1

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

TASAVVUF BİLİM DALI

SALÂHÎ’NİN TASAVVUFÎ ŞİİR ŞERHLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Resul ARICI

İstanbul, 2006

2

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

TASAVVUF BİLİM DALI

SALÂHÎ’NİN TASAVVUFÎ ŞİİR ŞERHLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Resul ARICI

Danışman: Prof. Dr. M. Erol KILIÇ

İstanbul, 2006

3

İÇİNDEKİLER

Sayfa No.

İÇİNDEKİLER…………………………………………………………….. II

KISALTMALAR…………………………………………………………… VI

TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ……………………………………… VII

ÖNSÖZ……………………………………………………………………… VIII

GİRİŞ………………………………………………………………………… 1

BİRİNCİ BÖLÜM

I- ŞERH VE ŞİİR ŞERHLERİ……………………………………………….. 4

II- TÜRK TASAVVUF ŞİİRİ………………………………………………... 6

III- TASAVVUFÎ ŞİİR ŞERHLERİ………………………………………….. 9

İKİNCİ BÖLÜM

ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ’NİN VE ŞERH ETTİĞİ

ŞİİRLERİ YAZAN ŞÂİRLERİN HAYATLARI

I- ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ………………………………...… 12

II- ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ’NİN ŞERH ETTİĞİ ŞİİRLERİ

YAZAN ŞÂİRLERİN HAYATLARI……………………………………...… 18

A- EBÛ SAÎD FAZLULLAH BİN EBİ’L-HAYR…………………… 18

B- ÖMER BİN ALİ İBNİ’L-FÂRIZ MISRÎ………………………..... 20

C- ÂŞIK ÖMER…………………...…………………...……………... 22

D- NİYÂZÎ MISRÎ…………………...…………………...…………... 23

E- MUHAMMED NASÛHÎ…………………...…………………....... 24

F- İSMAİL HAKKÎ BURSEVÎ…………………...……………..…… 25

G- EŞREFOĞLU RÛMÎ…………………...………………………… 28

H- MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN RÛMÎ …………………....………… 30

4

I- HOCA NASREDDİN ZARÎFE…………………...……………….. 33

İ- ALİ BİN EBÎ TÂLİB MEKKÎ……………...……………………... 34

K- EMİR HÜSREV DİHLEVÎ…………………...………………...... 36

L- CEMÂLEDDÎN UŞŞÂKÎ…………………...…………………… 37

M- ŞEVKET BUHÂRÎ...…………………...……………………….. 38

N- ENVERÎ…………………...…………………………………...... 39

O- HAKÂNÎ…………………...……………………………………. 40

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ’NİN TASAVVUFÎ

ŞİİR ŞERHLERİ

I- ŞERH METİNLERİNİ İNCELEMEDE TÂKİB EDİLEN USÛL………. 41

II- ŞERH METİNLERİNİN KÜTÜPHÂNE KAYITLARI HAKKINDA

YAPILAN DEĞERLENDİRME….………………………………………. 43

III- METOD VE MUHTEVÂ YÖNÜNDEN ABDULLAH

SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ’NİN ŞERHLERİ…...…………………………... 65

IV- ŞERHLERDE GEÇEN BAZI TASAVVUFÎ KAVRAMLAR………… 95

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ’NİN ŞERH METİNLERİ

I- “EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN GAZEL-İ ŞERİFLERİ’NİN ŞERHİ”.………… 114

A- EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN GAZELİ……………………………… 114

B- ŞERH-İ GAZEL-İ EŞREFOĞLU RÛMÎ…………………………. 115

II- ÂŞIK ÖMER’İN İKİ ŞİİRİNİN ŞERHİ………………………………….. 125

A- “GÜFTE-İ ÂŞIK ÖMER, ŞERH-İ SALÂHÎ EFENDİ”……………. 125

B- “LÜGÂZ-İ ÂŞIK ÖMER, ŞERH-İ SALÂHÎ EFENDİ”…………….. 130

III- “İSMAİL HAKKI BURSEVÎ’NİN NUTK-İ ŞERÎFİ’NİN ŞERHİ” ……… 137

A- GAZEL-İ İSMAİL HAKKÎ, MANZUM TERCÜME-İ SALÂHÎ… 137

B- ŞERH-İ SALÂHÎ…………………………………………………. 138

IV- MUHAMMED NASÛHÎ’NİN BİR ŞİİRİNİN ŞERHİ………………….. 156

5

A- “NUTK-I HAZRET-İ NASÛHΔ ………………………………... 156

B- “ŞERH-İ SALÂHÎ EFENDİ” ……………………………………. 156

V- ÖMER BİN ALİ İBNÜ’L-FÂRIZ’IN ŞİİRİNİN ŞERHİ………………….. 163

A- “KASÎDE-İ HAMRİYYE-İ FÂRİZİYYE” ……………….…………. 163

B- MANZÛM KASÎDE-İ HAMRİYYE TERCÜMESİ………………. 165

C- “ŞERH-İ KASÎDE-İ HAMRİYYE-İ FÂRİZİYYE” ………………… 167

VI- EBÛ SAÎD BİN EBİ’L-HAYR’IN RUBÂÎSİ’NİN ŞERHİ…………..… 223

A- “RUBÂİYYE-İ EBÎ SAÎD, MANZÛM TERCÜME” …………….. 223

B- ŞERH-İ RUBÂİYYE-İ EBÛ SAÎD İBNİ EBİ’L-HAYR………... 223

VII- MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN RÛMÎ’NİN İKİ ŞİİRİNİN ŞERHİ……… 254

A- GAZEL-İ HAZRET-İ MEVLÂNÂ……………………………….. 254

B- MANZÛM TERCÜME-İ SALÂHÎ……………………………….. 255

C- ŞERH-İ GAZEL-İ HAZRET-İ MEVLÂNÂ………………………. 256

D- “KASÎDE-İ HAZRET-İ MEVLÂN” ……………………………… 275

E- MANZÛM TERCÜME-İ SALÂHÎ ……………………..………… 276

F- “ŞERHÜ’S-SALÂHÎ Bİ-İMDÂDİ’L-FEYZİ’L-İLÂHΔ…………….. 277

VIII- NİYÂZÎ MISRÎ’NİN ÜÇ ŞİİRİNİN ŞERHİ………...………………… 307

A- “KELÂM-I MISRÎ KUDDİSE SİRRUH” ………………………… 307

B- “ŞERH-İ SALÂHÎ ABDÎ EFENDİ” ………………………………. 308

C- “DİĞER NUTK-İ ŞERİFLERİ” ………………………………….. 318

D- “ŞERH-İ SALÂHÎ ABDÎ EFENDİ” ………………………………. 319

E- “NUTK-İ ŞERÎF-İ HAZRET-İ MISRΔ…………………………... 330

F- “ŞERH-İ SALÂHÎ ABDÎ EFENDİ” …………………………......... 331

IX- SALÂHÎ’NİN İKİ MUAMMÂSI VE ŞERHİ………………………........ 367

A- MUAMMÂ-İ SALÂHÎ, “ŞERH-İ MUAMMÂ MUHTASARCA” .. 367

B- SALÂHÎ’NİN DİĞER MANZÛMESİ…………………............... 370

C- “ŞERHU’R-RUMÛZ FÎ SIRRI’L-LÜGÛZ” …………….............. 372

X- HAZRET-İ ALİ’NİN BİR RUBÂÎ VE ŞİİRİNİN ŞERHİ………............. 376

A- “KELÂM-I HAZRET-İ ALİ” …….............…….............……......... 376

B- “ŞERH-İ SALÂHADDÎN EFENDİ” .........…….............……......... 377

C- “TERCÜME VE KIT’A-İ SALÂHÎ ABDÎ EFENDİ” .......……........ 380

D- “MUAMMÂ-İ HAZRET-İ ALİ” ......……........................................ 385

6

E- ŞERH-İ MUAMMÂ-İ HAZRET-İ ALİ.......................................... 386

XI- LÜGÂZ-İ CEMÂLEDDİN UŞŞÂKÎ ŞERH-İ SALÂHÎ.......................... 389

“MİFTÂHU’R-RUMÛZİ’L-ESRÂRİ’L-KÜNÛZ” .............................. 389

XII- “ŞERH-İ BEYT-İ MİR HÜSREV” .......................................................... 422

XIII- “ŞERH-İ NUTK-İ NASREDDİN EFENDİ” .......................................... 429

XIV- “KIT’A-İ EBÛ TÂLİB İSFEHÂNÎ, ŞERH-İ SALÂHΔ .......................... 433

XV- FARSÇA BEYİT ŞERHLERİ................................................................ 436

A- “BEYT-İ ŞEVKET, ŞERH-İ SALÂHΔ .......................................... 436

B- “BEYT-İ HAKÂNÎ, ŞERH-İ SALÂHΔ .......................................... 440

C- “BEYT-İ ENVERÎ, ŞERH-İ SALÂHΔ ........................................... 442

D- “LETÂİFÜ’L-HAYÂL BEYİTLERİNDEN, ŞERH-İ SALÂHΔ ..... 444

E- DİĞER FARSÇA BEYİTLERİN ŞERHLERİ.............................. 446

I- NETÎCE………………………….……………………………………… 462

II- EKLER………………………….……………………………………… 464

III- KAYNAKÇA………………………….………………………………. 490

7

KISALTMALAR

as. : aleyhi’s-selâm

age. : adı geçen eser

agn. : adı geçen nüsha

b. : ibn, bin

bk. : bakınız

bl. : bölümü

c. : cilt

DİA. : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

h. : hicrî

haz. : Hazırlayan

Hz. : Hazret-i

İA. : İslâm Ansiklopedisi

ilh. : ilâ âhirihî (sonuna kadar)

İst. : İstanbul

İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi

Ktp. : Kütüphânesi

M : müstensih

M.Ü. : Marmara Üniversitesi

MEB. : Millî Eğitim Bakanlığı

nr. : numara

nşr. : neşreden

(ra) : (radıyallâhu anh)

s. : sayfa

(sav) : (sallâllâhu aleyhi ve sellem)

SBE. : Sosyal Bilimler Enstitüsü

TDK. : Türk Dil Kurumu

trc. : tercüme eden

ts. : tarihsiz

vr. : varak

8

TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ ’ : ء T : ت H : ح Z : ز S : س S : ص Ż : ض T : ط Z : ظ ‘ : ع Ġ : غ K : ق K : ك H : ه

9

ÖNSÖZ

İlâhî kaynaklı hikmetin aktarılması geleneği olarak tarif edebileceğimiz tasavvuf; akıl

ve nakille beraber ilham, keşf ve sezgiye dayalı bir bilgi kaynağının ürünüdür. Nazârî

yönünden ziyâde amelî tarafı ön planda olan tasavvuf, meselelerinin güçlü bir şekilde ortaya

çıkmasıyla birlikte sanat ve fikir alanında geniş bir ilham kaynağı olmuştur. Klasik

edebiyatımızda da mühim bir yere sahiptir. Kullandığı sembol ve remizlerle edebiyatımızı

etkilemiş ve bediî yönüyle şâirlere ilham kaynağı olmuştur. Tekke edebiyâtımızda en güzel

örneklerine rastladığımız tasavvufî şiirler, tarîkatlara mensûb şâirlerin akîdelerini ortaya

koymak, tarîkatlerin âdâb ve erkânını bildirmek vb. muhtevâsının yanında önemli bir kısmı

da ilâhî bir neş’e içinde yaşanan mânevî hâlleri ifâde eden lirik ve şathiyye tarzında

yazılmışlardır.

Şiiri, ulaşmak istediği hedefe götüren önemli bir araç olarak gören tasavvuf erbâbı,

şekle fazla takılmadan bediî zevki aksettiren şiirler ortaya koymuşlardır. Kendisi de bir şeyh

olan Abdullâh Salâhaddin Uşşâkî’nin eserleri de bu manada önemlidir. Salâhî, tezimizde

incelediğimiz şathiyyâne ifâdelerin yoğun olduğu şiirleri şerh ederken yalnız erbâbının

anlayabileceği, tasavvufun enginliğini anlatan kendisinden ve başka üstadlardan şiirlere sık

sık yer vermiştir.

Bu tez ferdî bir çalışmanın ürünü değildir. Bu çalışma sırasında bir çok değerli insanın

emeğinden ve bilgilerinden istifâde edilmiştir.

Öncelikle beni bugünlere kadar getiren, maddî ve mânevî desteklerini hiçbir zaman

esirgemeyen muhterem anne ve babama teşekkür ederim. Çünkü bana olan güven ve

anlayışlarını her zaman yanımda hissettim.

Özellikle, tez danışmanım olan değerli hocam, kıymetli insan Prof. Dr. M. Erol Kılıç

Bey’e teşekkür ederim. Çünkü bir taraftan çalışma alanının belirlenmesinde, kaynakların

incelenmesinde, tezin gidişâtının kontrol edilmesinde sürekli bana destek olurken, diğer

10

taraftan aksamalar ve problemler karşısında muhteşem anlayışını sonuna kadar gösterdi.

Ayrıca bu tezin hazırlanmasında eşsiz bilgi ve tecrübesini hiçbir zaman esirgemedi.

Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Tasavvuf Bölümündeki hocalarım, Prof. Dr.

Mustafa Tahralı, Prof. Dr. H. Kâmil Yılmaz, Doc. Dr. Nejdet Tosun, Dr. Süleyman

Derin ve Dr. Safi Arpağuş Beyler’e teşekkürü bir borç bilirim. Çünkü günleri, haftalara,

haftaları aylara, ayları yıllara sığdırarak, tasavvuf ilmini zihnimize, sevgisini kalbimize ilmek

ilmek dokudular.

Ayrıca bu çalışmanın hazırlanmasında emeği geçen kıymetli A. Hamdi Yıldırım, Dr.

Ali Namlı, Doc. Dr. Mustafa Çiçekler ve N. Nurullah Aras Beyler’e şükranlarımı sunarken

çalışmam esnasında bana gerekli desteği vererek büyük sabır örneği gösteren kıymetli eşime

de teşekkür ederim.

Resul ARICI

Üsküdar 2006

GİRİŞ

Yüksek lisans tezi olarak hazırladığımız bu çalışma, 18. yüzyılda yaşamış olan

‘Abdullâh Salâhaddîn Uşşâkî’nin tasavvufî şiir şerhleri üzerinedir. Çalışma sırasında gerek

şiir şerhlerinin daha iyi anlaşılması ve gerekse daha sonraki araştırmacılara katkıda bulunmak

amacıyla ana konumuzun yanında onu destekleyen mevzûlar hakkında bilgiler sunulmuştur.

Bu bakımdan Salâhî’nin şiir şerhleri değerlendirilirken şerh, tasavvufî şiir, şiir şerhleri,

11

lügâz-muammâ-ebced, şatahât vb. konular hakkında bilgiler verildikten sonra Salâhî’nin

şerhleri metod ve muhtevâ yönünden incelemeye tabî tutulmuştur.

İki divân sâhibi, Arapça, Farsça ve Türkçe te’lif, tercüme ve şerh bir çok eseri bulunan

Salâhî, yaptığı şiir şerhleri bakımından da velûd sayılabilecek bir şâir olarak dikkat

çekmektedir. İncelediğimiz şiir şerhlerinden anlaşıldığı üzere zâhirî ve bâtınî ilimlerde

kendisini çok iyi yetiştirmiş olan Salâhî’nin şiir şerhleri üzerinde yaptığımız mütevâzî bir

çalışmanın ürünü olan tezimiz, Salâhî’nin şerhlerinin incelenmesi üzerine bir giriş niteliğinde

sayılabilir.

Bu çalışmamızı yaparken öncelikle kütüphânelerde bulunan yazma nüshaları tesbit

ettik. Bu yazmalardan en eski ve okunaklı olanlardan üçer nüsha esas alarak metin

çalışmasına başladık. Araştırmamızda kullandığımız yazmaları aslına sâdık kalarak transkribe

etmeye çalıştık. Bütün dikkatlerimizi vererek hazırlamaya çalıştığımız tez metninin son hâle

getirilmesinde gerekli titizliği göstermeye çalıştık. Seçtiğimiz nüshalar arasındaki farklılıkları

da göstermeye gayret sarf ettik. “Salâhî’nin Tasavvufî Şiir Şerhleri” adlı tezimiz giriş

kısmının ardından şu şekilde oluşmuştur:

BİRİNCİ BÖLÜMDE;

I- Umûmî mânâda İslam Medeniyeti içerisinde birçok ilim alanında ortaya

çıkan şerh geleneği ve de husûsî mânâda şiir şerhleri hakkında bilgiler

verildi.

II- Türkler arasında tasavvufun sevilmesindeki en büyük vesîlelerden biri olan

tasavvufî şiir ve Türk tasavvuf şiiri hakkında inceleme yapıldı.

III- Daha sonra da, tasavvufun öğretilmesinde ve tasavvuf içi eğitimde önemli bir

araç olan tasavvufî şiir şerhleri hakkında bilgi verilmiştir.

İKİNCİ BÖLÜMDE; “Abdullah Salâhaddîn Uşşâkî’nin ve şerh ettiği şiirleri yazan

şâirlerin hayatları” başlığı altında,

I- Abdullah Salâhaddîn Uşşâkî’nin hayatı ve eserleri ana hatlarıyla

kaynaklardan istifâde edilerek yapılan çalışmalar da gözden geçirilerek ortaya

konmuştur.

II- Abdullah Salâhaddîn Uşşâkî’nin şerh ettiği şiirleri yazan şâirlerin hayatları

çalışmanın hacmi göz önünde bulundurularak kısa bir şekilde yazılmıştır.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMDE; “Abdullah Salâhaddîn Uşşâkî’nin tasavvufî şiir şerhleri”

başlığı altında,

12

I- Şerh metinlerini incelemede takib ettiğimiz usûl hakkında bilgiler verilmiştir.

Tezimize esas aldığımız yazma nüshaları karşılaştırmalı olarak günümüz

harfleriyle ortaya koymaya çalışılmış ve metin farklılıkları rumûzlar

kullanılarak; eksiklikler için nüsha belirtilerek (-), fazlalıklar için nüsha

belirtilerek (+) işaretiyle dipnotta gösterilmiştir. Metninlerin günümüz

harflerine çevrilmesinde o zamânın Türkçe’siyle günümüz Türkçe’si arasında

bir orta yol tutulmuştur. Metinde geçen Arapça ve Farsça ibâreler aslına uygun

olarak yazıldıktan sonra dipnotta tercümeleri verilmiştir. Şerh edilen şiirlerin

şâirlere âidiyeti hakkında araştırma yapılıp gerekli malûmat dipnotlarda

gösterilmiştir. Şiirleri ararken zikredilen şâirlerin divanlarına bakılmıştır.

Farsça beyitler “ ٢ درج ” programı kullanılarak kaynağı tesbit edilmeye

çalışılmıştır. Arapça şiirler de “مكتبة الشعر العرىب” programıdan ve internetten

araştırma yapılarak kaynağı hakkında bilgiler verilmiştir.

II- İstanbul’daki kütüphânelerde bulunan Salâhî’ye âit şerh nüshalarının tamamı

incelenmiştir. Tavsif edilen şerh metinlerinin kütüphâne kayıtları hakkında

yapılan değerlendirmeler bulunmaktadır.

III- Abdullah Salâhaddîn Uşşâkî’nin tasavvufî şiir şerhleri metod ve muhtevâ

yönünden incelenmiştir.

IV- Bu bölümde son olarak, Abdullah Salâhaddîn Uşşâkî’nin tasavvufî şiir

şerhlerinde geçen bazı tasavvufî kavramlar ele alınmıştır.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMDE; “Abdullah Salâhaddîn Uşşâkî’nin şerh metinleri”

başlığı altında şerh metinlerinin transkribe edilmiş halleri bulunmaktadır.

Tezimiz; netîce, ekler ve kaynakça bölümleri ile nihâyete ermektedir.

Bu tez çalışması Salâhî ve onun eserleri üzerinde yapılmış çalışmaların ilki değildir.

Tezin hazırlanması sırasında Salâhî hakkında daha önce yapılan bütün çalışmalar gözden

geçirilmiş ve özellikle tasavvufî şiir şerhleri konusundaki çalışmalar incelenmiştir.

Bu çalışma neticesinde daha da iyi anlaşılmıştır ki, kütüphânelerimizin tozlu rafları

arasında bulunan, kültür ve medeniyetimizin birikimi olan el değmemiş yüzlerce önemli eser

mahîr ellerin kendisine uzanmasını beklemektedir. Medeniyet ve kültürümüzün önemli

malzemeleri olan çok kıymetli bu eserlerin incelenmesi adına yapılan çalışmalar

geleceğimizin inşâsında önemli adımlar olarak tarihe geçecektir.

13

BİRİNCİ BÖLÜM

I- ŞERH VE ŞİİR ŞERHLERİ

Sözlüklerde şerh; “kesmek, dilmek, kesip yarmak, açmak, net görebilecek hâle

koymak, açıklamak, îzâh etmek, ayırma, yarma; bir kitabın ibâresini yine o lisânla veya

başka bir lisânla tafsîl ve îzâh ederek müşkilâtını açma; bir kitabın ibâresini kelime kelime

açıp îzâh ederek yazılan kitap; îzâh, tafsîl, açık anlatım” gibi mânâlara gelir.1

1 Şemseddin Samî, Kâmus-i Türkî, s. 773; Nâci, Lügat-i Nâci, s. 497; Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe

14

İslâm Medeniyeti’nin hüküm sürdüğü Arap, İran ve Türk edebiyatlarında başta ha-

dis ve fıkıh kitapları olmak üzere pek çok meşhur kitap, risâle ve şiire şerh yazılmıştır.

Şerh geleneğinin ortaya çıkışında şerh; farklı bilgi düzeylerinde yazılmış metnin, başkaları

tarafından anlaşılmasına, sebepleri unutulan veya ihmâl edilen kapalı kısımların açılmasına

ve te’vil içeren lafızların ayrıntılı olarak dile getirilmesine hizmet eder.2

“Genişletmek” anlamında Kur’ân-ı Kerim’de3, “göğsü genişletmek” anlamında

hadislerde4 geçen şerh kelimesi, genişleterek anlatma, herhangi bir ilim ve edebiyat

metninin anlaşılmasını kolaylaştırmak için aynı veya başka bir dilde îzâh ve tafsîl etmek,

zor kısımlarını açıklamak, feth, ta‘lik, tefsir etmek anlamlarına gelmektedir.5 Genellikle

yazılı metin biçiminde olmakla beraber sözlü uygulamalarına da rastlanır. Tasavvufî

muhtevâlı eserleri ve manzûmeleri açıklamak için kaleme alınan şerh metinlerinin önemli

bir kısmı da medreselerde okutulan ders kitaplarını açıklamak için kaleme alınmıştır.6

Manzûme şerhleri, herkesçe anlaşılmasının zor olduğu düşünülen bir şiirin, en

azından başkalarından iyi anladığı kanâatinde olan bir yazar tarafından yapılan

açıklamasıdır.7 Şerhin bir diğer anlamı da; muhtelif ilim dallarında incelenen bir esere

yazılan açıklamadır. Hâşiye, hâmiş, ta‘lîk, telhîs, tahlîl, tefsîr, analiz gibi kelimeler de

anlam olarak şerhe yakın kelimelerdir.

Her devrin bilgi, inanç ve anlayış özelliklerine dayanan bir sanat, tabiat ve evren

görüşü vardır. O devrin eserlerinde bunların izleri görülür. Eski Türk edebiyatında

mazmûnlar hep bu esaslara dayanarak yapılmıştır. Metin şerhleri, eski eserlerdeki bu gibi

mazmûnları anlamak ve onların yazıldığı devri bütün özellikleriyle tanımak için

yolumuzu aydınlatacaktır.8

Şark şiirinin temel özelliklerinden birisi olarak teksîfî bir karakter arz etmesi gösterilir.

Yani şiirde asıl olan, az sayıda kelime ile çok mânâ yakalayabilmektir. Kelimeler, yine aynı

ihtiyaca binaen geliştirilmiş birçok edebî sanata uygun olarak öyle sihirli bir silsilede bir araya

getirilirler ki, her okur kendi derinliği ve zevkine göre onda ayrı bir mânâ ve güzellik bulabilir.9

Ansiklopedik Lügat, s. 990 2 Dursun Hazer, “Şeyhzâde’nin Kavâ‘idu’l-i‘râb’ Şerhi Penceresinden Osmanlı Arapça Şerh Çalışmalarına Bakış” s. 212 3 En-Nahl, 16/106; ez-Zümer, 39/22; el-İnşirah, 94/1; el-En‘am, 6/125; Tâhâ, 20/25 4 Buhârî, Tefsir, 9/20; Tirmizi, Tefsir, 9/18, Ahmed b. Hanbel, I, 13; V, 189 5 İsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 178 6 İbrahim Erşahin, Halk Kültürü ve Edebiyat Sözlüğü, s. 253 7 Ömür Ceylan, Böyle Buyurdu Sûfî, s. 111 8 Agah Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, TTK yay. s.12-14 9 Ceylan, age, s. 113

15

Bu nedenle şerhlerde yapılanlar yalnız kelimelerin lügat mânâlarının verilerek şiirin

açıklanması değildir. Klasik şerhler günümüzde metin tesbiti, metin şerhi, metin îzâhı

metin tahlîli vb. terimlerle ifade edilen incelemelerin tamamını kendi şartları içinde ihtivâ

etmektedir.10

Bir çok metinde ve ilim dalında bazı sebeplerden dolayı şerhe ihtiyaç

duyulmaktadır. Yazarın fevkalâde bir mahârette olması neticesinde eserinde ince mânâları

veciz bir şekilde ortaya koyması ve bunu erbâbının dışındakilerin anlamakta zorlanmaları,

lafızların bir çok mânâya ihtimalli olması ve mecâzî lafızların kullanılmış olması vb.

sebeplerden dolayı şârih tarafından maksadın açıklanmasına ihtiyaç duyulur. Netîcede

yazarın seviyesi, takip edilen metod ve dil husûsiyetleri dolayısıyla şerh ihtiyacının

kaynaklandığı söylenebilir.11

II- TÜRK TASAVVUF ŞİİRİ

Türkler arasında 13. yüzyıldan itibaren Moğol istilasının sebep olduğu kargaşa

döneminde tasavvufî düşünce hızla yayılmıştır. Türkler arasında tasavvufun sevilmesindeki

en büyük vesîlelerden biri, Ahmed Yesevî ile başlayan tasavvufî Türk şiiri geleneğinin önemli

şahsiyetleri Yunus Emre, Mevlânâ vb mutasavvıfların şiirleridir. Bunlar vâsıtasıyla

tasavvuf geniş halk kitlelerine ulaşırken tasavvufî şiir de, halk zevkinde asırlar boyu terk

etmeyeceği sağlam bir yer edinmiştir.12 İnancını halka yaymak, bildiği bir hakîkati

anlatmak, halkı doğru bildiği yola yöneltmek, gaflettekileri uyandırmak vb. gâyelerle

mutasavvıflar, halkı irşâd ederken büyük bir telkin yeteneği ile büyük çoğunluğu manzûm

çeşitli eserler yazmışlardır.13

İslâmiyet’in derûnî bir yorumu olarak doğuşundan itibaren coğrafya, ırk, renk gibi

hiçbir ayırım yapmadan insanları etkileyen bir anlayış ve sistem olan tasavvufun Türkler

arasında kalıcı olmasında kalbten doğan ve kalbe hitap eden, sanatlı, ölçülü, çabuk ezberlenen

ve akılda kolay kalan tasavvufî şiirler etkili olmuştur. İlk büyük Türk sûfisi Ahmet

Yesevî’den itibaren tasavvuf büyüklerinin büyük bir bölümü, şiiri bir tebliğ ve irşâd vâsıtası

olarak kullanmışlar ve şiirlerini divan ve divançe adı verilen eserlerde toplamışlardır.14

10 Ömür Ceylan, Tasavvufî Şiir Şerhleri, s. 20 11 Çakan, age, s. 180 12 Ömür Ceylan, age, s. 42 13A. Azmi Bilgin, “Osmanlı Şiir Geleneğinde Türk Tasavvuf Şiirinin Yeri”, 17-23 14 Mustafa ÖZÇELİK, “Tasavvuf'ta Bir Anlatım Aracı Olarak Şiir”, s. 51-53

16

Türk tasavvuf şiirinin husûsiyetlerinin başında telkînî ve didaktik amaçla yazılmış

olmaları gelmektedir. Ayrıca sûfî şâirler günlük dilin sığ ve dar imkânları yanında aktarmak

istedikleri yüce mânâya şiirsel dilin daha fazla imkân sağlamasından dolayı tercihen şiire

yönelmişlerdir. Şâirlerin en çok dikkat ettiği hususlardan birisi olan vezin tutturma konusu

mutasavvıf şahsiyetlerde ikinci derecede önemi haizdir.15 Sanat endişesi ve estetik

gâilelerden uzak, bir an evvel halka ulaşma ve anlatma hedefine yönelik hareket eden Sûfî

şâirler estetik olgu ve bir sanat eseri olarak şiirin teknik donanımına özel bir önem vermek,

konu üzerinde düşünmek ve çalışma ihtiyacı hissetmemişlerdir. Mutasavvıfların öncelikli

amacı, insanlığın bediî birikimine katkıda bulunmak değildir. Onlar, inandıkları düşünce

sistemini insanlara anlatmak ve yaymak gâyesi yolunda, şiirin insan rûhuna ve zihnine

ulaşmadaki sür’ati ve etkisinden yararlanırken, onlarda ne divan şâirlerinde görülen edebî

taassup ve mükemmeliyetçilik, ne de bazı saz şâirlerinde rastlanan etkilenme ve öykünme

bulunmaz.16 Şiirin dış özellikleri onlar için ayrıntıdan ibârettir. Aslolan şiirin muhtevâsı ve

anlattıklarıdır. Bununla birlikte bediî gâileler ön planda tutulmasa da bu şiirlerde sayısız

edebî san’atlar bulunmaktadır.17 Hiçbir mutasavvıfın şâir olmak gibi bir derdi yoktur. Hatta

şiiri, sadece sanat bağlamında ele almak onların tarzı hiç değildir. Tasavvuftaki gâye bu

egoyu tatmin etmek değil terbiye etmektir. Hatta benliği yok etmektir. Bu yüzden şiir,

tasavvufî anlayışta her zaman için bir vâsıta hükmünde olmuştur. Tasavvuf şiiri, ruhtan

kopan şuûr dışı bir feryat değil, ince düşüncelerle belirli bir sistem hâline sokulmuş sûfî

ahlâkını bize yansıtır. Özellikle tasavvuf’un girift meseleleri, şiir diliyle lafız olarak

çözülemese bile ma‘na yönüyle insan rûhunda karşılığını kolay bulur.18

Hak âşığı olan bu şâirler; his ve fikirlerini açıklamak için mecâzî bir üslûp tercih

etmişler, şiir diline özel bir edâ vermişlerdir. Şâirin mizacında hislerin veya aklın

galebesine göre ilhâmın cilvesi başkalaşarak şiire yansıyabilmiştir. Sûfî şiirlerin bir

kısmında aşkın cezbesi pek şiddetlidir. Türk tasavvuf şiirinde muhteva yoğunluğu dikkati

çekmektedir.19 Divân ve halk edebiyatlarının bir sentezi durumundaki tekke edebiyatı20

Doğu şiirinin vazgeçilmez kelime kadrosunu değiştirmese bile kendine mahsus bir

anlayışla erbâbının anlayacağı bir şiir dili oluşturmuştur. Mutasavvıf şâirler mevcut şiir

15 M. Erol Kılıç, Sûfî ve Şiir, 70-71 16 Ceylan, age, 50 17 Bilgin, age, 19 18 Özçelik, age, 52-53 19 Bilgin, age, 22 20 Kılıç, age, 43

17

terimlerine tasavvufî bir anlam yüklemişlerdir. Ayrıca divân ve halk edebiyatının edebî

türlerini kullanan mutasavvıf şâirler nutûk, makâl, güfte, devriye ve şathiyye gibi özgün

nazım türleri de meydana getirmişlerdir.21

Mutasavvıf şâirler didaktik mahiyette söyledikleri şiirler arasında bazen olağanüstü

örneklere de rastlanır. Salâhî tarafından şiirleri şerh edilen Eşrefoğlu Rumî, Nasûhî,

Mevlânâ, Niyâzî Mısrî gibi şâirlerin şiirlerinde bu tür beyitlere rastlıyoruz. Özgün bir

edebî atmosfere sâhip olan tasavvuf şiiri, herkesin ulaşamayacağı anlam kapılarına

sahiptir. Bu tasavvufun hayatı anlamlandırmadaki yaklaşımı dolayısıyladır. İlâhî keşf

mahsûlü tasavvufî şiirler remizler kullanılarak oluşturulmuştur. Bazen bu şiirler baştan

sona remizli olabilir. Böyle şiirlere şathiyye adı verilmektedir.22

İşte kendine özgü anlam haritaları olan tasavvufî şiirler anlaşılması için erbabınca

yorumlanarak açıklanmıştır ki, bunlara “tasavvufî şiir şerhleri” denmektedir.

21 Ceylan, age, 45-54 22 Ceylan, age, 94-95

18

III- TASAVVUFÎ ŞİİR ŞERHLERİ

Gerek nesir ve gerekse şiire yazılan şerhlerin büyük bir bölümünün tasavvufî

içerikli olduğu edebiyatımızda; Klasik edebiyat ürünlerimizin çokluğuna rağmen, şerhin

daha çok dinî ve tasavvufî eserlere yönelik olması, bu metinlerin açıklanmasına duyulan

ihtiyaçtan dolayı olsa gerektir. Osmanlı şiir geleneğinde birtakım manzûmeler üzerinde

bazı mutasavvıf şârihler tarafından şerh çalışmaları yapılmış olması da edebiyat tarihimiz

içerisinde “metinler şerhi” denilen bir dalın ortaya çıkmasında yine mutasavvıf

şahsiyetlerin oynadığı öncü rolü ortaya koymaktadır.23

Şiir; sözü kısa tutma (icmâl), rumûz kullanma (remz), bilmece yapma (lügâz) ve

başka mânâ kasdetme (tevriye) sanatıdır. Nitekim tasavvufî eserlerin dili, klâsik dile

nazaran daha girift, mecâz ve sembol kullanımı bakımından da daha yoğundur. Bu durum

tasavvufun kendi yapısı ve anlayışından kaynaklanır. Tasavvuf her şeyden önce “kâl”

değil “hâl” ilmi olarak görülmüştür. Mutasavvıfların bu hâl içerisinde yaşadıkları mistik

tecrübelerinin dile getirilmesi ve anlaşılır hâle konması, normal metinlerden daha fazla

mecâz ve sembol kullanmayı gerekli kılmıştır.24

Tasavvufî geleneğe göre mutasavvıfların tam bir vecd ve cezbe hâlinde söylediği bu

tür sözler ancak erbabınca anlaşılabilmektedir. Bu şiirler zâhirde saçma gibi görünse de,

amaç önemli tasavvufî hakikatlerin ehil olmayanlardan gizlenmesidir. Klasik dönem

Türkçe şiirleri şerh etme geleneğine dönüp baktığımızda, şathiyelerin yoğunluğu ile

karşılaşmaktayız.25

Tasavvufî şiirlerin, estetik gayelerden ziyâde didaktik endişelerle yazıldığı daha

önce belirtmiştik. Bu durum şiir şerhlerinde de geçerlidir. Tasavvufî şiir şerhlerinde, şâirin

23 Ceylan, age, s. 25, M. Erol Kılıç, Sûfî ve Şiir “Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası”, s 143 24 Kılıç, age, s. 52 25 Kılıç, age, s. 122-123

19

vermek istediği mesajı her seviyeden okuyucuya ulaştırabilmek için âyet ve hadislerden,

atasözleri ve deyimlere, peygamberler ve eski sûfîlerden efsane kahramanlarına, tarihî

olaylardan fıkralara kadar pek çok enstrümanla birlikte örneklendirme metodu da sık sık

kullanılır.26

Mutasavvıf, seyr ü sülûk ile bâtınî âlemdeki öz bilgiyi ortaya koymaya çalışır.

Ortaya konan bu mistik tecrübeye dayalı sırrî bilgi, dünyevî kelimelere yüklenen mânâlarla

açıklanmak durumundadır. Bununla birlikte mutasavvıflar da, mecazlardan örülü ayrı bir

dil oluşturduklarını ve herkesin bunu anlamaması gerektiğini, anlayamayacağını ifâde

ederler. İşte bu ayrı dili konuşan mutasavvıfların anlatmak istediklerini değişik amaçlarla

çözümlemek, tasavvufî şerhi doğurmuştur. Tasavvufî şiirlerin önemli iki unsuru mazmûn

ve remiz, kelime yada kelimelerde gizlenmiş mânâyı karşılayan terimlerdir. Genellikle, remiz

tekke şiirinde, mazmûn ise divan şiirinde kullanılır. Mazmûn için kaynakların verdiği

birbirine benzer târiflerin ortak noktası, “nükteli, sanatlı, özgün ve gizli anlam” olmasıdır.

Târifteki nükte, sanat ve özgünlük klasik şiir anlayışının temel prensiplerinden olup eski

şâirlerimizin hemen hepsinin az veya çok başardıkları üslûp kriterleridir.27

Bir diğer husus da, dünyevî unsurlarla semavî âlemin sembolize edildiği dinî-

tasavvufî metinler, tüm tasavvufî öğretinin de merkezinde bulunan keşf/sezgi dâiresinde

kaleme alındıklarından dolayı şerh edilme ihtiyacı hissettirirler. Tasavvufî şiir şerhleri,

genellikle mutasavvıfların şiirlerine yine aynı geleneğin takipçisi olan sûfîler tarafından ya-

zılmışlardır.28 Sûfî edebîyatın önemli bir bölümünü oluşturan bu şerhler, Arapça-Farsça bilen

ve yaşadıkları zamanın popüler ilimleri durumundaki dinî ilimlerin hemen her dalında az

yada çok söz sahibi olan kalemlere aittir. İslâm hukûku, kelâm, felsefe, tıp ve hatta astronomi,

kimya, simya, rüya tâbiri, ebcet, lügâz, muammâ vb. pek çok bilgi sahasına dağılmış bu zengin

birikimi, zâhiri ve bâtınî ilimleri elde etmiş olan Salâhî’nin şerhlerinde de görmekteyiz.

Tasavvufî şiir şerhlerinde karşımıza çıkan diğer bir husus da şiirin şiirle

açıklanmasıdır. Arapça-Farsça şiirlere Türkçe ve düzyazı ile yazılmış eski şerhlerde, beytin

hayâl dünyasına kapı aralayan, gizli anlamına erişmede yardımcı olan benzer beyitlerin

anılması, beyitte gizlendiğini düşündüğü anlamların ipuçlarını barındıran başka şiir parçaları

bol bol kullanılır. Açıklanan şiirler Türkçe olmakla birlikte, alıntılanan şiirler Türkçe, Arapça

26Ömür Ceylan, Tasavvufî Şiir Şerhleri, s. 20 27 Neclâ Pekolcay ve diğerleri, İslâmî Türk Edebiyatı’nda Şekil ve Nevilere Giriş, 90-103 28Ömür Ceylan, age, s. 96

20

ya da Farsça olabilmektedir.29 Aynı zamanda birer şâir olan tasavvufi şiir şârihleri,

şâirliklerini yalnız bu geleneğin devam ettirilmesinde değil ele aldıkları şiirin açıklanması

sırasında da kullanmışlardır. Nitekim şârihimiz Salâhaddin Uşşâkî, şerh metinlerinde

kendisine ait elliyi mütecâviz müstakil manzûme ve beyitlerle şerhlerini desteklemiştir.30

29Ceylan, age, s. 393 30 Daha geniş bilgi için bk: M. Erol Kılıç, Sûfî ve Şiir “Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası”; Ömür Ceylan, “Tasavvufî Şiir Şerhleri”, “Böyle Buyurdu Sûfî”

21

İKİNCİ BÖLÜM

ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ’NİN VE ŞERH ETTİĞİ ŞİİRLERİ YAZAN

ŞÂİRLERİN HAYATLARI

I- ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ

Asıl ismi Abdullah, lâkabı Salâhaddîn, mahlası Salâhî’dir. Eserlerinde ve

şerhlerini incelediğimiz metinlerde adı şu şekillerde kayd edilmiştir: “Abdullah

Salâhaddin”31, “Abdullah Salâhî”32, “Salâhî Efendi”33, “Salâhaddin”34, “Salâhî”35,

“Salâhî Abdî Efendi”36. Cemâleddin Uşşâkî’ye müntesip olduğu için de, Salâhaddîn

Uşşâkî37 şeklinde geçmektedir. Şiirlerinde Salâhî mahlasını kullanmaktadır.38

Kendisiyle bizzat görüşmüş Sa‘dullah Enverî’nin kaydına göre 1117/1705 yılında39,

bugün Yunanistan sınırları içinde bulunan Kesriye (Kastorya)’da doğmuştur.

Pederlerinin ismi Muhammed Abdülaziz’dir.40 Son devir kaynakları çoğunlukla onun

Balıkesir’de41 doğduğunu kaydetmişlerdir. Salâhî’nin zamanına yakın kaynaklarda ise,

doğum yeri Gölükesre, Gölükesri, Gölükesriye ve Kesriye olarak gösterildiği kesin

olduğundan dolayı bu izâfet yanlıştır.42 İlk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra 20

yaşında İstanbul’a geldi. Sarf-nahiv okudu.43 Salâhî, İstanbul’da tahsilini ikmâl ederken

tahvil kaleminde devlet hizmetine başlamıştır. Kısa zamanda mektupçuluk vazifesine

terfi ettikten sonra uzun yıllar Hekimoğlu Ali Paşa maiyetinde dîvân efendiliği

vazifesiyle bir çok bölgeleri dolaşmıştır.44

31 Salâh î, Şerh-i Gazel-i Eşrefoğlu Rûmî, İ.Belediye: O.E No. 58, Vr. 84b 32 Salâh î, Şerh-i Gazel-i Mevlânâ, Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, Vr. 113b 33 Salâh î, Şerh-i Kelâm-ı Hz. Ali Sül. Ktp. Tahir Ağa Tekke 503, Vr. 25b 34 Salâh î, Şerh-i Kelâm-ı Hz. Ali, Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, Vr. 35b 35 Salâh î, Şerh-i Gazel-i Mevlânâ, Sül. Ktp. Pertev Paşa No. 633, Vr. 13b 36 Salâh î, Şerh-i Muammâ-i Ali, Sül. Ktp. Usaki Tekkesi 300, vr. 100a 37 Salâh î, Şerh-i Beyt-i Mir Hüsrev, Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, Vr. 42b 38 Salâh î, Şerh-i Gazel-i Mevlânâ, Sül. Ktp. Atıf Efendi Ktp. No. 2153, Vr. 38a 39 Sa‘dullah Enverî, Târih-i Enverî, vr. 176b 40 Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliyâ, IV, s. 430 41 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, 196 42 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, III, s. 444, Enverî, a.g.e, vr. 179b, Vassaf, age, IV, s. 429-444 43 Süreyya, age, 444, Enverî, a.g.e, vr. 176b; Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, Cilt. II, S. 144 44 Bursalı, age, I, 197, Süreyya, age, 444, Vassaf, age, IV, s. 430

22

Zâhirî ilimlerin yanında manevî ilimleri de tahsil etmiştir. Kâhire’ye giderek

Şeyh Şemseddin Muhammed el-Hafnî ile sohbet etmiş ve Şeyh Hasan

Demenhûrî’den cifir ve vefk gibi bir takım ulûm-ı garîbe tahsil etmiştir. Bu arada

Arapça’sını da hayli ilerletmiştir.45

İstanbul’a döndükten sonra Eğrikapı dergâhının şeyhi olan Cemâledin

Uşşâkî’nin sohbet halkasına devam etmiştir.46 Hekimoğlu Ali Paşa’nın maiyyetinde bir

çok yeri dolaşırken sayısız ulemâ ve meşâyıh ile tanışma fırsatı bulmuştur. Şeyhi olan

Cemâleddin Uşşâkî ile de Edirne’ye uğradıkları sırada tanışmıştır. Seyahatleri

sırasında görüştüğü ve sohbetinde bulunduğu bir çok Celvetî, Bektâşî, Bayramî, Sa‘dî,

Kadirî, Nakşibendî, Mevlevî ve Gülşenî meşâyıhtan istifâde etmiş ve bunların bazılarına

intisap etmiştir. Bir beytiyle buna işâret etmektedir:

Celvetî, Bayrâmî ve Sâdî, Kâdirî

Nakşibendî, Mevlevî ve Gülşenî, Uşşâkîyiz47

Muhyiddin İbnü’l-Arabî ile mânâ âleminde görüşmüş ve görüşme neticesinde

maddî-mânevî pekçok kalbî füyûzât ve vâridâta mazhar olarak keşfinin açıldığı ve

müteâkiben yüzü mütecâviz eser kaleme aldığı zikredilmektedir.48 Özellikle Salâhî’nin

İbnü’l-Arabî Hazretlerinin eserlerine yazdığı şerhler göz önüne alındığında yukarıdaki

ifadeler doğrulanmaktadır.49

Uzun yıllar İstanbul’da Cemâleddin Uşşâkî’nin sohbetine devam etmiştir. 1750

tarihinde şeyhi ve kayınpederi Cemâleddin Uşşâkî’nin vefatı üzerine aynı dergâhta

postnişîn olmuştur. 1764 senesine kadar bu dergâhta bu târihten itibaren de Tâhir Ağa

Tekkesi’nde şeyhlik makamında bulunmuştur. Tahir Ağa Tekkesi 1781’de yanınca

tekrar Eğrikapı’ya dönmüştür. 1782’de seksen yaşlarında iken vefat eden Salâhî’nin

kabri, uzun yıllar şeyhlik yaptığı Tahir Ağa Tekkesi’ne defnedilmiştir.50

Hz Salâhî, Şeyhi Cemâleddîn Uşşâkî’nin kerîmesi ile evlenmiştir. Muhyiddîn

ve Ziyâeddîn isminde iki mahdûmu vardır. Salâhî’nin nesebi Ziyâeddin Efendi’nin

mahdûmu Şeyh Muhammed Tevfik Efendi’ye kadar devam etmiştir.51

45 Vassaf, age, IV, s. 430, Sadık Vicdanî, Tomar-ı Turuk…, s. 109 46 Bursalı, age, I, 197 47 Bursalı, age, I, 197, Vassaf, age, IV, s. 432 48 Süreyya, age, 444, Vassaf, age, IV, s. 431 49 Mehmed Akkuş, Abdullah Salahaddîn-i Uşşâkî’nin Hayatı ve Eserleri, s. 105, 108, 111 50 Bursalı, age, I, 197, Vassaf, a.g.e. s. 429-444, Süreyya, age, 444 51 Akkuş, age, 21-24

23

ESERLERİ: Muhtelif kaynaklarda Salâhî’nin kırkı mütecâviz eseri olduğu

nakledilmektedir. Vefâtından sonra eserleri elden ele dolaşmıştır.52 Bunun en büyük delili

bugün Süleymaniye başta olmak üzere Dünya’nın bir çok kütüphanesinde Salâhî’ye âit

birçok yazma nüshanın bulunmasıdır. Hüseyin Vassaf Sefîne-i Evliyâ’da 210’dan ziyâde

eserinin bulunduğunu kendisinin de kitabına dercettiği 96 eserini tahkik ettiğini söyler ki,

bunların bir kısmı farklı isimlerle kaydedilmiş aynı eserdir. Bursalı da eserine Salâhî’nin

yüksek eserleri diyerek 50’yi mütecâviz isim kaydetmiştir. Hâlihazırda kütüphânelerde tesbit

edilebilen ve bizim üzerinde çalıştığımız ve listesini daha sonra vereceğimiz şiir şerhleri

dışında Salâhî’nin şerh, tercüme ve te’lif ettiği eserleri53 şunlardır:

ŞERH ETTİĞİ ESERLER:

1. “Riyâzu’l-Kavâ‘id Hıyâzu’l-Fevâid”: 559/1163’de vefat eden İran ediplerinden

Hamîdüddin Ebû Bekr b. Ömer b. Mahmud el-Belhî’nin edebiyata dair Farsça bir eserinin şerhidir.

Şerhin bir çok yazma nüshası bulunmaktadır; Müellif Nüshası: Sül. Ktp. P. Paşa, No. 432-433, c. I-II, Sül.

Ktp. Es’ad Efendi No. 2818, İ.Ü. Ktp., T.Y. No. 83, 1483, 1556, 1663, 2986, 5612, 5613, 5614, T.S.M.

Ktp., E.H. No. 1495, 497.

2. “Tavâli‘u Menâfi‘u’l-‘Ulûm Min Matâli‘ı Mevâkı‘ı’n-Nücûm”: Muhyiddin İbnü’l-

Arabî’nin “Mevâkı‘ı’n-Nücûm” adlı eserinin Arapça olarak yapılmış şerhidir. Nüshaları; İ.Ü. Ktp. A. Y.

No. 3344, İ. Bel. O. E. No: 266

3. “Miftâhu’l-Vücûdi’l-Eşher fî Tevcihi’l-Kelâmi’ş-Şeyhi’l-Ekber”: İbnü’l-Arabî’nin

sözlerinden birinin Arapça olarak şerhidir. Semih Ceyhan tarafından “Abdullah Salâhî Uşşâkî’nin

Vücûd Risâleleri” adıyla yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.

4. “Zeylü’l-Kitâb bi-Ahseni’l-Hıtâb”: “Miftâhu’l-Vücûd” risâlesinin zeylidir. Dili Arapçadır.

Üçüncü maddedeki Yüksek lisans tezi konusuna dâhil edilmiştir.

5. “Risâle-i Kudsiye Tercüme Ve Şerhi”: Nakşibendî tarikatının büyüklerinden 822/1419’da

vefat eden Muhammed Parsa’nın eseridir. Salâhî bu eseri, hem tercüme hem de şerh etmiştir. Bu eser,

“Risâle-i Kudsiyye Tercümesi” adıyla Ahmed İhsan Matbaası, İstanbul 1323’de yayınlanmıştır.

Daha sonra Ahmed Oğuz ve M. Sadık Aydın sadeleştirmiş, İslâmî Neşriyat tarafından da 1969’da

Konya’da bastırılmıştır.

6. “Muhtasaru’l-Menâr Şerhi”: Nesefî (ö. 710/1 310)’nin Fıkıh Usûlüne dair yazmış olduġu

“Menâru’l-Envâr” adlı meşhur eserinin muhtasarının Türkçe tercüme ve şerhidir. Nüshası, Sül. Ktp. P.

Paşa 443,

7. “Elli Dört Farz Şerhi”: Salâhî’nin matbu eserlerinden biridir. Müteaddit defâlar basılmıştır.

52 Vassaf, age, IV, s. 433 53 Vassaf, a.g.e. s. 440-443, Bursalı, age, I, 197-199, Akkuş, age, 93-186

24

Eserin aslı Hasan b. Ebi’l-Hasan el-Basrî’ye atfedilmektedir.

8. “Şâfiye Şerhi”: Arap diliyle ilgili İbn Hâcib’in yazdığı Şâfiye adlı gramer kitabının şerhidir.

Nüshaları; Beyazıd Dev. Ktp. No: 6598, Sül. Ktp. Yahya Tevfik No; 1701

9. “Risâle-i Mes’ele-i ‘Acz fi-Ma‘rifetillâh”: Ma‘rifetullâh’ın nasıl elde edileceği anlatıldığı

Gazzâlî’nin eserinin bir bölümünün şerhidir. Yazma Nüshaları; Sül. Ktp. P. Paşa, No. 630, 633, Millî

Ktp. No. (A) 1914

10. “Muzhır-ı Kavâ‘id-i İ‘râb Şerhi”: İbn Hişâm’ın, “Kavâ‘idü’l-i‘râb” adlı eserinin Türkçe

tercüme ve şerhidir. Nüshası, T.S.M. Ktp. E.H. 1908

TERCÜME ETTİĞİ ESERLER:

1- “Havzu’l-Hayât Tercümesi”: İbnü’l-Arabî tarafından Arapça’ya çevrilen bir eserin Türkçe

tercümesinden ‘ibârettir. Kalbin ma‘rifeti, riyâziyât, nefsin keyfiyet ve hâlleri vb. konular işlenmiştir. Sül.

Ktp. Hacı Mahmud Ef. 3214, 3098; Millî Ktp. (A) 2145

2- “Usûl-i Hadîs Şerhi Tercümesi”: Celâleddin ‘abdurrahman b. Ebi Bekr es-Suyûtî (ö.

911/1505)’nin, 14 ilmin muhtasarı olan “en-Nikâye” adlı eserinden Usûl-i Hadis kısmımın Türkçe’ye

tercümesidir. Nüshası, Sül. Ktp. P. Paşa No. 433 vr. 745a-757a

3- “Risâle-i Gavsiyye Tercümesi”: İbnü’l-Arabî’ye atfedilen “Gavsiyye” adlı eserin

tercümesidir. Eserde İbnü’l-Arabî’nin Cenâb-ı Hak ’la olan konuşmaları bulunmaktadır. Nüshası,

Millî Ktp. (A) 392

4- “Risâle-i Vücûd Tercümesi”: Nakşıbendiyye Şeyhlerinden Muhammed Parsa’nın kelime-i

tevhid’in mânâsını anlattığı “Risâle-i Vücüd” adlı Farsça eserinin tercümesidir. Nüshaları, Sül. Ktp. P.

Paşa, No. 630, Millî Ktp . No. (A) 1914

5- “Tercüme-i Arûz-ı Tebrîzi”: İran ediplerinden Vâhid Tebrîzî’nin, “İlm-i ‘Arûz ve Kâfiye” adlı

risâlesinin tercümesidir. Nüshaları, Sül. Ktp. H.M.Ef., No. 6201, Sül. Ktp. P. Paşa no, 433 vr. 994b-1018b

6- “Dîvân-ı Hz. Ali Tercümesi”: Hz. Ali’nin şiirlerinin bir araya getirildiği Divân’ının Salâhî

tarafından yapılmış nazmen tercümesidir. Nüshaları, Sül. Ktp. Uşş. Tek., No. 333, İ.Ü.Ktp. No. 3885,

vr. lb-27a, K.M.M. Ktp. No. 2661, İ.Belediye: O.E No. 247 / 1. Kütüphânede bulunan yazma nüshada

tercümenin sayfa kenarlarında notlar da bulunmaktadır.

7- “Risâle-i Ahadiye Tercümesi”: İbnü’l-Arabî’nin, “Risâle-i Ahadiye” isimli kitabının ter-

cümesidir. Nüshaları; İÜ, Ktp. T.Y. No. 2309

8-“Bazı Arapça Gazellerin Tahmis Ve Tercümeleri”: “Kasīde-i Bürde”, Hassan b. Sâbit’in

k asīdesi ve “Kasīde-i Münferice”nin tahmîs ve tercümeleridir. Nüshaları, Sül. Ktp. Uşş. Tk.

No. 272, D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, 11/7, vr. 62b-88a

TE’LİF ETTİĞİ ESERLER:

1. “Gül-i Sad-Berg-i Evrâd Berâ-yı Tuhfe-i ‘ubbâd”: Esmâ-i Hüsna ile Esma-i Nebi konuları

25

Arapça ve Türkçe, mensur ve manzum olarak çeşitli bölümler halinde detaylı olarak anlatılmıştır.

Nüshaları, Sül. Ktp. Yazma Bağışlar 002365/8, D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok II/7, vr. 74b-107b

2. “Mir‘âtü’l-‘Alâm Ve Mişkâtü’l-Ahlâm”: Hz. Peygamber’in isminin ebced karşılığı olan

92’ye muvafık gelen diğer isimler ve terkipler zikredilerek başlanan eser de ayrıca Esmâ-i Hüsnâ’nın

başına “‘abd” kelimesi getirilerek (‘abdu’s-Selâm, ‘abdu’l-Mü’min, ‘abdu’l-Müheymin... v.s) meydana

gelen “abâdile”den ebced değerleriyle çeşitli mânâlar çıkarılmaktadır. Bunlardan sonra ise, ebced

harflerinin ne mânâ ifade ettikleri anlatılmıştır. Salâhî’nin bu eseri Ömer Dilmen tarafından

“Mir‘atü'l-A‘lam ve Mişkatü’l-Ahlam, ‘Abdullah Salâhî Uşşakî” Marmara Üniversitesi 2003

(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) adıyla hazırlanmıştır.

3. “Mir’at-ı Esma”: Seyr ü sulûk esnâsında hangi mertebede zikrin ne olacağı hakkında

yazılmış bir risâledir. Nüshaları; İ.Ü. Ktp., T.Y. No. 932, vr. lb-14a; Sül. Ktp.: İbrahim Ef., No. 210, vr. 1-

5; H.M.Ef., No. 2668 (vr. 32-42); Tahir Ağa, No. 334 (vr. 94-97); Uşş. Tek., No. 99 (vr. 31a-37b), No.

300 (vr. 120b-129a)

4. “Cevâhir-i Tâc-ı Hilâfet”: Tasavvufî edebe dâir kaleme aldığı bir eserdir. Nüshaları; Sül.

Ktp. P. Paşa, No. 433 (vr. 169a-180b)’ H M. Ef. No. 39n (vr 55b-63a), H.M. Ef., No. 2848, Düğümlü

Baba No. 264 (Vr. lb-9a), Hafid Ef., No. 459 (vr. 162a-173b); İ. Ü. Ktp., T.Y. No. 932 (vr. 14b-28a);

D.T.C.F. Ktp., Muzaffer Ozok, No. II/7, (vr. 164b-171B)

5. “Üsûl-i Evrâd-ı Uşşâkiye”: Uşşâkî tarîkatı evrâd ve usûllerinin anlatıldığı bir eserdir.

Nüshaları; Millet Ktp., Seriye No. 789, Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503 (vr. 50b-54a), D.T.C.F. Ktp., M.

Ozok II/7, vr. 21b-25a.

6. “Mecma‘-ı Fenn-i Zerâfet”: Eser Farsça gramer kâidelerinin anlatılığı bir teliftir. Nüshaları;

Sül. Ktp. H.M.Ef., No.6135, Millet Ktp. Kavaid No. 164; Sül. Ktp., H.M.Ef. No. 6127; Sül. Ktp. Es’ad

Ef., No. 3721 (vr. 98b-125a); T.S.M.Ktp., No. E.H. 1908 (vr. 135 -169a)

7. “İzhâr-ı Esrâr-ı Nihân Ez Envâr-ı Hatm-i Hâcegân”: Nakşibendiyye târikâtında bulunan

hatm-i hâcegân usullerinin anlatıldığı bir eserdir. Bu eser A.Ü. İlah. Fak.’de A.Kadir Tellioğlu tarafından

“İzhâr-ı Esrâr-ı Nihân Ez Envâr-ı Hatm-i Hâcegân (Transkribe ve Edisyonkritiği)”, adıyla lisans tezi

olarak yapılmıştır.

8. “Tuhfetü’l-Uşşâkiye”: Âdâb-ı Tarîkat-ı Uşşâkiye hakkında Arapça yazılmış bir risâledir.

Türkçeye tercümesi de yapılmıştır. Salâhî’nin bu eseri M. Erol Kılıç tarafından “Uşşâkî Sâliklerin

Âdâbı-Tuhfetü’l-Uşşâkıyye” adıyla yayınlanmıştır. İstanbul 1998

9. “Bazı Ayetlerin Tefsiri”: Ahzab Sûresi 72. âyet, Rûm Sûresi 1-5. ayetleri, Kamer Sûresi 1, 2,

8, 45. âyetlerinin tefsirinin bulunduğu eserlerdir.

10. “Mektupları”: Nazilli ve İzmir’de bulunan iki halîfesine yazdığı mektuplar. Nüshaları: Sül.

Ktp. Uşş. Tek., No. 84 (vr. 64b-66b), D.T.C.F. Ktp., M. Ozok II/7 (vr. 52b-54a)

11. “Risâle-i Regâibiyye”: Üç dilde yazdığı bu eserinde Hz. Peygamber’in Regâib gecesinde

26

ana rahmine düştüğü rivâyetine dayanılarak konu işlenmektedir. Hz. Peygamber’in bazı mu‘cizeleri

manzûm olarak anlatılmaktadır.

12. “Hilye-i Haseneyni’l-Ahseneyn”: Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’i konu alarak yazdığı hilyedir.

Nüshaları; Millî Ktp. (A) 215, D.T.C.F. Ktp., M. Ozok, No. 1/116

13. “Atvâr-ı Seb‘a”: Nefsin mertebeleri manzum olarak 63 beyit hâlinde anlatılmıştır. Nüshalrı;

D.T.C.F. Ktp., M. Ozok, No. II/7, vr. 27b-29a; Sül. Ktp. T. Ağa, No. 503/2

14. Divanları:

A- “Divân-ı Nuût-ı Salâhî”: Hz. Peygamber’e yazdığı naatları ihtiva etmektedir. Bu

divânında Arapça, Farsça ve Türkçe naatlar bulunmaktadır. Bu eser Mehmet Akkuş tarafından

yayınlanmıştır; “Hz. Peygamber’e Naatlar” (Divân-ı Nu‘ût-i Salâhî), Kariyer Matbaası,

Ankara 1999. B- “Divân”: Gazel, kasīde ve müfredlerini ihtiva eden divânıdır.

15. “Esâmî-i Hulefâ”: Hz. Peygamber’den itibaren kendi zamanına kadar gelen Halîfelerin

isimlerini devir devir manzûm olarak anlatmıştır.

16. “Mevlid Ve Mi‘raciye”: Mevlid’de velâdet ve mi‘râciye bölümlerinin bulunmaktadır.

Nüshası Tespit Edilemeyen Eserleri:

Muhtelif kaynaklarda Salâhî’ye âit olarak gösterilen bu eserlerin nüshaları tesbit

edilememiştir: 1-“Teshîlü’l-Mübtedî” 2- “Mesnevî Tercümesi” 3- İmâm Gazzalî’nin “Faysalü’t-Tefrika

Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka” adlı eserinin tercümesi. 4- “Ulûmu’l-Maznûn” 5- “Tevfîku’l-Avni Fî

Hakkı’l-Îman” 6- “Gülşen-i Tevhid Tercümesi” 7- “Mustalahât-ı Sûfiye Tercümesi” 8- “Mir‘âtü’l-

Muhakkıkîn” 9- “Esrârü’l-Mülûk Tercümesi” 10- “Vâhibü’l-Mevâhib fi Beyâni’l-Makāmât ve’l-Merâtib

Tercümesi” 11- “Lafz-ı Tarîkat Risâlesi” 12- “Nakşıbendiyye Risâlesi” 13- “Muğnî Şerhi” 14- “Nakşî

Akkırmânî’nin Nutku Şerhi” 15- “Mektûbât ve İnşâ Risâleleri” 16- “Şerh-i Hall-i Me‘âkıdı’r-Rumûz”

17- “Risâle-i Menâzil-i Kamer” 18- “Harîda-i Nasîhat”

II- ‘ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ’NİN ŞERH ETTİĞİ ŞİİRLERİ

YAZAN ŞÂİRLERİN HAYATLARI

27

A- EBÛ SAÎD FAZLULLAH BİN EBİ’L-HAYR

Fazlullah İbn Ahmed b. Muhammed b. İbrahim Mihenî (H. Muharrem 357

Şa’ban 440; M. Aralık 967/Ocak 1059), bugün Türkmenistan’ın güneydoğusunda,

Serahs ile Kaka arasında bulunan Mihene (Mehana) kasabasında doğdu.54 Ebû Saîd’in

esas adı Fazlullah olmakla beraber, Ebû Said Ebu’1-Hayr şeklinde ünlenmişti.

Küçük yaşta öğrenime başlayan Ebû Saîd, babasının tavsiyesine uyarak o

çevredeki tanınmış edebiyatçılardan müftü Ebû Saîd Anazî’den lisan ve edebiyat

dersleri aldı ve Kur’an öğrendi. Küçük yaşlardan itibaren Ebu’l-Kasım Bişr Yasin55

ilgisini çekti; küçük yaştayken onun tasavvufî görüşlerinden ve hallerinden etkilendi;

kendi ifadesiyle müslümanlığı ondan öğrendi.56 380/990 tarihinde vefat eden Bişr

Yâsin’in57 Mihene’deki kabrini zaman zaman ziyâret eden Ebû Saîd,58 17 yaşına kadar

Mihene’de kaldı. Dînî-tasavvufî bilgisini ilerletti. Arap edebiyatı h ak kında geniş

bilgiler edindi. Cahiliye dönemine ait otuz bin beyit ezberlediğini kendisi ifade eder.59

Fıkıh öğrenmek için Mihene’den ayrılan Ebû Saîd, Merv’e giderek Şafiî fıkıh

âlimi Ebû ‘Abdullah Muhammed b. Ahmed Hazrî’den (ölm. 373/983 ile 390/1000

arasında) beş sene fıkıh dersleri aldı.60

Hazrî vefat ettikten sonra Mervli ünlü fıkıh âlimi Ebû Bekr ‘Abdullah b.

Ahmed el-Kaffal’ın (ölm. 417/1026) derslerine devam etti. Ebû Muhammed Cüveynî,

Ebû Ali Senci ve Nâsır Mervazî gibi ünlülerle aynı hadis ve fıkıh hocalarından dersler

aldı. Ayrıca Ebû Ali Muhammed Şebuyî gibi hadis hocalarından hadis dersleri aldığı

ve Buharî’yi dinlediği rivayet edilir.61

Ebû Saîd otuz yaşlarındayken, Ebû Ali Zahir bin Ahmed’den (ölm. 389/999)

fıkıh dersleri almak üzere Serahs’a gitti.62 Fıkıhtan başka ondan tefsir, hadis ve üsûl

dersleri de aldı. Serahs’ın Tasavvufî havasından ve Lokman Serahsî ve Ebu’1-Fadl Hasan

Serahsî (ölm. 387/997) gibi Serahs’ın büyük pirlerinden etkilenmiş ve Ebu’1-Fadl

Serahsî’nin hankahına yönelmişti. Lokman Serahsî’yi tanıması, Ebu’l-Fadl Serahsî ile

görüşmesi, bir geceyi onun hankahında geçirmesi ve Allah ismi konusundaki açıklamalarını 54 Nicholson, “Ebû Saîd”, İ.A, c. IV, s. 46 55 Cami, Nefahâtû’l-Üns, s. 591 56 Muhammed b. Münevver, Esrâru’t-Tevhid, s. 17. 57 Cami, a.g.e.,s. 591. 58 Münevver, age, s. 19. 59 Münevver, a.g.e., s. 20, Tahsin Yazıcı, “Ebû Said Ebü’l-Hayr”, DİA, c. X s. 220 60 Yazıcı, age, s. 220 61 Cami, a.g.e., s. 589 62 Subkî, et-Tabakatu’ş-Şafiyye, V, 306

28

dinlemiş olması gönlünü Serahslı pire kaptırmasına sebep olmuştu.63 Bişr Yâsin’den sonra,

Kassab Amulî’den önce onu en fazla Pîr Ebu’l-Fadl etkilemişti. Bundan dolayı onu Pîr diye

anmış, kabrini ziyaret etmeyi hac gibi görmüştü.64

Ebû Saîd 40 yaşında mücâhedesini ve sülûkunu tamamladı.65 Anne ve babasını

kaybettikten sonra Baverd, Serahs, Mihene ve Merv sahralarında yedi sene halvet hayatı

yaşadı. Manevî bir problemi çıkınca Ebu’l-Fadl’ın yanına giderdi. Onun vefâtından sonra

üzerinde çok etkisi olan Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed Kassab’ın yanında kaldı ve

ondan hırka giydi.66 Kassab’ın ölümünden sonra onun işâreti üzerine Mihene’ye döndü ve

orada sohbet meclisi kurarak irşâda başladı. Daha sonra Nişabur’a gitti. Uzun yıllar burada

irşada devam ettikten sonra tekrar Mihene’ye döndü. Ebû Saîd’in hankahı şöhret bulmuş ve

Horasan, Maverâünnehir gibi bölgelerden irfan ehli ve Nişabur’da kalmış bazı müridleri

ziyaret eder olmuştu. Ebû Saîd son sohbet meclisini hicrî 440 senesinde kurdu ve bir hafta

sonra 82 yaşında iken vefat etti.67

Ebû Saîd’in silsilesi Ebu’l-Fazl, Ebû Nasr es-Serrâc ve Ebû Muhammed

Murtaiş vâsıtasıyla Cüneyd Bağdâdî’ye ulaşır.68

ESERLERİ

Rivâyete göre, tasavvufa yöneldikten sonra kitaplarını toprağa gömen ve: “Bu

işin başı hokkaları kırmak, defterleri yırtmak ve ilimleri unutmak olarak göründü”

diyen69 Ebû Saîd’in hiç eser yazmamıştır dense yanlış olmaz. Ebû Saîd daha çok şâir

olarak görülmüştür. Çeşitli kaynaklar Ebû Saîd’den bir çok şiir nakleder ki, en meşhuru

ve üzerine pek çok şerhin yapıldığı ve Salâhî’nin de şerh ettiği, “ حورا بنظارهء نكارم صف

rubâîsidir.70 Ebû Saîd’e nisbet edilen rubâileri Saîd Nefisi, “Sühânân-ı Manzûm-ı ”زد

Ebû Said-i Ebû’l-hayr”71 adıyla yayınlamıştır. Ayrıca Ebû Saîd mektuplar yazmıştır.

İbn Münevver “Esrârü’t-tevh îd”de bunları nakleder.72 “Çihil Makam veya Mak āmât-

63 Muhammed b. Münevver, A.g.e., s. 25. 64 Cami, Nefahâtü’l-Üns, s. 591, Muhammed b. Münevver, A.g.e., s. 52; 65 Muhammed b. Münevver, A.g.e., s. 50. 66 Cami, a.g.e., s. 599 67 Yazıcı, age, s. 221 68 Yazıcı, age, s. 220 69 Muhammed b. Münevver, Age, s. 49 70 Cami, age, s. 564 71 “Sohenan-ı manzûm-ı Ebu Said Ebü’l-Hayr, Ebu Said Ebü’l-Hayr” ts. Said Nefisi. Tahran: Kitabhane-i Şems, 1334 72 Muhammed b. Münevver, Age, s. 339-366

29

ı Erbâin” isimli bir eser de nisbet edilmektedir. Kendisine nisbet edilen bazı eserler

olsa da ona âidiyeti kesin değildir. Onun eseri diyebileceğimiz sözleri, halleri,

hareketleri torunu İbn Münevver tarafından derlenmiş ve “Esrârü’t-tevh îd fi

Mak āmâtı’ş-Şeyh Ebî Saîd” adıyla menâkıbnâme şeklinde düzenlenmiştir.73

Fransızca’ya, Arapça’ya, İngilizce’ye çevrilmiş olan bu eser Süleyman Uludağ

tarafından Türkçe’ye de tercüme edilmiştir.

B- ÖMER BİN ALİ İBNİ’L-FÂRIZ MISRÎ

Asıl adı Ebu’1-Hafs ve Ebu’l-Kâsım, Ömer b. Ebi’l Hasan Ali b. el-Mürşid b.

Ali’dir.74 İbnu’l-Fârız, Şerafuddîn ve Sultânu’l-Aşıkîn diye de bilinir. 576/1181’de

Kâhire’de doğmuştur.75 Çocukluğu Babasının koruması ve gözetimi altında düzenli bir şekilde

geçmiştir. Babası Hamâ’dan gelip Mısır’a yerleşmiştir. Erkekler üzerindeki kadınlar lehine

olan farzları ispata çalıştığı için kendisine Fârız lâkabı verilmiştir.76 Kendisinden sonra sürekli

ve derin nitelikli tesirler bırakan çok önemli ilim adamlarının yetiştiği bir dönemde

yaşamıştır. Tasavvuf muhitlerinde temel eserlerden kabul edilen “Avârifü’l-Ma‘ârif” isimli

eseri ortaya koyan Şihâbeddin Sühreverdî (ö. 632/1234) ile kendisinin hadis ilmini aldığı

meşhur hadis âlimi el-Münzirî (ö. 606/1208) bu önemli şahsiyetlerdendir.77

Gençlik çağına gelince Şafiî fıkhıyla uğraşmış ve İbn Asâkîr (600/1203)’den hadis

okumuştur. Daha sonra yalnızlığa ve tasavufa meyletmiştir. Bu sıralarda babasından izin alıp

Mukattam dağına çekilerek ibadet ve zühde dalmıştır. Ancak arzu ettiği manevî seviyeye ve

keşfe ulaşamadığı için bir dostunun tavsiyesine uyarak Mekke’ye gitmiştir. 613-628 (1216-31)

yılları arasında Mekke’de kalan İbnü’l-Fârız’ın, Sühreverdî ile görüşmeleri de bu müddet

içerisinde olmuştur.

Orada onbeş sene kadar kaldıktan sonra 628/1230’da tekrar Mısır’a dönmüş ve

632/1235’te Mısır’da vefat etmiştir.78 Mısır’a dönüşünde halk kendisini coşkuyla

karşılamıştır. Eyyubî idarecileri de ona iltifat etmişler, zaman zaman ziyaretinde

73 Uludağ, Esrârü’t-tevhid, Sunuş, 34 74 İbn Hallikân, Vefayâtu’l-A’yân, I, 383, 75 Clement Huart, Arap ve İslam Edebiyatı Tarihi, s. 120 76 İbnu’l-İ‘mâd, Şezerâtu’z-Zeheb, Beyrut tz. c. V, 149-150 77 İbnu’l-İ‘mâd, age, V, 149 78 İbnu’l-İ‘mâd, age, V, 149-150

30

bulunmuşlardır.79 Bunda İbnü’l-Fârız’ın sıcak kanlı ve hoş sohbet bir kimse oluşunun etkisi

büyük olsa gerektir. 80

İbnü’l-Fârız’ın Mısır şâirleri arasında eşsiz bir yere sahip ve Arap edebiyatında

tasavvufu şiirlerinde en güzel işleyen kişi81 olduġu söylenmiştir. Kaynaklar onu giyimi kuşamı

güzel, kendisi güzel, sohbeti güzel, eli açık, kibar ve nazik birisi olarak nitelemekte, tabiatin

çekiciliğine, Nil’in yükselişine, geceleyin denizi seyretmeye meftûn olduġunu

söylemektedir.82

ESERLERİ

İbnü’l-Fârız’ın, şiirlerini toplandığı bir “Dîvân”ı vardır.83 Pek büyük olmayan bu

Dîvân gerek yerli gerek Avrupalı âlimler tarafından çok takdir edilmiş, üzerinde tedkikler

yapılmış ve şerhler yazılmıştır. Bunların önemlileri Bedreddin Hasen el-Bîrûnî (ö.

1024/1615) ile ‘abdülgâni en-Nablûsî’nin (ö. 1143/1731) yapmış oldukları şerhlerdir.84

Onun şöhretini sürekli kılan divanı değil Tâiyye ve Mimiyye kasideleridir. 17. yy. başlarından

itibaren onun şiirleri birçok dile çevrilmiştir. Bugün bile Mısır’da İbnü’l-Fârız’ın şiirleri

sûfîler tarafından ezbere bilinir.85

Klasik İslâm edebiyatında şâirler tabiattaki motiflerden bir soyutlama yaparak,

insan psikolojisinin en yüce hâli olan aşka ulaşır ki86, İbnü’1-Fârız da şiirlerinde ilâhî

aşkı remizler kullanarak ifâde etmiştir. Burada söz konusu olan ilâhî aşktır ki, şâirin bütün

hayatını kaplamış olan ilâhî aşk ve bu aşk yolunda çektiği çilenin tasviri ve terennümü

şeklindedir.87

C- ÂŞIK ÖMER

XVII. Yüzyıl’da yaşayan ve 1707’de vefat eden Âşık Ömer, 80 yıl kadar ömür

sürmüştür. Saz şiirinin en önde gelen isimlerinden biri olarak zikredilen şâirin doğum

yeri ve tarihi hususunda kaynaklarda farklı rivâyetler vardır. Bursalı Mehmed Tahir’in

79 İbnu’l-İ‘mâd, age, V, 149-150 80 İbn Hallikân, age, III, 455 81 Zeki Mübarek, et-Tasavvufu’l-îslâmî I, 215; Ramazan Şeşen, Salahaddin Eyyübi ve Devri, s. 322 82 İbnu’l-İ‘mâd, age, V, 150 83 Ömer İbnü’l-Fârız, Divânü’l-Fârız, el-Matbaatü’l-Edebiyye; Ömer R. Kehhâle, Mu‘cemül-Müellifîn, 301 84 Şerhu divân-ı ibni'l-fârız, Ebü'l-Kasım Şerefeddin Ömer b. Ali b. Mürşid İbnü'l-Farız, 632/1234; Abdülgani b. İsmail Nablusi; şrh. Bedreddin Has Burini, El-Matbaatü'l-Kasteliyye, Kahire 1862, Cilailü'l-gamiz fi şerhi divani'l-Fariz, Emin Huri, Beyrut: Mektebetü'l-Camia, 1888. 226 s. 85 Yekta Saraç, age. s. 446-448; A. J. Arberry, “İbnü’l-Fârid”, İ.A, V, 854, İst. 1967; İbnü’l-Fâriz'in Avrupa dillerine çevirileri için bk. Mustafa Hilmi, İbnü'l-Fâriz. ve'l-Hubbü’l-İlâhi, Kahire, s. 105, 1985 86 İbn Arabi, Arzuların Tercümanı, (Çevirenin girişi), s. 67 87 Belal-Abdelmaksud, İbnü’l-Fârız ve İsmail Ankaravî’nin Kasîde-i Hamriyye şerhi, s 27

31

Konya’da88 doğduğunu yazdığı Âşık Ömer’in Aydın, Kırım veya Konyalı olabileceği

tahmin edilmektedir. Bazı şiirlerinde Adlî mahlasını da kullanan Âşık Ömer, medresede

Arapça, Farsça, sarf-nahiv, mantık ve maânî tahsil etmesine rağmen düzenli bir medrese

tahsili görmemiştir.89 Başta Fuzûlî olmak üzere büyük Türk şâirleri ile Hâfız ve Sadî’yi

okumuştur.90 XVII. yüzyılda Türk saz şiirinin önde gelen simaları arasında yer alan

Âşık Ömer halk tarafından kabul görmüş ve daha sonraki şâirler ona naz īrler

yazmışlardır. Geride bıraktığı 2000’den fazla şiirde, halk şiiri motiflerinin yanı sıra

Dîvân edebiyatı mazmun ve hayallerine de sıkça rastlanır.91 Hem halk, hem de dîvân

şâirlerine naz īreler yazan Âşık Ömer kendinden önceki şâirlerden farklı olarak klasik

Türk edebiyatından büyük ölçüde etkilenmiştir.92 Sûfiyâne manzumeleri de tekke

çevrelerince benimsenmiş ve okunmuştur.

Sayısız şiiri bulunan Âşık Ömer’in şiirlerinin bir bölümü Divân’ındadır. Dîvân’ı

birkaç kez yayınlanmakla birlikte, bilinen iki nüshasına dayanarak oluşturulmuş en

geniş metin, etraflı bir incelemeyle birlikte Saadettin Nüzhet Ergun tarafından 1936

yılında neşredilmiştir.

Mevlevî olduġu bir şiirine dayanılarak ifâde edilen Âşık Ömer’in iki şiirini

Salâhî şerh etmiştir. Nüzhet, Salâhî’nin tasavvufî tevillerle şerh ettiği bu şiirlerde Âşık

Ömer’in kâmil insan mefhumlarını ve bir şeyhe intisabın lüzûmunu anlatmak istediğini

ifâde etmektedir.93

D- NİYÂZÎ MISRÎ

Asıl adı Mehmed olan Niyâzî Mısrî 1618 yılında Malatya’nın Soğanlı Köyü’nde

doğdu. Diyarbakır (1639), Mardin (1640) ve Mısır’da (1640-1644) tahsil görmüştür.94

Mısır’da bulunduğu sıralarda Şâhuniyye’de bir Kâdirî şeyhine intisab etmiştir.

Mısır’dayken gördüğü bir rüya üzerine tekrar Anadolu’ya dönmüştür. Uzunca bir süre

Mısır’da kaldığından dolayı Mısrî diye anılmıştır. Bir süre Anadolu’da dolaştıktan sonra

İstanbul’a gelmiş ve Mehmed Paşa Tekkesi’nde halvete çekilmiştir. İstanbul’dan

88 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, s. 312 89 Abdülkâdir Karahan, Âşık Ömer, DİA, c. 4, s. 1 90 Şükrü Elçin, Âşık Ömer, s. 4 91 Saadeddin Nüzhet Ergün, Âşık Ömer, Hayatı ve Şiirleri, s. 65 92 Karahan, age, c. 4, s. 1 93 Ergün, age, s. 78 94 Gölpınarlı, “Niyâzî” İ.A, c. IX, s. 305-307

32

Bursa’ya geçmiş, buradan da Uşak’a gitmiştir.95 Uşak’da 1647 yılında Şeyh Ümmî

Sinan’a intisâb etmiştir. Hilâfet alarak Elmalı, Çal, Uşak ve Kütahya’da vaazlarda

bulunmuştur. Şeyhi’nin vefatı üzerine Bursa’ya yerleşmiştir.96 1665’teki zikir ve deveran

yasağına uymadığı için türlü eziyetlere duçar olmuştur. 1672’de Sadrâzam Köprülü Fâzıl

Ahmed Paşa’nın daveti üzerine Edirne’ye gitti ve dönüşünde İstanbul’da verdiği bir vaazla

tekkeler üzerindeki yasağın kalkmasını sağladı. Bursa’daki dergâh inşaatının

tamamlanmasından sonra yine resmî davet üzerine gittiği Edirne’de, Eski Câmî’de devlet

adamlarının yolsuzluk ve ilgisizliklerini konu edinen vaazı sebebiyle Rodos Adası’na

sürgün edildi. Bir yıl sonra Pâdişâh’ın iradesiyle affedilmesine rağmen 1677’de cifirle ilgisi

bahane edilerek bu sefer Limni Adası’na sürgüne gönderildi.97 İki yıl sonra affedilmesine

rağmen on iki yıl daha Limni’den ayrılmadı ve adada tasavvufî faaliyetlerine devam etti.

1691’de Köprülüzâde Mustafa Paşa’nın emriyle Bursa’ya döndü. Yaklaşık on altı ay

sonra Avusturya seferine çıkacak olan ordunun maneviyâtını güçlendirmek için Edirne’ye

davet edildi. Yanında iki yüz kadar müridiyle birlikte savaşa katılmak üzere Edirne’ye

vardı; fakat h ak kında çıkarılan dedikodu ve iftiralar sonucu gizlice tekrar Limni’ye

sürgün edildi. 1694’te Limni’de vefat etti.98 Divân’ının yanı sıra Arapça ve Türkçe çok

sayıda risalesi vardır. Divân’ı, nüshalarının mukayesesi ile birlikte yeni harflere

çevrilmiştir.

