Tö- reni düzenleyen rahip, denize veya göle açlarak haç okuyup kutsayarak suya atmaktadr. Bu haç sa’ya balln bir simgesi olarak havann soukluuna aldrmakszn sudan çkarma yar yaplmaktadr. Haç bulanlar ise kutsan- maktadr (Dinler Tarihi Ansiklopedisi: 330).
Hristiyanlar arasnda Noel kutlamalar, günümüzde daha çok sembolik bir konumdadr. Bu sembolizm içerisinde beyaz elbiseler giymek,8 hediye- lemek, “Noel Baba” ve Çam Aac figürü önemli rol oynamaktadr. Noel uygulamalarnda, “hediyeleme” sembolik önem tamaktadr. Bu hediye- leme; doulu9 üç müneccimin10 (magi)11 sa’ya takdim ettikleri hediyelerin sembolik bir yansmasn oluturmaktadr. Dier bir sembol olan Noel Baba ise Antalya’da (Patara’da) domu Hristiyan Aziz Nikolas’a atfedilmi bir karakterdir. O, Noel gecesi çocuklara hediyeler dattna inanlan efsanevî
• 191Mehmet Alparslan KÜÇÜK
bir kiidir; gerçek bir ahsiyet deildir. Hatta onun hediye datmas, Hristi- yanlarca müneccimlerin sa’ya sunduu üç hediye ile özdeletirilmektedir. Mitolojik bir karakter olarak Noel Baba, pagan gelenek ile “Hristiyan Aziz Anlay”nn uzlatrlm biçimi olarak kabul edilmektedir (Katar 2000b:131; Yldrm 2005:120; Alev 2014:44; Erolu 2018:464; Küçük v.d. 2018:348; The Icon of The Nativity 2019; Boucher 2019).
Noel’in ana öeleri arasnda yer alan Çam veya Noel Aac, Hindi ile birlikte günümüzde Hristiyanln en etkin ve yetkin bir sembolü haline gel- mitir. Noel Aac, Hz. Âdem ile Havva’nn yasak meyveyi yemelerinin ve bu yolla insanlara “günah ileme” yolunu açmalarnn sembolik bir simgesi- dir. sa’nn kendini feda etmesi motifiyle ilikilendirilen bu anlay, Almanlar tarafndan 24 Aralk’ta evlerine “Cennet Aac”n simgelemek ve “Yaayan Tanr” anlaynn sembolü olarak her mevsim yeil kalan “Çam Aac”n koy- malar ile Hristiyanlkta yaygnlk göstermeye balamtr. Ancak Gregoryen Ermeniler; Batl Hristiyan Dünyas’nda yaplan Ylba enliklerini ve Çam Aac süslemelerini bidat saymakta ve Noel gecesi içkili kutlamalar kabul etmemektedirler (Küçük 2010:681-682; Erolu 2018:463; Boucher 2019).
2. konografik Balamda sa’nn Doumu Hristiyan ikona geleneinin en önemli parçasn “sa” oluturmaktadr.
O, Hristiyanlk için ana rehberdir, kaynaktr. Bu düünce, ikonografide de ken- disine yer bulmu ve bir kurtarc olarak “kuzu, çoban, balk”12 veya “IC-XC, XP, Alfa ve Omega” gibi semboller ile gösterilmitir (Küçük 2016a:237-238). Bu balk altnda, ikonografide, önemli bir yer ihtiva eden “sa’nn Doum” sahnesi ele alnmaktadr. Ancak Hristiyanlarca “Tanr’nn nkarnasyonu” ile dünyann doal yaam üzerindeki etkisiyle büyük bir öneme sahip olan do- um sahnesi, (Ouspensky-Lossky 1999:157) “Meryem’e müjde, hamile kal- mas ve Elizabeth’i ziyareti, Yusuf’un rüyas ve Yusuf’a Melein görünmesi, nüfus saym, sa’nn doumu, Çobanlara müjde ve müneccimlerin tapnma- s” gibi birkaç aamadan olumaktadr. Bu nedenle doum sahnesinde konu edilen aamalar teferruata girilmeden genel hatlaryla ele alnmaktadr. Ayrca Hristiyanlk tarihinde, ikonalarn farkl resmedilmesi sözkonusu olabilmi ve bu ayrm, sa’nn doum sahnelerinde de kendisini göstermitir. Bu bölümde, herhangi bir mezhepsel, sanatsal ayrma girilmeden farkl yorumlara da dei- nilmek suretiyle ortak payda çerçevesinde genel bir deerlendirme yaplm, ikonalar arasndaki farkllklar dipnot veya cümle aralarnda zikredilmeye ça- llmtr.
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 192 •
Tanr, Gabriel’i (Cebrail’i)13, Celile’de bulunan Nasra ehrine Davud soyundan Yusuf’un nianls Meryem’e gönderir. Cebrail, Meryem’in yanna Elizabet’in hamileliinin altnc aynda gelir. Melek, Meryem’e “Selam, ey Tanr'nn lütfuna erien kz! Rab seninledir” eklinde selam verir. Meryem ise bu selamn anlamn düünerek korkuya kaplr. Bunun üzerine Cebrail ona, korkmamas gerektiini, Tanr’nn lütfuna eritiini ve gebe kalp ad “sa” konulacak bir oul douracan söyler. Ancak Meryem, melee, kendisine erkek eli demeden bunun nasl olacan sorar. O da Meryem’e, “Kutsal Ruh senin üzerine gelecek, Yüceler Yücesinin gücü sana gölge salacak. Bunun için doacak olana kutsal, Tanr Olu denecek” diyerek Tanr’nn yapamayaca hiçbir eyin olamayacan belirtir. Bunun üzerine Meryem, kendisinin bir kul olduunu belirterek raz olur14. konada da razlk, ban önde eik ekilde betimlenmesi ile gösterilir (Luka 1:26-38; Nes 2009:39; The Annunciation of the Mother of God 2018). Bu olay Hristiyan ikonografisinde, Yunanca “Evan- gelismos”15 kelimesi ile ifade edilen “Müjde” olarak isimlendirilir (Müjde sahnesinin anlatld ikona tasviri için bkz. Ekler, kona 1).
Hristiyan Kutsal Kitabnda yer alan ve “inkarnasyon gizeminin anahtar” kabul edilen diyalog, konografik balamda Apokrif ncil’e (Yakup ncili’ne) dayandrlarak u ekilde anlatlmaktadr:
“…Ve (bir gün) testiyi/sürahiyi ald kuyudan su doldurmak için d- ar çkt. Ve bir ses ona dedi: ‘Lütuf bulmu, selam sana, kadnlar arasnda bereket bulmu, Rab seninle olsun’ ve bu sesin nerden gel- diini görmek için Meryem sana ve soluna bakt. Ve titredi, eve gitti, testiyi brakt. Purpuru (deerli özel boyal iplii) ald. San- dalyesine oturdu ve eirdi. Ve (birdenbire) Rabbin bir melei önün- de duruyordu ve dedi: ‘Meryem korkma! Çünkü sen kadir (Tanr) önünde lütuf buldun ve onun kelamndan hamile kalacaksn’ O bunu iitince ard ve dedi: ‘Tanr’dan, hamile mi kalacam, her kadn gibi douracak mym?’ Ve Rabbin melei içeri girdi ve ona dedi: ‘Öyle deil Meryem! Çünkü Rabbin gücü seni gölgeleyecek; bu se- beple senden doacak kutsala, ulunun olu denecek. Ve onun adn sa koyacaksn, çünkü o halkn günahtan kurtaracak!’ Ve Meryem dedi: ‘Bakn, ben Rabbin kuluyum, senin sözün olsun!”16 (The Pro- toevangelium of James 11; Nes 2009: 39; Sarkçolu 2009:12, 130. Ayrca bkz. Pekak ve Gür 2015:179).