ESERLERİ

1- “Mevâidü’l-irfan ve Avâidü’l-ihsan”99 2- “Tefsîr-i Fâtiha-i Şerîfe” 3- “Devre-

i Arşiyye” 4- “Tesbî‘-i K as īde-i Bürde” 5- “Risâletü’t-tevh îd” 6- “Şerh-i Esmâi’l-

Hüsnâ”100 7- “Tefsîr-i Sûre-i Yusuf” 8- “Esile ve ecvibe-i mutasavvıfâne” 9- “Şerh-i

Nutk-i Yunus Emre”101 10- “Divân-ı İlâhiyât” 11- “Risâlet-i Eşrât-ı Saât” 12-

“Tabirnâme” 13- “Risâle-i Hasaneyn” 14- “Mektûbât.” Bu eserlerinden bir kısmı

basılmıştır.102

95 Kadir Atlansoy, Bursa Şairleri, s. 290 96 Bursalı Mehmed Tâhir, “Osmanlı Müellifleri”, c. I, s. 162 97 Kadir Atlansoy, age, s. 291 98 Muallim Nâci, Osmanlı Şairleri, s. 294 99 Süleyman Ateş tarafından “İrfan Sofraları” adıyla tercüme edilmiştir. Ankara 1971 100 Mustafa Tatçı, “Niyâzî Misrî’nin tasavvufî bir risâlesi: Şerh-i Esmâ isnâ-aşere”, Türk Yurdu, c. 8, sayı. 12, s. 28, 1988 101 Tatçı, “Nutk-i Şerîf-i Hz. Yunus Emre ve Şerh-i Hz. Mısrî”, Türk Kültürü, sayı 330, s. 613 1990 102 Bursalı, “age”, c. I, s. 162-163, Kenan Erdoğan, “Niyâzî-i Mısrî Hayatı Edebî Kişiliği Eserleri ve Dîvânının Tenkitli Metni” s. 15

33

E- MUHAMMED NASÛHÎ

Asıl adı Muhammed olan Nasûhî 1060/1652 yılında Üsküdar Toygar Tepesinde

doğmuştur.103 Babası Sipahi sınıfından Nasûhî Bey, annesi Afîfe Hanımdır. Neseb

silsilesinin Hz. Ali’ye kadar ulaştığı söylenir. Muhammed Nasûhî 3 yaşında iken

annesini kaybetmiştir. Çocukluğu ve tahsîl hayatı Üsküdar’da geçmiştir. Eğitim döneminde

aynı zamanda Halvetî Karabaş Velî’den feyż almıştır.104 Mürşidinin emriyle Mudurnu’ya

giderek Sun‘ullâh Efendi zâviyesinde ders okumuş, mânevî terbiye ve telkinle meşgul

olmuştur. Şeyh Nasûhî 27 yaşında on iki senede seyr ü sülûkunu tamamlayarak hizmetten

sonra hilâfete getirilmiştir.105 Daha sonra Üsküdar’a dönen Nasûhî, Süleyman Paşa

camiinde ders okutmuş ve irşadla ilgilenmiştir. Şeyhi Limni’de iken ziyaret ve hizmet

amacıyla yanına gitmiş ve bu sırada orada bulunan Mısrî ile de burada görüşüp istifâde

etmiştir.106 Mürşidi Karabaş Velî’nin tavsiyesine uyarak bugünkü Nasûhî camiinin arsasına

bir dergâh yaptırmıştır. Mensûb olduġu Halvetî târikâtı içinde bulunan Şabaniyye şubesinin

Nasûhiyye kolunu tesis etmiştir.107 İstanbul, Tunus, Cezayir ve Trablusgarp’ta

yaygınlaşmış ve birçok talebe yetiştirmiş olan Nasûhiyye şubesinin kurucusu ve pîridir.

Bir ara Eyüp Camii’nde de görev yapan Nasûhî, 1714-1716 yılları arasında Kastamonu’ya

gönderilmiştir.108 Üsküdar’a döndükten bir yıl sonra da 17 Ramazan 1130/15 Ağustos 1717

tarihinde vefât etmiştir.109 Mehmet Nermi Haskan, Nasûhî’nin Kastamonu’da kalış

süresini bir yıl ve vefat tarihini de 14 Ağustos 1718 olarak gösterir.110

ESERLERİ

Küçük bir dîvânından başka, “Dîvân-ı Nasûhî”111 ilmî ve tasavvufî, çoğu Türkçe

ona yakın eseri vardır.112 Bunlardan bir kısmı, Mü’min, Nûr, Furkân, Şuarâ, Nahl, Kasas,

Ankebût, Yâsin, Saffât, Sâd, Zümer sûrelerinin ve birçok âyetin tefsîridir. Tefsirler

dışında113; “Rüşdiyye fî Tarîkat-i Muhammediyye”, “Rüşdiyye fi Tarîkat-i Ahmediyye”,

103 Pakalın, age, c. II, s. 663 104 Kerâmeddin Efendi, Muhammed Nasûhî Hayatı, Eserleri, Divânı ve Mektupları, s. 12-13 105 Vassaf, Sefîne, c. IV, s. 31 106 Mustafa Tatçı, Muhammed Nasûhî ve Divançe-i İlâhiyat, s. 14 107 Kerâmeddin Efendi, age, s. 12 108 Tatçı, age, s. 26 109 Kerâmeddin Efendi, age, s. 12-20, Tatçı, age, s. 37 110 Mehmet Mermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, C. I, s. 293 111 Süleymâniye Ktp. Hacı Mahmud Efendi 3826, Hâşim Paşa 76/5 112 M. Serhan Tayşi, “Şeyh Ebu’1-A’lâ Muhammed Nasûhî el-Halvetî”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, C. 8, s. 291-295 113 Kerâmeddin Efendi, age, s. 20-24

34

“Cem‘u’l-Ehâdis”, “Şu‘âbü’l-Îmân”, “Mükâşefât-ı Vâkıât” risâleleri ile “Şerh-i K as īde-i

Niyâzî”, “Mürâselât” ve “Dîvân-ı ilahiyât”114 adlı eserleri vardır.

F- İSMAİL H AK KÎ BURSEVÎ

İsmail H ak kî Bursevî, 1063 (1653) Zilkade ayı başlarında bugün Doğu

Bulgaristan sınırları içinde bulunan Aydos kasabasında dünyaya gelmiştir.115 Aslen

İstanbullu olan babası Mustafa Efendi, h. 1062 yılında çıkan yangında Aksaray’daki

evini, eşyalarıyla birlikte kaybetmiş ve bundan sonra Aydos’a yerleşmiştir. Aydos’a

gittikten sonra ise Celvetiyye şeyhi Osman Fazlı Efendi’nin meclislerinde

bulunmuştur.116 Yedi yaşında annesini kaybeden İsmail H ak kî Bursevî tahsil hayatına

başlayıncaya kadar babaannesinin yanında kalır. Bu sırada Kur’an-ı Kerim okumayı

öğrenmiş, hat ile uğraşmış ve sarf ilimleriyle uğraşmış ve ilâhî kitaplar okumuştur.

İsmail H ak kî Bursevî hocası Şeyh Ahmet’in yanında kaldığı beş sene boyunca Türk ve

Arap dillerini öğrenir ve okuma yazmayı başarır.117

İsmail H ak kî Bursevî on bir yaşına tahsil için Edirne’ye gider ve yedi sene

kalır. ‘abdülbâkî Efendi’den sarf, nahiv okumuş; İbn Hâcib’in (ö. 646/1245) Kafiye

adlı eserini ezberlemiş; mantık, kelam, ilm-i âdab, maânî, beyan ve tefsire dair bazı

kitapları okumuştur. Bu dönemde İsmail H ak kî Bursevî Arapça ve Farsça öğrenmiş,

zahiri ilimlerle ilgilenmiştir.118 İsmail H ak kî Bursevî, Edirne’de geçirdiği 7 yılın

ardından icâzet alarak tahsiline devam etmek için h. 1083 Rabiülevvel ayı ortalarında

Osman Fazlı’nın Fatih Atpazarı’ndaki hankahına gelir.119 Osman Fazlı’nın talebeleri

arasına katılan İsmail H ak kî Bursevî, şeyhinden Celvetî Tarîkatı’nın âdab ve erkânını

öğrenir. İsmail H ak kî Bursevî Atpazarı’ndaki hankâhda Osman Fazlı’nın talimatıyla

halvet ve riyazâta girer. Zikir ve ibadetle geçirdiği üç ayın sonunda şeyhi tarafından

onun rûh i tekâmülünü tamamladığı kabul edilir.120 Osman Fazlı’nın halifesi sıfatıyla

Üsküp’e gönderildi.

114 Tatçı, “Muhammed Nasuhî ve Divançe-i İlâhiyatı”, Kaknüs Yay. İstanbul 2004 115 Ali Namlı, “İsmail Hakkı Bursevi; Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı”, s. 34 116 Yıldız, Sâkıp, Türk Müfessiri İsmail Hakkı’nın Hayatı, İslami İlimler Dergisi, sy.1, s. 104 117 Namlı, a.g.e, s. 35-56 118 Yıldız, a.g.e, s. 106 119 Aynî, M. Ali, Türk Azizleri I, İsmail Hakkı Bursevî, s. 14 120 Yıldız, a.g.e, s. 107, 108

35

İsmail H ak kî Bursevî bu sıralar 23 yaşındadır. H. 1087 (1676) yılında Şeyh

Mustafa Uşşâkî Hazretleri’nin kızı Âişe hanımla ilk evliliğini gerçekleştirir.121 6 yıl

süren Üsküp vazifesinin ardından çıkan anlaşmazlıklardan dolayı burada rahat

edemeyeceğini anlayan İsmail H ak kî Bursevî, Osman Fazlı tarafından Köprülü’ye

gönderilir.122 H. 1092/1681 yılında geldiği Köprülüde 14 ay vazife yapmış ve h. 1093

yılında Usturumca halkının yoğun ricası sonucu, Ustrumca’ya tayin edilmiştir.123

İsmail H ak kî Bursevî, Ustrumca’da ikametinin otuzuncu ayında (1095/1684) Osman

Fazlı tarafından Edirne’ye çağrılır. Orada üç ay kalır ve şeyhi ile bazı eserleri mûtâlaa

ederler. Bu sırada Osman Fazlı Celvetiyye Tarîkatı’nın Bursa halifesi olarak İsmail

H ak kî Bursevî’yi görevlendirir. İsmail H ak kî Bursevî 1096/1685 senesi mayıs ayı

ortalarında bir Cumartesi günü Bursa’ya gelir. Ulu Camii’de halka vaazlar verir. Bu

vaazlardan birinde kendisine gelen işaret ile 1096/1685 senesi Şaban ayında Kur’an-ı

Kerîm’i tefsir etmeye başlar.124

Osman Fazlı’nın vefaatıyla Celvetiyye tarikatının şeyhliği kendisine geçmiştir.

İsmail H ak kî Bursevî tarikatın intişar ve inkişafıyla meşgul olmuş, terbiyesine giren

Hikmetî Mehmed Efendi’nin sülûkunu tamamlamasıyla vazifesini ona bırakarak bir

süre âşikâne irşadda bulunmuştur.125

İsmail H ak kî Bursevî Hazretleri daha sonra 1129/1717 senesinde tekrar

Bursa’ya döner.126 İsmail H ak kî Bursevî 9 Zilkâde 1137/ 20 Temmuz 1725 Perşembe

günü akşama doğru vefat eder. vefat ettiğinde 75 yaşındadır. İsmail H ak kî Bursevî

Hazretleri, Tuzcupınar’da yaptırdığı camiinin kıble tarafına defnedilir.

ESERLERİ

İlim ve gayret sāhibi bir Celvetî şeyhi olan İsmail H ak kî Bursevî’nin dîn ve

tasavvuf sahalarında manzum ve mensur 100’ün üzerinde eseri vardır. Bursalı Mehmed

Tâhir, altmış tânesi Türkçe, diğerleri Arapça ve Farsça olmak üzere 105 kadar ilmî ve edebî

eseri olduġunu söyler.127 Bursevî’nin Dîvân’ı ve Mîrâciyye’si olmasına rağmen asıl şöhreti

şiir sahasında değil, şerhlerinde ve tasavvufî tefsîrindedir.128

121 Aynî, a.g.e, s. 15-16 122 Yıldız, a.g.e, s. 110 123 Namlı, a.g.e, s.48 124 Namlı, a.g.e, s. 53-54 125 Namlı, a.g.e, s. 91 126 Aynî, a.g.e, s.73 127 Bursalı, age. c. 1 s. 121-122. 128 F. Kadri Timurtaş, Târih İçinde Türk Edebiyâtı, s. 328.

36

Çok velûd bir müellif olan Bursevî’nin ifâdelerinde sık sık istidratlara rastlanır. Yer

yer itnabı andıran bir üslûbu olduġu bile söylenebilir. Fakat bu durum, onun eserlerinden

istifâdeyi engellemez.129

En mühim eserleri, “Rûh u’l-Beyân tefsîri” ile, Mevlânâ’nın “Mesnevî”sine, Attar’ın

“Pendnâme”sine, Yûnus Emre’nin şiirlerine ve Yazıcıoğlu Mehmed’in

“Muhammediyye”sine yaptığı şerhleridir.130

G- EŞREFOĞLU RÛMÎ

Asıl adı ‘Abdullah, babası Ahmet Eşref’e izafeten Eşrefoğlu131, doğduğu yere

izafeten İznikî, o zamanlarda Anadolu’ya Rum diyarı denmesi sebebiyle Rûmî, Kadiriye

tarikatını Anadolu’da yayması132 ve yenilikler getirmesi sebebiyle de Pîr-i Sânî133 diye

anılmaktadır.

Eşrefoğlu ‘Abdullah Rûmî tarih ve menâkıp kitaplarında 754/1359 da İznik’te

doğduğu rivayet edilmektedir. Mısır’dan Suriye’nin Hama kasabasına daha sonra

Anadolu’ya göç edip önce Manisa’ya ardından da İznik’e yerleşen aslen Mekkeli ve Hz.

Peygamber soyundan geldiği rivâyet edilen âlim ve şeyhler yetiştirmiş bir ailenin

çocuğudur.134 Menâkıp kitaplarında soyunun Hz. Hüseyin’e dayandığı rivâyet

olunmaktadır.135 Kaynaklarda künyesi, ‘Abdullah Rûmî b. Seyyid Ahmed Eşref b. Seyyid

Muhammet Suyûfî (Mısrî) olarak geçmektedir.136

Eşrefoğlu’nun çocukluğu ve gençlik yılları İznik’te ailesinin yanında geçti.

Eşrefoğlu Rûmî gayet ciddi bir tahsil görmüştür. İlk tahsilini İznik’te tamamladıktan sonra

şer’i ilimler tahsil etmek üzere babası tarafından Bursa’ya; Çelebi Sultan Medresesi’ne

gönderildi.137 Kırk yıl zahiri ilimleri tahsil ederek devrin büyük âlimlerinden “Kara Hoca”

namıyla şöhret bulan Alaaddin Tûsî’ye asistan olur.138 Yani talebe olarak girdiği bu

medreseden müderris yardımcısı olarak çıkmıştır. Eşrefoğlu talebelikten hocalığa yükselmiş

ve belli bir müddet medreselerde bu görevi yapmıştır.

129 Bursalı, age, c. I, s. 124. 130 Bak. Eserleri hakkında detaylı bilgi: Namlı, age, s. 161-213 131 Nâci, age, s. 285 132 Bursalı, age, I, 94 133 Asaf Hâlet Çelebi, Eşrefoğlu Dîvânı, s. 42 134 Çelebi, age, s. 14-15 135 Nejla Pekolcay, Abdullah Uçman, “Eşrefoğlu Rûmî” DİA c.11 s. 480 136 Pekolcay, Uçman, age, s. 480 137 Çelebi, age, 17 138 Pekolcay, Uçman, age, s.181

37

Dedesinin ve babasının mutasavvıf olmasından dolayı aileden gelen bir sevgi ve

muhabbetle tasavvufa karşı içinde büyük bir sevgi ve alaka oluşur. Öğrencilik ve asistanlık

yıllarında birçok tasavvufi eserler okumuş ve sohbetlere katılmıştır. Rivayetlere göre

Eşreoğlu gördüğü bir rüya üzerine medreseyi ve ilim yolunu terk eder.139 Medreseyi ve ilim

yolunu terk etmesinde meczupların sultanı olarak tanınan ‘abdal Mehmet’le tanışmasının

büyük etkisi olmuştur.140 O devirde Bursa’da Yıldırım Bâyezid’in damadı aynı zamanda

Halvetiye Tarikatı’na mensup olan ve şöhreti birçok yere yayılmış bir tasavvuf ehli Emir

Sultan’a başvurur.141 Emir Sultan da Hacı Bayram Velî hazretlerine gönderir. Tam bir

teslimiyetle şeyhin huzûruna çıkar ve isteklerini söyler. Hacı Bayram Velî ondaki teslimiyet

ve isteği görür ve onu müritliğe kabul eder. Bu süre içerisinde Eşrefoğlu türlü riyâzât ve nefis

mücadelesi geçirmiştir. Şeyhine on bir yıl sadakatle hizmet ederek güzide müritlerden biri

olan Eşrefoğlu şeyhine bu süre içerisinde sadece bir defa laf ettiğini söyler. Aldığı cevap ise

şudur. “Meşayih katında çok söz söylemek küstahlıktır. Çok laf etme.” Bu söz üzerine

şeyhinin huzurunda bir daha kelam etmediğini söyler.142

Hacı Bayram Velî kabiliyetli dervişin belli bir merhaleyi aşmış olduġuna kanaat

getirdikten sonra onu önce dergaha imam, sonra da biricik kızı Hayrünnisa ile evlendirerek

kendisine damat yapar.143 Bayramiyye tarikatını temsil etmek üzere İznik’e halife tayin eder.

Halifeliğin alametleri olan seccade ve sancağı da beraberinde götürür. Bir rivayete göre

sohbet esnasında Hacı Bayram Velî’ye: “Seyrü sülûkün tamamı şimdiki makamımız mıdır,

yoksa daha var mıdır?” diye sorunca, Hacı Bayram Velî: “Bir velînin bin sene ömrü olsa,

envâ-ı mücâhedât ve riyâzet eylese bir nebînin kademi vardığı yere velînin başı varmak

muhaldir,” cevabını verir.144 Bunun üzerine Eşrefoğlu henüz kendisini tamam hissetmediğini

söyleyerek bulunduğu makamdan daha yüksek yerlere ulaşmak istediğini arzeder. Hacı

Bayram Velî damadını dinledikten sonra onu seyrü sülûkte daha ileri bir merhaleye

ulaştırması için Suriye’nin Hama Kasabası’nda oturan ‘abdülkâdir Geylânî’nin beşinci

göbekten torunu olan Şeyh Hüseyin el-Hamevî’ye göndereceğini ve onun yanında daha

yüksek makamlara ulaşabileceğini söyler.145 Hama’da erbainini tamamlayarak Kâdirî

139 Pekolcay, Uçman, age, s.181 140 Çelebi, age, 18 141 Çelebi, age, 19 142 Bursalı Mehmed Veliyyüddin Efendi, “Eşrefoğlu Rumi, hayatı-menkîbeleri-şiirleri”; s. 4 143 Bursalı, age, I, 94 144 Veliyyüddin Efendi, age, s. 4 145 Pekolcay, Uçman, age, s. 481

38

hilâfetnâmesi ile birlikte İznik’e döner ve inşâ ettirdiği dergahında müessisi olduġu

Kâdiriyye’ye bağlı Eşrefiyye Tarikatı usulünce irşâda başlar.146

Eşrefoğlu 874/1469 yılında muhtemelen 100 yaşlarında İznik’te vefat eder.147

Tekkenin yanında inşa edilen türbeye defnedilir. İznik’de bulunan bu cami kendi adıyla

anılmaktadır. Vefatından sonra vasiyeti üzerine yerine, küçük yaştan beri yanında bulunan ve

kızı Züleyha ile evlenen halifesi ‘abdurrahim Tırsî postnişin oldu.148

Kâdirîler arasında ‘abdulkâdir Geylânî’den sonra tarikatın ikinci pîri sayılan

Eşrefoğlu Rûmî daha hayatta iken büyük bir veli kabul edilmiştir. Hattâ Eşrefoğlu’nun

İznik’e döndükten sonra padişahın onun arkasından tebdîl-i kıyafetle gelerek kendisini

dervişliğe kabul etmesi için ısrar ettiği, Eşrefoğlu’nun ise uzun nasihatlerden sonra padişahı

İstanbul’a geri dönmeye razı edebildiği rivayeti de yer almaktadır.149

ESERLERİ: 1- “Dîvân”150 2- “Müzekki’n-Nüfûs” 3- “Tarîkatnâme”: Tarikat âdabı ve

ehl-i beyt sevgisinden bahseden bir eserdir. 4- “Delâilü’n-Nübüvve” 5- “Fütüvvetnâme” 6-

“İbretnâme” 7- “Ma‘zeretnâme” 8- “Elestnâme” 9- “Nasihatnâme” 10- “Hayretnâme” 11-

“Münâcâtnâme” 12- “Esrârü’t-Tâlibîn”151 13- “Tâcnâme”

H- MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN RÛMÎ Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, Afganistan’da bulunan Belh şehrinde 1207 tarihinde

doğar.152 Babası Sultânu’l Ulema lakabıyla anılan Bahâeddin Veled’dir.153 Mevlânâ’nın asıl

adı Muhammed Celâleddin’dir. Hudâvendigâr, Mevlânâ, Rûmî gibi lakapları, kendisine

sonradan verilmiştir. Hudânvendigâr lakabını, zāhiri ve bâtınî ilimlerdeki saltanatına işaretle

babası vermiştir. Mevlânâ lakabı ise; Konya’da henüz ders vermekle meşgul olduġu, çok

genç yaşlarda iken kendisine verilmiş, “efendimiz” veya “hazret” mânâlarına gelen, ilim

adamları için bir unvan gibi kullanılan bu hitap zamanla yalnız ona has ve en meşhur ismi

olmuştur. Rûmî lakabı da, Mevlânâ’nın geçmişte Diyâr-ı Rûm adıyla anılan Anadolu’ya

yerleşmesi ve hayatının büyük kısmını Anadolu’nun mümtaz şehri Konya’da geçirmesi

hasebiyle kullanılır.154

146 Çelebi, age s. 35 147 Veliyyuddin Efendi, age, s. 85, Çelebi, age s. 45-46 148 Eşrefoğlu, İA. c l.4 s. 397 149 Pekolcay, Uçman, age, s. 481 150 Çelebi Asaf Hâlet, “Eşrefoğlu Dîvânı”, Hece Yay. Ankara 2002 151 Çelebi, age, s. 47, 53, 57, Pekolcay, Uçman, age, s. 482 152 Asaf Halet Çelebi, Mevlânâ’nın Rubâileri, s. 14 153 Şefik Can, Mevlânâ: Hayâtı-Şahsiyeti-Fikirleri, 31 154 Emine Yeniterzi, Mevlâna Celaleddin Rumî, s. 1.

39

Moğol istilası endişesiyle babası ve ailesi, Belh’den göç ederler. Şam, Hicaz,

Malatya, Erzincan ve Akşehir’i ziyaret eden Mevlânâ ailesi ilkin Karaman’a yerleşir.

Yaklaşık yedi yıl kadar Karaman da kalmışlar ve burada, Mevlânâ, Şerafeddin

Semerkandî’nin kızı Gevher Hatun ile evlenir.155

Bahâeddin Veled’in Karaman’da bulunduğunu öğrenen Sultan I. Alaadin

Keykubat onu Konya’ya davet eder. 3 Mayıs 1228’de Bahâeddin Veled ailesi ve dostlarıyla

birlikte Selçuklular’ın başşehri olan Konya’ya gelir. Bütün ömrünü halkı irşad ile geçiren

gönüller sultanı Bahâeddin Veled 1231’de vefat eder.156 Mevlânâ, dokuz sene babasının

müridi Seyyid Burhaneddin’in müridi olarak sohbetinde bulunmuştur.157

1244’de Konya’ya her haliyle garip bir zat olan Şemseddin Tebrizî gelir.

Mevlânâ’nın normal yaşamını birden değiştiren, ona coşkulu ve kabına sığmaz bir ruh hali

aşılayan Şems-i Tebrizî, çok keskin görüşlü, zeki bir bilgin ve bir hakikat âşığı, mürşidlik

mertebesine erişmiş ârif bir yol göstericidir.158

Bir gün Mevlânâ, yanında öğrencileriyle Şekerciler Hanı’nın önünden geçiyordu.

Onları gören Şems, Mevlânâ’nın bineğinin dizginini tuttu ve ona bir soru sordu: “Ey dünya

ve mânâ bilgilerinin sarrafı, söyle! Muhammed Hazretleri mi yoksa Bâyezid mi daha

büyüktür?” Mevlânâ: “Hz. Muhammed, bütün peygamber ve velilerin reisidir. Büyüklük

onundur” dedi. Onun üzerine Şems: “Hz. Muhammed, ‘Ya Rabbi seni tesbih ederim, biz

seni lâyık olduġun gibi bilemedik’ dedi, oysa Bâyezid: “Ben kendimi tesbih ederim, şanım ne

kadar yücedir” buyuruyor” dedi. Mevlânâ cevaben: “Bâyezid’in susuzluğu bir yudumla dindi

ve suya kandı. Halbuki Hz. Muhammed susuzluktan yanıyor, bir yudumla doymuyordu.

Bâyezid, Hakk’ın tecellisiyle kendini nura garkolmuş gördü; daha fazlasına bakmadı. Hz.

Muhammed ise, Cenâb-ı Hakk’ı her gün daha çok görüyor, daha çok yaklaşıyordu. Allah’ın

kudret ve yüceliğini günden güne artarak müşahede ettiği için; “Biz seni lâyıkıyla bilemedik,

buyurdu” der.159

Şems aldığı cevaplarla o kadar heyecana düşmüştür ki, dayanamayıp düşüp bayılır.

Mevlânâ, Şems’le bu şekilde karşılaştıktan sonra, onu yerden kaldırmış, yıllardan beri

birbirini tanıyan, birbirini arayan iki dost gibi, hasret ve heyecanla kucaklaşmışlar, birlikte

155 İsmail Yakıt, Batı Düşüncesi ve Mevlâna, s. 11. 156 Şefik Can, age, s. 75. 157 Yakıt, age, s. 12. 158 Ahmet Kabaklı, Mevlânâ, 37 159 Yeniterzi, age, s. 7-8.

40

Mevlânâ’nın medresesine gitmişlerdir. Gidiş o gidiş olmuş, Mevlânâ ve Şems, artık mânâ

aleminin sırlanmış hücresinde, aylar sürecek sohbetlere başlamışlardır.160

İki dost başbaşa Cenâb-ı Hakk’ın nurlarına, ilahi sohbetlere gömülürler. Ancak halk

Mevlânâ’nın kendileriyle ilgisini kesmesine tahammül edemez, kıskançlıkla Şems aleyhinde

dedikodulara başlarlar. Bunun neticesinde Şems 1246 yılının Mart ayında Konya’dan ayrılır

ve Şam’a gider.161 Şems’in gidişi, Mevlânâ’yı bütünüyle sessizleştirmiş, yalnızlık köşesine

çekilerek hiç kimseyle görüşmez bir duruma getirmişti. Sultan Veled Şam’a gider ve

beraberinde 1247 yılının Mayısında Şems ile birlikte Konya’ya gelirler.162 Mevlânâ bu sefer

Şems’i, Konya’da devamlı alıkoymak kararındaydı. Kimya Hatun isimli, yanında büyümüş,

terbiye almış, bir evlatlığı ile evlendirerek medresenin bir köşesini Şems’e tahsis eder.163

Fakat bir müddet sonra Şems aleyhine feveranlar tekrar başlar ve çevreden son derece

rahatsız olan Şems, “öldü”, “öldürüldü” gibi şayialar arasında ebediyen ortadan kaybolur.164

Mevlânâ, Şems’i kaybettikten sonra bu ayrılığın kederiyle gönülleri yakan hasretli

şiirler söyler. “Divan-ı Kebir”deki Şems mahlaslı şiirlerin büyük kısmı bu dönemin

mahsûlüdür. Bu arada Mevlânâ, Şems’i aramak için Şam’a giderse de, onu maddi gözle

bulamamış, ancak Şems’in mânâsı Mevlânâ’ya aksetmiş, Mevlânâ da onu gönlünde

yaşatarak aramaktan vazgeçmiştir.165

Mevlânâ, Şems’den sonra tasavvufî dostluğunu Selâhaddin Zerkubî ile sürdürür.

Birbirlerinin gönül aynasında îlahi sırları keşfetme gayesiyle kurulan bu gönül dostluğu

Zerkubî’nin ölüm yılı olan 1263 yılına kadar devam eder. Selâhaddin’in vefatından sonra

gönül dostu artık Çelebi Hüsameddin’dir. Zîrâ dünyanın en ünlü eserlerinden olan ve

Mevlânâ’nın baş eseri “Mesnevî”nin yazılması hep onun ısrarıyla olmuş ve katipliğini

yapmıştır. Gerçekten “Mesnevî”nin ilk on sekiz beyti Mevlânâ’nın kendi el yazısıyla

yazılmıştır. Geriye kalan on binlerce beyti Hüsameddin’e dikte ettirmiştir.166

Nihayet 17 Aralık 1273 günü Mevlânâ Hakk’a ve sevgili peygamberine kavuşur.

Mevlânâ’nın ölüm gecesine ayrılık gecesi denilmez, dostuna kavuştuğunu ve ebedi vuslata

erdiğini belirtmek için düğün gecesi anlamında “şeb-i arûs” denilir.167

160 Kabaklı, age, 34-35 161 Can, age, s. 53 162 Yüksel Kanar, Mevlâna Celaleddin Rûmî, s. 8. 163 Mehmet Önder, Mevlâna’dan Güldeste, s. 6. 164 Yakıt, age, s. 12. 165 Yeniterzi, age, s. 10. 166 Yakıt, age, s. 12. 167 Yeniterzi, age, s. 13.

41

ESERLERİ

1. “Mesnevî”: “50.000” mısradan oluşan, Doğu ve Batı’da aşkla okunan devasa bir

eserdir.

2. “Divân-ı Kebir”: Yedi büyük cilt halinde olan bu Farsça manzum eser,

Mevlânâ’nın lirik şiirlerinin bir araya gelmesinden teşekkül etmiştir.168

3. “Fîhi Mafih”: Mevlânâ’nın dersleri ve sohbetleri sırasında oğlu Sultan Veled veya

müritlerinden biri tarafından tutulan notları içerir.169

4. “Mektûbât”: Mevlânâ’nın Selçuklu sultanlarına, vezirlerine, hekimlere, ahîlere ve

dostlarına yazdığı, dönemin, Selçuklu tarihi açısından önemli bilgiler ihtiva eden

mektuplarıdır.

5. “Mevâ‘iz-i Mecâlis-i Seb’a”: Mevlânâ’nın yedi oturumluk vaazlarını ve öğütlerini

ihtiva eden bir eseridir.170

6. “Rubaîler”: Dîvân-ı Kebir arasında serpiştirilmiş rubailerin sonradan bir araya

getirilmiş şeklidir.171

I- HOCA NASREDDİN ZARÎFE

Hoca Nasreddin 605’de Sivrihisar yakınlarında Hortu köyünde doğmuştur. Babası

‘Abdullah Efendi köy imamı idi. Çocukken dahi kıvrak zekası ve hazır cevaplılığı ile dikkat

çeken Nasreddin memleketinde medreseye devam ederek ilk eğitimi aldı. Babası onun

okuyup âlim olmasını istiyordu. Önce Sivrihisar’a ardından da Konya’ya gitti. Uzun süre

Konya medreselerinde tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf ilmilerini tahsil etmiştir. medreseden

mezun olduktan sonra Kadı’nın yanında, Gölge Kadılığı görevini aldı ki, bu yaklaşık iki yıl

sürmüştür.172

Hoca Nasreddin Konya Selçukluları’nın çöküntü döneminde yetişmiş, doğudan

gelen Moğol istilalarının tarumar ettiği cemiyetin acılarını, elemlerini tebessüm buketleri

hâlinde sunduğu nükteleriyle, şen fıkralarıyla dindirmeye çalışmıştır. Evliyâ Çelebi de

Nasreddin Hoca’nın Akşehirli olduġunu söylemiş ve fazîleti bâhire sahibi olup hazırcevap

as hâb-ı kerâmetten, hakîm, emr-i dîn ü dünyâda müstakîm ve mu‘tedil bir ulu cân idi,

demektedir. Evliyâ Çelebi ve birçok tarihçinin Nasreddin Hoca’yı Murad Hüdâvendigâr

168 Can, age, s. 383 169 Abdülbâkî Gölpınarlı, “FÎHİ MÂ-FÎH”, Konya 2001 170 Yakıt, age, s. 14. 171 Çelebi, Mevlânâ’nın Rubâîleri, Hece Yay. Ankara 2002 172 Mehmet Önder, Nareddin Hoca Hayatı ve Fıkraları, s. 15-17

42

ve Yıldırım Bayezid ile Aksak Timur’un muâsırı göstermelerine karşın Nasreddin

Hoca’nın türbesinde bulunan bir yazıda Yıldırım’ın Sipahilerinden Mehmed isminde birisi

taradından tamiratının yaptırıldığı yazmaktadır. Şemseddin Sâmî de Nasreddin Hoca’nın

Selçuklular döneminde yaşadığını “Kâmûsu’l-‘Alâm”ında zikretmektedir.

Velhâsıl tarihî kaynaklar, Nasreddin Hoca’nın yaşadığı dönem ve yer hakkında farklı

bilgilerle doludur. Nasreddin Hoca’nın fıkraları o kadar yayılmıştır ki, dünyanın dört bir

tarafında onlarca dile çevrilmiştir. Nasreddin Hoca, 683 (1284) yılında ölmüş ve Akşehir’e

defnedilmiştir. Daha sonraları Nasreddin Hoca’nın kabri türbe yapılmıştır. Ve günümüze

kadar müteaddin defalar onarılmış ve eklemeler yapılmıştır.173

İ- ALİ BİN EBÎ TÂLİB MEKKÎ

Hicretten yaklaşık yirmi iki yıl önce, bi’setten on yıl önce Mekke’de doğdu.

Babası Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib, annesi de Fâtıma binti Esed b. Hâşim’dir.

Ebû Tâlib’in en küçük oğludur. Mekke’de baş gösteren kıtlık üzerine Hz. Peygamber

amcası Ebû Tâlib’in yükünü hafifletmek için onu himayesine almış, Hz. Ali beş yaşından

itibaren hicrete kadar onun yanında büyümüştür. Hz. Muhammed’in peygamberliğine ilk

iman edenlerdendir. Bu sırada yaşının dokuz, on veya on bir olduġu rivayet edilir.174

Hicretin beşinci ayında muhacirler ile ensar arasında yakınlık ve dayanışma sağlamak

amacıyla kurulan muâhât sırasında Hz. Peygamber Ali’yi kendisine kardeş olarak seçmiş,

hicretin 2. yılının son ayında da onu kızı Fâtıma ile evlendirmiştir. Bu evlilikten Hasan,

Hüseyin ve ölü doğan Muhsin adlı erkek çocukları ile Zeyneb ve Ümmü Gülsûm adlı kız

çocukları olmuştur.175

Hz. Ali Bedir, Uhud, Hendek ve Hayber başta olmak üzere hemen hemen bütün

gazve ve seriyyelere katılmış, bu savaşlarda Resûl-i Ekrem’in sancaktarlığını yapmış ve

daha sonraları menkıbevî bir üslûpla rivayet edilen büyük kahramanlıklar göstermiştir.

Hz. Ali, Hz. Peygamber’e kâtiplik ve vahiy kâtipliği yapmış. Hudeybiye

Antlaşması’nı da o yazmıştır. Hz. Peygamber vefat ettiğinde cenazenin yıkanması ve

benzeri hizmetleri, vasiyeti üzerine Hz. Ali ile Resûlullah’ın yakın akrabasından Abbas.

oğulları Fazl ve Kuşem ile Usâme b. Zeyd yapmışlardır. Hz. Ali ilk üç halife döneminde

ne bir idarî görevde bulunmuş, ne de yapılan savaşlara katılmıştır.

173 Önder, age, s. 58 174 H. İbrahim Hasan, İslam Tarihi, c. I, 341 175 Mustafa Fayda ve Diğerleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. II, 262-263

43

Hz. Osman’dan sonra halife olmuştur. Fakat Hz. Osman’ın öldürülmesinin

üzerindeki gölge ve Muâviye’nin biat etmemesi neticesinde İslâm tarihinin Cemel, Sıffîn,

Nehrevan gibi talihsiz vak’aları meydana gelmiştir. Küfe'de, intik ām arzusu ile yanıp

tutuşan hâricî ‘abdurrahman b. Mülcem tarafından zehirli bir hançerle sabah namazında

yaralanmış, aldığı yaranın tesiriyle iki gün sonra 661’de vefat etmiş ve Kûfe'ye (bugünkü

Necef) defnedilmiştir.176

Hz. Ali ashâb-ı kiram arasında Kur'an, hadis ve özellikle fıkıh alanındaki bilgileriyle

kendini kabul ettirmiş bir otoritedir. Hilâfeti zamanında, hadislerin dikkatle rivayet

edilmesini temin maksadıyla, Hz. Peygamber’e âidiyetini kesin olarak bilmediği hadisleri

nakledenlere, onları Resûl-i Ekrem’den duyduklarına dair yemin ettirmiştir. (Tirmizî, Tefsir, 4)

Fesâhati ve üstün hitâbeti ile de tanınan Hz. Ali’nin güzel ve hikmetli sözleri kaynaklarda

nakledilegelmiştir.177 Güvenilir hiçbir kaynakta Hz. Ali’nin herhangi bir eserinden söz

edilmemektedir. Hazret-i Ali’nin kendisine nisbet edilen bir divânı178 ve şâir ve edip Şerif

er-Radî tarafından bir araya getirilen hitabe ve mektuplarından oluşan “Nehcü’l-Belâga”

adlı eseri vardır.179

K- EMİR HÜSREV DİHLEVÎ

Hindistanın büyük şâiri, mutasavvıfı, edibi, tarihçisi ve dilcisi Yemin ed-din, Ebu’l-

Hasan180 Emir Hüsrev Dihlevî Delh’nin kuzeyinde Eyta vilâyetinin Muminpur

kasabasında 651/1253’de dünyaya gelmiştir.181

Küçük yaşta tahsile başlayan Emir Hüsrev medresede sarf, nahiv, Kur’an tefsiri,

fıkıh, mantık, şiir sanatı, fars dili ve edebiyatı gibi dersleri okumuştur. Emir Hüsrev 7

yaşında iken babası bir savaşta şehit düşmüştür. Dedesi İmâdü’l-Mülk himayesine almış ve

tahsile devamını sağlamıştır. İçinde bulunduğu ilim ve sohbet meclisleri sayesinde on iki

176 Hasan, age, c. I, 330, Fayda, age, c. II, 264 177 Fayda, age, c. II, 264 178 Bu divân Müstakimzâde Süleyman Efendi tarafından Türkçe’ye de tercüme edilmiştir. “Divan-ı Hazret-i Ali, Neş: Müstakimzade Süleyman Sa'deddin Efendi” 179 Ethem Ruhi Fığlalı, Yaşar Kandemir, Ali, DİA, c. II, s. 371-378 180 Ahmed Ateş, Farsça eserler, s.233 181 Erkan Türkmen, Emir Hüsrev’in Hayatı, s. 1

44

yaşında geldiğinde şâir olarak belli bir seviyeye ulaşmıştı. On dokuz yaşında ilk divânı

“Tuhfetü’s-sıgar”ı tertip etti.182

Hayatı boyunca ilim, sanat ve tasavvufla iç içe yaşayan Emir Hüsrev bir çok Emir ve

Sultanın yanında hizmette bulunmuştur. Keşli Han, Buğra Han, Multanlı Prens

Muhammed, Sultan Balaban Han ve Sultan Alaeddin Halacî bunlardan bazılarıdır.

Nizâmeddin Evliyâ’ya intisap etmiştir.183 Sultan Gıyâseddin Tuğluk zamanında Bengal

seferine katıldıktan sonra Şeyhi Nizameddin Evliyâ’nın vefât haberini alınca Delhi’ye

dönerek mezarının başında inzivaya çekildi. Kısa bir süre sonra da vefat etti.184

Emir Hüsrev’in Türkçe, Arapça ve Farsça’nın yanı sıra Hint dili ve edebiyatını da

çok iyi bilmesi şöhretini daha da yaygınlaştırmıştır. Fars edebiyatının bütün gelişmiş şiir

türlerinde eser veren Emir Hüsrev, Hindistan’da o zamana kadar az kullanılan gazel

türünün gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Tarihi olayları mesnevî tarzında kaleme alması

onun en önemli özelliklerinden biridir. Emir Hüsrev’in bir özelliği de Hint-müslüman

mûsikî geleneğinin kurucusu olmasıdır. Türk divan şâirleri büyük üstadlardan biri olarak

kabul ettikleri Emir Hüsrev’in tesiri altında kalmışlardır.

ESERLERİ

Büyük bir şâir, sanatkar olan Emir Hüsrev ‘in eserleri hakkında çeşitli fikirler ileri

sürülmüştür. Câmi’ye göre doksan dokuz kitap yazmış olan Hüsrev beş yüz bin ilâ dört yüz

bin arasında şiir yazmıştır.185 Emir Hüsrev’in günümüze ulaşmış eserleri göz önüne

alındığında çok velûd bir yazar olduġu anlaşılmaktadır.186 Sağlığında eserlerini derleyip

toparlayan ender şahsiyetlerden biridir.187 Eserleri şunlardır188:

A- Manzum Eseleri: 1- Divanları:

a) “Tuhfetü’s-sıgar”: On altı-on dokuz yaşlarında yazdığı şiirler

b) “Vasatü’l-hayât”: Yirm-otuz üç yaşları arasında yazdığı şiirler

c) “Gurratü’l-kemâl”: Otuz dört yaşından sonra yazdığı şiirler

d) “Bakıyye-i nakiyye”: Kırk üç-altmış altı yaşları arasında yazdığı şiirler

e) “Niyâhetü’l-kemâl”: Hayatının son günlerinde yazdığı şiirler

182 Rıza Kurtuluş, Emir Hüsrev-i Dihlevî, DİA, c. 11 s. 135 183 Türkmen, age, s. 14 184 Kurtuluş, age, s. 135 185 Câmi, Nefahâtü’l-üns, s. 610 186 Türkmen, age, s. 29 187 Kurtuluş, age, s. 136 188 Bkz. Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zünûn, 1, 423, 704, 727, 787; Şemseddin Sami, Kamûsü’l-Alâm, 111, 2045, Türkmen, age, s. 30-31, Kurtuluş, age, s. 136

45

2- Tarihî Mesnevîler:

a) “Kıranü’s-saadeyn” b) “Miftâhü’l-fütûh” c) “‘Aşîka” d) “Nüh Sipihr” e)

“Tuğluknâme”

3- Hamse: “Matla‘u’l-envâr”, “Şîrîn ü Hüsrev”, “Mecnûn u Leylî”, “Heşr Bihişt”,

“Âyine-i İskenderî” adlı mesnevîlerden meydana gelmektedir.

B- Mensur Eseleri:

1- “İ‘câz-ı Hüsrevî”: Beş risale bulunan eserin dört risalesi; dil, üslûb, kitâbet ve

muzik konularını işlerken beşinci risale Emir Hüsrev’in gençliğinde yazdığı tarihi ve sosyal

olaylara temas eden mektuplarını içerir.

2- “Efżalü’l-fevâid”: Mürşidi Nizameddin Evliyâ’nın sohbetinde tuttuğu notlar.

3- “Hazâinü’l-fütûh”: Sultan Alâaddin Hallacî dönemini anlatan bir eserdir.

L- CEMÂLEDDÎN UŞŞÂKÎ

Edirne’de doğdu asıl adı Mehmed Cemâleddin, künyesi Ebû Nizâmeddin’dir.

Gençliğinde Edirne’de Uşşâkî şeyhlerinden Mehmed Hamdi Efendi’ye intisab etti.189 Daha

sonra Hasan Sezâî Gülşenî’nin halkasına katıldı. Onun vefâtından sonra Edirne’de dört yıl

irşad görevinde bulundu. 1155’de mânevî bir işâret üzerine İstanbul’a giderek Eğrikapı

savaklardaki Hırâmî Ahmed Paşa tarafından kurulan mescid-zâviyenin şeyhi oldu. Ölümüne

kadar bu dergahta irşad faaliyetlerinde bulunan Cemâleddin Efendi vefât edince dergahın

haziresine defnedildi. Türbesi bugün Hırâmî Ahmed Paşa adıyla anılan caminin yanında olup

ziyaret edilmektedir. Halîfesi Salâhaddin Uşşâkî ölümüne, “Cemâlullâh’a döndü cemâl-i aşk ile

pîrim Cemâleddin” mısraını tarih düşürmüştür.

Cemâleddin Uşşâkî’nin silsilesi tarîkatın kurucusu Hüsâmeddin Uşşâkî’ye şu şekilde

ulaşır: Mehmed Hamdi, Edirneli Osman Sıdkı, Gümülcineli ‘abdülkerim ve Halil, Bolayırlı

Sinan, Gelibolulu Ömer Karîbî ve Saruhanlı Memî Can… Cemâleddin Uşşâkî Halvetiyye,

Gülşeniyye, Sünbüliyye, Şâbâniyye şubeleriyle Nakşibendiyye tarikatına da mensub olup

kendisinde bu tarîkatları birleştirmiştir.190

Cemâleddin Uşşâkî, dönemine zayıflama durumunda olan Uşşâkîye tarîkatını yeniden

canlandırdığı için Uşşâkîlerce tarîkatın ikinci kurucusu sayılır.191 Cemâleddin Uşşâkî’nin çok

189 M. Erol Kılıç, Cemâleddin Uşşâkî, DİA, c. VII, s. 314 190 Sādık Vicdânî, Tomar-ı Halvetiyye, s. 108 191 Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ, c. IV, s. 243

46

sayıda halîfesi bulunmaktadır ki, en tanınmış olanlarından birisi Cemâliyye’nin Salâhiyye

kolunun kurucusu, şiir şerhleri üzerinde çalıştığımız Şeyh Salâhaddin Uşşâkî’dir. Cemâleddin

Uşşâkî’nin vefâtından sonra yerine oğlu Nizâmeddin Efendi geçmiştir. Türbesi Hırâmî Ahmed

Paşa Cami’nin bitişiğinde bulunmaktadır.

Cemâleddin Uşşâkî’nin yegâne eseri olan “Dîvân”ı Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî

Tekkesi 92 numarada kayıtlıdır. Mehmet Ergin tarafından, “Cemaleddin Uşşâkî’nin hayâtı,

eserleri ve Divanı’nın edisyon kritiği” adıyda yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.

M- ŞEVKET BUHÂRÎ

Adı Muhammed ve künyesi Ebû İshak olan Şevket Buhârî, Buhara’da 1037/1627

senesinde dünyaya gelmiştir.192 Şevket’in yaşadığı dönem, Astarhanlar Devleti’nin huzur ve

sükûn dolu yönetimine rastlamaktadır. Sarraf olan babasının vefatı üzerine ilk tahsiline ara

vermek zorunda kalmış ve baba mesleği olan sarraflığa başlamıştır. Yaşadığı dönemde

Buhâra’da Molla Attar, Molla Enver, Badi‘-i Semerkandî gibi ünlü şâirlerin olması zaten

kendisinde bulunan şiire karşı kabiliyet ve ilginin artarak bu sahadaki bilgilerini küçük yaşta

artırmaya vesîle olmuştur. Şevket Buhârî 20 yaşlarında Buhâra’dan ayrılarak Horasan’a

gitmiştir.193 Horasan’ın meşhur şehirlerinden biri olan Meşhed’e yerleşmiştir. Üç-dört yıl

burada kaldıktan sonra Herat’a gitmiş ve Vezir Mirza Sa‘deddin sarayında bulunmuştur.

Şevket bu dönemde Hint mektebinin kurucularından Örfî, Sâ‘ib ve Nazīri’nin şiirlerini

okuyarak kendini geliştirmiştir. Şevket bu dönemde vezirin sarayında yüksek makama

ulaşmış ve bu yüzden de Şevket mahlasını almıştır.

Şevket yaklaşık 40 yaşlarında tasavvufa intisab ile riyâzât hayatına başlamıştır. Böyle

bir tercihten sonra Saraydan ayrılmış ve Horasan’ı sırtında bir aba ile yalın ayak terk

etmiştir. Ömrünün son 34 yılını sofiyâne bir hayat sürerek geçirmiştir. Hint üslûbunu

benimsemiş biri olarak Hinsistan’a gitmemiş her ne kadar bunu arzu etmişse de vazgeçerek

İsfahan’a gitmiş ve ömrünün sonuna kadar burada yaşamıştır. İsfahan’da 20 yıl kadar büyük

sûfiler tarafından terbiye görmüş ve bazı edebî toplantılara katılmıştır. Şevket’in önemli sûfî

mürebbîlerinden biri şeyh Celilullâh Tâlikânî’dir. Uzun dönem tasavvufî terbiye gördükten

sonra hayatının son zamanları olan 1111’e kadar tamamıyla yüksek bir ‘irfânî huzûr ve sükûn

içinde yaşamıştır. Ve bu hâl üzere de vefât etmiştir.

192 Ali Milânî, Şevket-i Buhârî Hayatı ve Divanı’ndan Seçmeler, s. 1 193 Milânî, age, s. 5

47

Şevket’in eserleri şiirleridir. Ali Milânî’nin tesbitine göre Şevket’in Kütüphanelerdeki

“Divân”ının yazma adedi 58’dir ki, bu nüshalar birbirinden farklılık göstermektedir.194

N- ENVERÎ

Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmeyen Evhadüddin Muhammed

Horasan’ın Ebiverd İlçesinin Bedene Köyünde doğduğu rivâyet edilmektedir.195 Çok iyi bir

öğrenim gören Enverî, felsefe, kelam, mantık, riyâzat, edebiyat, astronomi gibi alanlarda

geniş bilgi sahibi olduġu şiirlerinden anlaşılmaktadır. Gençliğinden itibaren etkili şiirler

yazmaya başlayan şâir yazdığı bir şiiri Sultan Sencer’e sunmuş ve Sencer tarafından çok

beğenilmiştir. Nücûm ilmi sayesinde yaptığı yorumların doğru çıkmaması neticesinde Belh’e

kaçmak zorunda kalan Enverî buradada kendisine isnad edilen bir şiir yüzünden zor durumda

kalmıştır. Belh’ten de kaçan Enverî’nin bu kaçıştan sonra 585’te vefat etmiş olacağı ifade

edilmektedir. ‘abdurrahman Câmî tarafından üç önemli şâirden biri olarak kabul edilen

Enverî yazdığı kasîdelerle şöhret bulmuştur. İran edebiyatının en büyük kasîde şâiri kabul

edilen şâirin Türk şâirler üzerinde de etkisi olmuştur. “Dîvân”ı muhtelif zaman ve

mekanlarda yayınlanmıştır.196

O- HAK ÂNÎ

520 yılında Gence’de doğan H akânî’nin tam adı Efżalüddin Bedil İbrahim b.

Ali’dir.197 Amcası tarafından himaye edilmiş ve amcasının bizzat ilgilenmesi ile eğitimine

başlamıştır. Amcası Arapçayı ve arap edebiyatının tanımış eserlerini okutmuştur. Keskin

zekâsı ve geniş hayal gücü sâyesine şiire yenilikler getiren Hâkânî İran edebiyatının en

büyük şâiri kabul edilir. Derin etkiler bırakmıştır. Daha hayatta iken şiirlerin İslam

dünyâsında büyük bir ün kazanmıştır. “Mektupları” ve “Tuhfetü’l-Irakeyn” adlı eserinin

önsözünün dışında mensur bir eseri olmayan H akânî’nin 17.500 beyiti bulan “Divân”ı ve

“Tuhfetü’l-Irakeyn”i günümüze ulaşmıştır. “Divan”ı sayısız defalar basılmış, çeşitli dillere

çevrilmiş ve üzerine şerhler yazılmıştır.198

194 Milânî, age, s. 17 195 Abdülkadir Karahan, “Enverî, Evhadüddin” DİA, c. XI, s. 267-268 196 Karahan, age, s. 267-268 197 Tahsin Yazıcı, “Hâkânî-i Şirvânî” DİA, c. XV, s. 168 198 Yazıcı, age, s. 169

48

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

‘ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ’NİN TASAVVUFÎ

ŞİİR ŞERHLERİ

I- ŞERH METİNLERİNİ İNCELEMEDE TÂKİB EDİLEN USÛL

I- İlk olarak kütüphâne taramaları yapılan şerh nüshalarından ulaşabildiğimiz istinsah

kaydı en eski ve okunaklı olan üçer adet şerh nüshası seçilmiş ve çalışmada bunlar

kullanılmıştır. Kullanılan yazmaların kütüphâne kayıtları hakkında takib edilen usûlden sonra

49

bilgi verilecektir. Seçilen bu yazma nüshaları karşılaştırmalı olarak günümüz harfleriyle

ortaya koymaya çalıştık.

II- Metin farklılıkları rumûzlar kullanılarak dipnotta gösterilmiştir.

III- Nüshada ortaya çıkan eksiklikler için kelime veya cümlenin başına nüsha

belirtilerek (-) işareti konulmuştur.

IV- Nüshada ortaya çıkan fazlalıklar için kelime veya cümlenin başına nüsha

belirtilerek (+) işareti konulmuştur.

V- Metinde geçen âyetler harekeli ve koyu yazıyla yazılmış ve geçtiği sûre ve âyet

numarasıyla birlikte ma‘nâsı verilmiştir.

VI- Metinde geçen hadislerin kaynakları, ulaşabildiğimiz kadarıyla verilmeye

çalışılmıştır.

VII- Tahkikte esas alınan nüshanın varak numaraları köşeli parantez içinde ve koyu

olarak metnin içinde gösterilmiştir.

VIII- Metinlerin günümüz harflerine çevrilmesinde o zamânın Türkçe’siyle günümüz

Türkçe’si arasında bir orta yol tutuldu. Çalışmamız, eserin diliyle alâkalı olmadığı için

transkripsiyon harfleri kullanılmadı. Ancak meczûm “ayın” harfleri ters apostrofla ve

meczûm hemzeler düz apostrofla gösterildi. Özellikle Türkçe kelime ve eklerdeki vokal ve

konsonant uyumlarında günümüz dil kurullarına yakın bir metod izlendi. Ancak eski

kelimelerin âit oldukları devrin söyleyiş husûsiyetlerine fazla müdâhale edilmedi.

IX- Metinde geçen Arapça ve Farsça ibâreler orijinal şekliyle dizildikten sonra

dipnotta tercümeleri verildi.

X- Bazen şerh nüshasının başında bulunan bazen de bulunmayan Salâhî’nin manzum

şiir tercümeleri de şerhlerin başında verildi.

XI- Salâhî şerh ettiği şiirler dışında “li-muharririhî, nazm, beyt” diyerek kendisine âit

birçok şiiri de şerhe eklemiştir. Bunların dışında özellikle Mevlânâ, Yûnus, Câmî, İbnü’l-

Arabî, Hüdâyî gibi meşhûr zevâtın şiirlerini de iktibas etmiştir. Şerh edilen şiirlerin diğer

şiirlerle karışmasını önlemek için bu şiirler ile manzum tercümeleri italik yazıldı.

XII- Metinde geçen şahıs isimleri ve eser isimleri koyu, eser isimleri italik olarak

yazıldı.

XIII- Şerh edilen şiirlerin şâirlere âit olup olmadığı hakkında araştırma yapıldı ve

gerekli bilgiler dipnotlarda verildi. Bunun için şâirlerin divanlarına. Farsça beyitler “ ٢ درج ”

programı kullanılarak kaynağı tesbit edilmeye çalışılmış ve internetten Farsça şiir sitelerinden

50

bakılmıştır. Arapça şiirler de “مكتبة الشعر العرىب” programıdan ve internetten araştırma

yapılarak kaynağı tesbit edilmeye çalışılmıştır.

XIV- Şerhlerin tamamına yakınında sık sık kullanılan Mevlânâ’nın “Mesnevî”sinden

beyitler; Nicholson’un “Keşfü’l-ebyât”ından istifâde edilerek cilt ve numaraları ile birlikte

tercümeleri dipnotta gösterilmiştir.

II- ŞERH METİNLERİNİN KÜTÜPHÂNE KAYITLARI HAK KINDA

YAPILAN DEĞERLENDİRME

1- “ŞERH-İ RUBÂİYYE-İ EBÛ SAÎD”

Tezimizde incelediğimiz “Şerh-i Rubâiye-i Ebî Saîd”, İran mutasavvıf şâirlerinden Ebû

Saîd Fazlullah b. Ebi’l-Hayr’ın bir rubâîsinin şerhidir. Salâhî bu rubâîyi, çeşitli yönlerden ele

alarak şerh etmektedir. Rubâî’de geçen bütün kelime ve ibâreleri izah ederek şerhe başlayan

Salâhî, i‘râb-ı rubaiye-i kudsiyye diyerek rubâî’nin i‘râbını da yapmıştır. Rubâinin vezni

hakkında bilgi verdikten sonra manzum olarak tercüme etmiştir. Daha sonra “Pes imdi tevcîh-i

evvel” diyerek rubâîyi tasavvufî açıdan şerhe başlamıştır. Salâhî şerh boyunca uzun Arapça ve

51

Farsça iktibaslar yapmakta özellikle İbnü’l-Arabî’nin görüşlerini serdetmektedir. Bu rubâî

hakkında çok şerhler yazıldığı söyleyen Salâhî, Hace Ebû Bekir’in bu rübâîyi yazıp Ebû

Sâlih’e götürdüğünü ve boynuna astığını netice derhal Ebû Sâlih’in o gün iyileşerek kalktığını

zikretmektedir. Bu rubâîyi beş ayrı yönden şerh eden Salâhî’nin üzerinde durduğu bazı tasavvufî

ıstılâhları şöyle sıralayabiliriz; “‘abdâl”, “hakīkat-i Muhammediyye”, “rûh-ı Muhammedî”,

“zât-ı ahadiyyet”, “vücûd”, “sıfat-ı Celâl ve Cemâl”, “insân-ı kâmil”, “ledünnî ilim”, “akl-ı

evvel”, “nefs-i küllî”, “rûh-i küllî”, “Erkân-ı Erba‘a”, “fenâ-i küllî”, “fakr”, “fakr-ı hakîkî”,

“Ġayb”, “ta‘ayyün-i sânî”, “‘âlem-i lâhût”, “akl-ı kül”…

Salâhî bu rubâînin birçok hastalığa şifâ kaynağı olduġunu da Şeyh Kuddise sirruh’tan

rivâyetle şöyle ifâde eder; “Bu rubâî-yi şerîf eserde gelen duâlardan ve büyük isimlerdendir.

Hasta için okursa hasta sıhhatına kavuşur. Allâh ona şifâ verir. Bu ezelî hikmete uygundur.

Çünkü hastalık vücûdun daralmasından, bozulmasından, hareketinin azalmasından, neş’esinin

olmamasından ‘ibâretdir. Ve kıllet harekete ve ibtihâca ve behcet beşâşete, ‘adem-i dıhke ve

neşâta ve za’af ve tekessür-i inhirâfa delâlet eder. Kendisinde hem dert ve devâ bulunan

kimsenin bütün vücûdunun parçalarına uygun bir şifâ ve müvâfık bir tedavî olur.” Zikredilen bu

rubâî’de hayâtın sebepleri için gereken şeyin mevcut olduġunu belirterek rubâîde geçen her bir

harfin bir mânânın remzi olduġunu ifâde eder; “Havrâ”daki hâ’dan maksat “hâ-i hayât”tır.

Vâv’ından maksat “vâvü’l-vuslat”, râ’sından maksat “râu’r-rahmet”, elif’i “elif-i inkişâf”,

hemzes’i “hemze-i müsammâ”, “Be-Nazzāra”daki ba, “bâü’l-bekā”; nûn, “nûni’n-nûr ve’n-

nübüvvet”; zâ, “zâ-i zılli’l-vücûd”; kâf, “kâfü’l-kenz ve’l-kevser”; mim, “mîm-i medde’z-zıl”;

sâd, “sâdü’s-safâ”; “fâ, “fâü’l-ferah”; zâ, “zâü’z-zînet ve’z-ziyâde ve zamanü’d-dehr”; dâl,

“dâlü’d-devâ ve’d-dünüvv ve’d-devâm”; dâd, “dâdü’z-diyâ ve’z-zamân”; tâ, “tâü’t-tevvâb ve’t-

tâc ve’t-türâb”; ayn, “ayn-ı mâ-i havzi’l-kevser ve’l-ahd ve’l-ulüvv”; cim, “cîmü’l-cinân ve’l-

cenân ve cîmü’l-cemâl ve’l-celâl”; hâ, “hâü’l-haber ve’l-hayr ve’l-hulle”; lâm, “lâmü’l-livâ”; sin,

“sînü’s-selâm ve’s-selâmet ve’s-seâdet”; yâ, “yemîn ve yed”; he, “heü’l-hidâyet ve’l-hüviyyet”;

tâ, “tâü’t-tavâsîn ve’t-tâhâ ve’t-tûr ve’t-tufûl ve’t-tayr” Bu zikredilenler herhangi bir şeyin her

ihtiyâcı için tesiri olan harflerin özelliklerindendir. Hastalık ve illetli bir hastanın üzerine

okunduğu zaman onlarda şifâ umulur.” Metin kısmında verdiğimiz şerhin tesbit ettiğimiz tek

yazma nüshası üzerinde çalıştık.

Kullandığımız Nüsha:

İ.Ü. Ktp. T.Y. No. 2330; Bu şerhin tesbit edilen tek nüshasıdır.

52

Miklepli, şirazesiz olup kahverengi meşin ciltlidir. 18x13 (13x65) ebadındadır. Nesih

yazıyla 13 satır halinde yazılmış olup 33 varaktır. Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

2- “ŞERH-İ KASĪDE-İ HAMRİYYE-İ FÂRİZİYYE”

Tezimizde incelediğimiz Salâhî tarafından şerh edilen “K as īde-i Hamriyye” Ömer

b. Ali İbnü’l-Farız Mısrî (577-632/1182-1235)’nin en meşhur iki kasidesinden biri olan

“Hamriye” adlı Kasidesinin şerhidir. Bu şerh Süleyman Deliktaş tarafından Yüksek Lisans

Tezi olarak hazırlanmıştır. İçkiye övgü olarak tanınan Fârız’ın bu şiirinde içki tasavvufî

mânâda kullanılarak ilâhî aşk konusu işlenmektedir. Allâh’a duyulan muh abbet ve sevgiyi

aşk olarak alan tasavvuf erbâbı aşk ile şarâb arasında bir ilgi kurarak mânâ aktarması

yapmış ve teşbihle ilâhî aşkı anlatmaya çalışmıştır. Nasıl şarap içene sarhoşluk veriyor ise

ilâhî aşk da sâlikin k albine gelen vâridin etkisiyle kendinden geçmesine yani sekre yol

açmaktadır. Bütün kâinâtın kendisiyle vâr olduġu ilâhî sevgiyi “K as īde-i Hamriyye”de

yoğun olarak işlediği görülmektedir. Kırkbir beyit olan “K as īde-i hamriyye”nin otuz üç

beyti Salâhî tarafından şerh edilmiştir. Her beyit Türkçe bir beyit ile nazmen tercüme

edilmiştir. Kasîdenin her beytinden sonra beyitte geçen kelime ve ibâreler izah edildikten

sonra manzum tercüme verilmiştir. Daha sonra da yani diyerek metne uygun bir tercüme

yapılmıştır. Şerh sırasında Mollâ Câmî’nin şerhinden beyitle ilgili Farsça beyitler

nakledilmiştir. Salâhî şerhe başlamadan erbâb-ı h ak īkat beyninde meşhur olan kasîde’nin

bir çok şârih tarafından şerh edildiğini ve kendisinin de Mollâ Câmî’nin şerhinden istifâde

ettiğini ve Câmî’nin rubâilerini naklettiğini ifâde etmektedir. Çeşitli dillere tercemeleri

yapılmış olan kasîde mim kafiyeli olduġu için “K as īde-i Mîmiyye” olarak da bilinir.

Mutasavvıflar arasında oldukça meşhur olan bu gazelin birçok şerhi yapılmıştır.199

Salâhî bu kasîdeyi manzum olarak tercüme etmiş ve sonra da mensur olarak şerhetmiştir.

Şerhte işlenen tasavvufî konulara baktığımızda ilk önce “Kasīde-i Hamriyye”nin temasına

uygun olarak “‘aşk”, “muhabbet”, “sevgi”nin yanında bazı tasavvufî ıstılahları şöyle

sıralayabiliriz; “tecellî”, “müşâhede-i Cemâl”, “insân-ı kâmil”, “mi‘râc-i rûhânî”, “hakīkat-i

Muhammediyye”, “fenâ fillâh”, “hakâyık-ı muhabbet”, “cem‘”, “fenâ”, “mürşid-i kâmil”,

“nûr-i tevhîd”, “muhabbet-i zâtiye”, “tahalluk ve tahakkuk”, “Muhabbet-i esmâ ve sıfât”…

199 Yekta Saraç, “Tasavvuf Edebiyatına Aid Temel Bir Metin ve Türk Edebiyatına Tesirleri”, c. XXX s. 453-455

53

Manzum tercüme Salâhî’nin “Dîvân”ında Arapçasıyla birlikte bulunmaktadır. Metin

kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz üç yazma nüshası karşılaştırılarak meydana

getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

İÜ. Ktp. T.Y. No. 1644; 24 vr. Nesih yazıyla 27 satır halinde yazılmış, miklepli şirâzesiz

olup siyah meşin ciltlidir. İstinsah tarihi, 1234 (1819) Müstensih: Seyyid Hâfız Muhammed Ali

eş-Şerefî.

Sül. Ktp. H.M.Ef, No. 3734; 71-96 vr, Nesih yazıyla 19 satır halinde yazılmış, 201x135,

136x90, Müstensih, Mustafa el-Kizbî, İstinsah tarihi, 1277 (1861)

İÜ. Ktp. T.Y. No. 3347; 25 vr. Mukavva bez ciltli içi ebrulu siyah kapak, Nesih yazıyla

25 satır halinde yazılmış, Müstensih ve İstinsah tarihi belli değildir.

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. Nafiz Paşa, No. 553, 31 vr. 24x18 (19x14) ebadında ta‘lik yazıyla 19 satır

hâlinde yazılmış, sırtı eskimiş meşin, üstü bezle kaplı mukavva, şirazesiz ve miklapsız bir cilt

içindedir. Müstensih ve istinsah târihi belli değildir. (Terceme-i Şerh-i kasîde-i mîmiyye li-

İbni’l-Fârız radıyallâhu anh li-Salâhî ‘Abdullah Efendi)

Sül. Ktp. H.M.Ef, No. 2684, vr. 131b-157b. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu 21 satır

halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde, Müstensih

Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Tahir Ef. No. 536; 27 vr. Mukavva ciltli kapak içi ebrulu nesih yazıyla 20 satır

hâlinde yazılıştır. 250x170, 160x100 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Yazmanın sonunda 26b-27b varaklarında Salâhî’nin terceme-i hâli vardır. Salâhî’nın hayatı ve

eserleri hakkında kısa malûmat vardır.

Sül. Ktp. Halet Ef. No. 730; 27a-52a vr. Her sayfada 21 satır, Ta‘lik, üstü ebrulu meşin

cilt içindedir. 229x151, 158x79 mm ebadında, müstensih, Derviş Mustafa Mevlevî, İstinsah

tarihi belli değildir.

İ.Belediye: O.E No. 826 / 1; 1-29 vr, Rik'a hatla her sayfada 17 satır hâlinde yazılmış,

200x160-165x125 mm ebâdında, Müstensih, Raşid Aşki İstambolî, istinsah târihi, 1294(1877)

Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, 8 varak, Her sayfada 15 satır,

210x143-155x85 mm, Nesih

D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok II/7; 122b-157b vr. Rik‘a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış

54

3- “EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN ĠAZEL-İ ŞERİFLERİ’NİN ŞERHİ”

Salâhî tarafından şerh edilen Eşrefoğlu Rûmî’nin bu şiiri “Divânı”nda bulunmaktadır.

Salâhî bu şiiri şerh etmesinin sebebini şerhin başında; Bazı ihvanın şiiri anlamakta güçlük

çektiğini ve şer‘a tatbîk noktasından Eşrefoğlu’nun sözlerinin te’vile ihtiyacı olduġunu ifâde

etmiştir. Dolayısıyla kendisine mürâcaat edildiğini ve Şathiyyâne ifâdelerle örülü bu şiiri

Eşrefoğlu’nun mest u lâ-ya‘kul oldukları hâlde iken söylediği için âkillere tefhim ettirmenin güç

olduġunu ifade ettikten sonra Salâhî tasavvuf erbâbının bunu anlamakta zorluk çekmeyeceğini;

Bunlar sırr remzidir deryâya sıġmaz

‘Ulûm-ı zāhir ile Hak bulunmaz

Diyerek şerhe başlamıştır. Te’vili zor gibi görünen imân ve İslam açısından problemli

ifadeler içeren Eşrefoğlu’nun bu şathiyesini Salâhî gayet veciz bir şekilde te’vil ederek şerh

etmiştir. Ayrıca Salâhî, Eşrefoğlu Rûmî’nin ulaştığı makamların ve kendisine lütfedilen sırların

ifâdesi olan bu sözlerini ancak bu mertebelere ulaşanların anlayacağını ifâde etmektedir. Şerhte

işlenen bazı tasavvufî ıstılahları şöyle sıralayabiliriz; “Tecellî”, “ilm-i ledünnî”, “Seyr-i

cismânî”, “seyr-i rûhânî”, “‘âlem-i nâsût”, “‘âlem-i ceberût”, “‘âlem-i lâhût”, “Kut bu’l-

aktâb”, “ilm-i bâtın”, “‘âlem-i melekût”, “k utbu’l-efrâd”, “nefs-i emmâre”, “sülûk”,

“rıżā”... Metin kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz üç yazma nüshası karşılaştırılarak

meydana getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

İ.Belediye: O.E No. 58; 84b-87a vr. arasında Rik'a hatla her sayfada 23 satır hâlinde

yazılmış, 300x175-190x110 mm ebadında, Müstensih, Mehmed Emin Tevfikî. İstinsah tarihi

belli değil.

İ.Belediye: O.E No. 997/1; 2b-6a vr. Nesih hatla her sayfada 21 satır hâlinde yazılmış,

210x140-145x65 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Uşşakiye Tekkesi, No. 108; 51b-54b vr. Nüsha, sırt, meşin, üstü ebrulu

mukavva, şirazesiz ve miklepsiz bir cilt içindedir. 24x18 (16x11) ebadında, nesih kırmasıyla 21

satır olarak yazılmıştır. İstinsah tarihi ve müstensihi belli değildir.

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. Uşşakiye tek. 300; 91b-95a vr. Rik‘a hatla her sayfada 19 satır halinde

yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

55

İ.Belediye: O.E No. 832; 1b-6a vr arası, Nesih hatla her sayfada 17 satır hâlinde

yazılmış, 210x150-150x90 mm ebâdında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Gaziantep İl Halk Kütüphanesi, 27 Hk 355 / 15; 181b-186a, Her sayfada 21 satır,

210x130-155x80 mm, Kırma Talik

Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 Hk 4327 / 2; 13a-17a arası,

192x135-160x90 mm, Her sayfada 17 satır, Nesih

4- NİYÂZÎ MISRÎ’NİN ÜÇ ŞİİRİNİN ŞERHİ

Salâhî, Niyâzî Mısrî’nin üç şiirini şerh etmiştir. Bu şiirlerin tamamı da Niyâzî Mısrî’nin

“Divânı”nda mevcuttur. Salâhî Niyâzî Mısrî’nin gazellerini şerh ederken kendisine âit

şiirlerden en fazla dercettiği şerh olarak dikkat çekmektedir. Bir manzûmenin şerhi yapılırken

manzum tercüme ve şiiri şiir ile açıklama Salâhî’nin şerhlerinde gördüğümüz önemli bir özellik

olarak ortaya çıkmaktadır. Bu mânâda Niyâzî Mısrî’nin şiirlerini şerh ederken Salâhî’nin

ziyâdesiyle cömert davrandığını söyleyebiliriz.

Şerhlerde işlenen bazı tasavvufî ıstılahları şöyle sıralayabiliriz; “‘âlem-i lâhût”,

“ta‘ayyün-i evvel”, “‘âlem-i melekût”, “müşâhede”, “halvet”, “tezkiye-i nefs”, “fenâfillâh” ve

“makām-ı cem‘”, “‘âlem-i nâsût”, “rûh-i Muhammedî”, “hakīkat-ı muhammediyye”, “mürşid-i

kâmil”, “mi‘râc-ı rûhânî”, “Zât-ı ahadiyyet”, “hakīkatü’l-hakâyık”, “hażret-i cem‘”, “vücûd

ile ‘adem”, “‘ilme’l-yakîn ve ‘ayne’l-yakîn ve hakka’l-yakîn”, “mi‘râc-ı mânevî”, “insân-ı

kâmil”, “üns ve mahv”, “seyr ü sülûk”, “kenz-i mahfî”, “nefs-i mülhime”, “‘ilm-i ledünnî”,

“havâs-ı hams-i zāhire”, “akl-ı ma‘âş”, “kelâm-ı ma‘âd”, “makām-ı cem‘”, “mücâhedât ve

riyâzât”, “makām-ı fark ba‘de’l-cem‘ ve cem‘u’l-cem‘” ve “fark-ı sânî”… Metin kısmında

verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz üç yazma nüshası karşılaştırılarak meydana getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

Sül. Ktp. Hafid Efendi 459; 116a-159b vr. Nesih hatla 19 satır halinde yazılmış,

300x130, 130x60 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. P. Paşa No. 633; 123a-165b vr. Nesih yazıyla 17 satır halinde yazılmış,

240x170,165x80mm ebadında, Müstensih, Muhammed Esad, istinsah tarihi 1243

Sül. Ktp. H M Efendi 2770, 1b-36a, Nesih hatla her sayfada 17 satır halinde yazılmış,

213x155, 170x112 mm ebadında, İstinsah tarihi 1227(1812), Müstensih; Seyyid Derviş Zâkir

İsmail

Diğer Nüshalar:

56

Sül. Ktp. H. M. Ef. No. 3917; 15b-39b vr. 1301 Nesih hatla her sayfada 25 satır halinde

yazılmış, 208x158, 153x92 mm ebadında, Müstensih Muhammed Sadullah Halvetî, istinsah

tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. H. M. Ef. No. 2684; 55b-62b, 65b-71b vr. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu

21 satır halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde,

Müstensih Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2702; 13-20 vr. Rik’a hatla yazılmış, 221x156 mm

ebadında, istinsah tarihi, 1251, müstensih belli değildir.

Sül. Ktp. M. Arif-M. Murad 5; 77-107 vr. Nesih hatla her sayfada 15 satır halinde

yazılmış, mukavva cilt içinde 213x154, 146x85 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi

belli değildir.

Sül. Ktp. Tahir Ağa 503; 34-39, 43b-48a vr. Nesih hatla her sayfada 22 satır halinde

yazılmış, meşin cilt içinde 230x175, 160x110 mm ebadında, Müstensih ve istinsah tarihi belli

değildir.

Sül. Ktp. Yazma Bağışlar 4310/1-3; 39-56 vr. Nesih hatla her sayfada 25 satır

halinde yazılmış, 160x80, 192x115 mm ebadında, müstensih Derviş İsmail, istinsah tarihi

1246

Sül. Ktp. İzmir 790/2; 51-56 vr. Nesih hatla her sayfada 21 satır hâlinde yazılmış,

mukavva cilt içinde, 220x160,180x130 mm ebadına, müstensih ve istinsah tarihi belli

değildir.

Sül. Ktp. Mihrişah Sultan 206; 183-226 vr. Nesih hatla her sayfada 19 satır hâlinde

yazılmış, mukavva cilt içinde, 230x150,170x90 mm ebadına, müstensih Hacı ‘Abdullah

Nazif, istinsah tarihi 1237

Sül. Ktp. İzmir 622; Nesih hatla her sayfada 23 satır hâlinde yazılmış, deri cilt

içinde, 225x135,200x105 mm ebadına, İstinsah tarihi 1254, müstensih Hüseyin Yaver

Sül. Ktp. Tercüman Gazetesi Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Y-210 / 6; Ciltli

mukavva ebrûlu kapak içinde Nesih hatla her sayfada 15 satır hâlinde yazılmış, 207x180

mm ebadına, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: Osman Ergin Yzm 145; 15b-22b vr. 30a-36a vr. Nesih hatla her sayfada 17

satır hâlinde yazılmış, 220x145-145x85 mm ebadında, Müstensih Mehmed Emin Tevfikî,

İstinsah tarihi belli değil.

57

İ.Belediye: Osman Ergin Yzm 58; 69b-84a vr, Rik'a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış, 300x175-190x110 mm ebadında, Müstensih; Mehmed Emin Tevfikî

İstinsah tarihi belli değil.

İ.Belediye: O.E No. 363; 14b-23b, 27a-32a vr. Arası Nesih hatla her sayfada 19 satır

hâlinde yazılmış, siyah meşin cilt kapak içinde, müstensih Mehmed Aziz, istinsah tarihi belli

değil.

İ.Belediye: Osman Ergin Yzm 893; 49b-75a 75b-84a, 84b-91b arası, Rik'a hatla her

sayfada 21 satır halinde yazılmış, 200x130-150x75 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi

belli değildir.

İ.Belediye: Osman Ergin Yzm 1551 / 2; 5a-20b, Rik'a hatla her sayfada 19 satır

halinde yazılmış, 205x160-165x140 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: Osman Ergin Yzm 317; 58b-66a arası, Rik’a hatla her sayfada 25 satır

halinde yazılmış, 225x170-180x110 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Millî Ktp. (A) 1914; 128b -174b vr. Ta‘lik hatla her sayfada 17 satır, miklepli, siyah

meşin bir cilt içinde, 205x135 mm ebadında, müstensih Mehmed Arif b. Ankaravî

Millî Ktp. (A) 1960; 98b-102a vr.

5- “GÜFTE VE LÜGÂZ -İ ÂŞIK ÖMER, ŞERH-İ SALÂHÎ EFENDİ”

Salâhî, Âşık Ömer’in iki şiirini şerhetmiştir. Bu iki şiir de Âşık Ömer’in “Divânı”nda

mevcuttur. Kısa ve veciz bir şekilde ortaya konan bu şerhler iki-üç varak tutmaktadır. Âşık

Ömer’in şathiyye ifadelerle örülü bu iki şiiri de lügâz-muammâ türüne örnek gösterilecek

mâhiyettedir. Şerhte işlenen bazı tasavvufî ıstılahları şöyle sıralayabiliriz;; “ilm-i ledünnî”,

“sıfât-ı cemâl ve celâl”, “nefs-i zâkiye”, “akl-ı me‘âd”, “Tezkiye-i nefs”, “Tasfiye-i kalb”,

“rûh-i kudsî”, “mâsivallah”, “insân-ı kâmil”, “‘âlem-i nâsût”, “ilme’l-yakîn”, “‘ayne’l-

yakîn”, “‘âlem-i ceberût”, “cem‘ etmek”, “vücûd-i Muhammed”, “hakīkat-i Muhammediyye”,

“mürşid-i kâmil”, “ma‘rifetullâh”… Metin kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz üç

yazma nüshası karşılaştırılarak meydana getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

Sül. Ktp. H M Efendi 3917; 53b-55a vr. “Gûşunu benden yana tut, sözlerim femden

çıkar.” Nesih hatla her sayfada 25 satır halinde yazılmış, 208x158, 153x92 mm ebadında,

Müstensih Muhammed Sadullah Halvetî, istinsah tarihi belli değildir.

58

Sül. Ktp. Halet Efendi 730; 57b-59b vr. “Sînemin bağında bitmiş bir ağaçta iki dal.”

Ta‘lik hatla her sayfada 21 satır halinde yazılmış, üstü ebrulu meşin cilt içinde olup 229x151,

158x79 mm ebadında, müstensih, Derviş Mustafa Mevlevî, İstinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: O.E No. 58; 88b-90a vr. Rik'a hatla her sayfada 23 satır hâlinde yazılmış,

300x175-190x110 mm ebadında, Müstensih; Mehmed Emin Tevfikî. “Sînemin bağında

bitmiş bir ağaçta iki dal.” İstinsah tarihi belli değil.

İ.Belediye: O.E No. 145; 13a-15b, 26b-29b vr. Nesih hatla her sayfada 17 satır hâlinde

yazılmış, 220x145-145x85 mm ebadında, Müstensih; Mehmed Emin Tevfikî. İstinsah târihi

belli değil.

Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503; 38-43 vr. İki şiiri de mevcut. Nesih hatla her sayfada 22

satır halinde yazılmış, meşin cilt içinde 230x175, 160x110 mm ebadında, Müstensih ve istinsah

tarihi belli değildir.

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. H. M. Ef, No. 2684; 60b-65a vr. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu 21 satır

halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde, Müstensih

Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 161b-165a vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: O.E No. 1105; 47b-50a vrr arası Nesih hatla her sayfada 21 satır hâlinde

yazılmış, Karton kapak, 195x120-130x65 mm ebâdında, müstensih, Dervîş Mehmed Emîn

istinsah tarihi belli değil.

İ.Belediye: O.E No. 363; 12a-14a, 24a-27a vr. Arası Nesih hatla her sayfada 19 satır

hâlinde yazılmış, siyah meşin cilt kapak içinde, müstensih Mehmed Aziz, istinsah tarihi belli

değil.

D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok II/7; 149b-153a vr. Rik‘a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış,

Millî Ktp. (A), 392; 161b-164a vr.

6- “KASĪDE VE ĠAZEL-İ HAŻRET-İ MEVLÂNÂ, ŞERHÜ’S-SALÂHΔ

Salâhî, Mevlânâ’nın 11 ve 16 beyitten oluşan iki şiirinin her beytini Türkçe bir beyit

ile nazmen tercüme ederek şerh etmiştir. Kasîdenin her beytinden sonra beyitte geçen

kelime ve ibâreler izah edildikten sonra manzûm tercüme verilmiştir. daha sonra da şerh

59

yapılmıştır. Salâhî bu şerhler dışında Mevlânâ’nın bir çok şiirini de nazmen tercüme etmiştir.

Salâhî’nin şerh ettiği Mevlânâ’nın bu iki şiiri Süleymâniye Kütüphânesi Ayasofya 3889

numarada kayıtlı olan “Dîvân-ı Mevlânâ Celâleddin Rûmî”de bulunmaktadır. Şerhlerde işlenen

bazı tasavvufî ıstılahları şöyle sıralayabiliriz; “mertebe-i vâhidiyyet”, “a‘yân-ı sâbite”, “mürşid-

i kâmil”, “rûh-i izâfî”, “rûh-i sultānî”, “fenâ”, “rûh-i kudsî”, “hakīkat-i muhammediyye”,

“‘âlem-i nâsut”, “mücâhedât ve riyâzât”, “hakâyık-i ‘ilmiye ve ervâh-ı kevniyyye”, “rûh-i

Muhammed”, “nefs-i külliye”, “ma‘ârif-i ilâhiye”, “marifetullâh”, “müşâhede”, “tecellî-i

rahmânî”, “ġaybu’l-ġuyûb”, “Ta‘ayyün-i evvel”, “‘âlem-i ceberût”, “tezkiye-i nefs ve tasfiye-i

kalbe”, “kümmel ve aktâb”, “mücâhedât”, “aktâb”, “havâs-ı hams-ı bâtına”, “havâss-ı hams-ı

zāhire”, “fenâ fillâh”, “nefs-i mutma‘ine”, “nefs-i emâre”, “hakīkat-i muhammediyye”,

“mi‘râc-ı rûhânî”, “mürâkabe”, “kenz-i mahfî”, “seyr u sülûk”, “nefs-i emmâre mutma‘inne”,

“kutbu’l-aktâb”, “‘âlem-i ceberut”… Metin kısmında verdiğimiz birinci şiirin şerhi elde

ettiğimiz iki yazma nüsha; ikinci şiirin şerhi de üç yazma nüshası karşılaştırılarak meydana

getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

I. ŞİİR: “ چيست داىن يافتم داىن يافتم داىن كه پنبه كوهى اندر ”

Sül. Ktp. Esad Efendi 1546; 24-37 vr. Ta‘lik hatla 21 satır olarak yazılmış, 210x140,

145x70 mm ebadında, İstinsah tarihi 1197(1782) Müstensih, Mehmed Saffet İbn Yusuf

Topkapı S. M. Ktp, E.H. 1457; 1b-13a vr. Ta‘lik hatla 21 satır olarak yazılmış, İstinsah

tarihi 1198(1783), Müstensih Mehmed Safvet’dir.