Baz Hristiyanlar, konografiye yansyan bu diyalog sahnesini, Meryem ile Havva arasnda bir karlatrma vesilesi yapmtr. Onlara göre Havva, Lusifer tarafndan kendisine vaat edilen sözlere hemen kanm ve cennetten kovulmutur. Meryem ise kendisine gelen melei gerçek anlamda ilahi bir
• 193Mehmet Alparslan KÜÇÜK
ziyaret olup olmadn test etme amacyla sorgulam ve üphe duymutur (Bkz. The Annunciation Icons and Wrought Iron Screen 2019). Benzer yak- lam, sa’nn doum sahnesinde de dile getirilmekte, Meryem’in dünyadaki insanlarn yeniden domasna bir anne olarak vesile olduu, Havva’nn ise tüm yaayan insanlarn annesi olduu eklinde ifade edilmektedir (Bkz. Ous- pensky ve Lossky 1999:159).
Cebrail’in Meryem’i iki kez ziyaret ettii ve ilk ziyaretin kuyu ban- da “Ön Müjde”, dier ziyaretin de “Asl Müjde” olarak evde yaplan ziyaret olduu belirtilmektedir (Alev 2014: 31). Asl müjde sahnesinin, bir oda içe- risinde ve iki sütunun tad kemerli yap veya mabet ile sembolize edilen Meryem’in evinin önünde gerçekletiinden bahsedilmektedir (Alev 2014:3 2; Pekak ve Gür 2015:179-180). Ancak genel anlamda, Meryem’in ziyaret edildii mekânn mabet olduu ve Meryem’in de sa’y dourmakla Tanr’nn mabedi haline geldii dile getirilmektedir (The Annunciation Icons and Wrou- ght Iron Screen 2019).
Müjde ikonalarnda mütevazi biçimde betimlenen Meryem’in, müjdeyi ald süre zarfnda, duru konumu, ikonadan ikonaya farkllk gösterebil- mektedir. Baz ikonalarda Meryem, ayakta durur; bazlarnda ise oturur (Taht, tabure v.b.) ekilde tasvir edilebilmektedir (Nes 2009:3 9; Alev 2014:31-32; Pekak ve Gür 2015:179). Müjde sahnelerinde Meryem’in elinde yün örer veya krmz iplik tutar ekilde biçimde betimlendii de gözlemlenebilmektedir. Ta- rihte yün dokumann, asil hanmlara ait bir görev ve eve balln bir simgesi olduuna dikkat çekilmektedir. Ancak Meryem’in tapnaa için tül dokumak ve sa’y giydirmek amacyla yün dokuduu bilgileri de verilmektedir (Bor- noval 2008: 38, 41, 56; Nes 2009:39; The Annunciation of the Mother of God 2018; Greek Orthodox Archdiocese of America 2019).
konografide Cebrail, Tanr’nn bir elçisi olarak genellikle elinde asa ile resmedilmektedir. O, Tanr’nn mesajn getirdiinin bir göstergesi olarak sa elini uzatm ekilde betimlenmektedir. Ayrca onun kanatlarnn birbirinden fakl ekillerde olmas ve ayaklarnn hareket versiyonunda olmas da müjdeyi vermek için yeni geldiinin, heyecanl olduunun göstergesi kabul edilmekte- dir. Meryem’in elinin havada olmasnn da kendisine verilen iyi haberi kabul ettiinin bir simgesi olarak yorumlanmaktadr (The Annunciation of the Mot- her of God 2018; Greek Orthodox Archdiocese of America 2019).
Meryem, kendisine müjdenin verilmesinin ardndan, aceleyle erguvan ve parlak krmzy (örgüsünü) tamamlar ve rahibe götürür. Rahip de onlar alarak Meryem’i takdis eder. Bu takdisten sonra Meryem, ald müjdeli ha- ber ile sevinçli biçimde Yahuda’nn dalk bölgesindeki Zekeriya’nn evine
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 194 •
Annesinin yeeni olan Elizabet’i görmeye gider. Yahya’ya hamile olan Eli- zabet, Meryem’i görünce heyecanlanr ve rahmindeki çocuk hoplar. Elizabet Meryem’e:“Kadnlar arasnda kutsanm bulunuyorsun, rahminin ürünü de kutsanmtr!” diyerek onun mübarek olduunu belirtir ve onu kutsar (Luka 1:39-45; Sarkçolu 2009:130; The Protoevangelium of James 12; Bulgari- an Orthodox Youth Apostolate 2016:21-25). Bu olay, ikonografide “Ziyaret” veya “Meryem’in Kuzeni Elizabet’i Ziyareti” olarak isimlendirilir (Ziyaret sahnesinin anlatld ikona tasviri için bkz. Ekler, kona 2).
Sözkonusu ikonada, Meryem krmz pelerin ve Elizabet ise daha yal biçimde yeil pelerinle gösterilir. Ziyaret konasnda, Meryem, karnndaki ço- cuun halesindeki17 haç motifi ile ayrt edilir. Çünkü ikonografide, Hale içeri- sindeki Haç motifi/Haçl Hale sadece sa’ya hasredilir (Küçük 2015:34).
Ziyaret ikonalarnda, Meryem ile Elizabet konuur, tokalar veya sarlr biçimde tasvir edilmektedir. Ayrca Elizabet’in evlerinin önünde Meryem’e sarlmas ve karnna dokunarak kutsamas hem Luka hem de Apokrif nciller’deki olay yanstmaktadr (Luka 1; The Protoevangelium of James 12; Alev 2014: 33; Pekak ve Gür 2015:180). Bu sahnede, binann kapsndaki Elizabet’in hizmetçisi/yardmcs, Meryem ile Elizabet’i izler biçimde tasvir edilmektedir. Hatta eski çalarda baz ikonalarda, kapdaki kadnn, hayranlk ifadesi olarak sa elini karya dönük biçimde gösünün üzerine doru kald- rr, sol eliyle de perdenin ucunu tutar ekilde betimlendii dile getirilmektedir (Alev 2014: 33).
14 veya 16 yanda olduu rivayet edilen ve Yusuf ile nianlanm olan18 Meryem, Elizabet’in yannda üç ay kalr. Üç ay sonrasnda Meryem, karn büyümeye balaynca korkmaya balar. Bu korkuyla kendi evine döner ve srailoullar’ndan saklanr (The Gospel of Pseudo-Matthew 8; The Protoe- vangelium of James 12; Sarkçolu 2009: 130). Meryem’in bakmn üstlenen amcasnn olu olan Yusuf ise bir süre sonra çalmak için ayrld eve dönü- ünde, onun hamile olduunu fark eder. Kutsal Ruh’tan gebe kalan Meryem’in, Yusuf ile nianlyken hamile olmas, nianls Yusuf’u da zor durumda brakr. Hatta Yusuf da Meryem’in bir erkekle ilikisi olabileceini düünür ve onunla konuur. Ancak o, Meryem’in açklamalarndan tatmin olmaz. Böylece Yu- suf, Meryem’den uzaklamaya balar ve kendi kendine “Meryem’in günahn kapatrsam rabbin kanununa kar gelen biri olurum. Onu srail oullarnn önüne koyarsam, o zaman onun içindekinden korkarm. Meleklerden çkabilir ve böylece suçsuz birini ölüm mahkemesine göndermi olurum. imdi onu ne yapmalym? Onu gizlice terk etmeliyim” diye düünerek Meryem’i herkesin
• 195Mehmet Alparslan KÜÇÜK
önünde utandrmak istemediinden sessizce ayrlmak ister (The Protoevange- lium of James 13; Sarkçolu 2009:12, 131).