II. ŞİİR: “ يافتمپايان رخچدوش وقت صبحدم در ”

Sül. Ktp. Atıf Efendi Ktp. No. 2153; lb-38a vr. Nesih yazıyla her sayfada 15 satır

halinde yazılmış, istinsah tarihi 1197(1783), müstensih, Derviş Mustafa Âtıf Mevlevî

İ.Belediye: O.E No. 58; 48b-62b vr. Rik'a hatla her sayfada 23 satır hâlinde yazılmış,

300x175-190x110 mm ebadında, Müstensih; Mehmed Emin Tevfikî. İstinsah tarihi belli

değil.

Topkapı S. M. Ktp, E.H. 1457; 19b-40a vr. Ta‘lik hatla 21 satır olarak yazılmış,

İstinsah tarihi 1198(1783), Müstensih Mehmed Safvet’dir.

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. Pertev Paşa No. 633; 13b-37a. vr. Nesih yazıyla 17 satır halinde yazılmış,

240x170,165x80mm ebadında, Müstensih, Muhammed Esad, istinsah tarihi 1243

60

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 113b-131a vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. H.M. Ef. No. 3917; 1a-15a vr. Nesih hatla her sayfada 25 satır halinde

yazılmış, 208x158, 153x92 mm ebadında, Müstensih Muhammed Sadullah Halvetî, istinsah

tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Hafid Efendi 459; 1-27 vr. Nesih hatla 19 satır halinde yazılmış, 300x130,

130x60 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684; 113b-130a vr. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu

21 satır halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde,

Müstensih Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Halet Efendi 730; 11-27 vr. Her sayfada 21 satır, Ta‘lik, üstü ebrulu meşin

cilt içindedir. 229x151, 158x79 mm ebadında, müstensih, Derviş Mustafa Mevlevî, İstinsah

tarihi belli değildir.

İ.Ü. Mrkz. Türkçe 2171; Nesih hatla 23 satır hâlinde yazılmıştır. 17 varak olan

yazmanın Müstensihi, Seyyid Ahmed Arif, istinsah tarihi 1248

İ.Belediye: O.E No. 407 / 3; 45b-74a vr. Arası Rik'a hatla her sayfada 17 satır

halinde yazılmış, 215x160-175x90 mm ebâdında müstensih ve istinsah tarihi belli değil.

Millî Ktp. (A) 1914; 12b-36b vr. 205x135 mm varak, Müstensih, Mehmed Arif b.

Ankaravî

D.T.C.F, Ktp. Muzaffer Ozok II/7; 108b-121b vr. Rik‘a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış

Almanya Milli kütüphanesi Türkçe Yazmaları, (Şerh-i Mesnevî) Ms.or.quart.1520,

173b-183b vr.

Misır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, ez-Zekiyye 56; 1-54, 56-83 vr, Her

sayfada 19 satır

Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Talat 6; 2-7 vr. Her sayfada 17 satır

İngiltere Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Or. 6295 / 2;

7- NUTK-I H AŻRET-İ NASÛHÎ, ŞERH-İ S ALÂH Î EFENDİ”

Salâhî, Nasûhî’nin “Ol nedir kim eylese ikrâr anı müşrik olur” mısrasıyla başlayan

gazelini şerh etmiştir. Bu şiir Nasûhî’nin “Divânı”nda da bulunmaktadır. Bilmece üslûbu

61

taşıyan Nasûhî Efendi’nin bu şiiri lügâz-muammâ türüne örnek olacak mâhiyettedir.

Tasavvufî harf telakkîlerine rastlanan ve remzli ifâdelerin yoğunluğuyla dikkat çeken bu

şiiri Salâhî iki-üç varak olarak şerh etmiştir. Şerhlerde işlenen bazı tasavvufî ıstılahları şöyle

sıralayabiliriz; “vâcibu’l-vücûd”, “mümkin”, “a‘yân-ı sâbite”, “fark”, “cem‘”, “ceberrut

‘âlemi”, “nûr-ı H ak k”, “ilmullâh”, “nûr-ı Muhammedî”, “rûh -ı a‘zâm”, “s ūret-i Hak ”,

“insan-ı kâmil”, “ârif-i billâh”, “velî”, “h ak īkat-ı Muhammediyye”, “fânî”… Metin

kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz üç yazma nüshası karşılaştırılarak meydana

getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

Sül. Ktp. Halet Efendi 730; 54b-57b vr. Her sayfada 21 satır, Ta‘lik, üstü ebrulu meşin

cilt içindedir. 229x151, 158x79 mm ebadında, müstensih, Derviş Mustafa Mevlevî, İstinsah

tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684; 46a-48b vr. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu 21

satır halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde, Müstensih

Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

D.T.C.F Ktp. Muzaffer Ozok II-7; 161b-164a vr. Rik‘a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 172b-175a vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Yazma Bag, 3376; 137a-142a vr. Rik‘a hatla 15 satır olarak yazılmış,

mukavva cilt içinde 140x80, 203x145 mm ebadında, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

8- “İSMAİL HAKKI BURSEVÎ’NİN NUTK-İ ŞERÎFİ’NİN ŞERHİ”

Salâhî tarafından şerhedilen bu şiir Hakkî mahlaslı bir şâire âittir. Hakkî mahlasını

kullanan şâirlerden biri olan Bursevî’ye âit olabilme ihtimali yüksek olan şiir, Bursevî’nin

“Divanı”nda bulunmamakdatır. Çok velûd bir şâir olan Bursevî’nin şiirlerinin cüzî bir kısmının

divânında bulunduğu göz önüne alınırsa bu şiirin yüzlerce kitabından birinde olma ihtimali

yüksektir. Kaynaklarda “risâle-i suâl ve cevâb” olarak da geçen bu şerh; Bursevî’nin soru

üslûbuyla kaleme aldığı şiire Salâhî tarafından manzum olarak verilen cevapla başlamaktadır.

Şerhlerde işlenen bazı tasavvufî ıstılahları şöyle sıralayabiliriz; “mârifetullâh”, “makām-ı

müşâhede”, “zikr”, “Nefs-i emâre”, “kutbu’l-aktâb”, “insân-ı kâmil”, “a‘yân-ı sâbite”, “kenz-

62

i mahfî”, “teayyün-i evvel”, “havâs-ı hamse”, “hakīkat-i muhammediyye”, “ta‘allük”,

“tahallük”, “tahakkuk”, “merâtıb-ı külliye”, “‘âlem-i lâhût ve ‘âlem-i ceberrût ve ‘âlem-i

melekû”t ve ‘âlem-i nâsût”, “‘âlem-i misâl”, “‘âlem-i lâ-ta‘ayyün”, “kutb-ı ezelî”, “akl-ı evvel

ve rûh-i küllî”… Metin kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz üç yazma nüshası

karşılaştırılarak meydana getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

Sül. Ktp. Uşşakiye tek. 108; 54b-61b vr. Nüsha, sırt, meşin, üstü ebrulu mukavva,

şirazesiz ve miklepsiz bir cilt içindedir. 24x18 (16x11) ebadında, rik‘a 21 satır olarak yazılmıştır.

İstinsah tarihi ve müstensihi belli değildir.

Sül. Ktp. Uşşakiye tek. 300; 82b-91b vr. Rik‘a hatla her sayfada 19 satır halinde

yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Atıf Efendi Ktp, 2122; 13 vr. Rik‘a hatla 15 satır hâlinde yazılmış, siyah bez karton

kapak, Müstensih Mustafa Hafız, istinsah tarihi 1283(1867). Yazmanın başında Mevlâna’ya

âit bir şiire Salâhî tarafından yazılan zeyl vardır.

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 154a-160a vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Almanya Milli kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Ms.or.oct. 1520; Staatsbibliothek,

Berlin, 236a-259a

9- “KELÂM VE MUAMMÂ -I HAŻRET-İ ALİ, ŞERH-İ SALÂHÎ EFENDİ”

Salâhî Hazret-i Ali’ye nisbet edilen “Divân”ı nazmen tercüme etmiştir.200 Bunun

yanında “Divânı”nda bulunmayan iki şiirini de şerh etmiştir. İlk şiir olan kıt’ayı Salâhî Arapça

olarak şerh etmiş daha sonra tercüme etmiştir. Bu ilk şiirinin Arapçasını ve tercümesini tezimize

ekledik. İkinci şiiri olan muammâyı ise Arapça olarak şerh etmiştir ki, Arapçasını dizdikden

sonra tercümesini yaptık. Bu iki şiirden biri, http://www.ahl-u bait.org adlı sitedeki “Hażret-i Ali

Divanı”nda ufak değişikliklerle bulumaktadır. Diğer şiir ise yine ufak değişikliklerle “ مكتبة الشعر

programıdan Şâzelî’ye nisbet edilmektedir. Şerhlerde işlenen bazı tasavvufî ıstılahları ”العرىب

şöyle sıralayabiliriz; “İlme’l-yakîn”, “Ayne’l-yakîn”, “Sekr”, “Ġaybet”, “Hak īkat-ı tevhîd”,

“tecrîd ve tefrîd”, “‘ayn-ı sâbite”, “Hâkîkat-i Muhammediyye”, “lâhût ve ceberût ve melekût 200 İ.Belediye: O.E No. 247 / 1; 101 vr.

63

ve nâsût”, “ukûl-i aşere”, “hazârât-ı hamse”… Metin kısmında verdiğimiz şerh, elde

ettiğimiz üç yazma nüshası karşılaştırılarak meydana getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

Sül. Ktp. Tahir Ağa Tekke 503; 25b-27a vr. Nesih hatla her sayfada 22 satır halinde

yazılmış, meşin cilt içinde 230x175, 160x110 mm ebadında, Müstensih ve istinsah tarihi belli

değildir.

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684; 35b-39b vr. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu 21

satır halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde, Müstensih

Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 61b-65b vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Usaki Tekkesi 300; 99a-100a vr. Rik‘a hatla her sayfada 19 satır halinde

yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

D.T.C.F Ktp Muzaffer Ozok II-7; 58b-62b vr. Rik‘a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2736/5; 73b-74a vr. Nesih hatla her sayfada 17 satır

halinde yazılmış, 206x122, 150x75 mm ebadında, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: O.E No. 247 / 1; 101 vr. Talik hatla her sayfada 23 satır halinde yazılmış,

240x165-190x100 mm ebadında olup müstensih ve istinsah tarihi belli değildir. Kayıtlara “Şerh-

i Dîvân-ı Hz. Ali” olarak geçen yazma nüsha, Hz. Ali’nin “Dîvânı”nın tercümesidir. Bazı sayfa

kenarlarında notlar mevcuttur.

İ.Belediye: O.E No. 851; 93b-98b vr. Arasında Nesih hatla 17 satır hâlinde yazılmış,

karton kapak içinde, müstensih Hüseyin Mehmed, istinsah tarihi belli değildir.

10- FARSÇA BEYİT ŞERHLERİ

Salâhî şerh ettiği Türkçe şiirlerin yanında Arapça ve Farsça birçok şiiri de şerh etmiştir.

Şevket Buhârî, Hakânî, Enverî gibi şâirlerin beyitlerinin yanında kime ait olduġu belli

olmayan birçok Farsça beyti şerh ettiği görülmektedir. Farsça beyitler öncelikle “ ٢ درج ”

programından bakılmıştır. Daha sonra şâirlerin dîvânları gözden geçirilmiş ve bulunan

beyitler dipnotlarda gösterilmiştir. Genelde kısa olan bu beyit şerhlerinin bir kısmı bir-iki varak

64

bir kısmı da üç dört varakı geçmemektedir. Şerhlerde işlenen bazı tasavvufî ıstılahları şöyle

sıralayabiliriz; “a‘yân-ı sâbite”, “insân-ı kâmil” ve “mürşid-i mükemmil”, “tecellî”, “‘aşk-ı

ilâhî”, “muhabbet-i ilâhiye”, “sekr”, “vücûd-i mutlak”, “tecrîd”, “tecellî-i zât”, “mak ām-ı

fark”, “mak ām-ı cem‘”, “cem‘u’l-cem‘”, “tecelliyât-ı zâtiye”, “vücûd”, “hâb-ı gaflet”,

“cevâhir-i ‘irfân”, “esrâr-ı hak īkat”, “fenâ fillâh”, “ma‘rifet”, “havâss-ı bâtına”, “insân-ı

kâmil”, “hakīkat-i Muhammediyye”, “merâtib-i Erbaa”, “lâhût”, “ceberût”, “melekût”,

“nâsût”… Metin kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz aşağıda tavsif edilen yazma

nüshaları karşılaştırılarak meydana getirilmiştir.

A- “BEYT-İ ŞEVKET, ŞERH-İ SALÂHΔ

D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok II-7; 155b-157a vr. Rik‘a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: O.E No. 832, vr. 47b-50a arası, Nesih hatla her sayfada 17 satır hâlinde

yazılmış, 210x150-150x90 mm ebâdında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 166a-169b vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

B- “BEYT-İ HAKÂNÎ, ŞERH-İ SALÂHΔ

İ.Belediye: O.E No. 832, vr. 45b-47a arası Nesih hatla her sayfada 17 satır hâlinde

yazılmış, 210x150-150x90 mm ebâdında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

C- “BEYT-İ ENVERÎ, ŞERH-İ SALÂHΔ

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684; 53a-53b vr. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu 21

satır halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde, Müstensih

Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 165b-166a vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503; 32a-33b vr. Nesih hatla her sayfada 22 satır halinde

yazılmış, meşin cilt içinde 230x175, 160x110 mm ebadında, Müstensih ve istinsah tarihi belli

değildir.

D- Diğer Farsça Beyit Şerhleri

Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503; 31b-32a, 32a-33b, 48a-50b vr. Nesih hatla her sayfada 22

satır halinde yazılmış, meşin cilt içinde 230x175, 160x110 mm ebadında, Müstensih ve istinsah

tarihi belli değildir.

65

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 66b-67b, 165b-166a, 167a-169b vr. Ta‘lik hatla her

sayfada 23 satır olarak yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684; 49a-52b vr. 53a-53b, 53b-54b vr. Ta‘lik hatla

yazmanın başı 25 sonu 21 satır halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli

kapak içinde, Müstensih Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok II-7; 154b-155b vr. Rik‘a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: O.E No. 832; 50b-53a, 57b-59a arası, Nesih hatla her sayfada 17 satır

hâlinde yazılmış, 210x150-150x90 mm ebâdında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: O.E No. 1824 / 2; 7a-8b vr. Rik’a hatla her sayfada 20 satır hâlinde

yazılmış, 280x200-200x160 mm ebadında, Müstensih ve istinsah târihi belli değildir.

11. “ŞERH-İ NUTK-İ NASREDDİN EFENDİ”

Nasreddin Hoca’ya âidiyeti kesin olan bir beytin birkaç varak olarak Salâhî tarafından

şerhini yapmıştır. Nasreddin Hoca’nın hikmet dolu ibârelerini şerh ettiğini ifâde eden Salâhî bu

şerhe Hoca’nın rûhâniyetinden istimdâd ederek başlar. Şerhde işlenen bazı tasavvufî ıstılahları

şöyle sıralayabiliriz; “mertebe-i sır”, “mak āmât ve ahvâl”, “mertebe-i sadr”, “mertebe-i

k alb”, “mahall-i fuâd”, “ruh”, “makām-ı ihsân” ve “mahall-i müşâhede”, “mertebe-i hafâ”,

“mertebe-i vahdet”, “müstağrak ve ifnâ”... Metin kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz

üç yazma nüshası karşılaştırılarak meydana getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

Sül. Ktp. Yazma Bagışlar 3376; 135b-137a vr. Rik‘a hatla 15 satır olarak yazılmış,

mukavva cilt içinde 140x80, 203x145 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 171a-172a vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. H M Efendi 2736; 87b-89b vr. Nesih hatla her sayfada 17 satır halinde

yazılmış, 206x122, 150x75 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684; 33b-34a vr. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu 21

satır halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde, müstensih

Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

66

Sül. Ktp. Tahir Ağa Tekke 503; 24b-25a vr. Nesih hatla her sayfada 22 satır halinde

yazılmış, meşin cilt içinde 230x175, 160x110 mm ebadında, müstensih ve istinsah tarihi belli

değildir.

Sül. Ktp. İzmir 806; 4ba-5b vr. Deri cilt içerisinde Ta‘lik hatla her sayfada 17 satır

hâlinde yazılmış olup, 220x140, 170x120 ebadında müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

12- “KIT’A-İ EBÛ TÂLİB İSFEHÂNÎ, ŞERH-İ SALÂHΔ

Salâhî’nin, “Bu kıt’a-i lat īfeyi Ebû Tâlib İsfihânî cünûnî hâlinde söyledi ki, kıta-i bî-

ma’nâdır demişler. Nice bî-ma‘nâ belki hazâin-i bedâyi-i meânî ve defîne-i esrâr-ı nihânîdir.”

ifâdesinden de anlaşıldığı üzere Ebû Tâlib İsfehânî’ye âit olan bu kıtayı Salâhî iki varak olarak

şerh etmiştir. Şerhde işlenen bazı tasavvufî ıstılahları şöyle sıralayabiliriz; “nefs-i külliye”, “akl-

ı evvel”, “akl-ı meâd”, “ahadiyyet”, “rûh-i Muhammedî”, “mürşid-i kâmil”… Metin

kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz üç yazma nüshası karşılaştırılarak meydana

getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684; 40b-42a vr. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu 21

satır halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde, müstensih

Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 169b-171a vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok II-7; 57b-59a vr. Rik‘a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. Tahir Ağa Tekke 503; 30a-31a vr. Nesih hatla her sayfada 22 satır halinde

yazılmış, meşin cilt içinde 230x175, 160x110 mm ebadında, Müstensih ve istinsah tarihi belli

değildir.

Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları; Ms.or.oct.1980, 15a-17b vr. arası

Nesih hatla her sayfada 17 satır hâlinde yazılmış, 200x105-130x65 mm ebadında müstensih ve

istinsah tarihi belli değildir.

13- “ŞERH-İ BEYT-İ MİR HÜSREV”

67

Yazma nüshalarda Emir Hüsrev Dihlevî’ye âit bir beytin şerhi olduġu belirtilen şerh üç

varaktan meydana gelmektedir. Emir Hüsrev’in beyti öncelikle “ ٢ درج ” programından

bakılmıştır. Ayrıca Emir Hüsrev’in Dîvân’ına da müracâat edilmiştir. Şerhde işlenen bazı

tasavvufî ıstılahları şöyle sıralayabiliriz; “Hak īkat”, “Ma‘rifet”, “vücûd-ı vâcib”,

“mümkinât”, “mertebe-i külliyye-i ilâhiye”, “ehassü’l-havâs”, “mertebe-i tevhîd”… Metin

kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz iki yazma nüshası karşılaştırılarak meydana

getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684; 42b-45b vr. Ta‘lik hatla yazmanın başı 25 sonu 21

satır halinde yazılmış, 206x125 mm ebadında, kahverengi meşin ciltli kapak içinde, Müstensih

Derviş Mustafa Sâkin, istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. H M Efendi 3917; 50b-53a vr. Arası Nesih hatla her sayfada 25 satır halinde

yazılmış, 208x158, 153x92 mm ebadında, Müstensih Muhammed Sadullah Halvetî, istinsah

tarihi belli değildir.

Diğer Nüshalar:

İ.Belediye: O.E No. 1824 / 1; 1b-5b vr, arasında Rik’a hatla her sayfada 20 satır

hâlinde yazılmış olup 280x200-200x160 mm ebâdında kapaksız çizgili bir kağıt üzerine yazılı

bulunan ve yeni bir tarihte yazıldığı anlaşılan yazmanın Müstensih ve istinsah târihi belli

değildir.

14- “ŞERH-İ MUAMMÂ VE ŞERHU’R-RUMÛZ FÎ SIRRI’L-LÜGÛZ”

İlk muammâ’nın son beytindeki Salâhî mahlasından anlaşıldığı üzere Salâhî tarafından

yazılan bu şiir yine Salâhî tarafından şerh edilmiştir. İkinci Arapça şiirin şerhinin sonunda

yazdığı manzumesinden anlaşıldığı üzere bu şiiri de kendisine âittir.

Salâh î kendi remzin remz ile hal eyledin ammâ

Bu remzinde ukûl ermez muammâ-yı acîb oldu

Salâhî’nin bu iki muammâ şerhi ikişer varaktır. Muammâ kâidelerince bu iki şiirinin

izâhını yapmaktadır. Şerhlerde işlenen bazı tasavvufî ıstılahları şöyle sıralayabiliriz; “erbâb-ı

kemâl”, “ehl-i dil”, “mertebe-i ehadiyyet”, “makām-ı vâhidiyyet”, “keşf”, “ahadiyyet-i zât”,

“merâtib-i külliye” “merâtib-i lâhût ve ceberût ve melekût ve nâsût”, “ta‘ayyün-i evvel”,

“ta‘ayyün-i sânî”, “a‘yân-ı sâbite”, “‘âlem-i ceberut”… Metin kısmında verdiğimiz

68

şerhler, elde ettiğimiz aşağıda tavsifi yapılan yazma nüshalar karşılaştırılarak meydana

getirilmiştir.

A- “ŞERH-İ MUAMMÂ MUHTASARCA”

Kullandığımız Nüshalar:

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2736/4; 71a-76a vr. Nesih hatla her sayfada 17 satır

halinde yazılmış, 206x122, 150x75 mm ebadında, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111; 57b-59a vr. Ta‘lik hatla her sayfada 23 satır olarak

yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

D.T.C.F Ktp. Muzaffer Ozok II-7, 54b-56a vr. Rik‘a hatla her sayfada 23 satır

halinde yazılmış, Müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Diğer Nüshalar:

Sül. Ktp. Uşşaki Tekkesi 300; vr. 97a-98b Rik‘a hatla her sayfada 19 satır halinde

yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: O.E No. 832; 9b-12a vr arası, Nesih hatla her sayfada 17 satır hâlinde

yazılmış, 210x150-150x90 mm ebâdında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

B- “ŞERHU’R-RUMÛZ FÎ SIRRI’L-LÜGÛZ”

Kullanılan Nüsha:

Sül. Ktp. İzmir 806; 5b-7b vr. Ta‘lik hatla her sayfada 17 satır hâlinde yazılmış,

deri cilt içerisinde 220x140, 170x110 mm ebadında, Müstensih ve istinsah tarihi belli

değildir.

16- “MİFTÂHU’R-RUMÛZİ’L-ESRÂRİ’L-KÜNÛZ”

Salâhî’nin şeyhi Cemâleddin Uşşâkî bir sohbet esnâsında sâliklerini imtihan

etmek üzere lügâze benzer şekilde bir manzume irad etmişler. Salâhî, Şeyhinin vefâtından

sonra bir gece ‘âlem-i ma’nâda sohbet meclisinde birlikte olduktan sonra ruhâniyetlerinden

istimdad ile bu şerhi meydana getirmiştir. Şerhlerde işlenen bazı tasavvufî ıstılahları şöyle

sıralayabiliriz; “h ak īkat-i Muhammediyye”, “a‘yân-ı sâbite”, “adem”, “vücûd”, “ta‘ayyün-i

evvel”, “akl-ı evvel”, “‘âlem-i ceberût”, “‘âlem-i nâsût”, “tecellî”, “‘âlem-i nâsût”, “fenâ

fillâh”, “Fenâ”, “bekā”, “maârif-i ilâhiyye”, “terk-i Dünya”, “mürşid-i kâmil”, “‘aşk-ı

ilâhî” Metin kısmında verdiğimiz şerh, elde ettiğimiz iki yazma nüshası karşılaştırılarak

meydana getirilmiştir.

Kullandığımız Nüshalar:

69

İ.Belediye: O.E No. 136; 109b-120b vr. Arasında Nesih hatla her sayfada 21 satır

hâinde yazılış, üstü ebrûlu karton kapak, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

İ.Belediye: O.E No. 832; 25b-45a vr arası, Nesih hatla her sayfada 17 satır hâlinde

yazılmış, 210x150-150x90 mm ebâdında, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir.

Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 3917; 39-50 vr. Nesih hatla her sayfada 25 satır halinde

yazılmış, 208x158, 153x92 mm ebadında, Müstensih Muhammed Sadullah Halvetî, istinsah

tarihi belli değildir.

Diğer Nüshalar:

İ.Belediye: O.E No. 887; 1b-21b vr. arası Nesih hatla her sayfada 17 satır hâlinde

yazılmış, kırmızı meşin kapak, müstensih ve istinsah tarihi belli değildir. (Kapağın üstünde,

“Cemâlî Efendi Gazeli Şerhi” yazılıdır.)

İÜ. Ktp. No: 6423; miklepsiz, şirâzesiz, kahverengi meşin ciltli olup tamamı 29 varaktır.

Her sayfada 17 satır hâlinde mavi renki bir kağıt üzerine hareksiz olarak nesih hatla yazılmıştır.

Müstensih Hüseyin b. El-Hac, el-Hâfız el-Balâtî

17- KÜTÜPHÂNE KAYITLARI YANLIŞ TESBİT EDİLEN ŞERH

NÜSHALARI:

A- “ŞERH-İ KASÂİD-İ ÖRFΔ

Sül. Ktp. Tercüman 42; 50b-100b vr.

“Âçsın der isen bâb-ı atâyı fâtih Olsun der isen feyż-i ilâhi sânih

Meşrûh ola der isen dil-i sohan-ı ‘abdî İhlasla ol na’t-ı Nebîyi şârih” şeklinde bir

dörtlükle başlayan şerh, ‘abdî mahlaslı bir şârih tarafından şerh edilmiştir. Ta‘lik hatla her

sayfada 21 satır olarak yazılmıştır. ‘abdî mahlası ‘Abdullah Salâhaddin Uşşâkî’nin kabul

edilerek kayıtlara Salâhî’ye âit bir şerh olarak geçmiştir. Yalnız ‘abdî mahlaslı şâir ve

şârih bir tane değildir. Salâhî şiirlerinde genelde Salâhî mahlasını kullanmıştır. Yaptığı

şiir şerhlerinde ise Salâhî ‘abdî201 şekilde tavsif edildiği de görülmektedir. Fakat bu şerh

201 Salâh î, Şerh-i Muammâ-i Ali, Sül. Ktp. Usaki Tekkesi 300, vr. 100a

70

nüshasında Salâhî’nin âdeti olduġu üzere yaptığı şerhin sonuna düşülmüş ne bir tarih

kaydı ne de başka bir emâre vardır.

Necip Fazıl DURU tarafından, “Şîraz’dan Hindistan’a Örfî’nin Sergüzeşti ve

Klâsik Türk Şiirinde Örfî-i Şîrâzî” adlı makâlede; Guftî tarafından “Şârih-i Örfi, hoş

terâne-i Rûm” olarak tanıtılan Vak’anüvîs ‘abdurrahman ‘abdî Paşa’nın “şerh-i Kasaid-i

Örfî” isimli bir eserinin bulunduğunu Bursalı Mehmed Tâhir’e isnaden nakletmektedir.

Nitekim Bursalı Mehmed Tahir, “Osmanlı Müellifleri”202 adlı eserinde Vak’anüvis

‘abdurrahman ‘abdî Paşa’nın hayatı h ak kında bilgi verdikten sonra eserleri arasında

Örfî’nin bir kasîdesine yaptığı şerhi bulunduğunu bildirmektedir ki, kanaatimizce kayıtlara

Salâhî’ye nisbetle “şerh-i kasâid-i Örfî” diye geçen bu şerh Vak’anüvis ‘abdurrahman

‘abdî Paşa’ya âiddir.

B- “ŞERH-İ YUNUS EMRE”

Sül. Ktp. İzmir 806; 4ba-5b vr. “Min Makâlât-ı Hazret-i Yunus Emre k uddise

sirruh:

Reftem be-cây-ı sivriler gördüm dokuz kurd âmedî

Bir kaçını yatırladım bir kaçı tarla mîrevî”

şeklinde başlayan beyit şerhi, kayıtlara Yunus Emre’nin beytinin Salâhî tarafından

yapılan şerhi olarak geçmiştir. Ta‘lik hatla her sayfada 18 satır hâlinde yazılmış, deri cilt

içerisinde, 220x140, 170x110 mm ebadında olan buradaki beyit Yunus Emre’ye değil

Hoca Nasreddin Efendi’ye âiddir.

Fikret Türkmen tarafından yayına hazırlanan, “Letâif-i Nasreddin Hoca” adlı

eserin 30. sayfasında; “Bir gün Hoca’ya birkaç efendi gelip, “Sen okuyup yazarsın, amma

Fârisî bilmezsin” derler. Hoca “Nice bilmem?” der. “Eğer bilirsen bir beyit söyle” derler.

Hoca bu beyti okur:

Reftem becâyi serviler, gördüm dokuz hur amedend

Bir kaçını yağırladım bir kaçı tarla mirevend.

dedikte mollalar, “Eyvah deyip kalkıp gittiler.”

202 Bursalı Mehmed Tâhir, “Osmanlı Müellifleri”, c. III, s. 22

71

“Yalnız Arap ilimlerinden kalmayıp diğer fenleri özellikle Farsça kitapları çokça

okuyun, zîrâ Farsça ilimlerde tasavvuf çoktur ve bunlar tasavvufludur. Maddî-manevî çok

yarar sağlarsınız.” demeyi îmâ ve işâret buyurur.203

İncelediğimiz bu şerh nüshasındaki “min makâlât-ı hazret-i Yunus Emre” kaydının

sonradan eklendiği dikkati çekmektedir.

III- METOD VE MUHTEVÂ YÖNÜNDEN ABDULLAH SALÂHADDÎN

UŞŞÂKÎ’NİN ŞERHLERİ

Tezimize dâhil ettiğimiz Salâhî tarafında şerh edildiği kayıtlara geçen ve tespit

edebildiğimiz kadarıyla çoğunluğu nisbet edildiği şâirlere âidiyeti kesin olan 26 adet manzûme,

incelediğimiz yazma nüshalarda mesnevî, kasîde, gazel, nutuk, güfte, nazm, makâl, makâle,

kelimât, lügâz, muammâ ve beyit gibi ibârelerle tavsif edildiği görülmektedir. Büyük bir kısmı

vezinleri, kâfiye düzenleri ve beyit sayıları ile nazım şekli olarak tanımlanmakta güçlük arz

etmemektedirler. Âşık Ömer’den 1 gazel 1 murabba, İsmail Hakkî Bursevî’den 1 gazel,

Eşrefoğlu Rûmî’den 1 gazel, Salâhî’nin kendisine âit 1 türkçe 1 arapça gazel, Nasûhî’den 1

gazel, Niyâzî Misrî’den 3 gazel, Nasreddin Hoca’dan 1 beyit, Ebû Tâlib İsfehânî’den 1 kıt’a,

Hazret-i Ali’den 1 rubâî, 1 gazel, Ebû Said’den 1 rubâî, Hazret-i Mevlânâ’dan 2 gazel,

203 Fikret Türkmen, Letâif-i Nasreddin Hoca, s. 30

72

İbnü’l-Fârız’dan 1 kasîde, Emir Hüsrev’den 1 beyit ve muhtelif Farsça beyitler Salâhî

tarafından şerh edilmiştir.

Tezimizde incelediğimiz, Şerhleri yapılan şiirlerin, Salâhî tarafından bu şiirlere

yapılan manzûm tercümelerinin ve şerh esnâsında nakledilen Salâhî’ye veya başka şâirlere

âit şiirlerin vezin dağılımları şöyledir:

Mefâîlün/mefâîlün/mefâîlün/mefâîlün

Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ feûlün

Mefâilün/feilâtün/mefâilün/feûlün

Mefâîlün/feilâtün/mefâîlün/feilün

Mef‘ûlü/fâilâtü/mefâîlü/fâilün

Mefâîlün/mefâîlün/feûlün

Mef‘ûlü/mefâîlün/mef‘ûlü/mefâ‘îlün

Mef‘ûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün

Mef‘ûlü/mefâîlün

Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün

Fâilâtün/fâilâtün//fâilün

Feilâtün(Fâilâtün)/feilâtün/feilâtün/feilün(fa‘lün)

Feilâtün/feilâtün/feilün

Müstef‘ilün/müstef‘ilün/müstef‘ilün/müstef‘ilün

Müstef‘ilün/feûlün/müstef‘ilün/feûlün

İki Divân sâhibi en velûd şârihler arasında sayılan Salâhî’nin204 şerh ettiği manzûmeler

ve şerhlerinin genel bir incelenmesi neticesinde ortaya çıkan hususları şöyle sıralayabiliriz:

I- Şerhedilen bu şiirlerde hem hece hem aruz vezni kullanıldığı görülmektedir.

Salâhî’nin şerh ettiği bu şiirlerin tamamı tasavvufî muhtevâlıdır. Salâhî’nin bu şiirleri seçerken

nazım şekli, birimi, beyit sayısı ve vezin ayırımı gözetmediği anlaşılmaktadır.

II- Salâhî, bir ayırım yapmadan; Türkçe, Arapça ve Farsça manzumelere şerh yapmıştır.

Fakat müstakil olarak Farsça birçok beyite şerh yazarken Türkçe beyit ve kıt’a şerhinden daha

ziyâde Türkçe manzûmelerin tamamına şerh yapmıştır. Yaptığı bu şerhler içerisinde tamamını

şerh etmediği İbnü’l-Fârız’ın arapça “Kasīde-i Hamriyye” olarak bilinen şiiridir ki, Salâhî, kırk

bir beyitlik bu şiirin otuz üç beytini şerh etmiştir.

204 Ömür Ceylan, Tasavvufî Şiir Şerhleri, s. 35

73

III- Genel kütüphane taramasına göre Salâhî’nin şerhlerini yaptığı manzûmelerin bir

kaçı hâriç büyük bir kısmının sadece Salâhî tarafından şerh edilmiş olduġu görülmektedir.

IV- Salâhî yaptığı bu şerhlerin bir çoğunda öncelikle şâirin ruhaniyetinden istimdad

ettiğini berlirtmiştir: “İş bu beyt-i şerîfin sırrı budur ki, Hoca Nasreddin Zarîf kuddise sırruhu’l-latīf

hażretlerinin kelimât-ı hikmet-i gâyât ve ‘ibârât-nekât âyetlerinin her birinde bir gûne bir pend-i

dilpesend ve ibret u nasîhat hoşmend olub bu kelâm-ı hikmet-irtisamlar dahî oranla kabîlinden

bir remz-i mücmel ve nice ma‘ânîyî muhtemel olmak mulâhazasıyla halli emrinde istimdâd-ı

rûhâniyyetlerinden sonra hâtır-ı fâtıra şu ma‘ânî-i sâtıra hutûr etti ki”(Tez metni, s. 424)

“Oldum idi, olmadım idi. Bildim idi, bilmedim idi

Elfâzıyla ziver-i zebân-ı makâl edib lisân-ı hâl ile bunların dahî derece-i tezâddan

görünen ukde-i işkâllerinin halli ihâle-i enâmil endîşe-i ‘abd-i [110a] fakîr pür-taksīr kılınmakla

‘ibâret-i mezkûreden;

Ölmek ölmemek, bilmek bilmemek. Bulmak bulmamak, olmak olmamak

Nedir suâli ve îrâd olmağın kelimât-ı sâbika ve lâhıkalarının ma‘ânî-i fâikaları

istimdâd-ı rûhâniyetleriyle âverde-i kilk-i imlâ kılınıb “miftâhu’r-rumûz li-esrâri’l-künûz” diye

tesmiye olundu.” (Tez metni, 391)

V- Salâhî yaptığı şerhlerin tamamına yakınında şerh yaparken aralara kendi

manzûmelerini de serpiştirmiştir. Bu manzûmeler beyitler ve kıtalarla birlikte elliyi

mütecâvizdir.

VI- Arapça ve Farsça şiirlerin şerhini yaparken genelinde manzûm olarak şiirleri tercüme

etmiştir. Türkçe şiirlerin bir kısmını şerh ederken manzûme yazarak şerhe başlamıştır.

VII- Şerhlerde yoğun olarak Âyet-i kerîmeler, hadîs-i şerifler nakleden Salâhî, genelde

âyet ve hadislerin ma‘nâlarını zikretmemiştir. Bazen de ayet ve hadislerin sadece ma‘nâlarını

vermiştir.

VIII- Şerh yaparken yeri geldikçe konu ile alakalı muhtelif kıssa ve menkîbeler

nakletmiştir.

“Nitekim mazhar-ı celâl-i sırf olan şeytân, Âdem’e secdeden imtina‘ eyledikde “ ام

النيالع من تكن ام تركبتاس ىدبي لقتا خلم دجسان ت كعنم ” [“...iki elimle yarattığıma secde etmekten

seni men’ eden nedir? Böbürledin mi, yoksa yücelerden mi oldun? ...” (Sâd 38/75)] hitâbıyla

muhâtab olduġu Hażret-i Âdem aleyhisselâm celâl ve cemâli câmi‘ olduġunu mübeyyendir.”

(Tez Metni, s. 332)

“Ya‘nî hil‘at-ı fâhire-i niyâbet-i hilâfet-i muhammediyye kâmet-i istî‘dâd-ı Hażret-i

Âdem’e hediyye olmaklığa ta‘alluk irâdet-i ezeliyye-i samediyye buyurulduğu sürûşân-ı arzeyn

74

ve emlâk-i semâvât-ı berreyne i‘lâm zımnında “ اني جاعل في الارض خليفة ” [“…Ben yeryüzünde

bir halîfe (bana muhâtap bir mahlûk, Âdem) yaratacağım…” (el-Bakara 2/30)] kavl-i şerîfi

yâhûd mefhûm-i münîfi mesâmi‘-i emlâke205 ilkâ ve ilhâm olundukda “ افيه فسدي نا مل فيهعجات

لك سقدنو دكمبح حبسن نحناء ومالد فكسيو ” [“...bizler hamdinle seni tesbîh ve seni takdîs edip

dururken, yeryüzünde fesat çıkaracak, orada kan dökecek insan mı halîfe kılıyorsun...” (el-

Bakara 2/30)] mefhûmuyla zımnen ref‘-i livâ-i niza‘ etmeleriyle seyf-i kâtı‘ “ونلمعا لا تم لمي اعان

” [“…sizin bilemiyeceğinizi herhalde ben bilirim...” (el-Bakara 2/30)] ile ser-rişte-i niza‘ları

fasl u indifâ‘larından sonra onları ilzâm vechiyle isti‘dâd-ı âdemi beyân ve hakīkat-i merâtib-i

vücûdu ta‘lîm ve îkan emrinde “ااء كلهمالاس ماد لمعو” [“Allâh Âdem’e bütün isimleri, (eşyânın

adlarını ve ne işe yaradıklarını) öğretti.” (el-Bakara 2/31)] ile terfi‘-i şân eyledi….. cemî‘-i

ervâh mazhar oldukları esmâya h ażret-i Âdem’in isti‘dâd-ı mazhariyyetini kendüye tayakkün

ettirip melâikeye rütbe-i isti‘dâd-ı ma‘rifetlerini beyân için “ ؤلاء ان كنتم صادقنيانبؤين باسماء ه ”

[“...Eğer siz sözünüzde sadık iseniz, şunların isimlerini bana bildirin...” (el-Bakara 2/31)]

mażmûnu ile cemî‘-i ervâh müşarün-ileyhim esmâları istinbâ olundukda “ اا الا ملن لا علم كانحبس

ا اننتلمعكيمالح ليمالع تان ك ” [“Ya Rab! Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz, senin bize

öğrettiklerinden başka bizim bilgimiz yoktur; şüphesiz alîm ve h akîm olan ancak sensin...” (el-

Bakara 2/32)] mefhûmu ile ser-i hevâ-darları resîde-i hâk-i i‘tizâr olmağın

Hażret-i Âdem’in merteb-i hilâfetine liyâkat ve isti‘dâdını îzân ve melâikeyi ilzâm ve iz‘ân için

[141a] “ سموات والارض واعلم ما تبدون يا ادم انبئهم باسمائهم فلما انباهم باسمائهم قال الم اقل لكم اني اعلم غيب ال

Ey Âdem! Eşyanın isimlerini meleklere anlat” dedi. Âdem“ (Bunun üzerine)“] ” وما كنتم تكتمون

onların isimlerini onlara anlatınca, “Ben size muh akkak semâvât ve arzda görünmeyenleri

(oradaki sırları) bilirim. Bundan da öte, gizli ve açık yapmakta olduklarınızı da bilirim, de-

memiş miydim?” dedi.” (el-Bakara 2/33)] kelâm-ı mû‘ciz-nizâmıyla emlâki iskât ü ifhâm

eyledi.” (Tez Metni, s. 328-329)

“Pes Hak Sübhâne ve Teâla, Hażret-i İbrâhîm aleyhisselâm’a oğlunun zebhini rü’yâda

gösterdi ki; onun ve oğlunun tekmîllerinden ve ibtilâlarından ötürüdür. Vaktâ ki oğlunun

zebhine kasd ve oğlu dahî inkıyâd-ı tâmm ile nefsini teslîm eylediyse fenâ-yı matlûb hâs ıl olup

ahd-i evvelîye vefâ bulunduğundan gâyet-i teslîm ü inkıyâdda olan zebh-i azîmi onlara fedâ

eyledi.” (Tez Metni, s. 311)

“Hıżr h akkında akâvîl-i kesîre ma‘lûmdur. Ezcümle rivâyet-i meşhûr üzre Zülkarneyn

‘ayn-ı hayâtı taleb için zulmete dâhil oldukda Hażret-i H ıżr onun mukaddime-i ceyşinde

bulunmağla ‘ayn-ı hayâta rast gelip ondan şirbi sebebiyle el-ân hayâtdadır. Ve bir arz-ı 205 “Sâmi‘-i emlâke”

75

yâbisede cülûs eylese derhâl ravza-i hazrâ olur. El-ân ba‘żılarına irşâd için z uhûr eylediği

cesed-i ‘unsurîsidir ki; ol içtiği âb-ı hayât sebebiyle haydır, derler. Ve ba‘żıları zuhûr eyleyen

Hıżr’ın misâl-i rûhiyyesinin tecessüdüdür demişler. Ve ba‘żıları Hıżr s ūretinde zuhûr eyleyen

kişinin sıfât-ı gâlibesiyle kendi rûhunun temessülüdür. [158a] Yâhûd rûhu’l-kudüsdür demişler.

Ve Sadreddîn Konevî kuddise sırruhû hażretleri demiş ki; Hıżr, ‘âlem-i misâldedir. Ve

ıs tılâhât-ı sûfiyyede Hıżr bastdan kinâyedir ve İlyâs kabzdan kinâyedir demişler.

Ve Seyyid Ali ibni Muhammed Vefâ kuddise sırruhümâ demiş ki; nefs şol şeydir ki;

onun için idrâk hâsıldır. Ve rûh ol şeydir ki; onunla idrâk olunur. Bundandır ki; Kur’ân’a ruh

tesmiye olunur. Ve Cibrîl maânî-i cemâliyyede rûh-i vahy-i nebevî-i rusulîden kinâyetdir. Ve

Mîkâîl merâtib-i celâliyyede rûh-i vahy-i nebevî-i rusulîden kinâyetdir. Ve Hıżr maânî-i

cemâliyyede rûh-i ilhâm-ı velâyetdir. Ve İlyas merâtib-i celâliyyede rûh-i ilhâm-ı velâyetdir.

Ve Hıżr ve İlyâs her birinin görmesi kendi hâl ve makāmı hasebincedir. Ve Hıżr ve İlyâs

cemâ‘at-i müteferrikaya emâkin-i müte‘addide ve mütebâ‘idede hey’ât-ı muhtelife üzre

görünürler, ve ikisi ma‘an z uhûr eylemezler.

Meğer şol kimesnenin rûhuna kemâl-i celâl ü cemâl sāhibi ola, ona ikisi ma‘an

görünürler.” (Tez Metni, s. 351-352)

“Ve “Ye’cûc ve Me’cûc”den murâd kuvvâ-yı aklı ifsâd eden kuvvâ-yı şeytâniyye ve

efkâr-ı fâside ola. Ve “beynlerinde olan sedd-i İskender”den murâd kuvvâ-yı şeytâniyye ve

efkâr-ı fâsideden kuvvâ-yı ‘aklı muhâfaza için hadd-i şer‘î ola.”

“Bu takdirce âyât-ı kerîme işârâtından enfüsde ahzolunan ma‘nâ “ ي الارض انا مكنا له ف

Gerçekten biz onu yeryüzünde iktidar ve kuvvvet sāhibi kıldık, ona“] ” واتيناه من كل شيء سببا

(muhtaç olduġu) her şey için bir sebep (bir vâsıta ve yol) verdik.” (el-Kehf 18/84)] ya‘nî Allâh

Zü’l-celâl buyurur ki: Tahkīkan bir nefs-i nâtıkadan kinâye olan Zülkarneyn’i ekâlîm-i ten ve

emâkin-i beden-i arzda miknet ü mekânet ile mütemekkin kıldık. Ve ona her şeyden maksûduna

erişmeğe bir sebeb ya‘nî bir vesîle ve bir tarîk i‘tâ eyledik… ya‘nî kuvvâ-yı ‘aklı ma‘âşdan

‘ibâret olan kavim lisân-ı hâlleri ile Zülkarneyn’e dediler ki: “kuvvâ-yı şeytâniyye [163a] ve

efkâr-ı fâsideden ‘ibâret olan Ye’cûc ve Me’cûc bu arz-ı bedende müfsidlerdir. Bizi ifsâd

ederler. Sana bir ecr ta‘yîn eylesek onların beynlerine bizim beynimizde bir sedd-i müstedîm

ya‘nî bir hadd-i şer‘-i kavîm vaz‘ edesin.” Bu makāma, makām-ı fark ba‘de’l-cem‘ ve cem‘u’l-

cem‘ ve fark-ı sânî dahî derler ki; makām-ı hidâyet ve irşâddır…. Bil ki; seddeyn iki kâş-ı

İskender ortasındadır.” kavl-i şerîfinin ma‘nâsı bu mufassalın mücmelidir. Ya‘nî “seddeyn”den

murâd iki kaştır, “iki kaş”tan murâd rûhâniyyet ve beşeriyyetin hadleridir. Zîrâ birbirinin

ahkâmını icrâya birbirine hâcet ve mâni‘lerdir. Ve “iki kaşın ortasında olan İskender”den

murâd nefsi nâtıka-i müdebbiredir. Ve rûhâniyyet ile beşeriyyet beyninde olan kuvvâ-yı ‘akl-ı

ma‘âşı, hayâlât-ı şeytâniyye ve efkâr-ı fâsideden muhâfaza için beynlerinde bir sedd-i şedîd-i

müstedîm ya‘nî bir hadd-i metîn-i şer‘-i kavîm vaz‘ eyle ki; ser-tâ-ser ekâlîm-i ten ve memâlik-i

bedene mâlik ve tarîk-i hidâyet ve irşâda sâlik olasın.” (Tez Metni, s. 356-359)

“Hażret-i Râbia’ya suâl olundu ki:

76

“Allâh’ı sever misin?” “Ne‘am” diye cevap verdi. “Allâh düşmanına ‘adâvat eder

misin?” dediler. Cevap verdi ki, “Etmem.” “Ya niçin etmezsin dediklerinde?” Buyurdular ki,

“Allâh muh abbetiyle gönlüm mâl-â-mâl olmuşdur. Bir kimsenin muhabbet ve adâvetine yer

kalmamışdır.” diye cevap verdiler.” (Tez Metni, s. 112)

“İmâm-ı Azam radıyallâhu anh Hażretleri’ne: “Âkil kimdir?” diye suâl olundukta.

“Âkil odur ki, hayr u şerrin beynini fark u temyiz ede.” diye buyurmuşlar. Ve İmâm-ı Cafer-i

S ādık radıyallâhu anh Hażretleri’ne: “Âkil kimdir?” diye suâl olundukta “Âkil oldur ki, hayr u

şerrin beynini fark u temyîz ede ve şerden ictinâb ede. Hayrı iktisâb ede.” (Tez Metni, s. 454)

IX- Salâhî, ma‘nâsı yalnız erbâbına ma‘lûm olan ledünnî remizler kullanılarak yazılan

bu tasavvufî manzûmeleri şerh ederken bir çok tasavvufî ıstılâhı da açıklamaktadır ki, bunlar

bazen tafsili bazen de kısa açıklamalar olarak karşımıza çıkmaktadır:

Cem‘-fark: Ve ıstılâhât-ı sûfiyyede fark ve cem‘in ta‘rîfî : “ عمالجو كالي سبمان قالفر

كنع لبماس ” [Sana verilene fark, senden alınana cem‘ denir.] denilmiş ve ma‘nâ-yı latīfi

İkâmet-i vezâyif-i ‘ubûdiyyetden ve ahvâl-i beşeriyyete lâyık olan şeyden herne şey ki; ‘abdin

kesbi ola fark oldur. Ve her şey ki; kıbel-i Rahmân’dan ibdâ’-i ma‘ânî ve ibtidâ-i lütf u ihsânî

ola cem‘ oldur. Pes ‘abde bu ikisi dahî lâ-büddür. Zîrâ farkı olmayanın ‘ubûdiyyeti olmaz ve

cem‘i olmayanın ma‘rifeti olmaz. Beyt:

Şunun ki cem‘i yok ‘irfânı yokdur.

Şunun ki farkı yok ilhâdı çokdur.

[Mefâîlün/mefâîlün/ feûlün]

Pes ‘abdin “دبعن اكاي ” [“(Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz.” (el-Fâtiha 1/5)] k avli

isbât-ı ‘ubûdiyyet-i teferrukayı isbâtdır. “عنيتسن اكايو ” [“...ve yalnız senden medet umarız.” (el-

Fâtiha 1/5)] kavli taleb-i cem‘dir. Teferruka bidâyet-i irâdetdir. Cem‘ ise onun nihâyetidir. Ve

cem‘u’l-cem‘, cem‘den etemm ve a‘lâ makām-ı âhirdir. Zîrâ cem‘ eşyâyı H ak ’la şuhûddan

‘ibâretdir. Ve cem‘u’l-cem‘ eşyanın bi’l-külliyye istihlâk ü fenâsından ‘ibâretdir, denilmiş. Ve

ba‘żıları târifi aks edip cem‘ H akk’ı bilâ-halk şuhûddan ‘ibâretdir. Ve cem‘u’l-cem‘ halkı

Hak ’la kâim şuhûddan ‘ibâretdir, demişler. Ta‘rîf-i evvel ma‘nâ vechiyle ensebdir. Ve ta‘rîf-i

sânî isti‘mâl vechiyle eşherdir. (Tez Metni, s. 359-360)

“Fark rü’yet-i halk bilâ Hakk’a işâretdir. Ve fark-ı evvel ‘abdin ahkâm-ı halkıyye ile

bekāsından ‘ibâretdir. Ve cem‘-i ru’yet-i Hak bilâ halka işâretdir. Ve fark-ı sânî cem’ü’l-

cem’den ‘ibâretdir ki, kesreti vahdetde ve vahdeti kesretde ru’yetden ‘ibâretdir. Kesreti

vahdetde şuhûd, a‘yân-ı sâbiteyi ‘ilm-i Hak’da meşhûddan ‘ibâretdir. Çekirdekde şeceri ve

ağsân u evrâk ve ezhâr u esmârını şuhûd gibi. Ve vahdeti kesretde şuhûd feyż-i vücûd u vahdeti

vücûdât-ı mefrûza ve mukadderede şuhûddan ‘ibâretdir. Esmârın her birinde âsl olan çekirdeğin

feyżini şuhûd gibi ki, esmârın kesret ü taaddüdü ve çekirdeğin kesret ü ta‘dîdini mukteżî

değildir.” (Tez Metni, s. 152)

77

Erbain, çile: “Ve “erbaîn” Dört halvetden ‘ibâretdir ki; dört aded, on adedi müstelzim

olduġundan “ة كاملةرشع تلك” [“... hepsi tam on gündür...” (el-Bakara 2/196)] hesâbınca her

halveti on gün olur. Zîrâ dört adedi üç ve iki ve bir adedlerini câmidir ki; mecmûu on adede

bâliğ olup zât-ı H akk’ı hudûd-i aşereden tenzîh ve takdîse remz ve işâretdir. Ve hudûd-i aşere

dediğimiz cihât-ı sitte ve kabl ve ba‘d ve ba‘z ve [125a] külden ‘ibâretdir. Pes halvetin biri

tezkiye-i nefs içindir ki, neticesi tevhîd-i âsârdır. Ve ikincisi tehzîb-i ahlâk ile tasfiye-i kalb

içindir ki, neticesi tevhîd-i ef‘âldir. Ve üçüncüsü takdîs-i rûh içindir ki, neticesi tevhid-i sıfatdır.

Ve dördüncüsü mâsivâdan tenzîh sırrı içindir ki, netîcesi iskât-ı izâfât ile tevhîd-i zâtdır. Bu

menzile fenâfillâh ve mak ām-ı cem‘ ta‘bir olunur ki; katre-i vücûd-i imkânı, bahr-ı vahdetde

mahv ü müstağrak olmakdan ‘ibâretdir.” (Tez Metni, s. 306)

Fenâ: Tâife-i celîle fenâyı birkaç mertebe üzere i‘tibâr etmişlerdir. Ve biri şehvetden

fenâ ve biri fenâ-i Râgıb ve biri fenâ-i gıbta ve biri fenâ-i müh akkık bi’l-hak ve biri fenâ-i ehl-i

vecd ve biri fenâ-i sāhibe’ş-şuhûd ve biri fenâü’l-fenâ ve biri fenâü’l-vücûd fi’l-vücûddur ki,

buna fenâü’ş-şuhûd fi’ş-şuhûd dahî derler. Ve ittisali’l-vücûd dahî derler. و معناه فنا رسم املوجود ىف

Fenâ’nın ma‘nâsı, vücûd-i Hak’da mevcûdun resmi fânî] وجود احلق فيفىن من مل يكن ويبقى من مل يزل

olmakla ‘abd fânî ve Hak bakî olur.]

Ya‘nî mevcûdun resmi vücûd-i Hak’da fânî olmakla ‘abd fânî ve Hak bakî ola. Pes

“ buyurdukları vücûd-i mefrûz u mukadder olan rûh-i izâfî-i ,” ديده م استخواا كشته خاكمردهء پوسيده

kudsîsi vücûd-i mutlak -ı Hak ’ta mahv-i vücûd ile fânî ve ism-i resmi muzmahil ve mütelâşî ve

vücûd-i Hak ’la bâkī olduġuna işâretdir. Ol ecilden “هرزمان زد تازه جاىن يافتم” buyurmuşlar. Zîrâ

fenâ sıfat-ı izafetiyyedir ki, bekā mükâbelesinde isti‘mâl olunur. Ve fânîler fenâda tefâvüt

üzeredir ve fenânın a‘lâ mertebesi fenâ-i mutlak tır ki, seyr ilallâh’da tedriciyle hâs ıl olur. Ve bu

fenâ-i mutlak a fenâ-i küllî dahî derler. Ammâ fenâ-i cüz’î izâfî oldur ki, cehlinden fânî olan

‘ilmiyle bâkī kalır. Ve şehvetinden fânî olan inâbetiyle bâkī kalır. Ve murâdından fânî olan

irâdet-i Hak ’la bâkī kalır. Vesâir sıfât dahî kezâliktir. Pes ‘abd sıfatının küllîsinden fânî olduġu

vakitte fenâsının ru’yetinden fânî olur ki, Nâzımın bu kavli ona işârettir. (Tez Metni, s. 258)

İstikâmet: “Istılâhât-ı sûfiyyede istikâmet: Tevbenin ahdine vefâ ve hükmü üzerine

sebâtdan ‘ibâretdir. Ve kezâlik Allâh Teâlâ’ya teveccüh üzerine istihkâmda ve tarîk-i sünnet

üzre sebat ile seyr-i ilallâh üzerine istihkâmda ve huzûz-i dâreyne ‘adem-i iltifât üzerine

istihkâmda ve mülâzemet-i sırât-ı müstakîm üzerine istihkâmda isti‘mâl olunur ki; istikâmet

fenâdan sonra bekāda hâsıldır.” (Tez Metni, s. 328)

K alb: “Kalb ruhla nefsin izdivâcından tevellüd eder. Bu ‘âlem-i nâsuta gelmeden

kalbin tevellüdü zuhûr eylemez. Ve kalb ilkâbından biri beytu’l-hikmetdir. Likavlihî

Aleyhisselâm: “ منل اخ له االصرعيبنص ظ احابهري بانتالحكيع مةم هبل قنع انهلى لس “ [“Kim Allâh’a kırk

sabahı hâlis kılarsa, hikmet menbâları kalbinden lisânına çıkar.” (Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 224,

78

n. 2361; Suyutî, Cami’u’s-Sagîr, II, 137)] Ve biri dahî beyt-i muharremdir. Beyt-i muharrem

şol insân-ı hak īkatin kalbidir ki, Hak’dan gayrının onda tasarrufu haram ola. Likavlihî Teâlâ:

Tavaf edenler, orada (kıyama) duranlar, ruku…“] ”وطهر بيتي للطائفني والقائمني والركع السجود“

edenler ve secdeye varanlar için evimi tertemiz et.” (Hac, 22/26)] Pes bâb-ı işâret-i beytîden

murâd şol kalbdir ki, Hak k’ı vâsı‘ ola. Kemâ verade fi’l-hadîsi’l-kudsî: “ ماوسعىن ارضى والمسائى

نقىووسعىن قلب عبد املؤمن التقى ال ” [Göğe yere sığmadım, fakat mü’min kulumun kalbine sığdım.

(Aclunî, Keşfü’l-hafâ, II, 195 n.2256)] Ya‘nî evvel kalb ancak H akk’ın zâtının ve cemî‘-i esmâ

ve sıfâtının müstevâsı olur. Ya‘nî zât u esmâ vü sıfâtının mazhar-ı tâmı olur.” (Tez Metni, s.

261-262)

“İnsân-ı kâmilin kalbi ‘ulviyyat ve sufliyyâtın hudûd ve gâyesini muhîtdir. Ve bu ihâta

dahî ya ‘ilme’l-yakîn ya ayne’l-yakîn yahûd hak ka’l-yakîn iledir.” (Tez Metni, s. 273)

“Basīret kalbe mahsūs bir kuvvet-i bâtınadan ‘ibâretdir, ‘ayn-ı sırr gibi. Ve denilmiş

ki, “basīret ‘ayn-ı kalbden ‘ibâretdir”. Hicâbı münkeşif olduġu vakitte bevâtın-ı umûru mü-

şâhede eder.” (Tez Metni, s. 153)

“Basīret k albin ‘aynı mesâbesindedir ki, bahr-i hakīkat-i tevhîddir ki, vahdette kesreti

şuhûd sebebiyle ol bahr-i hakīkatin şuhûdu hâs ıl olur.” (Tez Metni, s. 252)

“Ve Hażret-i Şeyh-i Ekber kaddesenallahu bi-sırrihi’l-enver buyurmuşlar ki:

“Kalb-i insânda iki ‘ayn vardır ki, birine ‘ayn-ı basīret derler ki, ‘ilm-i yakînden

kinâyettir. Ve Cenâb-ı Bârî’nin: “ بهويجعل لكم نورا تمشون ” [“…sizin için ışığında yürüyeceğiniz

bir nur yaratsın…” (Hadid, 57/28)] k avl-i şerîfi’nde vâkı‘ olan nûr bu ilme’l-yakînden

kinâyetdir. Ve kalbde olan ikinci ‘ayne ayne’l-yakîn derler ki, nûr-i yakîne nâzırdır. Ve Cenâb-ı

Bârî’nin: “ من يشاءه يهدي الله لنور ” [“…Allah dilediği kimseyi nûruyla hidayete iletir...” (Nûr,

24/35)] kavl-i şerîfi’nde vâkı‘ olan nûr bu ‘ayen’l-yakînden kinâyetdir. Pes ‘ayn-ı basīret ‘ayn-ı

yakîne nâzır olup ve ona muttasıl olduġu vakitde melekût ve arzı müşâhede edip sırr-ı kadere

[38a] vâkıf olurlar ki, Cenâb-ı Bârînin: “ورلى نع ورن” [“…Bu ışık nur üstüne nurdur…” (Nûr,

42/35)] kavl-i şerîfi oldur.” (Tez Metni, s. 376-377)

Nefs: “Ve nefs akılda bir sūretdir ve akl sırda bir sūretdir ve sır ilimde bir sūretdir ve

‘ilm-i bâtın vahdetten zuhûr [11a] eyleyen sūrettir.” (Tez Metni, s. 268)

“Pes imdi nefs-i tabî‘iyye bir kuvvetden ‘ibâretdir ki; ol kuvvet eczâ-yı cismi hıfz eder

tâ ki birbirinden münfekk ve mütelâşî olmaya. Ve nefs-i [160a] tabi‘înin iki hizmetkârı vardır

ki; birine hıffet ve birine sekal derler. Ve hıffet bir kuvvetden ‘ibâretdir ki; muh îta yâni ‘ulvîye

mâildir. Ve sekal onun ‘aksidir ki; merkeze ya‘nî süflîye mâildir. Ve nefs-i nebâtiyye bir

kuvvetden ‘ibâretdir ki; cismi, tûl ve arz ve ‘umka çeker ve büyük eyler. Ve nefs-i tabî‘iyye

nefs-i nebâtiyyenin hâdimidir ve nefs-i nebâtiyyenin ondan gayrı sekiz hâdimi dahî vardır ki;

kuvvâ-yı câzibe ve mâsike ve hâzıme ve mümeyyize ve musavvire ve dâfi‘a ve müvellide ve

79

münmiye derler. Ve nefs-i tabî‘iyye ve nebâtiyye cemî‘-i kuvvâlar ile nefs-i hayvâniyyenin

hâdimleridir. Ve nefs-i hayvâniyye bir kuvvetden ‘ibâretdir ki; cisim onunla hareket eder ve

idrâk eylediği şeyleri hiss ile anlar. Ve nefs-i hayvâniyyenin zikr olunan hâdimlerinden gayrı on

iki hâdimi dahî vardır ki; beşi havâs-ı hams-i zāhiredir. Ya‘nî sem‘ ve basar ve zevk ve şemm

ve lemsdir. Ve beşi dahî havâss-ı hamse-i bâtınadır ki; hiss-i müşterek ve hayâl ve vehm ve zikr

ve hıfzdır. Ve ikisi kuvvet-i gazabiyye ve kuvvet-i şeheviyyedir. Ve zikr olunan havâss ve

kuvvânın cümlesi nefs-i insâniyyenin hâdimleridir.Ve bundan gayrı nefs-i insâniyyenin iki

hâsıyyeti dahî vardır ki; biri ‘akl-ı nazarî ve biri ‘akl-ı amelîdir.” (Tez Metni, s. 354-355)

Merâtib-i nefs: “Lakin “bir zaî‘f altı kavîyye keşt-gîr olmak neden?” Kavl-i

şerîflerinden murâdları hakīkat-i insâniyye ve merâtib-i nefsâniyyeyi beyândır. Likâvlihî Teâlâ:

“ ريديان ضسالان لقخو كمنع ففخان ي عيفا الله ” [“Allah, din hususundaki ağır teklifleri sizden

hafifletmek istiyor. Çünkü insan sabır ve tahammül bakımından zayıf yaratılmıştır.” (Nisa,

4/28)] velhâsıl bir za‘îfden murâd rûh-i kudsi-i insânî ve altı kavîden murâd nefsin altı

mertebede zuhûruna işâretdir ki, biri emmâredir. Likavlihî Teâlâ: “ ابرئ نفسي ان النفس لامارة وما

”…Ben yine de nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis şiddetle kötülüğü emreder“] ”بالسوء

(Yusuf, 12/53)] ikinci rütbesi levvâmedir. Lik avlihî Teâlâ: “ ,Yine hayır“] ” اقسم بالنفس اللوامةولا

yemin ederim o sürekli kendini kınayan nefse.” (Kıyâme, 75/2)] üçüncü rütbesi mülhimedir.

Likavlihî Teâlâ: “ Sonra da“] ” خاب من دسيهادوق﴾ 9 افلح من زكيها ﴿قد﴾ 8 فجورها وتقويها ﴿فالهمها

ona kötülük ve takva kabiliyetini verene yemin olsun ki, Elbette nefsini temizleyip parlatan

kurtulmuştur. Onu kirletip gömen de ziyan etmiştir.” (Şems, 91/8-10)] dördüncü rütbesi

mutmeinne. [8a] Beşinci rütbesi râdıyye. Altıncı rutbesi merdıyyedir. Likavlihî Teâlâ: “ ايتها يا

Ey, Rabbine, itaat edip“] ” جنيتوادخلي يف عبادي فادخلي الى ربك راضية مرضية ارجعيالنفس المطمئنة

huzura eren nefis! Hem hoşnut edici, hem de hoşnut edilmiş olarak Rabbine dön. Kullarımın

arasına gir. Cennetime gir.” (Fecr, 89/27-30)] Bu dahî bir vechile mukaddem olan tafsīlin

tahtına dâhil olur. Zîrâ neticesi “ mefhûm-i [Rabbine dön.” (Fecr, 89/28)“] ” الى ربكارجعي

şerîfleri Hak k’a rucûu‘ musted‘îdir. Ve bu tekellüf ża‘îf lafzına itirâzı def‘ içindir. Ya‘nî rûh-i

kudsî-i ża‘îf insanı altı mertebede nüfûs-i kaviyye ile görüşmesi ve gâlib olması ancak tevfîk ve

‘inâyet ve hidâyet ve i‘ânet-i Cenâb-ı Rabbi’l-izzet ile olur.” (Tez Metni, s. 142-143)

Cevher: “Bunda dört cevherden murâd biri, cevher-i rûh-i A‘zamdır ki, hakīkat-i

Muhammediyye’den ‘ibâretdir. Ve ikincisi, cevher-i akl-ı külldür. Ve üçüncüsü cevher-i nefs-i

külliyyedir. Dördüncüsü cevher-i cism-i küllîdir. “Üçünü kılsam beyan” dediği cevher-i akl-ı

küll ve cevher-i nefs-i külliyye ve cevher-i cism-i küllîdir. “Bu üçün her birisi mimden çıkar”

dediği mîm-i Muhammed aleyhi salavâtu’llâhi’l-ebed’e işâretdir ki, hakīkat-i

Muhammediyye’den kinâyetdir. Ya‘nî cemî‘-i eşyanın varlığı zikri sebkat eden cevher-

80

lerdendir. Ve bu cevherlerin dahî menba‘ ve menşei h akīkat-i Muhammediyye’dir.” (Tez

Metni, s. 126)

Rûh: “Ve erbâb-ı hak īkatin “rûh”dan muradları rûh-ı insânî-i kudsî-i sâfîdir ki, ona

“rûh-i izâfî” derler. Bu rûh-i mesûd husūl-i mizâc ve tesviye-i eşbâhdan mukaddem mevcûd

olduġu hadîs-i nebevî ile mesbût ve meşhûddur: Kemâ kāle Aleyhi’s-selavâtü’l-vedûd; احوالار

لفتها اخمن ناكرماتو لفها ائتمن فعارة فماتدنجم ودنج [“Ruhlar toplanmış ordulardır. Onlardan

tanışanlar uyuşur (toplanıp muvâfakat eder); onlardan düşman olan ihtilâf eder.” (Buhârî,

Enbiyâ, 3; Müslim, el-Birr, 159, 160; Ebû Dâvud, Edeb, 16; İbn Hanbel, III, 295, 527, 537;

Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, I, 111, n. 315)] Ya‘nî ervâh-ı mücerrede ‘âlem-i ervâhda ya‘nî ‘âlem-i

ceberûtta cünûd-i mücennededir. Onlardan evvel ‘âlemde birbiriyle müteârif olan bu ‘âlem-i

nâsûtta birbiriyle i‘tilâf eyledi. Ve ol ‘âlemde birbiriyle mütenâkir olan bu ‘âlemde birbiriyle

ihtilâf eyledi. Ve rûh-i izâfî eşbâhdan [4a] mukaddem olup eşbâha taallüku husūl-i mizâc ve

tesviye-i eşbâhdan sonra ettiğine âyet-i kerîme: “…وحير فيه من تفخنو هتيوفاذا س ” [“Ben, onun

yaratılışını tamamladığım ve ona ruhumdan üflediğim zaman” (Hicr 15/29, Sâd 38/72)] Şâhid-i

âdil-i besdir ve rûh-i hayavânî rûh-i lâtîf-i sultānî ile beden-i kesîf-i insânî beyninde hadd-ı fâsıl

gibi cânın tene ta‘aşşukuna vâsıta ve rûhun bedene ta‘allukuna râbıta olup rûh-ı ulviyyenin

matiyye-i kaviyyesidir. Zîrâ letāfet ve kesâfeti câmi‘dir. Letāfeti hasebiyle rûh-i sultānîye ve

kesâfeti sebebiyle beden-i insânîye münâsebeti olup rûh-i izâfî rûh-i hayvânî vâsıtasıyla beden-i

insâna taalluk edip sâha-i fuâde ifâza-i nûr akl-ı maâd ile bâ‘is marifet râh-ı sedâd ve mûcib-i

vuslat-ı Rabb-ı ‘ibâd olur ki, bu rûh-i mensûs kümmel-i havâs-ı insâna mahsūsdur. Ve eczâ-i

‘âlemden her cüz’e esmâ-i ilâhiyyeden bir ismin mazhar-ı cemî‘-i esmâ-i celîlidir. Ve hakīkat-i

insâniye-i kemâliyye ber tarîk-i cem‘iyyet ve icmâl mazhar-ı ahadiyyet-i cem‘ cemî‘-i esmâ-i

zü’l-celâl ve’l-cemâldir.” (Tez Metni, s. 166-167)

Tecellî: “Ma‘lûm ola ki, tecellî; merd-i sâlik-i müttakīnin ‘âlem-i ġaybdan kalbine

tulû‘ eden nûrdur ve sırr-ı ene’l-hak sırr-ı hilâfetdir. Müstahlif ile müstahlef hükümde birdir.

Mevlânâ’nın kavline tevkīr ve terkîmdir. [85a] Tecellî nûrunun ve tecellînin zuhûrunda olan

hayretden elezz bir şey yoktur. Havf-ı Cahîm için ‘ibâdet edenler ‘abd-i serîr ve na‘îm-i cennet

için ‘ibâdet edenler ‘abd-i ecîrdir. ‘abd-i hâs olanlar nûr-i tecellînin zuhûrunda mest u h ayrân

olanlardır.” (Tez Metni, s. 111-112)

“Tecellî ġuyûb-ı sıfât-ı beşeriyyenin ġaybetiyle şems-i hakīkat-i Hak münkeşif ve

müncelî olmakdan ‘ibâretdir. Ve istitâr sıfât-ı beşeriyenin zuhûru ve zülumâtının terâkümü ile

nûr-i hakīkat muhtecib olmakdan kinâyetdir. Ve denilmiş ki, “ التجلى رفع حجب البشريته الان يتلون

ya‘nî tecellî beşeriyyet ”ذات احلق عز وعال واالستتار ان تكون البشريته حائلة بينك وبني شهود الغيب

hicâblarının ref‘idir. Zann olunmaya ki, tecellî televvün-i zât-ı Hak celle ve alâ ola ve istitâr

şuhûd-i ġayb ile senin beyninde beşeriyyet hicâbını hâyil olmakdan ‘ibârettir ki, tecellî merâtib-

81

i tevhîd üzere üç kısımdır. Birine tecellî-i tevhîd-i ef‘âl ve birine tecellî-i tevhîd-i sıfât ve birine

tecellî-i tevh îd-i zât derler.” (Tez Metni, s. 395)

Tecrîd: “Tecrîd ıs tılâh-ı kavimde sevâd-ı kevni sırdan ve kalbinden izâle etmek

ma‘nâsınadır. Tecrîd fi‘ilî merâtib tecrîdin ednâ mertebesidir ki, ef‘âl-i mâsivâllâhdan bir

haysiyyet ile tecrîddir ki, kevinde fiil ü te’sîri ancak H ak için göre ki, buna tecellî-i fi‘lî dahî

derler. Ve tecrîd-i sıfâtî tecellî-i s ıfâtîden ‘ibâretdir ki, kuvvâ-i sıfâtı H akk’a iżāfet ile halka

nisbetden tecrîd ma‘nâsınadır. Ve tecrîd-i zâtî tecellî-i zâttan ‘ibârettir ki, ona tecellî-i evvel

dahî derler. Zâtın zâtına tecellîsinden ‘ibâret olduġundan ötürü merâtib-i tecellî ve tecrîdin a‘lâ

mertebesidir ve çâkdan murâd mertebe-i fark-i evveldir.” (Tez Metni, s. 452)

“fark-ı evvel ‘abdin ahkâm-ı halkıyyet ile bekāsından ‘ibâretdir. Ve cemî‘-i ru’yet-i

Hak bilâ halka işâretdir. Ve fark-ı sânî cem‘u’l-cem’den ‘ibâretdir ki, kesreti vahdetde ve

vahdeti kesretde ru’yetden ‘ibâretdir. Velhasıl tecrîd fiil ile efâlini fiil-i Hak’dan mahv eyle ve

tecrîd-i sıfât ile s ıfâtını s ıfât-ı H ak’dan mahv eyle ve tecrîd-i zât ile zâtını zât-ı Hak ’da mahv

eyle demektir. Ol ecilden ki, “اين كاالشود سرمه كلوى كاز دعوى را” dediği mısra‘-ı evvele cümle-i

ta‘lîliyyede ya‘nî mak ām-ı fark-ı evvelden mak ām-ı cem‘a ve mak ām-ı cem’den fark-ı sânîye

cem‘u’l-cem‘a eriş. Zîrâ bu kumâş vücûd-ı mefrûz u mukadder mikrâsla boğazında sürme hebâ

olur” (Tez Metni, s. 452)

Tevhîd: “Ol ecilden ıstılâh-ı sûfiyyede merâtib-i tevhîd dört olup birine tevhîd-i âsâr

ve birine tevhîd-i ef‘âl ve birine tevhîd-i sıfât ve birine tevhîd-i zât derler.” (Tez Metni, s. 306)

“Tevhîd ta‘rîfinde akâvîl-i kesîre vardır. Lâkin cümlesi mütekâribetü’l-ma‘nâ

müttehidetün limâ-sadaktır. Ba‘żıları demiş ki; tevhîd lügatda bir şeyi vâhid olduġunu bilmek

ve hükm etmektir. Ve ıstılâh-ı hak īkatde zât-ı ilâhiyyeyi ifhâmda tasavvur ve ezhân ve evhâmda

tahayyül olunan her şeyden tecrîd etmektir. Ve ba‘żıları demiş ki; tevhîd ta‘addüdü vehm

olunan yâhûd bilinen yâhûd hiss olunan şeyi vâhid kılmakdır. Yâhûd vehm olunan yâhûd

bilinen yâhûd hiss olunan müteaddidi vahdetle bilmektir. Bu bilmek ise sıfâtda ve zâtda olur.

Ve ba‘żıları demiş ki; tevhîd lügatda bir şeyi vâhid kılmakdır. Ve ‘ibâret-i ‘ulemâda Allâh

Teâlâ’nın vahdâniyyetini i‘tikâd etmekdir ve sûfiyye ‘indinde tevhîd Allâh Teâlâ’nın

vahdâniyyetini bilmektir. Ve ba‘żıları demiş, Asl-ı tevhîd, isbât-ı mâ-lem-yezel ve iskât-ı mâ-

lem yekûndur. Ve ba‘żıları demiş ki: Tevhîd, hadîsi kadîmden temyiz ve hudûsdan i‘râz ve

kıdeme ikbâldir ki; muvahhid gayrinden fazla kendi nefsini dahî müşâhede etmeye. Zîrâ Hak k’ı

tevhîdi hâlinde nefsini müşâhede ederse kendi vücûdunu müsbit olur. Muvahhid olmaz.” (Tez

Metni, s. 340)

Takvâ: “Ve takvâ-yı ‘avâm Cenâb-ı Hak k’ın emr u nehy eylediği şeyde kulun

tâ‘atıdır. Ve takvâ-yı havâs Cenâb-ı Hakk’ın kazâ vü kadrinde kulun muvâfakatıdır. Ve takvâ-

yı hassatü’l-hassa sana mahsūs olan şeyi ve H akk’a mahs ūs olan şeyi bilmekdir. Ve ni‘metden

sana h âsıl olan şeyi ancak Hakk’a iżāfe etmekdir. Ve ileyhi’l-işâreti bi-kavlihî Teâlâ: “ كممان اكر

قيكمالله ات دعن” [“…Muhakkak ki Allah yanında en değerli ve en üstününüz O’ndan en çok

82

korkanınızdır…” (Hucurât, 49/13)] ve takvâdan takvâ takvâ-yı nefsine iżāfe etmekden

mütehalli‘ olmaktır.” (Tez Metni, s. 448)

X- Salâhî bazen şerhlerde bu şerhi yazma sebebini de açıklıyor; meselâ Eşrefzâde’nin

cezbe hâlinde söylediği “Tecellî şevk-ı dîdârın beni mest eyledi hayrân” manzûmesini şerhe

başlarken bu durumu şöyle beyân ediyor: “Bu hak îr Salâhî derd-mende ihvân-ı safâdan bir ‘azîz gelip ricâ tarîki ile Hażret-i

Eşrefzâde kuddise sirruh hażretlerinin; “Tecellî şevk-ı dîdârın beni mest eyledi h ayrân”

kasīdesi, “nasara-yensuru” bâbına muvâfık olmayıp i‘râb ve binâ kâidesine gayr-ı mutābık

olmağla hâlâ ba‘żı ihvân hayli mutevehhim olub şer‘-i şerîfe muhâlifdir diye çok goft u gûy

eylemişlerdir. Bu kasīdenin şer‘a tatbîk vechi üzerine Eşrefzâde Hażretlerinin kelâmının

te’vîlin ricâ ederim.” dedikde her ne kadar râh-ı taallüle zâhib oldum ise çâre olmadı.” (Tez

Metni, s. 111)

Bu durum Ebu Tâlib İsfehânî’nin kıtasına yazdığı şerhte de söz konusudur:

“Bu kıtayı bu kadar erbâb-ı ma‘ârif hal edemeyib vezni var ve lâkin ma‘nâsı yokdur,

demişler.” (Tez Metni, s. 426)

XI- Salâhî şerhlerde farklı metodlar uygulamıştır: Bazen kelimelerin tek tek anlamlarını

verir ve sonra tasavvuf ıstılâhındaki mânâlarını sıralar. Arapça ve Farsça manzûme şerhlerinin

genelinde uyguladığı metod budur. Bazen de bütünden parçaya doğru bir yol takib eder. Bunu da

Türkçe manzûme şerhlerinin genelinde uygulamaktadır. Bazen de şerh’in özelliklerinden

bahsetmektedir: “Ba‘dehû kasīde-i hamriyye-i fârızıyye mey-i mehabbet ve bâde-i hak īkat ile memlû

bir kâse-i pür neşve-i âriziyye olub erbâb-ı hakīkat beyninde meşhûr ve mu‘teber bir nazm-ı

pür-dürr-i güher olduġundan nice şurrâh şerh ve tefsiriyle resîde-i derece-i inşirâh olmuşlar.

Husūsan sâkı-i şerâb-ı mehabbet ve mülâki-i cemâl-i hakīkat olan Hażret-i Molla Câmî k uddise

sırruh lisân-ı fârisi üzere şerhine ihtimam ve her beytine münâsib rübâiyyât-ı fârisiyye keşîde-i

silk-i nazm edib ahsen-i ta‘bîr ve eblağ-ı te’vîl u tefsîr ile revnakde hüsn-i intiz ām ve ihtitâm

bulmağın nef‘-i âmm olsun için ekser mezâmîn ta‘bîr-i dil-pezîrleri yâd, husūsan rubâiyyât-ı bî-

nazīrleri istişhâd olunarak her beyt-i kasīdeye bir beyt-i türkî îrâd ve lisân-i türkî üzere şerh ve

tahrîrine ictihâd olundu. Mutâlaa eden ihvân-ı hulûs-nihâddan mültemesdir ki, bu ahkar-i ‘ibâd

olan Salâh î-i nâ-şâdı bir duâ-yı hayr ile yâd buyuralar.” (Tez Metni, s. 162)

XII- Şerhleri yaparken sahip olduğu ilmî birikimi kullanan Salâhî; tefsir, hikmet, kelam,

fıkıh vb. ilimlerden nakiller de yapmıştır. “Nitekim ba‘żı müfessirîn demişler ki; nûndan murâd ‘ilm-i zâtîden müsteâr olan

devât-ı feyż-i akdesden kinâyetdir. Ahadiyyet ‘ayn-ı cem‘den ‘ibâretdir.” (Tez Metni, s. 307)

“Ve sûfiyye ‘indinde müttefekun-aleyhdir ki; Allâh Teâlâ’nın sıfât-ı kadîmesi vardır

ki; hakīkat üzre onunla mevsûfdur. [147a] Halbuki Kitap ve Sünnetde vâriddir. Pes Allâh

Teâlâ’ya lâyık olan vech üzre ol sıfata îmân getirmek vâcibdir. Halbuki her tâife belki efrâd-ı

83

nasdan herbiri meblâğ-ı ilm ve müntehâ-yı isti‘dâdına göre sıfât-ı Bârî’de tekellüm eyledi. Pes

Eşâ‘ire zâhib oldu ki; Allâh Teâlâ’nın sıfat-ı mevcûde-i kadîmesi vardır ki; zât üzerine zâiddir.

Ya‘nî ‘ilim ile ‘Âlimdir ve kudret ile Kâdirdir ve irâdet ile Mürîddir. Vesâir sıfat dahî bu kıyâs

üzredir. Ve derler ki; sıfat, zâtın ‘aynı değil gayrı dahî değildir. Ve sıfat zât üzerine zâid olmak

i‘tibârî sıfat tasavvur olunmaksızın zihinde zât mülâhaza olduġundan ötürüdür. Yoksa

hak īkatde sıfat zât üzerine bir emr-i zâid olup zât onunla mürekkeb olmak tasavvuruyla değil.

“ ذلك علوا كبرياتعاىل اهللا عن ” (Allâh Teâlâ bundan yüce ve büyüktür.) Ve hukemâ ve Mu’tezile zâhib

oldu ki; sıfat zâtın ‘aynıdır. Ya‘nî Zâtıyla ‘Âlimdir ve Zâtıyla Kâdirdir ve Zâtıyla Mürîddir ki;

sıfat hak īkatde müttehide ve mefhûm i‘tibâriyle muğâyiredir deyib sıfât-ı ilâhiyyeye ahkâm-ı

zatî diye ta‘rîf ederler. Amma sûfiyye zâhib olmuş ki; Allâh Teâlâ’nın sıfatı bi-hasebi’l-vücûd

‘aynıdır ve bi-hasebi’l-‘akl aynı değildir ki; zât da ma‘ânî-i ma‘kûleden ‘ibâretdir. Pes

sûfiyyenin mezhebi Allâh Teâlâ’ya isbât-ı esmâ ve sıfatda ehl-i sünnetden olan mütekellimînin

mezhebine muvâfıkdır. İllâ bu kadar vardır ki; sûfiyyenin kelâmları zevk ve vicdan ve keşf ve

‘iyân ile olmakdan nâşî edakk ve a‘lâdır.” (Tez Metni, s. 337)

“Eğer mücerred zât üzerine delâlet eder ise Allâh ve Hû isimleri birşeyden müştak

olmamaları ‘inde’l-muhakkikîn sahîh olduġu i‘tibâriyle ol ecilden ism-i a‘zam denilmişdir. Zîrâ

zâtda olan ma‘ânîden bir ma‘nâ ile yâhûd ahkâm-ı zâtdan bir hüküm ile mukayyed değildir.