Yusuf böyle bir düünce ve istek içerisinde iken bir melek rüyasnda ona görünerek, “Davut olu Yusuf, Meryem’i kendine e olarak almaktan korkma. Çünkü onun rahminde oluan, Kutsal Ruh'tandr. Meryem bir oul douracak. Adn sa (Rab kurtarr) koyacaksn. Çünkü halkn günahlarndan O kurtara- cak” diyerek Meryem’in temiz, bakire olduunu belirtir. Yusuf’un gördüü bu rüya neticesinde Meryem’i himayesine ald ve evlendii zikredilir (Matta 1:18-21; The Protoevangelium of James 14; Sarkçolu 2009:12,131. kona için bkz. Ekler, kona 3). Ayrca Yusuf’un üphesi neticesinde rahibin, Yusuf ile Meryem’in doru söyleyip söylemediklerini test amacyla onlara su içirdi- i ve suyun onlar etkilememesi üzerine evlerine gönderdii de belirtilmekte- dir. Bu sahnede, Zekeriya Meryem ile karlkl biçimde ayakta durur ve süra- hi/kadeh Meryem’e uzatlr biçimde resmedilmektedir. Yusuf ise srt dönük, elindeki bardaktan/kaseden su içer ve daa gider ekilde tasvir edilmektedir (The Protoevangelium of James:16; Alev 2014: 34). Bu olay, ikonografide, “Su Deneyi” olarak betimlenmektedir (Bkz. Ekler, kona 4).
Meryem’in hamilelik sürecinde, Kral Sezar Augustus (Ogüst) tüm Roma halk için bir nüfus saym yaplmas için ferman yaynlar ve insanlar yazl- mak için kendi memleketlerine gider. Yusuf da, hamile olan nianls Meryem ile birlikte kendi ehri olan Beytlehem’e gider (Luka 2:1-5. Ayrca bkz. The Gospel of Pseudo-Matthew 13; The Protoevangelium of James 17). stanbul Kariye Müzesi’nde de yer alan bu yolculuk, konografide “Kudüs’e Yolculuk” adyla anlr (Kudüse Yolculuk sahnesinin anlatld ikona tasvir örnekleri için bkz. Ekler, konalar 5-6).
Yusuf ile Meryem’in nüfus saymndan sonra meleklerin eliinde yap- tklar Kudüs yolculuunda, Yusuf kendi kendine; “Oullarm yazdraca- m19, bu kz ne yapmalym? Onu nasl yazdraym? Karm olarak m? O zaman utanrm. Veya kzm olarak m? Fakat onun kzm olmadn bütün srail Oullar biliyor. Rabbin günü nasl isterse yapacaktr” eklinde söyle- nir. Bu düünceler içerisinde (ikonografide yal olarak betimlenen) Yusuf, Meryem’i eee bindirir ve olu önden çeker.20 Böyle üç mil ilerlerken Yusuf, Meryem’i bazen neeli bazen de üzgün bir ekilde görür. O, Meryem’e neden böyle davrandn sorunca Meryem de Yusuf’a, “Yusuf gözlerimde iki halk görüyorum, biri alayan ve ikâyet eden ve biri de sevinçli ve cokuyla alk tutan” diyerek cevap verir. Bir müddet sonra Meryem, Yusuf’a kendisini eek- ten indirmesini ve sancsnn olduunu söyler. Ancak bulunduklar alan ssz
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 196 •
bir yerdir. Yusuf da bu durumu, Meryem’e ithafen söyledii u sözlerle teyit eder: “Seni nereye götüreyim ve özelliini (iffetini) nasl koruyaym? Çünkü bu yer sszdr” (The Protoevangelium of James 17; Elliott 2008:11-12,14; Sarkçolu 2009:133; White 2010:13).
Yusuf daha sonra bir maara21 görür ve kendisi ebe bulmak amacyla Meryem ile oullarn maaraya brakr (The Protoevangelium of James 18; Sarkçolu 2009:133; Elliott 2008:12). Yusuf’un Meryem’i maaraya brak- ma sebebi olarak, Luka 2:6-7, 12’de handa yer olmamas gösterilir. Ayrca doum mekân olarak da yemlik22 zikredilir. Hristiyan ikonografisinde ma- ara, ikonografide ölüm ve dirili mekanlarnn alan olmakla birlikte doum mekân olarak da görülür. “sa’nn inkarnasyonu”nun gerçekletii dier bir ifadeyle karanln derinliklerinden Tanr’nn yeryüzüne iniinin vuku buldu- u mekân olan maara, ikonografid e daha çok insanln kurtuluu23 için in- san olarak dünyaya gelen sa’nn doum sahnesinin ana mekân olarak yer alr (White 2010:13; Pekak-Gür 2015:198; Küçük 2016a:239; Küçük 2017:24). Ayrca Mezmurlar 139:15’e dayandrlarak yeryüzünün derinlikleri, Hristi- yanlarca “kinci/Yeni Havva” ve “Teotokos (Tanr Anas)” olarak kabul edilen Meryem’in rahmi ile özdeletirilerek Tanr’nn yaad bir maara gibi de- erlendirilir24 (Ouspensky-Lossky 1999:159; Nes 2009:43). Zaten mitolojik balamda maara, “Toprak Ana’nn rahmi” olarak da yorumlanmaktadr (Fre- ke and Gandy 2011:43).
Doum ikonalarnda, maara, dünyann acmaszlnn, sertliinin bir iareti olarak dalar, kayalar ile çevrili “siyah” renkli temada konu edilmitir. Kudüs’ün simgesi olarak deerlendirilebilen maara, insann yapt hatalar- la günaha bürünmü bir dünyann tasviridir. Bu durum, maarann, sa’nn anne karnndaki konumu dorultusunda evrenin, dünyann karanl ile ör- tümektedir. Dier bir ifadeyle maara, insann Cennet’ten çkarlmasndan sonra yaanlmaz bir dünyay simgelemektedir. Ancak sözkonusu siyahln, karanln sa’nn dirilii ile aydnla kavuaca ifade edilmektedir (Sullivan 1951:207; Ouspensky and Lossky 1999:157; Pekak ve Gür 2015:199, 201; Küçük 2017:25; Bulletin Builder 2019. Bkz. Ekler, kona 7). Zaten sa’nn douu ile k arasndaki iliki Yuhanna 1:1-10’da açkça vurgulanmaktadr.
Oullarn Meryem’in yannda brakarak ebe getirmeye giden Yusuf, Ze- lomi adl ebeyi alarak gelir25 ve maaraya geldiklerinde maaradaki n gözleri kamatracak derecede bir younlua sahip olduunu görür. Hatta ebe veya ebelerin youn ktan dolay maarann dnda bekledikleri, içeri girme- ye cesaret edemedikleri de rivayet edilir (The Gospel of Pseudo-Matthew 13;
• 197Mehmet Alparslan KÜÇÜK
The Protoevangelium of James 18-19; Elliott 2008:12; Sarkçolu 2009:133; Nes 2009:43; Cokuner 2009:62; Alev 2014:38; Bulgarian Orthodox Youth Apostolate 2016:35). Ayrca bütün kokularn en güzelinden daha etkin tatl bir kokunun yayldna ve n gökten yere inen ç gibi olduuna da dikkat çekilmektedir (Sarkçolu 2009:154).
çeriye giren ebe Zelomi, (Salome darda beklemekte) Meryem’e srt üstü yatmasn söyler. Ancak ebe, Meryem’in hamilelii ile ilgili olarak kötü düüncelere sahiptir. Zelomi, Meryem’den kendisine dokunmak için izin ister ve gördükleri, yaadklar karsnda bir mucizenin gerçekletiini anlayarak Tanr’ya ükreder. Daha sonra Zelomi’nin konumalarna ahit olan (veya onun maaradan dar çkarak aktard bilgi neticesinde) Salome içeri girer. O da üphelerini gidermek için Meryem’in rahmine elini uzatt srada ac içerisinde “Günahlarma yazklar olsun, imanszlma yazklar olsun. Çünkü canl olan Allah' denemeye kalktm ve elim ateten yanarak vücudundan dütü” diyerek çlk atar. Elleri zarar gören Salome, daha sonra Tanr’ya dua eder ve o esnada bir melek, Salome’ye, elini çocua uzatmasn ve onu ku- cana almasn söyler. Böylece Salome, sa’y kucana almasyla iyileir ve maaradan dar çkar. Rabbin Melei Salome’ye, çocuun Kudüs’e gelince- ye kadar, gördüü mucizeyi kimseye söylememesini tembih eder. Daha sonra ebeler, mucizelere tanklk ederek oradan ayrlrlar (The Protoevangelium of James 19-20; Elliott 2008:12-13,15-16; Sarkçolu 2009:133-135; Cokuner 2009:65-66.sa’nn doumunu anlatan ikona örnekleri için bkz. Ekler, kona- lar 8, 9).
Doum sahnelerinde, sa, beikte sargl veya kundak içerisinde betim- lenmektedir. sa’nn beikte sargl biçimde tasviri, onun insanln günahlar için kendisini feda etmesi ve beik ise mezar veya altar/sunak eklinde yorum- lanabilmektedir. Çünkü Hristiyanlar, sa’nn tüm dünyann günahlar için bir kurban olduuna inanmaktadr. Dier bir ifadeyle evrenin yaratcs, Meryem Ana’nn rahminde domaktadr. Dolaysyla sa’nn doumu olayyla ölümü ve dirilii arasnda bir ba kurulmaktadr. sa’nn doumu, zaferin simgesi ol- makla birlikte Paskalya için hazrlk nitelii de tamaktadr. Zaten Hristiyan- lara göre “sa” ismi, hem yaratl hem de kurtuluu içermektedir. Ayrca tüm evrenin, sa’nn doumuna tanklk ettii veya onun bir parças olduu eklin- de yorumlar da dikkat çekmektedir. Bu tanklk içerisinde öküz26 ve eek gibi hayvanlara da pay verilmektedir. Buna göre Yeaya 1:3’e27 atfta bulunularak ikonann merkezinde öküz ile eek tasvir edilmektedir. Hatta onlarn, hayvan olarak sa’ya tazim ettiine dikkat çekilmektedir. Böylece Habakkuk’un söy-
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 198 •
ledii rivayet edilen “iki hayvann ortasnda kendini göstereceksin” veya “iki hayvann arasnda onu tanrsnz” eklindeki sözün gerçekletii dile getiril- mektedir (The Gospel of Pseudo-Matthew 14; Ouspensky-Lossky 1999:159; Elliott 2008:16; Cokuner 2009:64; Nes 2009:43; Sarkçolu 2009:150; Kü- çük 2017:24; Bulletin Builder 2019; Boucher 2019; The Icon of The Nativity 2019; Ortodokslar Topluluu 2019).
konalarda, Yusuf, maarann dnda uzakta (sol alt köede), yal bir adam görünümünde düünceli ve endieli biçimde betimlenmektedir. Onun uzakta resmedilmesi hem douma yabanc olduunun hem Meryem hakknda üphesinin bulunduunun hem de inkarnasyon mucizesinde yer almadnn bir ifadesi eklinde yorumlanmaktadr. Yusuf’un karsndaki yal adam ise bakire doumun mümkün olmad hususunda onun akln çelmek isteyen eytan olarak deerlendirilmektedir. konada Meryem’in, sa’nn, Yusuf’tan olmamasna ramen mutlu ve neeli bir biçimde Yusuf’a bakt görülmek- tedir. Çünkü hem Yusuf’un hem de Meryem’in “sa’nn ailesi”28 olarak ona hizmet edeceinin bilincinde olduu dile getirilmektedir. Ayrca doum iko- nasnn sa alt tarafnda, sa’nn yeniden douunun simgesi olarak iki ebe tarafndan ykanmas29 resmedilmektedir (Ouspensky and Lossky 1999:160; Cokuner 2009:65; Pekak ve Gür 2015:204-205; Küçük 2017:25; Bulletin Builder 2019; Ortodokslar Topluluu 2019).
Doum ikonalarnda; Tanr annesi Meryem, doum yorgunluunun bir belirtisi olarak yana eimli yatmaktadr. Meryem’in yana eimli tasvirinin esasen “oturur” biçimde olduu ve bu durumun, ikonada Meryem’in yerine, önemine dikkat çekmek amacn tad belirtilmektedir. Çünkü oturma pozis- yonunun, Hristiyan anlaynda kesinlik alameti olduuna dikkat çekilmekte ve Tanr’nn oturma vasfna sahip olduu ifade edilmektedir. Dolaysyla bu- rada, oturma pozisyonundan Meryem’e bir kutsallk atfedilmeye çalld görülmektedir. Ayrca tüm ikonalarda, Meryem’in hem doum srasnda hem de doumdan sonra bakirelii her daim vurgulanmakta ve bu vurgu, sa-sol omzundaki ve alnndaki yldzlar (üç yldz) ile gösterilmektedir (Ouspensky and Lossky 1999:159; Alev 2014:31; Küçük 2017:26; The Icon of The Nati- vity 2019; Greek Orthodox Archdiocese of America 2019; Ortodokslar Top- luluu 2019).
konografide, Mesih sa’nn doumunun veya iyi haberin müjdesinin tüm dünyaya duyurulmas, sembolik olarak maaradan çkan ve sabaha ka- dar parlayan uzun yldz30 ile gösterilmektedir. Hatta baz ikonalarda, Tesli- sin sembolü olarak yldzdan gelen üç k yanstlabilmektedir. Çünkü sa,
• 199Mehmet Alparslan KÜÇÜK
dünyann kurtarcs olarak evrene “k” eklinde domaktadr. Zaten Çölde Saym 24:17’de bu husus açkça zikredilmektedir. Dolaysyla kozmik bir fe- nomen olarak yldzn, dünyann her tarafndan görülmesi özellii çerçevesin- de sa’nn tüm insanla geldiinin bir göstergesi olarak yorumlanmaktadr. sa’nn domadan önce melekler ordusuna komutanlk ettiine de dikkat çe- kilmekte ve onun kendisini seven melekleri, insanlk için terkettiine vurgu yaplmaktadr. Melekler de nee ve sevinç içerisinde ilahiler eliinde insan- ln kurtarcs olarak sa’nn doduunu haber vererek onun doumunu kut- lamaktadr. Hatta bu kutlamaya çobanlar31 da ortak edilmektedir (Ouspensky and Lossky 1999:159; Elliott 2008:16; Sarkçolu 2009: 13; White 2010:15; Pekak-Gür 2015: 183,199; Küçük 2017:24; Bulletin Builder 2019).