Ancak bu isimlerin delâleti ‘ayn-ı zât üzerinedir. İsm-i Kâdir’in hilâfınca zîrâ ism-i Kadir zâtda

olan bir ma‘nâ üzerine delâlet eder ki; ona kudret tesmiye olunur. Yâhûd sıfatı nefy edenin

mezhebinde ahkâm-ı zâtdan bir hüküm üzerine delâlet eder. Amma nu‘ûtun esmâ ve sıfât

beyninde farkı oldur ki; nu‘ût bir elfâzdır ki; men‘ût olan zât ile kâimdir. Lâkin bir ma‘nâ

üzerine delâlet eylemez ve esmâ dahî değillerdir. Zîrâ esmâ müsemmânın bir ismidir ki; onunla

bilinir. Ve nu‘ût bir elfâzdır ki; iżāfet haysiyyetinden zât üzerine delâlet eder. Evvel ve Âhir ve

Ezel ve Ebed ve Kıdem ve Bekā gibi. Zîrâ zâtdan evveliyyeti nefy eylemek vâcib ve lâ-büddür.

Pes zât-ı Bârî’yi ezeliyyet ile in‘ât eylediğimiz vakitde a‘yânımızın vücûdundan lâ-büddür. Ve

kıdem dahî bizim hudûsümüz mukâbilesindedir. Zîrâ zât-ı Bârî bir vücûd-ı mutlak dır ki; evveli

ve âhiri yoktur. Hakīkat üzre Hû’dur. Ezel ile na‘tı dahî kezâlikdir. Ya‘nî hak kımızda olan

zaman ecelindendir. Ve imtidâd-ı tevehhümümüz “ئيش هعم كني لمكان الله و” [“Onunla beraber hiç

bir şey yokken Allâh var idi” (Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 130. n.2011)] mertebesinde fıkdân-ı

a‘yânımız sebebiyledir.” “Ve âhir ve bakâ dahî kezâlik elfâz-ı nu‘ûtdandır. Pes imdi bu makûle

isimlere ‘inde’l-muhakkikîn nu‘ût tesmiye olunur. Esmâ ve evsâf denilmez ve ‘âkil bu na‘atda

bir ma‘nâ tevehhüm eder ki; na‘atdan mâhiyyete râci‘ bir emr ola. Zîrâ eğer mâhiyyet ol emri

i‘tâ etmese bu na‘at câiz olmazdı. Ol ecilden ‘inde’l-muhakkikîn na‘at, sıfatdan ekmeldir. Zîrâ

s ıfât, mevsûfun mâhiyyetini i‘tâ eylemez. Na‘at ise mâhiyyetden beyân eder. Ve bu na‘at

isimden dahî [149a] erfa‘dır. Esmâ farkında takrîr olunduğu üzre. Ve lafz-ı esmâ mutlak a

esmâya ve nu‘ûta ve sıfâta şâmildir. Lâkin esmâ evvledir. Zîrâ ‘ayn için mahsūsdur,

mâhiyyetinden bir şeye ve mâhiyyet ile kâim olan ma‘ânîden bir ma‘nâya delâlet etmez. Ve

na‘at isimden sonradır. Zîrâ bir vechile mâhiyyet üzerine delâlet eder. Ve sıfât na‘âtdan

84

sonradır. Zîrâ sıfat Bârî Teâlâ’yı isbât edenlerin ‘indinde zâtda bir ma‘nâ üzerine delâlet eder.

Ve sıfatı nefy edenlerin ‘indinde zâtda bir hüküm üzerine delâlet eder. (Tez Metni, s. 338-339)

“ilm-i hikmetde cevâhir-i hams akl ve nefs ve heyûlâ ve sūret ve cisimden ‘ibâret olup

beş addolunduğu Nâzımın kelâmını muhill olmaz. Zîrâ erbâb-ı hakīkat rûha aklın fevkinde

mertebe ta‘yinleri i‘tibârı ile ol dahî bir rütbe olur. Ve heyûlâ ve sūretin vücûdu cevher-i ferd

olan rûh ve akl ve nefs gibi mücerred tasavvur olunmayıp belki heyûlâ ve sūret ancak cism ile

tasavvur olunduğundan üçünü bir cevher i‘tibârı ile cevâhiri dört mertebe i‘tibâr etmiş. Bu

i‘tibâr ile onların i‘tibarlarını bilmemek iktiżā eylemez. Bu muhtasar ânın mah all-i tafsīli

olmadığından bu kadar ile iktifâ olundu.” (Tez Metni, s. 131)

“ilm-i kelâm ve hikmette müdevven olan kütübden cevâhir ve a‘râz bahsi ile hakīkat-i

ma‘rifetullâh’a rehyâb olmak ba‘îdü’l-ihtimâldir.” (Tez Metni, s. 130)

XIII- Salâhî, gerekli gördüğü yerlerde, sarf-nahiv bakımından tahlil yapmış, vezni

hakkında bilgi vermiş, ma‘nânın anlaşılmasına katkı sağlaması için edebî sanatları açıklamıştır.

Üç dile de hâkim olan Salâhî bazen de manzûmede geçen cümle ve kelimeleri hemen beyitten

sonra semantik ve etimolojik diye adlandırılan tahlillerini de yapmıştır. Arapça ve Farsça

manzûmelerin şerhlerinde kelimelerin hem lügavî hem de o manzûmenin içerisinde veya

tasavvufî metinlerde kazandığı ma‘nâları verirken Türkçe manzûmelerin şerhinde daha ziyâde o

manzûmenin içerisinde veya tasavvufî metinlerde kazandığı ma‘nâları üzerinde durmaktadır.

“ Havra” mübtedâ“ ”حورا“ ظارهبن ” “Be-Nazzāra”de “ba” ta‘lîliyyedir. “ ظارهن ” “Nazzāra”

Muahhir “صف زد” “Saf zed” kelimesine muteallikdir ve hemze-i tevessül icrâ-yı kesre-i iżāfet

içindir ki, “ Nigâr” dahî mîm-i“ ”نكار“ .Nazzāra-i nikârem” lafzına muzâfdır“ ” نكارمهءنظار

mütekellime muzâfdır. “صف زد” “Saf zed” mâzı-i mürekkebdir. Fâili tahtında müstetir zamir-i o

râci’dir “حورا” “Havrâ” kelimesine alem-i cins olmak itibariyle. Zîrâ şahs-ı vâhidin kıyâmına

saff ıtlâk olunmaz. Bu tak dirce “H avrâ” cem’îi olan “Hûr” mânâsına olur. “Saf-zed” cümlesi

haberidir. Mübteda onun takdiri “Havrâ saf-zed berâ-yı Nazzāra-i nikâr-ı men” [Hûriler

mahbûbumu temaşa için saf oldular] olur. Ve “Nazzāra” tahfifi zaruret içindir. “Rıdvân”

mübtedâ “ز تعجب كف خود بر كف” muahhir “Zed” kelimesine müteallikdir. Taaccübden elini

kendi eli üzere demek olur ki, “على“ ”بر“ ,”من“ ”ز” ma‘nâsınadır. “زد” “zed” urdu mânâsına

mâzidir. Fâil zamir-i o râci’dir. Rıdvan cümlesi haberidir. Mübtedânın “ هان خال سي ”Ân“ ”ان“ ”

ism-i işâretdir. Baîd için ol mânâsına hâl müşârü’n-ileyhdir. “سيه” “Siyeh” sıfatıdır hâlin. “بران

-Hal“ ”خال سيه“ mütealliktir muahhar zed kelimesine fâili tahtında zamir-i o râci’dir ”رخان مطرف

85

i siyyeh” kelimesine ki, “على“ ”بر” mânâsına “Ân” ism-i işârettir. “Ruhân” müşârü’n-ileyhdir.

Mutraf sıfatıdır “Ruhân” kelimesinin. “ابدال” “‘abdâl” mübtedâ “ درمصحف چنك زبيم ”

Müteallikdir muahhir “Red” kelimesine zamiri “‘abdâl”a râci’dir. Ve rubâiye ve rubâî mevsuf

mukadderin sıfatı olur. Kıta-i rubâiyye ve nazm-ı rubâî takdîrindedir. Rubâiyye mensûb demek

olur ki, dört mısradan ‘ibâret olan kıtaya ıtlâk olunur. Bu vezn-i rubâî: “Bahr-i hezec, ahrab,

mekfûf, ebter”dir ki, vezn-i aslîsi her mısraı dört mefâîlün idi. Cüz-i evveline harb vâkı‘

olmağla mefâîlün evvelinde mîm ve âhirinde nûn sâkıt olup fâil kaldıkta mefûl onun yerine

vaz’ olunur. Ve cüz-i sânîsine kef vâkı’ olmakla mefâîlün nûnunu iskât ile mefâilü kalır ve cüz-

i sâlisi sâlimdir. Ve cüz-i râbii ki, mefâîlündür. Zihâfdan heşm ile sebeb-i uhrâ olan “لن” “Lün”

sâkıt olukta mefâî kalır ve zihâfdan beter ile aynı dahî düşüp fâ kaldıkda “فع” “Fa‘’” onun

yerine vaz’ olunur. Bu vech üzere vezn-i bah r:

«Mefûlü/mefâîlü/mefâîlün/fa’» olur.” (Tez Metni, s. 218-220)

“Bu takdirce “Zikr”in “Habîb”e iżāfeti masdarın fâiline iżāfeti kabilindendir…. Bu

tak dirce “zikr”in “Habîb”e iżāfeti masdarın mef‘ûlune iżāfeti kabîlinden olur… Ve bu takdirce

zamîr-i cem‘ ircâî ma‘nâ i‘tibârıyla olur. Zîrâ cinsdir. Lâm-ı ta‘rîf gerek cins için olsun gerekse

istiğrâk için olsun efrâd-ı bisyârı şâmildir.” (Tez Metni, s. 164-165)

“Bu takdirce ta‘rîf-i sânî leff ü neşr ü müretteb ve ta‘rîf-i evvel neşr ü müşevveş olmuş

olur.” (Tez Metni, s. 360)

“Kimden çıkar” dediği istifhamdır. Ya‘nî cevâhir-i selâsenin menba‘ı onlar olıcak

onların menşei kimdir diye suâl eylemiş. Pes Hakīkat-i Muhammediyye aleyhi efżalü’s-

salavâti’s-samediyye’nin menşei Zât-ı Bârî olduġu “ انا منن مىنمنوؤالمالله و ” [“Ben Allah’danım,

mü’minler de bendendir.” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, I, 237, Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 22)] Hadîs-i

şerîfinin mażmûn-ı h akīkat-makrûnu delîl-i kâfidir. “Ve kimden çıkar” ta‘bîri istiâre

kabîlindendir.” (Tez Metni, s. 129)

“Kaş” lafzı ekser isti‘mâlde “kavs” lafzı ile teşbîh ve temsîl olunduğundan

müşebbehün bih vaz‘ında müşebbih îrâdı kabîlinden bir sıfat bir mevsûfda isti‘mâl-i kesîr

oldukda sıfat, mevsûf mak āmına kâim olduġu gibi meselâ lafz-ı la‘l, leb lafzına sıfat olmada

isti‘mâl-i kesîr olduġundan ekseriyyâ la‘l zikr, olunub leb murâd olunduğu gibi.” (Tez Metni, s.

327)

Ve “isim” vaz‘ ile yâhud tağlib ile müsemmânın ‘alâmeti olan şeye derler. Ve bazı

meşâyih ‘indinde isim melfûz ve mektûb olan şey’ değildir. Belki isimden murâd ‘ayn-ı

müsemmâdır. (Tez Metni, s. 338)

penbe ”پنبه دان“ .zarfiyyet ma‘nâsına ”اندر“ .vahdet içindir ”يا“ cebel ma‘nâsına ”كوه“

kozalağı ma‘nâsına “يا” vahdet içindir. “يافتم” buldum ma‘nâsına nefs-i mütekellim vahdedir.

86

.râbıtadır. “Bilir misin ki?”, ma‘nâsına ”كه“ .siyâk-ı istifhâmda muzari‘ muhât’abdır ”داىن“

den murâd mutlak”كوه“ .ne şeydir ”چيست“ an kesrettir ve “پنبه دان”den murâd rütbe-i

ahadiyyetdir.” (Tez Metni, s. 251)

XIV- Salâhî’nin şerhlerinin tamamında gördüğümüz bir diğer husus da, kelimelerin

lügat ma‘nâlarının ötesinde ancak erbâbınca anlaşılabilen ve artık tasavvufî birer remiz olan bazı

ifâdelerin açıklamalarıdır. Şerhlerin tamamına yakınında baştan sona bunlara rastlamak

mümkündür: “âb-ı hayât”dan murâd ‘ilm-i ledünnî olduġu ecilden” (Tez Metni, s. 352)

“Bunda dört cevherden murâd biri, cevher-i rûh-i A‘zamdır ki, hak īkat-i

Muhammediyye’den ‘ibâretdir. Ve ikincisi, cevher-i akl-ı külldür. Ve üçüncüsü cevher-i nefs-i

külliyyedir. Dördüncüsü cevher-i cism-i küllîdir.” (Tez Metni, s. 126)

“Pes bu beyitde “Müdâme”den murâd-ı Nâzım Kaddese sırruhu “Muhabbet-i

zâtıyyedir”. Ve “Şirb-i müdâme”den murâd mertebe-i â‘yân-ı sâbitede isti‘dâdât u kâbiliyyât,

muh abbet-i zâtiyyeyi kabûlden kinâyetdir. Ve “Zikr-i Habîb”den murâd a‘yân-ı sâbite mazhar-ı

tecellî-i ġaybî olduklarıdır ki, “فرلاع لقالخ لقتفخ فران اع تببفاح فياخزا مكن تكن” [“Ben gizli bir

hazine idim, bilinmeye muh abbet ettim; bilineyim diye mahlûkātı yarattım” (Aclûnî, Keşfu’l

hafâ, II, 132, No: 2016)] Bu muhabbet-i zâtiyyeye işâretdir.” (Tez Metni, s. 164)

“Nigâr”dan murâd Nâzımın kendi hak īkati ‘anî ilmullahda mevcûd olan ‘ayn-ı sâbitesi

ola. Ve “Havra”dan murâd ol makāmda isti‘dâd ve Cemâl ve Cemâl ola. Ve ol makāmda

“Rıdvân”dan murâd ta‘ayyün-i rûhaniyyeti ola ve mucib-i ta‘accübü kendi hak īkatinde zıddını

şuhûdudur.” (Tez Metni, s. 231)

“vakt-i subhdan murâd ta‘ayyün-i evvel ve ġayb-ı izâfîdir ki, ona ‘âlem-i ceberrüt ve

‘âlem-i ervâh dahî derler. Yâni a‘yân-ı sâbitenin ‘âlem-i lâ-teayyünden hareket ve ta‘ayyün-i

evvelde mertebe-i rûhâniyyete tenezzüllerinde ta‘ayyün-i rûhiyye ve temeyyüz-i ‘akliye ile

birbirlerinden mümtâz ve müteayyin oldukları münzeldir.” (Tez Metni, s. 276)

“Zîrâ enfüs-i nâtıkanın maksûdu hâsıl ve kâmil olmaz ilâ ol nefs-i hayvâniyye ile olur

ve asâ-yı Mûsâ’dan murâd sūret-i nefs-i emmâredir ki, sü‘bâna munkalib olduġu vakitte hayât-ı

mevhûmât u mutehayyilâtı nefy u mahv edici sūret nefs-i mutma‘ine olur.” “rûh-i bedenden

murâd rûh-i izâfîdir.” (Tez Metni, s. 287)

“Ve zülfden murâd perde-i Celâl-i kesret ve ruh’dan murâd nûr-i cemâl-i vahdetdir.”

(Tez Metni, s. 431)

“Basīret kalbe mahsūs bir kuvvet-i bâtınadan ‘ibâretdir, ‘ayn-ı sırr gibi. Ve denilmiş

ki, “basīret ‘ayn-ı kalbden ‘ibâretdir” ( Tez Metni, s. 153)

“Hâ’dan murâd hayât ve ‘Ayn’dan murâd ‘ilm yâhud ‘ilmu’llâhda mevcûd olan ‘ayn-ı

sâbitedir. Ve Nûn’dan murâd ‘âlem-i icmâlîdir. “ونطرسا يمالقلم وعاىل ن وت ا قال اللهكم ” [“Nun,

Kaleme ve yazdıklarına and olsun ki” (Kalem, 68/1)] Pes nûndan murâd hażret-i icmâl u

87

kalemden murâd, hażret-i tafs īldir. Yâhud Nûn’dan murâd nûrdur ki, mestûru kâşif olan şey’in

hak īkatinden ‘ibâretdir. Ve dahî kalbden kevni tard edip her vârid-i ilâhî’ye nûr ıtlâk olunur.”

(Tez Metni, s. 154)

“Ve elma ve hurma ve sükker ve bal mukteżā-yı cemâl ve celâlden müsmire olan

şerî‘at ve tarîkat ve ma‘rifet ve hak īkate işaretdir. elma tarîkate ve hurma şerî‘ate ve sükker

hak īkate ve bal ma‘rifete işaretdir.” (Tez Metni, s. 121)

“dörde taksîm eylediler” dediği yine zikri sebkat eden cevâhir-i erbaadır. Zîrâ

mecmû‘-i ‘âlem-i kevn ü fesâd bu dört cevherden mürekkebdir ki, ‘avâlim-i hejdeh [28a]

hezârın vücûdu cevâhir-i mezkûreye mütevakkıfdır. “Üçü belli şeydir” dediği cism-i küllî ve

nefs-i külliye ve akl-ı küllün mahreci bellidir ki, hak īkat-i Muhammediyye aleyhissalâtu ve’s-

selâm’dır.” (Tez Metni, s. 129)

“dört tekbîri bir kıldık, demek olur ki; tekbîrin biri kurbân-ı nefs için ve biri harâb-ı

kalb için ve biri fedâ-yı akl u rûh için ve biri ifnâ-yı sırr içindir. Ya‘nî makām-ı sırr, merâtib-i

rûh u akl ü kalb u nefsi cami‘ olmak itibariyle makām-ı sırra erib onda dört tekbîri bir kıldık,

demek olur.” (Tez Metni, s. 318)

“Ve üçyüz sene üç mertebeden ‘ibârettir ki, ümm-i eşyâ olan mertebe-i hakīkat-i

Muhammediyyeden mertebe-i ervâh-ı mücerredeye ve ondan mertebe-i nüfûs-i mücerredeye ve

ondan mertebe-i nâsutiyyeye eriştiğine remz ve işâretdir.” (Tez Metni, s. 260)

XV- Lügâz-Muammâ ve Ebced; Salâhî Lügâz ve Muammâ türü içerisinde sayılan bir

çok şiiri de şerh etmiştir. Salâhî, Arap alfabesinin ebced tertibine dayanan rakamlar ve hesap

sistemini kullanarak ve ebced değerlerinden yola çıkarak şiirlerin şerhini de yapmakta ve

muammâ kâidelerince izahını yapmaktadır. Salâhî muammâ-lügâz türü ifadelerde asıl maksadın

bazı hakīkatlerin anlaşılmasını sağlamak olduġunu yoksa maksadın derinliği olmayan bilmece

veya boş sözlerle uğraşmak olmadığını ifâde etmektedir. Salâhî’nin şerh ettiği manzumelerden

Âşık Ömer’in206 Lügâz diye adlandırılan, “Gûşunu benden yana tut sözlerim femden çıkar”

diye başlayan murabbâsının yanında; Bursevî’nin207, “Katre-i hûn-ı ciger deryâ-yı şir olmak

neden” gazeli; Nasûhî’nin208, “Ol nedir kim eylese ikrâr ânı müşrik olur” gazeli;

Mevlânâ’nın209, “ چيست داىن يافتم داىن كه پنبه ندركوهى ا ” “Çist” redifli kasîdesi; Salâhî210’nin

kendi yazdığı ve şerh ettiği muammâları, “Bahs-i âdâb etmeğe bir yere geldi üç edib”, “ ياايها

206 Lügaz-i Âşık Ömer Şerh-i Salâh î Efendi, İ.Belediye: O.E No. 145, vr. 26b-29b 207 Gazel-i İsmail Hakkı Bursevî Şerh-i Salâhî, Sül. Ktp. Uşşakiye tek. 108, 104b-111a vr 208 Nutk-ı Hazret-i Nasûhî Şerh-i S alâh î Efendi, DTCF Ktp. Muzaffer Ozok, II/7; 161b-164a 209 Kaside-i Hazret-i Mevlana Şerh-i Salahî, Sül. Ktp. Esad Efendi 1546, 24-37 vr 210 Şerh-i Muammâ Muhtasarca, Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2736, l c. 71a-76a vr.; Şerhu’r-Rumuz fî Sırrı’l-Lugûz, Sül. Ktp. İzmir 806, 5b-7b vr; Kelâm-ı Mısrî kuddise sirruh Şerh-i Salâhî, Sül. Ktp. P. Paşa No. 633 vr. 123a -165b

88

ve şerhlerinin aralarına serpiştirdiği, “Çünkü ”العرفاء باهللا اخلبري اخربوىن عما اسألكم باخلري اجلديد

âdem-zâdesin bil Âdem-i mânâ nedir?” ve “Ey dil sivâ-yı yarla kârın nedir senin?”

manzûmeleri; Hz. Ali’nin211 “ايا خذ وعد موسى مرتني” ile başlayan muammâsı ve diğer Farsça

beyitlerin bir kısmı da lügâz ve muammâ kabul edilebilecek manzûmelerdendir.

A- Lügâz: Sözlüklerde “Meyletmek, çöl faresinin, saklandığı yerin, bulunmaması için

yuvasını labirent gibi eğri büğrü kazması; eğri çapraşık yol, saptırmak, sözün maksadını

gizlemek, şaşırtmalı söz söylemek” anlamlarına gelen lügâz; Lafız veya mahiyet özellikleri

belirtilerek bir nesnenin adının bulunması istenen, Arap, Fars (ki, Fars edebiyatında genellikle

yerini muammâya bırakmış ve muammâ lügâzdan daha çok gelişme göstermiştir.) ve Türk

edebiyatlarında bir belâgat terimi, genellikle manzum bir söz sanatıdır.212 Derin sır, bilmece,

zekâ oyunu ma‘nâlarında Arap edebiyatında daha çok luğz terimi kullanılır. Eski Arap

belagat ve edebiyat âlimleri lügâzla eş veya yakın anlamlı “muhâcât, uhciyye, ehâcî,

huceyyâ, muammâ, mugâlata” gibi terimler de kullanmışlardır.213

Lügâzların çoğu manzumdur ve bir düşünceyi mecazdan daha kapalı biçimde dile

getiren bir anlatım tarzı olmasıyla beyan ilmi kapsamında bir disiplindir. Türk edebiyatına

XV. yüzyıldan itibaren girmeye başlamış ve lügâz ve muammâ XVIII. yüzyılda en verimli

devresini yaşamıştır. Manzum olanları aruzun çeşitli kalıplarıyla yazılmakla beraber daha çok

“fâilâtün/fâilâtün/fâilün” kalıbıyla yazılmıştır. Lügâzları Halk edebyatındaki bilmecelerden

ayıran en önemli en önemli fark yazarının imzasını taşıması ve çoğunlukla yazıldığı için

değişmeyen bir şekil kazanmasıdır.214

Lügâz lafız ve mâna lügâzları olarak iki temel kategoriye ayrılır. Lafız lügâzlarının

birden çok mânaya sahip kelimenin uzak veya karşıt anlamını kastetmek (fevriye lahn,

melâhin, mugalata ma’neviyye), kelimeyi anlamlı sözcüklere bölüp verilen müterâdifleriyle

bilinmesini istemek, iki kelimeyi bitişik yazmak, bir kelimeyi parçalayıp yazmak,

hemzeliyi yumuşatmak (teshîl), nokta değişikliği yapmak (tashîf), tersinden okumak (kalb) ve

başka bir dile nakletmek gibi birçok çeşidi vardır.215

211 Muammâ-i İmâm Ali -radıyallâhu anh- Şerh-i Salâh î, Sül. Ktp. Hacı Uşşâkî Tekkesi 300, 99a-100a vr. 212 Tahirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügati, s.93, Mehmed Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 370, Cem Dilcin, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, 489-490 213 İsmail Durmuş, “Lügaz” DİA, c. 26 s. 221-223 214 Fikret Türkmen, “Lügaz”, TDEA, VI, 102-103, İbrahim Erşahin, Halk Kültürü ve Edebiyat Sözlüğü, s. 176 215 Durmuş, c. 26 s. 221-223

89

Lügâz ve muammâların zor anlamları çözme alışkanlığı kazanmak, boş zamanları

değerlendirmek ve eğlenmek gibi amaçlarla eski filozoflardan biri tarafından icat

edildiği ileri sürülmektedir. Tevrat’ta lügâz, muammâ ve remiz terimleriyle Hz.

Süleyman, Sebe Melikesi Belkıs, Sur Kralı Hîram ve Şimşon’a (Şemşon) nisbet edilen

çeşitli lügâz örnekleri geçmektedir.216

Bir hadiste “Hz. Peygamber’in çevresindeki sahabeye ağaçlar içinde

yapraklarını dökmeyen ve müslümana benzeyen ağacın hangisi olduġunu sorması ve

kimsenin bilememesi üzerine onun hurma ağacı olduġunu söylemesi” (Buhârî, İlim, 5, 50)

dikkat çekme, zekâ ve kavrayış düzeyini sınama gibi yararları sebebiyle lügâz üslûbunun

Resûl-i Ekrem tarafından kullanıldığı. İslâm ulemâsının buna dayanarak çeşitli ilim

dallarında lügâz üslûbu ile öğretmeyi amaçlayan çeşitli eserler kaleme aldığı ifade edilir.217

“Söz söyleyenin, maksadını gizleyerek bir eşyanın veya anlatmak istediği şeyin alâmet ve

sıfatlarını zikredip ne olduġunu sormasıdır” şeklinde tanımlanan Lügâz Divân Edebiyatında her

şey hakkında kullanılmıştır. Lügâzların konusu her türlü eşya ve olaylar olabilir.218 Bir takım

teşbihler, ihyamlar ve harflerin ebcet hesâbındaki sayıları ile her bir şeyi anlatırlardı. Birbirine

yakın özellikler gösteren muammâ ile lügâz arasındaki en belirgin fark muammânın sadece

esmâ-i hüsnâ, esmâ-i nebî ve diğer özel isimlere dayanması, lügâzın ise bunun dışındaki her

türlü varlığın özelliklerinin anlatılarak isimlerinin bilinmesi ve genellikle soru cümlesiyle

başlamasıdır. 219

Lügâzlar üslûb bakımından “Nedir ol, nedir ol kim, ol ne isim, ne acep isim, bir acâyip nesne

gördüm” gibi ifâdelerle başlar.220 Farsça lügâzlar “çîst, çîst ân ki, çîstân” gibi sorularla başlar.221

Türk edebiyatında lügâzlara “lügâz-gûne” denilen ve kıta, rubâî, bir veya birkaç beyit

şeklinde kaleme alınan manzumeleri de dahil etmek gerekir. Divan edebiyatında lügâz

yazmak, bunlara cevap beklemek, dolayısıyla manzum cevaplar tertip etmek, halk

216 Durmuş, c. 26 s. 221-223 217 Durmuş, c. 26 s. 221-223 218 Fikret Türkmen, “Lügaz”, TDEA, VI, 102-103 219 Mehmed Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 370, Mustafa Uzun, “Lügaz” DİA, c. 26 s. 221-223, 220 Türkmen, VI, 102-103 221 Uzun, c. 26 s. 221-223, Cürcânî, Ta’rifât, 195

90

edebiyatında olduġu gibi cevabı bilen yahut bulanlara mükâfat vaad etmek gibi bir gelenek de

bulunmaktadır.222

Muammâdan iki yönüyle farklıdır: Muammâ Allâh’ın isimleri ile insan isimleri için

düzenlenir, lügâz diğer varlıklar içindir. Muammâ’da çözüme yarayacak açıklama pek belli

değildir, lügâz’da ise açıklama dâimâ bulunur ve lügâzların söyleyeni bellidir.223

B- Muammâ; Sözlükte “gizlemek, örtülü ve kapalı olmak” anlamındaki âmâ kökünden

türeyen ve ta‘miye (sözü gizli ve örtülü söylemek, anlaşılmaz hale getirmek) masdarından ism-i

mef‘ûl olan muammâ bu nitelikteki sözler için kullanılır.224

Genellikle şiirde görülen, şâirlerin lafız temelinde bazı ipuçları vererek isimleri

gizledikleri edebî muammâ türünün Arap edebiyatında ilk örnekleri Kâdî el-Fâzıl, İmâdüddin

el-İsfahânî, Salâhaddin es-Safedî gibi şâir ve ediplerde görülür. Bununla birlikte İran şâirleri

muammâ’ya daha çok ehemmiyet vermişler ve usullerini tesbit etmişlerdir.225

Muammânın gerek tertibinde gerekse çözümünde tahsîl, tekmîl, teshil ve tezyîl

olarak anılan dört işlemle bunların kısımlarına dair teorik bilgiler, bu eserlerin yanı sıra Fars ve

Türk edebiyatlarında da genellikle benzer şekillerde ele alınmıştır.226

Bir edebiyat terimi olarak muammâ “şiirde remiz, ima veya işaret yoluyla dolaylı

şekilde belirli kurallara uyarak bir isme delâlet eden söz, bilmece” diye tanımlanmaktadır.227

Sevgilinin isminin veya başka bir şeyi şiirin beyti içine, ya tashîf veya kalb veya hisâb ya da

bundan başkasıyla koymaktır.228 Lügâzlar hemen her şey hakkında düzenlenirken

muammâlarda Cenâb-ı Hakk’ın isimlerinden biri ve insan ismi esas alınır.229

Şiirde bir ismi lafzını örtülü biçimde tarif ederek gizlemeye ta’miye, gizlenen isme

muammâ, muammâyı söyleyene muammâ-gûy, çözene de muammâ-küşâ denir.230

222 Türkmen, VI, 102-103, Uzun, c. 26 s. 221-223 223 İsa Kocakaplan, Açıklamalı Edebî Sanatlar, 129 224 İsmail Durmuş, “Muammâ” DİA, c. 26 s. 320-323, Tahirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügati, s.100 225 Ali Nihad Tarlan, Divan Edebiyatında Muammâ, 3, Durmuş, c. 26 s. 320-323 226 Tarlan, s. 9 227 Ağah Sırrı Levend, Divan Edebiyatı, s. 563-564; Cem Dilcin, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, 489-490, Tarlan, age, s. 7 228 Cürcânî, Ta’rifat, 216 229 Mehmed Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 551, Fikret Türkmen, “Muammâ”, TDEA, VI, 407, Kocakaplan, 138 230 M. A. Yekta Saraç, “Muammâ” DİA, c. 26 s. 320-323

91

Muammâ Arap edebiyatında ortaya çıkmış, Fars kültürüne geçtikten sonra

müstakil bir ilim şeklinde ele alınıp kaideleri tesbit edilmiştir. Bir kısım İran kaynaklarında

ilk defa muammâ söyleyenin Hz. Ali olduġu ileri sürülmüştür.

Genellikle muammâ bir beyitle yazılır ve gizlenen isim daha çok ikinci mısrada

bulunur. Bir beyitte çoğunlukla bir isim gizlenmekle birlikte birden fazla kelimenin

gizlendiği de görülmüştür. Ayrıca muammâ tek bir kelimede olabileceği gibi birden fazla

kelimede uygulanarak tek bir isim de elde edilebilir. Birden fazla beyitle, kıta ve rubâî

şekliyle yazılan muammâlar da vardır.231

Muammâ yazmak veya çözmek için Arapça ve Farsça bilmenin yanı sıra ebced

hesabı, İslâm kültürü, çeşitli inançlar, dil bilgisi, klasik edebiyat alanında da bilgi sahibi

olmak gerekir. Ayrıca bir ismin kelimeler arasına gizlenmesinin edebî zevke ters

düşmemesi ve gizlenen ismi güçlükle de olsa bulmanın mümkün olması lâzımdır.232

Muammâ yazma geleneği XVI. yüzyıldan sonra önemini kaybetmişse de Tanzimat

dönemine kadar bir edebî maharet kabul edilmiştir. Cem Sultan, Lâmiî Çelebi, Bakî,

Fuzûlî, Âlî Mustafa Efendi. Nâbî, Nahifi, Fıtnat Hanım, Sünbülzâde Vehbî muammâ

söyleyen şâirlerden bazılarıdır.233

Zekâ ve maharet gerektiren muammâlar teşbih ve mecaz ‘uns urları açısından zengin

malzeme taşıdığı için sanat bakımından ihmal edilemeyecek değerlere sahiptir. Bu sebeple

divanların sonunda bu tür manzumelere “muammeyât” başlığı altında yer verilmiş234,

beğenilenleri mecmualar şeklinde derlenerek bir telif türü oluşturulmuştur.

Âşık edebiyatında da muammâ türü şiirler bulunmaktadır. Bunlar klasik

edebiyattakinden farklı olarak “içinde bir kimsenin veya varlığın isminin gizlendiği ve

çözüldüğü şiirler” diye tarif edilebilirdi. Bunda iki tür muammâ görülmektedir. Biri en az

üç bent tutarında olup bir nesneyi anlatmak için kullanılan diğeri aşıkların birbirlerine

karşı söyledikleri biçimlerdi ki buna deyişmeli bağlama da denir.235

Muammânın ne şekilde düzenleneceği ve çözüleceği “a‘mâl” adı verilen dört usûlle

bilinir. Gizlenen ismin harflerini veren usûle “a‘mâl-i tahsîlî”, gizlenen isme delâlet etmek

231 Fikret Türkmen, “Muammâ”, TDEA, VI, 407 232 Tarlan, age, s. 9 233 Saraç, age, c. 26 s. 320-323 234 Türkmen, age, VI, s. 407, İbrahim Erşahin, Halk Kültürü ve Edebiyat Sözlüğü, s. 199-200 235 Türkmen, age, VI, s. 408

92

üzere bulunan harf ve hecelerin nasıl yan yana getirileceğiyle bunların kaldırılması veya

yer değiştirmesini gösteren usûle “a‘mal-i tekmilî”, muammânın hallini kolaylaştıracak

usûle “a‘mal-i teshîlî”, gizlenen isme hareke, sükûn, şedde verme yollarına da “a‘mal-i

tezyîlî” denir.

Muammâ isme vasıtayla ve vasıtasız delalet etmesi yönüyle iki kısımdır. Fars ve

Türk edebiyatlarında muammâları esmâ-i hüsnâ, esmâ-i nebî ve şahıs isimleri üzerine

kurulu olanlar şeklinde üç grupta toplamak mümkündür.

Edebiyatta kullanılan bu iki terim bilmece nevilerinden kabul edersek aralarındaki

farkı da lügâz’ın her şeye muammâ’nın ise sadece insan ismine delalet ettiğini, ortak bazı

usûllerle yapılmaları yanında bu iki nev’in bazı kullanılış ve gelişme husûsiyetleri

bakımından farklılaştığını söyleyebiliriz.

“İkibin yüzyetmişbeş”den murâd-ı şerîfleri ‘aded-i hisâbî üzre kuyûd-ı ġaybi’l-ġayb

yâhûd bir i‘tibar ile kayd-i ġaybi’l-ġuyûb ola. Ya‘nî kayd-ı ta‘ayyün rûhu ve kayd-ı temeyyüz

‘aklî ve kayd-ı temessül nefsî ve kayd-ı vücûd hissî i‘tibâriyle kuyûd-i ġaybi’l-ġayb ola ve

kuyûd-i mâ‘kûliyyeye i‘tibar olunmaksızın kayd-ı hissî i‘tibâriyle kayd-ı ġaybi’l-ġuyûb ola ki;

ikisinin dahî aded-i hisâbîleri ikibin yüzyetmişbeş olur.” (Tez Metni, s. 309)

“Bu beyt-i şerîfleri ve tahtında olanlar tafsīl ba‘de’l-icmâldir. Cenâb-ı Bârî’nin “ اند ثم

sonra (Muhammed’e) yaklaştı, derken daha da yaklaştı. O…“] ” فتدلى فكان قاب قوسين او ادنى

kadar ki (birleştirilmiş) iki yay arası k adar hattâ daha da yakın oldu.” (en-Necm 53/8-9)] kavl-i

şerîfinin mefhûmunu kavâ‘id-i mu‘ammâiyyeden aded-i hisâbî üzre remz buyururlar. “Kâb”

lafzı kavsın makbazı ile başlarının mabeynine ıtlak olunur. Her kavsda iki kâb vardır. Ol

ecilden ba‘żıları demişler ki; “kâbe kavseyn”, “kâbey kavsin” ma‘nâsınadır. Bu takdirce kavs-ı

vâhidiyyet murâd olunur ki; kâbe eymeni, vücûb ve kâb eyseri, imkândan ‘ibâretdir. Pes

üçyüzelli olması kâbe kavseynden murâd kavs-i vâcib-i imkândır ki; aded-i hisâbîsi üçyüzdür.

de olun[Nûn. Kaleme andolsun ki...” (el-Kalem 68/l)“] ”ن والقلم“ den murâd [126a]”او ادنى“

“nûn” dur ki; ‘aded-i hisâbîsi ellidir.” “Pes bu i‘tibâr ile kâbe kavseyn ve ev-ednâ, üçyüzelli

‘aded olur. Yâhud her birisi ‘aded-i hisâbîde üçyüzellidir demek murâd buyururlar. “Kâbe

kavseyn”den murâd kurb-i Mâcid’dir ki; ‘aded-i hisâbîsi üçyüzelli olur. Ve ev-ednâdan murâd

mahv-ı sûrdur ki; ‘aded-i hisâbîsi üçyüzelli olur”. (Tez Metni, s. 307)

“Ya‘nî kalem lâfzının muammâ-gûne lûgazını ki, “iki nokta üç hurûf ol dört kitab

andan çıkar” mısra’ıdır. Bir kimse andan suâl eylemiş ol dahî remzile cevâb olmak üzre ol üç

harfin biri yüzdür. Yâ‘ni yüz adedinin medlûlü olan kafdır ve biri otuzdur ya‘nî otuz adedinin

medlûlü olan lamdır ve biri kırktır ya‘nî kırk adedinin medlûlü olan mimdir. Pes kaf, lam, mim

mürekkeb olıcak kalem olduġu zāhirdir.” “biri yüzdür biri otuz biri kırk mimden çıkar”

93

dediğimin şerhi Altı nokta beş hurûfdur ki, evveli yüzdür ki, anda iki sıfır vardır. Altı noktanın

ikisi oldur. Ve ikinci harfi otuzdur ki, ânın rakamında dahî bir nokta-i sıfır vardır. Üçüncü

noktası oldur. Ve üçüncü harf kırkdır ki, anda dahî bir nokta-i sıfır vardır. Dördüncü noktası

oldur. Ve beşinci ve altıncı noktaları “kaf”da olan noktalardır ki, mecmû‘u altı nokta olur. Ve

beş harf olması ta‘miye yollu maksûdunu gizlemek için taglît kabîlinden dörtten hâs ıl olan

“dâl” ve elliden hâsıl olan [29a] “nûn”dur. Bu takdirce mısrâ‘-ı âhir, “altı nokta beş hurûf yüz

evveli lâmdan çıkar” demek olur. “Ya‘nî evvel-i kafın adedi olan yüz olunca vasat ve âhirini

lamdan çıkar ya‘nî lâm lâfzının evveli kaf olıcak ondan kalem lûgazı istihrâc olunur”

demekdir.” (Tez Metni, s. 130-131)

“bin dörtyüz”den murâd on dört mertebedir ki; ‘âlem-i nâsût ‘anâsır-ı erba‘adan

‘ibâret olduġundan dört mertebe ve ‘âlem-i melekût nüh felek ile nefs-i külliyyeden kinâyet

olduġundan on mertebe i‘tibâriyle on dört mertebe olup her birinden urûca esmâ-i hüsnâ

‘adedince yüz kanat açıb ya‘nî mazhar-ı envâr-ı esmâ-i hüsnâ ve i‘ânet-i sıfât-ı ‘ulyâ ile bin

dörtyüz kanat açıb nefs-i külliyyeye ‘urûc ve ondan delâlet-i ‘akl-ı kül ile altıyüz kanad dahî

koşup ikibin kanad ile ‘âlem-i ceberûta vülûc eyledim. Ondan dahî envâr-ı esmâ-i hüsnâ ile yüz

kanat açıb ‘âlem-i lâhûta eriştikde ikibin yüz ‘aded olup yetmişbeş ‘aded dahî ki; ‘aded-i

künhden ‘ibâretdir; ona zamm ile ikibin yüzyetmibeş olur. Ya‘nî [128a] ‘âlem-i lâhûtda künh-i

esrâra erişip zılâl-i esmâ-i ilâhiyye olduġunu tayakkün eyledim demek olur ki; lafz-ı künh,

gâyet ve nihâyet ma‘nâsınadır. Kangı i‘tibâr ile olur ise olsun cümlesi bir ma‘nâya râci‘dir. Zîrâ

‘âlem-i lâhûta bir i‘tibâr ile ġaybu’l-ġuyûb ve bir i‘tibâr ile ġaybu’1-ġayb ve ġayb-ı mutlak dahî

derler. ‘âlem-i ceberûta ve ‘âlem-i melekûta ġayb-i izafî ve ‘âlem-i nâsûta şahâdet-i mutlak a,

dedikleri gibi ya‘nî sırr-ı ġaybi’l-ġuyûba mazhariyyet i‘tibâriyle kayd olan nefsim s ūret-i

inkıyâd ve teslîmden ‘ibâret olan koç sūretinde kurbân olub benlik kaydından âzâd ve ıtlâk-i

kurb-i akdesde ber-murâd oldum, demek olur.” (Tez Metni, s. 309-310)

XVI- Şerhlerde görülen diğer bir husus da harf telakkîleri üzerine yapılan yorumlardır.

Tasavvufî edebiyatta kullanılan harfî yorumlar dîvân edebiyatındaki basit muammâ

denilebilecek mahiyetten ziyâde daha çok ıstılâhî boyutta ele alınmıştır.236 Salâhî’nin

şerhlerinde de bunlara fazlasıyla rastlamak mümkündür. “Elif ile Zât-ı ahadiyyete işâret olunur. Ve elif ile Zât-ı ahadiyyete işâret olunması

cemî‘-i hurûf-i lafziyye ve kitâbiyyeye elifin Salâh iyeti mulâhazasıyladır ki; hurûf-i lafzıyye ve

kitâbiyyenin mecmûu elifden mütekevvenedir.” (Tez Metni, s. 328)

“Zāhir ve bâtın itibârıyla evveliyâtın evveli eliftir. Ve ıs tılâhât-ı sûfiyyede elif ile

Ahadiyyet-i Zât’a işâret olunur.” (Tez Metni, s. 368)

“Seyidimiz Muhyiddin kaddesenallâhu bi-sirrihi’l-mu‘în’in dediği gibi:

“Nokta hattın başıdır. Ve her şeyin mebdeidir. İlk önce başlangıçta bâ’nın oluşması

için, bâ için konulur. Ve en aşağıda kılınır. Çünkü kevnin sudûru bâ’dandır. Muhakkak yâ

236 Ceylan, “Böyle Buyurdu Sûfî” s. 210

94

makamının altında zuhur eder. Nokta yâ beyninde ve kevn beyninde olur. Ve nokta “aynü’t-

tevhid”dir.” (Tez Metni, s. 383)

“Ve iki dal ilm-i ledünnîden tevellüd eyleyen sıfât-ı cemâl ve celâlden ‘ibâretdir.”

(Tez Metni, s. 121)

“Cîmden murâd cem‘dir ve fâ’dan murâd farkdır ki, fark rü’yet-i halk bilâ Hakk’a

işâretdir. Ve fark-ı evvel ‘abdin ahkâm-ı halkıyye ile bekāsından ‘ibâretdir. Ve cem‘-i ru’yet-i

Hak bilâ halka işâretdir. Ve fark-ı sânî cem’ü’l-cem’den ‘ibâretdir ki, kesreti vahdetde ve

vahdeti kesretde ru’yetden ‘ibâretdir. Kesreti vahdetde şuhûd, a‘yân-ı sâbiteyi ‘ilm-i Hak’da

meşhûddan ‘ibâretdir.” (Tez Metni, s. 152)

“Hâ’dan murâd hayât ve ‘Ayn’dan murâd ‘ilm yâhud ‘ilmu’llâhda mevcûd olan ‘ayn-ı

sâbitedir. Ve Nûn’dan murâd ‘âlem-i icmâlîdir.” (Tez Metni, s. 154)

“Zikredilen bu rubâi’de hayâtın sebepleri için gerektirdiği şey mevcutdur. “Havrâ”daki

hâ’dan maksat “hâ-i hayât”tır. Vâv’ından maksat “vâvü’l-vuslat”, râ’sından maksat “râu’r-

rahmet”, elif’i “elif-i inkişâf”, hemzes’i “hemze-i müsammâ”, “Be-Nazzāra”daki ba, “bâü’l-

bekā”; nûn, “nûni’n-nûr ve’n-nübüvvet”; zâ, “zâ-i zılli’l-vücûd”; kâf, “kâfü’l-kenz ve’l-kevser”;

mim, “mîm-i medde’z-zıl”; sâd, “sâdü’s-safâ”; “fâ, “fâü’l-ferah”; zâ, “zâü’z-zînet ve’z-ziyâde

ve zamanü’d-dehr”; dâl, “dâlü’d-devâ ve’d-dünüvv ve’d-devâm”; dâd, “dâdü’z-diyâ ve’z-

zamân”; tâ, “tâü’t-tevvâb ve’t-tâc ve’t-türâb”; ayn, “ayn-ı mâ-i havzi’l-kevser ve’l-ahd ve’l-

ulüvv”; cim, “cîmü’l-cinân ve’l-cenân ve cîmü’l-cemâl ve’l-celâl”; hâ, “hâü’l-haber ve’l-hayr

ve’l-hulle”; lâm, “lâmü’l-livâ”; sin, “sînü’s-selâm ve’s-selâmet ve’s-seâdet”; yâ, “yemîn ve

yed”; he, “heü’l-hidâyet ve’l-hüviyyet”; tâ, “tâü’t-tavâsîn ve’t-tâhâ ve’t-tûr ve’t-tufûl ve’t-tayr”

“Bu zikredilenler herhangi bir şeyin her ihtiyâcı için tesiri olan harflerin özelliklerindendir.

Hastalık ve illetli bir hastanın üzerine okunduğu zaman onlarda şifâ umulur. Aynı şekilde

“Rıdvan” hayat verir ve onu hissetdirir. Onu vehmetdiririr. “Elleri vurmak” hayat sırrıdır.

Hayatın kendisidir. Yine onlar hayatın sırrıdır. Hayatın tamamıdır. Hayatın şanıdır, hayattan

istifade etmektir. Hayatın mahremidir. Ebedî hayatın şaşkınlığıdır. Hayatın mus hafıdır.

Diğerleri için hayatın taksimidir. Şimdi bunlar anlaşıldıysa illetli hastanın şifası ortaya çıkar.

Bu rubai bunun üzerinedir.]” (Tez Metni, s. 243)

XVII- Manzum iktibaslar: A- Kendisine ait: Salâhî şerhlerde kendisine ait beyit ve gazel

iktibaslarında bulunmuştur. Ma‘nâyı daha da anlaşılır kılmak ve kuvvetlendirmek için iktibas

yapan Salâhî şerhlerin sonunda da hüsn-i hâtime ve telif tarihini de belirttiği beyitlerle şerhi

bitirmiştir.

B- Başka şâirlere ait: Türkçe, Arapça, Farsça manzum iktibaslar yapan Salâhî Arapça ve

farsça iktibasların bir kısmını da nazmen tercüme etmiştir. Genelde yaptığı Arapça ve Farsça

iktibasları manzum olarak tercüme eden Salâhî, “Kasīde-i hamriyye” şerhinde elliyi mütecâviz

rübâî iktibas ettiği Molla Câmî’nin bu rübâîlerini nazmen tercüme etmemiştir. İbnü’l-Arabî,

95

Mevlânâ, Molla Câmî, Muhammed el-Bûsirî, Hazret-i Ali manzum iktibaslar yaptığı

şâirlerdendir.

XVIII- Şerhlerde nakledilen arb-ı mesel, kelâm-ı Sûfiyye, kelâm-ı kibâr, mefhûm vb.

cümleler vardır ki, bunlar mânânın daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamaktadırlar:

“ (Tez Metni, s. 124) [.İlim avlamak, kitâbet de onu bağlamaktır] ” العلم صيد والكتابة قيد

“ يذق مل يعرفمن مل ” [Tatmayan bilmez.] (Tez Metni, s. 117)

“ .Tez Metni, s) [.Evin içindeki ev sahibinden başkası değildir] ” ليس ىف الدار غريه ديار

346)

[.Vâhid ve basîti ancak vâhid ve basît idrak eder] الواحد والبسيط اليدركه اال الواحد والبسيط

(Tez Metni, s. 199)

(Tez Metni, s. 200) [Güzellikler kıyas kabul etmez] ”حماسن على غري القياس“

[İki zıt aynı anda ve aynı makamda toplanmaz] ”الضدان ال جيتمعان ىف مقام واحد وان واحد“

(Tez Metni, s. 221)

(Tez Metni, s. 285) [ .Nâdir olan yok gibidir] ”النادر كاملعدوم“

(Tez Metni, s. 289) [.Her şey aslına rücû‘ eder] ”كل شئ يرجع اىل اصله“

Allâh (Muvaffık) muvaffakiyet veren ve (Mürşid) irşâd“] ”هو اهللا املوفق واملرشد“

edendir.”] (Tez Metni, s. 131)

“ ذنب اخرذنب اليقاس عليه ” [Günah başka bir günahla kıyaslanmaz.] (Tez Metni, s. 411,

420)

Nitekim şöyle denir: Bir şeyin kalbi, onun hulâsası ve] ”كما يقال قلب الشء خالصته وزبدته“

özüdür.] (Tez Metni, s. 411)

Tez) [.Akıl erdirmekten, anlamaktan âciz olmak asıl idraktir] ” العجز عن درك االدراك“

Metni, s. 320)

XIX- Şerhlerde rastladığımız bir husus da; Konuları işlerken kaynaklara (bu kendi

eserleri olduġu gibi muhtelif eserler de olmaktadır) göndermeler yapmakta ve âlimlerin sözlerini

nakletmektir:

A- Salâhî muhtelif izâhâtda bulunduktan sonra; “Tafsīli Miftâhu’l-vücûd nâm ris’âlemizde müstevfâ zikr olunmuştur…” (Tez Metni,

s. 266)

96

“Tafsili Mevâkı‘u’n-nücûm şerhimizde müteveffâ zikr olunmuşdur…” (Tez Metni, s.

268)

“Mirâtü’l-a’lâm” nâm ris’âlemizde müstevfâ zikr olunmuştur…” (Tez Metni, s. 370) diyerek kendi eserlerine mürâcaat edilmesini istemiştir.

B- Salâhî başkalarına ait eserlere de göndermeler yapmıştır: Bazen eser zikretmeden bir

âlimin görüşünü oraya dercederken bazen de eser zikretmiştir: En fazla sözlerini naklettiği

İbnü’l-Arabî dışında, Hüseyin Meybedî, Câfer Tûsî, Ebû Tâlib el-Mekkî, Cürcânî,

Sadreddin Konevî, Fergânî, ‘abdurrahman Câmî, Şeyh Hâce Ubeydullah, Dâvud Kayserî,

Kâdî Beyzâvî, Şeyh ‘abdulganî, Muhammed Pârsâ’nın eserlerinden nakiller yapmıştır.

Netice Salâhî yaptığı şerhlerde, Âyet ve hadislerden sonra en fazla mutasavvıfların görüşlerine

mürâcaât ettiği görülmektedir.

XX- Bir de okuyucudan gelmesi muhtemel soruları “Buna suâl vârid olur ki, Bunda dahî

bir i‘tirâz vâki‘ olursa” diye başlayan cümlelerle açıklamıştır: “Bunda suâl vârid olur ki; k alb-i Âdem, mazhar-ı hakīkat-i muhammediyye olduġu

cihetden arşullâh olub ve külliyyât ve cüz‘iyyâtın bi’l-vâsıta müfîdi olmak iktiżā eder. Halbuki

arş ve kürsî vesâir eflâk ve ‘âlem-i ‘anâsır ve emlâkin vücûdu Âdem’in vücûdundan mukad-

demdir. Pes onlara ifâza ne vechile tasavvur olunur? Cevap verilir ki; “ لل ما خلق اهللا روحى واواو

ماخلق اهللا القلم واول ماخلق اهللا العقل فقال له اقبل فاقبل مث قال له ادبر فادبر مث قال وعزتى وجالىل ماخلقت خلقا اكرم

Allâh, ilk önce benim rûhumu yarattı ve ilk önce“] ”على منك بك اخذ وبك اعطى وبك اثيب وبك اعاقب

kalemi yarattı ve ilk önce aklı yarattı. Ona gel, dedi, geldi. Sonra ona, git, dedi; gitti. Sonra

“izzetime ve celâlime yemîn olsun ki, bana senden daha kıymetli olan bir mahlûk yaratmadım.

Seninle alıp seninle vereyim, seninle sevap verip seninle cezalandırayım.” dedi.” (Ebû Dâvûd,

34/Sünnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155), Aclûnî,

Keşfu’l-hafâ, I, 263, n. 823-824), Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21] Kelâm-ı h akīkat-encâmı i‘tibârât-ı

müte‘addide ile h akīkat-i muhammediyyenin ta‘rîfi idi ki; erbâb-ı hakīkat ‘indinde müttefekun-

aleyhdir.” (Tez Metni, s. 333)

“Bunda bir suâl vârid olur ki, çünkü ‘aklı sâhil-i bahr-i bî-pâyân-ı hak īkatde hayrân

ve sergerdân ola. Cevâhir-i esrâr bahr-ı hakīkati beyân nice mütasevverdir. Hâlbuki erbâb-ı

hak īkatden niceleri esrâr-ı hakīkatden nice esrâr-ı ‘acîbe kâla götürmüşlerdir. Cevâb esrâr-ı

hak īkatin kāle kelimesinin sırr-ı hikmeti oldur ki, vatkâ ki, sâlik fenâ fillâh’da vücûd-ı

mevhûmundan fenâ olduysa rûh-ı kudsîden ‘ibâret olan vücûd-i mevhûb-i hak kânî ile serîr-i

hilâfetde şâbân olub ‘akl-ı evvel rûh-i k udsî-i sultānînin vezîri olmağla halvet-i hâss-ı hak īkat

ihtisās sına duhûle fırsat-yâb oldukça zāhire hurûcu mukteżā olan emr-i pâdişâhı her ne ise

evvel onda levh-i cevher akla müntakiş olur...” (Tez Metni, s. 285)

97

“Bunda dahî bir i‘tirâz vâki‘ olursa ki; kelâm-ı ehl-i hak īkati, kelâm-ı ehl-i hikmetle

şerh eylemek muk teżā-yı hak īkat midir? Halbuki hükemânın kelâmından kat‘-ı nazar

mütekellimînin kelâmına dahî erbâb-ı hakīkat ba‘żı mes’ele hak īkatinde muhâlefet eder. [145a]

Cevap verilir ki; mütekellimînin kelâmı delâil-i ‘akliyye ve nakliyyeye teşebbüs ve eserden

müessire nazar ve istidlâl ile tevhîd-i âsarda tevhîd-i ahadî-i lafzîyi ‘ilme’l-yakîn ile isbât için

kîl ü kâldir ki; gâyeti ‘akâyid-i ehl-i sünneti akâyid-i ehl-i bid‘ât ve dalâlden temyîz ü

muhâfazadır…” (Tez Metni, s. 335)

XXI- Ayrıca Salâhî şerh ettiği manzumeyi değişik açılardan da şerh etmektedir. Ebû

Saîd’in rubâisine yazdığı şerhte manzum tercüme yaptıktan sonra beş ayrı şekilde şerh etmiştir.

Bu tarz bir yaklaşım diğer şerhlerinde de mevcuttur: “Bu beyt birkaç vecihle tevcîh kâbildir. Evvel, neheng-i nilgûn’dan murâd havâs-ı

hamseden hâsse-i şem murâd olunur. Ve tevcîh-i sânî neheng-i nîlgûn’den murâd hayâldir ve

etrafını mâhîler alması hiss-i müşterek ve müfekkire ve zâkire ve hâfıza etraf hayâlde olmadan

‘ibâretdir. Ve tevcîh-i sâlis neheng-i nîlgûn’dan murâd insân-ı kâmildir. Ve etrafında olan

mâhîlerden murâd merâtib-i erbaadır ki, lâhût, ceberût, melekût, nâsûtdur ki, insân-ı kâmil ile

mecmû‘una hazerât ta‘bîr olunur ki, beş deryâ ondan ‘ibârettir ki, Cenâb-ı Hallâk’ın kabza-i

kudret ve tasarrufundan bir katre âb mesâbesindedir, demek olur. Ve tevcîh-i râbi‘ neheng-i

nîlgûn’den murâd hak īkat-i Muhammediyyedir. Ve Nîlgûn olması mertebe-i ‘amâda olduġuna

işâretdir ki, lügatte ‘amâ sehâb-ı rakîk ma‘nâsınadır.” (Tez Metni, s. 438)

“Bu beyt-i muğlak nasâyıha ehak k birbirinden edakk ve elyak birkaç vech beyninde

mutlak dır. Vech-i evvel, Hurşîd lafzının murâd-ı fî olan ‘ayn lafzında tevriye-i müreşşaha

vardır ki, ma‘nâ-yı ba‘îdi olan çeşm murâd olunur ki, çeşme-i ‘ayndan murâd göz bî-kârıdır….

Ve vech-i sânisi hurşid yani şems-i rûhâniyet sıfatıdır. Kamer k alb sıfatı olduġu gibi bu

tak dirce çeşme-i hurşidden murâd rûhun kalbde menba‘-ı feyżinden ‘ibâretdir…. Ve vech-i

sâlis oldur ki, hurşidden [52a] murâd şems-i hak īkatdir ve çeşme-i hurşidden murâd cevher-i

akldır. Zîrâ feyż ‘ulûm-i hak âyık-i ilâhiyye menba‘-ı akıldan sudûr etmedikçe ya‘nî levh-i akla

müntakış olmadıkça mevrid-i ilhâm-ı Rabbânî olan kalbe vârid olmaz….” (Tez Metni, s. 443)

XXII- Salâhî’nin, şerh ettiği şiirler arasında Şathiye ve şathiyeye yakın manzûmeler

dikkat çekmektedir.

“Tecellî şevk -ı dîdârın beni mest eyledi hayrân

Ene’l-hak sırrını cânım anınçün k ılmadı pinhân” beytiyle başlayan Eşrefoğlu

Rûmî’nin şathiyesine şerh yazan Salâhî’nin şerh ettiği diğer manzûmeler içerisinde de

şathiyâne ifâdeler mevcuttur.

98

Şathiyye: Sarsılma, köpürme, kımıldama, hareket etme vs. mânâları ihtiva eden bu

kelime (ş.t.h.), zamanla “hezeliyât” ve buna bağlı olarak da “latife, şaka, eğlence, maskaralık

etme” gibi mânâlarda da kullanılmıştır.237

Tasavvuf penceresinden bakıldığında Şatahât türü ifadeler, vecd ve istiğrak hâlinin

etkisiyle, ilahî feyż ve güçlü tecelliler altında, kendinden geçip coşan sûfîlerin kendi

iradeleri dışında, mânâsını düşünmeden söyledikleri, içinde bir iddia bulunan ve dıştan

bakıldığında da akla ve şeriata muhalif gibi görünen sözlerdir.238 Kabul veya

reddedilemediği gibi, onu söyleyen de bundan dolayı muâheze edilemez. Çünkü şath, bir

arbede yahut kurbiyyet mak āmında bulunan sûfînin Allah’a nazıdır.239 Cürcânî’ye göre,

vecd ve cezbe hâlinde söylenen, üzerinde benlik ve dâva kokusu bulunan bu sözler,

muhakkik sûfîlerin zellelerindendir. Çünkü bunlar, ilâhî bir izin olmaksızın ârifin dile

getirdiği iddialar olup ârif, bu durumu ancak, sahv hâline ulaştığı zaman idrak edebilir.240

Tasavvuf ehli arasında şathiyâtı; bidâyet hâli veya manevî yolculuktaki en yüksek

mertebenin tezahürleri olarak kabul edenlerin yanında yorumlayıp açıklama cihetine

gidenler de vardır. Vahdet-i vücûd düşüncesini sistemli hale getiren Muhyiddin İbnü’l-

Arabî, (ö.638/1240), şathiyeler konusunda özellikle “et-Tedbîrâtü’l-İlâhiyye” isimli

eserinde ayrıntılı açıklama yapar. Vecd halindeki sûfînin ağlayıp inlemesini, sayhalar

atmasını ve dilinden anlaşılması güç bazı ifadelerin sudûr etmesini insanın ve yaşadığı

vecd hâlinin tabiatına bağlı olarak izah etmeye çalışır.241

Manevî miracına paralel olarak bir takım mertebelerden geçen sûfî nihaî olarak

Allah’ın dışındaki bütün mahlûkattan, onları müşahede etmekten ve kendi şuurundan fani

olma hâlini yaşar. Bu makamda ilk olarak Hakk ona tecellî eder ve sûfî bu esnada

müşâhede ettiği şeylere tahammül gösteremez. Rü’yetin vermiş olduġu ateşle kendinden

geçer, şiddetli bir vecd hâliyle bağırmaya başlar. Kendisine tevdî edilen emâneti içinde

taşımaya, saklamaya, eritmeye güç yetiremez ve lisânı yaşadığı bu hâlden tercüman olur

ve Hakk’ın diliyle konuşmaya başlar.242

Sûfîler, bu ifadeleri, yaşadıkları derunî hâlin etkisi ve şiddetiyle kendi iradelerinin

dışında, icbârî olarak düşünmeden söylerler. Bu hal geçtikten sonra da herhangi bir nefsanî 237 Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, s. 778, 1508; Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. III, s. 310-311. 238 Pakalın, age, c. III, s. 310 239 Cemal Kurnaz - Mustafa Tatçı, Türk Edebiyatında Şathiyye, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 4. 240 Cürcânî, et-Ta‘rîfât, s. 130 241 Konuk, Ahmed Avni, Tedbîrât-ı İlâhiyye Tercüme ve Şerhi, s. 420. 242 Ethem Cebecioğlu, “Şatahat İfadelerin Anlaşılmasına Doğru” s. 7-21

99

benlik davasında bulunmaktan Allah’a sığınırlar. Şathiyâne ifâdeler tasavvufî bütün

hakikatlerin özü ve mihveri, nihaî noktası konumunda değildir. Kısacası şathiyâne

ifadeler, tasavvufî tecrübenin husûsî birer ifade şekilleridir. Paradoksal yapıya sahip bu

ifâdelerin bazı aklî ve mantıkî tahlillerle izahında bir takım sıkıntılar olabilmektedir.243

Tasavvuf rumûzuna lâyıkıyla âşinâ olanlarca onların pek sarih bir mânâsı vardır.244

243 Ethem Cebecioğlu, age, s. 27, Uludağ, age, 445 244 Fuad Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 297

100

IV- ŞERHLERDE GEÇEN BAZI TASAVVUFÎ KAVRAMLAR

Şiir, şerh edilirken kullanılan ıstılâhlar, mevzûların açıklanmasında istinâd edilen

âyet-hadîsler ve yapılan iktibaslar şârihdeki hâkim düşünce ‘unsurlarını verme, dünyâ

görüşünü anlama ve özellikle tasavvufî bakış açısını yakalama noktasında bize yardım eden

hususlardır. Bu noktada şerhin ilerleme safhası şiirin muhtevâ ve temasıyla bağlantılıdır.

Belki şiiri yazan şâirin hiç aklına gelmeyen bazı mevzûlar onu şerh eden tarafından ortaya

konabilir. Hiç şüphesiz bu durum ona imkan veren şiirin yapısından da

kaynaklanabilmektedir. Nitekim Salâhî tarafından Âşık Ömer’in şiirine yapılan şerh

hakkında S. Nüzhet: “Âşık Ömer’in şiirini şerh ederken Salâhî’nin yaptığı tevcih ve te’viller

pek zorakidir. Âşık Ömer, şerhte gördüğümüz fikirlerin ekserisini hiç şüphe yok ki, aklına

bile getirmemiştir.”245 demektedir. Netice, bir metnin daha iyi anlaşılması noktasında yapılan

şerh çalışmaları hakkında temelde bazı anlayış farklılıkları olduġu zaten ma‘lûm olan bir

husustur.

Çalışmamıza dâhil ettiğimiz şerh çalışmalarının tamamına yakınında görülen husus

Salâhî’nin müntesibi olduġu düşünce mektebinin izleridir. Şerhlerin tamamında görülen bazı

tasavvufî ıstılâhları şöyle sıralayabiliriz; “Vücûd”, “Hakīkat-i Muhammediyye”, “Rûh-i

Muhammedî”, “‘aşk”, “Muhabbet”, “Kenz-i mahfî”, “Halvet”, “Fenâ”, “Bekā”, “Ġayb”,

“Riyâzet”, “Lâ ta‘ayyün”, “Ta‘ayyün-i Evvel”, “Ene’l-hak”, “İlm-i ledünnî”, “‘âlem-i nâsût”,

“‘âlem-i Ceberût”, “Sülûk”, “Rıżā”, “Tezkiye”, “Tasfiye”, “İnsân-ı kâmil”, “‘Adem”,

“Mürşid-i kâmil”, “Ma‘rifetullâh”, “Müşâhede”, “‘âlem-i melekût”, “‘âlem-i nâsût”, “Fark”,

“Cem‘”, “Heybet”, “Mertebe-i Vâhidiyyet”, “İlme’l-yakîn”, “Hakka’l-yakîn”, “Mücâhedât”,

“Fenâfillâh”, “Seyr u sülûk”, “Halvet”, “Mi‘râc-ı rûhânî”, “A‘yân-ı sâbite”, “Cem‘u’l-

cem‘”, “Tecellî”

A- VÜCÛD, MERÂTİB-İ VÜCÛD VE H AK ĪKAT-İ MUHAMMEDİYYE

245 Bak; Ergün, age, s. 78

101

Mutasavvıfların, âyet ve hadîsleri yorumlamalarından, kendi mânevî tecrübe ve

bilgilerinden hareketle ortaya koydukları varlık (vücud) bilgisi tasavvuf düşüncesinde insanın

kendisini idrak etme ve tanıma bilgisidir. ‘âlem’i yaratan, her şeye var oluşunda istihkakını

veren, peygamberler gönderen, isim ve sıfatları z āhir olup bu zuhûru insân-ı kamilde kemâle

eren en Yüce Varlık’ın tenezzülü söz konusu olan tek Vücûd’un mertebelerini mutasavvıflar

daha iyi anlamak ve anlatabilmek için çeşitli tasnifler altında incelenmektedir.246 Tasavvuf

düşüncesinde mühim bir yeri olan bu hususlar kâmil manâda İbnü’l-Arabî tarafından ortaya

konmuştur. Yaşadığı devirde İbnü’l-Arabî ekolünün temsilcilerinden biri olarak kabul

edebileceğimiz ‘Abdullah Salâhaddin Uşşâkî, incelediğimiz şiir şerhlerinde bu mânâda en

fazla İbnü’l-Arabî’nin görüşlerini serdetmekte ve şiir şerhlerinin tamamına yakınında bu

konulara değinmektedir.

Vahdet-i vücûd gibi pek temel tasavvufî mes’elelerin daha iyi anlaşılması için bu

mertebelerin bilinmesine ihtiyaç vardır. Vahdet-i vücûd görüşünü savunan mutasavvıflar

Allâh-’âlem münâsebetini îzâha çalışırken, mükevvenâtın nasıl yaratıldığına dâir kendi

anlayışlarına uygun bir târif getirmişlerdir. Buna göre zât-ı ahadiyyet, kendi cemâlini, sıfat,

isim ve fiillerini görmeyi murâd ediyordu. Fiil sıfatına bürünerek bâtından zāhire, gaybdan

şehâdete, vahdetten kesrete tecellî etti. “Pes Zât-ı Hak zâtıyla zâtına tecellî eyledikde zâtından cemî‘-i sıfâtını müşâhede

eyledi. Pes irâde-i ezeliyyesi şol vechile ta‘allük eyledi ki, sıfâtını bir hakīkatde ya‘nî bir mazhar-ı

tâmda müşâhede eyleye. Pes Hakīkat-i Muhammediyyeyi Hażret-i ilmiyyede îcâd eyledi. Ve

hakâyık ‘âlemin küllîsini ânın vücûdu sebebiyle vücûd-i icmâli ile mevcûd oldu. Ondan sonra

hakāyık-ı Hakīkat-ı Muhammediyyede vücûd-i tafsīli-i ilmî ile icâd eyledi ve ‘ayân-ı sâbite oldu.”

(Tez Metni, s. 146)

Böylece kendi cemâlini bir aynada seyreder gibi farklı sûretlerde sıfat, isim ve

fiillerini müşâhede etti. Buradaki tecellî edip açığa çıkma keyfiyeti başka bir varlığın yardımı

ve desteği ile değildir. İsteyen de, tecellî edip açığa çıkan da, sonunda müşahede eden de yine

kendisidir. Bu bir ihtiyacın veya zorunluluğun netîcesi de değildir. Zîrâ her şey kendisine ait

olup, mülkünde tek hâkim yine kendisidir. Zîrâ Yüce Allâh’ın iki tecellîsi vardır: “Pes vâsıta-i mir‘ât-ı zât ve râbıta-i âyîne-i esmâ vü sıfât-ı zât bî-çûn u bî-hemtânın iki

tecellîsi vârdır. Birine tecellî-i ilm-i ġaybî derler ki, Hażret-i ilm-i zâtîde suver-i a‘yân-ı sâbite ve

kâbiliyyât ve isti‘dâdâtıyla vücûd-i Hak Celle ve Alâ kendiye zuhûrundan ‘ibârettir. Bu tecellîde

a‘yân-ı sâbite vücûd-i aynî ile muttasıf değillerdir. Ve ilm u ma‘rifet ve ‘aşk u muhabbet emsâli

kemâlâtları kendi hakīkatlerinde pinhân ve nâ-peydâdır.” “İkinci tecellîye tecellî-i vücûd-i şehâdî 246 İsmâil Fennî Ertuğrul, Vahdet-i Vücûd ve Muhyiddîn-i Arabî, (haz. Mustafa Kara), 45-46

102

derler. Rûhen ve misâlen ve hissen a‘yânın isti‘dâd u kābiliyetleri hasebiyle Cenâb-ı Hakk’ın

vücûdunun zuhûrundan ‘ibâretdir. Ve bu ikinci tecellî tecellî-i evvel üzerine müterettibdir. Her

kemâlât ki, tecellî-i evvelde â‘yânın isti‘dâdât ve kābiliyetlerinde münderic idi. (Tez Metni, s. 164)

Vücûd mertebeleri konusunda en temel düşünce, vücûdun birliği, fakat

mertebelerinin çokluğudur. Yalnız bir Vücûd vardır, o da Hakk’ın vücûdudur. Vücûd’un her

mertebesinde zâhir, bâtın ve sârî olan Hakk’ın vücûdudur. Bu Vücûd bütün mevcudların

hakīkati ve bâtınıdır. Bütün kâinat, hatta bir zerre bile bu “vücûd”dan hâriç değildir.

I- VÜCÛD

“Vücûd” kelimesi, lügatlerde; “varlık, var olma” ve bunun yanında “beden” ve

“cisim” gibi mânâlarla ifade edilmektedir.247 İnsanî tecrübe açısından vücûd, “bulmak”

mânâsına gelirken ilâhî tezâhür açısından bakıldığında “olmak” anlamındadır.248

“Vücûd”a, “vecd” kavramıyla birlikte değerlendirip mânâ verilmiştir. Bu durumda

“vücûd”, “varlık” anlamıyla birlikte en yüksek ve mükemmel seviyede bir vecd ile sağlanan

kalbî bir “buluş” hâlidir.249 Bu buluş, Hakk’ı vecdde bulmaktır ve sâlikin benlikten eser

kalmayıncaya kadar beşeriyyetinden tam olarak fânî olunca, hakîkat sultânının tecellîsine

yâni tasavvufî mânâda Hakk’ı bulup, O’na ermeye mazhar olmasıdır.250 Salâhî hakîkat-i

tevhîdi izah ederken; “Her kim ki; O’nu tevhîd eyledi kendi vücûdunu câhiddir. Nitekim bir hânede iki kimse

olsa ve biri ol birine “ dese kendi vücûdunu [.Evde senden başka kimse yok] ” ليس ىف الدار رغريك ديار

inkâr etmiş olur. A‘nî sâlikin kendi vücûd-i mevhûmu fânî olmadan Hakk’ı tevhîd ettiği vakitde

kendinde vücûdunu câhid olmuş olur.” (Tez Metni, s. 346)

Büyük mutasavvıf Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, bu mânâda şunları söyler:

“Gönlümün içi de, dışı da O’dur. Bedenim de, can da, damar da, kan da O’dur. Böyle

bir yere küfürle îmân nasıl sığar? Varlığım vasıfsız hale geldi. Bütün varlığım O oldu. O’nsuz

‘âlemi, hakikati gören akıl almıyor. Can gözü ile görülen dünya hep O’ndan ‘ibârettir. ‘âlem

O’nda değil, O’dur, O’nun tâ kendisidir. Nereye başımı koysam, secde edilen O’dur. Altı

tarafta ve altı tarafın dışında mâbud ancak O’dur. Bağ, gül, bülbül, semâ ve sevgili hep birer

bahane, bunların hepsinden maksat O’dur.”251

247 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, s.1152 248 Hüseyin Kurt, “Mehmet Elif Efendi'nin, el-Kelimetü'l-mücmele fi şerhi't-tuhfeti'l-mürsele, adlı eserine göre Vahdet-i Vücûd Anlayışı” s. 328 249 Cürcânî, Ta’rifât, 244 250 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s.320 251 Mevlânâ, Divân-ı Kebîr, VI, 2973

103

Bu telakkî doğrultusunda gerçek varlık, Hakk’ın varlığıdır ve insanın kendisinde bir

varlık vehmetmesi kibirdir. Gerçek, sırf, hâlis ve mutlak varlık, yalnız Allâh’a mahsūstur.252

Vahdet-i vücud’u benimseyen âlimler ‘âlemin Allâh’dan ayrılamayacağını kabul

ederler. «Allâh’dan başka birşey yoktur ve olamaz, varlık Allâh’dan ‘ibârettir.» derler.253

Allâh’ın varlığını ta‘ayyünâtın arkasına gizlenen realite ile birleştirdiler. Onlara göre ‘âlemin

kendisi Allâh’dan başka birşey değildir. Biz yalnız ta‘ayyünâtı görüyoruz. Onun arkasında

gizlenen Allâh’ı farketmiyoruz. Vücûd bir, lâkin elbiseler (zahir olanlar, yani mahlûkat)

muhtelif ve müteaddiddir. Bu vücûd bütün varlıkların hakîkati ve bâtınıdır (aslı, özüdür).

Bütün Kâinat, hatta zerre bile bu vücûddan boş (hâlî) değildir. Nasıl bir cismin gölgesinin,

gölgesi olduġu cismin varlığından ayrı bir varlığı yoksa, varlıkların da Hakk’ın vücudundan

başka bir vücudu yoktur.254 “Zîrâ hakīkatde Vücûd Vâcib’indir. Ya‘nî varlık Hakk’ındır ki, mümkinât ü vücûd

Vâcib’in vücûdundan bir pertev ya‘nî şems vücûddan bir zerre mesâbesindedir.

Beyt:

Zerrenin var mı vücûdu şemse nisbetle hemân?

Küllü mevcûdun varlığı bundan Salâhî anla var

Pes cemî‘-i mevcûdât vâcibü’l-vücûdun kayyûmiyyetiyle kâim ve ‘avâlim-i külliyye ve

cüz’iyyede mevcûd olan ve vücûdât-ı mevhûme vücûd-ı Hakk’ın eseri olup Hak’dan gayrı bu şeyin

mustakillen vücûdu olmamakla kalb-i kâmilde “lâ mevcûd illâ hu” ma‘nâsı sâbit olur.” (Tez

Metni, s. 418-419)

Hakikî vücûd kadîmdir ve bir başlangıcı yoktur. Beşerî hiçbir söz ve ifâde onu

lâyıkıyla târif edemez. Bu itibarla halk için O’nu kâmil mânâda idrak edebilmek imkansızdır.

O’nun künhünü hâdis (sonradan olan) ve kadîm ilim kuşatamaz. Çünkü akıl sınırlı

olduġundan, idrâki de sınırlıdır. Sınırlının, sınırsızı ihâtâsı ise mümkün değildir. Bu sebeple

Mutlak Vücûd’a dâir ezel ve ebed anlayışları da aklın alabildiğinin ötesindedir. Beşerî idrâk

ise herşeye bir başlangıç vehmetme temâyülündedir.

‘Âlemde var olan şeylerin görünüşleri değil de bunların yokluk karşısındaki durumları

Yunan’dan itibaren felsefenin konusu olmuştur. Her şeyin arkasındaki Mutlak olan bir varlık

aranmıştır. Bugüne kadar yokluğun karşıtı olan Mutlak Varlığın yapısı hakkında çok şey

söylenmiştir. Yalnız Rıza Tevfik’in şu beyti hep hakikat olarak kalmıştır.255

“Yokluk ukule rehzen, varlık nedir bilinmez,

252 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 524-525 253 F. Kam, M. A. Aynî, İbn-i Arabi’de Varlık Düşüncesi, 77 254 M. Erol Kılıç, Muhyiddin İbnü’l-Arabî’de Varlık ve Mertebeleri, 216-217 255 Nurettin Topçu, Mevlânâ ve Tasavvuf, 44

104

Bir şüphe var ki Rûşen, bilmekle hiç silinmez.”

Mutasavvıflar, “vücud”a filozoflardan tamamen farklı bir anlam yüklemişlerdir. Hak

Sübhânehû ve Tealâ Vücûd-ı Mutlak’tır. “Zîrâ Zât’dan evveliyyeti nefy eylemek vâcib ve lâ-büddür. Pes Zât-ı Bârî’yi ezeliyyet

ile in‘ât eylediğimiz vakitde a‘yânımızın vücûdundan lâ-büddür. Ve kıdem dahî bizim hudûsümüz

mukâbilesindedir. Zîrâ zât-ı Bârî bir Vücûd-ı Mutlak’dır ki; evveli ve âhiri yoktur. Hakīkat üzre

Hû’dur. Ezel ile nu‘utu dahî kezâlikdir. Ya‘nî hakkımızda olan zaman ecelindendir. Ve imtidâd-ı

tevehhümümüz “ئيش هعم كني لمكان الله و” [“Onunla beraber hiç bir şey yokken Allâh var idi” (Aclûnî,

Keşfü’l-Hafâ, II, 130. n.2011)] mertebesinde fıkdân-ı a‘yânımız sebebiyledir.” (Tez Metni, s. 338)

Bu vücûdun şekil ve haddi yoktur. (Yani bir şeyle hudutlanmış ve mahsur değildir.)

Bununla beraber o şekil ve had ile açık (zahir) ve her şeyde tecellî etmiştir. Ve lâkin şekilsiz

ve hadsiz olması haysiyeti ile tağayyür (başkalaşma) etmemiştir. Şimdi de ezelde olduġu gi-

bidir.256

Vucûd var olmak, varlık fikri anlamına geldiği gibi, mevcûd yâni var olan anlamına da

gelir. Bu durumda Allâh ile mâsivânın varlığını ayırmak maksadıyla Allâh için “Mevcûd-i

Hakîkî”, diğer varlıklara sadece mevcud veya mevcûdat tâbir olunur.

Vücûd’dan maksat, vücûdu kendi zâtı ile ve diğer varlıklar da onunla kâim ve ondan

başkasının hariçte vücûdunun bulunmadığı vücûd-i hakikîdir. Bu vücûd, künhü ve hakikati

itibariyle hiç kimseye münkeşif olamaz. Onu ne akıl ne vehim ne de havas (beş duyu) idrak

etmez. O kıyasa dahi gelmez. Çünkü bunların hepsi muhdesattır (sonradan yaratılmışlardır).

Muhdesin şânı ancak muhdesi (yâni kendi gibi sonradan yaratılan şeyi) bütünü ile idrak

etmektir. Cenâb-ı Allâh’ın zat ve sıfatı hudûsdan (sonradan yaratılmışlık) münezzeh ve

müteâldir (yücedir). O’nu bu yüzden bilmeyi isteyip, bu hususta çalışan kimse vaktini zayi‘

etmiş olur.

Bu çerçevede ortaya çıkan “Vücûd-i Küllî”, “Vahdet-i Vücûd”, “Vücûd-i Hakîkî”

mefhumları hep Hakk’ın mutlak varlığına işâret eder.

Vücud, vücud sahibi olan mevcuddan ‘ibârettir. Vücûd’dan murâd, varlığı kendi

zâtıyla kâim olan mevcuttur. O’ndan gayrı bütün varlıklar, Hakk’ın mutlak varlığının tecellîsi

ile hâs ıl olan “mukayyed varlık”lardır. O tecellî olmadığı veya kesildiği anda o varlıkların var

olabilme veya varlıklarını sürdürebilmeleri muhaldir.

256 İsmail Fennî Ertuğrul, Materyalizmin İflası ve İslam, 211-220

105

Allâh Teâlâ’yı zâtının mâhiyetiyle bilip idrâk etmek mümkün değildir. O’nu ancak

mahlûkatta görünen sıfatlarıyla nasip ve istîdâdımız nispetinde anlayabiliriz. Şu hâlde mevcut

olan bütün varlıklar, tasavvuf ehline göre hakikat, ya‘nî vücûd itibariyle Hakk’ın aynı,

ta‘ayyün itibariyle gayridir. Cenâb-ı Hakk’ın zâtı vâcibu’l-vücûddur. Sıfatları ise

mümkinü’l-vücûd/sıfatlar ‘âlemidir. “Mümkin”ler ‘âlemi, hissî mevcûdlar ‘âlemidir.

Mümkinât ‘âlemi, ‘âlemde mevcûd olan muşahhas ve ferdî şeyleri karşılar. Hakîkatleri ve

dayanakları da a‘yân-ı sâbite sûretleridir. Ete kemiğe bürünen/sıfatlarda kendini gösteren

yaratılmışların tek başına varlığını kabul etmek şirk ‘âlemetidir. Çünkü ona göre eşyânın

tek başına varlığı yoktur. Hakk’ın zâtı olmasa sıfatları ve tecelîsi de olmayacaktır. Hakk’ın

Zâtı, varlığını gerekli kılıp tek başına vücûdu olsaydı vücûda ihtiyacı kalmaz, kendi

zâtında gerekli olurdu. Nitekim, ete kemiğe bürünen varlık, mutlak varlıktan beslenmiş

ancak yaratılma, z uhûra gelme ve bağlılık yönleriyle mutlak varlıktan ayrılmıştır. Bu

hâliyle zâtın aynı değildir. Salâhî, Nasûhî’nin şiirine yaptığı şerhte bu mânâda şunları

söyler: “H ak īkatde mümkinin müstakillen vücûdu yoktur. Zîrâ mümkin vâcib ile mümteni‘

beyninde bir ma‘nâdan ‘ibâretdir ki, zâtı vücûdunu ve ‘ademini muk teżā değil, eğer zâtı

vücûdunu muk teżā olup müstakillen vücûdu olaydı mevcûda ihtiyâcı kalmayıp zâtında

vâcib olurdu. Bu hod ma‘lûmdur ki, mümkin vâcibü’z-zât değil vâcib bi’l-gayrdır. Velh âs ıl

mümkine müstakillen vücûd isbât iden müşrik olur. Ve bu bir ‘Aceb sırr-ı garîbdir ki, her

kim ol vücûd mefrûz u mukadder mümkini inkâr etse mülhid olur. Zîrâ vücûd vâcib-i

mut lak dan mufâz olan vücûd-ı mefrûz u mukadder mümkin, derece-i imkânda mevcûddur

ki, hudûs u ta‘ayyün ve takayyüdü cihetiyle gayriyet kesb eylemişdir ki, teklif ol gayriyet

i‘tibârına terettüb eder.” (Tez Metni, s. 152)

“Vücûd” kavramından hareketle ortaya çıkan kavramların ekseriyetle mutlak ve

mukayyed vücûd ana fikri etrâfında toplandığı görülür. Vücûd-ı mutlak, var olabilmek ve

varlığını sürdürebilmek için hiçbir şeye ihtiyâcı olmayan mutlak varlık mânâsına gelir.

Mukayyed vücûd varlığı ancak mutlak vücûd ile kâim olan vücûddur. Buna vücûd-ı zıllî

(gölge varlık), vücûd-ı mufâz (feyze mazhar olmuş varlık) da tâbir olunmaktadır.257 “Zāhiriyye-i H ak k-ı mut lak s ūret-i kevn izasında ıtlak olunur. Ve gâhîce zıll-ı

s ūret-i h ażret-i ilâhiyeden ‘ibâret olan tafs īl s ūret-i insâniye-i h ak îkıyye murâd olunur ki, âna

vücûd-ı izafî ve z āhirü’l-vücûd dahî tesmiye olunur. Ve z uhûr ile halk ile H ak k’a ve butûn

ile H ak k bilâ H ak k’a işâretdir. Bâtın olsa halk olur. H ak k z āhir olsa H ak olur halk. Ya‘nî

halkın z uhûru butûn indinde H ak k’la bile vucûdu yoktur demek olur. Velh âs ıl tafs īl

257 Cebecioğlu, age, 761

106

olunduğu üzere z āhir ü maz har ve z uhûru [164a] fehm eden ârif-i bi’llâh kelâmını anlar.

Zikr-i sebkat eylediği üzere, “Yokluğu bulan Nas ūh ī ârif ü dânâ olur.” Ya‘nî mümkinin

adem-i aslîsi mak āmını tah ak kuk ile fânî fi’llâh olan ‘ârif-i bi’llâh ve vücûd-ı mevhûbî-i

h ak kânî ile bâk ī bi’llâh olan dânâ ve âgâh olur.” (Tez Metni, s. 157-158)

Allâh Teâlâ bütün varlıkları, hem ilmiyle ve hem de vücuduyla kuşatmıştır. Bu itibarla

mevcudâttan hiçbirinin kendi başına bir varlığından söz edilemez. Zîrâ O’nun vücûdundan

başka bir vücûdun kendi başına var olabileceğini düşünmek, O’nun vücûduna bir sınır tâyin

etmek anlamına gelir ki bu da Allâh Teâlâ’nın mutlak ve sonsuz vücûd sāhibi olduġu ilkesiyle

tezad teşkîl eder. Zîrâ onun hâricinde, yâni O’nun vücudunun kuşatmamış olduġu herhangi

bir müstakil varlık yoktur.

Allâh, mutlak varlık durumundaki nûru zulmet üzerine akıtmak suretiyle ‘âlemi

yaratmıştır. Ona göre, zatı itibariyle yokluk karakterine sahip bulunan ‘âlem, Allâh’ın

iradesiyle varlık kazanmıştır. İbnü’l-Arabî ‘âlemi, varlığı Allâh’ın yaratmasına bağlı olduġu

için kendine nisbetle yok, Allâh’ın ilminde mevcut olmasına nisbetle ise var kabul eder ve

yaratılmadan önceki haline âyân-ı sabite adını verir.258 Bu meyânda Salâhî İbnü’l-Arabî’den

nakille: “Eşyânın ilmî ve dış ‘âlemde hâricî olmak üzere iki varlığı vardır. Allâh’ın ilminde olan

varlık, Allâh’ın ilminde sâbit olan varlıktır. Âyân-ı sabite olarak isimlendirilen şeylerdir. Onlar

Allâh Teâlâ’nın kadîm, ezelî olan ilminde sabittir. Hâricî varlık ise sonradan yaratılmıştır. Allâh

Teâlâ’nın gizli olması ezelde sâdır olan âyâna göredir. Çünkü âyân-ı sâbite Allâh Teâlâ ile berâber

olan varlığındandır, sonradan olmamıştır. Mahlûk değildir. Fakat âyân-ı sâbitenin Allâh hakkında

bilgisi yoktur. Bu âyân-ı sâbiteye nisbetle Allâh gizlidir. Allâh Teâlâ âyân-ı sâbitenin kendisini

tanımasını isteyince işte bu âyân-ı sâbiteyi Allâh’ı tanıması için vücûd-i ilmî’den vücûd-i hâricîye

çıkardı. Allâh Teâlâ ancak hâricî vücut ile tanınır.” (Tez Metni, s. 238)

“Mısra‘-ı evvel tetâbu‘-i iżāfet ve tenâfür-i ma‘ânî‘-i kelimât ve ednâ mülâbese-i

ba‘îde ile isti‘ârât kabîlindendir. Pes bunda ma‘nâdan murâd a‘yân-ı sâbitedir. İlmullâh’da sâbit

olan hakâyıkdan ‘ibâretdir ki, hükemâ ona mâhiyyât ve mütekellimîn hakâyık-ı eşya ve

ma‘dûm u mevcûd derler. Ve ehlullâh a‘yân-ı sâbite derler ki, ol hażrete ‘âlem-i ma‘ânî ve

letāfetden kinâyetdir.” (Tez Metni, s. 447)

“Pes ıstılâh-ı kavimde gıdâ-yı vücûd ‘ayân-ı sâbitedir. Zîrâ âsâr-ı vücûd ‘ayân-ı sâbite

ile müte‘ayyen olur ve ‘ayân-ı sâbite âsâr-ı esmâ-i ilâhiyyeyi izhâr edip bi’l-fiil ahkâm-ı esmâyı

ibkâ eyler. Zîrâ esmânın devam ve bekāsına sebeb mezāhir-i kevniyyedir.” ( Tez Metni, s. 137)

Neticede; Allâh Teâlâ kendi zâtıyla kâim (var olmak için başkasına muhtaç olmayan)

kadîm, vâcib, değişme-parçalanma ve eksilmeden münezzeh, bâkî ve tektir. Vücûdu yâni 258 İbnü’l-Arabî, el-Futhatü’l-Mekkiyye, I. 212, II. 24, 138, IV. 79,170

107

varlığı O’nunla kâim olan eşyâ ise kendi zâtıyla ma‘dum (ademe yâni yokluğa mahkûm),

hâdis (sonradan olma) mümkün, değişen, parçalanıp eksilebilen, fânî, çeşitli ve çoktur.

Eşyâya nisbet edilen bu vücûd, gerçek vücûd olmayıp, O’nun esmâ ve s ıfâtının tecellîlerinin

çeşitli sûretlerdeki görüntüsünden ‘ibârettir. Kadîm ve ebedî olan, ayrıca varlığı ve ilmi bütün

herşeyi kuşatmış olan vücûdun dışında var olarak onu tahdîd edebilecek, onun kapsamı

dışında kalabilecek hiçbir şeyin kendi kendisiyle kâim bir varlığından söz edilemez. Aynı

zamanda her şeyi kuşatmış olan O’nu idrak de mümkün değildir. Salâhî, künh-i zâtı idrâk

acziyetini ifade ettikten sonra erbâb-ı kulûbün menzil-i âhirinin hayret olduġunu beyan buyurur: “Künh-i zâta idrâk muhal olduġundan mütehayyir olduk. Nitekim Hażret-i Şeyh-i Ekber,

Fütûhât’da buyurur: “هقيقتوح هتويهو دهشالي ث اهلويح من قدا فالحوا اباله رظها فلايوفلها اله بغي رارالاس ”

Ya‘nî esrâr, ġaybdır. Ve hüviyyet esrâr içindir ki; ebeden zuhûr ve şuhûdu mümkün değildir. Pes

Hakk’ı ve hüviyyeti ya‘nî hakīkati haysiyyetinden müşâhede ve ru’yet mutasavver değildir. “ زجالع

mukteżāsınca künh-i zâtı [.Akıl erdirmekten, anlamaktan âciz olmak asıl idraktir] ” عن درك االدراك

idrâk ancak zât-ı pâke [135a] muhtass idi ki; meczûm-i ‘akl-ı derrâkdir. Ya‘nî casûs-i hayâl nâm-

dâr-ı havâlî-i sırr-ı hadd-i zâta ermek muhal-ender-muhal ve talîa‘-i efkâr-ı sebûk-bâr, dâire-i künh-

i zâta girmek ba‘îdü’l-ihtimâldir. “بريالخ اللطيف وهو ارصالاب ركدي وهو ارصالاب ركهدلا ت” [“Gözler O’nu

görmez, halbuki O, gözleri görür. O, eşyayı pek iyi bilen, her şeyden haberdar olandır.” (el-

En’âm, 6/103)] bu fehvâ-yı letāfet-ihtivâyı iş‘âr edip “ ” تفكروا ىف االء الله ولا تتفكروا ىف ذات الله

[“Allâh’ın nimetlerini düşünün, zâtını düşünmeyin.” (Suyûtî, Cami’u’s-Sağîr, l, 114; Aclûnî, Keşfu’l-

Hafâ, l, 311, 1005)] mefhûmunca:

Bahr-i efkâra düşüp çekme emek

Nükte-i çûn ü çırâdan el çek

Künh-i zâtına erişmez evhâm

Mütehayyir burada hâsıla ‘âm” (Tez Metni, s. 320) “Zât-ı Bârî bir vücûd-ı mutlakdır ki; evveli ve âhiri yoktur. Hakīkat üzre Hû’dur. Ezel ile

nu‘utu dahî kezâlikdir. Ya‘nî hakkımızda olan zaman ecelindendir. Ve imtidâd-ı tevehhümümüz

,Onunla beraber hiç bir şey yokken Allâh var idi” (Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ“] ”كان الله ولم يكن معه شيئ“

II, 130. n.2011)] mertebesinde fıkdân-ı a‘yânımız sebebiyledir.” (Tez Metni, s. 339)

Bütün mertebelerde zuhûr eden, Hakk’ın bir olan vücûdudur. Mevcud varlıkların

“hakîkat” ve “bâtın”ı bu vücûddur. Varlık sahasına çıkmış her mevcudda, hatta bir zerrede

108

bile bu vücûd sârîdir. Bütün mevcûdat bir olan mutlak vücûdun mertebe mertebe tenezzülü

neticesinde z uhûra gelmiştir.259

Salâhî bu ma‘nâyı mübeyyin bir şiirinde şöyle ifâde eder:

Mesnevî:

Ol Cenâb-ı Pâdişâh-ı lem-yezel Tâcdâr-ı taht-ı iklîm-i ezel

Zât-ı Ferdiyyet ile mevcûd iken Ya‘nî reng-i mâsivâ nâbûd iken

Bahr-ı vahdet ‘aşkla mevc urmadan Bu zemîn u âsumânı kurmadan

Kenz-i mahfî idi devât-ı ilm-i zât Reşhâ-bâr olmazdı aklâm-ı sıfât

İlm-i zâtın feyżi kıldı iktiżā K’ola envâr-ı sıfâtı rû-nümâ

Zâtına kıldı tecellî çünkü zât Cûşa geldi bahr-ı esmâ vü sıfât

İktizâ etti murâd-ı zü’l-minen Kim sıfatı seyr ide âyîneden

Oldu mevcûd ‘ayn-ı Fahr-i Kâinât Eyledi ol zât-ı Hak mirât-ı zât

Pertev endâz oldu esmâ-i Hüdâ Cümle â‘yân oldu Anda rû-nümâ (Tez

Metni, s. 164-165)

II- MERÂTİB-İ VÜCÛD

Vücûd mertebelerini mutasavvıflar değişik şekillerde tasnif etmiştir. Ancak genel

olarak dört, beş, altı veya yedi mertebe olarak anlatıldığını görürüz.260 Bunlar içinde ilk

olarak yedili tasnifi derli toplu ortaya çıkaran mutasavvıf, “et-Tuhfetu’l-Mürsele” müellifi

Fazlullah el-Hindî (v.1029/1619) olduġu zannedilmektedir.261 ‘abdülkerîm Cîlî ise

“Merâtibü’l-Vücûd” adlı risâlesinde kırk mertebe vermiştir.

Dörtlü tasnife göre vücûd mertebleri: 1- Lâhût: Zât. 2- Ceberût: Sıfatlar ve ilâhî

isimler. 3- Melekût: Ruhlar ve misâl ‘âlemleri. 4- Nâsût ve şehâdet ‘âlemleri.

Bir başka tasnif de şöyledir: 1- Mutlak gayb hazreti: A‘yân-ı sâbite. 2- Mutlak şehâdet

hazreti: Mülk ‘âlemi. 3- İzâfi gayb hazreti: Bu da iki kısımdır. a) Mutlak gaybe yakın olan

kısmı. Buna ruhlar ‘âlemi, mücerred nefsler ve akıllar ‘âlemi adı verilir. b) Mutlak şehâdet

‘âlemine yakın olan kısmı. Buna misâl ‘âlemi, melekût ‘âlemi denir. 4- Dört ‘âlemi içeren

hazret: İnsan ‘âlemi.

“Hazarât-ı hamse” (beş hazret) de denilen beşli tasnif: 1- Zât-ı sırf, lâ-ta‘ayyün,

ahadiyyet. 2- Vâhidiyyet 3- Ervâh 4- Misâl 5- Şehâdet ve insân-ı kâmil.

Bu beş hazrete “tenezzülât-ı hams” diye de tâbir olunur.

259 Kam ve Aynî, age, 87-88 260 Kılıç, age, 201 261 Ertuğrul, age, s.211

109

Merâtib-i külliye yâni umumi mertebeler, varlığın külli mertebeleri bir tasnife

göre de altıdır: 1- Zât-ı ehadiyyet 2-Hazret-i vâhidiyet 3- Mücerred ruhlar 4- Nefsler 5-

Mülk ‘âlemi 6- Kevn-i Câmî. Yâni insân-ı kâmil.262

Bu tasnifteki nefsler, misâl ve melekût ‘âlemlerini karşılamaktadır. Yine bu tasnîfe

göre beş tecellîgah, altı mertebe vardır. Zîrâ alttaki mertebe bir üstteki mertebenin

tecellîgâhıdır.

Mülk ‘âlemi, melekût ‘âleminin mazharı ve tecelligâhı, melekût ‘âlemi ceberût

‘âleminin maz harı ve tecelligâhı, ceberût a‘yan-ı sâbite ‘âleminin mazharı ve tecelligâhı, bu

da ilâhî isimlerin ve vahdaniyet hazretinin tecelligâhıdır.

En üstteki mertebe tecelligâh değildir. Çünkü Zât-ı ehaddiyyete, ondan daha üst bir

mertebe bulunmadığı için yansıyan bir şey yoktur. O’na hiç bir şey yansımaz, ancak her şey

O’ndan yansır. Ehadiyyet ile birlikte hazret ve ‘âlem sayısı yedi olur. 263

Yedili tasnifte ise hazarât-ı hamsenin ikinci mertebesi olan “vâhidiyyet” mertebesi,

“vahdet” ve “vâhidiyyet” diye iki ayrı mertebe; beşinci hazret de “şehâdet” ve “insan-ı kâmil”

diye iki ayrı mertebe olarak sayılmış, böylelikle mertebe sayısı yedi olmuştur.

Buna göre vücûd mertebeleri; Tenezzülât-ı seb‘a: 1- Ahadiyyet, lâ-ta‘ayyün, zât-ı

sırf, vücûd-ı mutlak. 2- Vahdet, hakîkat-i Muhammediyye. 3- Vâhidiyyet, hakîkat-i insâniyye,

âyân-ı sâbite.4- Rûhlar. 5- Misâl. 6- Şehâdet ‘âlemi. 7- İnsan-ı Kâmil264

Salâhî de şerhlerinde tasavvufun temel meselelerinden biri olan vücud ve merâtib-i

vücûd konuları hakkında geniş ma‘lumatlarda bulumaktadır. Bir yerde vücûd mertebelerinin

tasnîfi hakkında şu bilgileri verir: “Pes imdi vücûd-i mutlak için merâtıb-ı külliyye inde’l-ba‘z dört mertebedir ki, ‘âlem-i

lâhût ve ‘âlem-i ceberrût ve ‘âlem-i melekût ve ‘âlem-i nâsûtdur. İnde’l-ba‘z beş mertebedir ki, ona

hazerât-ı hams dahî ta‘bîr olunur. Beşinci mertebe şol insân-ı kâmil mertebesidir ki, hazerât-ı

Erbaa-i mezkûreyi câmi‘ ola. Ve inde’l-ba‘z altı mertebedir ki, mertebe-i ûlâ mertebe-i zât-ı

ahadiyyetdir. Ve mertebe-i sâniye, mertebe-i ilâhiyedir ve mertebe-i sâlise mertebe-i ervâh-ı

mücerrededir. Ve mertebe-i râbia ‘âlem-i misâldir ki, ona ‘âlem-i melekût ve ‘âlemi’n-nüfûsu’l-

âmile dahî derler. Ve mertebe-i hâmise ‘âlem-i mülkdür ki, ‘âlem-i nâsût ve ‘âlem-i şehâdet dahî

derler. Ve mertebe-i sâdise bu merâtibi câmi‘ olan insân-ı kâmildir. Ve inde’l-ba‘z yedi mertebedir

ki, mertebe-i ûlâ mertebe-i zât-ı ahadiyyetdir ki, ‘âlem-i lâ-ta‘ayyün dahî derler. Ve mertebe-i

sâniye mertebe-i esmâ ve sıfâtdır ki, ona ta‘ayyün-i evvel ‘âlemi dahî derler. Ve bu mertebe-i sâlise

mertebe-i a‘yân-ı sâbitedir ki, mütekellimîn ona hakâyık ta‘bîr ederler. Ve Hükemâ mâhiyyât

262 Uludağ, age, s.327 263 Ertuğrul, age, s.212-213 264 Kılıç, age, s.201

110

tesmiyye ederler. Ta‘ayyün-i sânî ‘âlemi dahî derler. Ve bu üç mertebeye dahî bazıları ‘âlem-i

lâhût ve ‘âlem-i lâ ta‘ayyün demişler. Onda ta‘ayyün-i kevnî olmadığından ötürü ve mertebe-i

râbia ‘âlem-i ervâh-ı mücerrededir ki, ona ‘âlem-i ta‘ayyün-i evvel-i kevnî dahî denilir. Likavlihî

Aleyhisselâm: “ ,Allâh, ilk önce benim rûhumu yarattı” (Ebû Dâvûd, 34/Sunnet“] ” روحىاول ما خلق اهللا

16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155), Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21] وعند ايب

كثرين اجلربوت عامل االوسط وهو الربزح طالب املكى قدس سره اجلربوت عامل العظمة يريد به عامل السماء والصفات وعند اال

Ebû Tâlib el-Mekkî kuddise sirruh’a göre, Ceberût azamet ‘âlemidir. Bununla] احمليط باالمريات اجلمه

semâ ve sıfât ‘âlemini murâd etmektedir. Çoğunluğa göre ceberût, ‘âlem-i evsatdır. Ve o

kendisinde emirlerin toplandığı berzahdır.] Ya‘nî ‘âlemü’l-ervâh ve mertebe-i hâmise ‘âlem-i

nüfûs-i mücerrededir ki, ona ‘âlem-i melekût dahî derler. وعلى قول ايب طالب املكى قدس سره امللكوت عامل

Ebû Tâlib el-Mekkî kuddise] الغيب احملتص باالرواح والنفوس ولذالك قيل عامل النفوس وعامل املثال املطلق

sirruh’un sözüne göre, Melekût ruhlara ve nefislere tahsis edilmiş ‘âlem-i ġaybtır. Bu yüzden

‘âlem-i nüfûs ve mutlak ‘âlem-i misâl denilir.] Ve mertebe-i sâdise ‘âlem-i şehâdet-i mutlakadır.

O arştan ferşe] واالنواع واالشخاس ويقال هلا عامل احلس وعامل امللكوهى من العرش اىل الفرش ومافيها من صور االجناس

ve orada bulunan cins nev’i ve şahısların sūretlerine kadardır. Ve ona his ve mülk ‘âlemi denir.] Ve

mertebe-i sâbia şol insan-ı kâmil mertebesidir ki, bu merâtib-i mezkûreyi câmi‘ ola.” (Tez Metni,

s. 145-146)

III- HAKÎKAT-İ MUHAMMEDİYYE

Zât-ı ilâhiyye’nin bütün sıfatlarıyla ta‘ayyün ederek zuhûr ettiği varlık olan insan Hz.

Peygamber’in ifâdesiyle Yüce Allâh’ın kendi sûreti üzere yarattığı yüce bir varlıktır.265 Yüce

bir varlık olan insanın da zirvesi olan ve Kâinâtın yaratılış sebebi Hz. Peygamber’in hakîkati,

O’nun yüce rûhu ise Âdem var olmadan önce mevcuttu.266 Yüce Allâh’ın Mutlak irâdesiyle

ta‘ayyünü ruhî Muhammedî ile başlamış ve bütün insanlar da O’nun vâsıtasıyla yaratılmıştır.

Böylece Vücûd-ı Mutlak’ın ta‘ayyün ettiği ilk mertebeye hakikat-i muhammediyye adı

verilmiştir. “Vücûd-ı Mutlak”ın ahadiyyetini vâhidiyyete dönüştürmek suretiyle ta‘ayyünün

başladığı yer burası olmaktadır. Salâhî şerhlerinde en fazla rûhî Muhammedî ve Hakîkat-i

Muhammed kavramlarına atıfta bulunmaktadır.

265 Afîfî, Fusûs Okumaları İçin Anahtar, s. 60 266 “Âdem toprak ile su arasında iken ben Peygamber idim.” (Aclûnî, II, 121) “Allâh’ın yarattığı ilk şey benim nûrumdur.” (Aclûnî, I, 265), “Sen olmasaydın dünyaları yaratmazdım” (Aclûnî, II, 104) vb. hadisler bu hakîkatleri ifâde etmektedir.

111

“Pes Zât-ı Hak zâtıyla zâtına tecellî eyledikde zâtından cemî‘-i sıfâtını müşâhede

eyledi. Pes irâde-i ezeliyyesi şol vechile ta‘allük eyledi ki, sıfâtını bir hakīkatde ya‘nî bir mazhar-ı

tâmda müşâhede eyleye. Pes Hakīkat-i Muhammediyyeyi Hażret-i ilmiyyede îcâd eyledi. Ve

hakâyık ‘âlemin küllîsini ânın vücûdu sebebiyle vücûd-i icmâli ile mevcûd oldu. Ondan sonra

hakāyık-ı Hakīkat-ı Muhammediyyede vücûd-i tafsīli-i ilmî ile icâd eyledi ve ‘ayân-ı sâbite oldu.”

(Tez Metni, s. 147)

“Bunda dört cevherden murâd biri, cevher-i rûh-i A‘zamdır ki, hakīkat-i

Muhammediyye’den ‘ibâretdir. Ve ikincisi, cevher-i akl-ı külldür. Ve üçüncüsü cevher-i nefs-i

külliyyedir. Dördüncüsü cevher-i cism-i küllîdir. “Üçünü kılsam beyan” dediği cevher-i akl-ı küll

ve cevher-i nefs-i külliyye ve cevher-i cism-i küllîdir. “Bu üçün her birisi mimden çıkar” dediği

mîm-i Muhammed aleyhi salavâtu’llâhi’l-ebed’e işâretdir ki, hakīkat-i Muhammediyye’den

kinâyetdir. Ya‘nî cemî‘-i eşyanın varlığı zikri sebkat eden cevherlerdendir. Ve bu cevherlerin dahî

menba‘ ve menşei hakīkat-i Muhammediyye’dir. Zîrâ devât-ı ilm-i zâtîden ma‘lûmâtı levh-i

mahfûz-i tafsīle ya‘nî nefs-i külliyyeye çıkarmağa hakīkat-i Muhammediyye vâsıta olmuşdur.”

(Tez Metni, s. 127)

“Zîrâ hakīkat-ı Muhammediyyeye mertebe-i vâhidiyyet dahî tesmiye olunur ki,

mecmû‘-ı sıfât-ı Celâliyye ve Cemâliyye-i İlâhiyye’nin mir’ât-ı hakīkat-ı Muhammediyyede

aksinden ‘ibâretdir.” (Tez Metni, s. 221)

Hz. Muhammed bu ‘âleme maz har olduġundan ilk olarak O’nun rûhu yaratılmış,

kâinat O’nun için halk edilmiştir.267 Tasavvuf ehline göre O manevî bir varlık, bir nur, bir

h ak ikat veya bir cevher olup her şeyden önce o yaratıldığı, diğer mümtaz ruhlar da ondan

çıktığı, Allah katında en sevgili ve değerli bir varlık olduğu, bütün yaratıkların ondan feyz

aldığı kabul edilmiştir. Varoluş sürecinin başlangıcı, Mutlak Vücûd açısından ilk ta‘ayyün

mertebesi olurken mevcûdât açısından ise gerçek yaratma fiili ancak hakîkat-i

Muhammediyye mertebesinden sonra başlar ve bütün mahlûkāt ondan yaratılır.268 Yaratılışın

sebebi olan Hakîkat-i Muhammediyye’nin bi’l-asâle sâhibi Hz. Muhammed’dir.269 “Pes hakīkat-i muhammediyyeye cevheriyyeti i‘tibâriyle nefs-i vâhide ve nûrâniyyeti

i‘tibâriyle ve mahall-i nukûş-i ‘ulûm-i ilâhiyye ve müdrik-i esrâr-i nâ-mütenâhiyye olduġu

i‘tibâriyle ‘akl-ı evvel tesmiye olunub onların mahall-i tafsīline nefs-i külliyye ve ‘akl-ı kül tesmiye

olundu. Ve nefs-i külliyye ve ‘akl-ı kül pertevinden dahî vâsıta-i tabî‘at-ı külliyye [144a] ile cism-i

küllîden ‘ibâret olan arş vücûda gelip mazhariyyeti i‘tibâriyle onda nefs-i sâniye ve akl-ı sânî

mevcûd oldu.” (Tez Metni, s. 334)

“Üçü belli şeydir” dediği cism-i küllî ve nefs-i külliye ve akl-ı küllün mahreci bellidir

ki, hakīkat-i Muhammediyye aleyhissalâtu ve’s-selâm’dır. Zikri sebkat eylediği vech üzere.

267 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 202 268 M. Erol Kılıç, Sufi ve Şiir, s. 100, 177 269 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, s 86, 96

112

“Ammâ birisi kimden çıkar” dediğinden murâd Rûhu hayri’l-beriyye ya‘nî hakīkat-i

Muhammediyye aleyhi ezkâ’t-tahiyyâti’l-ebediyye’dir. “Kimden çıkar” dediği istifhamdır. Ya‘nî

cevâhir-i selâsenin menba‘ı onlar olıcak onların menşei kimdir diye suâl eylemiş. Pes Hakīkat-i

Muhammediyye aleyhi efżalü’s-salavâti’s-samediyye’nin menşei Zât-ı Bârî olduġu “ الله انا من

ن مىنمنوؤالمو” [“Ben Allah’danım, mü’minler de bendendir.” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, I, 237, Geylânî,

Sırrü’l-Esrâr, 22)] Hadîs-i şerîfinin mażmûn-ı hakīkat-makrûnu delîl-i kâfidir. “Ve kimden çıkar”

ta‘bîri istiâre kabîlindendir. Zarf mazruf mülâhazası ile iktiżā eylemez. Belki bundan bir ma‘nâ

hâsıl olur ki, Hażret-i Hak Celle ve A‘lâ’nın vücûdundan ya‘nî varlığından Hakīkat-i

Muhammediyye aleyhi eşrefi’t-tahiyye ve onlardan hakayık-ı berıyye zuhûra gelir demek olur ki,

bu semt ile hakīkat-i tevhîde yol bulunur.” (Tez Metni, s. 130)

Hz. Muhammed’in mânevî şahsiyetini ifâde etmek için kullanılan Hakîkat-i

Muhammediyye en güzel biçimde Muhyiddin İbnü’l-Arabî ve ‘abdülkerîm el-Cîlî

tarafından açıklanmıştır. Vücûd-ı mutlak açısından bakıldığında bu mertebe var oluşun

başlangıcıdır. Mevcûdat açısından bakıldığında ise gerçek yaratma (halk) fiili, vücûd-ı

mutlakın hakîkat-i Muhammediyye mertebesine tenezzülünden sonra olmuş ve her şey ondan

yaratılmıştır. Bu durumda hakîkat-i Muhammediyye Zât-ı Mutlak’ın lâ ta‘ayyün mer-

tebesinden, yani kendi zâtındaki istiğrak hâlinden kendindeki özellikleri bilme mertebesine

tenezzülünü ifade eder.270 Allah’tan başka hiçbir şey yokken ilk defa hakîkat-i

Muhammediyye var olmuş, bütün yaratıklar bu hakikatten ve onun için halkedilmiştir.

‘âlemin var olma sebebi, maddesi ve gayesi bu hakîkattir. Tasavvufta sık sık kullanılan ve

kudsî hadis olarak da rivâyet edilen, “Sen olmasaydın ben kâinat yaratmazdım” (Aclûnî, II, 164;

Hâkim, el-Müstedrek, II, 615) ifadesiyle bu husus anlatılır.271 Nebhânî, el-Envâru’l-

Muhammediyye adlı eserinde şöyle söyler: “Allah mahlûkatı yaratmak murad edince

h ak ikat-ı Muhammediyye O’nun ruhundan ortaya çıktı. Sonra Allah ulvî ve süflî ne kadar

‘âlem varsa o hakikatten çıkardı. O’na nübüvvetini bildirdi. Bu sırada hadiste belirtildiği gibi

Âdem ruh ile cesed arasında değildi. Hakikat-ı Muhammediyye’den ruhların özleri meydana

geldi.272 Bu mertebeye bir çok meslek ve mezheb değişik isimler vermişlerse de hakîkat aynı

hakîkattir. Mukayyed olarak var kılınan ilk mevcûd “Akl-ı evvel”dir. Buna “Rûh-i küllî”,

“Kalem”, “Arş”, “Adl”, “Hakîkat-i Muhammediyye” vb ifâdeler aynı hakîkate yaklaşım

şekline göre değişen isimler olarak dikkat çeker.273

270 Afîfî, age, s. 470 271 Selçuk Eraydın, age, s. 96 272 Nebhânî, el-Envâru’l-Muhammediyye, s. 9 273 Kılıç, Muhyiddin İbnü’l-Arabî’de Varlık ve Mertebeleri, s. 228

113

“Velhasıl Rasûlullâh Sallalahu aleyhi ve sellem Hażretleri nokta-i dâire-i vücûdiyye-i

imkâniyyenin cemî‘-i merâtib-i külliyede aslı olduġundan ötürü ‘akl-ı evvel ve rûh-i küllî ve

rûhu’l-ervâh ve kalem-i â‘lâ ve arş ve adl ve “ ذى قامت به السمواتوحلق املخلوق ال ” [Ve semâvatın yerine

getirdiği yaratılmış hakkı için.] ve bunlardan gayrı isimler ile dahî tesmiye olundu.” (Tez Metni, s.

149)

“Ol ecilden hakīkat-i Muhammediyye’ye kalem-i a‘lâ ıtlak olundu. Zîrâ hudûsa kıdemin

taallûkuna vâsıta ve vücûd ile ‘adem beyninde râbıtadır. “ونطرسا يمالقلم ون و ” [“Nûn, Kaleme ve

yazdıklarına andolsun.” (Nûn, 68/1)] buna delîl-i kâtı‘ “ ل ماخلق اهللا القلم واولل ما خلق اهللا روحى واواو

ماخلق اهللا العقل فقال له اقبل فاقبل مث قال له ادبر فادبر مث قال وعزتى وجالىل ماخلقت خلقا اكرم على منك بك اخذ وبك

Allâh, ilk önce benim rûhumu yarattı ve ilk önce kalemi yarattı ve ilk“] ”اعطى وبك اثيب وبك اعاقب

önce aklı yarattı. Ona gel, dedi, geldi. Sonra ona, git, dedi; gitti. Sonra “İzzetime ve Celâlime

yemîn olsun ki, bana senden daha kıymetli olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle alıp seninle

vereyim, seninle sevap verip seninle cezalandırayım.” dedi.” (Ebû Dâvûd, 34/Sünnet, 16 (II, 637-38 h.no:

4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155), Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, I, 263, n. 823-824, Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21)]

[27a] Hadîs-i şerîfi burhân-ı kâfidir. “…وحير فيه من تفخنو هتيوفاذا س ” [“Ben, onun yaratılışını

tamamladığım ve ona rûhumdan üflediğim zaman” (Hicr, 15/29)] âyet-i kerîmesinde muhakkikînin

tahkīk ve tedkîkleri üzere rûh-ı izafîden murâd hakīkat-i Muhâmmediyye’dir. Ol ecilden ebu’l-

ervâh derler. Zîrâ “ل ما خلق اهللا روحىاو ” [ Allâh’ın ilk yarattığı şey benim rûhumdur. (Ebû Dâvûd,

34/Sünnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155)] müeddâsınca hakīkat-i

Muhammediyye bâkûre-i şecere-i vücûd olduġundan Cenâb-ı Bârî iżāfet-i teşrîfiyye ile nefsine

iżāfe edip “ dedi. Pes bundan ma‘lûm oldu ki, zikri sebkat eden[Benim rûhumdan] ” من روحى

cevâhir-i selâse hakīkat-i Muhammediyye aleyhi ekmelü’t-tahiyyâti’s-sermediyye’den ‘âlem-i

şühûda çıkar.

Salâhî:

Yemminde olmayan imkâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Deminden dûr olan insâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Senin feyżinden ayrı olsa farzâ cevher-i eşyâ

Nebât ü ma‘den ü hayvâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Senin feyżinle ser-tâ-ser vücûde geldi her ‘âlem

Yem-i Feyżin senin pâyâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Nuût-i sırr-i zâtın çünkü gelmez kayd-ı ta‘rîfe

Hakīkatce leb-i ‘irfâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Senin zâtın muallâdır sığışmaz hadd-i imkâne

Kuyûd-i kevn ile ezmâne çıkmaz yâ Resûlallâh

114

Ta‘ayyün cilvesin eyler ise ıtlâk mezāhirden

Kemâlin hasr ile noksâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Salâhî bâl-i himmetle ne denlu çıksa ıtlâka

Kemâl-i rütbe-i îkane çıkmaz yâ Resûlallâh

* * *

Senin zâtın çü ervâha pederdir yâ Resûlallâh

Şühûda çıkmağa imkâna derdir yâ Resûlallâh

O derden girdi erbâb-ı hakīkat meclis-i vasla

O bâbı bulmayanlar derbederdir yâ Resûlallâh

Devât-ı ilme zâtın bir kalemdir levh-i mahfûza

Vücûdun nüsha-i sırr-ı kaderdir yâ Resûlallâh

Safâ-yı sırr-ı zâtından ‘ibârettir senin zâtın

O safvetle gönüller bî-kederdir yâ Resûlallâh

Yem-i hayret-fezâdır sırr-ı zâtı akl-i derrâkin

Anı idrâkte kârı sederdir Yâ Resûlallâh

Cebîninden ziyâ-bahşende olan lü’lüü ervâh

Değil dürr-i adn-ı rahşende dürrdür yâ Resûlallâh

O derden her kişi bir cevher-i safvet-nümâdır lîk

Salâhî’nin dili seng ü mederdir yâ Resûlallâh” (Tez Metni, s. 127-129)

Vücûd-ı Mutlak’ın kendisindeki isim ve sıfatları mücmelen bildiği bu mertebede

isim ve sıfatlar zâtının aynı olduġundan bu ilim kendi zâtına olan ilimden ‘ibârettir.

Hakîkat-i Muhammediyye mertebesinin üzerinde lâ ta‘ayyün (ahadiyyet) mertebesinden

başka hiçbir şey yoktur. La ta‘ayyünün, ta‘ayyün sûretiyle zuhûr ettiği ilk tenezzül

mertebesi olan bu mertebe lâ ta‘ayyünün z āhiri, lâ ta‘ayyün ise hakîkat-i

Muhammediyye’nin bâtınıdır. Dolayısıyla lâ ta‘ayyün ve hakîkat-i Muhammediyye aynı

hakikatin ön ve arka yüzleri olmaktadır.274

Ehl-i keşf, hakîkat-i Muhammediyye mertebesini ifade edebilmek için “ulûhiyyet,

lâhût, vâhidiyyet, vahdet-i sırf, vahdet-i h ak îkî, ‘âlem-i vahdet, el-h ak mahlûkun bin,

ahadiyyetü’l-cem’, levh-i mah fûz , ümmü’l-kitâb, levh-i kaza, asl-ı ‘âlem, adl, berzah,

velâyet-i mutlaka, felek-i sâbitât, tecellî-i evvel, mahlûk-ı evvel, zıllullah, ikâb, vücûd-i evvel,

madde-i evvel, akl-ı kül, nûr-i Muhammedî, hakīkat-ı âdem, insân-ı ezelî, mertebe-i insân-ı

kâmil, halîfe, ebü’l-ervâh, rûhü’l-kuds, rûh-ı a‘zam, arşullah, kalem, kitap, akl-ı evvel, kâbe

kavseyn” gibi terimler kullanmışlardır.275 Bu ıstılahların bir çoğu şerhlerde geçmektedir.

İbnü’l-Arabî, bütün bu terimlerin aynı h ak ikati çeşitli yönleriyle ifade ettiğini söyler. İlk 274 Mehmet Demirci, “Hakîkat-i Muhammediyye” DİA, c. 15, s. 180 275 Ertuğrul, Vahdet-i vücûd ve İbn-i Arabî, s. 22, Kılıç, age, s. 227

115

ilâhî tecelli olması sebebiyle “ta‘ayyün-i evvel”, sevgi tarzında tecelli olması dolayısıyla

“ta‘ayyün-i hubbî” adı da verilen nûr-ı Muhammedî z uhûr ettikten sonra her şey ondan ve

onun için yaratılmıştır.276

Bütün hakikatleri kuşatan ve -küllînin cüzlerine sirâyet etmesi gibi- küllîliği sayesinde

bütün cüzlerine sirâyet eden hakîkattir. Bunun nedeni hakîkatü’l-Muhammediyye’nin orta-

berzah ve itidal alanında sâbit olmasıdır. Hiçbir isim veya sıfat kendisine baskın gelmez. Orta

berzahlık Hz. Peygamber’in “Allâh’ın yarattığı ilk şey benim nûrumdur.” hadîsinde işâret edilen

Ahmedî nûrdur. Burada yaratmanın anlamı, sözlük anlamına göre takdir etti demektir. Şu halde

o nûr Allâh’ın yarattığı ilk şeydir. Nûr-i Muhammedî, nûrların nûru ve Resûl-i Ekrem’in rûhu ve

nûru bütün insanlardan, peygamberlerde hatta meleklerden önce var olduġundan ruhların babası

(ebü’l-ervâh), beşeriyetin babası (ebü’l-beşer) diye isimlendirilmiştir.277 “Allah ilk defa benim

nûrumu yarattı”; “Âdem toprakla su arasında iken ben peygamber idim”278 mealindeki

hadislerle bu hususa işaret edilmiştir. “Ve nûr-ı vücûd-ı zāhiri Cenâb-ı Hakk’ın a‘yân-ı kâinat ve sûr-ı hakâyık-ı mevcûdâtda

zāhir ismiyle tecellîsinden ‘ibâretdir. Ve nûr-ı vücûd-ı bâtını ‘ayn-ı sâbiteden ‘ibâret olan hakâyık-ı

mümkinenin bâtınından kinâyetdir. Ve nûr-ı Muhammedî rûh-ı a‘zâmdan ‘ibâretdir. Ve nûr-ı

Ahmedî tecellî-i Vâhid-i Ahadd’dan ya‘nî Zât’ın ‘ayn-ı vâhidiyyetde zâtına zuhûrundan ‘ibâretdir.

Pes ta‘ayyünâtın evveli olduġu ecilden. [163a] ل ماقدر على اصلل ماخلق اهللا نورى اى اوقال عليه السالم او

Allâh’ın ilk yarattığı benim nûrumdur.” (Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 265-266, n. 827) Ya‘nî“] الوضعى اللغوى

dil açısından aslı takdir ettiği ilk şey anlamındadır.] Pes bu tecellî-i evvel asl-ı cemî‘-i esmâ olduġu

ecilden Hażret-i Fahr-i kâinat ‘aleyhi efżalu’s-salavât ebu’l-ervâh oldu. Ve nûru’l-envâr dahî ol

nûr-ı Ahmedî’den ‘ibâretdir. Zîrâ tecellî-i evvel asl-ı cemî-i envârdır.” (Tez Metni, s. 155)

Hz. Âdem’de tecellî edip daha sonra öbür peygamberlere intikal eden, Hz.

Muhammed beden olarak dünyaya gelince ona intikal edip onda karar kılan nûr ölümünden

sonra da devam etmekte ve kâinat varlığını sürdürebilmektedir. Bu nûr ölümsüz ve ebedî

olduġundan mutasavvıflar Hz. Peygamber için “öldü” ifadesini kullanmazlar. “Pes hakīkat-i muhammediyye tevassut-i ‘ilm-i zâtî ile hakâyık-ı ervâhın ‘âlem-i lâ

ta‘ayyünden ta‘ayyün-i evvele huruçlarına vâsıta olduġu ve rûh-i izafî hakīkat-i muhammediyye-

den ‘ibâret olduġu i‘tibâriyle ebu’l-ervâh ve Hażret-i Âdem’e ebu’l-beşer olmağın ‘ulûm-i evvelîn

ve âhirin onlardan irsle enbiyâ ve evliyâya intikâl etmişdir, demek olur ki;

276 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 202 277 Kâşanî, Tasavvuf Sözlüğü, s.218 278 Tirmizî, “Menâkıb”, 1; Müsned, IV, 66; V, 379; Aclûnî, age, I, 265; Abdülkerîm el-Cîlî, age, II, 37

116

لبحر او رشقا من الديم وكلهم من رسل الله ملتمس غرفا من ا

وره بهمن من لتصما اتم بها فانل الكرسكل اى اتى الرو

(Bilcümle peygamberân O’ndan iltimas ister. Umânından bir avuç, bârânından yudumu.

Gelen her Peygamberin âyâtı, mu‘cizâtı. Ulaşmıştır onlara hep nûr-i Muhammedî)

Mażmûn-i hakīkat-makrûnu buna güvâh-ı ‘âdildir. Ya‘nî cemî‘-i enbiyâ ve mürselîn ve

evliyâ-i kâmilin ifâde-i ‘ulûm-i ilâhiyyeyi gâye ve ifâza-i fuyûz-i nâ-mütenâhiyye için hakīkat-ı

muhammediyyenin nâib, menâb ve kâim-makāmlarıdır, demek olur.” (Tez Metni, s. 340)

İbnü’l-Arabî, hakîkat-i Muhammediyye’yi “vücûd-ı mutlak”ın yaratılış sahasındaki

ilk ve en mükemmel mazharı (meclâ) olarak görür. Onun her isminin bir mazharı vardır. En

kapsamlı isim olan ve bundan dolayı ism-i a’zam denilen Allah isminin maz harı hakîkat-i

Muhammediyye’dir. Vücûd-ı mutlak en yüksek seviyede ve bu maz harda tecellî ettiğinden

ona “insân-ı kâmil” de denir. İbnü’l-Arabî’ye göre hakîkat-i Muhammediyye nûr olması

bakımından ‘âlemi yaratma ilkesi ve onun aslıdır. Varlık şeklinde zāhir olan ilâhî tecellinin ilk

mertebesidir. O, “heba” adı da verilen hakîkatü’l-hakîkatten vücuda gelmiştir. Hak ve halkın

bütün mâkul (aklî) mahiyetlerini özünde toplamış olan hakîkatü’l-hakâik hakîkat-i Muham-

mediyye’nin maddesi, hakîkat-i Muhammediyye de onun sûretidir.279 “Yâhud câm-ı şarâb-ı hoş-güvâr olan bedr-i tâb-dârdan murâd-ı şerîfleri mutlakan âyine-i

hakīkat-i Muhammediyye ola. Zîrâ cemî‘-i esmâ u sıfâta mazhariyeti i‘tibârıyla şems-i ahadiyyet-i

zâta mukâbil bir bedr-i kâmil ve mükemmildir ki, vücûd-i şerîfleri vücûd ile adem beyninde vâsıta

ve hudûs ile kıdem taallukuna râbıta olub zevât ayn-ı cem’den istifâza ve levh-i mahfûzdan ‘ibâret

olan nefs-i külliyeye ifâzada kalem mesâbesindedir. Ol ecilden “kalem-i a‘lâ” ıtlâk olundu. Pes

târîk-i nişînân-ı zülümât-ı imkân olan cemî‘-i hakâyık-ı a‘yân istifâza-i mezkûrda ona muhtâc

olduġu mustağnin ani’l-beyândır. Pes ol feyż-i şems-i ezelî ve muhabbet-i zât-ı lem-yezelî bedr-i

hakīkat-i Muhammediyye’de mütecellî olub yenbû‘-i zülâl-i meveddet ve ‘ayn-ı nevâl-i mahabbet

olan mir‘ât-ı hakīkat-i Muhammediyyeden cemî‘-i hakâyık-ı kesrete pertev-endâz-ı hidâyet olduġu

için bedri ol hakīkate istiâre eylemişdir.” (Tez Metni, s. 170)

İbnü’l-Arabî, insanla ilgisini dikkate alarak hakîkat-i Muhammediyye’ye insân-ı

kâmil adını verir. Çünkü insân-ı kâmil varlığın bütün h ak ikatlerini kendinde toplar ve bu

özelliğiyle Allah isminin maz harıdır. Hz. Peygamber’in İnsan-ı kâmil oluşu ilâhî

tecellîlerin onda mevcut oluşu demektir.280 Bilgi ve ilham bakımından ele alınınca hakîkat-

279 Afîfî, age, s. 471-472 280 Kara, Dervişin Hayatı Sûfinin Kelâmı, s. 209

117

i Muhammediyye bütün peygamberlerin ve velîlerin ledünnî ve bâtınî bilgileri aldıkları

kaynaktır.281 “Pes Hakīkat-ı Muhammediyye mertebe-i ilâhiyyede dâire-i vücûd-ı mutlaka merkez

oldu. Ya‘nî hakâyık-ı ilmiyeyi müştemil mazhar-ı tâm oldu. Ondan sonra zuhûr-ı sūret kemâlinden

ötürü rûh-i Muhammed sallallâhu aleyhi ve sellem Hażretlerini evvelâ ya‘nî cümleden evvel halk

eyledi. Kemâ kāle Aleyhisselâm: “ اهللا روحىاول ما خلق ” [“Allâh, ilk önce benim rûhumu yarattı” (Ebû

Dâvûd, 34/Sunnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155), Geylânî, Sırrü’l-

Esrâr, 21] (Tez Metni, s. 147, 264)

“Pes rûh-i pür-fütûhları mertebe-i rûhâniyyetde merkez dâire-i vücûd oldu. Ya‘nî

hakâyık-ı ‘ilmiye ve ervâh-ı kevniyyeyi müştemil mazhar-ı tâm oldu. Ondan sonra nefs-i

mücerrede-i muhammediyyeyi rûhâniyyetinin cenbi’l-yeserinde îcâd eyledi ki, nefs-i külliyye ve

levh-i mahfûz ondan kinâyetdir. Pes rûhaniyetlerinde olan şuûn-i icmâlîyi akl-ı evvelden nefs-i

külliyyeye ya‘nî kalem-i a‘lâdan levh-i mahfûza inzâl eyledi. Pes nefs-i mücerrede-i

Muhammediyyede sâir nüfûs-i mücerrede mevcûd oldu. Pes nefs-i mücerrede-i Muhammed ol

hażrette merkez dâire-i vücûd oldu. Ya‘nî hakâyık-ı ‘ilmiyye ve ervâh-ı hâlkıyye ve nüfûs-i

kevniyyeyi müştemil mazhar-ı tâm oldu. Ondan sonra Cenâb-ı Hak ‘akl-ı evvel ile nefs-i

külliyyeden ecrâm-ı ‘ulviyyâtı ve besâit ve mürekkebâtını îcâd eyledi. Ya‘nî akl-ı evvelden akl-ı

sânî ve sânîden sâlis âşire varınca ve nefs-i külliyyeden nefs-i sâniyyeye ve sâniyyeden sâlise

âşıraya varınca ve bu ‘ukûlun her biri kendi felekinin dâire-i vücûdunda niyâbete an Rasûlillah

sallallahu aleyhi ve sellem merkez oldu. Ondan sonra besâit ve mürekkebât ve müvellidâtdan olan

ecrâm-ı süfliyyâtı îcâd eyledi. Ve Âdem Aleyhisselâmı halk eyledi. Ve tesviye ‘indinde ruh-i

Muhammed sallallahu aleyhi ve selem’den Âdem’e nefh-i rûh eyledi. Zîrâ şecere-i vücûddan

semere-i bâkûre rûh-i Muhammedîdir. [11a] Likavlihî Aleyhisselâm: “اول ما خلق اهللا روحى” [“Allâh,

ilk önce benim rûhumu yarattı” (Ebû Dâvûd, 34/Sunnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî,

33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155), Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21] (Tez Metni, s. 147)

“Pes rûh-i Muhammed sallallahu aleyhi ve selemi iżāfet-i teşrîfiyye ile nefsine iżāfe

eyledi. Zîrâ câmi‘iyyet-i esmâ-i ilâhiye ile sūret kemâlinin zuhûrudur. Fekāle Teâlâ: “… هتيوفاذا س

”Ben, onun yaratılışını tamamladığım ve ona ruhumdan üflediğim zaman“] ” ونفخت فيه من روحي

(Hicr 15/29, Sâd 38/72)] Ya‘nî Âdem Aleyhisselâm’ı mazhar-ı şân-ı Muhammedî kıldı Sallallahu

aleyhi ve sellem. Ol ecilden “ااء كلهمالاس ماد لمعو ” [“Allâh Âdem’e bütün isimleri, (eşyânın adlarını

ve ne işe yaradıklarını) öğretti.” (Bakara 2/31)] şânında vârid oldu.” (Tez Metni, s. 148)

281 İbn-i Arabî, Fusûs, s. 19, 63, el-Fütûhât, I, 118

118

Hakîkat-i Muhammediyye’nin özlü ifadeleri olan; “Sen olmasaydın ben kâinatı

yaratmazdım”, “Ben gizli bir hazine idim, bilinmek istedim, bunun için ‘âlemi yarattım.”,

“Âdem toprak ile su arasında iken ben Peygamber idim.”, “Allâh’ın yarattığı ilk şey benim

nûrumdur.” gibi hadîs-i şerifler Tasavvuf edebiyatında yoğun olarak kullanılmıştır.

Salâhî’nin şerhlerinde de bu hadîs-i şerifler müteaddid defalar geçmektedir. Ayrıca hakîkat-i

Muhammediyye fikri, yaratılışı sevgi ve aşk ‘uns uruna bağladığı için tasavvuf edebiyatının

gelişmesine önemli katkılar sağlamış ve birçok şâire ilham kaynağı olmuştur.282

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

‘ABDULLAH SALÂHADDÎN UŞŞÂKÎ’NİN ŞERH METİNLERİ

I- “EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN ĠAZEL-İ ŞERÎFLERİ’NİN ŞERHİ”283

A- EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN GAZELİ284

Tecellî şevk-ı dîdârın beni mest eyledi hayrân

Ene’l-hak sırrını cânım anınçün kılmadı pinhân

‘Aceb hayrân u mestim ki285 beleşden bilmezem yâri

Gözüm her k ande kim bak sa görünen s ūret-i Rahmân

Benem her derdlü dermânı benem her ma‘denin kânı

Benem ol dürr-i bî-hemtâ benem ol bah r-ı bî-pâyân

Semâda seyr eder sırrım cihânı tutdu envârım

282 Eraydın, age, s. 131 283 Şerh-i kasîde-i Eşrefoğlu Rûmî. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: İ.Belediye O.E No. 58, (A) İ.Belediye O.E No. 997/1 (B) ve Sül. Ktp. Uşşakiye Tekkesi, No. 108 (C), Metin içindeki varak numaraları İ.Belediye O.E No. 58 nüshasına âittir. 284 Dîvân-ı Eşrefoğlu, Dersâadet 1301, s. 72-73, Asaf Halet Çelebi, Eşrefoğlu Divânı, 125-126 285 “Kim”, Dîvân-ı Eşrefoğlu, age, s. 72-73

119

Mukaddesler dahî cümle benim sırrımda ser-gerdân286

Bu ay u gün bu yıldızlar bu geceler bu gündüzler

Bu yaz u kışlar u güzler benim emrimdedir yeksân

Çürümüş tenlere bir kez eğer dersem bi-iznî “kum!”

Başı açık, yalın ayak duralar cümlesi287 üryân

Benin ‘ilm-i ledünnümde hezâran H ıżr olur âciz

Benim her bir tecellîmden nice bin Musa’lar hayrân

Cihan tılısmının bendi benim elimdedir şimdi

Benim bugün bu meydanda benimdir topla çevgân

Benim şâhı bu meydânın benim k utbu288 bu devrânın

Benim cânı bu cânânın benimle diridir her cân

Benim Mansûr’u dâr eden benim ağyârı yâr eden

Benim her vârı vâr eden benim her giden ü duran

Değilim oddan u sudan ya topraktan yâhud yelden289

Ben erken vâr idim varken henüz yok idi bu ezmân

Zamansız bî-zamânım ben nişansız bî-nişânım ben

Dü-’âlemde hümâyım ben benim her gösteren290, gören

Görürsün s ūretâ Âdem, benim emrimdedir ‘âlem

Meleklerle felekler hep bana mahkûmdur ins ü cân

Sanırlar Eşrefoğlu’yam ne Rumî’yem ne İznikî291

Benim ol dâimü’l-bâkī göründüm s ūretâ insan.

[Mefâîlün/mefâîlün/mefâîlün/mefâîlün]

B- ŞERH-İ GAZEL-İ EŞREFOĞLU RÛMÎ

286 B: + “Mukaddesler cemî’isi benim sırrımda ser-gerdân.” 287 “Kâmûsu”, Dîvân-ı Eşrefoğlu, age, s. 72-73 288 “Devri”, Dîvân-ı Eşrefoğlu, age, s. 72-73 289 B: + Dilden. 290 “Görünen”, Dîvân-ı Eşrefoğlu, Dersâadet 1301, s. 72-73 291 B: + Sanırsın Eşrefoğluyum ya Rûmîyim ya iznîkî.

120

Kut bu’l-‘ârifîn, Ġavsü’l-vâsilîn eş-Şeyh ‘Abdullâh S alâh addin Uşşâkī kuddise

sirruhu’l-bâk ī Efendimiz Eşref Rûmî kuddise sirruhu’l-‘azîz hażretlerinin “Benem ol

dâimü’l-bâkī göründüm sūretâ insan” ġazel-i şerîflerini şerhidir.292 [84b]

اله وصحبه امجعنيو على رسولنا حممد والسالمعاملني والصلوةاحلمد هللا رب ال بسم اهللا الرمحن الرحيم

Beyt:

293بدريادر منافع بيشمارست اكر خواهى سالمت در كنارست

Mısdakınca bu hakîr Salâhî derd-mende294 ihvân-ı s afâdan bir ‘azîz gelip ricâ tarîkı

ile hazret-i Eşrefzâde kuddise sirruh hazretlerinin; “Tecellî şevk-ı dîdârın beni mest eyledi

hayrân” kasîdesi, “nasara-yensuru” bâbına muvâfık olmayıp i‘râb ve binâ kā‘idesine ġayr-ı

mut ābık olmaġla hâlâ ba‘żı ihvân hayli mütevehhim olub şer‘-i şerîfe muhâlifdir diye çok

güft u gûy eylemişlerdir.295 Bu kas īdenin şer‘a tatbîk vechi üzerine296 Eşrefzâde

Hażretlerinin kelâmının te’vîlin ricâ ederim.” dedikde her ne kadar râh-ı ta‘allüle zâhib oldum

ise çâre olmadı.

Bu vechile ilhâh ve ikdâm edip ve “ ”.Dilenciyi de azarlama“] ” السائل فلا تنهرواما

(Duhâ, 93/10)] mefhûmunca hezâr dil-nüvâzlık edip Hażret-i ‘Azîz’in kelimât-ı dehşet-âmîzin

şer‘a tatbîkde keşf-i râz lâzım gelmez. Belki ecr-i cezîl lâzım gelir dedikde Hażret-i ‘Azîz’in

‘ankā-yı huviyyet meyhânesinde ‘aşkla mest u lâ-ya‘kul oldukları hâlde etdikleri naġmâtı ve

bu vecihle297 olan evżā‘ u h âlâtı ‘ukalâya tefhîm etdirmek müşküldür. Lâkin ehl-i insâfa göre

bu âsândır.

Beyt:

Bunlar sırr remzidir deryâya sıġmaz

292 B, C: - “Kutbu’l-ârifîn, Gavsü’l-vâsılîn Şeyh ‘Abdullâh Salahaddin Uşşâkî kuddise sirruhu’l-bâkî Efendimiz Eşref Rûmî kuddise sirruhu’l-azîz hazretlerinin “Benem ol dâimü’l-bâkî göründüm sûretâ insan” gazel-i şeriflerini şerhidir.” 293 “Denizde sayısız menfaat ve güzellikler vardır. Lakin selâmet ve rahatlık istersen o da kenardadır.” 294 B: + “ferîd tekye-nişîn iken” B: - “bu hakîr S alâhî derd-mende” , C: - “derd-mende” 295 B, C: + “Olmuşdur.” 296 B, C: + “Tatbîk olsun.” 297 B: + “na‘mâyı meczûb-i evza‘-ı hâlâtını.”

121

‘Ulûm-ı z āhir ile Hak bulunmaz298

[Mefâîlün/mefâîlün/feûlün]

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Tecellî şevk-ı dîdârın beni mest eyledi hayrân

Ene’l-Hak sırrını cânım anınçün kılmadı pinhân

Ma‘lûm ola ki, tecellî; merd-i sâlik-i299 müttakīnin ‘âlem-i ġaybdan k albine tulû‘

eden nûrdur ve sırr-ı ene’l-Hak sırr-ı hilâfetdir. Müstahlif ile müstahlef hükümde birdir.

Mevlâ’nın kavline tevkīr ve tekrîmidir. [85a] Tecellî nûrunun300 ve tecellînin zuhûrunda olan

hayretden elezz bir şey’ yoktur. Havf-ı cahîm için ‘ibâdet edenler ‘abd-i serîr ve na‘îm-i

cennet için ‘ibâdet edenler ‘abd-i ecîrdir. ‘abd-i hâs olanlar nûr-i tecellînin zuhûrunda mest u

hayrân olanlardır. Bu devleti Mevlâ her isteyene vermez ancak dilediğine verir.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

‘Aceb hayrân u mestim ki beleşden bilmezem yâri

Gözüm her k ande kim bak sa görünen s ūret-i Rahmân

Hażret-i Rahmân s ūretten münezzehdir. Ya‘nî sūret-i rahmet-i Rahmânı müşâhede

ederim. Hattâ muvahhidînin nâr-ı cahîm ile terbiye olması cennete lâyık olması içindir. Ve

muvahhidînin ihrâk bi’n-nâr olması sūret-i rahmetdir. Kâfirlerin ihrâk olması gibi değildir.301

Zîrâ kâfirlerin ihrâk olması intikām içindir ki, sūret-i ‘azâbdır. Nûr-i tecellîyi müşâhede eden

lâ-büdd mest u h ayrân olur.

Mısır hâtunları Hażret-i Yusuf ‘aleyhissalâtu ve’s-selâmı müşâhede mahallinde

hayrân olub yedlerini şak edib ve acısın dahî duymadılar. Hażret-i Râbia’ya suâl olundu ki:

“Allâh’ı sever misin?” “Ne‘am” diye cevap verdi. “Allâh düşmanına ‘adâvat eder

misin?” dediler. Cevap verdi ki, “Etmem.” “Ya niçin etmezsin dediklerinde?” Buyurdular ki,

“Allâh muhabbetiyle gönlüm mâl-â-mâl olmuşdur. Bir kimsenin muh abbet ve ‘adâvetine yer

298 B: + “Ki, her söz zâhir ile hak bulunmaz” 299 B: - “Ma‘lûm ola ki, sâlik” 300 B: + “Tecellî nûrunun zuhûrunda” 301 B: - “Kâfirlerin ihrâk olması gibi değildir.”

122

kalmamışdır.” diye cevap verdiler. Hażret-i ‘Azîz’in bu mertebeden haber verip dahî, “‘Aceb

hayrân u mestim ki, beleşden bilmezem yâri” buyurk ukları bu mertebeye işâretdir.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Benem her derdlü dermânı benem her ma‘denin kânı

Benem ol dürr-i bî-hemtâ benem ol bah r-ı bî-pâyân

Ya‘nî tabîb-i kâmil olduġum ecilden gönül emrâzına devâ ederim. “كمعادن الناس

ةهب والفضالذ ”302 mıs dâkınca lütf-i Hakk’a maz har olub sırr-ı ekbere mâlik oldum303,

demekdir. İmdi meşâyihin ‘ilmi ‘ilm-i ledünnîdir ki, ona hadd ü pâyân yok dur.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Semâda seyr eder sırrım cihânı tutdu envârım

Mukaddesler dahî cümle benim sırrımda ser-gerdân304

Seyr-i cismânî cümleye câiz değildir. Ammâ seyr-i rûhânî câizdir. Zîrâ rûh-i

cismânînin seyri ‘âlem-i nâsûtdadır. Ve rûh-i seyrânînin seyri ‘âlem-i melekûtdedir.305 Rûh-i

sultānînin seyri ‘âlem-i ceberûtdadır. Rûh-i kudsînin seyri ‘âlem-i lâhûtdadır. Bu ‘avâlim-i

Erbâya feyżi ‘âlem-i ġayb ve a‘mâdan alırlar. Rûh-i kudsî sāhibleri ‘âlem-i ebdânda iken mâ

fevka’l-‘ala vemâ tahte’s-serâ’nın seyri kendilere münkeşif olub ġuyûbât ve mahfiyyât

kendilerine ‘ayân u beyân olur. Bu hâlin zuhûru kesâfet-i ‘unsurîleri letāfet-i nûrâniyyeye

tebdîl olduġu içindir.

Beyt:

د پرتوصكردوى پاك وجترد چومسيحا بفلك از چراغ نور خبور سيد رسد

“ ضاللهالارات وموالس ورن ” [“Allâh göklerin ve yerin nûrudur.” (Nûr, 24/35)] kavl-i

şerîfi306 üzere Hażret-i Allâh gökleri şems ve kamer nûru ile münevver eyledi. Ve yerleri

302 “İnsan, altın ve gümüş ma’deni gibidir.” 303 B: + “Vâsıl oldum.” 304 B: + “Mukaddesler cemî’isi benim sırrımda ser-gerdân.” 305 B: - “Ve rûh-i seyrânînin seyri âlem-i melekûttedir.” 306 B: + “Mażmûn-i şerîfi.”

123

enbiyâ ve evliyâ ve ‘ulemâ ve sulehâ nûru ile münevver eyledi. Ya‘nî Hażret-i ‘Azîz

buyururlar ki, bana olan eltāf u kerem ez kimseye olmuşdur.307 Asrımda olan rûh-i kuds

sāhibleri benim sırrımda sergerdân u h ayrân kalmışlardır. Nitekim Hak Sübhâne ve Teâlâ

buyurur: “ ”.Ve her bilgi sahibinin üstünde bir başka bilen vardır“] ” عليمعلموفوق كل ذي

(Yusuf, 12/76)] İmdî ‘âlim-i ilâhî308 olan kimse hakkında bu tevk īrinden lâyıkdır, diyenin “ لا

سـلونئيسي مهل وفعا يمل ع ” [“O, yaptığından sorumlu olmaz, onlar ise sorumlu

tutulacaklardır.” (Enbiyâ, 21/23)] sikkîni ile dilin keserler.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Bu ay u gün, bu yıldızlar, bu geceler, bu gündüzler

Bu yaz u kışlar u güzler benim emrimdedir yeksan

Leyl ü nehârın ve yaz ve kışın devri ile erzâk-ı mahlûkāt hâs ıl olur. Hażret-i Allâh

mahlûkātın rızkına Mikâil’i ta‘yîn buyurmuşdur. Kezâlik yeryüzünde bir kulunu Mîkâil

maz har-ı tam etmişdir.309 H ażret-i ‘Azîz’in bu ebyâtdan murâdı mukassem erzâkım demeye

işâretdir. Ya‘nî makām-ı kut biyyeti remzdir.310

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Çürümüş tenlere bir kez eğer dersem bi-iznî “kum!”

Başı açık, yalın ayak duralar cümlesi üryan

Ya‘nî enbiyâdan mu‘cizeten sâdır olan evliyâdan kerâmeten sâdır olur. Ehl-i

istidrâcdan311 istidrâcen sâdır olur. Hażret-i ‘Azîz buyurur ki, “Eğer izhâr-ı kerâmet murâd

eylesem Rabbim ihsân eder.” “ Allah Teâlâ’nın öyle.…“] ” البرهشيئ ىقسم عل بادا لوان اهللا ع

kulları vardır ki yemin etseler Allah onların yeminlerinin gereğini yapar….” (Buhârî, Eymân, 9;

307 B: + “Olmamışdır.” 308 B: + “Âlim-i sûfiyyûn bu tevkîre neden lâyıkdır.” 309 A, C: + “Kezâlik bir yüzünde bir kulunu Mîkâil mazhar-ı tam etmiştir.” 310 B: - “Ya’nî makām-ı kutbiyyeti remzdir.” 311 B: + “Evliyâdan kerâmet sâdır olan ehl-i istidrâcdan.”

124

Müslim, Cennet, 47 ; Tirmizî, Menâkıb, 54)] mażmûn-ı şerîfi üzere yâhud “312”لقنوا موتا كم الاله اال اهللا

mażmûn-ı şerîfi üzere mürde olan gönülleri telkîn-i tevhîd ile ihyâ ederim313 demeyi murâd

ederler.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Benin ‘ilm-i ledünnümde hezâran H ıżr olur âciz

Benim her bir tecellimden nice bin Musa’ları hayrân

Ya‘nî Hażret-i Hıżr-veş ‘ilm-i ledünde kâmil ve Hażret-i Mûsâ-veş tecellî-i Hakk’a

vâs ıl olan kimseler benim ‘ilminde âciz u hayrân olmuşlardır. Tecellînin zerre ve şemmesini

görmeyen bu esrâr-ı ilâhîdir. Nice idrâk edip “kün” harfini ne vechile anlasın. ‘İlm-i

ledünnînin fenni bilâ harf velâ savt okunur. Onunçün bu fende meşhurlar âciz u hayrândır.

Zîrâ bu; “ ى ماينكشف القلوب من انوار الغيوبجلالت ”314 dur. Ya‘nî benim kalbime z uhûr eden

envârın her birisi mütecellî oldukta Hażret-i Mûsâ-veş sultanlar hayrân ve seger-dân olurlar.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Cihan tılısmının bendi benim elimdedir şimdi[86a]

Benim bugün bu meydanda benimdir top ile çevgan

Hak Sübhâne ve Teâlâ rû-yi zemîni Hażret-i Mikâil’in mazharı tâmmı olan bir velî

kulundan hâlî etmez. Ol velîyi tasarruf-i kevniyyeye sebeb etmişdir. Bulutu yağmura ve

yağmuru arzda olan hayvânâtın zuhûruna315 sebeb ettiği gibi Hażret-i ‘Azîz bu beytle

Kut bu’l-aktâb olduġuna işâret buyurur. Bu mertebe lâ-teşbîh defterdâr mesâbesindedir. “ قال

محة الجلهم ومينع العذاب من قبلهم شوقال الرىف امىت رجاال حيفظ اهللا اهل الفساد م ويرتعليه السالم ان

اليهم من الناس ففراس عندهم جمانني ومافيهم من اجلنون شيئ اال الناس عنهم وتعجبو النهم ابدال ان ” [“Allâh

Teâlâ’nın fesâd ehlinden koruduğu bazı kulları vardır ki, onlar vasıtasıyla rahmet indirir.

312 “Ölülerinize “Lâ ilâhe illallâh”ı telkin ediniz.” 313 B: + “Demek olur ki, ma’lûm ola.” 314 “Tecellî, gayb nurlarından kalblere zâhir olan (görünen) şeydir.” 315 B: + “Ve yağmuru arzda olan hayvânâtın zuhûruna.”

125

Allâh’ın kendilerine olan muhabbetinden dolayı onlar vasıtasıyla İnsanlara Azabın gelmesini

engeller. İnsanlar onlardan kaçarlar. Onlar insanları severler. İnsanlara göre onlar delidir veya

onlarda delilik vardır. Halbuki onlar ‘abdâldır.” (Bu şekilde gelen çok değişik rivâyetler vardır: “Allâh

Teâlâ, yer yüzünü Hz. İbrahim misâli kırk kişiden ayrı bırakmaz. Onların vâsıtasıyla rahmet indirir. Düşmanları

üzerine muzaffer kılar. İçlerinden biri öldüğünde bir diğeri onun yerine geçer.” Aclûnî, I, 21 n.35)]

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Benim şâhı bu meydânın benim k utbu bu devrânın

Benim cânı bu cânânın benimle diridir her cân

H ażret-i ‘Azîz bu beytle bunu remz eder ki, asırlarında kutbu’l-irşâd olmuşlar

kut bu’l-efrâd dahî olmuşlar. Zîrâ kut bu’l-efrâd lâ teşbih defterdâra benzer ve kutbu’l-irşâd

sāhib-i mühre benzer. Ervâh-ı sâlikîni râh-ı vuslata delâlet eder ve ‘ilm-i ledünnînin envâı‘nı

tâlib-i Hakk’a ta‘lîm eder. ‘İlm-i zāhir envâ‘ olduġu gibi kezâlik ‘ilm-i bâtın dahî envâ‘dır.

Kālellâhu Teâlâ fi’l-hadîs-i Kudsî: ى اجعله ىف قلب عبدى وال يقف عليهمن سر ان علم الباطن هو سر

Muhakkak bâtın ‘ilmi, O benim sırrımdan bir sırdır, onu kulumun k“] احد من غريى albine

yerleştiririm. Yaratıklarımdan hiç biri buna vâkıf olmaz.” (Suyûtî, el-Câmi‘u’s-sağîr, II, 160, no:

5473)]

Ya‘nî ‘ilm-i bâtın bir sırdır ki, bilâ harf velâ savt kırâat olunur. قال حيىي بن معاذ الوىل

:Yahya bin Mu‘âz’dan rivâyet edildiğine göre o şöyle demiştir] رحيان اهللا ال يشمه اال الصديقون

“Velî Yeryüzünde, Allah’ın reyhan çiçeğidir. Onları sıddık zümresi koklayabilir.” (Geylânî,

Sırru’l-Esrâr, 39)]

Evliyâullâhın kelâmını tasdîk etmek sa‘âdetdir. Tekzîb etmek şekâvetdir.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Benim Mansûr’u dâr eden benim ağyârı yâr eden

Benim her vârı vâr eden benim her giden ü duran

126

Ya‘nî Hażret-i Mansûr’u berdâr eden ehl-i şer‘ idi. Ben dahî ehl-i şer‘im nefs-i

emmârem bana düşman olduġu hâlde ruhsat-ı şerî‘at ile ziyâfet şiddet-i tarîkat ile siyâset edip

nefs-i emmâre-i yâr ve onun nusretiyle mertebe-i kerâmete nâil olup emr-i Hak’la, “Var ol”

dediğim, var oldu “yok ol” dediğim yok oldu. H ażret-i Mansûr’un “Ene’l-Hak” iddiasından

murâdı mertebe-i kurbiyyete işâretdir. Zîrâ bir demiri âteşe ilkâ etsen zamân-ı galîlde ‘azîm

harâret kesb edib “Ene’n-nâr” diye da‘vâ eder. Husūs an da‘vâsını dahî isbât eder. Ammâ

hakîkatte nâr değil demirdir.316 Hakīkate muvâfık olmayan da‘vâdan fârı‘ olmak evlâdır.

‘Aşkın demini hazm etmek kemâldir.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Değilim oddan u sudan ya topraktan yâhud yelden317

Ben erken vâr idim varken henüz yok idi bu ezmân

Ya‘nî ‘anâsır-ı Erbaa ve mevâlid-i selâse halk olunmazdan evvel ‘âlem-i lâhût ve

‘âlem-i ceberrût ve ‘âlem-i melekût var idi. ‘âlem-i ervâhda rûhum mahlûk iken zemin ve

semâvât yok idi. Ya‘nî rûhâniyyetim cismâniyyetime gâlib olmakla ahkâm-ı tabî‘at bende

kalmamıştır.318 Nefs ise tabîatın mahkûmudur.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Zamansız bî-zamânım ben nişansız bî-nişânım ben

Dü-‘âlemde hümâyım ben benim her gösteren, gören

Ya‘nî erbâb-ı sülûke ‘âlem-i ġaybdan bir nûr mütecellî oldukda ona: الله عم عدلا تو

Allah ile birlikte başka bir“] الها اخر لا اله الا هو كل شيء هالك الا وجهه له الحكم واليه ترجعون

tanrıya tapıp yalvarma! O’ndan başka tanrı yoktur. O’nun zatından başka her şey helak

olacaktır. Hüküm O’nundur ve siz ancak O’na döndürüleceksiniz.” (Kasas, 28/88)] sırrının

hâli zuhûr eder. Ve bir ‘âlem açılır ki, ol ‘âlemde zaman ve mekân ve leyl ve nehâr i‘tibâr

olunmaz. Kişi kendi vücûdunu bile bulamaz bu mertebeye vâsıl olanın himmeti iki cihânda

316 B: - “Ammâ hakîkatte nâr değil demirdir.” 317 B: + “Dilden.” 318 B: - “olmakla ahkâm-ı tabîat bende kalmamıştır.”

127

dahî bâlâdır. Bu ‘âlemde gören nedir? Ve gösteren görüneni ne gösterir ve ne görür? Bu

mertebeye vâsıl olmayan bunu bilemez.319 Zîrâ “ يذق مل يعرفمن مل ”320 dir.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Görürsün s ūretâ Âdem, benim emrimdedir ‘âlem

Meleklerle felekler hep bana mahkûmdur ins ü cân

Hak Subhâne ve Teâlâ’nın bendeleri bendelikte sādık olmakla kerem-i Hakk’a lâyık

olurlar. Ya‘nî sıfat-ı beşeriyet kuldan zâil olup, “ختلقوا باخالق اهللا واتصفوا بصفات اهللا” [“Allah

Teâlâ’nın ahlâkı ile ahlâklanınız. Allâh’ın sıfatlarıyla sıfatlanın” (Suyûtî, el-Câmiu’s-sağîr s. 123)]

sırrına maz har olurlar. “ فةليجاعل في الارض خىن ا ” [“Ben yeryüzünde bir halîfe yaratacağım”

(Bakara, 2/30)] devletine nâil olurlar. “ ,Oğul, babasının sırrıdır.”321 (Aclûnî“] “ الولد سر ابيه

Keşfü’l-Hafâ, II, 338 n. 2911)] mıs dâkınca ibn-i Âdem olur. Hak Teâlâ hadîs-i kudsîsinde buyurur:

قرتدى يببه مازال ع صريالذى ي هرصببه و عمسالذى ي هعمس تكن هتببفاذا اح هاحب ىتوافل حبالن الى ويده ب

ذى ميشى اذى يبطش ىب وبرجله الال [“Kulum, kendisine farz kıldığım şeylerden daha sevimli bir

şeyle bana yaklaşmamıştır. Kulum bana devamlı nâfile ibadetleri ile yaklaşır, bunun

sonucunda ben onu severim. Bir kere onu sevdim mi, ben onun işiten kulağı, gören gözü,

tutan eli ve yürüyen ayağı olurum.” (Buhârî, Rikâk, 38 (VII, 190), Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 256)]

ya‘nî muhabbet rıżādan ‘ibârettir. Hażret-i Mevlâ râżı olduġu kulunun yüzünden kudretini

ıżhâr eder. Mazhar-ı kudret olanlara ins ü cin ve melek ve felek mahkûm olsalar ba‘îd olmaz.

Kāle Eşrefzâde kuddise sirruh:

Sanırlar Eşrefoğlu’yam ne Rûmî’yem ne İznikî322

Benim ol dâimü’l-bâkī göründüm s ūretâ insan.

319 B: - “Bu mertebeye vâsıl olmayan bunu bilemez.” 320 “Tatmayan bilmez.” 321 B: - الولد سر ابيه “Oğul, babasının sırrıdır.” 322 B: + “Sanırsın Eşrefoğluyum ya Rûmîyim ya iznîkî.”

128

Ya‘nî neş’e-i insân iki kısma münkasımdır. Biri cisimdir, biri rûh dur. Cisim ‘uns uru

fenâ bulur [87a] ve hâk olur. Ammâ rûhun neş’esi bekā üzeredir, fenâ bulmaz. Bu sebepden

H ażret-i ‘Azîz kuddise sirruh buyurur ki, “s ūret-i insânda göründüm.” Eğer sūret-i

hayvanda görüneydim “لامسا ودركوين ب” [“Biz: “Ey ateş! İbrahim’e karşı serin ve zararsız

ol” dedik.” (Enbiyâ, 21/69)] emrine muhâtab olurdum. Eyyühe’l-ihvân ve’l-yârân Hak Sübhâne

ve Teâlâ hadîs-i kudsîsinde buyurur ki: “ االنسان سرهى وانا سر ” [“İnsan benim sırrımdır. Ben

de insanın” (Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 36)] Hak Subhâne ve Teâlâ ile insân-ı kâmil beyninde bir sır

vardır ki, biz ol sırra mahrem olmadık. Yine Allâh Teâlâ buyurur: “ ن لقدسان يف احسا الانلقنخ

sa‘âdetine nâil olmadık.323 [Şüphesiz insanı en güzel bir sûrette yarattık” (Tin, 95/4)“] ”تقومي

Ammâ “ ثمافلنيفل ساس اهنددر ” [“Sonra da çevirdik aşağıların aşağısına attık.” (Tin, 95/5)]

berzahında halâs bulmadık ve dahî, “ Ancak imân edenler ve“] ” الذين امنوا وعملوا الصالحاتالا

Sâlih amel işleyenler müstesnâ” (Tin, 95/6)] bendi ile mütenebbih olmadık. “كمببر تالس”

[“Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” (Arâf, 7/172)] ‘âleminde olan ahde vefâ edemedik.

Kesâfet-i ‘unsuriyye ve kelimât-ı nefsâniyye ile şeb-i hayrette kaldık. “ لقدومين ادا بنمكر ”

[“Andolsun ki biz, insanoğlunu şan ve şeref sahibi kıldık.” (İsrâ, 17/70)] ikrâmında kus ūr

etdik. “ جاعل في الارض خليفةاني ” [“Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım” (Bakara, 2/30)]

devleti talebinde tekâsül etdik. Ancak Allâh’ı ve Rasûlünü severiz. “اليه املرء مع من احب”

[“Kişi sevdiği ile beraberdir” (Tirmizî, 37/Zuhd, 50 (IV, 514, h. no: 2386)] sa‘âdet-i sermedî ve

‘izzet-i ebediyyeye Yâ Rabb cümlemizi lâyık eyle!

Âmin sümme âmin. Temmet

323 B: + “Sa‘âdetine vâsıl olduk.”

129

II- ÂŞIK ÖMER’İN İKİ ŞİİRİNİN ŞERHİ

A- “GÜFTE-İ ÂŞIK ÖMER, ŞERH-İ SALÂHÎ EFENDİ”324

Sînemin bâğında bitmiş bir ağaçta iki dal325

Biri elma biri hurma biri sükker biri bal

Ol iki dal üzre biten iki ay ey müslüman

Biri yeşil biri kızıl biri sarı biri al

Ol iki ay dediğimiz iki kuştur ey nigâr

Biri hûrî biri tūtī biri kumru biri pâl

Ol iki kuşu tutıcak ideyim ki ben de bend

Birisine bak birisin gör birin alma birin al

Birinin ağzında mim var birinin gözlice hâ

Birinin ağzında cim var birinin dal ile zâl

Pes bu sırrı bilmeğe arif gerekdir ey Ömer

Biri zat-ı Mustafâ’dır biri Hayy-i Zülcelâl

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

I. Beyt:

Sînemin bâğında bitmiş bir ağaçta iki dal[13a]

Biri elma biri hurma biri sükker biri bal

324Gofte-i Âşık Ömer Şerh-i S alâhî Efendi. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: O.E No. 145, vr. 13b-16a (A), Sül. Ktp. Halet Efendi 730 vr. 57b-59b (B), İ.Belediye: O.E No. 58, vr. 88b-90a (C), Her sayfada 23 satır. Metin içindeki varak numaraları O.E No. 145 nüshasına âittir. Bu şerhler daha önce yayınlanmıştır. Bk. Saadettin Nüzhet Ergun, Âşık Ömer, Hayatı ve Şiirleri, Semih Lütfi Matb, (Basım yeri ve tarihi yok) 325 Ergun Sadettin Nüzhet, Aşık Ömer, Hayatı ve Şiirleri, s. 100

130

Bu beytte sîneden murâd kalbdir ki, zikr-i mahal irâde-i hâl kabîlindendir. Zîrâ sîne

kalbde mazharı olan lah m-i s anevberînin zarfıdır. Ve kalbde biten ağaçtan murâd veled-i kalbdir

ki, ‘ilm-i ledünnîden kinâyetdir. Ve iki dal ‘ilm-i ledünnîden tevellüd eyleyen sıfât-ı cemâl ve

celâlden ‘ibâretdir. Ve elma ve hurma ve sükker ve bal mukteżā-yı cemâl ve celâlden müsmire

olan şerî‘at ve tarîkat ve ma‘rifet ve hakīkate işaretdir ki, elma tarîkate ve hurma şerî‘ate ve

sükker hakīkate ve bal ma‘rifete işaretdir. Zîrâ hurma şerî‘at ‘ilminin semeresidir ki, kışrı ten

gıdasıdır. Ahkâm-ı şer‘iyye ‘ilm-i zāhire menût olduġu gibi. Ve elma tarîkat ‘ilminin semeresidir

ki, kışrından mâ-‘adâsı belki kışrı dahî eğerçi nefs-i zâkiye gıdasıdır. Ve lâkin derûnunda riyâ

çekirdeği mużmerdir. Tezkiye-i nefs a‘mâl-i sâlihaya mütevakkıf olduġu gibi. Ve bal ma‘rifet

‘ilminin semeresidir ki, ‘akl-ı me‘âd gıdasıdır. Eğerçi ânın kat‘an atılacak bir nesnesi yokdur.