konografide, Melek çobanlara görünür. Çobanlar da melei görünce korkarlar. Melek de onlara “Korkmayn!” diyerek “Size, bütün halk çok se- vindirecek bir haber müjdeliyorum: Bugün size, Davut'un kentinde bir Kur- tarc dodu. Bu, Rab olan Mesih’tir. te size bir iaret: Kundaa sarlm ve yemlikte yatan bir bebek bulacaksnz.” (Luka 2: 9-12). Bu korku ve diyalog da doum ikonasna yanstlmtr. sa’nn doumuyla her taraf, mucizevi bi- çimde aydnlanm, parlak bir kla32 dolmu, gecenin karanlnda duruma ahit olan çobanlar, Melein de yönlendirmesiyle aydnlanan ahra/maaraya doru giderek bebek sa ile karlamlardr. Bebei selamlayarak Tanr’ya ükretmilerdir. konada koyunlarn kuzulama mevsimi olduu, çobanlarn bu nedenle gece uykusuz olduu ve benzer ekilde Meryem’inde “Tanr kuzusu” olarak sa’y dourduu eklinde yorumlar da dikkat çekmektedir (Sullivan 1951:20208; Elliott 2008:16-17; Sarkçolu 2009:13; White 2010:15; Pekak ve Gür 2015:183,193,199; Küçük 2017:24; Bulletin Builder 2019).
konografide sürekli flüt veya kaval çalan çoban figürü de görülebilmek- tedir. Kapadokya Kiliselerindeki çobanlarn yanndaki hayvanlarn üzerindeki krmz benekli lekelerin görüldüü ve bu lekelerin, ç Anadolu’nun bir etkisi olduu dile getirilmektedir. Ayrca Doum ikonalarnda, “Jesse Aac”nn33 bir sembolü olarak deerlendirilen bir aaç görülmekte ve bu aacn kayna- nn aya11:1 olduu ifade edilmektedir (Ouspensky and Lossky 1999: 159; Pekak ve Gür 2015:203-205; Küçük 2017:26).
Doum ikonalarnda sa’y vurgulayan, ona odaklanan yldz, sa’nn do- umunun müjdesi olarak müneccimlerin/bilge adamlarn sa’y bulmalarn salayan bir rehber, vasta olarak da dikkat çekmektedir. Hristiyan anlay- na göre müneccimler, insanlarn sa’y arama balamnda manevi yolculua hazrlanmak için örnek alnacak kimseleri sembolize etmektedir. Buna göre
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 200 •
sa’nn maarada doumuyla Kral Hirodes döneminde, baz yldz bilimciler doudan Kudüs’e sa’y görmeye gelmi ve “Yahudiler’in Kral olarak doan çocuk nerede? Douda O’nun yldzn (O’nun yldznn douunu) gördük ve O’na tapnmaya geldik.”34 demilerdir. Bu ifadelerden rahatsz olan Kral Hirodes, yldzbilimcilerden sa’y bulmalarn ve sa’ya tapmaya gitmek için kendisine de haber vermelerini istemitir. Yldzbilimciler, kral dinledikten sonra yola çkmlar ve yldz takip etmilerdir. Yldz, çocuun bulunduu yerin tam üzerine gelince durmutur. çeri girerek Meryem ile sa’y birlikte görmüler ve sa’ya secde ederek yanlarndaki “altn, tütsü ve mür”den oluan hediyeleri35 sunmulardr (Matta 2:1-11; The Gospel of Pseudo-Matthew 16; The Protoevangelium of James 21-23; Ouspensky and Lossky 1999:159; Rat- zinger 2007:99; Elliott 2008:13-14; Nes 2009:43; Sarkçolu 2009:135-136; Sandu 2011:410). Hediyelerin takdiminden sonra yldzbilimcilere rüyalarn- da, Hirodes’in yanna dönmemeleri uyars yaplm ve onlar da baka yoldan ülkelerine dönmülerdir (Matta 2: 12).
konografide kutsal bir varlk olarak halesi bulunan melekler de Tanr’y övmekte ve onu yüceltmektedirler. Burada, dogmatik bir unsur olarak me- leklerin saçlarnn toplanm veya kurdeleyle balanm olduuna dikkat çe- kilmekte ve bunun Tanr’ya odaklanmann, O’na bal olmann bir sembolü olarak yorumlanmaktadr (Bulletin Builder 2019; The Icon of The Nativity 2019).
Sonuç sa, doumu ve dirilii bata olmak üzere tüm yaantsyla Hristiyanlkta
hem inanç ve ibadet hem de ikonalar çerçevesinde büyük bir önem tamak- tadr. O, “Tanr’nn olu” olarak doumuyla bir “Milad” gerçekletirmitir. Dolaysyla sa’nn doumu, Miladi Takvimin de balangc olmutur. Böy- lece evrensel bir olay olarak sa’nn doumu, Hristiyan hayatnda bir süreç dahilinde bayram niteliine kavumu ve “Noel” adyla günümüze kadar gel- mitir. Folklorik anlay içerisinde Hediyeleme, Noel Baba ve Çam Aac gibi sembolik unsurlar da günümüzdeki yerini almtr.
sa’nn doumu, Hristiyan inancnda ve uygulamasnda Noel adyla yer almakla birlikte ikonografik balamda da önem tamaktadr. konalar, Hris- tiyanlkta özellikle Ortodokslar için büyük önem tamaktadr. Çünkü onlar, Hristiyan hayatnda deeri olan olaylarn, kiilerin veya objelerin duvarlarda, tablolarda resmedilmesinin bir göstergesi kabul edilmektedir. Hristiyan ha- yatnda büyük bir yeri ve önemi olanlarn banda da “sa” yer almaktadr. O,
• 201Mehmet Alparslan KÜÇÜK
Hristiyan kutsal kitabnn ana temas olarak Hristiyan ikonografisinin de en önemli figürüdür. Bu figürün balangç noktasn da “sa’nn doumu” olu- turmaktadr. sa’nn doumu ikonografide, Meryem’e müjde, hamile kalmas ve Elizabeth’i ziyareti, Yusuf’un rüyas ve Yusuf’a Melein görünmesi, nüfus saym, sa’nn doumu, Çobanlara müjde ve müneccimlerin tapnmas ek- linde birkaç aamada kendisini göstermitir/ göstermektedir. Netice itibariyle bir bayram olarak Noel adyla kutlanan sa’nn doumu, ikonografik balam- da Hristiyan hayatnda önemli bir yer tutmutur/tutmaktadr.