Lâkin henüz ta‘ayyününden eseri bâkīdir. Tas fiye-i kalb mıskala-i zikr ü tilâvete muhtaç olduġu

gibi. Ve sükker hakīkat ‘ilminin semeresidir ki, rûh-i kudsî gıdasıdır.326 Kat‘an atılacak bir

nesnesi yoktur.327 Gayri suya ilkâ eylesen eriyerek mahv-i vücûd edip kendi ta‘ayyününden eser

kalmayıp tebdîl-i sıfat eyler. Kalbden nefy-i mâsivallah ihlâs ile hâsıl olduġu gibi. Ve veled-i

kalb şecereye teşbih Cenâb-ı Bârî’nin: “ شجرة طيبة اصلها الم تر كيف ضرب الله مثلا كلمة طيبة ك

Görmedin mi? Allah nasıl bir misal“] ” ثابت وفرعها في السماء تؤيت اكلها كل حني باذن ربها

verdi. Güzel bir söz, kökü (yerde) sabit, dalları gökte olan güzel bir ağaç gibidir. (O ağaç)

Rabbinin izniyle her zaman meyve verir.” (İbrahim, 14/24)] kelâm-ı mu‘cizâtından328 ma‘nen

iktibâsdır.329 Ve bu ma‘nâ erbâb-ı hakīkatin:

“Şecere-i tayyibeden murâd şarkıyye-i vücûbiyye ve garbiyye-i imkâniyye beyninde

mutevassit olub müdebbir-i heykel-i cism-i küllî olan insân-ı kâmildir.” kavillerini münâfî

değildir. Zîrâ sāhib-i kalb olmayan insân-ı kâmil olmak mutasavver değildir. Ve bunda kalbden

muradı ne idüği erbâbına ma‘lûmdur. Halkın anladığı savâb330 değildir.

II. Beyt:

Ol iki dal üzre biten iki ay ey müslüman

326 B: + “Rûh-i kudsîdir.” 327 B, C: + “Olmadığından.” 328 B: + “Mu’ciz nizâmından.” 329 B: + “İktizâsıdır.” 330 C: + “Gibi”

131

Biri yeşil biri kızıl biri sarı biri al

Ya‘nî ef‘âl-i şerî‘at ve tarîkatden ve ahvâl-i hakīkat ve ma‘rifetden hâsıl olan pertev-i

t āât ve ezkâr ve eşi‘a-i tevhîd ve efkâr ile envâr-ı sıfât-ı cemâl ve celâl mütelevvin olub

cemâlden yeşil ve sarı ve celâlden kızıl ve al levni pertev-endâz olmaktan ‘ibâretdir. Yâhud iki

aydan murâd Feyyâz-ı Mutlak’ın kalb-i insâna ifâza eylediği iki nûrundan ‘ibâretdir ki: “ لعجيو

[Sizin için ışığında yürüyeceğiniz bir nûr yaratsın…” (Hadîd, 57/28)…“] ” لكم نورا تمشون به

mâ-sadakınca ol nûrun biri ile insâna hidâyet ider. “ Allah dilediği…“] ” من يشاءهيهدي الله لنور

kimseyi nûruyla hidâyete iletir.” (en-Nûr, 24/35)] mefhûmunca dilediği kulunu ol nûr-i sânîye

irişmeğe hidâyet eder. Şeyh-i Ekber kuddise sırrühü’l-ezher hażretleri buyururlar ki:

“Kalb-i insanda [14a] iki ‘ayn vardır. Birine ‘ayn-ı basīret derler ki, ‘ilme’l-yakînden

kinâyetdir ve ikincisine ‘ayne’l-yak în derler ki, nûr-ı yakîne nâzırdır. Pes ‘ayn-ı bas îret ol nûr-ı

evvel ile nazar eder. Ve ‘ayne’l-yakîn ol sânî331 ile nazar eder. Vaktâ ki; nûr-i evvel, nûr-i sânîye

muttasıl olsa insan melekût-i arz ve semâvâtı görüb sırr-ı kadere vâkıf olur. Cenâb-ı Hakk’ın

buyurdukları332 nûreyn-i mezkûreynin [Nûr üstüne nûrdur…” (en-Nûr, 24/35)…“] ”نور على نور“

ittisāline işâretdir.”

Ve Hażret-i Mevlânâ kaddesenallâhu bi-sırrihi’l-a‘lâ Mesnevî-i Şerîf’inde:

Beyt:

333نور حق برنور حس راكب شود انكهى جان سوى حق راغب شود

بايد تابداند شاه راه اسب ىب راكب چه داند رسم راه شاه

334نور حق بر نور حس ايني بود معنئ نور على نور اين بود

331 B, C: + “Nûr-i sânî,” 332 B: + “Kavl-i şerîfleri,” 333 B: + İlk iki beyit. C: + Sadece tek beyit 334 Terceme-i S alâhî:

Nûr-i hisse nûr-i hak râkip olur Sivâ-yı Hakk’a sonra cân râgıb olur Sebebi râkib ne bilsin resm-i râh

132

Buyurdukları dahî bir veçhile bu ma‘nâyı mübeyyindir. Ya‘nî ef‘âl-i şerî‘at ve tarîkat

sebebiyle nûr-i Hâdî’ye ve ahvâl-i hakīkat ve ma‘rifet sebebiyle nûr-i Mehdî’ye erişilir ki; elvân-

ı mezkûreyi mukteżî olan sıfât-ı cemâl ve celâl mazhariyyetine isti‘dâd hâsıl olur, demekdir.

III. Beyt:

Ol iki ay dediğimiz iki kuştur ey nigâr

Biri hûrî biri tūtī biri kumru biri pâl

Bu beytde nûreyni kuşlara temsîl etmesi nûreyn-i mezkûreyn sebebiyle ma‘rifet-i nefs

ve ma‘rifet-i Hak vârid olduġundan kinâyetdir. Zîrâ kuş, kanadı ile ‘âlem-i nâsûtta tayerân

eylediği gibi insan dahî bâl-i himmeti ile ‘âlem-i melekûta ve ecniha-i ma‘ârif-i İlâhiyye ile

‘âlem-i ceberûta pervâz edip fezâ-yı lâhûtda cevelân eyler. Pes nûr-i evvel ile ma‘rifet-i

melekûtiyyeden kinâye olan hûrî-i ra‘nâ ve kumru-i hoş-nevâ murâd edip;

“Bugünkü cennet-i ‘irfâna dâhil olsalar uşşâk

Yarınki va‘dolan hûrî vü gılmânı neylerler”

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

mâ-sadakınca esfel-i tabîatten bâl-i himmet ile kalkıp evc-i melekûta vâsıl ve cennet-i

‘irfâna dâhil olup cem‘iyyet-i ebkâr ma‘ânî-i ma‘rifet-i nefs ile telezzüz hâsıldır, demek olur. Ve

nûr-i sânî ile hakīkat-i rûhiyye-i ceberûtiyyeden ‘ibâret olan tūtī-i bülend-âvâz ve kebûter-i bâlâ-

pervâz edip335 nihâl-i melekûtiyyeden pervâz ve âşiyân-ı kudse âgâz edip sohbet-i üns ile hem-

râz olmak mutasavverdir, demek olur.

IV. Beyt:

Ol iki kuşu tutıcak ideyim ki ben de bend

Şeh gerekdir tâ ki, bile şâh-ı râh Nûr-i hisde nûr-i hak eder zuhûr Ma’nâ-yı nûr alâ nûr iş bu nûr. (Tez metni, Şerh-i Kıt’a-i Hazret-i Ali)

[Allâh’ın hidâyet nûru, gözdeki duygu nûrunu aydınlatınca, can Hakk’a doğru yönelir. Binicisi olmayınca, at yol almayı ne bilir? Anayolu, hidâyet yolunu bulabilmek için pâdişâh gerektir. Ey Hak âşıkı sen Hakk’ın nûrunu aydınlattığı sağ duyuya yönel, o güzelim nûr gerçek duygunun dostudur.] Şefik Can, Mesnevî tercümesi, II. Cilt, s, 359 (2-1290-1293) 335 B, C: + “Murâd edib”

133

Birisine336 bak birisin gör birin alma birin al

Çünkü ol kuşlara elim irişe onları sayd edip canıma bend eyleyim. Ya‘nî çünkü ol

ma‘rifet-i nefs ile ma‘rifet-i Hakk’a isti‘dâd hâsıl ola. “337”العلم صيد والكتابة قيد fehvâsınca levha-

i derûnuna bir vechile kayd ideyim ki, bir türlü tezelzül-i ızt ırâba mahal kalmaya. Birine bak

birisin gör, dediği nefsine bak Hakk’ı gör. Birin alma birin al, dediği nefsi alma Hakk’ı al

demekdir. Ya‘nî; “همن عرف نفسه فقد عرف رب” [“Nefsini bilen Rabbini bilir.” (Aclûnî, Keşfu’l-hafâ,

II, 262, n. 2532)] mâ-sadakınca; “Nefsini bil Rabb’ine er, nefsini terk eyle [15a] ya‘nî Hak’ta ifnâ

eyle Hak ile dâim ol” demekdir. Nitekim Şeyh-i Ekber kuddise sirruhu Hażretleri bu ma‘nâyı

mübeyyin: “ رف اهللا مل يعرف نفسهمن عرف نفسه عرف اهللا ومن ع ”338 buyurmuştur. Pes ma‘lûm

oldu ki, nefsini bilmek Rabbisini bilmeği müntic olduġu gibi Allah’ı bilmek nefsini bilmemeği

mukteżî olur. Zîrâ hakīkat üzre bilmek irtifâ‘-ı isneyniyyeti mûcibdir. Yâhud çünkü ol sıfât-ı

cemâl ve celâli makām-ı kalbde cem‘ eylemeğe isti‘dâd hâsıl ola. Onları hırz-ı can edib sâideyn-

i canıma bâzû-bend eyleyim. “Ve birine bak birisin gör birisin alma birin al” dediği Celâl’e

bak, Cemâl’i gör; Cemâl’i al, Celâl’i makam-ı kalbde terkeyle demekdir. Ya‘nî, kemâlât-i

insâniyye sıfât-ı cemâl ve celâli makām-ı kalbde cem‘ etmekle hâsıldır. Ma‘ahâzâ makām-ı

nefsde mazhar-ı celâl olmak iktiżā eylemez, demek ister.

V. Beyt:

Birinin aġzında mim var birinin gözlice hâ

Birinin aġzında cim var birinin dâl ile zâl

“Birinin aġzında mim var” dediği sıfât-ı cemâldir ki, nûr-i mîm-i Muhammed

Salavâtullâhi aleyhi’l-ebed, yâhud nûr-ı mîm-i Mustafâ aleyhi’s-salavâti’l-evfâ ol sıfâtdan berk

urur. Ya‘nî envâr-ı sıfât-ı cemâliyye vücûd-i Muhammed339 aleyhi’s-salevâtü’s-sermedî’den

leme‘ân eylediğine işâretdir. “Ve birinin aġzında gözlice ha var” dediği sıfât-ı celâldir ki,

envâr-ı hây-ı hüviyyet ol sıfâtdan berk urur ki, hüviyyet-i sâriyye cemî‘-i mazhar-ı cemâl ve

celâl olan eşyanın küllîsini muhît olmaktan ‘ibâretdir. “Birinin aġzında cim var” dediği 336 C: + “Birine” 337 “İlim avlamak, kitâbet de onu bağlamaktır.” 338 “Nefsini bilen Allâh’ı bilir. Allâh’ı bilen nefsini bilmez.” 339 B, C: + “Vücûd-i Muhammedî,”

134

aġzında mim olanıdır ki, cîm Cemâl’e işâretdir. “Ve birinin aġzında dâl ile zâl var” dediği

aġzında ha olandır ki, dâl dehre ve zâl Zü’l-celâl’e işâretdir.

VI. Beyt:

Pes bu sırrı bilmeğe ârif gerektir ey Ömer

Biri zat-ı Mustafâ’dır biri Hayy-i Zülcelâl

Bu beyt ebyât-ı sâlifeyi müfessirdir ki; husūs an mazhar-ı cemâl-i tam olan Fahr-i

Kâinat aleyhi efżalü’s-salavât Efendimiz Hażretleri’dir. Ve umûmen Zü’l-celâli ve’l-ikram olan

Cenâb-ı Hudâvend-i bî-vezîr celle ani’ş-şebîh ve’n-nazīr hażretleridir.

Temmet.

C- “LÜĠÂZ-İ ÂŞIK ÖMER, ŞERH-İ SALÂHÎ EFENDİ “340

Gûşunu benden yana tut sözlerim femden çıkar341

Başına aklın yâr ise gönlünü kemden çıkar

Ârif-i billâh ğerektir bilmeğe dört cevheri

Üçünü kılsam beyan her birisi mimden çıkar

Dört kitâbı fehm idenler anda ma‘nâ buldular

Ol Hudâ’nın birliğine çok şükürler kıldılar

Ol maânî taksim edip dördü beyan kıldılar

Üçü belli şeydir ammâ birisi kimden çıkar

Pes gönül deryâ misâli çağlar akar bir yana

340Lügaz-i Âşık Ömer Şerh-i S alâhî Efendi; Araştırmamızda metnini verdiğimiz üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: İ.Belediye: O.E No. 145, vr. 26b-29b, Sül. Ktp. H M Efendi 3917 vr. 53b-55a, Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503 vr 38-43. Metin içindeki varak numaraları O.E No. 145 nüshasına âittir. 341 Ergun, Sadettin Nüzhet, Aşık Ömer, Hayatı ve Şiirleri, 323-324

135

Bu cevâbım işitenler kalır elbette tana

İki nokta üç hurûfun suâlin ettin bana

Biri yüz birisi otuz biri kırk mimden çıkar

Sende kâmil âşık isen bahr-i ‘aşka giregör

Âkılâne sözlerini ara yerden süregör

Der ki Ömer bu cevâbın ma‘nisini vire gör

Altı nokta beş huruf yüz evveli lâmdan çıkar

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

D- “ŞERH-İ SALÂHÎ EFENDİ”

I. Kıt’a:

Gûşunu benden yana tut sözlerim femden çıkar [26b]

Başına aklın yâr ise gönlünü kemden çıkar

Ârif-i billâh gerektir bilmeğe dört cevheri

Üçünü kılsam beyan her birisi mimden çıkar

Bunda dört cevherden murâd biri, cevher-i rûh-i A‘zamdır ki, hakīkat-i

Muhammediyye’den ‘ibâretdir. Ve ikincisi, cevher-i ‘akl-ı külldür. Ve üçüncüsü cevher-i nefs-i

külliyyedir. Dördüncüsü cevher-i cism-i küllîdir. “Üçünü kılsam beyan” dediği cevher-i akl-ı

küll ve cevher-i nefs-i külliyye ve cevher-i cism-i küllîdir. “Bu üçün her birisi mimden çıkar”

dediği mîm-i Muhammed aleyhi salavâtu’llâhi’l-ebed’e işâretdir ki, hakīkat-i

Muhammediyye’den kinâyetdir. Ya‘nî cemî‘-i eşyanın varlığı zikri sebkat eden cevherlerdendir.

Ve bu cevherlerin dahî menba‘ ve menşei hakīkat-i Muhammediyye’dir. Zîrâ devât-ı ‘ilm-i

zâtîden ma‘lûmâtı levh-i mahfûz-i tafsīle ya‘nî nefs-i külliyyeye çıkarmağa hakīkat-i

Muhammediyye vâsıta olmuşdur. Ol ecilden hakīkat-i Muhammediyye’ye kalem-i a‘lâ ıtlak

olundu. Zîrâ hudûsa kıdemin ta‘allûkuna vâsıta ve vücûd ile ‘adem beyninde râbıtadır. “ القلمن و

“ ‘buna delîl-i kâtı [Nûn, Kaleme ve yazdıklarına andolsun.” (Nûn, 68/1)“] ”وما يسطرون ل ما او

خلق اهللا روحى واول ماخلق اهللا القلم واول ماخلق اهللا العقل فقال له اقبل فاقبل مث قال له ادبر فادبر مث قال

136

Allâh, ilk“] “ وعزتى وجالىل ماخلقت خلقا اكرم على منك بك اخذ وبك اعطى وبك اثيب وبك اعاقب

önce benim rûhumu yarattı ve ilk önce kalemi yarattı ve ilk önce aklı yarattı. Ona gel, dedi,

geldi. Sonra ona, git, dedi; gitti. Sonra “İzzetime ve Celâlime yemîn olsun ki, bana senden daha

kıymetli olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle alıp seninle vereyim, seninle sevap verip seninle

cezalandırayım.” dedi.” (Ebû Dâvûd, 34/Sünnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV,

398, h.no:2155), Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, I, 263, n. 823-824, Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21)] [27a] Hadîs-i şerîfi

burhân-ı kâfidir. “…وحير فيه من تفخنو هتيوفاذا س ” [“Ben, onun yaratılışını tamamladığım

ve ona rûhumdan üflediğim zaman” (Hicr, 15/29)] âyet-i kerîmesinde muhakkikînin tahkīk ve

tedkîkleri üzere rûh-ı izafîden murâd hakīkat-i Muhâmmediyye’dir. Ol ecilden ebu’l-ervâh

derler. Zîrâ “ ,Allâh’ın ilk yarattığı şey benim rûhumdur.” (Ebû Dâvûd“ ] ” روحىاول ما خلق اهللا

34/Sünnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155)] müeddâsınca hakīkat-i

Muhammediyye bâkûre-i şecere-i vücûd olduġundan Cenâb-ı Bârî iżāfet-i teşrîfiyye ile nefsine

iżāfe edip “ dedi. Pes bundan ma‘lûm oldu ki, zikri sebkat eden cevâhir-i selâse 342” من روحى

hakīkat-i Muhammediyye aleyhi ekmelü’t-tahiyyâti’s-sermediyye’den ‘âlem-i şühûda çıkar.

Salâhî:

Yemminde olmayan imkâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Deminden dûr olan insâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Senin feyżinden ayrı olsa farzâ cevher-i eşyâ

Nebât ü ma‘den ü hayvâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Senin feyżinle ser-tâ-ser vücûde geldi her ‘âlem

Yem-i Feyżin senin pâyâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Nuût-i sırr-i zâtın çünkü gelmez kayd-ı ta‘rîfe

Hakīkatce leb-i ‘irfâne çıkmaz yâ Resûlallâh

342 “Benim rûhumdan”

137

Senin zâtın muallâdır sığışmaz hadd-i imkâne

Kuyûd-i kevn ile ezmâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Ta‘ayyün cilvesin eyler ise ıtlâk mezāhirden

Kemâlin hasr ile noksâne çıkmaz yâ Resûlallâh

Salâhî bâl-i himmetle ne denlu çıksa ıtlâka

Kemâl-i rütbe-i îkane çıkmaz yâ Resûlallâh

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

* * *

Senin zâtın çü ervâha pederdir yâ Resûlallâh

Şühûda çıkmağa imkâna derdir yâ Resûlallâh

O derden girdi erbâb-ı hakīkat meclis-i vasla

O bâbı bulmayanlar derbederdir yâ Resûlallâh

Devât-ı ‘ilme zâtın bir kalemdir levh-i mahfûza

Vücûdun nüsha-i sırr-ı kaderdir yâ Resûlallâh

Safâ-yı sırr-ı zâtından ‘ibârettir senin zâtın

O safvetle gönüller bî-kederdir yâ Resûlallâh

Yem-i hayret-fezâdır sırr-ı zâtı akl-i derrâkin

Anı idrâkte kârı sederdir Yâ Resûlallâh

Cebîninden ziyâ-bahşende olan lü’lüü ervâh

Değil dürr-i adn-ı rahşende dürrdür yâ Resûlallâh

O derden her kişi bir cevher-i safvet-nümâdır lîk

Salâhî’nin dili seng ü mederdir yâ Resûlallâh

138

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

II. Kıt’a:

Dört kitâbı fehm idenler anda ma‘nâ buldular

Ol Hüdâ’nın birliğine çok şükürler kıldılar

Ol maânî taksim edip dördü beyân kıldılar

Üçü belli şeydir ammâ birisi kimden çıkar

Ya‘nî dört kitabın ma‘nâsını fehm idenler eserden müessire istidlâl kabîlince ol cevâhir-

i erbaa Cenâb-ı Hakk’ın vahdâniyyetine dâll olmağla Hüdâ birliğin bilip bu bilmek ni‘metine

çok şükürler kıldılar. Zîrâ “ ا ليعبدونوما خلقت الجن والانس ال ” [“İnsanları ve cinleri ancak bana

ibadet etsinler diye yarattım.” (Zâriat, 51/56)] “ mukteżāsınca hilkat-i ins 343” ليعرفوىن و ليوحدوىن

ü cinden murâd ancak Cenâb-ı Hakk’ı bilip hakīkat-i tevhîd ile birlemekdir. “Ve ol ma‘nâ-yı

mefhûmu ya‘nî Cenâb-ı Hakk’ın vahdâniyetine dâll olan ma‘nâyı dörde taksîm eylediler” dediği

yine zikri sebkat eden cevâhir-i erbaadır. Zîrâ mecmû‘-i ‘âlem-i kevn ü fesâd bu dört cevherden

mürekkebdir ki, ‘avâlim-i hejdeh [28a] hezârın vücûdu cevâhir-i mezkûreye mütevakkıfdır.

“Üçü belli şeydir” dediği cism-i küllî ve nefs-i külliye ve akl-ı küllün mahreci bellidir ki,

hakīkat-i Muhammediyye aleyhissalâtu ve’s-selâm’dır. Zikri sebkat eylediği vech üzere.

“Ammâ birisi kimden çıkar” dediğinden murâd Rûhu hayri’l-beriyye ya‘nî hakīkat-i

Muhammediyye aleyhi ezkâ’t-tahiyyâti’l-ebediyye’dir. “Kimden çıkar” dediği istifhamdır.

Ya‘nî cevâhir-i selâsenin menba‘ı onlar olıcak onların menşei kimdir diye suâl eylemiş. Pes

Hakīkat-i Muhammediyye aleyhi efżalü’s-salavâti’s-samediyye’nin menşei Zât-ı Bârî olduġu “ انا

ن مىنمنوؤالمالله و من” [“Ben Allah’danım, mü’minler de bendendir.” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, I, 237,

Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 22)] Hadîs-i şerîfinin mażmûn-ı hakīkat-makrûnu delîl-i kâfidir. “Ve kimden

çıkar” ta‘bîri istiâre kabîlindendir. Zarf mazruf mülâhazası ile iktiżā eylemez. Belki bundan bir

ma‘nâ hâsıl olur ki, Hażret-i Hak Celle ve A‘lâ’nın vücûdundan ya‘nî varlığından Hakīkat-i

Muhammediyye aleyhi eşrefi’t-tahiyye ve onlardan hakâyık-ı beriyye zuhûra gelir demek olur

ki, bu semt ile hakīkat-i tevhîde yol bulunur.

III. Kıt’a:

343 “Tanımaları ve birlemeleri için”

139

Pes gönül deryâ misâli çağlar akar her yana

Bu cevâbım işitenler kalır elbette tâna

İki nokta üç hurûf suâlin ettin bana

Biri yüz biri otuz biri kırk mimden çıkar

Ya‘nî kalem lâfzının muammâ-gûne lügâzını ki, “iki nokta üç hurûf ol dört kitab

andan çıkar” mısra’ıdır. Bir kimse andan suâl eylemiş ol dahî remzile cevâb olmak üzre ol üç

harfin biri yüzdür. Yâ‘ni yüz adedinin medlûlü olan kafdır ve biri otuzdur ya‘nî otuz adedinin

medlûlü olan lamdır ve biri kırktır ya‘nî kırk adedinin medlûlü olan mimdir. Pes kaf, lam, mim

mürekkeb olıcak kalem olduġu zāhirdir.

IV. Kıt’a:

Sen de kâmil âşık isen bahr-i ‘aşka giregör

Âkılâne sözlerini ara yerden süregör

Der ki Ömer bu cevâbın ma‘nîsini vire gör

Altı nokta beş hurûf yüz evveli lâmdan çıkar

Ya‘nî remz-i müşkili ondan müşkil işâret ile remz edip der ki, “biri yüzdür biri otuz

biri kırk mimden çıkar” dediğimin şerhi Altı nokta beş hurûfdur ki, evveli yüzdür ki, anda iki

sıfır vardır. Altı noktanın ikisi oldur. Ve ikinci harfi otuzdur ki, ânın rakamında dahî bir nokta-i

sıfır vardır. Üçüncü noktası oldur. Ve üçüncü harf kırkdır ki, anda dahî bir nokta-i sıfır vardır.

Dördüncü noktası oldur. Ve beşinci ve altıncı noktaları “kaf”da olan noktalardır ki, mecmû‘u altı

nokta olur. Ve beş harf olması ta‘miye yollu maksûdunu gizlemek için taġlît kabîlinden dörtten

hâsıl olan “dâl” ve elliden hâsıl olan [29a] “nûn”dur. Bu takdirce mısrâ‘-ı âhir, “altı nokta beş

hurûf yüz evveli lâmdan çıkar” demek olur. “Ya‘nî evvel-i kafın adedi olan yüz olunca vasat

ve âhirini lamdan çıkar ya‘nî lâm lâfzının evveli kaf olıcak ondan kalem lügâzı istihrâc olunur”

demekdir. Pes Nâzımın mukaddime-i ġazelde olan rümûzâtı sâile tevbîh ve tenbîh-gûne cevâbdır

ki, sen bana kalem lâfzının lügâzını istifhâm vechî ile “iki nokta üç harf ol dört kitab andan

çıkar nedir?” diye suâl eyledin. Ben sana kalem ve dört kitab mukâbili kalem-i a‘lâdan ve

cevâhir-i erba‘adan haber vereyim ki, bu ‘âleme gelmeden murâd ânı bilmekdir. Yoksa yalnız

kalem lûğazını bilmede ne fazîlet vardır. Eğer gerçek kâmil âşık isen ‘aşk deryâsına dal ve kendi

aklın ile cem‘ eylediğin kîl ü kâlini terk edip bir mürşid-i kâmile var ki, ol cevâhir-i erbaanın ve

kalem-i a‘lânın hakīkatini bildire. Tâ ki, Hakk’ı bilip bu ‘âleme ne için geldiğini anlayasın.

Halbuki ‘ilm-i kelâm ve hikmette müdevven olan kütübden cevâhir ve a‘râz bahsi ile hakīkat-i

140

ma‘rifetullâh’a rehyâb olmak ba‘îdü’l-ihtimâldir. Zîrâ “ عرف نفسه فقد عرف ربهمن ” [“Nefsini

bilen Rabbini bilir.” (Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, II, 262, n.2532)] mukteżāsınca344 kişi Rabbisini bilmek

nefsini bilmeğe tevakkuf eder. Ve nefsini bilmek mürşid-i kâmili bulup dâmen-i irâdetine

teşebbüs kıldıkdan sonra telkin ve terbiyesi üzre râh-ı Hak’da sülûke muhtacdır. Hakīkat-i hâl kîl

ü kâlden ahz olunmak emr-i muhâldir. “345”هو اهللا املوفق واملرشد Kaldı ki, ‘ilm-i hikmetde cevâhir-

i hams akl ve nefs ve heyûlâ ve sūret ve cisimden ‘ibâret olup beş addolunduğu Nâzımın

kelâmını muhill olmaz. Zîrâ erbâb-ı hakīkat rûha aklın fevkinde mertebe ta‘yinleri i‘tibârı ile ol

dahî bir rütbe olur. Ve heyûlâ ve sūretin vücûdu cevher-i ferd olan rûh ve akl ve nefs gibi

mücerred tasavvur olunmayıp belki heyûlâ ve sūret ancak cism ile tasavvur olunduġundan üçünü

bir cevher i‘tibârı ile cevâhiri dört mertebe i‘tibâr etmiş. Bu i‘tibâr ile onların i‘tibarlarını

bilmemek iktiżā eylemez. Bu muhtasar ânın mahall-i tafsīli olmadığından bu kadar ile iktifâ

olundu.

Çün cevâhir ser-te-ser ‘aşk ile ol mimden çıkar

Cevher-i Şerh-i Salâhî dahî ol yemmden çıkar

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Temmet

III- “İSMAİL HAKKI BURSEVÎ’NİN NUTK-İ ŞERÎFİ’NİN ŞERHİ”

A- GAZEL-İ İSMAİL HAKKÎ, MANZUM TERCÜME-İ SALÂHÎ 346

Kat re-i hûn-ı ciger deryâ-yı şîr olmak nedir?

344 B: + “Mıs dâkınca” 345 “Allâh (Muvaffık) muvaffakiyet veren ve (Mürşid) irşâd edendir.” 346 Gazel-i İsmail Hakkı Bursevî, Bursevî’nin Divân’ında bulamadığımız bu şiirini Bursevî’nin birçok eserine mürâcaât ederek araştırdık. Şu ana kadar baktığımız kaynaklarda rastlayamadık.

141

Āb-ı okyânûsdan katre kesir olmak nedir?

Bir serîr-i zer zer üzre bulurken mikneti Şol Süleyman mûr-ı nâçize esir olmak nedir?

Âdem-i mânâ gıdâ-yı kâinat olmuş iken Sa‘ve-i bî-havs ala mânend-i şîr olmak nedir?

“Küntü Kenz”in mahzeninden bulmuş iken bunca mal Sâil-i dergâh olub her dem fakir olmak nedir?

Çâr tab‘-ı âdemîden âb u hâk oldı murâd Yâ müsennâ yâ müselles bemm ü zîr olmak nedir?

Nokta vü şeş kâbeteyn içre mukabil kıldı bak Bir ża‘îf altı kavîye geşt-gîr olmak nedir?

Halk bilmez Hakkıyâ bin bir suâle bir cevâb Şol elifbâda ‘Acebdir nokta bir olmak nedir?

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

İsmail Hakkı Bursevî’nin binbir suâle bir cevap nutk-ı şerîfini Salâhaddin Uşşâkī

kuddise sirruh şerh buyurmuştur. 347

Katre-i dil Hakk’a irse bahr-ı şîr olur hemân Hem o katre bahr-ı ‘âlemden kesir olur hemân

Rûh-i Kudsî ‘âlem-i ıtlâk’da sultān iken Kayd-ı bend-i hırs-ı nefsiyle esîr olur hemân

Âdem-i mânâ ile kâim iken bu kâinât Nefs-i emmâre ona mânend-i şîr olur hemân

Bunca esrâr ahz iderken kenz-i mahfîden yine Sâil-i dergâh olub herdem fakîr olur hemân

Âb u hâk ‘ılm u tevâzu‘dur tabîat içre pes Nâr u bâde ülfetiyle bemm ü zîr olur hemân

Yek şeşe oldu mukâbil ka‘beteyn içre velî Bir latīf altı kesîfe keşt-gîr olur hemân

Bin suâle nokta-i bâ’dır Salâhî bir cevâb

347 Gazel-i İsmail Hakkı Bursevî Şerh-i Salâhî. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Atıf Efendi Ktp, 2122, 13vr (A), Sül. Ktp. Uşşakiye tek. 108, 104b-111a vr (B), Sül. Ktp. Uşşakiye tek. 300, 82b-91b vr (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Atıf Efendi Ktp, 2122 nüshasına âittir.

142

Çün muhîtin merkezinde nokta bir olur hemân.

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

B- ŞERH-İ SALÂHÎ

I. Beyt

Bursevî:

Katre-i hûn-ı ciger deryâ-yı şir olmak nedir?[2a]

Âb-ı okyânûsdan katre kesir olmak nedir?

Salâhî:

Katre-i dil Hakk’a irse bahr-ı şîr olur hemân

Hem o katre bahr-ı ‘âlemden kesir olur hemân

“Kat re-i hûn-ı ciğer” süveydâ-yı kalbden kinâyetdir ki, mustalâhât -ı sûfiyyede ona

“hacerü’l-büht” tesmiye olunmuş ki, mah alli bahr-i zulmâtdır. Derûn-i k albde bir nokta-i

zâibedir. Mahall-i ru’yet olan insan ‘ayn ya‘nî merdûmün çeşm gibi ki, makām-ı müşâhede

oldur ve kalb üzerinde rân ya‘nî hicâb olsa ol hacer-i bühtün vücûdu zāhir olmaz. Ve insanda

olan ervâhın ve kuvâ ve havâssın cemî‘i ol nokta müşâhedesine müterakkıbdır. Eğer kalb

murâkabe vü zikr ü tilâvet ile musaykal olursa ol nokta zāhir olur ve zāhir olduġu vakitde

Hażret-i Zât-ı Hak’dan gayrı bir nesne ona mukâbil olmaz. Ve ol hacerden bir nûr tecellî

zevâyâ-yı cisme münteşir olmağla akl vesâir havâs ve kuvâ mebhût olur. Ol ecilden ona

hacerü’l-büht tesmiye olundu. Pes Allâh u Azîmü’ş-şân ol ‘abdin ibkâsını murâd eylediği

vakitde ol nokta ile kalbin beyninde hâil olacak bir sahâbe irsâl eder ve ol noktaya mün‘akis

olub ervâh u cevârih ifâkat bulur. Pes ‘abd ol sahâbenin verâsında müşâhid olduġu hâlde bâkī

kalır. Bek ā resminden ötürü ve tecellî dâimâ bâkī kalıb ebedî ol hicrden zâil olmaz. Ol ecilden

denilmiş ki, “ احنجب عنهان اهللا ماجتلى لشئ قط مث ”348 “Ve deryâ-yı şîr olmak” bahr-ı

ma‘rifetullâh’da mahv u müstaġrak ve müstehlek olmakdan kinâyetdir. Zîrâ şîr ‘ilim ile ta‘bîr

olunur. فريى واعطيت فضله عمر ا خرج الرى من اظ حىتحا من اللنب فشربتداوتيت قعليه السالم لقوله

348 [Allâh bir şeye tecellî ettikten sonra tecellîsini çekmiş değildir.]

143

فقال صل اهللا عليه وسلم اولته بالعلمفقيل مااولته يارسول اهللا [“Bana bir kadeh leben verildi. Ben ol

k adar nûş eyledim ki, rey yani kanmak tırnaklarımdan hurûç eyledi. Ve fazlasını ömre

verdim.” Demişler ki; “Lebeni ne ile te’vîl buyurdunuz?” Buyurmuşlar ki; “İlm ile te’vîl

eyledim.” (Buhârî, Ta‘bir, 34)]

Bu takdirce bah r-ı ma‘rifetullâh’da müstehlek olan kat re bahr-i muhît -i ‘âlemden

ekser olduġu mahall-i iştibâh değildir. Zîrâ bahr-ı ‘âlem-i mütenâhî349 ve bahr-ı mârifetullâh

gayr-ı mütenâhîdir. Beyt:

Oldu çün bah r-ı hakīkatde vücûdum nâbud

Sūretâ katre iken ma‘nîde ummân oldum

[Feilâtün(fâilâtün)/feilâtün/feilâtün/feilün(fa‘lün)]

II. Beyt

Bursevî:

Bir serîr-i zer zer üzre bulurken mikneti

Şol Süleyman mûr-i nâçize esir olmak nedir?

Salâhî:

Rûh-i Kudsî ‘âlem-i ıtlâk’da sultān iken

Kayd-ı bend-i hırs-ı nefsiyle esîr olur hemân

Serîr, taht ma‘nâsına ve kâh olur ki, mülkden ve ni‘metden dahî serîr [3a] ile ta‘bîr

ederler ve zer ve ra’nın tahfîfiyle ve teşdîdiyle fârisîde altın ma‘nâsınadır. Bu takdîrce zerr-i zer

zerrândır. Zer ma‘nâsına olur ki, kemâl-i zînet ile vasıfdan kinâye olur ve miknet, kudret ve

kuvvet ma‘nâsınadır. Ve Süleymân Sultān’dan kinâyetdir. Ve mûr kemâl-i hırsla mevsûf

olmağın mûr ile harîs-i nefs murâd olunur. Nitekim bu mażmûn Mesnevî-i Şerîf’de vâkı‘

olmuşdur.

Beyt:

350 اين عجبكه هم امري وهم اسري اال خانه كريلوىى دال ش

349 B: + “Zîrâ âb-ı hor âlem-i mütenâhî.” 350 [Sen “lâ” (ya’ni bende fânî) oldun. Artık “illâ” makāmında karar et. Ya’ni benimle bâkî ol. Şaşılacak şu ki, sen

144

III. Beyt

Bursevî:

‘Âdem-i ma‘nâ gıdâ-yı kâinat olmuş iken

Sa‘ve-i bî-havsala mânend-i şîr olmak nedir?

Salâhî:

‘Âdem-i ma‘nâ ile kâim iken bu kâinât

Nefs-i emmâre ona mânend-i şîr olur hemân

“Âdem-i ma‘nâ”dan murâd şol insân-ı kâmildir ki, ona “k ut b-i ‘âlem” ve “kutbu’l-

aktâb” ve “gavs-ı a‘zâm” dahî derler. Şol bir zâtdan ‘ibâretdir ki, Allâh Teâlâ’nın ‘âlemde351

mevdı‘ nazarı ol bir zâtdır ki, müekkel erzâk-ı ma‘neviyye olan İsrafil aleyhisselâm’ın kalbi

üzerinedir. Likavlihi Teâlâ: “ونظرني امقي مرى فاذا هفيه اخ فخن ثم” [“…Sonra ona bir daha

üflenmiştir. Bu defa da hep onlar kalkmışlar bakıyorlardır.” (Zümer, 39/68)] Tafsīli Hażret-i

Mevlânâ kaddesenallâhu bi-sırrahu’l‘alâ’nın “Yaftem” ġazelinin şerhinde müstevfâ zikr

olunmuşdur. Hażret-i Mikâil müekkel erzâk-ı s ūriyye olduġu gibi ol ecilden “gıdâ-yı kâinât

olmuş” diye buyururdu.

Ve gıda bir şeyin kıyâm ve devâmına sebeb olan şeye derler. Zîrâ onlar semâvâtın

derinleridir. Likavlihi Teâlâ: “اهنورد تمر عيات بغموالس فعالذي ر” [“Allah O'dur ki, gökleri

direksiz yükseltti, onu görüyorsunuz…” (Rad, 13/2)] “ فااالشارة اىل انه رفعها بعمد لكن التروا وهو

لبهروح والعامل وق ”352

Likavlihî Aleyhisselâm: “ ه االرض من يقول اهللاجالتقوم الساعة على و ” [“Yeryüzünde Allah

Allah denildikçe kıyamet kopmayacaktır” (Müslim, l/İmân, 234 (I, 131); Tirmizî, 34/Fiten, 35 (IV, 426-

27, h. no: 2207)] “s a‘ve”, serçeye benzer bir küçük kuşun ismidir. Ondan nefs-i h arîs murâd

olunur. “Havsala” kuş kursağı ma‘nâsına “mânend-i şîr” sîn-i mühmele ile seyr-i gıda

karînesiyle duyar gibi demek olur ki, hakīkatte duymaz demek olur ki353, ‘adem-i kanâ‘atden

hem esîr, hem de emîrsin.] Şefik Can, Mesnevî tercümesi, IV. Cilt, s, 593 (4-2948) 351 B, C: - “âlemde” 352 “Göklerin direkle yükseldiğine işârettir. Fakat o görünmez. O ruh, âlem ve onun merkezidir.” 353 B, C: - “hakîkatte duymaz demek olur ki”

145

kinâyetdir. Ve şîn-i mu‘ceme ile mânend-i şîr arslan gibi demek olur ki, sa‘ve ile münâsebet-i

ma‘neviyyesi ya‘nî sa‘ve hükmünde olan “nefs-i emmâre” muhâlefetde ve ‘adem-i itāâtde

mânend-i şîr olur. Likavlihî Teâlâ: “ Ben yine de nefsimi“] ” ابرئ نفسي ان النفس لامارة بالسوءوما

temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis şiddetle kötülüğü emreder…” (Yusuf, 12/53)]

Beyt:

اشترموربپر كويش بكومي كرى بارش بكويد طائرم

Yâhud sa‘ve-i bî-havsaladan murad354 gıda karînesiyle haberde vârid olan ervâh-ı

mü’minîn cennette havâsıl-ı tuyûr sebzde olduġunu muş‘ir ola. [4a] Pes tuyûr sebzden murâd

esmâ-i ilâhiyedir ki, ervâhın zevâtıdır. Zîrâ ruh zât ile kâim olduġu gibi zât dahî ruh ile kâimdir

ki, birbirinin devâm ve bekāsını mûcib olmakla gıda menzilesindedir. Nitekim Mevlânâ

kaddesenellâhu bi-sırrıhi’l-‘alâ hażretlerinin “Yaftem dânî ki, çist” kasīdelerinde bu mazmun

vakı‘ olmuşdur.

Beyt:

يب شكم بسيار خوارى يافتم دير طرفه تر

355ىب سروروى ودباىن يافتم داىن كه چيست

Pes ıs t ılâh-ı kavimde gıdâ-yı vücûd ‘ayân-ı sâbitedir. Zîrâ âsâr-ı vücûd ‘ayân-ı sâbite ile

müte‘ayyen olur ve ‘ayân-ı sâbite âsâr-ı esmâ-i ilâhiyyeyi izhâr edip bi’l-fiil ahkâm-ı esmâyı

ibkâ eyler. Zîrâ esmânın devam ve bekāsına sebeb mezāhir-i kevniyyedir. Nitekim ol kasīde-i

şerîfelerinde olan şerhimizde müstevfâ zikr olunmuştur. Hüseyin Meybedî rahmetullah

mukaddime-i divan-ı Hażret-i Ali kerremallahu vecheh ve radıyallâh anh’da fâtiha-i hâmisede

der ki:

“Cesedimiz ruh olmak mümkün değildir. Çün beden-i ‘unsurîden cüdâ ola. Ânın için

‘âlem-i berzahda cesed misâli ebedî olur ki, ona beden-i mükteseb derler.

354 B, C: - “murâd” 355 “Bî-şikem çok yiyici tarafa ter buldum ânı. Bî-sırr u hem bî-dehân buldum bilir misin nedir?”

146

Onların gerisinde ise, yeniden dirilecekleri güne kadar…“] ”ومن ورائهم برزخ الى يوم يبعثون“

(süren) bir berzah vardır.” (Mü’minûn, 23/100)] “ ب احكام از يونس بن يو ابو جعفر طوسى در ذ

فتم در حواصل گما يقول الناس ىف ارواح املؤمنني عنه بودم فرمود پيش امام حسني رضى اهللا: نقل كندطبيان

املؤمن اكرم على اهللا من ان جيعل روحه من حوصلة ! سبحان اهللا:در قنديل زيرعرش فرمود باشند مرغان سبز

البه ىف الدنيا فيئاكلون ويشربون فاذا قدم روحه ىف قالب كق اهللا تعاىل صريهيا يونس املؤمن اذا قبض طائر احضر

356” انتهى.عليه القادم عرفه بتلك الصورة كانت ىف الدنيا

Ya‘nî haber-i meşhurîn zāhirine haml olunmaz isti‘ârât kabilinden müvelleddir. ‘Alâka-

i şibh tâirîn-i ulvî olmasıdır. Ya‘nî hakīkat-i esmâ-ı ilâhiyye ile kâim ve dâimdir. Esmâ-ı ilâhiyye

mezāhir ile kâim olduġu gibi bu takdirce min vech birbirinin gıdası olur. Ol ecilden mahall-i

gıdâ olan havsalada olduġuna îmâ ve işâret olunmuşdur.

IV. Beyt

Bursevî:

Küntü Kenz”in mahzeninden olmuş iken bunca mal

Sâil-i dergâh olub her dem fakir olmak nedir?

Salâhî:

Bunca esrâr ahz iderken kenz-i mahfîden yine

Sâil-i dergâh olub herdem fakîr olur hemân

“Küntü kenzin mahzinden” ahz olunan maldan murad cevâhir-i esrâr-ı ma‘rifetullahdır.

[5a] Kemâ verade fi’l-hadîsi’l-kudsî: “فرلاع لقالخ لقتفخ فران اع تببفاح فياخزا مكن تكن”

[“Ben gizli bir hazine idim, bilinmeye muhabbet ettim; bilineyim diye mahlûkātı yarattım”

356 “Ebû Câfer Tûsî, “Tehzîb-i Ahkâm” isimli eserinde Yunus b. Tıbbıyyûn’dan nakleder ki, İmâm Hüseyin’in huzûrunda idim. Buyurdu ki, “İnsanlar, müminlerin ruhları hakkında ne diyor?” Dedim ki, “Müminlerin ruhları arşın altındaki yeşil kuşların kursaklarındadır.” Subhânallâh mü’minlerin rûhunun Allâh katında olması yeşil kuşların kursağında olmasından daha değerlidir. Mü’min Allâh onun rûhunu kabzettiği zaman onun rûhunu dünyadaki bedeni gibi bir beden içine koyar. O bedenle yer, içer. Kendisine birisi yaklaştığında dünyadaki vücut yapısından dolayı onu tanır.”

147

(Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 132, No: 2016)] Ve bunca mal ahz etmiş iken kanâ‘at etmeyip herdem dergâh-

ı Hak’da sâil-i fakîr olması “ Ve her bilgi sahibinin üstünde bir…“] ” عليمعلموفوق كل ذي

başka bilen vardır.” (Yusuf, 12/76)] mefhûm-ı mu‘ciz-i melzûmunca ma‘rifetullâhı lâ yetenâhî

olup “اين علمزد بقل رو” [“…Rabbim! benim ilmimi artır, de.” (Tâhâ, 20/114)] emrince dergâh-

ı Allâm’da her vakit ve hengâmda arz-ı ihtiyâc ve iftikâr ile suâl ve iftihar eyler, demek olur ki,

diye iftihar bu [Fakirlik benim iftiharımdır.” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 87, no: 1835)“] ”الفقر فخرى“

ma‘nâyâ nâzırdır. Nitekim Hażret-i Mısrî kuddise sırruhu’l-aziz dahî bu mefhûmu iş‘âr eyler.

Beyt:

Benim ‘ilmim katında müctehidler âciz olmuşdur.

Velî ‘ilm-i ilâhînin deli dîvânesiyim ben

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

V. Beyt

Bursevî:

Çâr-tab âdemîden âb u hâk oldu murâd

Ya musennâ ya müselles bemm ü zîr olmak nedir?

Salâhî:

Âb u hâk ‘ılm u tevâzu’dur tabîat içre pes

Nâr u bâde ülfetiyle bemm ü zîr olur hemân

“Çâr tab‘a”dan murâd ‘anâsır-ı erbaadır. Tabâyı‘-ı anâsırîn ruh-ı menzilesinde

olduġundan ve adem-i müsâ‘ade-i vezinden ötürü çâr-ı ‘unsurîrine çâr-tab‘ götürmüşler.

Âdemîde çâr ‘unsurdan maksud bi’z-zât âb u hâkdır ki, âb-ı ‘ilm sırr-ı hayatdan ‘ibâretdir.

Likavlihi Teâlâ: “يء حياء كل شالم ا منلنعجو” [“…Hayatı olan her şeyi sudan yarattık…”

(Enbiyâ, 21/30)] Ve mus talahât-ı sûfiyyede mâü’l-kuds tesmiye olunur ve mâü’l-kuds ile şol şuhûd

murâd olunur ki, hâdisi ifnâ ve kadîmi ibkâ eyleye. Zîrâ sıfat-ı hades necisdir. Ve ol necisi tathir

eyleyen tecellîye mâ-i kuds tesmiye olunur. Ve ba‘żı kere mâ-i kuds’den şol ‘ulûm murâd olunur

ki, sâlik nefsini rezîle-i cehilden ‘ulum-i ilâhiyye ve tedbîrât-ı halkıyye ile tathirde ol ‘ulûme

148

muhtâc ola. Ve hâk’den murad tevazu‘dur ki, uluvv357-i mustelzimdir. “ ضع رفعه اهللامن تو ”358

Likavlihi Teâlâ: “ قوميلقدن تسان يف احسا الانلقنخ ” [“Biz insanı en güzel biçimde yarattık.” (Tin,

95/4)] Zîrâ Ahsen-i takvimden ‘alâ olmaz. Velhâsıl şecere-i kelime-i tayyibeyi arz-ı tevazu‘ ve

hamûlde gars ve bârân-ı ma‘rifetullah ile seyr-âb olursa, müsmir-i semâr-ı sa‘âdet olur. Likavlihî

Teâlâ: “ ” تؤيت اكلها كل حني باذن ربها كلمة طيبة كشجرة طيبة اصلها ثابت وفرعها في السماء

[“…Güzel bir söz, kökü (yerde) sabit, dalları gökte olan güzel bir ağaç gibidir. (O ağaç)

Rabbinin izniyle her zaman meyve verir.” (İbrahim 14/24)]

Ve anâsırdan âb u hâki zikr edip ve âdemîde maksud bi’z-zat bunlardır. Dedikden sonra

“ya müsennâ ya müselles” dedi ki, bakiyye-i anâsır olan nâr u bâd ile müsennâ ve müselles

ma‘nâsını murad eder. Ya‘nî sâlik nâr-ı gazab ile müsennâ [6a] olursa yâhud nâr-ı gazab ve

hevâ-yı nefs ile müselles olursa “bem” vezir olur. Lügatde “bem” bir kimesnenin başına yâhud

sarığına el ile urmak ma‘nâsına ve tanbur vesair sazın kalın ve yoğun kılı ki, kaba seslidir zîr ü

bam derler. Velhasıl sâlik nâr-ı gazab ve hevâ-yı nefs ile müselles olursa ya‘nî onlar ile hemdem

ve ülfet olursa rezîl u sefîl ü pest u mest olur. “ ثمافلنيفل ساس اهنددر ” [“Sonra da çevirdik

aşağıların aşağısına attık.” (Tin, 95/5)] Pes bundan esfel olmaz. Beyt:

Bezl u sa‘y ile bulasın tâ makām-ı ekmeli

Dü-cihânda olmayasın sâfilînin esfeli

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

VI. BEYİT

Bursevî:

Nokta vü şeş kâbeteyn içre mukabil geldi bak

Bir za‘îf altı kavîye geşt-gîr olmak nedir?

Salâhî:

Yek şeşe oldu mukâbil ka’beteyn içre velî

357 B, C: + “ulûm” 358 “Tevâzu’ göstereni Allah yükseltir.”

149

Bir latīf altı kesîfe keşt-gîr olur hemân

Bunda nerd ıstılâhına telmîh buyurmuşlar. Tafsīli bundan akdem “Gül-i Sad-Berg”

nâm eserimizde müstevfâ zikr olunmuşdur.

Nazm:

Müşâhid der bu şeşdir, de ki çâr

Yeki pinhân eder penc u dû se çâr

Erişdi çâr çâra oldular eş

Göründü ka‘beteynimde şeş u beş

Gayırmazdı şümârı kesretin tek

Olaydı ka‘beteynin birisi yek

Hayâl-i zıll-ı kesret girdi beyne

Düşürdü nokta-i mevhûmu ‘ayna

Cemâlinle yine sen ref‘-bîn et

Gider ol nokta-i bu gaynı ‘ayn et

[Mefâîlün/mefâîlün/ feûlün]

Pes şeşdir ve şeş-dire tavla dedikleridir ki, Nerd dahî derler. Dört kısımdır: her kısmı

altışar hâneye taksîm olunmağın şeşdir derler. Altı kapı demek olur. Ve ka‘be müka‘ab ya‘nî

murebba‘ olan şeye derler. Ve nerd oyununda attıkları iki murebba‘ şeş satıh taşlara ka‘beteyn

derler ki, sathın birinde bir nokta ve birinde iki ve birinde üç ve birinde dört ve birinde beş ve

birinde altı nokta olur ki, yek şeş mukâbilinde vâkı‘ olur. Ya‘nî şeş zāhir olunca yek bâtın olur.

Ve beytde şeşdirden murâd şeş cihâtdır. Ve yekden murâd ahadiyyet-i zât-ı yektâdır. Ve dûdan

murâd şe’niyyetdir ki, ta‘ayyün-i evveldir. Ve Se’den murad cism-i latīf ve kesîfdir. Ve çâr’dan

murâd tabâyı-ı Erbaa ve anâsır-ı erbaadır. Ve penç’den murâd havâs-ı hamse-i zāhire ve

bâtınadır. Ve çâr u penç merâtıb-i kulliyye ve hazarât-ı hamse dahî mutābıkdır. Ya‘nî evvel

nerdîn ka‘beteyninde derse çâr u penç şeş zuhûrunda yek nihân olduġu gibi bu merâtib kesretde

dahî zât-ı yektâ sırr u pinhân oldu demek olur. “Erişdi çâr çâre oldular eş” Ya‘nî tabâyı-ı Erbaa,

[7a] anâsır-ı Erbaa ile imtizâcından ‘ibâretdir ki, müntic-i mevâlid-i selâsedir. Ya‘nî çünkü

imtizâc-ı tabâyı‘ ve anâsır vâsıtasıyla netâyic-i mevâlid-i selâse ile mertebe-i insâniyeye erişdim.

“Ka‘beteynimde şeş u beş zāhir oldu.” Ka‘beteynimden murâd kıble-i ten ve ka‘be-i kalbdir ki,

150

kalbü’l-mü’min beytullahdır. Ve şeş ve beş zuhûru ibtidâ cihât-ı sitte ile havâss-ı hamsdır. Ya‘nî

bu şeş cihâtda mevcûd olan mahsūsât kesreti havas-ı hamse ile idrâk eylediğimde kalbimin

sāhibi olan Zât-ı Yektâ’yı yitirdim.

Gayırmazdı, şümâr-ı kesretin tek

Olaydı ka‘beteynin birisi yek

[Mefâîlün/mefâîlün/ feûlün]

Ya‘nî kesret halel vermez idi. Ka‘beteynimin biri yek olaydı. Ya‘nî ka‘be-i kalbimde

meşhûdum nokta-i yek olaydı. “الله هجو لوا فثموا تمنفاي” [“Artık nereye dönerseniz dönün,

orası Allah'a çıkar.” (Bakara, 2/115)] mâ-sadakınca her cihette bî cihet359-i cemâl sırr-ı vahdeti

merâyâ-yı kesretten müşâhede ile şuhûduma halel vermezdi demek olur. Lâkin zıll-ı hayâl-i

kesret beyne ya‘nî aralığa tahallül etmekle perde-i mevhûmu ayna devşirib çeşmimizi ahvâl

eyledi. Verâ-i perdeden zılâl-ı suverden zāhir olan cünbüş-i suverden zan ile zîr perdede nihân

olan muharrik-i hakîkîden gâfil olduk. Cemâlinle yine sen ref‘-i beyn et ya‘nî vuslat sebebiyle

firkati ref‘ eyle. Ve nokta-i mevhûm ile gayn olan ‘aynı ref‘-i nokta ile yine ‘ayn et: “ افنفكش

غطاءك كنعديدح موالي كرصفب ” [“Şimdi senden gaflet perdesini kaldırdık. Bugün artık gözün

keskindir.” der.” (Kaf, 50/22)] sırrına mahrem “اتهاصياخذ بن وة الا هابد ا منم” [“Yeryüzünde

hiçbir canlı yoktur ki, idaresi ve yönetimi O'nun elinde olmasın.” (Hûd, 11/56)] vefkınca sırât-

ı mustak īm üzere sâbit-kadem ve: “ اللهلونومعا تمو لقكمخ ” [“Halbuki sizi de yaptıklarınızı da

Allah yaratmıştır.” (Saffât, 37/96)] hakīkatde Râsih-dem eyle demek olur ki, bu tafsīlât “bir latīf

altı kesîfe keşt-gîr olur hemân” mefhûm-i işârât melzûmuna mutābıkdır ki, ekserîn isti‘mâli bu

mefhûmdadır. Lakin “bir zaî‘f altı kavîyye keşt-gîr olmak nedir?” Kavl-i şerîflerinden murâdları

hakīkat-i insâniyye ve merâtib-i nefsâniyyeyi beyândır. Likâvlihî Teâlâ: “ ريدي كمنع ففخان ي الله

.Allah, din hususundaki ağır teklifleri sizden hafifletmek istiyor“] ”وخلق الانسان ضعيفا

Çünkü insan sabır ve tahammül bakımından zayıf yaratılmıştır.” (Nisa, 4/28)] velhâsıl bir 359 B: + “Cem’iyyet”

151

za‘îfden murâd rûh-i kudsi-i insânî ve altı kavîden murâd nefsin altı mertebede zuhûruna

işâretdir ki, biri emmâredir. Likavlihî Teâlâ: “ Ben yine“] ” ابرئ نفسي ان النفس لامارة بالسوءوما

de nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis şiddetle kötülüğü emreder…” (Yusuf, 12/53)]

ikinci rütbesi levvâmedir. Likavlihî Teâlâ: “ Yine hayır, yemin ederim“] ” اقسم بالنفس اللوامةولا

o sürekli kendini kınayan nefse.” (Kıyâme, 75/2)] üçüncü rütbesi mülhimedir. Likavlihî Teâlâ:

“ Sonra da ona“] ” خاب من دسيهاوقد﴾ 9 افلح من زكيها ﴿قد﴾ 8 فجورها وتقويها ﴿فالهمها

kötülük ve takva kabiliyetini verene yemin olsun ki, Elbette nefsini temizleyip parlatan

kurtulmuştur. Onu kirletip gömen de ziyan etmiştir.” (Şems, 91/8-10)] dördüncü rütbesi

mutmeinne. [8a] Beşinci rütbesi râdıyye. Altıncı rutbesi merdıyyedir. Likavlihî Teâlâ: “ ايتها يا

نيت جوادخلي يف عبادي فادخلي الى ربك راضية مرضية ارجعيالنفس المطمئنة ” [“Ey, Rabbine, itaat

edip huzura eren nefis! Hem hoşnut edici, hem de hoşnut edilmiş olarak Rabbine dön.

Kullarımın arasına gir. Cennetime gir.” (Fecr, 89/27-30)] Bu dahî bir vechile mukaddem olan

tafsīlin tahtına dâhil olur. Zîrâ neticesi “ mefhûm-i [Rabbine dön.” (Fecr, 89/28)“] ” الى ربكيارجع

şerîfleri Hakk’a rucûu‘ musted‘îdir. Ve bu tekellüf ża‘îf lafzına itirâzı def‘ içindir. Ya‘nî rûh-i

kudsî-i ża‘îf insanı altı mertebede nüfûs-i kaviyye ile görüşmesi ve gâlib olması ancak tevfîk ve

‘inâyet ve hidâyet ve i‘ânet-i Cenâb-ı Rabbi’l-‘izzet ile olur. Ol vaktde nokta-i yek zāhir olup şeş

u beş bas īret-i kalbden nihân olur.

VII. BEYİT

Bursevî:

Halk bilmez Hakkıyâ bin bir suâle bir cevâb

Şol elif-bâ’da ‘Acebdir nokta bir olmak nedir?

Salâhî:

Bin suâle nokta-i bâ’dır Salâhî bir cevâb

Çün muhîtin merkezinde nokta bir olur hemân.

152

Hażret-i Emîru’l-mü’minîn esedullâhi’l-gâlib Ali ibn-i Ebî Tâlib radıyallâhu anhden

rivâyet olunur ki: “Kütüb-i menzilede her ne mevcûd ise Kur’ân’da mevcûddur ve Kur’ân’da

mevcûd olan Fâtiha’da mevcûddur ve Fâtiha’da mevcûd olan Besmele’de mevcûddur ve

Besmele’de mevcûd olan bâ’da mevcûddur ve bâ’da mevcûd olan taht-i bâ’da olan noktada

mevcûddur. Ve taht-ı bâ’da olan nokta benim.” diye buyurmuşlar. Ve Eş-Şeyhü’l-Ekber

kaddesenallâhu sırrahu’n-nûr Hażretleri Kitâbu’l-bâ360 tesmiye buyurdukları kitâbında

buyurmuşlar ki:

“Erbâb-ı ma‘rifet ve ashâb-ı hakīkat bâ ile vücûddan mertebe-i sâniyede vâkı‘ olan

evvel mevcûdâta işâret buyururlar. Evvel ise mertebe-i hakīkat-i muhammediyyedir ki, semâvât-

ı arz ve mâ-beynehumâ onunla kâimlerdir. Ol ecilden Cenâb-ı Hak cemî‘-i suver-i Kurâniyyeyi

“Bismillah” ile iftitâh buyurmuşdur. Hattâ “Berâe” sûresi bilâ-besmele iken bâ ile iftitâh

buyurmuşdur. Tafsīlini murâd eden ona murâcaat eder.

Emîru’l-mü’minîn radıyallâhu anh hażretlerinin evvel nokta benim buyurdukları

mazhar-ı hakīkat-i Muhammediyye ve masdar-ı ihsâ-i esmâ-ı ilâhiyye olduġuna işâretdir. لقوله

اجلنة اهللا تسعة وتسعني امسا من احصاها دخل عليه السالم ان [“Muhakkak Allâh’ın doksan dokuz ismi

vardır. Kim bunlardan birini söylerse cennete girer.” (Buhârî, Kitabu’ş-Şurût 18, 981(2585), Geylânî,

Sırrü’l-Esrâr, 47]

Ve ma‘nâ-yı ihsâda akvâl-i ehl-i ilim ihtilâf üzeredir. Bazılar demişler ki, ihsâ’nın

ma‘nâsı ma‘ânîsini bilmekdir. Ve ba‘żı demiş ki, ma‘nâsı Cenâb-ı Hak evvel Esmâ ile

tesmiyesini i‘tikâd etmekdir. Ve ba‘żı demiş ki, ma‘a i’tikâd ve mûcibiyle amel etmekdir.361 Ve

bu ihsâ üç kısma munkasım olmuş ki, [9a] biri ta‘alluk ve biri tahalluk ve biri tahakkukdur. Ve

şol kimesne ki, bu aksâm-ı selâsenin biriyle ihsâ eylese cennete dâhil olur. Ya‘nî ta‘allukan ihsâ

eden cennetü’l-a‘mâle dâhil olur. Ve tahallukan ihsâ eden cennetü’l-mîrâsa dâhil olur. Ve

tahakkukan ihsâ eden cennetü’l-imtinâna dâhil olur. Tafasîlini murâd eden mustalahât-ı

sûfiyyeye murâcaata muhtâcdır.

Ve’l-hâsıl hakīkat-ı muhammediyye ve esmâ-i ilâhiyyenin ta‘alluk, tahalluk, tahakkuk

vechiyle mazhar-ı tâmı olan zât-ı şerîf cemî‘-i mevcûdâtın hakâyıkını cem‘ edib imâm-ı mübîn 360 B, C: - “Kitâb” 361 B, C: - “Ve ba’zı demiş ki, ma’a i’tikâd ve mûcibiyle amel etmektir.”

153

ve kitâb-ı mübîn olur. Zîrâ esmâ-i ilâhiyyeden hâric bir hakīkatin vücûdu olmaz. Ol ecilden

Cenâb-ı Hak: “بنيام ميف ام اهنيصء احيكل شو” [“Zaten biz her şeyi açık bir kütükte, bir

“imam-ı mübin”de (ana kitapta, yani Levh-i mahfûzda) sayıp tesbit etmişizdir.” (Yasin,

Ne de kuru ve yaş hiçbir şey yoktur ki, o herşeyi“] ”ولا رطب ولا يابس الا يف كتاب مبني“ [(36/12

açıklayan Kitap'ta bulunmasın.” (Enâm, 6/59)] buyurmuştur. Pes ol nokta-i dâire-i vücûdun

mazharı ya‘nî kâim-i makāmı ve nâib-i menâbı olan zât-ı şerîf bir kelâm-ı câmi‘ ile bin suâle bir

cevâb vermek emr-i ba‘îd değildir. Ve noktadan murâd adl’dir ki, her suâle adl ile cevâb verilir.

Zîrâ hâkîkatde ol nokta merâtib-i külliyyenin her birinde merkez dâire-i vücûddan kinâyetdir ki,

bi’l-asâle hakīkat-i Muhammediyyeden ‘ibâretdir.

Pes imdi vücûd-i mut lak için merâtıb-ı külliyye inde’l-ba‘z dört mertebedir ki, ‘âlem-i

lâhût ve ‘âlem-i ceberrût ve ‘âlem-i melekût ve ‘âlem-i nâsûtdur. İnde’l-ba‘z beş mertebedir ki,

ona hazerât-ı hams dahî ta‘bîr olunur. Beşinci mertebe şol insân-ı kâmil mertebesidir ki, hazerât-

ı Erbaa-i mezkûreyi câmi‘ ola. Ve inde’l-ba‘z altı mertebedir ki, mertebe-i ûlâ mertebe-i zât-ı

ahadiyyetdir. Ve mertebe-i sâniye, mertebe-i ilâhiyedir ve mertebe-i sâlise mertebe-i ervâh-ı

mücerrededir. Ve mertebe-i râbia ‘âlem-i misâldir ki, ona ‘âlem-i melekût ve ‘âlemi’n-nüfûsu’l-

âmile dahî derler. Ve mertebe-i hâmise ‘âlem-i mülkdür ki, ‘âlem-i nâsût ve ‘âlem-i şehâdet dahî

derler. Ve mertebe-i sâdise bu merâtibi câmi‘ olan insân-ı kâmildir. Ve inde’l-ba‘z yedi

mertebedir ki, mertebe-i ûlâ mertebe-i zât-ı ahadiyyetdir ki, ‘âlem-i lâ-ta‘ayyün dahî derler. Ve

mertebe-i sâniye mertebe-i esmâ ve sıfâtdır ki, ona ta‘ayyün-i evvel ‘âlemi dahî derler. Ve bu

mertebe-i sâlise mertebe-i a‘yân-ı sâbitedir ki, mütekellimîn ona hakâyık ta‘bîr ederler. Ve

Hükemâ mâhiyyât tesmiyye ederler. Ta‘ayyün-i sânî ‘âlemi dahî derler. Ve bu üç mertebeye

dahî bazıları ‘âlem-i lâhût ve ‘âlem-i lâ ta‘ayyün demişler. Onda ta‘ayyün-i kevnî olmadığından

ötürü ve mertebe-i râbia ‘âlem-i ervâh-ı mücerrededir ki, ona ‘âlem-i ta‘ayyün-i evvel-i kevnî

dahî denilir. Likavlihî Aleyhisselâm: “اول ما خلق اهللا روحى” [“Allâh, ilk önce benim rûhumu

yarattı” (Ebû Dâvûd, 34/Sunnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155), Geylânî,

154

Sırrü’l-Esrâr, 21] “ االهليةوعند ايب طالب املكى قدس سره اجلربوت عامل العظمة يريد به عامل السماء والصفات

362”وعند االكثرين اجلربوت عامل االوسط وهو الربزح احمليط باالمريات اجلمه

Ya‘nî ‘âlemü’l-ervâh ve mertebe-i hâmise ‘âlem-i nüfûs-i mücerrededir ki, ona ‘âlem-i

melekût dahî derler. “ وعلى قول ايب طالب املكى قدس سره امللكوت عامل الغيب احملتص باالرواح والنفوس

363”ولذالك قيل عامل النفوس وعامل املثال املطلق

Ve mertebe-i sâdise ‘âlem-i şehâdet-i mutlakadır. “ ش و ش ا ا و ا

ل ا و ا س و اع وا س وا ر ا ”364 Ve mertebe-i sâbia şol

insan-ı kâmil mertebesidir ki, bu merâtib-i mezkûreyi câmi‘ ola.

Pes imdi bu zikri sebkat eden merâtib-i külliyye ma‘lûm olduysa ma‘lûm ola ki, dâire-i

vücûd-i mutlak için bu merâtib-i mezkûrede bir merkezden ya‘nî hakâyık-ı ‘ilmiye ve

kevniyyeyi müştemil bir mazhar-ı tâmdan lâbuddür. Pes Zât-ı Hak zâtıyla zâtına tecellî

eyledikde zâtından cemî‘-i sıfâtını müşâhede eyledi. Pes irâde-i ezeliyyesi şol vechile ta‘allük

eyledi ki, sıfâtını bir hakīkatde ya‘nî bir mazhar-ı tâmda müşâhede eyleye. Pes Hakīkat-i

Muhammediyyeyi Hażret-i ‘ilmiyyede îcâd eyledi. Ve hakâyık ‘âlemin küllîsini ânın vücûdu

sebebiyle vücûd-i icmâli ile mevcûd oldu. Ondan sonra h akāyıkı Hakīkat-ı Muhammediyyede

vücûd-i tafsīli-i ‘ilmî ile icâd eyledi ve ‘ayân-ı sâbite oldu.

Pes Hakīkat-ı Muhammediyye mertebe-i ilâhiyyede dâire-i vücûd-ı mutlaka merkez

oldu. Ya‘nî hakâyık-ı ‘ilmiyeyi müştemil mazhar-ı tâm oldu. Ondan sonra zuhûr-ı sūret

kemâlinden ötürü rûh-i Muhammed sallallâhu aleyhi ve sellem Hażretlerini evvelâ ya‘nî

cümleden evvel halk eyledi. Kemâ Kāle Aleyhisselâm: “اول ما خلق اهللا روحى” [“Allâh, ilk önce

362 “Ebû Tâlib el-Mekkî kuddise sirruh’a göre, Ceberût azamet âlemidir. O, bununla ilâhî isimler ve sıfatlar âlemini kastetmektedir. Çoğunluğa göre ceberût, âlem-i evsatdır. Ve o kendisinde emirlerin toplandığı berzahdır.” 363 “Ebû Tâlib el-Mekkî kuddise sirruh’un sözüne göre, Melekût ruhlara ve nefislere tahsis edilmiş âlem-i gaybtır. Bu yüzden âlem-i nüfûs ve mutlak âlem-i misâl denilir.” 364 “O arştan ferşe ve orada bulunan cins nev’i ve şahısların sûretlerine kadardır. Ve ona his ve mülk âlemi denir.”

155

benim rûhumu yarattı” (Ebû Dâvûd, 34/Sunnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV,

398, h.no:2155), Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21]

Pes rûh-i pür-fütûhları mertebe-i rûhâniyyetde merkez dâire-i vücûd oldu. Ya‘nî

hakâyık-ı ‘ilmiye ve ervâh-ı kevniyyeyi müştemil mazhar-ı tâm oldu. Ondan sonra nefs-i

mücerrede-i muhammediyyeyi rûhâniyyetinin cenbi’l-yeserinde îcâd eyledi ki, nefs-i külliyye ve

levh-i mahfûz ondan kinâyetdir.

Pes rûhâniyetlerinde olan şuûn-i icmâlîyi akl-ı evvelden nefs-i külliyyeye ya‘nî kalem-i

a‘lâdan levh-i mahfûza inzâl eyledi. Pes nefs-i mücerrede-i Muhammediyyede sâir nüfûs-i

mücerrede mevcûd oldu. Pes nefs-i mücerrede-i Muhammed ol hażrette merkez dâire-i vücûd

oldu. Ya‘nî hakâyık-ı ‘ilmiyye ve ervâh-ı hâlkıyye ve nüfûs-i kevniyyeyi müştemil mazhar-ı tâm

oldu. Ondan sonra Cenâb-ı Hak ‘akl-ı evvel ile nefs-i külliyyeden ecrâm-ı ‘ulviyyâtı ve besâit ve

mürekkebâtını îcâd eyledi. Ya‘nî akl-ı evvelden akl-ı sânî ve sânîden sâlis âşire varınca ve nefs-i

külliyyeden nefs-i sâniyyeye ve sâniyyeden sâlise âşıraya varınca ve bu ‘ukûlun her biri kendi

felekinin dâire-i vücûdunda niyâbete an Rasûlillah sallallahu aleyhi ve sellem merkez oldu.

Ondan sonra besâit ve mürekkebât ve müvellidâtdan olan ecrâm-ı süfliyyâtı îcâd eyledi. Ve

Âdem Aleyhisselâmı halk eyledi. Ve tesviye ‘indinde rûh-i Muhammed sallallâhu aleyhi ve

sellem’den Âdem’e nefh-i rûh eyledi. Zîrâ şecere-i vücûddan semere-i bâkûre rûh-i

Muhammedîdir. [11a] Likavlihî Aleyhisselâm: “ وحىاول ما خلق اهللا ر ” [“Allâh, ilk önce benim

rûhumu yarattı” (Ebû Dâvûd, 34/Sunnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV, 398,

h.no:2155), Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21]

Pes rûh-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’i iżāfet-i teşrîfiyye ile nefsine iżāfe

eyledi. Zîrâ câmi‘iyyet-i esmâ-i ilâhiye ile sūret kemâlinin zuhûrudur. Fekāle Teâlâ: “… هتيوفاذا س

Ben, onun yaratılışını tamamladığım ve ona ruhumdan üflediğim“] ” ونفخت فيه من روحي

zaman” (Hicr 15/29, Sâd 38/72)] Ya‘nî Âdem Aleyhisselâm’ı mazhar-ı şân-ı Muhammedî kıldı

Sallallahu aleyhi ve sellem. Ol ecilden “ااء كلهمالاس ماد لمعو ” [“Allâh Âdem’e bütün isimleri,

(eşyânın adlarını ve ne işe yaradıklarını) öğretti.” (Bakara 2/31)] şânında vârid oldu.

156

Pes Hażret-i Âdem Aleyhisselâm arzda Halîfe olup niyâbete an Rasûlillâh Sallallahu

aleyhi ve sellem mertebe-i nâsûtiyyede merkez dâire-i vücûd oldu. Ya‘nî mazhar-ı Hakīkat-ı

Muhammediyye oldu. Ve Hażret-i Âdem’den sonra enbiyâ ve evliyânın kâmillerinden vâhiden

ba‘de vâhid merkez dâire-i vücûd ya‘nî mazhar-ı hakīkat-i Muhammediyye oldular. Ba‘s-i

Rasûlullâh sallallahu aleyhi ve sellem’e erince vaktâ ki, ol kutb-ı ezelî ve ebedî nâsûta ba‘s

olundu. Bi’l-asâle merkez dâire-i vücûd oldu. Ve dâr-ı bekāya intikallerinden sonra evliyâ-yı

kümmelînden zâtlar vâhiden ba‘de vâhidin merkez dâire-i vücûd ya‘nî mazhar-ı hakīkat-i

Muhammediyye oldular. Ve ilâ intihâi’z-zamân ve inkirâzi’d-deverân vâhiden ba‘de vâhidin

merkez dâire-i vücûd ya‘nî mazhar-ı hakīkat-ı Muhammediyye olurlar. Pes kümmelînin evveli

ve âhiri vemâ-beynehümâda olanlar nevvâb-ı Rasûlullâh sallalahu aleyhi ve sellem olurlar.

Kemâ kāle Muhammed Bûsirî:

365وكلهم من رسل الله ملتمس غرفا من البحر او رشقا من الديم

366 فانما اتصلت من نوره بهم وكل اى اتى الرسل الكرم بها

Velhasıl nokta-i dâireden ya‘nî merkez dâire-i vücûddan murâd mahall-i i‘tidâldir. Zîrâ

her hutût-ı müstakîme ki, noktadan muhîta hâric ola cümlesi mütesâviyedir. Mesela bir halka-i

mahâmide bir nemle ilkâ olunsa ol nemle her cânibden tecennüb edib vasat-ı halkada mustakırr

olur. Zîrâ harârât her cânibden ihrâk eder. Vasatı mahall-i i‘tidâldir. Pes bunun üzerine kıyâs olur

ki, eğer ol nokta-i i‘tidâlden muhît-i dalâle hurûc edersin nâr-ı Celâl bizi ihrâk eder. “ ذ باهللا نعو

367”امللك املتعال من ان خيرجنا من مركز السعادة اىل دائرة الشقاوة

Velhasıl Rasûlullâh Sallalahu aleyhi ve sellem Hażretleri nokta-i dâire-i vücûdiyye-i

imkâniyyenin cemî‘-i merâtib-i külliyede aslı olduġundan ötürü ‘akl-ı evvel ve rûh-i küllî ve

365 “Bilcümle peygamberân O’ndan iltimas ister. Umânından bir avuç, bârânından yudumu…” Kaside-i Bürde, 39. beyit. 366 Gelen her Peygamberin âyâtı, mu’cizâtı. Ulaşmıştır onlara hep nûr-i Muhammedî” Kaside-i Bürde, 52. beyit 367 “Sa‘âdet merkezinden şekavet dairesine çıkarmasından Allah’a sığınırız.”

157

rûhu’l-ervâh ve kalem-i â‘lâ ve arş ve adl368 ve “ ذى قامت به السمواتوحلق املخلوق ال ”369 ve

bunlardan gayrı isimler ile dahî tesmiye olundu.

Ve adl ifrât ve tefrît beyninde mutavassıt olan emirden ‘ibâretdir. Ve denilmiş ki, ‘adl

‘adâlet ma‘nâsına masdardır ki, i‘tidâl ve istikâmetdir. Bu ise Hakk’a meyletmekden ‘ibâretdir.

Ya‘nî şol sırât-ı mustakīmden ‘ibâretdir ki, her bir hak sāhibine hakkını vermek iktiżā eder ki, bu

adl-i menba‘-ı şerâyı‘dır.

Ol ecilden kütüb-i menzilede mevcûd olan bâ’nın noktasında mevcûddur diye

buyurdu.370 [12a] Zîrâ şu‘ûn-ı ilâhiyye-i mütekâbile ve mütezaddedir. Her biri kendi hükmünün

infâzını ve eserini iktiżā eder. Ve gayrısının ya‘nî mukâbilinin ahkâmının ibtâlini iktiżā eder. Pes

hikmet-i ilâhiyye bir mazhar-ı tâm ve kâmil ve cemî‘-i şuûnu şâmil iktiżā eylediğinden Hażret-i

Allâh Zü’l-Celâl evvelen Hakīkat-i Muhammediyyeyi îcâd eyledi. Ve onu muzāhirîn-i etemm ve

ekmeli kıldı. Ondan sonra mezāhir-i Hakīkat-i Muhammediyyeyi îcâd eyledi. Mukaddimece

tafsīl ve beyân olunduğu üzere nitekim Hüseyin Beybedî rahmetullâhi aleyh İmâm Ali

Kerremallâhu vecheh ve radıyallâhu anh hażretlerinin dîvân-ı şerîfleri şerhinin mukaddimesinde

bu ma‘nâyı te’yîd eder. “ تعاىل تضاد وتقابل است ميخواهدكه غالب ميان امساء حق :ويندگه صوفي

حاكمى عدل پس ظاهر كردهظاهر باشد ومقابل او مغلوب وخمفى واين تضاد وتقابل است كسرايت درمو

بكمال خود رسند وسلسلئه عامل منتضم باشد وآن يك ظاهر تاهرمى بايد هم درميان امسا وهم درميان م

قيقة حممديه است كه نىب حقيقى وقطب ازىل وابدى است كنت نبيا وآدم بني املاء والطني حاكم عدل ح

371”انتهى

368 “adem” diğer nüshalarda 369 “Ve semâvatın yerine getirdiği yaratılmış hakkı için.” 370 B, C: - “Ol ecilden kütüb-i menzilede mevcûd olan bâ’nın noktasında mevcûddur diye buyurdu.” 371 “Sûfîler derler ki, Hak Teâlâ’nın isimleri arasında zıdlık ve karşı olma durumu vardır. Gâlip ve zâhir (ortaya çıkma) olmasını ister. Karşısındaki esmanın da gizli kalmasını ister. Bu tezad ve karşı olma âlemdeki mazharlara(eşyaya) sirayet etmiştir. Bu sebeble hem ilâhî isimler hem de onların mazharları arasında adâletli bir hâkim gerekir. Tâ ki, her biri kendi kemâline ulaşabilsin. Âlemdeki silsile -düzen- intizama girsin. O âdil hâkim de hakîkat-i Muhammediyyedir ki, nebiyy-i hakîkî ve kutb-i ezelî ve ebedîdir.”

158

وفقنا اهللا لرعاية احكام الشريعة السنيه وامدنا حبماية رسوم الطريقة العليه وارشدنا اىل غاية احوال “

وة السرمديه امني حبرمة طه ويس وصلى حقيقة اخلفية حىت تقيم ىف نقطة السعادة االبديه والخيرجنا اىل دائرة الشقا

اهللا على سيدنا حممد سيد االولني واالخرين وعلى سائر االنبياء واملرسلني واهلم امجعني وسلم تسليما كثسرا

372”واحلمد هللا رب العاملني

Salâhî:

Hakīkat bahrine gavvâs olanlar sırra mahremdir

Erer mi dürre onlar kim mukîm sâhil-i yemdir

Nola remz ile cevher-bâş-ı esrâr olsam uşşâka

Bana miftâh-ı kenz-i sırr-ı uşşâkı müsellemdir.

Dilim gencîne-i esrâr-ı ġayb-ı mut lak olmuşdur.

Nukûş-i hey’etim resm-i tılısım kenz-i mübhemdir.

Derûnum kâf-ı ‘ankā-yı huviyetdir ta‘ayyünde

Hudûsum cilve-ger olduysa aynım sırr-ı akdemdir.

Kemâle ermeğe lâbüddür elbet sohbet-i ‘irfân

Velî güftâr-ı ilhâde dolaşma sükkeri semdir

Kelâm-ı ehl-i hakka nefha-i rûhu’l-kudüs dersem

Sezâ kim akl-ı küll-i Cibrîl olur kalbîde Meryem’dir373

‘Aceb mi feyż-bâr olsa zebân-ı hâme-i nazmım

Salâhî feyż-i Hak’dan bu maânî bana mülhemdir.

[Mefâîlün/mefâîlün/mefâîlün/mefâîlün]

Temmet

372 “Allah, Şerîat-ı seniyye ahkâmına riâyet etmeye muvaffak kılsın. Tarîkat-ı ‘aliyye âlâmetlerini himâye etmeyi nasip etsin. Gizli hakîkat hallerinin nihâyetine ulaştırsın. Tâ ki, ebedî sa‘âdet merkezinde ikâmet edelim. Emîn, Tâhâ ve Yâsin hürmetine ebedî şekâvet dâiresine çıkarmasın. İlklerin ve sonuncuların Seyyidi Muhammed Sallallâhu aleyhi ve selem’e vesâir peygamberlere ve onların tamamına sonsuz selamlar. Hamd âlemlerin Rabbine mahsustur.” 373B: + “…Cibrîl kalbide Meryem’dir.”

159

IV- MUHAMMED NASŪH Ī’NİN BİR ŞİİRİNİN ŞERHİ

A- “NUTK-I H AŻRET-İ NAS ŪHĪ”374

Ol nedir kim eylese ikrâr ânı müşrik olur375

Bu ‘Aceb kim etse inkâr şübhe yok mülhid olur

Cîmde fâ’yı fâ’da cîmi bulmayan ahvel nigâh

Hak’da kalır hâsılı ol şübhesiz cebrî olur 374 Nutk-ı Hazret-i Nasûhî Şerh-i S alâh î Efendi Kaddese Sırrahu; Karşılaştırmalı metnini verdiğimiz şerhin şu üç nüshası üzerinde çalıştık: DTCF Ktp. Muzaffer Ozok, II/7; 161b-164a (A); Sül. Ktp. H. M. Efendi 2684 46a-48b (B); Sül. Ktp. H. E., 730 54b-57b (C). Metin içinde yer alan varak numaraları DTCF nüshasına aittir. Bu şerh çalışması daha önce Üsküdar Sempozyumu’nda tebliğ olarak sunulmuştur. Bk. Yaşar Aydemir, Salâhî’nin Nasûhî Efendi’nin Bir Gazelini Şerhi, Üsküdar Sempozyumu C. II. Üsküdar Belediye yay. 375 Tatçı, age, s.189

160

Bî-basīret hep görenler bî-basardır gözleyen

Ey ‘amâlıkdan kaçan kör olmayan a‘mâ olur

Hâ vü ‘ayn u nûn u sâd’dan anlayan eğri nazar

Pes ne ma‘nâdan bilirsen cümle şey’ îcâd olur

Zāhir u mazhar zuhûrun fehm eden anlar kelâm

Yokluğu bulan Nasūhī, ‘ârif ü dânâ olur

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

B- “ŞERH -İ S ALÂH Î EFENDİ”

I. Beyt:

Ol nedir kim eylese ikrâr ânı müşrik olur

Bu ‘Aceb kim etse inkâr şübhe yok mülhid olur

Müstefhem anhüden murâd vücûd mefrûz u mukadder mümkindir. “Ânı ikrâr

eyleyen müşrik olur” dediği oldur ki, h ak īkatde mümkinin müstak illen vücûdu yok tur.