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 202 •
EKLER: KONA 1
KONA 6
KONA 5
KONA 6
24
KONA 6
KONA 7
Kaynak: https://abraham-art.blogspot.com/2017/05/ikonografi-4-incil.html, (11.03.2019)
KONA 8
KONA 7
Kaynak: https://abraham-art.blogspot.com/2017/05/ikonografi-4-incil.html, (11.03.2019)
KONA 8
KONA 9
27
Kaynaklar/References
Alev, F. A. (2014). Kappadokia Göreme Vadisinde Meryem Siklusu. (Yaynlanmam
Yüksek Lisans Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• 207Mehmet Alparslan KÜÇÜK
Notlar 1 Bu kavramn, 1038’li yllarda kullanlmaya baland eklinde farkl tarihler de verilmek-
tedir (Bkz. Sullivan 1951:205). 2 Abdurrahman Küçük, Noel’in Miladî Takvim yl balangcyla bir ilgisi olmadna ve
Julien Takvimi’nin, sa’dan önce de sonra da kullanldna dikkat çekmektedir. O, Miladi takvimin Hristiyanlkla ilgisinin, Papa XII. Gregorius’un 1582 ylnda yaptrd düzenle- melere, “artk yllar”n giderilmesine dayandn belirtmektedir. Ancak Küçük, bunlarn evrensel deerlere sahip ilmi ve teknik eyler olduuna vurgu yaparak insanln faydasna olan teknik eylerin artlara ve insanlara en uygun olann alnmasnda bir saknca olmamas gerektiinin altn çizmektedir (Küçük 2010:683).
3 Folklorik bir unsur olarak Noel uygulamalarna örnekler için bkz. Frazer 1992:25-331. 4 Epifani bayram, kiliselerce farkl yorumlanabilmektedir. Epifani (görünü, beliri), genel
olarak sa’nn ortaya çk ve görünmesi amacyla icra edilmektedir. Ancak bu bayramn, III. yüzylda, önce Dou Kiliselerinde, sa’nn vaftiz oluunun kutlanmas amacn tad, daha sonra IV. yüzylda Bat Kilisesi’ne geçtii belirtilmektedir. Ayrca Epifani bayramnn, sa’nn vaftiz olarak ortaya çk ve Kana’daki bir düünde suyu araba dönütürerek ilk mucizesini göstermesi ansna icra edildiine dikkat çekilmektedir. Buna karlk Batda ie Doulu üç müneccimin (bilge kiinin), yeni domu olan sa’y ziyaret etmesi ansna kutland dile getirilmektedir(Ik 1997:448-449; Katar 2001:15; Baldovin 2005a:2818. Ayrca bkz. Encyclopedia of Religious Rites, Rituals, an Festivals 2004:126-127).
5 Epifani’den sonraki Pazar günü kutlanan sa’nn Vaftiz Edilmesi ile Noel Devresi’nin bittii belirtilmektedir (Jacob 1994: 23).
6 Advent kavram ve Hristiyanlkta advent anlay hakknda geni bilgi için bkz. Öskan 1998:15-18.
7 Noel arklarnn, 1223’de Assisili Fransis ile balad rivayet edilmektedir. En ünlü Noel arklarnn XVI.-XIX. Yüzyllar arasnda yazld ileri sürülmektedir(Boucher 2019).
8 Noelde beyaz elbise giymek; k, masumiyet ve saflk sembolü olarak sa’nn yüceliinin bir simgesi olarak deerlendirilmektedir(Boucher 2019). konografide de sa’nn kyafetleri genel anlamda beyazdr.
9 Dou tabiri ile “eria Irmann dousundan Arabistan yarmadasna kadar uzanan yolun” kastedildiine dikkat çekilmektedir. Hatta yldzbilimcilerin “Arap” olduu ileri sürülmekte ve sa’ya sunulan hediyelerin de bunun bir göstergesi olduu iddia edilmektedir(Madrigal 2014:8).
10 Üç müneccimin ismi konusunda farkllklar görülebilmektedir. Kaynaklarda üç münec- cimin adlar; Caspar, Melchior, Balthazar veya Apellius (sadk), Amerius (alçakgönüllü), Damaskus (merhametli) eklinde farkl zikredilebilmektedir(Alev 2014:44; Bulgarian Ort- hodox Youth Apostolate 2016:36). Ayrca üç müneccimi Nuh’un üç olu (Ham, Sam ve Yafes) eklinde deerlendirenler olduundan da bahsedilmektedir(Ortodokslar Topluluu 2019)
11 Magi kelimesinin, ranl Gizem Tanr insan Mitras’n takipçilerine verilen bir isim olduu ve onun doumuna da üç çobann tanklk ettii ifade edilerek Hristiyanln Paganlk ile ilikisine dikkat çekilmektedir(Freke-Gandy 2011:43. Ayrca Paganlk ile Hristiyanlk arasndaki benzerlikler için bkz. Freke-Gandy 2011: 38-389).
12 Balk, Hristiyanlarn ilk dönemlerinde kullanlan önemli bir sembol olup Yunanca “Ie- sos (sa) Christos (Mesih) Theo (Tanr) Yios (Olu) Soter (Kurtarc)” (Kurtarc Tanr’nn
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 208 •
Olu sa Mesih) kelimelerinin ksaltmas olan “ICHTYS (IXOYE)” kelimesinin simgesi ifa- de edilmektedir(Küçük 2016a:238).
13 Hristiyanlkta Gabriel, Tanr’nn elçisi ve yarg gününü ortaya/aça çkaran bir melek ola- rak deerlendirilmektedir(Flinn 2007:24).
14 Meryem’in doum olayna raz olmas; Tanr’nn kurtulu planna evet diyerek cennet ile yeryüzü arasnda arabulucu olmasnn bir göstergesi olarak yorumlanmaktadr(Nes 2009:39).
15 Evanjelizm, Yunanca “eu-angelos” kelime kökeninden gelmekte olup ncil’in vaaz edilme- sini ifade eden bir kavramdr. Dier bir ifadeyle o, iyi haberin duyurulmasdr. yi haberin duyurulmas ikonografide de “sa’nn doumu” eklinde kendisini göstermektedir(Güngör 2016:12).
16 Benzer rivayeti, Taberi de zikretmektedir(Bkz. Taberi 1991:862-863). 17 konografide kutsiyet tamann bir simgesi olarak kullanlan Hale; hayat biçimleri ve dav-
ranlar ile kendilerine sayg gösterilen veya hayranlk duyulan kimseler için kullanlan dinî bir semboldür(Küçük 2015:34).
18 Meryem’in Yusuf ile nianlanmasnn ardndan rahip, Meryem’e elik etmesi ve yar- dmc olmalar amacyla Rebeka, Sefora, Suzan, Abigail/Abigea ve Jael/Cael adl kzlar görevlendirmitir(The Gospel of Pseudo-Matthew 8; Bulgarian Orthodox Youth Apostolate 2016:21). Ayrca Meryem ile Yusuf’un nianlanmas hakknda bkz. The Gospel of Pseudo- Matthew 8.
19 stanbul Kariye Müzesi’ndeki Saym sahnesinde, Yusuf’un arkasndaki erkekler, oullardr(http://kariye. muze.gov.tr/tr/muze/eserler/dis-narteks-mozaikleri/isanin-hayati- ni-anlatan-mozaikler_37.html, 10.02.2019).
20 Baz yorumlarda ise Yusuf’un ilk hanmndan olan olu Yakup’un, eein önünde gitti- i, durgun ve yal (tahminen 80’li yalarda) betimlenen Yusuf’un ise eein arkasndan yürüdüü zikredilmektedir. Bu yorum, stanbul Kariye Müzesi’ndeki tasvir ile uyum göstermektedir(Alev 2014:36; Bulgarian Orthodox Youth Apostolate 2016:33).
21 konografide maara ile birlikte ahr, han, ev ve çoban barna gibi tasvirlere de rastlanmaktadr(Pekak-Gür 2015:197).
22 Madrigal, sa ve Arkeoloji adl eserinde, “Yemlik” olarak tercüme edilen kelimenin köken itibariyle “konuk odas” anlamna geldiini ifade etmektedir. O ayrca I. yüzyl Filistin köyü evlerinin üst katta misafir odas, zemin katta aile odas ve Hayvanlarn barnd ev girii olmak üzere üç bölümden olutuuna dikkat çekmektedir. Hatta aile odasn giri- e balayan bölümde de yere oyulmu biçimde hayvanlar için yemlikler olduunun altn çizmektedir(Madrigal 2014:7-8). sim konusundaki bir baka iddia ise “ahr/al” eklinde çevrilen sözcüün aslnn “katalemna” olduu ve bu kelimenin “geçici bir barnak” veya “maara” anlamna geldii ileri sürülmektedir(Freke-Gandy 2011:43).
23 Bu husus, Elçilerin leri 4:12’de “Baka hiç kimsede kurtulu yoktur. Bu göün altnda insanlara balanm, bizi kurtarabilecek baka hiçbir isim yoktur.” eklinde vurgulan- maktadr.
24 Hristiyanlkta, badem aac ve badem, ayn mantk çerçevesinde deerlendirilmektedir. Çünkü Hristiyanlara göre sa, ilahî ve insanî özelliklerini Meryem’in içerisinde gizlemitir. Bu balamda Hristiyanlar için badem aac, bakireliin simgesi olarak Meryem’i, badem- ler de meyvesi olarak sa’y simgelemektedir(Küçük 2015:34).
25 Baka bir rivayette, Zelomi ve Salome adl iki ebe zikredilmektedir(The Gospel of Pseudo- Matthew 13).
• 209Mehmet Alparslan KÜÇÜK
26 Öküzün Yahudileri ve eein ise putperestleri ifade ettii belirtilmektedir(Pekak-Gür 2015:199).
27 “Öküz sahibini, eek efendisinin yemliini bilir, Ama srail halk bu kadarn bile bilmiyor, Halkm anlamyor.”
28 sa’nn ailesi, ikonografide “Kutsal Aile” (Doni Tondo) olarak yer almaktadr(Bu konuda geni bilgi ve örnekler için bkz. Hupe 2011:3-42).
29 Buradaki sahnede sa’nn ilk banyosunu yaptran kadnn, Havva olduu eklinde yo- rumlamalar da vardr (Bkz.https://www.academia.edu/9666720/The_Life_of_Christ_in_ Icons,(11.03.2019). Ayrca apokrif nciller’in referans alnd belirtilen “sa’nn ilk banyo- su” sahnesinin, VI. yüzylda ve “Çobanlara Melein Müjde Vermesi” sahnesinin de VIII. Yüzylda Bizans Sanatna dahil edildii ve X. yüzyldan sonra “Kahin Krallarn (Münec- cimlerin) Tapnmas” sahnesinin bamsz bir ikona haline geldii ileri sürülmektedir (Ous- pensky-Lossky 1999:160; Cokuner 2009:71).
30 Noel’de, Hayat Aac’ndaki elmay sembolize eden temsili elmalar, Ekmek-arap Ayini’ndeki takdis edilmi ekmei simgeleyen ince ekmek parçalar ardndan da kurdele, mum ve eker gibi eylerle süslenen Çam Aacnn tepesine konulan yldz, sa’nn Do- um ikonasnda görülen yldzn simgesidir(Küçük 2010:681; Erolu 2018:463; Boucher 2019).
31 Çünkü Yahudi din adamlarnn ve krallarn sa’nn geliine hazr olmad dolaysyla sa’nn doumunun ilk olarak çobanlara müjdelendii belirtilmektedir(White 2010:15. Ay- rca bkz. Bihlmeyer-Tuchle 1972:11-14).
32 konografideki youn k, uygulama olarak Advent ve Noelde de kendisini göstermek- tedir. Ik, “Dünyann ” olarak sa’y simgelemektedir. XIX. Yüzyldan önce youn bir biçimde mum kullanld ve bu zaman diliminden sonra lambalarn tercih edildii de zikredilmektedir(Boucher 2019).
33 Davud’un babas Jesse’den adn alan ve Advent döneminin önemli bir parças haline gelen Jesse Aac, sa’nn soyunun sembolik bir göstergesidir. Çünkü sa, Hristiyanlara göre Davud soyundandr(Shuman 2005:7-80; Parry 2019; Boucher 2019).
34 Apokrif nciller’de bu diyalog, “…Yldzlar arasnda tasviri mümkün olmayan parlak bir yldz gördük. Ve dierleri (yldzlar) öyle karardlar ki, hiç görünmez oldular ve böylece srail için bir kraln doduunu örendik. Ve ona tazimde bulunmak için geldik.” eklinde yer almaktadr(The Protoevangelium of James 21; Sarkçolu 2009:136).
35 Altn, Tanrsalln, yüceliin; Tütsü, mükemmel ve günahsz bir yaamn ve ölüleri yala- mak için kullanlan Mür ise sa’nn tüm insanlk için çektii aclarn ve ölümün bir sembolü kabul edilmektedir(Pekak-Gür 2015:195; Küçük 2017:24).
Kaynaklar/References Alev, F. A. (2014). Kappadokia Göreme Vadisinde Meryem Siklusu. (Yaynlanmam Yüksek
Lisans Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. Armstrong, H. W. (1974). The Plain Truth About Christmas,USA. Baldovin, J. F. (2005a).“Epifany”, Encyclopedia of Religion. USA,C.4:2818. Baldovin, J. F. (2005b).“Christmas”, Encyclopedia of Religion. USA,C.3:1756-1757. Bihlmeyer, K. and Tuchle, H. (1972). I-IV.cü Yüzyllarda Hristiyanlk, Çev. Antun Göral, s-
tanbul: Güler Matbaas
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 210 •
Blumell L. H. and Wayment, T. A. (2012).“When Was Jesus Born? A Response to a Recent Proposal”,BYU Studies Quarterly 51 (3): 53-81.
Bornoval, S. (2008). Bizans Mimarlnda Müjde Sahnesinin Yeri. (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. stanbul.
Boucher, J. J.(2019). “Proclaiming Jesusthrough Advent & Christmas Symbols”, http://www.21s tcenturycatholicevangelization.org/uploads/9/3/9/8/93984633/366213417proclaiming- jesus-through-advent-christmas-symbols.pdf. Eriim: 12.02.2019.
Cokuner, B. (2009). 11.Yüzylda Kapadokya Bölgesinde sa’nn Doumu ve sa’nn Çarmha Gerilmesi Sahneleri. (Yaynlanmam Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü. Ankara.