Zîrâ mümkin vâcib ile mümteni‘ beyninde bir ma‘nâdan ‘ibâretdir ki, zâtı vücûdunu ve

‘ademini muk teżā değil, eğer zâtı vücûdunu muk teżā olup müstakillen vücûdu olaydı

mevcûda ihtiyâcı kalmayıp zâtında vâcib olurdu. Bu hod ma‘lûmdur ki, mümkin vâcibü’z-

zât değil vâcib bi’l-gayrdır. Velh âs ıl mümkine müstak illen vücûd isbât iden müşrik olur.

Ve bu bir ‘Aceb sırr-ı garîbdir ki, her kim ol vücûd mefrûz u mukadder mümkini inkâr etse

mülhid olur. Zîrâ vücûd vâcib-i mut lak dan mufâz olan vücûd-ı mefrûz u mukadder

mümkin, derece-i imkânda mevcûddur ki, hudûs u ta‘ayyün ve takayyüdü cihetiyle gayriyet

kesb eylemişdir ki, teklif ol gayriyet i‘tibârına terettüb eder. Pes ol gayriyyet i‘tibârını inkâr

eden mülhid olup ref‘-i teklîf ol gayriyyet i‘tibâriyledir ki, mısrâ‘-ı evvel farka ve mısra‘-ı

sânî cem‘e işâretdir. Nitekim beyt-i sânî onu te’yîd eder.

II. Beyt:

Cîmde fâ’yı fâ’da cîmi bulmayan ahvel nigâh

Hak’da kalır hâsılı ol şübhesiz cebrî olur

Cîmden murâd cem‘dir ve fâ’dan murâd farkdır ki, fark rü’yet-i halk bilâ H ak k’a

işâretdir. Ve fark-ı evvel ‘abdin ahkâm-ı halkıyye ile bekāsından ‘ibâretdir. Ve cem‘-i ru’yet-i

Hak bilâ halka işâretdir. Ve fark-ı sânî cem’ü’l-cem’den ‘ibâretdir ki, kesreti vahdetde ve

161

vahdeti kesretde ru’yetden ‘ibâretdir. Kesreti vahdetde şuhûd, a‘yân-ı sâbiteyi ‘ilm-i Hak’da

meşhûddan ‘ibâretdir. [162a] Çekirdekde şeceri ve ağsân u evrâk ve ezhâr u esmârını şuhûd

gibi. Ve vahdeti kesretde şuhûd feyż-i vücûd u vahdeti vücûdât-ı mefrûza ve mukadderede

şuhûddan ‘ibâretdir. Esmârın her birinde âsl olan çekirdeğin feyżini şuhûd gibi ki, esmârın

kesret ü taaddüdü ve çekirdeğin kesret ü ta‘dîdini mukteżî değildir. Velhâs ıl cem‘i fark’da ve

fark’ı cemde bulmayan ya‘nî Hakk’ı halkta ve halkı H ak ’da müşâhede eylemeyen şübhesiz

cebrî olur demektir. Nitekim Hüdâyî k uddise sirruh h ażretleri buyurmuşlar:

Beyt:

Şunun ki cem‘i yok ‘irfânı yok dur

Şunun ki farkı yok ilhâdı çok dur

[Mefâîlün/mefâîlün/ feûlün]

Zîrâ fark’da olup cem‘i olmayan Hak’dan gâfildir.376 Halk’dan gafleti mûcib selb-i

irâdet olmağla cebr-i mahza düşer. Pes fark’da olanın Hak’dan gafleti sebebiyle noksanı

zāhirdir. Ve Cem’de olan zât-ı H ak ’da mahv u müstehlek olmağla kemâl-i ma‘rifet-i

H ak ’dan gâfil olduġu ecilden noksanı z āhirdir. Zîrâ kemâl-i ma‘rifet-i H ak esmâ ve

sıfatıyla mutas avverdir. Ve esmâ ve sıfatı âsârıyla z āhirdir. Pes mahlûk u merzûk ve Hayy

ü meyyit olmasa Cenâb-ı H ak k’ın Hâlık u Râzık ve Muhyî ve Mümît olduġu ma‘lûm

olmazdı. Ol ecilden ya‘nî mak ām-ı Cem‘de kalıp fark-ı sânîye ya‘nî Cem‘ü’l-Cem’e

erişmediği ecilden H ak ’da kalır halka gelmez. H âs ılı cebrî olur, dedi.

III. Beyt:

Bî-basīret hep görenler bî-basardır gözleyen

Ey ‘amâlıkdan kaçan kör olmayan a‘mâ olur

Bas īret k albe mahs ūs bir kuvvet-i bâtınadan ‘ibâretdir, ‘ayn-ı ser gibi. Ve denilmiş

ki, “bas īret ‘ayn-ı k albden ‘ibâretdir”. Hicâbı münkeşif olduġu vakitte bevâtın-ı umûru

müşâhede eder. ‘Ayn-ı ser ile zevâhir-i umûru müşâhede eylediği gibi. Ve besâir-i i‘tibâr

z āhirden bâtına ve bâtından z āhire bir haysiyyet ile ‘ubûrdan ‘ibâretdir ki, Zât-ı akdesi her

şeyde z āhir göre. Merâtib-i kevniyyeden mahlûk āt-ı z āhireyi gördüğü gibi. Ve her şeyde

bâtın göre. Esmâ vü h ak âyık-ı ilâhiyye vü kevniyye gibi. Pes her şeyin z āhirinden bâtınına

376 C: + “Ve cem’i olup farkda olmayan halkdan gâfildir.”

162

ubûr ‘indinde vahdeti ‘ayn-ı kesretde ve mücmeli ‘ayn-ı mufassalda görür. Ve her şeyin

bâtınında z āhirine ‘ubûr ‘indinde ‘aksi üzre görür. Ya‘nî kesreti vahdetde ve mufassalı

mücmelde görür. Mücellî ve mütecellâ fîhin bi’l-ayn377 vahdeti birle ne k adar ta‘ayyün ile

ihtilâf vâki‘ olursa dahî. Velh âs ıl bas īretsiz görenler hep bî-basardır. “ عاىل وت ا قال اللهكم لقد

ذرانا لجهنم كثريا من الجن والانس لهم قلوب لا يفقهون بها ولهم اعين لا يبصرون بها ولهم اذان لا

نعام بل هم اضل اولئك هم الغافلونيسمعون بها اولئك كالا ” [“Andolsun biz cinler ve insanlardan

birçoğunu cehennem için yaratmışızdır. Onların kalpleri vardır, onlarla kavramazlar;

gözleri vardır, onlarla görmezler; kulakları vardır, onlarla işitmezler, işte onlar hayvan-

lar gibidir; hatta daha da şaşkındırlar, işte asıl gâfiller onlardır.” (Araf, 7 /179)] Zîrâ basar-ı

bas īret ile gören H ak k ile görür, H ak k ile işidir. [56a] دىبكما ورد ىف احلديث القدسى مازال ع

وافل حبالن الى بقرتي طقنالذى ي هلسانبه و صريالذى ي هرصببه و عمسالذى ي هعمس تكن هتببفاذا اح هاحب ىت

Bir hadîs-i k] به udsî’de şu şekilde buyurulur: “Kulum ben onu sevene k adar bana nâfile

ibadetlerle yaklaşmaya devam eder. Ben onu sevdiğimde onun işiten kulağı ve gören gözü,

konuşan dili olurum.” (Buhârî, Rıkâk, 38 (VII, 190), Ahmed b. Hanbel, Musned, VI, 256)] Ve a‘mâlıkdan kör olmayan kaçan a‘mâ olur dediği Cenâb-ı Bârî’nin “ كان يف نمو

ومى فهبيلاهذه اعل ساضمى وة اعفي الاخر ” [“Bu dünyada kör olan âhirette de kördür.

Üstelik iyice yolunu şaşırmıştır” (İsrâ 17/72)] k avl-i şerîfinin mefhûm-ı mu‘ciz-

mersûmundan iktibâsdır. Ya‘nî dünyâda a‘mâ olmayan âhiretde kaçan olur. Velh âs ıl

dünyâda basar-ı bas īreti nûr-ı H ak k ile münevver olmayıp zevâhir-i umûrdan bevâtınına

ve bevâtınından zevâhirine ‘ubûr etmeyen âhiretde dahî a‘mâ olur demek ister.

IV. Beyt:

Hâ vü ‘ayn u nûn u sâd’dan anlayan eğri nazar

Pes ne ma‘nâdan bilirsen cümle şey’ îcâd olur

377 “Tecellî ettiren ve tecellî edeni onda görür.”

163

Hâ’dan murâd hayât ve ‘Ayn’dan murâd ‘ilm yâhud ‘ilmu’llâhda mevcûd olan

‘ayn-ı sâbitedir. Ve Nûn’dan murâd ‘âlem-i icmâlîdir. “ونطرسا يمالقلم وعاىل ن وت ا قال اللهكم

” [“Nun, Kaleme ve yazdıklarına and olsun ki” (Kalem, 68/1)] Pes nûndan murâd h ażret-i

icmâl ve kalemden murâd h ażret-i tafs īldir. Yâhud Nûn’dan murâd nûrdur ki, mestûru

kâşif olan şey’in h ak īkatinden ‘ibâretdir. Ve dahî k albden kevni tard edip her vârid-i

ilâhî’ye nûr ıtlâk olunur. Ve nûr-ı vücûd-ı z āhiri Cenâb-ı H ak k’ın a‘yân-ı kâinat ve sûr-ı

h ak âyık-ı mevcûdâtda z āhir ismiyle tecellîsinden ‘ibâretdir. Ve nûr-ı vücûd-ı bâtını ‘ayn-ı

sâbiteden ‘ibâret olan h ak âyık-ı mümkinenin bâtınından kinâyetdir. Ve nûr-ı Muhammedî

rûh -ı a‘zâmdan ‘ibâretdir. Ve nûr-ı Ahmedî tecellî-i Vâhid-i Ah add’dan ya‘nî Zât’ın ‘ayn-ı

vâhidiyyetde zâtına z uhûrundan ‘ibâretdir. Pes ta‘ayyünâtın evveli olduġu ecilden. [163a]

Allâh’ın ilk yarattığı“] قال عليه السالم اول ماخلق اهللا نورى اى اول ماقدر على اصل الوضعى اللغوى

benim nûrumdur.” (Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 265-266, n. 827) Ya‘nî dil açısından aslı takdir ettiği

ilk şey anlamındadır.] Pes bu tecellî-i evvel asl-ı cemî‘-i esmâ olduġu ecilden H ażret-i Fahr-i kâinat

‘aleyhi efżalu’s-salavât ebu’l-ervâh oldu. Ve nûru’l-envâr dahî ol nûr-ı Ahmedî’den

‘ibâretdir. Zîrâ tecellî-i evvel asl-ı cemî-i envârdır. Ve Sâd’dan murâd s ūretdir. Şekil

ma‘nâsına ve nev‘ ü s ıfât ma‘nâsına dahî isti‘mâl olunur. “ قال ىف التعريفات صورت الشئ

به حيصل الشئ بالفعل الصورة احلسية جوهر متصل مايؤخذ منه عند حذف املشخصات ويقال صورة الشئ ما

بسيط الوجود حملله دونه قابل لالبعاد الثلثة املدركة من اجلسم ىف بادى النظر الصورة النوعية جوهر بسيط

378”اليتم وجوده ماحل فيه

Ya‘nî bir kişinin379 s ūreti müşahhasât hazfi ‘indinde ol şeyden ahz olunan şeydir ve

denilmiş ki, bir şeyin s ūreti sol şeydir ki, ol şey bi’l-fi‘l onunla h âs ıl olur. Ve s ūret-i

hissiyye bir cevher-i muttas ıl-ı basîtdir ki, kendinden gayrı mah allinin vücûdu yok tur.

Eb‘ad-ı selâseyi kâbildir. Ve bâdî-i nazarda cismden müdriktir. “ صورة احلق هو حممد صل اهللا 378 “Tâ’rifât’da denilmiştir ki: Bir şeyin sûreti, kendisinden somut olanlar çıktıktan sonra geriye kalandır. Ve denilir ki: bir şeyin sûreti kendisiyle fiil h âs ıl olan şeydir. Hissedilen sûret varlığı olmayan kesintisiz bir cevherdir. Bedenin algılanabilen üç boyutuna kabildir ya’ni kabul etmeye yeteneklidir. İlk bakışta nev’e/türe âit sûret diğerinin varlığı olmaksızın var olamayacak basit bir cevherdir.” 379 C: + “şeyin”

164

عليه و سلم لتحققه باحلقيقة االحدية والواحدية ويغري عنه بصاد كما لوح البصر ابن عباس رضى اهللا عنهما

380”حني سئل عن صاد فقال جبل مبكة كان عليه عرش الرمحان من تعريفات

Ve s ūret-i nev‘iyye bir cevher-i basîtdir ki, vücûdu hulûl ettiği şeyin vücûdıyla

temam olur. Ve ıst ılâhât-ı sûfiyyede s ūret-i Hak bahr-i vücûb ve imkânı cami‘ olan h ak īkat-ı

Muhammediyeden kinâyetdir ve s ūretullâh insân-ı kâmilden ‘ibâretdir ve s ūretü’r-rah mân

dahî andan kinâyetdir. “ سالم ان اهللا خلق ادم على صورته ويروى على صورة الرمحنلقوله عليه ال ”

[Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-: “Allah Âdemi kendi sûretinde yarattı.” bir rivâyete

göre de “Rahmân’ın sûretinde yarattı.” buyurmuştur. (Buhârî, isti’zân, 1; Müslim, Birr; 115, Aclûnî,

Keşfü’l-Hafâ, I, 379, n. 1215)]

Gâhîce sūret-i hakâyık-ı esmâ-ı ilâhiyye ile tefsîr ederler. Zîrâ h ażret-i ilâhiyye

olur ve gâhîce s ūret ile ‘âlemi murâd ederler. Pes insân-ı h ak îki şol insân-ı kâmildir ki,

iki s ūret üzerine mahlûk ola. Ya‘nî s ūret-i h ak âyık esmâ-ı ilâhiyye ve s ūret-i ‘âlem üzerine

mahlûk ola. Ve insân-ı nâkıs hayvânî fakat s ūret-i ‘âlem üzere mahlûkdur. [57a] Velh âs ıl

ma‘ânî-i mezkûreden mermûz olan hâ ve ‘ayn ve nûn ve saddan eğri nazar ile yanlış fehm

eden ya‘nî hayât u ‘ilm ü ‘ayn u nûr-ı vücûd ve s ūret-i h ak âyık-ı ilâhiyyeden münba‘is

ve Muhammed iken h add-i zâtında mümkinin olmak üzre kesr-i nazar ve kesr-i fehm eden

eğer h ak īkat-hâl senin nazar u idrâkin gibi ise. Pes ne ma‘nâdan bilirsin cümle şey îcâd

olur. Pes mümkinin h add-i zâtında müstakilen vucûdu yok iken bir şey’i îcâd ya‘nî i‘tâ-yı

vücûd etmek nice mutas avverdir, demek olur. Belki vücûd-ı vâcib-i H ak ifâza-i feyż-i

vücûd-ı mut lak dan cemî‘-i mümkinâtı îcâd ve ifâza-i feyż-i hayât-ı ezeliyyesinden kâinâtı

ihyâ ve âbâd eder. Mülkünde vechen mine’l-vucûh (Yüzlerden bir yüz (hiçbir şekilde/

hiçbir s ūrette) şerîki yok Vâhid ve Ahad’dir.

V. Beyt:

Zāhir u mazhar zuhûrun fehm eden anlar kelâm

Yokluğu bulan Nasūhī, ‘ârif ü dânâ olur

380 “Ehadiyet ve vâhidiyet hakîkati kendisinde gerçekleştiği için, Hakk’ın sûreti Muhammed -sallallâhu aleyhi ve selem-’nin zâtıdır. Göz onu uzaktan gördüğü gibi ondan sâd diye bahsedilir. Ta’rifât’dan nakledildiğine göre, İbni Abbas -radıyallâhu anh-’a sâd’ın anlamı sorulduğunda “üzerinde Rahman’ın arşının bulunduğu Mekke’deki bir dağ” diye cevap verir.”

165

ر الشئ تبني وىف االصول الظاهر هو ماانكشف والفتح معناه لسامع من غري تأويل الظاهر ضد الباطن وظه ”

وتفكر وضده اخلفى وىف املصطلحات الصوفية ظاهرية احلق تطلق بازاء مطلق صورة الكون وتارة يراد بذالك

صور اعياا تفصيل الصورة االنسانية احلقيقة الىت ظل صورة احلضرة االهلية وظاهر املمكنات هو جتلى احلق ب

وصفاا وهو املسمى بالوجود االضاىف وقد يطلق عليه ظاهر الوجود والظهور يثري به القوم اىل حق خبلق

:والبطون يثريون به اىل حق بال خلق بيت

ان بطن اخللق فهو حق او ظهر احلق فهو خلق

381”اى ليس للخلق وجود مع احلق عند البطون والظهور

Ya‘nî zāhiriyye-i H ak k-ı mut lak s ūret-i kevn izasında ıtlak olunur. Ve gâhîce zıll-ı

s ūret-i h ażret-i ilâhiyeden ‘ibâret olan tafs īl s ūret-i insâniye-i h ak îkıyye murâd olunur ki,

âna vücûd-ı izafî ve z āhirü’l-vücûd dahî tesmiye olunur. Ve z uhûr ile halk ile H ak k’a ve

butûn ile H ak k bilâ H ak k’a işâretdir. Bâtın olsa halk olur. H ak k z āhir olsa H ak olur halk.

Ya‘nî halkın z uhûru butûn indinde H ak k’la bile vucûdu yok tur demek olur. Velh âs ıl tafs īl

olunduğu üzere z āhir ü maz har ve z uhûru [164a] fehm eden ârif-i bi’llâh kelâmını anlar.

Zikr-i sebkat eylediği üzere, “Yok luğu bulan Nas ūh ī ârif ü dânâ olur.” Ya‘nî mümkinin

adem-i aslîsi mak āmını tah ak kuk ile fânî fi’llâh olan ‘ârif-i bi’llâh ve vücûd-ı mevhûbî-i

h ak kânî ile bâk ī bi’llâh olan dânâ ve âgâh olur.

Temmet

381 [Zâhir, bâtının zıddıdır. Bir şeyin zuhûru onun görünür olmasıdır. Zâhir, usulcülere göre, dinleyenin tevil ve düşünmesini gerektirmeyecek olan anlamı keşfetmemizdir. Onun da zıddı hafîdir. Sûfî terminolojisine göre Hakk’ın zâhir olması, mutlak karşılığınadır. Bazen de zâhir kâinatın görünen yüzü anlamındadır. Bununla kastedilen ilâhi varlığın görüntüsüne bürünen, insanın hakîkî sûretinin bir açılımıdır/açıklamasıdır. Mümkinâtın varlık âleminin zuhûru, çeşitli görüntü ve sıfatlarıyla Hakk’ın tecellîsidir. İzafî varlık şeklinde isimlendirilir. Varlığın zâhiri olarak da ifâde edilebilir. Çoğunluğa göre zuhur, halksız Hakk’a işâret eder. Beyt:

Halkın iç yüzü Hak. Hakk’ın iç yüzü ise halktır. Ya’ni halkın varlığı bâtında ve zâhirde Hak’la beraber değildir.”

166

V- ÖMER BİN ALİ İBNÜ’L-FÂRIZ’IN ŞİİRİNİN ŞERHİ382 A- “KASĪDE-İ HAMRİYYE-İ FÂRİZİYYE”383

سكرنا ا من قبل ان خيلق الكرم شربنا على ذكر احلبيب مدامة

جنمهالل وكم يبدو اذا مزجت هلا البدر كأس وهى مشس يديرها ولوال سناها ماتصورها الوهم ولوال شذاها ما اهتديت خلاا

كان خفاها ىف صدور النهى كتم ومل يبق منها الدهر غري حشاشة

ومل يبق منها ىف احلقيقة االاسم ومن بني االخشاء الدنان تصاعدت نشاوى والعار عليهم والامث وان ذكرت ىف احلى اصبح اهله

اقامت به االفراح وارحتل اهلم ن خطرت يوما على خاطر امرء وا

السكرهم من دوا ذلك اخلتم ولو نظر الندمان ختم اناا

لعادت اليه الروح وانتغش اجلسم ولو نضحوا منها ثرى قرب ميت

عليال لقدة اشفى لفارقته السقم ولو طرحوا ىف فئ حايط كرمها

وينطق من ذكرى مذاقتها البكم ن خاا مقعدا مشى ولوقربوا م

وىف الغرب مزكوم لعاد له الشم ولو عبقت ىف الشرق انفاس طيبها 382 Şerh-i Kasîde-i Hamriyye-i Fâriziyye. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: İÜ. Ktp. T.Y. No. 1644, 1-24 vr (A); Sül. Ktp. H.M.Ef., No. 3734 vr. 71-96 (B); İÜ. Ktp. T.Y. No. 3347 (C). Metin içindeki varak numaraları İÜ. Ktp. T.Y. No. 1644 nüshasına âittir. Salâhî’nin yaptığı bu şerh daha önce tez olarak hazırlanmıştır. Bk. Süleyman Deliktaş, “Salâhâddin Uşşâkî ve Kasîde-i Hamriyye Şerhi”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1990 383 Divânü’l-fârız, s. 79-81, el-Matbaatü’l-Edebiyye, Beyrut 1894.

167

ولو خضبت من كأسها كف االمس ملا ضل ىف ليل وىف يده النجم

بصريا ومن راووقها يسمع الصم ولو جليت سرا على اكمه غدا

وىف الركب ملسوع ملا ضره السم ترب ارضها ولو ان ركبا ميموا

جبني مصاب جن ابرأه الرسم ولو رسم الراقى حروق امسها على

السكر من حتت اللوا ذلك الرقم وفوق لواء اجليش لورقم امسها

ا لطريق العزم من الله عزم ذب اخالق الندامى فيهتدى

ويعلم عند الغيظ من الله حلم ويكرم من اليعرف اجلود كفه

الكسبه معىن مشائلها اللثم ولو نال فدم القوم لثم فدامها

خبري اجل عندى باوصافها علم يقولون ىل صفها وانت بوصفها

ونور والنار وروح والجسم صفأ والماء ولطف والهوى

ها منهم النثر والنظمفيحسن في حماسن دى الواصفني لوصفها

كمشتاق نعم كلما ذكرت نعم ويطرب من مل يدرها عند ذكرها

شربت الىت ىف تركها عندى االمث وقالوا شربت االمث كال وامنا

وماشربوا منها ولكنهم مهوا هنيئا الهل الدير كم سكروا ا

قى وان بلى العظممعى ابدا تب وعندى منها نشوة قبل نشأتى

ظلمفعدلك عن طلم احلبيب هو ال عليك ا صرفا وان شئت مزجها

على نغم االحلان فهى ا غنم ودونكها ىف احلان واستجلها به

مل يسكن مع النغم الغمذلك ك فماسكنت واهلم يوما مبوضع

ايعا ولك احلكمترى الدهر عبدا ط وىف سكرة منها ولو عمر ساعة

ومن مل ميت سكرا ا فاته اخلمر فالعيش ىف الدنيا ملن عاش صاحبا

وليس له فيها نصيب والسهم على نفسه فليبك من ضاع عمره

168

B- MANZÛM KASĪDE-İ HAMRİYYE TERCÜMESİ

Nûş edip yâdını yârin olmuşuz mest-i müdâm.

Bulmadan bu bâğ-ı ‘âlem tâk-i engurle nizâm

Ol ne mey mihr-i münîr ve kâsesi bedr-i dücâ

Sâkisi meh-i nev eğer mezc olsa pür-necm ola câm.

Nükhet-i mey olmasa rehber bulunmaz meygede

Olmasaydı berk-i peymâne hayâl etmezdi kâm

Bir ramak-i bâkī komuş ondan zamâne gûyiyâ

Ol dahî olmuş sudûr-i âkilînde iktitâm

Hey meded humlar derûnundan suûd etti o mey

Kalmadı ondan hakīkatten eser illâ ki nâm

Müste‘id bir kavme zikr olunsa ol mey-i subh-dem

Terk-i kayd-ı ism ü âr edib olur mest-i müdâm

Bir kesin ger hâtırına ol mey ederse hutûr

Gam-gîde oldum ferah kalbinde ola ber-devâm

Ger nedîmân-ı mahabbet görse zarf-ı mührünü

Mest ederdi bâdesiz ol hatmi miskiyyü’l-hitâm

Saçsalar ger hâk-i kabr-i meyyite bir reşhasın

Rûhu cisme avdet eylerdi kılardı hoş hırâm

Atsalar ger sâye-i dîvar-ı tâkinde onun

Muhtazır bir hastayı anda bula sıhhat tamâm

169

Mak‘adi hânına takrîb etseler reftâr eder

Bî-zebâne çâşni-i zikri bahş eyler kelâm

Cânib-i şarka erişse rîh-i hoş-bûyi onun

Garbda mezkûm olandan gider elbette zükâm

Aks-i câmı lâmisin keffin ederse ger hizâb

Yol yanılmaz gece necm-i dest eder ref-i zalâm

Zāhir olsa sırrı nâ-bînâya ol bînâ olur

Sem‘-i nâ-şinevâdan eyler reşhası def‘-i sımâm

Hâk-pûs arzına kasd eylese bir kârbân

İçlerinde mâr-ı güzîde olsa bula bi‘r-i tâm

Cebhe-i mecnûna râkî ger hurûf-i ismini

Yazsa cinnetten halâs olub ola akla makām

Safha-i levh-i ‘alem üzre yazılsa ism-i mey

Sâye-i nahl-i ‘alemde mest olur ceyş-i ızâm

Eyler ahlâk-ı nedîmânı mühezzeb yol bulur

Râh-ı azmi bilmeyen bâ-cehd eder azm-i merâm

Hem sehâ bilmez kişi anın ile olur kerîm

Hem halîm olur anın ile gazâb olan li‘âm

Ger sürâhî süzgüsün bûs etse bir bedhû-yı gabî

Kesb eder hulk-ı hasen bulur onunla ihtirâm

Sen habîrsin dediler vasf et bize ol bâdeyi

Ben dedim gerçek onun vasfını ettim iltizâm

Âbı yok sâfî safâdır hem latīfdir bî-hevâ

Nârı yok bir nûrdur bî-cism rûh-i müstedâm

Hüsnü ânın vâsıfînin vasfına yol gösterir

Vâsıfın nazmı ve nesri hûb olur bâ-intizām

Bilmeyenler zikri ile şâd olub hiffet bulur

Nite mahbûb zikr olunsa âşık olur şâd-kâm

170

Dediler nûş eyledin ismi dedim hâşâ ki ben

İçtiğimin terki indimde isimdir ey niyâm

Ehl-i deyre hazm ola kânın ile mest oldular

İçmediler gerçi sarfın ettiler lîk ihtimâm

Hilkatimden akdem onun bende vardır neşvesi

Bâkīdir cânım ile ger mahv olursa ızâm

Sarfın ilzâm et eğer mezcin murad eyler isen

Ağzı yârın kat habîbin gayrısın katmak haram

Bâdeyi meyhâneden al cilvesine tâlib ol

Nağme-i elhân ile peymâneyi kıl iğtinâm

Hüzn-bâde eylemez ber-câ-yı mesken bir zaman

Nitekim gam u nâ,am bir yerde olmaz ey hümâm

Ol meyin bir sekresinde bir saat olursa da

Dehre olursun hükm ol sana ‘abd-i müstehâm.

Sahv ile ömrü geçen kes hay değildir ma‘nîde

Mevte sekrân ermiyenden fevt olur hurrem-i kirâm

Ağlasın nefsine şol kim ömrünü zâyi‘ edip

Olmadı ol badeden bir sehm kaldı der-menâm

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

C- “ŞERH-İ KASĪDE-İ HAMRİYYE-İ FÂRİZİYYE”

بسم اهللا الرمحن الرحيم

Hamd-i bî-gâyet ol pâdişâh-ı serâ perde-i vahdet cenâbına ola. Ve şükr-i bî-nihâyet ol

tâc-dâr-ı taht-ı ahadiyyet meâbına ahrâdır ki; câm-ı mühabbet âsâr u ef‘âliyle kâffe-i enâmı ser-

mest ve sahbâ-yı meveddet, sıfât u zâtıyla havâss-ı kümmelîni mey-perest edip cezbe-i keyfiyet-i

bâde-i ‘aşk ile makām-ı nistî ve ihlâsda îs âl-i derece-i ihtisās u girân-bâr-ı hestî ve sıklet-i edbâr-

ı hod-perestîden halâs eyledi.

171

Ve efżal-i salavât ve ekmel-i tahiyyât ol peymâne-i mey-i hakīkat-zât u humhâne-i

şarâb-ı muhabbet-sıfât hażretlerine sezâdır ki, cur‘a-i câm-ı muhabbet ile havâss-ı kümmelîni

îsâl bezm-i kurbet ve idhâl-i encümen-i vuslat eyledi. Ve eşref-i teslîmât ashâb-ı zevi’n-necâta

mütemennâdır384 ki, her biri revnak-bahşâ-yı meclis-i muhabbet ve zînet-efzâ-yı nişîmen-i

meveddetdir.

Ba‘dehû kasīde-i hamriyye-i fârızıyye mey-i mehabbet ve bâde-i hakīkat ile memlû bir

kâse-i pür neşve-i ‘âriziyye olub erbâb-ı hakīkat beyninde meşhûr ve mu‘teber bir nazm-ı pür-

dürr-i güher olduġundan nice şurrâh şerh ve tefsiriyle resîde-i derece-i inşirâh olmuşlar. Husūsan

sâkı-i şerâb-ı mehabbet ve mülâki-i cemâl-i hakīkat olan Hażret-i Molla Câmî kuddise sırruh

lisân-ı fârisi üzere şerhine ihtimam ve her beytine münâsib rübâiyyât-ı fârisiyye keşîde-i silk-i

nazm edib ahsen-i ta‘bîr ve eblağ-ı te’vîl u tefsîr ile revnakde hüsn-i intizām ve ihtitâm bulmağın

nef‘-i âmm olsun için ekser meżâmîn ta‘bîr-i dil-pezîrleri yâd, husūsan rubâiyyât-ı bî-naz īrleri

istişhâd olunarak her beyt-i kasīdeye bir beyt-i türkî îrâd ve lisân-i türkî üzere şerh ve tahrîrine

ictihâd olundu. Mut āla‘a eden ihvân-ı hulûs-nihâddan mültemesdir ki, bu ahkar-i ‘ibâd olan

Salâhî-i nâ-şâdı bir duâ-yı hayr ile yâd buyuralar:

قال الشيخ العامل العامل والعارف الفاضل شرف الدين ابو حفض عمر بن على السعدى املعروف بابن الفارض

املصرى قدس اهللا تعاىل سره واعال ىف املالء االعلى

I. Beyt:

385 ان خيلق الكرمسكرنا ا من قبل شربنا على ذكر احلبيب مدامة

harekât-ı selâse ile mutlak “içmek” ma‘nâsınadır. Su olsun gayrı olsun. Ve ,”شرب“

“ bi-ma‘nâ mahbûbdur ve ,”حبيب“ anmak ma‘nâsına ve ,”ذكر“ همدام ”, hamr ma‘nâsınadır. Şu

i‘tibâr ile ki, şâribi ona müdâvemet göstere ve “سكر” mest olmak ma‘nâsına. Ve “كرم”, asma

çubuğudur. Fârisî’de “تاك” derler ve “شربنا” “Şeribnâ” fiil ve fâildir. “ ,” احلبيبذكرعلى

384 B: + “Müsemmâ” 385 “Sevgiliyi anarak şarap içtik. Onunla daha asma yaradılmazdan önce sarhoş olduk.”

172

müta‘allıkdır “شربنا”ya “ ةمدام ”, mef‘ûlüdür. “ ا سكرنا ” cümlesi sıfatıdır “ همدام ”nin ve “ قبل من

الكرم خيلقان ”de cârr ve mecrûr “شربنا”ya müteallik olmak ensebdir.

Tercüme-i beyt:

Nûş edip yâdını yârin olmuşuz mest-i müdâm.

Bulmadan bu bâğ-ı ‘âlem tâk-i engurle nizâm

Ya‘nî Hażret-i dostun zikri üzerine bir bâde nûş edib onunla sarhoş, belki mest u

medhûş olduk ki, mâdde-i şarâb-ı meşhûr-ı pür şerr ü şûr olan dıraht-ı engûr henüz halk

olunmamıştı.

رباعيه

اتش وخاك نبود و اب وشيز افالك نبود وامخروزى كه مدار چر

386تاك نبود از باده و اننشانچند ياد توست بودم باده پرست هر بر

Mesnevî:

Ol Cenâb-ı Pâdişâh-ı lem-yezel

Tâcdâr-ı taht-ı iklîm-i ezel

Zât-ı Ferdiyyet ile mevcûd iken

Ya‘nî reng-i mâsivâ nâbûd iken

Bahr-ı vahdet ‘aşkla mevc urmadan

Bu zemîn u âsumânı kurmadan

Kenz-i mahfî idi devât-ı ‘ilm-i zât

Reşhâ-bâr olmazdı aklâm-ı sıfât [2a]

İlm-i zâtın feyżi kıldı iktiżā

K’ola envâr-ı sıfâtı rû-nümâ 386 “Öyle bir gün ki, dönen âlemler ve gökler yoktu; su ateş ve toprak birbirine karışmamışdı; ben senin yâdınla mest olmuş şarab içiyordum. O zaman ne şarabdan, ne de asmandan nişan vardı.”

173

Zâtına kıldı tecellî çünkü zât

Cûşa geldi bahr-ı esmâ vü sıfât

İktizâ etti murâd-ı zü’l-minen

Kim sıfatı seyr ide âyîneden

Oldu mevcûd ‘ayn-ı Fahr-i Kâinât

Eyledi ol zât-ı Hak mirât-ı zât

Pertev endâz oldu esmâ-i Hüdâ

Cümle â‘yân oldu Anda rû-nümâ

[Fâilâtün/fâilâtün//fâilün]

Pes vâsıta-i mir‘ât-ı zât ve râbıt a-i âyîne-i esmâ vü s ıfât-ı zât bî-çûn u bî-hemtânın iki

tecellîsi vârdır. Birine tecellî-i ‘ilm-i ġaybî derler ki, Hażret-i ‘ilm-i zâtîde suver-i a‘yân-ı sâbite

ve kâbiliyyât ve isti‘dâdâtıyla vücûd-i Hak Celle ve ‘Alâ kendiye zuhûrundan ‘ibârettir. Bu

tecellîde a‘yân-ı sâbite vücûd-i aynî ile muttasıf değillerdir. Ve ‘ilm u ma‘rifet ve ‘aşk u

muhabbet emsâli kemâlâtları kendi hakīkatlerinde pinhân ve nâ-peydâdır.

İkinci tecellîye tecellî-i vücûd-i şehâdî derler. Rûhen ve misâlen ve hissen a‘yânın

isti‘dâd u kābiliyetleri hasebiyle Cenâb-ı Hakk’ın vücûdunun zuhûrundan ‘ibâretdir. Ve bu ikinci

tecellî tecellî-i evvel üzerine müterettibdir. Her kemâlât ki, tecellî-i evvelde â‘yânın isti‘dâdât ve

kābiliyetlerinde münderic idi. Onun mazharı olur.

Pes bu beytde “Müdâme”den murâd-ı Nâz ım kaddese sırruhu “Muhabbet-i Zâtıyyedir”.

Ve “Şirb-i müdâme”den murâd mertebe-i â‘yân-ı sâbitede isti‘dâdât u kâbiliyyât, muhabbet-i

zâtiyyeyi kabûlden kinâyetdir. Ve “Zikr-i Habîb”den murâd a‘yân-ı sâbite mazhar-ı tecellî-i

ġaybî olduklarıdır ki, “فرلاع لقالخ لقتفخ فران اع تببفاح فياخزا مكن تكن” [“Ben gizli bir

hazine idim, bilinmeye muhabbet ettim; bilineyim diye mahlûkātı yarattım” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ,

II, 132, No: 2016)] Bu muhabbet-i zâtiyyeye işâretdir. Bu takdirce “Zikr”in “Habîb”e iżāfeti

masdarın fâiline iżāfeti kabilindendir. Ve bu mertebede “sekr”den murâd isti‘dâd-ı sekrdir. Ve

“Germ”den murâd kesret-i vücûd-i aynîdir. Ya‘nî tecellî-i ‘ilm-i ġaybîde â‘yân-ı sâbitemiz

şarâb-ı sıfat-ı muhabbet-i zâtiyyeye kâbil ve müste‘id olub sebeb-i isti‘dâd-ı sekrimiz oldu ki, bu

kabûl ve isti‘dâd zuhûr-ı kesret, vücûd-i aynîden akdemdir.

174

رباعيه

ىن راحت روح ديده ىن زمحت تن نكه برون زعام سروعلن آش خو

387در زاويهء كتم عدم كرده وطن من بودم وعشق تو وعشق تو ومن

Yâhud “şirb-i müdâme”den murâd-ı Nâzım ‘âlem-i ervâhda sıfat-ı muhabbet-i zâtıyye

ile mütehakkık olmak ihtimâli vardır. Bu takdirce “zikr”in “Habîb”e iżāfeti masdarın mef‘ûlune

iżāfeti kabîlinden olur. Ve “sekr” hakīkat-i sekr olur ki, müşâhede-i Cemâl ve Celâl-i Hak’da

ervâh-ı kümmelînin heyemân ve hayretinden kinâyetdir. Ya‘nî cânın tene ta‘aşşukundan ve

rûhun bedene ta‘allükundan akdem dostun yâdı üzerine şarâb-ı muhabbeti nûş eyledik ki,

müşâhede-i Cemâl ve Celâl’de ervâhımızın mest u hayrânlığı ol şarâbın keyfiyetinden idi.

رباعيه

ب حياتآ روان شودجان چشمهءدر ظلمات در حضر جان فتد كهپيش زان

388ت ىب كام ودهان زجام امساوصفاتخوردمي مى عشق زمخخانه ذا

Mollâ Câmî kuddise sırruh Hażretleri buyurmuşlar:

“Eğer denilirse ki, bu tevcîh vücûd-ı ervâh, eşbâhdan akdem olmağa mevkuftur. Bu ise

mezheb-i hükemâda müsellem değildir. Zîrâ onların indinde vücûd-i ervâh husūl-i mizâc ve

tesviye-i eşbâhdan sonradır. Ve İmâm-ı Huccetü’l-İslâm aleyhi rahmetü’l-allâm Hażretleri dahi

bu emirde onlara müvâfakat eylemişdir. Ve ol haber-i meşhurdur ki: “ ان اهللا تعاىل خلق االرواح قبل

”Şüphesiz Allah ruhları bedenleri yaratmadan bin yıl evvel yaratmıştır“] ”االجساد بالفى عام

(Deylemî, El-Firdevs, II, s. 187, n. 2937)] Böyle haml eylemişler ki, ervâhdan murâd mebâdi-i silsile-i

vücûd olan ervâh-ı mülkiyyedir ki, hükemâ, ‘ukūl ve nüfûs ta‘bîr ederler. Ve “ecsâd”dan murâd

ecsâd-ı ‘âlemdir ki, arş ve kürsî ve eflâk ve encüm ve ‘anâsırdır.

Cevâb verilir ki, Şeyh-i kâmil ve muhakkık Sadreddin Konevî Hażretleri ba‘żı

resâilinde tahkīk u tafsīl buyurmuşlar ki, umûm-i âdemiyânın vücûd-i nüfûs-i cüz’iyye-i

387 “Sır alenî âleminin dışında olmak hoştur. Ne ruh rahatı görmüş, ne de bedenin zahmetini gizleme zâviyesinde yokluğu vatan edinmiş. Ben vardım ve senin aşkın vardı. Aşkın ve ben vardım.” 388 “Bundan evvel ruh denilen Hızır karanlıklara düşmüşdü. Can çeşmesinden hayat suyu akıyordu. Bir zar meyhanesinde, isim ve sıfatların kadehinden, emelsiz ve ağzımızın yardımı olmadan aşk şarabı içiyorduk”

175

insaniyyesi hus ūl-i mizâcdan sonradır. Ammâ kümmel ve havâssın vücûd-i nüfûs-i külliyye-i

insâniyyesi husūl-i mizâcden akdemdir. Ve “nüfûs-i külliye”den murâd ol nüfûs-i cüz’iyyedir ki,

mertebe-i cüz’iyyeden külliyeye terakkīye onlarda isti‘dâd ola. Ve sıfât-ı takyîdiyye-i

‘arżıyyeden bir haysiyet ile münselih ola ki, kendi külliyyâtına avdet edip ona muttasıl ola. Zîrâ

zevât-ı nüfûs-i cüz’iyye cüz’iyyetleri[3a] haysiyetinden mebde’-i evveli müşâhede muhaldir.

Ehl-i şuhûd ‘indinde müttefekun aleyhdir ki, nüfûs-i cüz’iyye cüz’iyyeti haysiyyetinden

külliyeyi müşâhede edemezler ki, ona ‘avdet edip muttasıl olalar.

Ve mertebe-i cüz’iyyeden külliyeye terakkīye isti‘dâdı olanlar mi‘râc-i rûhânîde

t abakaten ba‘de t abak atin külliyyâta muttasıl olduklarında her ittis ālde isti‘dâden ve vücûden ve

nûren ve basīreten istifâde ve ‘akl-i evvele intihâ ve ittisāllerinde müşâhede-i mebde-i evvele

müsta‘id olurlar.

Bu hakîr kem-biżāa ve pür taks īrin ‘akl-ı kas īrına nisbet ile bu maddede as hâb-ı hikmet

ile erbâb-ı hakīkatin beynleri min vechin Tevfîk ve bu gûne tahkīk olunur ki, hükemânın

“rûh”dan murâdları rûh-i hayvânîdir. Bu ise elbette husūl-i mizâc ve tesviye-i eşbâhdan sonra

mevcûd olur. Zîrâ rûh-i hayvânî dedikleri hülâsa-i gıdâ ki, dem-i rakîk ve müsaffâdır. Cevf-i

kalbde müctemi‘ olup harâret-i aziziye ile ondan bir buhâr-ı latīf hâsıl ve mecârî-i a‘sâb ve uruka

cârî ve cemî‘-i aktâr-ı ten ve zevâyâ-yı bedene sârî ve mütevâsıl olub asl-ı usûl-i kuvvâyı

mu‘cibeti’l-intiâş ve mâdde-i havâss-ı zāhir-şinâs belki cevher-i akl-ı maâş olur ki, ehl-i

hikmetin rûh-i ıtlâk eyledikleri bu buhâr-ı latifden ‘ibâretdir. Bu rûh-i mukavvim ve kâimde

cins-i hayvânîden behâyim ve en‘âm ve efrâd-ı insâniyyeden havâss ve avâmı müşârik ve

müsâhimdir.

Ve erbâb-ı hakīkatin “rûh”dan muradları rûh-ı insânî-i kudsî-i sâfîdir ki, ona “rûh-i

izâfî” derler. Bu rûh-i mesûd husūl-i mizâc ve tesviye-i eşbâhdan mukaddem mevcûd olduġu

hadîs-i nebevî ile mesbût ve meşhûddur: Kemâ kāle Aleyhi’s-selavâtü’l-vedûd; ودنج احوالار

لفتها اخمن ناكرماتو لفها ائتمن فعارة فماتدنجم [“Ruhlar toplanmış ordulardır. Onlardan

tanışanlar uyuşur (toplanıp muvâfakat eder); onlardan düşman olan ihtilâf eder.” (Buhârî, Enbiyâ,

3; Müslim, el-Birr, 159, 160; Ebû Dâvud, Edeb, 16; İbn Hanbel, III, 295, 527, 537; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, I, 111,

n. 315)] Ya‘nî ervâh-ı mücerrede ‘âlem-i ervâhda ya‘nî ‘âlem-i ceberûtta cünûd-i mücennededir.

Onlardan evvel ‘âlemde birbiriyle müteârif olan bu ‘âlem-i nâsûtta birbiriyle i‘tilâf eyledi. Ve ol

‘âlemde birbiriyle mütenâkir olan bu ‘âlemde birbiriyle ihtilâf eyledi. Ve rûh-i izâfî eşbâhdan

176

[4a] mukaddem olup eşbâha ta‘allüku husūl-i mizâc ve tesviye-i eşbâhdan sonra ettiğine âyet-i

kerîme: “… ن روحيفاذا سويته ونفخت فيه م ” [“Ben, onun yaratılışını tamamladığım ve ona

ruhumdan üflediğim zaman” (Hicr 15/29, Sâd 38/72)] Şâhid-i âdil-i besdir ve rûh-i hayavânî rûh-i

lat īf-i sultānî ile beden-i kesîf-i insânî beyninde hadd-ı fâsıl gibi cânın tene ta‘aşşukuna vâsıta ve

rûhun bedene ta‘allukuna râbıta olup rûh-ı ulviyyenin mat ıyye-i kaviyyesidir. Zîrâ letāfet ve

kesâfeti câmi‘dir. Letāfeti hasebiyle rûh-i sultānîye ve kesâfeti sebebiyle beden-i insânîye

münâsebeti olup rûh-i izâfî rûh-i hayvânî vâsıtasıyla beden-i insâna taalluk edip sâha-i fuâde

ifâza-i nûr akl-ı maâd ile bâ‘is marifet râh-ı sedâd ve mûcib-i vuslat-ı Rabb-ı ‘ibâd olur ki, bu

rûh-i mensûs kümmel-i havâs-ı insâna mahs ūs dur. Ve eczâ-i ‘âlemden her cüz’e esmâ-i

ilâhiyyeden bir ismin389 mazhar-ı cemî‘-i esmâ-i celîlidir. Ve hakīkat-i insâniye-i kemâliyye ber

tarîk-i cem‘iyyet ve icmâl mazhar-ı ahadiyyet-i cem‘ cemî‘-i esmâ-i zü’l-celâl ve’l-cemâldir.

Pes eczâ-i ‘âlemden bir cüz’ yokdur ki, insân-ı kâmilde ânın numûnesi olmaya ve

“ سكرناشربنا و ” kelimelerinden zamîr-i mütekellim ma‘a’l-gayr olduġu bu cem‘iyyete işâret

olmak ihtimâli vardır ki, “şirb” ve “sekr”de müşârik olmaları mülâhaza olunmaya. Yâhud

müşâreket mulâhazası üzere binâ olunmuş ola. Zîrâ ervâh-ı kümmel efrâd u aktâbda a‘yân bu

şarâbın şirb u sekrinde Şeyh Nâzım ile müşârik ve müsâhimdir.

رباعيه

تسر كزين باده برگن كيست تو خود بآ باده پرست تنهانه منم زعشق تو

390 مى پرستان الست منبودند حريف رفتم اين باده بدستگروزكه من نآ

II. Beyt

391اذا مزجت جنم وكم يبدوهالل هلا البدر كأس وهى مشس يديرها

“Bedr” “mâh-i tamâm”a derler. Ve kâseye “ke’s” ıtlâkı içinde şarâb olduġu hâldedir.

Ve “مشس” güneşin cirmine ve zav‘ına ıtlâk olunur. Ve “هالل”, “meh-i nev”dir. Ve “بدو” zāhir

389 C: + “İsmin mazharıdır. Ve mecmû-i âlem ber sebîl-i tefrikâ ve tafsîl…” 390 “Senin aşkından kadehe tapıcı olan sadece ben değilim. Bu kadehten kurtulan kimdir? Sen söyle! Bu kadehi elime aldığım gün Elest’in şarap tapıcıları mevcud idi.” 391 “Dolunay onun bardağı, kendisi ise hilâlin çevrelediği güneş. Karıştırıldığında nice yıldızlar görünür.”

177

olmak. Ve “مزج” karıştırmak. Ve “جنم” yıldız ma‘nâsınadır. Ve “ اهل ” ve “وهى” ve “يديرها”de

olan zamâir “mudâme”ye râci’dir. Ve “ وهى ”de olan “vâv” âtıfe ve hâliyye olmak ihtimâl vardır.

Ve mümeyyiz “كم” haberi mahzûfdur. Takdîri “ جنم يبدومرة كم ” dir.

Pes câm-ı müdâmî istidâretde ve emr-i sâfî-i kesîrü’l-feyżânî iştimâlde mâh-i temâma

ve müdâmeyi safâ-yı nûriyyet ve feyezânda şems-i pür leme‘âna ve engüştân-ı sâkî-i küll-i

cemâli ahz-ı ke’s ‘indinde şekl-i hilâle ve heyet-i habâbî istidâret ve nûraniyyetde vasfı hacimde

necm-i pür-tâbe teşbîh-i dilpezîr ve temsîl-i bî-nazīr buyurmuşlar.

Tercüme-i beyt:

Ol ne mey mihr-i münîr ve kâsesi bedr-i dücâ

Sâkisi meh-i nev eğer mezc olsa pür-necm ola câm.

Ya‘nî ol şerâb-ı ale’d-devâmın câm-ı sâfâ-encâmı mâh-ı tâmamdır. Halbuki ol şarâb-

nâb leme‘ân ve feyezânda kendisi âftâb-ı ‘âlem-tâbdır. Ve engüştân-ı sâkî-i saîd gûyâ ki, mâh-ı

cedîd belki bir hilâl-i ‘ıyddir. Ve hengâm-âmizeş âbde hâsıl olan her bir habâb bir necm-i

rahşende ve pür-tâbdır.

Pes câm-ı safâ-yı hamr-ı ledün olan “bedir”den ya‘nî mâh-ı tamâmdan murâd-ı şerîfleri

sâlik-i rûşen-dile nisbetle kalb-i mürşid-i kâmil ve mükemmildir. Ve ol bedri devr ettiren

“hilâl”den murâd-ı şerîfleri “قلب املؤمن بني اصبعني من اصابع الرمحن” [“Mü’minin kalbi Rahmân’ın

parmaklarından iki parmak arasındadır.” (Keşfü’l-hafâ, II, 390, No: 3215)] me‘âlince sıfât-ı celâl ve

cemâldir. Ve ol şarâb-ı sırfın mezci indinde necm-i habâb zuhûrundan murâd-ı şerîfleri şerâb-ı

zencebîle-i cezb-i muhabbet zülâl-i selsebîle-i ‘ilm u ma‘rifet ile imtizâc buldukta bisyâr habâb

nücûm-i âsâr ve kevâkib-i ma‘arif ve esrâr bedîdâr olub fürûmân-degân-ı zülmet beyâbân-ı dalâl

ve hayret de her biri bir necm-i hidâyyetdir demek olur.

رباعيه

علومو فارغ شده از انديشهء احوال از قيد رسوماند اين طائفه مطلق

178

392للدين جنوم للشياطني رجوم بر ظاهر شان لوامع نور هدى

Zîrâ âyine-i kalb mürşid-i kâmil u mükemmil şems-i hakīkat-i Muhammediyyeye

mukâbil ve bedr-i tâm gibi istifâza ve ifâzaya kâbildir. Teveccüh-i tâm ile mir‘ât-i kalb-i mürşide

mukâbil olan sâlike elbetde ol feyż-i mukaddes [5a] mün‘akis olub ol câm-ı safâdan neşve-yâb

ve şarâb-ı ‘aşk-ı ilâhîden mest u harâb olur.

Yâhud câm-ı şarâb-ı hoş-güvâr olan bedr-i tâb-dârdan murâd-ı şerîfleri mutlakan âyine-

i hakīkat-i Muhammediyye ola. Zîrâ cemî‘-i esmâ u sıfâta mazhariyeti i‘tibârıyla şems-i

ahadiyyet-i zâta mukâbil bir bedr-i kâmil ve mükemmildir ki, vücûd-i şerîfleri vücûd ile adem

beyninde vâsıta ve hudûs ile kıdem taallukuna râbıta olub zevât ayn-ı cem’den istifâza ve levh-i

mahfûzdan ‘ibâret olan nefs-i külliyeye ifâzada kalem mesâbesindedir. Ol ecilden “kalem-i a‘lâ”

ıtlâk olundu. Pes târîk-i nişînân-ı zülümât-ı imkân olan cemî‘-i hakâyık-ı a‘yân istifâza-i

mezkûrda ona muhtâc olduġu mustağnin ani’l-beyândır.

Pes ol feyż-i şems-i ezelî ve muhabbet-i zât-ı lem-yezelî bedr-i hakīkat-i

Muhammediyye’de mütecellî olub yenbû‘-i zülâl-i meveddet ve ‘ayn-ı nevâl-i mahabbet olan

mir‘ât-ı hakīkat-i Muhammediyyeden cemî‘-i hakâyık-ı kesrete pertev-endâz-ı hidâyet olduġu

için bedri ol hakīkate istiâre eylemişdir.

رباعيه

هم جاىن وهم دل بكدامت خوامن چه نامت خوامنبخرآ دل واى جان

393ر ماه متامت خوامنگمعذورم ا نور زتو افت شب متام عامليچون

III. Beyt:

394 ولوال سناها ماتصورها الوهمما اهتديت خلاا ذاهاولوال ش

392 “Bu tarikat(usul, yol) şekil(gelenek, merasim) kaydından uzaktır. Hâller ve ilimlerin düşünce ve kaygısından kurtulmuştur. Onların zâhirleri üzerinde hidâyet nûrunun parıltıları vardır. Din için yıldızlar şeytanlar için ise atılan taşlardır.” 393 “Ey can ve gönül artık seni hangi isimle çağırayım. Hem cansın hem de gönül, seni hangisiyle çağırayım. Mâdem ki, bütün âlemin gecesi ışığı senden almıştır. Sana tümüyle “ay” desem, mâzurum.” 394 “Kokusu olmasaydı meyhânesine yol bulamazdım. Parlaklığı olmasa zihin de onu tasavvur edemezdi.”

179

“ râyiha-i Tayyibe” ma‘nâsına ve“ ”شذا“ اىاهتد ” “doğru yol” ma‘nâsına ve “خان”

“hâne”nin cemî’idir. Ve “سنا” kasr ile “berk” ma‘nâsınadır. Ve zâmâir-i gâibin küllîsi “مدامه”ye

âittir.

Tercüme-i beyt:

Nükhet-i mey olmasa rehber bulunmaz meygede

Olmasaydı berk-i peymâne hayâl etmezdi kâm

Ya‘nî eğer ol bâde-i bî-gışşın bûy-i hoş ve şemîm-i dilkeşi, meşâmm-ı cânıma reh-

nümûn olmasa savb-ı meyhâneye râh-ı savabı bulamazdım. Ve lem‘a-i nûr u pertev zuhûru

basar-ı basīretime ifâza-i nûr etmeye remed-i gaflet ile dîde-i vehmim kör olub müşâhede-i

cemâl-i hakīkatden mahrûm olurdu.

رباعيه

پى مشكل بردى كسى سوى ميكده رهرب مستان نشدى نكهت مى رگ

395 كى دركه حقيقتش نوانسىت كى زوىانيافىت نور چشم خرددر

Ya‘nî ‘aşk-ı mecâzîye müteallık olan Cemâl-i âsârı ve muhabbet-i hakîkîye muteallik

olan cemâl-i zâtînin zıll u furûu olduġu gibi ‘aşk-ı mecâzî dahî muhabbet-i hakîkînin zıll u furûu

olub; “از قنطرة احلقيقة396”ا hükmünce mecâz hakīkatin tarîk-i husūlü ve vesîle-i vüsûludur.

Pes bi-haseb-i fıtrat aslî bir mukbil-i pâk-tıynetin ki, zât-ı cemîl-i âle’l-ıtlâk

muhabbetine kābiliyeti olub vâsıta-i terâküm hücub-i zülmâniyye-i tabî‘iyye ile pes mande-i

hayyiz-i hafâ ola. Nâgâh ol cemâl-i bâ-kemâlin nûrundan bir pertev perde-i âb u kilden bir sūreti

dilber-i ra‘nâyı mütenâsibü’l-a‘za ve çehre-i zîbâ-yı mütemâsili’l-eczâda hüveydâ olsa elbette ol

mukbilin murg-i dili ol cemâle ikbâl ve hevâ-yı muhabbetinden perr ü bâl açıp cûyende-i dâne-i

hâl ve giriftâr-ı dâm-ı zülf-i perîşan hâli olur.

Pes âteş-i ‘aşk ve şu‘le-i şevk, dil-i mihnet-zedesinde berk urub hücub-ı kesîfeyi hark

ya‘nî levha-i dilde müntakiş olan suver-i kevniyyeyi selb ile gışâve-i gafleti basar-ı basīretinden

395 “Şarabın kokusu sarhoşlara rehber olmasaydı. Kişinin meyhane tarafını bulması zor olurdu. Eğer akıl gözü O’ndan bir nur almasaydı O’nun hakîkatini nasıl anlayabilirdi?” 396 “Mecaz, hakikate uzanan bir köprüdür.”

180

izâle edib âyine-i hakīkat gubâr-ı kesretten pâk ve bî-pâs ve dîde-i gamdîdesi tîz-bîn397 ve dil-i

felâket-zedesi hakīkat-şinâs olur. Mahall-i naks ve ihtilâl olan hüsn-i serîyyü’z-zevâli ve bekā-yı

hüsn-i cemâl bâ-kemâl zî’l-celâli idrâk edib mecâzdan hakīkate ‘ubûr eyler.

Ol demde sâbika-i ‘inâyet ona istikbâl edib evvelâ cemâl-i vahdeti efâl-i ref‘ nutuk işkâl

eyler. Çün muhâzara-i ef‘âlde mütemekkin ola. Cemâl-i sıfât münkeşif olur. Ve mükâşefe-i

sıfâtta Râsih-dem oldukta mazhar-ı tecellî-i cemâl-i zât olub muhabbet-i zâtiyyeyi mutehakkık

olur. Pes ebvâb-ı müşâhede ona meftûh olub vücûdu min evvelihî ilâ âhirihî bir hakīkat görür.

Ya‘nî her neye uğrasa onu bulur. Her neye baksa onu görür.

رباعيه

بودهء من غافل در ديده عيان تو بودهء من غافل در سينه ان تو

398بودهء من غافل خود مجله جهان تو جستمنشان مى هان تراجعمرى ز

[6a]Çün âşık-ı sādık bu makāma erişe bilir ki, ‘aşk-ı mecâzî şerâbhâne-i ‘aşk-ı

hakīkatden bir şemme menzilesindedir. Ve muhabbet-i âsârı, muhabbet-i zâtıyyeden bir pertev

belki bir zerre mesâbesindedir. Lâkin eğer dimâğ-ı cânı bûy-ı ‘aşk-ı mecâzîyi almasa meyhâne-i

‘aşk hakīkati bulamazdı. Ve eğer basar-ı basīreti zerre-i cemâl-i âsârı görmese cemâl-i âftâb-ı

zâta mukâbil olamazdı.

رباعيه

مبيخانه رسيد ون بوىآ پىاز رفت خوش وقت كسى كه بوى ميخانه شنيد

399 حرمي ميخانه بديدن آتوپر در مد برقى زكوى ميخانه بديد آ

IV. Beyt:

400ومل يبق منها الدهر غري حشاشة كان خفاها ىف صدور النهى كتم

397 B: + “Tezyîn” 398 “Göğüste(gönülde) gizli sen imişsin, ben gâfilmişim. Gözde açıkça görünen sen imişsin, ben gâfilmişim. Bir ömür, cihandan senin nişan ve izini arardım. Oysa cihandaki bütün nişanlar sen imişsin, ben gâfilmişim.” 399 “Meyhânenin kokusunu alan kişi bahtiyardır(mutludur). O kokunun peşinden gider ve meyhaneyi bulur. Meyhâne kökünden(mahallinden) bir şimşek zuhûr etti. O şimşeğin ışığından meyhânenin içini gördü.” 400 “Zaman ondan son bir damladan başka bir şey bırakmadı. Onun gizlenişi sanki aklın mahalline gizlenişi gibi.”

181

bakıyye-i rûh” ma‘nâsına “ramak” dahî“ ”حشاشة“ zaman-ı tavîl” ma‘nâsına“ ”دهر“

derler. “خفا” “gizli” ve “صدور” “sadr”ın cemî’idir. “Sîne” ma‘nâsına ve “ى” “nühye”nin

cemî’idir. “Akıl” ma‘nâsına menhiyâttan nehy ettiği i‘tibâr ile akla “nühye” derler. Ve “كتم”

bi-ma‘nâ “mektûm”dur. Ve zamîr-i ”كتم“ pinhân eylemek” ma‘nâsınadır. Ve bunda“ ”كتمان“

“ ye râci‘dir. Ve cümle-i”حشاشة“ ”خفاها“ ye ve zamir-i”مدامه“ ”منها“ .sıfatıdır ” خفاهاكان

ye âid olup ve cümle-i sâniyye cümle-i ûlânın mazmununu”مدامه“ nin yâhud zamireyn”حشاشة“

müekkid olur. Ve “صدور”un “ى”ya iżāfeti hazfi muzâfun ileyhdir. Takdîri “ صدور ذوى

-”yı ashâb-ı sudûra teşbîh ve levâzımى“ ,dir. Yâhud istiâre-i bi’l-kinâye kabîlinden olur ki”النهى

ı müsebbebeden olan “صدور”u ona isbât eylemiş olur.

Tercüme-i beyt:

Bir ramak-i bâkī komuş ondan zamâne gûyiyâ

Ol dahî olmuş sudûr-i âkilînde iktitâm

Ya‘nî musarrıf-ı rüzgâr ve muhavvil-i leyl ü nehâr ol bâde-i hoş-güvârdan ki, canlara

can ve canlar ona ebdân mesâbesindedir. Bir ramakdan gayrı bâkī komamış; ol dahî sudûr-i

âkilînde mektûm ve pinhândır. Pes Cenâb-ı Hüdâvend-i Celîl ve Cemîl’in esmâ-i ilâhiyyesi

mütekâbildir. Ve her birinin zuhûr-i ahkâm u âsârı hasebiyle devlet u saltanatı vardır. Çün

nevbet-i tasarruf-i devlet u saltanat ismin birine erişe onun ahkâm u âsârı zāhir olub mukâbilinde

olan ismin ahkâmı bâtın olur. Nevbet-i tasarruf mukâbilinde erişdikde emr ber-aks olur. Ya‘nî

onun ahkâmı zāhir ve mukâbilinin bâtın olur.

Ve bu Cenâb-ı Alîm ve Hakîm’in ‘ilm-i şâmil ve hikmet-i kâmilinin mukteżāsıdır.

Herbiri kendi mevkiinde gâyet-i kemâl ve nihâyet-i cemâldir. Pes zāhir u bâtın ism-i şerîfleri

esmâ-i mutekâbiledendir. Ol ecilden zuhûr u kesret ve butûn u vahdet birbirini mütelâzımlardır.

Zîrâ zuhûr-ı suver-i ta‘ayyünât ile telebbüs-i hakīkatden ‘ibâretdir. Ve butûn onun ‘ademinden

‘ibâretdir. Ve bu telebbüs ‘ayn-ı kesretdir ki, ‘ademi ‘ayn-ı vahdetdir. Ve şek yoktur ki, kesrette

182

ahkâm-ı meâbe’l-imtiyâz meâbe’l-ittihâd üzerine gâlibdir. Ve vahde aksi üzeredir. Ya‘nî ahkâm-

ı mâ-bihi’l-ittihâd mâ-bihi’l-imtiyâz üzerine gâlibdir.

Pes her gâh ki, Cemâl-i Zât-ı bî-hemtâ mir’ât-ı ism-i zāhirden hüveydâ ola. Nâçâr

ahkâm-ı mâ-bihi’l-imtiyâz ahkâm-ı mâ-bihi’l-ittihâd üzerine gâlib olur. Ve her-bâr ki, Celâl-i

Zât-ı bîçûn u çirâ âyine-i ism-i bâtından rû-nümâ ola. Bi-eyyi hâl ahkâm-ı mâ-bihi’l-ittihâd mâ-

bihi’l-imtiyâz üzerine gâlib olur. Ve erbâb-ı zevk ve hâle pûşîde değildir. İlm u ma‘rifet u

muhabbet ve emsâli kemâlât-ı ‘âlem u ma‘lûm ve ârif u ma‘rûf ve muhibb u mahbûb beyninde

ahkâm mâ-bihi’l-ittihâddandır.

Pes galebe-i ahkâm-ı mâ-bihi’l-imtiyâz indinde bu kemâlât günâ-gûn resîde-i mâkâm-ı

hafâ ve butûn ve erbâbı dahî mütevâri-i perde-i kümûn olub halkın onlardan ‘ilm u ma‘rifet

istifâdesi alâ sebîli’n-nedre olur. Şeyh Nâzım kuddise sırruh Hażretlerinin bu beytinde bir

ramak-ı bâkī kalıb ol dahî sudûr-i âkilînde mektûm oldu, buyurduğu bu hafâ ve butûn ve setr-i

kümûna işâretdir.

رباعيه

خواره زمى نه نام يابدنه نشان مي دركوى مغان وفغان كه بازفرياد

401شنت اونيز انگشتست ان گ شت در خلق جهانگزان كونه ان [7a]

V. Beyt:

402ومن بني االخشاء الدنان تصاعدت ومل يبق منها ىف احلقيقة االاسم

.derler ”خشا“ cevf ihâta ettiği nesneye derler. Ya‘nî içi tehî olan nesnenin içine ”خشا“

Cemî‘i “اخشاء” gelir. Ve “دن”, hum ya‘nî “küb” ma‘nâsınadır. Cemîi “دنان” gelir ve “تصاعدت”

.esfelden â‘lâya gitti demekdir ”ارتفعت“

Tercüme-i beyt:

401 “Majların(ateşperestler rahibi. İran mistik edebiyatında daima mürşid mânâsına kullanılır) bulunduğu yerde sarhoş şarabın ne ismini bulur, ne de nişanını. O şarab cihan halkından öyle gizlenmiştir ki, hattâ “gizlenmiş olması” keyfiyeti bile gizlidir.” 402 “Testilerin dibinden süzülüp çıktı. Hakîkatte ise ondan isimden başka bir şey kalmadı.”

183

Hey meded humlar derûnundan suûd etti o mey

Kalmadı ondan hakīkatten eser illâ ki nâm

Ya‘nî ol şerâb-ı kemyâb mütekâ‘id derûn-ı humlardan mütesâid ve meyl-i makāmât-ı

ulvî ile makârr-ı süflîden mütebâid oldu. Ve beyne’l-enâm ancak bir nâmı kaldı. Çünkü kemâlât-

ı Hażret-i ehadiyyetten hayât u ‘ilm u irâdet ü kudret misillüleri âhirîn-i merâtib-i mevcûdât olan

insandan göründü. Ya‘nî evc-i derecât-ı kulliyyet ve ıtlâkdan hazîz-i derekât-ı cüz’iyye-yi

takyîde tenezzül eyledi. Nazar-ı mahcûbân ol kemâlâtı mezāhir-i cüz’iyyeyi takyîdiyyeye

mensûb ve muzâf kıldı.

Ammâ vâsıta-i sıdk-ı mücâhede ile dîde-i basīret ehl-i müşâhedede bu umûrun iżāfeti

mezāhir-i cüz’iyyeden sâkıt ve nisbeti merâtib-i takyîdiyyeden zâîl oldukda ol kemâlât yine

kendi mertebe-i külliyet ve ıtlâkına avdet eder. Pes Şeyh Nâzım muhtemeldir ki, sukût-i izâfât

ve zevâl-i nisbet ve i‘tibârâtı ve mertebe-i külliyet ve ıtlâka avdeti tesâud ile ta‘bîr buyurmuş ola.

Ve “دنان”dan murâd-ı şerîfleri ol şerâb-ı ‘aşk u muhabbeti ihâta ve iştimâl i‘tibârıyla nüfûs-i

kâmile evliyâullâh ola. Ve “تصاعد”dan murâd-ı şerîfleri merâtıb-i cüz’iyye-i takyîdiyyeden

inkıtâ-ı nisbet ve iżāfet-i muhabbet ve mekarr-ı aslı ve müstakar-ı ulâyâ avdet ola ki, Hażret-i

ahediyyet cemi‘dir. Zîrâ çün muhabbet-i ârif makām-ı fenâyı mutehakkık ola. Her kemâlâtın

nisbeti kendi şuhûdunda kendiden munkatı‘ olub beyne’n-nâs ancak bir nâmı kalır. Yâhud

.den murâd-ı şerîfleri şarâb-ı mezkûru ihâta ve iştimâl i‘tibâr ile ebdân-ı kâmilân ola”دنان“

Yâhud istidâre ve ihâta müşâbehetiyle ecrâm-ı semâviyye ola. Ve “اخشاء”dan murâd “tabakât-ı

anâsır” ve “بني االخشاء”dan “küre-i arz” ola ki, müstakarrı efrâd-ı insâniyyedir. Ve alâ külli’t-

takdîreyn “تصاعد”den murâd muhabbetdir. Ya‘nî çünkü nüfûs-i kâmilân: “بالطي الكلم دعصه يالي”

[“…O'na hoş kelimeler yükselir…” (Fâtır 35/10)] hükmünce bu nişîmen-i süflîden hazâyir-i

kudsîye su‘ûd eylediler. İlm u ma‘rifet ü ‘aşk u muhabbet emsâli kemâlât dahî onlara tebai‘yyet

ile suûd eyledi. Ve onların makamlarına kâim olanlardan bu kemâlât hiç zāhir olmadı. Ancak

isimleri şeyh-i kâmil ve mürşid-i mükemmil kaldı.

رباعيه

184

در قصهء عشق حمرمى نتوان يافت در عرصهء كون مهدمى نتوان يافت

403 درمخكدهء فلك منى توان يافت زان مى كه حريفان مهه خوردندوكذشت

Vecheyn-i âhireyn beyt-i sâbıka münâsebetle ensebdir. Ve bu beytden maksûd ol tâife-i

kâmilenin bulunmadığına ve kemâlâtın ‘adem-i zuhûruna teessüf ve telehhüfdür. Yoksa

mertebe-i velâyeti ve ehlini nefy değildir.

VI. Beyt:

404 نشاوى والعار عليهم والامثذكرت ىف احلى اصبح اهلهوان

نشا ينشوا “ mest olmak” ma‘nâsına“ ’نشوه“ dirilik” ve “kabile” ma‘nâsınadır. Ve“ ”حى“

”ونشى ينشى فهو نشوان وهى نشوى وهم وهن نشاوى

Tercüme-i beyt:

Müste‘id bir kavme zikr olunsa ol mey-i subh-dem

Terk-i kayd-ı ism ü âr edib olur mest-i müdâm

Ya‘nî eğer ol bâde-i hâlet-fezâ-yı hayât-âbâd bir kabîle-i zinde dilân-ı pür isti‘dâda bir

gece yâd olunsa hâlet-i keyfiyeti ile mest ü harâb ve subha dek nâle vü feryâd ederler. Hâlbuki

ne ol mestlikten onlara bir âr u vebâl ve ne mey-perestlikten âyine-i hâtırlarına bir gubâr-ı infiâl

vâkı‘ olur.

رباعيه

سررشتهء اختيارش ازدست شود ست شودمكه عقل از ون مى خواهم آ

405 هرزنده دىل كه بشنود مست شود غازدآ سرودآن بوصف چومطرب

403 “Kainat arsasında sohbet arkadaşı bulunamaz. Aşk kıssası anlatmak için bir mahrem bulunamaz. Kainat meyhanesinde arkadaşlar ve dostların içip bitirdikleri o şaraptan bulunamaz.” 404 “Mahallede adı anılsa, mahalle halkı sarhoş olur. Ancak onlar ne ayıp ne de günah işlemiş olurlar.” 405 “Ben öyle bir şarab isterim ki, akıl onunla sarhoş olsun ve ihtiyarının ip ucunu kaçırsın. Öyle bir şarab isterim ki, mutrib onun vasıflarını anlatan nağmelere başlayınca, gönlü dinç olan herkes bu nağmelerle mest olsun.”

185

Pes sırr-ı hayât sâri-i cemî‘-i mevcûdât ittiği âyet-i kerîme: “ دهمبح حبسء الا ييش ان منو

سون تفقهلا ت لكنومهبيح ” [“…O'nu hamd ile tesbih etmeyen hiçbir varlık yoktur. Fakat siz,

onların tesbihlerini iyi anlamazsınız…” (İsrâ 17/44)] Şâhid-i âdildir. Zîrâ sıfat-ı [8a] hayât ile

muttasıf olmayandan tesbîh mümteni‘dir.

رباعيه

ساريست در اجزاى مهه سرحيات چه نباتچه معادن چه اركان چه چرخ

406 رفيع الدرجات تسبيح خداوند وغدات عشى كل ويند مههگ

Ve eşyânın tesbîhi Cenâb-ı Bârî’nin nekâyısdan tenzîh ve takdîsine delâletleriyle te’vîli

ve nefyi tesbîh-i hakîkî olunmak enbiyâ u evliyâ aleyhimüsselâm’ın keşf-i sarîhlerine muhâlifdir.

Ve eşyâda sırr-ı hayâtın sereyânı vâsıta-i sereyân-ı hüvviyet sâriyye-i ilâhiyye iledir ki, eşyâda

sıfat-ı hayât ile munsifedir. Ve herbir mevcûdda kendi kâbiliyyet ve isti‘dâdına münâsib bir

hayât vardır. Levâzım-ı hayât olan ‘ilm-i vâridât ve kudret ve gayrileri dahî onun gibidir.

Pes ol mevcûdun ki, mîzâcı i‘tidâle karîb ola insân gibi onda sıfat-ı hayât cemî‘-i

levâzımatıyla yâhud ekseriyle zāhir olur. Ve eğer ol mevcûdun ki mizâcı i‘tidâlden ba‘îd ola.

Ma‘den u nebât gibi onda sıfat-ı hayât ve levâzımı pinhân olur. Pes bu beyt-i şerîflerinde

dan murâd ‘âlem-i kebîr olmak ihtimali vardır. Güyâ cemâd olsun hayavân olsun cemî‘-i”حى“

eczâ-yı ‘âlemde sereyân-ı hayatı iş‘ârdır. Bu takdirce “ehl-i Hay”dan murâd bir tâifedir ki,

onlarda ehliyet-i şürb-i şarâb-ı muhabbet ve kâbilliyyet kabûl-i esrâr-ı ma‘rifet ola ki, bu tâifenin

mâ‘adâsı ‘adem hükmündedir.

رباعيه

انان كه براه عشق ثابت قدمند درملك وفابسر فرازى علمند

ان عدمندمقصود خالصهء وجود ايشانند باقى مهه باوجود ايش

406 “Felekler, rükünler, mâdenler ve bitkiler nedir? Hayâtın sırrı bütün cüzlere sirâyet etmiştir. Var olan her şey sabah-akşam yüksek bir seviyede Yüce Allâh’ı tesbîh ederler.”

186

Yâhud “حى”dan murâd kabîle-i erbâb-ı zevk ü muhabbet ve kavm-i ashâb-ı şevk u

meveddet ola. Zîrâ bu tâife-i celîle hakīkatler ile zinde ve hayât-ı hakîkîye erzendelerdir. Yâhud

dan murâd vücûd-i insân-ı kâmil ve ehlinden murâd rûh ve kalb ve nefs ve kuvvâ-yı rûhânî”حى“

ve cismânî ola. Zîrâ bunların her biri vücûd-i insân-ı kâmilde semâ‘ zikr-i şerâb-ı muhabbetten

mest u harâb olurlar.

رباعيه

واز ربابآ بر عشق تومى ذكر هر جا كه كند مطرب فرخنده خطاب

407ن بادهء نابآذكرمساع ذوق زا اب عقل ودل وجان من شود مست خر

VII. Beyt:

408وان خطرت يوما على خاطر امرء اقامت به االفراح وارحتل اهلم

”خطر االمر بباله وعلى باله خطرا“ ,duhûl” ve “mürûr etmek”, “helecân” ma‘nâsına“ ”خطر“

ve “خطورا” bir şeyi hatırına hutûr eyledi. Ya‘nî geçti ve “خاطر” kalbe vârid olan şeye derler.

Bunda “خاطر”dan murâd kalbdir. İsm-i hâl ile tesmiye-i mahall kabîlinden olur. Ve “به”de

zamîr-i mecrûr “خاطر”a âid oub “bâkī” ma‘nâsınadır. Yahut “خطرت”dan mefhûm olan “خطور”a

râci‘ olub bâ sebebiyle olur. Ve “فراح“ ”افراح”ın cemî‘idir. Ve “هم” hüzn ve gam ma‘nâsınadır.

Tercüme-i beyt:

Bir kesin ger hâtırına ol mey ederse hutûr

Gam-gîde oldum ferah kalbinde ola ber-devâm

407 “Şarabın zikri, senin aşkın ve rebab denen çalığının sesi şarkıcının neşeyle hitap ettiği her yerdedir. O hâlis(saf) kadehin zikrini işitmenin zevki ile aklım, gönlüm ve ruhum mest ü harab olur.” 408 “Bir an için birisinin aklına gelse, onu sevinç kaplar ve keder terk eder.”

187

Ya‘nî eğer bir gûne ol bâde-i pür-nûrun yâdı bir kalb-i civânmerd-i âzâde hutûr ederse

müsâfirân-ı şâdî ve râhat onda kasd-ı ikâmet edib mücâvirân endûh ve elem-i azîmet vâdi-i rıhlet

ederler.

رباعيه

ويران شدهء حادثه اباد شود عشق غصه برباد شوددهء پااز

409 زاندوه وغم زمانه ازاد شود برخاطر غمكني كذرد شاد شود

Pes ‘ilm u şu‘ûrun umûra taalluku iki vechile mümkündür. Biri huzûr410-i zıll-i suver-i

ma‘lûmât iledir. Meselâ Zeyd ve Amr’ı görürsün zemininde bir sūret hâsıl olur ki, ol sūret ile

mâ‘adâsından mümtâz olurlar. İkinci vechi zemîn-i hâtırda huzûr-i zevât-i ma‘lûmât iledir.

Meselâ cû‘ ve şeb‘ ve şehvet ve gazab ve muhabbet ve adâvete ‘ilm u şu‘ûrun taalluku nefs onlar

ile ittisâfından sonra hâsıl olur ki, buna ilim-i zevkî ve vicdânî derler.

Pes muhabbet-i zâtiyyenin dil ve şuûra hutûru vech-i evvel ile yani bir kimseden istima‘

ile yahût bir kitâbdan okumakla yahût kendi hâtırına gelmekle müsmir-i sa‘âdet ve mûcib-i

kerâmet olmada mu‘teddün-bihâ değildir. Belki sa‘âdet-i câvidânî ve kerâmet-i dü-cihânî [9a]

oldur ki, muhabbet-i zâtiyyenin dil ve şuûra hutûru vech-i sânî ile ola. Ya‘nî mazhar-ı ihtisās

tecellî-i zâtı olub evvel tecellî-i zâtı ol mukbil-i sāhib-i sebâtı varta-i hestîden halâs ve makām-ı

nistîden resîde-i derece-i ihtisās edib mey-i muhabbet-i zâtiyyesini mezâk-ı câna işrâb ettirmekle

rûh-i kâmil bahr-i ahadiyyete vâsıl ve heybeti ünse tebdîl olub envâ‘-ı cevâhir ibtihac ve surûr

hâsıl olur.

Pertev-i rûh dahî aks-endâz-ı mir‘ât-i dil pür-fütûh olmakla kabzı mübeddel olub fâyiz

rütbe-i inbisât ile münbasit ve meşrûh olur. Aks-i kalb dahî pertev-i figen-i nefs-i bî-ġayb

olmakla endûh ve elem rû-be-râh adem olub ferah ve surûr nedîm-i bezm-i şuûr olur.

رباعيه

رزسر مرتل يا برقى بدر خشيد شم من ابر ارچريه گشب بود ذ

409 “Aşk şarabını içince sıkıntı gider, vîrân olmuş gönül âbâd olur. Kederli insanın gönlünü mutlu eder, zamanın sıkıntı ve üzüntüsünden kurtulur.” 410 B: + “Husûl”

188

411بدرخرمن اندوه وغم انداخت شرا چراغدرخانهء عيش وطرب افروخت

VIII. Beyt:

412ولو نظر الندمان ختم اناا السكرهم من دوا ذلك اخلتم

geldiği gibi yâhud ”رغفان“ in cem’i”رغيف“ .in cem’îdir”ندمي“ zamm-ı nûn ile ”ندمان“

feth-i nûn ile sîga-i müfreddir. Ve bu takdirce zamîr-i cem‘ ircâî ma‘nâ i‘tibârıyla olur. Zîrâ

cinsdir. Lâm-ı ta‘rîf gerek cins için olsun gerekse istiğrâk için olsun efrâd-ı bisyârı şâmildir. “ ختم

ختما الشى على ” “Bir şey üzerine mühr vurmak” ma‘nâsınadır. Ve bunda “ختم”den murâd

mühürdür. Ma‘nâ-yı masdarî değildir. Ve “انا” zarf ma‘nâsınadır. İçinde gerek şerâb olsun gerek

gayrı olsun cemî “انيه” gelir. “انيه”nin cem’i “اواىن” gelir. “ دوا و انائها ” zamirleri “مدامه”ye âiddir.

Tercüme-i beyt:

Ger nedîmân-ı mahabbet görse zarf-ı mührünü

Mest ederdi bâdesiz ol hatmi miskiyyü’l-hitâm

Ya‘nî eğer nedîmân encümen-i muhabbet ve mukîmân-ı nişîmen-i ‘aşk u meveddet ol

bâde-i pür-keyfiyet zarfının mührünü görse bâde-nûş olmaksızın evvel hatm-ı inâ onları mest

eylerdi.

رباعيه

پارهصد وم ازهيزاپر دراعه مى است اين كه بود مهواره چهيا رب

413ىب باده شود مست ازان نظاره ش را نكرد ميخوارهرمهر مخگ

411 “Gözüm ağlamaktan bahar bulutu gibi gece olur. Dostun evinin üstünden bir şimşek parladı. Ve eğlence ve neş’e evinde lambayı(mumu) yaktı. Üzüntü harmanına kıvılcım attı.” 412 “Eğer dostlar onun kabının mührünü görse, bu mühür onları şarap olmaksızın sarhoş eder.” 413 “Ya Rab bu nasıl bir şaraptır ki, daima bulunur. Benim cübbem ondan yüz parça olmuştur. Güneş şarap küpünün ışığınıdır. Eğer kadehsiz içki içen kişi ona bakarak mest olur.”

189

dan murâd”ختم انا“ dan murâd hâmil-i muahbbet-i zâtiyye olan dil-i kâmildir. Ve”انا“

beden-i cismânî unsûru-i beşerdir ki, ârif ve câhil ve nâkıs ve kâmil ol heyetden berâberdir. Pes

mahcûbân bu müsâvât-ı sûriyyeye binâen onların hallerini kendi hallerine kıyas edib onların

ahvâl-i bâtınıyyelerine muttali‘ olmazlar.