Dinler Tarihi Ansiklopedisi. (tarihsiz).C.2.,stanbul:Geliim Yaynlar. Elliott, J.K. (2008).The Apocryphical Jesus, NewYork:Oxford University Press. Elwood, R. S. and Alles, G. D. (2007).The Encyclopedia of World Religions. USA:NY:
DWJBooksLLC. Erba, A. (2003). Hristiyanlk’ta badet, stanbul:Ay Kitaplar. Erolu, A. H. (2018).“Hristiyanlk”, Dinler Tarihi I-II, Ankara:Lisans Yaynclk:427-482. Flinn, F. K. (2007). Encyclopedia of Catholicism,USA:Library of Congress Cataloging-in-
Publication Data. Ford, J. T. (2006).Glossary of Theological Terms, USA:Christian Brothers Publications. Frazer, J. G. (1992). Altn Dal II, Çev. Mehmet H. Doan,stanbul:Payel Yaynlar. Freke, T. and Gandy, P. (2011). sa’nn Gizemleri, Çev.Asl Bengisu,stanbul:Ayna Yaynevi. Greek Orthodox Archdiocese of America. (2019).https://www.goarch.org/annunciation,
(02.02.2019). Güngör, A. . (2016). Evanjelikler, stanbul:lgi Kültür Sanat Yaynclk. http://kariye.muze.gov.tr/tr/muze/eserler/dis-narteks-mozaikleri/isanin-hayatini-anlatan-moza-
ikler_37.html,10.02.2019. https://abraham-art.blogspot.com/2017/05/ikonografi-4-incil.html, (11.03.2019). Hupe, E.R. (2011). Re-Framing The Doni Tondo Patronage, Politics And Family In
Michelangelo’s Florence, A thesis presented to the Graduate School of Arts and Sciences of Washington University,SaintLouis,Missouri.
Ik, H. (1997).“Dini Kökeni Açsndan Noel ve Ylba”, Selçuk Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, 7:447-468.
Jacob, X. (1994). Hristiyan Kiliseleri ve badet Yerleri, stanbul:Ohan Basmevi. Katar, M. (2000a).“Hristiyanlk’ta Kilise Takvimin (Kilise çerisindeki Anma ve Kutlama
Devrelerinin) Olumas”, Dinî Aratrmalar Dergisi, 3 (8): 23-46. Katar, M. (2000b). “Hristiyanlkta sa’nn Doumu ile lgili Kutlamalarn Ortaya Çk” sla-
miyât, 3 (4):117-131. Katar, M. (2001).“Hristiyan Bayramlar Üzerine Bir Aratrma”, Dinî Aratrmalar Dergisi, 3
(9): 7-27.
• 211Mehmet Alparslan KÜÇÜK
Kutsal Kitap. (2009).stanbul: Yeni Yaam Yaynlar. Küçük, A. (2010).Din ve Dünya, Ankara: Berikan Yaynevi. Küçük, A., Tümer, G. ve Küçük, M. A. (2018). Dinler Tarihi, Ankara: Berikan Yaynevi. Küçük, M. A. (2015). “Kuran’daki “Renk” Algsna “Mitolojik Ve konografik Açdan” Kar-
latrmal Bir Bak”, TDSAD, Mart, 2 (2): 19-54. Küçük, Mehmet Alparslan. (2016a).“konografiden nanca “sa Mesih’in Dirilii/Paskalya”
Süreci”,Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 3 (8) :230-274. Küçük, M. A. (2016b). Kutsal Kitap Anlay (Yahudilik, Hristiyanlk, slam Örnei). Ankara:
Berikan Yaynevi. Küçük, M. A. (2017). “Mitolojiden konografiye Türkiye’nin Turistik Dinî Mekânlar: “Maa-
ralar”, Gazi Üniversitesi Turizm Fakültesi Dergisi. 2:16-57. Küçük, M. A. (2018). “Ortodoks konalarnda Bir Ölüm Motifi: “Meryem Ana’nn Ölümü”,
Mukaddime, 9 (1):53-75. Madrigal, M. (2014). sa ve Arkeoloji. stanbul: Kutsal Kitap ve Arkeoloji. Mtchell, W.J.T. (1986). Iconology: Image, Text, Ideology. London: TheUniversity of Chicago
Press. Nes, S. (2004). Mystical Language of Icons. USA:Wm.B.Eerdmans Publishing. Nothaft,C. P. (2013). “Early Christian Chronology And The Origins of The Christmas Date in
Defense of the “Calculation Theory”,QL 94: 247-265. Ortodokslar Topluluu.(2019). https://www.ortodokslartoplulugu.org/bayramlar-yortular-kut-
lamalar/25-aralik-isa-mesihin-dogumu/ eriim:11.04.2019. Ouspensky, L. and Lossky,V. (1999). The Meaning of Icons. New York: St Vladimirs Seminary
Press. Öskan, A. R. (1998).Yedinci Gün Adventizmi. Ankara: Seba lmi Aratrmalar Dizisi. Panofsky, E. (1995). konografi ve konoloji, Çev.Engin Akyürek,stanbul: Afa Yaynevi. Parry, E.(2019).“The Jesse Tree”,https://www.faithparry.com/blog/2017/11/24/the-jesse-tree
Eriim:09.02.2019. Pekak, S. M. ve Gür, D. (2015).“sa’nn Doumu”,Sanat Tarihi Dergisi, XXIV (2): 175-226. Ratzinger, J. (2007). Nasral sa. Çev.P.Luigilannitto, stanbul: SAK Yaynclk. Renan, E. (1997). sa’nn Hayat, Çev.Ziya hsan, stanbul: MEB Yaynlar. Salamone, F. (Ed.) (2004). Encyclopedia of Religious Rites, Rituals, and Festivals. New York:
Routledge. Sandu, D. (2011).“Nativity of the Lord”, The Encyclopedia of Eastern Orthodox Christianity,
Ed.John Anthony McGuckin, USA:A John Wiley & Sons Ltd. Publication, Volume II,410.
Sarkçolu, E. (Düz. ve Ter.) (2009). Dier nciller (Apokrif nciller).Isparta:Fakülte Kitabe- vi.
Sholomo, D.B. (2010). Philistine Iconography A Wealth of Style and Symbolism, Switzerland: AcademicPressFribourg
Schuman, T. M. (2005). The Jesse Tree, Glasgow:Wild Goose Publication. Sullivan, J. F. (1951). The Externals of The Catholic Church. New York. Taberi. (1991). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, I-III, Çev.Zakir Kadiri Ugan ve Ahmet Temir,
stanbul: MEB Yaynlar.
Tarasov, O. (2002). con and Devotion,Trans.RobinMilner-Gulland,London:Reaktion Books. The Annunciation of the Mother of God. (2018).http://orthodoxabc.com/wp-content/uploads/
2012/06/018-EN-ed03_Annunciation.pdf Eriim:21.04.2018. The Annunciation Icons and Wrought Iron Screen. (2019).https://aidanharticons.com/wp-
content/uploads/2014/10/The-Annunciation-Icons-and-Wrought-Iron-Screen.pdf Eriim: 02.02. 2019).
The Icon of The Nativity. (2019).http://www.floga.gr/50/04/2005-6/02_2005111104uk.asp, Eriim:10.02.2019.
The Protoevangelium of James.(2019).http://www.saint-katherine.org/The%20Protoevangeli um%20of%20James.pdf Eriim:15.04.2019.
Türkçe Sözlük. (1983). Ankara:Türk Dil Kurumu Yaynlar. Ünal, M. (2008).Dinlerde Kutsal Zamanlar, stanbul:IQ Kültür Sanat Yaynclk. White, E. G. (2010). The Story of Jesus, Germany: Jazzybe Verlag Jürgen Back. Yldrm, M. (2005). Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi, Ankara: Aziz Andaç Yaynlar. Ylmaz, N. (1993). Ayasofya Müzesi’ndeki konalar Katalou-I-, Ankara: Kültür Bakanl
Yaynlar.