Ammâ Tâlibân-ı kâbil ve mürîdân-ı rûşen-dil olanlar isti‘dâd-ı vehbî ve kābiliyet-i

gayr-i kesbî ile çün nedîmân mahfel-i kâmilân harîfân-ı meclis-i vâsılân olalar. Safhât-ı cemâl-i

bâ-kemâllerinde müşâhede-i âsâr-ı muhabbet ve nükât-ı kelimât-ı hakīkat-meâllerinden istidlâl-i

esrâr-ı ‘aşk-ı hakīkat edib ol keyfiyet-i bî-nazīr onların bâtınlarına te’sîriyle neşve-i sahbâyı

sohbet onları sermest eder. Halbuki henüz onlar ol kâmillerin ahvâl-i bâtıniyyelerini mütehakkık

belki ahlâk-ı ma‘neviyyelerini mutahallık değillerdir.

رباعيه

مى بارد عشق يغام توپ وزنامه و مى بارد عشق كه از نام تو تواىن

414مى بارد عشق تو وىي زدروبامگ ذرد گ انكس كه بكويت عاشق شود

Ya‘nî bâ‘is-i hâlet-fezâ-yı mestî olan sahbâ-yı âsâr-ı muhabbet ile hurrem ve keyfiyet-i

esrâr-ı hakīkate mahrem değiller iken mücerred415 ol kâmilân-ı ashâb-ı himmetin peymâne-i

sohbet ve cür‘a-i ülfetleriyle hayrân u mest olurlar.

IX. Beyt:

416ولو نضحوا منها ثرى قرب ميت لعادت اليه الروح وانتغش اجلسم

müzekker ”روح“ hâk-i nemnâk” ve“ ”ثرى“ yani saçmak ma‘nâsınadır. Ve ,”رش“ ”نضح“

ve müennes olur. Ya‘nî zât ve hakīkat i‘tibâriyle müennes ve lafz ve ma‘nîsi i‘tibâriyle

müzekkerdir.

414 “Senin isminden, senin mektubundan ve senin haberinden aşk yağar. Senin köyünden(mahallenden) geçen kişi âşık olur. Sanki senin kapından ve çatından aşk yağar.” 415 B: + “Evliyâdan” 416 “Eğer ondan bir ölünün kabrinin toprağına dökseler, rûh ona döner ve ceset canlanırdı.”

190

Ol ecilden “لعادت” tâ-i te’nîs ile vâki‘ olmuşdur. Ve “انتغاش” ayak üzerine kalkmak

ma‘nâsınadır. “ض من عثرته 417”انتغش العاثر اى ve zamîr-i “نضحوا” hâmil-i neşve-i muhabbet olan

kâmillere yâhud nüdemâna âid ve zamîr “منها” müdâmeye ve “اليه” zamiri [10a] “ميت”e râci‘dir.

Ve rûh ve cisimde olan elif lâm-ı muzâfun ileyhden ıvazdır. Takdîri “لعادت اىل امليت” ruha ve

.cismedir ”انتعش“

Tercüme-i beyt:

Saçsalar ger hâk-i kabr-i meyyite bir reşhasın

Rûhu cisme avdet eylerdi kılardı hoş hırâm

Ya‘nî eğer ol hâmil-i neşve-i muhabbet-i zâtıyye olan kümmelîn-i urefâ yâhud dâhil-i

bezm sohbetleri olan nüdemâ ol şerâb-ı rûh-efzâ ile mest u şeydâ olduktan sonra ol bâde-i hayât-

bahşâdan bir hâk-ı nemnâk kabr-i meyyite reşha-bâş olsalar ol meyyitin bedeninden müfârakat

eden rûhu hayât-ı tâze ile avdet edip cisme bâis-i intiâş olurdu.

Pes hayât iki nev‘îdir. Biri hayât-ı hissî-i hayvânîdir ki, hayvân ve insanın mecmûu

onda müşterektir. Ve biri hayât-ı hakîkî-i rûhânîdir ki, havâs-ı efrâd-ı insânîye mahsūsdur. Bu

hayât-ı hakîkî-i rûhânî dahî üç kısımdır. Biri, mevt-i cehilden hayât ilimle zinde olmaktır. Kemâ

kālellâhu Teâlâ: “ نماواهنييا فاحتيكان م ” [“Ölü iken hidayetle dirilttiğimiz…” (En’âm 6/122)]

“ ن ميتا باجلهل فاحييناه بالعلموقال بعضهم من كا ”418 Zîrâ eşi‘a-i envâr-ı ‘ilm pesmânde-i zulmet cehl-i

imkân olan kalbe vâsıta-i ma‘rifet-i Rab ve cünbüş-i sa‘y ve talebe sebeb olur ki, ‘ilm u cünbüş

havâss-ı hayavândandır.419 Cehl u sükûn havâss-ı mevtten olduġu gibi.

رباعيه

اسار علم چشمهشا ببگچشمى علماعلم است حيات جاوداىن

417 “Tökezleyen canlandı. Yani, sendelemeden kalktı.” 418 “Onlardan bazıları dedi: Cehaletle ölmüş bir kimse ilimle hayat bulur.” 419 B: + “hayâttandır.”

191

420 بود اتيناه من لدنا علما ب حياتآن د حضر ازا كه خورچشمه ان

İkinci kısmı teveccüh-i Cenâb-ı Mevlâ’da ve kasd-ı sülûk-i râh-ı Hüdâ’da cem‘iyyet-i

himmet ile mevt tefrikadan dil-zinde olmakdır ki, bu cem‘iyet hayât-ı hakîkî-i ebedîyi

müeddîdir. Belki ‘ayn-ı hayât-ı ebedîdir. Nefsin mahbûbât-ı mütenevvi‘a ve müştehiyyât-ı gûnâ-

gûne ta‘allüku sebebiyle tefrika-i hâtır-ı mûcib-i mevti kalb-i fâtır olduġu gibi. Zîrâ mahbûbât u

müştehiyyât-ı cihân-ı mürde-gân-ı mevtdir. Pes mürde-gâna ta‘alluk ‘ayn-ı mevtdir.

رباعيه

ذليلست مشوز عشق هرمرده ا همرد حى جليل نست جزهاجدر كه چيز هر

421 مييل قيل كما اجلنس اىل اجلنس دليل ااسترك م برمردكئ تو

Üçüncü kısmı mürde-i fakd nâ-yâb Cenâb-ı tevvâb’dan feyż-yâb-ı vücûd-i vehhâb ile

zinde olmakdır. Ya‘nî mertebe-i fenâ fillâh’da fânî ve hayât-ı Hak ile bekā billâh’da bâkī

olmaktır. Zîrâ her zindelik hakkıyla olmaya mürdelikdir. Ve her kerem ki, ondan olmaya

efsurdelikdir.

اعيهرب

يرا بنده نهء بند خودى خدا در تادل زوجود خويش بركنده نهء

422 تازنده جبانان نشوى زنده نه ستت بهريم كه توجاىن وجهان زندهگ

Pes îsâr-ı reşha-i şarâb-ı hoş-güvârdan murâd-ı Nâzım-ı ‘âlî-tebâr budur ki, mevt-i cehl

ya mevt-i tefrika yâhud mevt-i fıkdân ile mürde olan bir şahsa âsâr-ı muhabbet-i zâtiyyeden bir

eser ve envâr-ı ‘‘aşk-ı ilâhîden bir nûr erişdirseler elbette ol şahs-ı mürdeye rûh ilim ve hikmet

ya rûh-i cem‘iyet-i himmet, yâhud rûh-i vücûd-i Cenâb-ı Rabb-i İzzet avdet edip ol rûh ile cismi

münte‘ış ve hoş-hırâm ve vezâif-i şükr-i hayâta kıyâm eylerdi.

X. BEYİT: 420 “Alimlerin hayâtı-yaşayışı ilimdir. Gözünü aç ve Hızır’ın kendisinden ab-ı hayatı içtiği çeşmeye, ilmin pınar başına gel. Bu, “Tarafımızdan bir ilm verdik” den bir parça olur.” 421 “Bu cihanda Hay ve Celil olan Allah’dan başka her ne varsa ölüdür. O’nun arşından zelil bir ölü olma. Onların ölü olması, “Cins cinse meyleder” denildiği gibi Senin ölü olduġuna delildir.” 422 “Gönlünü benlik kalesini (sokağını) vücûdundan ayırmadığın sürece benlik bağın (düğüm)da Allâh’ın kulu olamazsın. Farzederim ki, sen cansın ve cihan seninle diridir. Sevgili ile diri olmadıkça canlı olamazsın, diri olamazsın.”

192

423ولو طرحوا ىف فئ حايط كرمها عليال لقدة اشفى لفارقته السقم

”حائط“ zevâlden sonra olan zılle” derler. Ve“ ”فئ“ atmak” ma‘nâsına ve“ ”طرح“

“duvar” ma‘nâsına ve “ عتلا اى مرض فهو عليل اى مريض واشفى على الشئ اشرف عليه واشفى املريض :

”سقام“ yakîn olmak” ve “yukarıdan nazar etmek” ma‘nâsınadır. Ve“ ”اشرق“ , على املوت اى اشرف

maraz ma‘nâsınadır. Ve “سقم” dahî lugatdir.

Tercüme-i beyt:

Atsalar ger sâye-i dîvar-ı tâkinde onun

Muhtazır bir hastayı anda bula sıhhat tamâm

Ya‘nî ol şerâb-ı hikmet-nisâbın sâye-i divâr bâğ-ı sıhhat medârına üftâde-i pister helâk

olan bir bîmâr-i bî-timârı ilkâ etseler safvet-i hevâ-yı bâğ-ı letāfet ile ol sâye-i âfiyet-mâyede

üftâde-i pister i‘tilâl olan cism-i za‘îf-i bî-mecâl biey-yi hâl tahsîl-i mizâc-ı i‘tilâl eylerdi.

Pes bunda keremden murâd-ı Nâzım sāhib-i ‘irfân hadâyık-ı kulûb-i ârifân ve

kâmilândır ki, şarâb-ı muhabbet-i zâtî onların usâra-i fevâid-i ‘ulûm ve hulâsa-i semerât-ı

ma‘ârif-i424 hakīkat lüzumlarıdır. Ve “حايط”dan murâd kerem-i mezkûru ihâta ve iştimâl ve

ağyârı men‘-i visâl i‘tibâriyle ol [11a] kâmillerin vücûd-i cismânî ve sūret-i heyûlâniyyeleridir.

Yani eğer sakam-ı cehâlet ve ‘illet-i batâletten isti‘dâd-ı fıtriyyesinde olan hayât-ı tayyibe-i

muhabbet-i zâtî bâtıl olmaya yaklaşmış olan bir hastayı, illîsi var sadr-ı bîmâre yek-demde şifâ.

Belki hezâr-ı mürdeye cân-bahşâ olan ârifân ve kâmilânın cây-ı himâyet ve sâye-i ‘inâyetlerine

erişdirseler, onların yümn-i sıhhat ve bereket-i mülâzemetleriyle ol bîmârdan sakam-ı cehâlet ve

illet-i batâlet zâil ve resîde-i hayyiz-şifâ-yı âcil olur.

رباعيه

ثارشآحبرمي بزم خلد وج ره كه بود باده فروشى كارشپريى

423 “Asmasının duvarının gölgesine bir hasta bıraksalar şifâ bulur ve hastalık onu terk eder.” 424 C: - “ma’rifet”

193

425وارش دي يهءاسب خود را برسان نياىب بارى بارحرمش در ور

XI. Beyt:

ا مقعدا مشى وينطق من ذكرى مولوقر426كمبذاقتها البوا من خا

,dan ism-i mef‘uldür, “oturmuş” ma‘nâsına”قعاد“ ”مقعد“ garîb eylemek”tir. Ve“ ”تقريب“

yürümeye mecâli olmayan kimesneye “مقعد” derler. Ve “مشى” “yürümek” ma‘nâsına ve “نطق”

“söylemek” ve “ذكر” ve “ذكرا” “yâd etmek” ma‘nâsına ve “ ذاقةذاق وم وماقوذ و ذوق ” “tatmak”

ma‘nâsına “ كمب ” “ كماب ”in cemi‘dir “dilsiz” ma‘nâsına.

Tercüme-i beyt:

Mak‘adi hânına takrîb etseler reftâr eder

Bî-zebâne çâşni-i zikri bahş eyler kelâm

Ya‘nî ol şarâb-ı nâbın hum-hâne-i ‘âlî-cenâbına bir mak‘ad-ı bî-tâbı takrîb ettirseler

tahsîl-i isti‘dâd-ı reftâr ve çâşnî-i talâkat-bahşâsı zikrinden güng ü lâl olan tekmîl-i fesâhat güftâr

eyler.

رباعيه

پاىهواى قرب اوقوتو يابد ن مى خواهم كه سالك مانده جباىآ

427شاىگش عقده ازبان بسته رددگ شنيچاش كند ختيلگنگور

Murâd-ı Şeyh Nâzım kuddise sirruh bu ola ki, bir mak‘adi ki kendi sa‘y ve gûşişi ile

pestî-i hestî ve teng-nây-ı hod-perestîden bir kadem taşra atmamış ola. Eğer kallâb-ı şevk ve

kemend-i irâdet ile harâbât-ı ‘aşk u meveddet ve meyhâne-i şevk ü muhabbet olan kâmilân ve

mükemmilânın harîm-i sohbetine takrîb ettirseler imdâd-ı terbiyyet-i pîr-i mükemmil ile sülûke

425 “İşi, içki kadehi satıcılığı olan pirin, ölümsüz eserlerinin harîmine girmek için yol ara. Eğer onun haremine gidecek yolu bulamazsan. Bâri kendini onun duvarının gölgesine ulaştır.” 426 “Kötürümü meyhanesine götürseler yürürdü. Dilsize de onun tadından bahsedilse konuşurdu.” 427 “İsterim ki, makamında kalmış olan sâlik, ona yakınlığın arzusu ile ayağında güç kuvvet bulsun ve tekrar yürümeye gücü yetsin. Eğer hayal onun tadını kör ederse(bozarsa). Onun bağlı olan dilinden düğüm çözülür.”

194

kuvvet ve reftâre miknet hâsıl edip pâ-nihâde-i sırr-ı dünyâ ve âhiret ve pişgâh-ı visâl ve bârigâh-

i ittisāle azîmet ve sür‘at eyler. Terâküm-i hucüb-i gaflet ve nisyân ile beyân-ı hakâyıkda dem-

beste ve keşf-i dekâyıkda zebân-şikeste olan zevk-i şarâb-ı muhabbet ve çâşnî-i sahbâ-yı

meveddet zikrinden tūtī-i nâtıkası ma‘raz-ı tekellüme âmâde ve zebân-ı hakīkat beyânı izhâr-ı

esrâr-ı ‘irfân ile küşâde olur.

رباعيه

يدآوى خوشش بطرف كلزار ب كر يدآ ارمخازخانهء مى مست چون

428يدآفتار گ هم سوسن ىب زبان ب ردد گجبا مانده خرامان هم سرو

XII. Beyt:

429ا وىف الغرب مزكوم لعاد له الشمولو عبقت ىف الشرق انفاس طيبه

”انفاس“ ,yapışmak” ve “ulaşmak” ma‘nâsına“ ”عبق به الطيب عبقا وعباقية اى لزق به“

,gökçek” ma‘nâsına“ ”طيب“ in cemî‘idir. Bunda “râyiha” ma‘nâsı murâd olunur. Ve”نفس“

kokmak” ma‘nâsına“ ”شم“ zekâmelenmiş” ma‘nâsına ve“ ”مزكوم“

Tercüme-i beyt:

Cânib-i şarka erişse rîh-i hoş-bûyi onun

Garbda mezkûm olandan gider elbette zükâm

Ya‘nî eğer ol râh-ı pür-felâhın râyiha-i fâyiha-i necâhı ve revh hoş-bûy-i Salâhî matla‘-ı

envâr u menşe-i zuhûr ve izhâr olan hudûd-ı şarkta münteşir olsa ve mevâtın-ı butûn ve makām-ı

hafâ u kümûn olan garbda idrâk her meşmûmdan mahrûm bir merd-i mezkûm olsa bi-eyyi hâl

âsâr-ı râyiha-i dil-pezîr ol mezkûmun dimâğına te’sîr ve fâyiha-i hoş-bûy-i mey-i bî-nazīr

meşâmm canını ta‘tîr eyler. Murâd-ı Nâzım kuddise sirruh bu ola ki, eğer revâyıh irâdet-i ezelî

ve fevâyih muhabbet-i lem-yezelî matla‘-ı akmâr ve şümûs-i ervâh ve nüfûs olan meşrık zât-ı

ahadiyyetden vezân olsa ve istitâr-ı envâr-ı şümûs ve akmâr olan mağrib-i ebdân ‘unsurî-i efrâd-ı 428 “Şaraptan sarhoş olan, şarapçının evinden çıkınca(meyhaneden çıkınca) eğer onun hoş kokusu gül bahçesine gelirse yerinde kalan servi salınarak yürür. Hem de dilsiz zambak dile gelir.” 429 “Şarkta güzel kokusu sürünülse, garpta nezle olan yeniden koku almaya başlardı.”

195

eşhâs-ı beşeriyyede istîlâ-yı burûdet-i hevâ-yı nefs ve kesâfet-i buhâr-ı tabîat vâsıtasıyla

meşâmm-ı zevk ve idrâki râyiha-i esrâr-ı hakīkatden mahrum bir merd-i mezkûm olsa elbette

sür‘at-i sereyân [12a] revâyih-i muhabbet ve şiddet-i nüfûz fevâyıh-i hakīkat ol merd-i

mezkûmun meşâmm-i zevk ve idrâkini küşâde “واىن الجد نفس الرمحن من قبل اليمن” [“Ben

Rahman’ın nefesini Yemen istikametinde buluyorum” (Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, I, 217, no: 659)]

nefehâtı istişmâmına âmâde eyler.

رباعيه

نشاى نازنينان گ فهنا شد بيب مسنح زد چاكسحرى كه باد

430 شنيد ازخاك ميننىب بوىي كه مبن وردآجان باد فداى اوكه

XIII. Beyt:

431ولو خضبت من كأسها كف االمس ملا ضل ىف ليل وىف يده النجم

boyamak” ve“ ”خضاب“ ve ”خضب“ Ve ”اخلصاب ماخيتضب به وقد خضبه من باب ضرب“

“boya” ma‘nâsınadır. Ve “ملس” “el ile yapışmak” ma‘nâsına ve “ضالل” ve “ضاللت” “yol azmak”

ve “helâk olmak” ma‘nâsınadır.

Tercüme-i beyt:

Aks-i câmı lâmisin keffin ederse ger hizâb

Yol yanılmaz gece necm dest eder ref-i zalâm

Ya‘nî eğer aks-i câmî tâb-dâr ile keff-i lâmis-i le‘al-renk ve reng-i şarâb-ı hoş-güvâr ile

dest-i şâribi hem renk olsa elbette ol aks-i envâr-ı câm-ı muhabbet onun destinde bir necm-i

hidâyet olub ol murâd-ı âgâh hiç şeb-i zülmânî-i gamda gümrâh ve vâdî-i dalâlet-i zulmetde

endûh ve eleme hemrâh olmaz.

رباعيه

430 “Yasemin çiçeğinin yakasını yırtan seher rüzgarı çimen nazlılarının kokusunu yaydı. Canım ona feda olsun ki, Hazret-i Peygamberin yemen toprağından işittirdiği kokuyu bana getirdi.” 431 “Kadehinden tutan bir kimsenin eli renklense, geceleyin elinde bu yıldızla yolunu şaşırmazdı.”

196

از عكس مى ناب خضاب كفشرد رگ بدست جام مى ناب كه د هر كس

432تاب عامل بكف مشعلهءنهاده ب م نكند راه صواب گشب ظلمت در

Beytinde 433”هلا البدر كأس وهى مشس يديرها“ den murâd-ı Nâzım kuddise sirruh”كأس“

tafsīl olunduğu üzere sâlikân ve müsterşidâna nisbetle kalb-i mürşid-i kâmil yâhud ‘ale’l-ıtlâk

hakīkat-i Muhammediyye ola. Ve “كف”den murâd “gönül”dür. Ya‘nî câm-ı mey-i esrâr-ı

hakīkat olan kalb-i mürşidden yâhud ‘ale’l-ıtlâk ke’s-i şarâb-ı muhabbet-i zâtıyye olan hakīkat-i

Muhammediyyeden iktiyâs-ı envâr-ı muhabbet ve in‘ikâs-ı esrâr-ı hakīkat ile dest-i irâdet-i

mukbil ve keff-i kifâyet-i rûşen-dil hizâb olursa. Ya‘nî râbıta-i hüsn-i ictihâd ve kuvvet-i irâdet

ve isti‘dâd ile kalb-i sâlikin mesâlik-i hakīkat-dili mürşid-i sāhib-i himmet vâsıl yâhud hakīkat-i

muhammediyyeye mütevâsıl olub mukâbele-i âyine-i dil-i mürşidden envâr-ı muhabbet-i

ilâhiyye yâhud mir‘ât-i hakīkat-ı muhammediyyeden esrâr-ı hakīkat-i nâ-mütenâhiyye dil-i

sâlike aks-endâz olur ise elbette ol envâr-ı muhabbet ve esrâr-ı hakīkat kalb-i sâlikde bir necm-i

hidâyet olub huceb-i zulmânî-i tabîat ile ihticâb-ı zulümât-ı nefsâniyetde gümrâh ve vâdî-i

zulümât-ı dalâletten kuvvâ-yı nefsâniyyeye hemrâh olmaz.

XIV. Beyt

434ولو جليت سرا على اكمه غدا بصريا ومن راووقها يسمع الصم

“ binâ-i mef‘ûl üzerine ”جليت“ رت وكشفتظها ” “ortaya çıkmak” ma‘nâsına ve “سره”

“ketm olunan nesne”ye derler. “اكمه” “anadan a‘mâ doğana” derler. “بصري” “görücü”. Ve “غدوة”

“salât-ı gadât ile tulû’-i şems mâ-beynine” deler. Ve “راووق” mısfât ya‘nî sûzegî ve “صم”

.kulağında şiddet ü salâbet olana” derler. “Sağır” ma‘nâsına“ ”اصم“ .ın cemî‘idir”اصم“

Tercüme-i beyt:

432 “Eliyle saf şarab kadehini koyan herkes (dolduran) eğer elinde saf şarabın yansımasından kına oluşursa gecenin karanlığında âlemi aydınlatan ışıklı avucunu kullanarak doğru yolu kaybetmez.” 433 “Dolunay onun bardağı, kendisi ise hilâlin çevrelediği güneş” 434 “Â’mâ birine gizlice gösterilse görür hâe gelir, şırıltısından sağır işitmeye başlardı.”

197

Zāhir olsa sırrı nâ-bînâya ol bînâ olur

Sem‘-i nâ-şinevâdan eyler reşhası def‘-i sımâm

Ya‘nî eğer bir sırr-ı şarâb-ı zāhir pesmânde-i şeb-i zülumât olan bir çeşm-i nâ-bînâyâ

zāhir olsa nûr-i zuhûr dîde-i köre ilkâ-yı nûr u basîr olduġu hâlde îsâl-i subh-i surûr edib nâil-i

devlet-i bînây eyler.

Ve musaffâtından tereşşuh eyleyân reşahâtının sadâ-yı hikmet-encâmı gûş-i asamdan

ref‘-i illet-i sımâm edib vâsıl-i sa‘âdet-şinâyı eyler.

رباعيه

وشناىي يابدر صد ديدهء كور مى صفت جلوه مناىي يابد چون

435از كرى رهاىي يابد وش كرگ در پالودن اوصداى ورزانكه رسد

Ve murâd-ı Nâzım kuddise sırruh bu ola ki, eğer vech-i Hak ve Cemâl-i Mutlak’tan

dîde-i şuhûdu kör olan a‘mâ-yı mâder-zâdın dîde-i nâ-bînâsına yani çeşm-i dil bî-zıyâsına tûtiyâ-

yı: “436”كنت له بصرا فىب يبصر İle sırr-ı şarâb-ı muhabbet-i zâtiyyeden bir nûr-i basīret cilveger olsa

elbette ol nûr-i mutlak ile bînâ ve kesrette şuhûd-i vahdete tuvânâ olub [13a] mecâlî-i halkıyyede

vech-i Hak’dan gayrı görmez ve merâtib-i takyîdiyyede Cemâl-i Mutlak’dan gayrı müşâhede

eylemez.

Ve mâsivâ-yı Hażret-i Zât’a ta‘alluk kederinden şarâb-ı muhabbet-i zâtıyyeyi pâk u

musaffâ eyleyen mısfât-ı nevâfil u riyâzât ve râvûk-i ferâiz ve mücâhedetten tereşşuh eyleyen

reşahât mey-i nâbın sadâ-yı hikmet-nisâbı istimâ‘-ı kelâm-ı Hak’tan bî-behre olan gûşe-ger-i aslî

ve asamm-i cibillîye ilkâ-yı kuvvet-i sem‘-ı hakîkî edib, “437” كنت له مسعا فىب يسمع sırrına

mahrem ve istimâ‘-ı esrâr-ı maârif-i ilâhiye ile hurrem ve muhterem eyler.

رباعيه

بروى كس بسته مباد اين در زگ هر شادگدولت ب بر من درومده آعشق 435 “Şarab cilve göstericilik sıfatını kazanınca körün yüz aded gözü, aydınlık(görücülük) kazanır. Sağırın kulağı sağırlıktan kurulur.” 436 “Gören gözü idim” 437 “İşiten kulağı idim”

198

438داد ملعهء ىب يبصر هم باصره را هم سامعه را نوبت ىب يسمع زد

XV. Beyt

439ولو ان ركبا ميموا ترب ارضها وىف الركب ملسوع ملا ضره السم

“ ذا كان يقال فارس وارس فذا كان على وىف الصحاح يقال مر بنا راكب اذا كان على بعري خاصة فا

العشرة فما فوقها والركباب اجلماعته ىف السفر دون الدواب وهمعلى محار يقال محار والركب اصحاب االبل

منهم وميمه اى قصده التراب بضم التاء والتوراب والتورب والترياب والترباء بفتح التاء ىف االربعة والترب والتربة

440”بالضم فيهما كله مبعىن

”قطع“ ya’ni ”لسعته العقرب واحلية من باب قطع اى لدعته“ .İsm-i mef‘uldür ”ملسوع“

bâbından “yılan yahut akreb soktu” demek olur. “ضره ضرا ومضرة” “ziyan eyledi” ma‘nâsına ve

.kâtil zehr ma‘nâsınadır ”سم“

Tercüme-i beyt:

Hâk-pûs arzına kasd eylese bir kârbân

İçlerinde mâr-ı güzîde olsa bula bi‘r-i tâm

Ya‘nî ol râh-ı nişîmen-i ferâhın sâha-i ‘inâyet mesâhasında gürûh-şütur süvârândan bir

cemâat arzuyu ziyâretine kasd u azîmet edib içlerinde bir mâr-ı güzîde ve zehr-i helâhil çeşîde

olsa hâsiyyet tiryâk-ı arz-ı tâkdan çâşnî-i şerbet helâk bâtıl u mazarrât-ı semmi kâtil bilkülliyye

mundefi‘ ve âtıl olur.

رباعيه 438 “Aşk geldi ve bana devlet(şans, nimet) kapısını açtı. Bu kapı asla kimsenin yüzüne kapanmasın. (Bu kapının açılmasıyla) işitene “benimle işitir” davulu çaldı, hem de görene “benimle görür” parıltısı verdi.” 439 “Onun arzının toprağına bir kervan yönelse, o kervan içindeki yılan ısırmış birine zehir zarar vermezdi.” 440 “Sıhah’da denilir; hususi bir deve üzerinde olduġu zaman binici denir. At üzerinde olduġunda süvârî denilir. Eşek üzerinde olduġunda hammâr (eşekci) denilir. Biniciler(süvariler) seferde yürüyenlerin dışında deve ashâbıdır. Ki onlar on kişidir. Bunun üstünde değildir. Süvârilerden bir cemaat toprağı maksat edindiler, teyemmüm aldılar. tâ’nın dammesiyle “التراب” ve “” dördünde de ta’nın fethasıyla “والتوراب والتورب والترياب والترباء” ikisinde de ta’nın dammesiyle

”.tamamı bir ma’naya gelir ”والترب والتربة“

199

س وحاشا كشخ رويد كل رمحت از سمى نشاىن تاك باغى كه بقصد

ن خاك دهد خاصيت تر ياكشآ خاكش ذرد برگزيده بگمار رگ

Murâd-ı Nâzım kuddise sirruh bu ola ki, eğer erbâb-ı irâdet ve muâhede ve ‘ilâve-i

riyâzat ve mücâhedeyi üştür-i nefse tahmîl ve süvâr ve sâlik râh-ı gerd-i kâr olan bir cemâat

devlet mendân-ı tarîkat ol bâde-i pür keyfiyetin türâb-ı arzına kasd-ı ziyâret ya‘nî zemîn-i

istidâdı magres-i tâk bâde-i muhabbet-i zât-ı pâk olan ârif ü âgâhın pîşgâh-ı himâyet-i dest-

gâhına kasd-ı ziyâret edib ve nîş-hurde-i akreb-i nefs ü hevâ vü zehr ceşîde-i ef‘îyi hubb-i dünyâ

olan bir merd-i zehr âlûd-i mücerred dem-i mürâfakat ve kadem-i müvâfakat ile içlerinde

mevcûd olsa elbette ol ârif u kâmilin mezâyâ-yı sohbet-i hakīkat şâmili ol merd-i mecrûhun

zevâyâ-yı dil-i meşrûhuna sirâyet ile def‘-i mazarrat semm-i kâtile tiryâk-ı ekber belki ondan

nâfi‘-ter olur.

رباعيه

تاسردارى سر مكش ازخد متشان شان قومى كه حق است قبلهء مهت

441شان حاصيت ترياق دهد صحبت افات زدهر زهر چشيد كه نراآ

XVI. Beyt:

442ولو رسم الراقى حروق امسها على جبني مصاب جن ابرأه الرسم

”راقى“ ,duâ” ve “efsûn” ma‘nâsına“ ,”ورقاه رقية فهو راق“ yazmak” ma‘nâsına“ ”رسم“

“duâ ve efsun okuyucu” ma‘nâsına, “جبني” “cebhe” yani alın “مصاب” “isâbet olunmuş” ya‘nî

musîbet erişmiş, “جبني الرجل جنونا” yani, “Cin tutdu” demek olur ki, musâb ve mecnûn ve

mesrû‘ ma‘nâsınadır. “برء” “şifâ” ve “hasta” iyi olmak, “ابراء” “hastayı iyi etmek” ma‘nâsınadır.

Tercüme-i beyt:

441 “Himmet kıbleleri Hak olan bir kavmin hizmetinden kendini uzak tutma. Zamandan âfetlerinin zehrini içen kişiye onların sohbeti ilaç tesiri yapar.” 442 “Büyücü, adının harflerini mecnunlaşan birinin alnına yazsa, bu resim onu iyileştirirdi.”

200

Cebhe-i mecnûna râkî ger hurûf-i ismini

Yazsa cinnetten halâs olub ola akla makām

Ya‘nî ta‘viz-nüvis ve efsun-nigâr-ı hurûf-nâm bâde-i hoş-güvârı nakş-ı bî-şânî-i

mecnûn bî-karâr eylese ol resm-i pür hasıyyet kasd-ı kemend-i cinnet edib ol bî-âkil ve derd-

mendi ferzâne ve hûş-mend eyler. [14a]

رباعيه

چندان كردد طبع خندان كردد متييز وخرد هزار رزان مى دوكش كه

443 كرنقش كىن زهو مشندان كرددىفبرجبههء ديوانه زنامش حر

Murâd-ı Nâzım kuddise sirruh bu ola ki, rukye-dân-ı mecnûnân-ı nefs u hevâ ve efsûn-

hân mesrû‘ân-ı muhabbet-i dünyâ olan ârif u vâsıl ve mürşid-i kâmil tefasîl-i simât bâde-i ‘aşk-ı

ezelî ve ‘alâmât-i şerâb-ı muhabbet lem-yezelîyi kalem-i rüşd ve sedâd ya‘nî zebân-ı nasîhat ve

irşâd ile giriftâr-ı kemend-i nefs ü hevâ ve şikâr-ı dam-ı muhabbet-i dünyâ olan masrû‘ ve

mecnûnun cebîn-i derûn isti‘dâd-nümûnuna nakş ü nikâr ya‘nî sahîfe-i hayâl ve rûz-nâme

imâline tahrîr ve tekrâr eylese bi-eyyi hâl ‘illet-i cünûn nefs u hevâ ve âfet-i sarîh muhabbet-i

dünyâdan rehâ ve dâhil-i bezm-i ulü’n-nühâ olur.

رباعيه

برخود درتزوير وريا دربستند ستندپيوووال ان قوم كه باعشق

درزاويهء صدق وصفا نيشتند وزكشمش حرص وهوا وارستند

XVII. Beyt:

444ذلك الرقموفوق لواء اجليش لورقم امسها السكر من حتت اللوا

.alt” ma‘nâsınadır“ ”حتت“ ”yazmak“ ”رقم“ ,”asker“ ”جيش“ ”sancâk“ ”لوا“ ”üst“ ”فوق“

Tercüme-i beyt:

443 “Öyle bir şaraptan iç ki, seni mutlu etsin. Akıl ve iz’ânı kat kat artırsın. Bir dîvânenin alnına isminden bir harf bile yazsan, o akıllılardan olur hemen.” 444 “O’nun ismi ordunun sancağına işlense, bu nişan sancak altındakileri sarhoş ederdi.”

201

Safha-i levh-i ‘alem üzere yazılsa ism-i mey

Sâye-i nahl-i ‘alemde mest olur ceyş-i ızâm

Ya‘nî eğer ism u sıfat ol mey-i tâb-dâr-i nigâşte-i firâz ‘alem-i sipâhî-i bisyâr kılınsa

elbette ol rakam-ı hûş-rubâ sâye-nişîn-i ‘alem-i bâlâ olanları mest u şeydâ eyler.

Pes “جيش”ten murâd “gürûh-i mürîdân” ve “cemâ‘at-ı müste‘idân” ola. Ve “لوا”dan

murâd “mürşid-i kâmil” olan merd-i sāhib-dildir ki, mânend-i ‘alem uluvv-i makām-ı rüşd ve

sedâdda sâbit-kadem ve sümüvv-i rütbe-i hidâyet ve irşâdda râsih-demdir.

Pes mazhar-ı tecellî-i zâtî-i ihtisāsı olmak i‘tibârıyla eğer menşe-i takdîr-i levha-i cebîn-

i rûhâniyyesine sıfât-ı şarâb-ı muhabbet-i zâtiyyeyi tahrîr etseler elbette ol merd-i hakīkat-

mendin sâye-i himmet u zill-i terbiyyetinde olan mürîdân-ı müste‘iddân vahşet-âbâd-ı hestîden

rehâ ve makām-nistîde ser-mest ü şeydâ olurlar. Ya‘nî mazhar-ı tecellî-i zât olan âyine-i kalb-i

mürşide mukâbil ve müteveccih olan kulûb-i mürîdân u müste‘iddân in’ikâs-ı envâr-ı tecellî-i

zâtiden dirahşân ve bâde-i muhabbet-i zâtiyyeden mest u hayrân olurlar.

رباعيه

پست شوىپاى اوپزير يارى كه بديدار وى ازدست شوى ان به كه

چشم مست اومست شوىكرمى خنورى زجام لعلش بارى ازشيوهء

XVIII. Beyt:

ا لطريق العزم من الله عزمذب 445اخالق الندامى فيهتدى

XIX. Beyt:

446ظ من الله حلم اليعرف اجلود كفه ويعلم عند الغيويكرم من

.nefsde mebde-i südûr, ef‘âl-i hasene ve seyyie olan hey’et-i râsihadan ‘ibârettir ”خلق“

Ve “اخالق” onun cemîidir. Ve tehzîb-i ahlâk ahlâk-ı seyyieyi ahlâk-ı haseneye tebdîlden

‘ibâretdir. Ya‘nî tehzîb-i ahlâk yaramaz huylarını iyi huylara tebdîl ve cemî-i huylarını pâk 445 “O dostların ahlakını güzelleştirir ve kararsız olanlar onunla kararlılık yolunu bulur.” 446 “Eli hiç cebine gitmeyen kimse onunla cömertleşir. Hiç yumuşak davranmayı bilmeyen kimse de öfke ânında onunla yumuşak davranır.”

202

etmek ma‘nâsınadır. Ve “عزم” cemî-i kuvâ-yı zāhiriyye ve bâtınıyye ile cânib-i matlûba

teveccühden ‘ibâretdir. Ve “كرم” “iyilik ve ihsân” ma‘nâsına. Ve “جود” “civanmerdlik, sehâ”

gibi. Ve hilm vakâr ve sükûn ve yavaşlık ve ukûbet etmek istedikte terk-i acele etmek ve “ ظغي ”

“hışm ve gadab” ma‘nâsınadır.

Tercüme-i beyt:

Eyler ahlâk-ı nedîmânı mühezzeb yol bulur

Râh-ı azmi bilmeyen bâ-cehd eder azm-i merâm

Tercüme-i beyt:

Hem sehâ bilmez kişi ânın ile olur kerîm

Hem halîm olur ânın ile gazâb olan li‘âm

Ya‘nî ol bâde-i hidâyet pîra ‘azm-i tarîk-i menâbe merkeb-i irâdeti ıstabl-ı gaflette pâ-yı

pest ve ‘inân-ı ‘azîmeti süst ü şikest olan nedîmân mahfel-i mürşid-i kâmil ve harîfân-ı meclis-i

sāhib dillerin sıfât-ı zemîmelerin hamîdeye tebdîl ve müzekkî edip azm-i tarîk-i matlûba hâdî ve

rehnümâ olur.

رباعيه

اكيزه كند سريت ميخوارانراپمى نيك كند خوى دل ازارانرا

راهى بنمايد بسوى عزم درست در جسنت مطلوب طلبكار انرا

Ve dest-i himmeti âşinâ-yı cûd ve sehâ ve keff-i kifâyeti âşinâ-yı bahr-ı atâ olmayan

bahîl ve leîm ol bâde-i kerâmet-şemîm sebebiyle sahî ve kerîm olur. Ve âteş-i hışm u gazab-ı

tâm ile hânümân-ı sûz-i kulûb-i enâm olan gazûb ve bî-ârâm ol mey-i gül-fâm-ı muhabbet-i

nizâm hasebiyle beyne’l-verâ [15a] halîm ve nîk-nâm olur.

ذوقا فيتنيرباعيه

وزد ازجودت مى جود وكرم اموزد كه شب وروز درم اندىلنجم

203

447فروزدبم شتظلم و كى نائرهء شوانرا كه نشست زاب مى اتش خشم

Pes tehzîb-i ahlâk ve tahsîn-i sıfât ya hüsn-i âdet iledir ki, vâsıta-i hüsn-i terbiyet-i ebrâr

ve mülâzemet-i sohbet-i ahyâr ile nükûş-i âsâr-ı hayr-ı sâlikînde nakş-ı nikâr ve tekerrür-i

müşâhede ile heyât-ı ahlâk-ı hasene nefsinde râsih ve eşkâr olub urûk-i sıfât-ı zemîme veren

ahlâk-ı seyyie ondan müste‘sıl ve târumâr olur.

Yahut nûr-i akl-ı beşer ki mümeyyiz-i meyân-ı hayr ve şerdir. Ahlâk-ı haseneye ihtidâ

ve dil-i sâlikte irâdeti hüveydâ olub tekrâr-ı tasavvur ile ‘amel-i mûcib-i seyyiât-ı mutasavvıraya

mümâreset hasebiyle nefisde ahlâk-ı hasene ve sıfât-ı hamîde peydâ olur. Yâhud nûr-i îmân

âhirete îmân ve i‘tikâd cihetiyle ahlâk-ı hasene râfi-i derecât sevâb ve ahlâk-ı seyyie hâfiz-i

derekât-ı ‘ikâb olduġun dil-i sâlikde nümâyân edib dil-i sâlik harîs-i hayr u şerden münzecir olub

vâsıta-i müvâzabet ile iktisâb hayr u ictinâb-ı şerden nefsde melekât-ı ahlâk-ı hamîde hâsıl ve

sıfât-ı zemîme zâil olur.

Yahut nûr-i tevhîd ki, sâlik mazhar-ı tecellî-i zât olub kendiden fânî hakkıyla bâkī

oldukda dili, arş-ı zât ve nefsi, mazhar-ı sıfât olur. Bahr-i zâttan cedâvil-i nu‘ût ve sıfât mecâri-i

sıfât-ı sâlikte cereyân edib ahlâk-ı ilâhiyye ile mutehallık ve mutehakkık olur.

Pes bu mertebeden ber-ter bir mertebe-i bâlâ-ter yoktur ki, bu menzilet bi’l-asâlat ve’l-

cem‘iyyet Cenâb-ı Mahbûb-i Rabb-i İzzet aleyhissalât vettehiyyât Hażretleri’nindir. Ol ecilden

“ كانظيمولق على خلع ” [“Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.” (Kalem 68/4)] hitâb-ı müstetâbıyla

muhâtab oldu. Ve ondan sonra bi’t-tebe‘iyye bi-haseb-i münâsebet, akrab-ı havâss-ı ümmet

herkes isti‘dâdınca sıfât-ı ilâhiyye ile tahalluk ve tahakkuk eder. Ve denilirse ki:

“-Bu mutehallıklar ile sâir mutehallikâtın beyninde fark nedir?”

Cevâb verilir ki:

“Ol mütehallıkân-ı sâirenin hakâyık-ı ahlâkdan nasîbi âsâr u rüsûmdan gayrı değildir.

Ve hakâyık-ı ahlâkdan bazıyla mutehallık olur. Mutehakkık olmaz. Ammâ mutehallık-ı

muvahhid cemî-‘i hakâyık-ı ahlâk ile mutehallık ve mutehakkık olur.”

رباعيه

447 “Gece gündüz direm biriktiren kişinin şarabın ve kerem âşikârdır. Kızgınlık ateşi şarapla sönmüş olan kimse zulüm ve sitem ateşini nasıl yakabilir?”

204

عشق توزتاب شوق بكداخت مرا وزمجله صفات من بربداخت مرا

خلعت دلنواز نبواخت مراخلعت ازصفات خود ساخت مرا زان پس

XX. Beyt:

448ولو نال فدم القوم لثم فدامها الكسبه معىن مشائلها اللثم

gabî” ve “sakîl” ve“ ”فدم“ ya‘nî “bulmak” ve “yetişmek” ma‘nâsına ve ”اصاب“ ”نال“

”ıbrık içinde olan süzülsün için ağzına koydukları süzeği“ ”فدام“ öpmek” ma‘nâsına ve“ ”لثم“

ma‘nâsına “فدام” dahî feth-i fâ ve teşdîd ile ol ma‘nâyadır. Ve “مشال“ ”مشائل”in cemîidir “hulk”

ma‘nâsına ve “نال”nin fâili “فدم” mefûl-i “لثم” olmak da câizdir. Akside câizdir. Ve “اكسب”nin

fâili “اللثم” ve “فدام” zamîr-i mefûl-i evveli ve “معىن مشائلها” mefûl-i sânîsidir.

Tercüme-i beyt:

Ger sürâhî süzgüsün bûs etse bir bedhû-yı gabî

Kesb eder hulk-ı hasen bulur onunla ihtirâm

Ya‘nî eğer bir kavim içinde belâdet ve nâ-dânî ve gabâvet ve girân-ı cânî ile müştehir

olan bir şahs-ı bed-hûy ve gabî ol bâde-i berîkın sarâhı ve dehen-i ıbrığında ta‘biyye olunan

süzgünün telsîm ve takbîline nâil olsa elbette ol takbîl sebebiyle ol şahısda ahlâk-ı hamîde ve

evsâf-ı pesendîde hâsıl olur.

رباعيه

اران كريدان ساده كه راه هو شياران كريد وزجهل طريق توبه ك

سبوى مى اكر بوسه زند حاصيت خوى مى كساران كريدپوش سر

Pes “فدم”den murâd-ı şerîfleri bir mürîddir ki, fıtrat-ı aslîsinde isti‘dâd-ı ma‘rifet ve

kābiliyet-i muhabbet olduġu hasebiyle eğerçi kavm-i sûfiyyeye intisâb etmiş ammâ henüz ol 448 “Kavmin aptalı onun kapağını öpebilseydi, bu öpüş ona güzelliğinden bir şeyle kazandırırdı.”

205

ma‘rifet ve muhabbet kuvveden fi‘ile ve butûndan zuhûra gelmediğinden cehl-i belâdet ve siklet

ve gabâvet ile mevsûm eylemiş ve “ام ”dan murâd dehân bend-i muhabbet ve ser-pûş sırr-ı

ma‘rifet olan şol ârif-i kâmil ve mürşid-i [16a] mükemmildir ki, hakâyık-ı muhabbet ve dekâyık-

ı ma‘rifetten isti‘dâdı olanlara isti‘dâdına göre bezl u atâ ve nâ-sezâ olanlardan ketm u ihfâ eyler.

Pes esrâr-ı muhabbet ve envâr-ı ma‘rifet henüz kendide zuhûr etmiyen bir tâlib-i

müste‘id ol ser-pûş-i sebû-yi ‘aşk u ma‘rifet olan ârif-i kâmilin şeref-yâbûsıyla müşerref ve

müste‘id olsa ol kâmilin yümn-i hizmet ve bereket sohbetiyle isti‘dâdından bilkuvve olan esrâr-ı

muhabbet ve envâr-ı ma‘rifet fiile gelib mükteseb-i ahlâk-ı hamîde ve münteseb-i evsâf-ı

pesendîde olur.

وقا فيتنيذرباعيه

واكن زره ورسم هوسناكان خوىكان كوىپااى دل كم زغافالن ىب

روى پاكان ازقدم متاب زارشوى پاك خود زااليش كه خواهى

XXI. Beyt:

449يقولون ىل صفها وانت بوصفها خبري اجل عندى باوصافها علم

XXII. Beyt:

450ر والنار وروح والجسمصفأ والماء ولطف والهوى ونو

ye”ليس“ ”ال“ ve ehavâtında olan ”الماء“ ma‘nâsına ”نعم“ .hurûf-ı tasdîkdendir ”اجل“

müşâbih olan “ال”dır ki, haberleri mahzûfdur. Takdirleri “ املدامة صفاء وليس هناك ماء فال يكون ذلك

لك لطف اهلواء وهى نور وليس هناك نار فال يكون ذالصفا صفاء املاء وهى لطف وليس هناك هواء فاليكون

451”ذلك النور نور النار وهى روح وليس هناك جسم فاليكون روحا متعلقا باجلسم

449 “Bana, bize onu anlar çünkü sen biliyorsun, diyorlar. Evet ben onun vasıfları hakkında bilgi sāhibiyim.” 450 “Saftır ama su değil, lâtiftir ama hava değil, nûrdur ama ateş değil, rûhtur ama cisim değildir.” 451 [Müdâme saf ve duru olandır. Burada su değidir. Bu safâ suyun duruluğuyla olmaz. O bir lütuftur. Ve burada hava değildir. Bu lütuf hava olamaz. Ve o nurdur. Burada ateş değildir. Bu nûr ateşin nuruyla olmaz. Ve o ruhtur.

206

Ve “اء ” medd iledir. Zarûret-i vezn için kasır olunmuştur.

Tercüme-i beyt:

Sen habîrsin dediler vasf et bize ol bâdeyi

Ben dedim gerçek onun vasfını ettim iltizâm

Tercüme-i beyt:

Âbı yok sâfî safâdır hem latīfdir bî-hevâ

Nârı yok bir nûrdur bî-cism rûh-i müstedâm

Ya‘nî Tâlibân-ı müste‘idân u mürîdân-ı müsterşidân ebyât-ı sâbikada havâssını şerh u

‘ıyân eylediğin bâdenin bir miktar dahî vasf-ı hâssını ve sıfat-ı ihtisāsını tahrîr ve beyân eyle ki,

teskîn-dih-i âteş-i ‘atş-ı tân-nâk ve fehmimiz resîde-i sırr-ı hadd-i idrâk ola.

Zîrâ sen ol bâde-i pür te’sîrin evsâfına “kemâ hiye” dânâ ve habîr “kemâ yenbağî” ve

tüvânâ ve kadirsin dediler. Ben dahî onları tasdîk edip gerçi ben ki, pîr-i meyhâne-i ‘aşk u velâ

ve mîr-i harâbât fakr u fenâyım ol bâde-i bî-bahânın havassına şinâsân ve evsâfına dânâ ve

gûyâyım ki, ânın vasfından gayrı pîşem ve şerh u bastından özge-endîşem yoktur dedim.

Pes ol mey ayn-ı safâdır. Ammâ safâ-yı âb gibi değildir ki, gubâr ile kudûret-gîr ve

heme-i letāfetdir. Lâkin letāfet-i hevâ gibi değildir ki, buhâr ile kesâfet pezîr ola. Kezâlik ol mey-

i pür-şu‘ûr ayn-ı nûrdur. Ammâ nûr-i âteş gibi değildir ki, zulümât-ı duhân ile âmihte ve heme-i

cândır. Lâkin cân-ı ebdân gibi değildir ki, cisme âvihte ola.

رباعيه

ايش نتوان كفت وىل مجله صفاست بالطف هواست مى ولكن نه هواست

ظلمت جسم جداست روحست وىل ز باشد مهه روشىن وىل اتش نيست

Ya‘nî ol mey-i pür-safâ, safvet-nümâ-yı vahdetdir ki, safâ-yı âb gibi gubâr-ı kesret ile

kudûret-gîr olmaz. Ve bir lütf-i letāfet bahşâ-yı hakīkatdir ki, letāfet-i hevâ gibi buhâr-ı sivâ-yı

mecâz ile kesâfet-pezîr olmaz. Ve bir nûr-i ziyâ bahşâ-yı ma‘rifettir ki, nûr-i nâr gibi zulümât-ı

Burada cism değildir. Cisme müteallikan ruh olmaz.]

207

duhân-ı cehille âmihte olmaz. Ve bir rûh-i mücerred yani bir cevher-i ferd-i hikmetdir ki, rûh-i

ebdân gibi ihtiyâcı hayyiz imkân ile cisme âvihte olmaz.

Pes ma‘rifet-i hakâyık-ı mücerrede-i basîta tecerrüd ve besâteti i‘tibârıyla müteazzirdir.

Zîrâ bizim hakâyık-ı eşyâyı idrâkimiz yalnız ne bizim hakâyık-ı mevcûde-i basîtamız

itibarıyladır. Ve ne vücûd i‘tibârıyladır. Belki bizim hakâyıkımız vücûde ve tevâbi‘-i vücûd olan

hayât ve ‘ilm ve irâdet misillülerine ittisâf i‘tibârıyla ve müdrik ile müdrikâtın beyninde canla

tenin irtifâı itibârıyladır. Pes ol ma‘rifet-i cânib müdrikden kesretsiz mutehakkık olmaz. Zîrâ

kavâid-i mukarreredendir ki: “452”الواحد والبسيط اليدركه اال الواحد والبسيط

Pes hakīkat-i insâniyye vücûd u tevâbi‘-i vücûd ile muttasıf ve mutehakkık olmayıb ve

hakâyık ile beynehumâdan mevâni‘-i hacb-i kesret murtefi‘ olmasa sırr-ı vahdet-i hakīkate yol

bulub hakâyık-ı mücerredeye ârif ve âgâh olamaz. Meğer [17a] ol hakīkatin sıfât ve avârızına

ârif ola.

Pes Şeyh Nâzım Kuddise sirruh dahî hikâyet-i suâl-i mürîdân ve müstefîdânda “ وانت

demediği ol ecildendir. Zîrâ henüz hikem-i neseb-i kevniyye ”وانت ا خبري“ deyib ”بوصفها خبري

ve sıfât-ı takyîdiyye kendilerden mürtefi‘ olmayan mürîdân ve müstefîdâna nisbetle hakâyık-ı

mücerredeyi ma‘rifet ve idrâk müteazzirdir. Ammâ hikem-i neseb-i kevniyye ve sıfât-ı

takyîdiyye kendilerden murtefi olan ârif ve âgâh nisbetle hakâyık-ı mücerredeyi idrak müteazzir

değildir. Zîrâ netice-i kurb-i nevâfilde: “453”كنت مسعه وبصره makāmına vâsıl yahut netice-i kurb-i

ferâizde: “454”ان اهللا قال على لسان عبده مسع اهللا ملن محده bezmine mutevâsıl olmuşdur. Ve hikâyet-i

cevâbda: “ا 455”اجل عندى demeyib “456”باوصافها dediği mutâbakat-ı suâl ve cevâb içindir. Yoksa

kurb-i nevâfilde Hakk Celle ve Alâ bir ‘abdin ki âlet-i idrâki ola. Yâhud kurb-i ferâizde aksi

ya‘nî ‘abd âlet-i idrâk-i Hak ola. Ol ‘abdin hakâyık-ı mücerrede-i basîtayı idrâki müteazzir ve

memnû‘ değildir.

452 “Vâhid ve basîti ancak vâhid ve basît idrak eder.” 453 “Gözü ve kulağı idim.” 454 [Allah kul lisanıyla şöyle dedi: “Hamdedeni Allah İşitti.”] 455 “Evet, yanımda” 456 “Vasıflarıyla birlikte”

208

رباعيه

لاى كرده خبود اضافت علم وعمل علم وعملت بود مهه نقص وحل

حق بتود اننده بود ياتوحبق هرنكتهء مشكل كه بود كرد دحل چون

XXIII. Beyt:

457مظحماسن دى الواصفني لوصفها فيحسن فيها منهم النثر والن

küllîsi bir ”وهداه اليه“ ”وهداه له“ ”هداه الطريق“ .hüsn”ün cemîdir“ 458”حماسن على غري القياس“

ma‘nâyadır. Ya‘nî, “yol gösterdi” demek olur. “ولو صفها” ve “وفيها”de olan zamir “مدامه”ye

râci‘dir. Bazı şurrah “حماسن”ne âiddir demişler. Ve “حماسن” mübtedâ haberi mahzûfdur. Takdîri

.dir”هلا حماسن“

Tercüme-i beyt:

Hüsnü ânın vâsfının vasfına yol gösterir

Vâsıfın nazmı ve nesri hûb olur bâ-intizām

Ya‘nî ol mey-bî-hemtânın hüsn-ü dilârâsı kulûb-i vâsıfına reh-nümâ olub hüsn u

letāfette resîde-i serhaddi kemâl-i şi’ir ü inşâ olurlar. Yani eşi‘a-i envâr-ı mehâsin-i muhabbet ve

lem‘a-i âsâr-ı hüsn-ü ma‘rifet metâli-i kulûb vâsfına petev-endâz nûr-i hidâyet oldukça ol bâde-i

muhabbet ve sırr-ı hakīkatin vasfına isti‘dâd-ı miknet hâsıl olub nesirleridir. Dürr-i meknûn-i

hakīkat ve nazımları lü’lü-i manzûm-i hikmet olur.

XXIV. Beyt:

459ذكرت نعم نعم كلما ويطرب من مل يدرها عند ذكرها كمشتاق

457 “Ondaki güzellikler vasfedenleri onu anlatmaya sevkeder. Onun hakkında yazılan nesir de nazım da güzel olur.” 458 “Güzellikler kıyas kabul etmez” 459 “Num’a tutkun olan nu’m anıldığında nasıl coşarsa onu bilmeyen kimse de o anıldığında öyle coşar.”

209

”درايت“ ”.şiddet-i hüzn ve sürûrdan insana ârız olur bir hiffetten ‘ibâretdir“ ”طرب“

“bilmek” ve “ذكر” “akmak” ma‘nâsına. “460”وىف الصحاح نعم بضم النون اسم امراة Ve “يطرب” beyti

âtıf kıssa alel kıssa üzere beyt-i sâbık üzerine ma‘tuftur. Beyt-i âtide yani “وقالوا شربت االسم”

beytinde olduġu gibi “ ذكرهاويدرها و ”de olan zamirler “مدامه”ye râci‘dir. Yahut “يطرب” cümlesi

”وعلى كال التقديرين“ .” cümlesi üzerine ma‘tufturدى الواصفني“ cümlesi üzerine yâhud ”حيسن فيها“

zamirler ya “مدامه”ye râci’ olur. “حماسن”e âid zamir takdîriyle “ كرها ا اى بتلك احملاسنذاى عند ”

yahut zamirler “حماسن”e râci‘ olur ki, zamir takdîrine hâcet kalmaz.

Tercüme-i beyt:

Bilmeyenler zikri ile şâd olub hiffet bulur

Niyette mahbûb-i zikr olunsa âşık olur şâd-kâm

Ya‘nî ol mey-i hoş-mezâkın çâşne-i idrâk-ı hakīkati ile şirin mezâk olmayan zebân-

diğerâdan istima‘-ı zikr-i nâm ve nişânı ile müstelzim taraf olan şiddet-i surûr ile dilşâd ve gussa-

i deverândan âzâd olur. Nitekim zâviye-nişîn bu‘d u firâk olan âşık-ı harâb-ı dil-müştâk-ı istimâ-ı

zikr nâm-ı mahbûbî ile mesrûr ve âbâd olur.

رباعيه

وزبند بالوحمبت ازاد شودذكرمى اباد شودويران غم از

چون شنود نامش زمساع نام اوشاد شوداندش كسى چندند هر

Çün tıynet-i Âdem bidâyet-i fıtratta âb-ı muhabbet ile serrişte ve zemîn-i isti‘dâd ve

kābiliyetine tohum-ı ‘aşk u meveddet-güştedir. Hergâh ki, lisân-ı ‘ibâdet ile esrâr-ı muhabbetten

bir sırr ve zebân-ı işâret ile rumûz-i ‘aşk [18a] u meveddetten bir remz-i istimâ eyleye. Elbette ol

sırr-ı muhabbet aslı ve ma‘nâ-i meveddet-i cibillî mütezekkir olub müstelzim-i hıffet-şâd mânî

olan şiddet-i sürûr-i vicdânîye nâil olur.

460 [Sıhâh da, “Nu’am” zammenin nunuyla kadın ismidir.]

210

رباعيه

هر كه كه ازان حسن بريون زاندازه دوشهر وجود من افتدا وازه

درد قدمي درد مل تو كردد صد راغ كهن برجكر من تازه صد

XXV. Beyt:

461كال وامنا شربت الىت ىف تركها عندى االمثوقالوا شربت االمث

.a dahî “ism” tesmiye olunur”مخر“ zenb” ma‘nâsına ve“ ”امث“

Beyt:

462ذهب بالعقولاالمث مذلك شربت االمث حىت ضل عقلى ك

.kelime-i zecr ve redi‘dir. İntehi ma‘nâsına ve gâhice “hakkan” ma‘nâsına gelir ”كال“

Tercüme-i beyt:

Dediler nûş eyledin ismi dedim hâşâ ki ben

İçtiğimin terki indimde isimdir ey niyâm

Ya‘nî zımn-ı sūrette fehm-i ma‘ânîden kâsır ve libâs-ı mecâzîde idrâk-i hakâyıktan âciz

olanlar dediler ki, sadr-ı kasīdede ve nice ebyâtında zikr u tekrâr ve şürbeti ikrâr ve havâssını

ihbâr eylediğin “مدامة” hamrdır ki, lügat-i arabiyyede “ism” ve şâribine şerî‘atte âsim ta‘bîr

olunur. Ya‘nî şol şarâb-ı sûrî ve hamr-i engûrîdir ki, onun şürbi netice-i dalâl ve şâribi

müstahıkk-ı azâb ve nekâldir. Sen ânın şürbünü ikrâr ve ta‘dâd-ı mehâsin ve havassı ile iftihâr

eylersin. Pes Şeyh Nâzım onları red‘ u men‘ edib hâşâ ve kellâ dedi. Ya‘nî sizin bildiğiniz şarâbı

nûş etmem. Ancak benim nûş eylediğim şarâb-ı cam-ı muhabbettir ki, onun şürbüne müdâvemet

lâzime-i zimmet-i hakīkatimdir. Ve onun terki benim indimde vebâl ve târik-i dehr ve râh-ı

dalâldir.

رباعيه

461 “Bana günah olan içtin dediler. Aslâ Benim içtiğim bence içilmemesi günah olandır.” 462 “Aklımı kaybedinceye kadar günah içtim. Böylece kötülük aklımın mezhebi oldu”

211

ست است جزشارع ميخانه سپردن كنه اجزدرره عشق رنج بردن كنه

463ست اكفىت كنهست باده خوردن حاشا درمذهب ماباده خبوردن كنه

XXVI. Beyt:

464كم سكروا ا وماشربوا منها ولكنهم مهواهنيئا الهل الدير

”هنيئ“ Ya‘nî ta‘âm hazm oldu, sindi ve ”هنوء الطعام يهنو هناء وهناءة وهو هنيئ اى هضم“

hazm olucu ma‘nâsınadır. Ve “دير” lügatde ma‘bed-i nasârâ ya‘nî Kenîsa’dır. Ve ıstılâhât-ı

sûfiyyede ‘âlem-i insânîden ‘ibâretdir. Ve hem “kasd u murâd etmek” ma‘nâsınadır. Ve “هنيئا”

masdar-ı mahzûfun sıfatıdır. Ve takdiri “ليشرب اهل الدير شرابا هنيئا هلم” dür.

Tercüme-i beyt:

Ehl-i deyre hazm ola kânın ile mest oldular

İçmediler gerçi sarfın ettiler lîk ihtimâm

Encümen deyr-i ‘âlem-i insânîde mutevassıtı’l-hâl olan mey-hârân-ı muhabbet-i

zâtiyyeye ol mey-i tâbdâr hazm ve hoş-güvâr olsun ki, ol mestlik nice hacb-i ef‘âli ve sıfâtî bî-

güşâde ve bir mikdâr sakl-i bâr-ı vücûd-i hestîden âzâde eyledi. Ve halbuki müntehân gibi ol

bâde-i muhabbet-i zâtiyyenin henüz bir cür‘a-i sarfını nûş ve külliyen kendi varlıkların ferâmûş

etmemişler ve lâkin ol bâde-i sarfın şürbünü sarf-ı himmet etmişlerdir.

رباعيه

شدند ازدست دست بباده ناپردهشدند پست مى خم بپاى نكه انا

465د وليكن جوكذشت انديشهء مى برد لشان مست شدنديك جرعه خنوردن

XXVII. Beyt:

463 “Aşk yolunda başka yerde sıkıntı çekmek günahtır. Meyhane caddesinden başka yerde ömür tüketmek günahtır. Sen şarap içmek, hâşâ günahtır diyorsun, bizim mezhebimizde şarap içmemek günah” 464 “Manastır ehline âfiyetler olsun. Ne kadar da sarhoş olmuşlar. Fakar onlar içmeyip sâdece heves etmişlerdir.” 465 “Şarap küpünün yanında mest olanlar, şaraba el uzatmadan sarhoş oldular. Bir yudum içmediler, ancak şarap düşüncesi gönüllerinden geçince mest oldular.”

212

466وعندى منها نشوة قبل نشأتى معى ابدا تبقى وان بلى العظم

النشوة بالفتح وقيل بالسكر السكر وانشاء اهللا خلقه واالسم النشئاة والنشاءة ايضا باملدو نشاء ىف بىن فالن اى

”عظم“ zayıf ve çürümüş nesne ve ”باليه“ mahv olmak” ve “belirsiz olmak” gibi“ ”وبلى“ ”شب فيهم

bi’l-feth kemik ma‘nâsına cemî “عظام” gelir.

Tercüme-i beyt:

Hilkatimden akdem onun bende vardır neşvesi

Bâkīdir cânım ile ger mahv olursa ızâm

Ya‘nî keyfiyet ol bâde-i muhabbet-i ezelî hılkat-i unsûriyyemden akdem benim

indimde kadîmdir. Ve kıvâm-ı ten ve istihkâm-ı beden olan ızâmım remîm olursa ol mey-i ‘aşk-ı

lem-yezelî benim rûhum ile müstedîmdir.

رباعيه

برمن زوجود من نشان نابوده عشق توشراب بيخودى فرموده

467خويش اسوده كرخود شود استخوان من فرسودهزان مى باشم زبود [19a]

XXVIII. Beyt:

468ظلمعليك ا صرفا وان شئت مزجها فعدلك عن طلم احلبيب هو ال

”ظلم“ feth ile mâ-i esnân ve bırîk ma‘nâsına. Ve ”ظلم“ udûl ma‘nâsına ve‘ ,”عدل“

zamme ile “sitem” ma‘nâsınadır.

Tercüme-i beyt:

Sarfın ilzâm et eğer mezcin murad eyler isen

Ağzı yarın kat habîbin gayrısın katmak haram

466 “Bence onun coşkusu doğumumdan önce vardı. Kemiklerim çürüse bile ebediyen benimle kalacak.” 467 “Daha varlığından bir iz yok iken ortada, senin aşkın sarhoşluk şarabı içirmiş. O şarap yüzünden kendi varlığından kemiklerim çürüyünceye dek kurtulurum.” 468 “Onu saf tut. Eğer karıştırmak istersen sevgilinin ağız suyundan yüz çevirmen zulmün tâ kendisidir.”

213

Çünkü Zü’l-celâl ve’l-cemâlin bi-hükmi: “ان اهللا مجيل حيب اجلمال” [“Şüphesiz Allah

güzeldir, güzelliği sever.” (Müslim, l/İmân, 147 (I, 92); Tirmizî, 28/Birr, 61 (h. no: 1999, IV, 317-18)]

muhabbet-i cemâl ve kemâl sıfat-ı zâtisidir. “ لقوله عليه السالم ان اهللا خلق ادم على صورته ويروى على

Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-: “Allah Âdemi kendi sûretinde] “ صورة الرمحن

yarattı.” bir rivâyete göre de, “Rahmân’ın sûretinde yarattı.” buyurmuştur. (Buhârî, isti’zân, 1;

Müslim, Birr; 115, Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, I, 379, n. 1215)] mukteżāsınca Âdem’i kendi sıfâtı üzere halk

edip hil‘at-i fâhire-i sıfât-ı celâl ve cemâl ile müşerref kıldı.

Pes hüsn-i cemâl şîve-i aslîye meyl, hâtır-i zarûrî ve fazl u kemâl-i sîret-i cibillîye

incizâb-ı bâtın nâ-çârdır. Merâtib-i vücûddan her mertebedeki, nazar-ı şuhûda bir cemâl erişse

bi-eyy-i hâl ol hüsn-i cemâle dilbeste ve fazl u kemâle rişte-i ta‘alluk peyveste olur.

رباعيه

ويزمآه درسر زلف مشكبو گ ويزمآ روى نكوهوس كه در

469ويزمآحلال درو ىف ا ازحسن تو يامب وبويگچه رن هرزالقصه

Ve a‘lâ-yı derecât-ı mahiyet-i muhabbet-i zâtîdir ki, mahbûb-i Hak ve matlûb-ı

mutlakın meyl u taallüku ve incizâb-ı taaşşuk-i bâtın muhabbet-i tâlibde bedîdâr ve bir vechile

kendini kenduden alır ki, def‘ u ref‘inde nâ-kâdir ve nâ-çâr olub ne ta‘yin-i niseb-i iktidârına

mecâli ve ne temyîz-i matlaba mecâl-i ihtimâli olur.

Ya‘nî bilir ki, bir âteş-i ciğer-sûz-i muhabbet ile dil-sevdâ-zedesi diğer-gûndur. Ammâ

bilmez ki, nice ve niçindir. Ve kendi de bir incizâb-ı derûn bulur. Ammâ bilmez ki, kandendir ve

kangı cânibe reh-numûndur. Ve bu muhabbet-i zâtiyyenin alâmet-i sıhhatı oldur ki, mahbûbun

va‘d u vaîd ü takrîb ü teb‘îd ü i‘zâz u izlâl ü hidâyet ü idlâl misillü sıfât-ı mütekâbilesi muhibbe

yeksân olub keşîde-i merâret-ı âsâr-ı nuût kahr u celâl çeşîde-i halâvet ahkâm-ı sıfât-ı lütf ve

cemâl gibi âsân ola.

رباعيه

469 “Bazen hevesle güzel yüze asılırım(takılırım). Bazen misk kokulu zülfün ucuna asılırım. Hülâsâ, senin güzelliğinden renk ve kokuyu her nerden alırsam hemen ona sarılırım (gönlümü bağlarım).”

214

ودل مهه خوش باعشق توجان وخرد ل مهه خوش يخوىب وزتو شكل ومشا

470 هست ازتوصفات متقابل مهه خوش ى بستم هى توبلطف كوش خواخواه

Ve mertebe-i muhabbet-i zâtiyyeden mâadâ olan merâtib-i muhabbet, muhabbet-i esmâ

ve sıfât ve muhabbet-i ef‘âl ve âsârı kabîlindendir. Muhabbet-i esmâ ve sıfâtı oldur ki, muhibb-i

mahbûbun efdâl u i‘nâm u i‘zâz ve ikrâm misillü bazı esmâ ve sıfâtına muhabbet edib ol sıfâtın

kenduye vusûlî ve âsârını mulâhaza etmeksizin ezdâdı üzerine îsâr u ihtiyâr eyleye. Ve

muahbbet-i ef‘âli ve âsârı oldur ki, i‘zâz u ikrâm misillü sıfâtın kenduye vüsûl âsârı

mülâhazasıyla ezdâdı üzerine îsâr u ihtiyâr eyleye.

Pes bu muhabbet-i lâ-yezâl saded-i zevâl ve ma‘raz-ı tagayyür ve intikâlde olur. Hergâh

ki mahbûb-ı sıfât-ı hamîde ve ef‘âl-i pesendîde ile ol muhibbe tecellî eylese külliyet ile kasd u

himmeti onun üzerine ikbâl gösterir ve kendi mülâyim hevâ ve muvâfık ve rıżāsı olmayan ol

sıfât-ı ef‘âlin mütekâbili ile tecellî eylese tamâm havl ve kuvveti ile mahbûbundan i‘râz eyler.

Kemâ kāle’llâhu Teâlâ: “ منفورلى حع الله دبعي ناس مالن قلبة اننفت هتابان اصان به واطم ريخ هابفان اص

İnsanlardan kimi de Allah'a bir yar kenarındaymış gibi ibadet eder, eğer“] ”على وجهه

kendisine bir iyilik gelirse ona gönlü yatışır ve eğer başına bir bela gelirse yüzüstü

dönüverir...” (Hac 22/11)]

رباعيه

ريزىگب ازو ورتيغ جفازند ويزى آ درو كند افيار و چون

471كوى عاشقى برخيزى سر كاش از يزىريم چرا عاشقان رخ ازاب

Ve ednâ merâtib-i muhabbet, muhabbet-i âsârıdır ki, cemâl-i âsâre yani hüsn-i tenâsüb

müteallikdir. Ve ol cemâl-i âsârı fi’l-hâkîkat sūret-i kesrette zuhûr-i cemâl sırr-ı vahdetten

‘ibârettir. Ve ol hüsn-i tenâsüb ya ma‘nevî-i rûhânîdir. Kâmil u kümmelin tenâsüb ve adâlet

ahlâk u evsâfı gibi ki, Tâlibân u mürîdânın irâdet ve muhabbetleri ol tenâsüb ve adâlete

470 “Senin güzelliğin, şekil ve şemâilin tümüyle hoştur. Âşığına göre can, akıl ve gönül hepsi hoştur. İster lütfunla muâmele et, ister cefâ et. Senin birbirine zıt sıfatların vardır ve hepsi hoştur.” 471 “Dost iyilik yaptığı zaman ona gönlünü bağlarsın. Cefâ kılıcını vurduğu zaman ise ondan kaçarsın. Âşıkların yüzünden niçin suyu döküyorsun. Keşke âşıklık köyünün başından kalkıp gitsen”

215

müteallik olub kendi irâdet ve ihtiyârlarını ol kâmil ve mükemmilin irâdet ve ihtiyârına fedâ

ederler. Yahut tenâsüb-i sûriyye-i gayr-i rûhânîdir. Suver-i ‘unsurî-i insânîde ba‘z-ı eczâ ve

a‘zânın tenâsübü ve sıfât-ı hüsn u melâhat ile [20a] mevsûfu gibi.

Pes suver-i unsûriyye-i insâniyyede müşahidân-ı sıfât-ı cemâl dört tabakadır:

Tabaka-i evveli; şol rûşen-dilân ehl-i safâdır ki, nüfûs-i tayyibeleri şol şuhûttan

musaffâ ve kulûb-i tâhireleri levs-i tabîatten müberrâdır. Onlar mazāhir-i halkıyyede vech-i

Hakk’ı müşâhede ve merâyâ-yı kevniyyede cemâl-i mutlakı mutâlaâ edip ‘aşk u muhabbette

şekl-i matbû‘ ve sūret-i zîbâya mukayyed değillerdir.

رباعيه

دهد اديم ابومي بوى تو ل راگ دهد اديبينم روى توام مه را

472دهد اديم اشفتكئ موى توآ برهم باد زندلف بنفشه راز چون

Tabaka-i sâniye; şol pâk-bâzân-ı âşıkândır ki, nefes-i nefîseleri ‘inâyet bî-illet yâhud

vâsıta-i mücâhede ve riyâzat ile ahkâm-ı kesret u inhirâf-ı zulmet-i kudûret-i tabîatten fi’l-cümle

sâfî olup ahkâm-ı kesret ve tabîat bi’l-külliyye zâil olmadığından idrâk-ı ma‘ânî-i mücerred-

neş’e ve hallerine münâsib bir mazharsız müyeser olmayıp “ ظاهرامت م الجرم ”473 olan mazhar-ı

insânî haysiyyetinden vâsıta-i ma‘nâ-i hüsn-i suverî ile âteş-i ‘aşk kalblerinde şu‘le-ver ve sûziş-i

şevk-i nihâdlarında cilveger olup bekāyâ-yı ma-bihi’l-imtiyazı sûzân ve hükm-i mâ-bihi’l-

ittihâde kuvvet ve şân veren hattâ ol meyl ve taallukları ol mazhardan terdîd ve sırr-ı cemâl-i

mutlakı suver-i hüsn-i mukayyedden tecrîd edip reng-i ‘aşk-ı mecâz-ı ârızîleri reng-i muhabbet-i

hakîkî-i aslîye mübeddel olur.

رباعيه

وكدان سوز اغ عشق در زد وافتاد روى خوبان طراز هكس كه بديد پس

474مى حقيقت ازجام جماز نوشيد درجملس اهل زوق شد حمرم راز

472 “Ay’ı görürüm, senin yüzünü hatırlatır. Gülü koklarım, senin kokunu hatırlatır. Rüzgar, menekşenin zülfünü birbirine çarptırınca. Senin saçının dağınıklığını hatırlatır bana…” 473 “Muhakkak dış görünüş(sûret) daha kâmil” 474 “Tarâz şehrinin güzellerinin yüzünü gören çoğu kimse, aşk damgası ile yanış ve eriyişe düşmüştür. Zevk

216

Tabaka-i sâlise şol giriftârân kemend-i mahbûbândır ki, sıfat-ı hüsnle mevsûf olan

sūretden meyl ve tallukları munkatı‘ olmaz. Eğer ol taalluk ve meyl-i hubbîsi bir sūretten

munkatı‘ olur ise yine hüsnle ârâste bir sūret-i diğere dil-dâde ve peyveste ve dâimâ bu

küşâkeşde dilhaste olup sūrete meyl ve ta‘allukları bâ‘ıs-i hicâb ve hırmân ve bâdî-i âfet ve

hızlân olur.

رباعيه

سلگ پيوند شتگبتان ن مهروز در مانده كسى كه بست در خوبان دل

475لگ تا بقيامت در دل او پاى مباند ودر صورت كل معنئ جان ديد

Tabaka-i râbia; şol âlûde-gân-ı reng-i hevâdır ki, nefs-i emmâreleri mürde ve âteş-i

şehvetleri efserde olmayıp esfel-i sâfilîn tabîatde üftâde ve sicn-i sicciyyîn-i behîmiyyette raht-ı

nihâdedirler.

Pes sıfat-ı ‘aşk u muhabbet onlardan muntefî‘ ve na‘t-i rıkkat u letāfet onlardan

muhtefîdir. Mahbûb-i hakîkîyi bi’l-külliyye-i ferâmûş ve erezvî tabîatleri olan mahbûbân-ı

mecâzîyi der-âgûş ile ârâm ve hevâ-yı nefsi ‘aşkla benâm ederler.

رباعيه

خوانند هواى نفس را عشق بنام قومى كه نيامدند در عشق متام

476ن عشق حرامخهست برايشان س در حرم عشق مقام خودكى شايد شان

Şeyh Nâzım kuddise sirruh Hażretlerinin bu beyt-i şerîflerinde bâde-i sarf u mezc ve

zulm-i habîb-i zikr olunduğundan merâtib-i muhabbeti zikr ile tatvîl olundu. Ya‘nî ey mühibb-i

âşık ve mürîd-i sādık ilzâm eyle ki, bî-mülâhaza-i sıfât-ı cemâl ve celâl ve bî-mutâlaa-i sudûr

âsâr ve efâl-i zât refîu’d-derecât muhabbetiyle hoş-hâl olasın zîrâ her ne muhabbet ki, mahz-ı

zâtdan ângihte olmayıp şevâyib-i agrâz ile âmihte ola. Hakīkatte ol muteallık-ı zât değildir. Belki

ânın muteallikâtından bir emirdir.

ehlinin meclisinde sırra mahrem olmuş ve mecâz kadehinden hakîkat şarabını içmiştir.” 475 “Dünya güzellerine gönül veren kimseler acz içindedirler, onların sevgilerinden ayrılamazlar. Topraktan olan, sûrette cân’ı görür, fakat orada kalırlar ve kıyâmete kadar gönüllerinin ayaklarını o çamurdan çıkaramazlar.” 476 “Tamâmen gelmeyen insanlar nefsin arzusuna “aşk” derler. Haremde onlara aşk nasıl uygun olsun ki, onlara aşk sözü haramdır.”

217

Pes kangı gabn bundan fâhiştir. Ve kangı hasâret bundan muhişterdir ki, mahbûb-i aslî

ve matlûb-i hakîkî geçilip rû-yi irâdet mahbûbân-ı tufeylî ve metâlib-i mecâziîye müteveccih ola.

Ve eğer henüz senin isti‘dâdın zuhûr-i muhabbet-i zâtiyyeyi vâfî ve meşreb-i azâbın keder-i

taalluk-i mâsivâ-yı zâttan sâfî değil ise bâr-i muhabbet-i esmâ u sıfatı ki, min vech-i ayn zâtdır.

Ondan udûl eyleme ve bâtın ki, şâibe-i ta‘alluk-i ef’âl u âsâr ile ma‘lûm edip kendine, zülm-i

sarîh eyleme.

XXIX. Beyt:

477ودونكها ىف احلان واستجلها به على نغم االحلان فهى ا غنم

“ ”دونكها“ ذهاخ ” ma‘nâsına ve “استجال” “talebi’z-zuhûr ve’l-cilâ”dır. Ve “نغمه“ ”نغم”nin

cemîidir. Ve “حلن“ ”احلان”nin cemîidir ki, nağmelerden müterekkibdir. [21a] “ فمعىن على نغم االحلان

ganîmet ma‘nâsınadır. Ve zamireyn-i mecrûreynin evveli ”غنم“ ve ”على نغم يتركب منها االحلان

hâne ve sânisi “احلان”a âit ve mâ‘adası “مدامة”ye râci‘dir.

Tercüme-i beyt:

Bâdeyi meyhâneden al cilvesine tâlib ol

Nağme-i elhân eyle peymâneyi kıl iğtinâm

Ya‘nî meyhâne-i mestân ü hum-hâne-i mey-i perestândan ol mey-i rahşân yegâneyi ahz

u isticlâ ya‘nî îsâl-i cilve-gâh-ı câm u peymâne edib naġmât-ı keyfiyet-âmiz ve elhân-ı hâlet-

engîz ile lebrîz-i câm-ı fırsat ve ganîmeti nûş ve gamı dû-cihânı ferâmuş eyle

رباعيه

پيمانهو مردانه نشني بكوشه ميخانه بني جلوه مى زساغر

مى خوركه غنيمت است اى فرزانه بانغمهء مى ترانهء مستانه

Pes meyhaneden murâd meclis-i kâmil u mükemmil ve sohbet-i ârif-i sāhib-dildir ki,

şarâb-ı ‘aşk onda nûş ve bâde-i muhabbet onda ferâmûş olunur. Ve “نغم” ve “احلان”dan murâd

477 “Onu meyhânede ara, orada güzel nağmeler içinde kendini göstermesini iste. Çünkü bu nağmeler ancak onunla ganîmet olur.”

218

enfâs-ı şerîfe-i erbâb-ı kemâl ve işârât-i latīfe-i ashâb vecd u hâlden muntebih olan sema‘dan

‘ibârettir. Yahut âyât-ı beyyinât-ı Kur’ânî ve kelimât bâ-berekât-ı tenzîl-i âsumânı kırâetından

kinâyettir. Yahut ezkâr-ı gaflet-zed ve eş‘âr-ı harfet-fezâdır. Yahut naġmât-ı derd-âmiz ve

terennümât-ı şevk-engîzdir. Bu takdirce mażmûn-i beytte tenbîh vardır ki, terbbiyet-i sıfât-ı

muhabbet ve perveriş ma‘nâ-i iradet bu tâife-i celîlenin sohbetlerinden gayrîde mutasavver

değildir.

Ve devlet-i husūl ve sa‘âdet-i vüsûl ancak müşâhede-i cemâl ve istimâ-ı makâlleriyle

hâsıl olur. Pes tâlib-i sādıka vâcibdir ki, cân tende iken dâmen-i sohbetlerin elden komayıb

devlet-i hizmet ve sa‘âdet mülâzemetlerin ganîmet bile.

رباعيه

پندار وكمان دركروى ان به كه بكيش عشق بازان كروى اى انكه به

چه بود بلكه مهه عشق شوىعاشق شواى رحديث ايشان شنوى عاشق

XXX. BEYİT:

478مل يسكن مع النغم الغمذلك فماسكنت واهلم يوما مبوضع ك

“ ناسكن سو ” “ârâm eyledi.” “سكن الدار سكونا” “evde sâkin oldu.” Ve “هم” “hüzün”

ma‘nâsınadır. “سكنت“ ”هم”de müstekin olan zamîr üzerine ma‘tûf merfû’dur. Yahut mef‘ûl-i

maah olmak üzere mansubdur.

Tercüme-i beyt:

Hüzn-bâde eylemez ber-câ-yı mesken bir zaman

Nitekim gam u nâgm bir yerde olmaz ey hümâm

Ya‘nî ol sahbâ-yı hâlet-fezâyı nûş ve gam-ferdâyı ferâmûş eyle ki, zulmet-i hümûm ve

ahzân-ı nûr mey-i rahşân ile bir yerde ârâm eylemez. “نغم” ferah-fezâ “غم” terah-efzâ ile bir

makāmda olmadığı gibi

478 “Onun bir an bile kederli bir yerde bulunmayışı, gamın nağmeyle bir arada bulunmayışı gibidir.”

219

رباعيه

لك نه غصه بيىن ونه غم درميكده مى نوش باحلان ونغمخواهى زف

479نغم وغم نشود مجع مچون دور قدح وقصهء دوران بكجا مه

Pes her kim ki, gam ve endûh ve elem ve mekrûh isâbet eylese matlûbu fevt olmadan

iktiżā eder. Ve zikr olunduğu üzere muhabbet-i zâtiyyede sıfât-ı mütekâbile mahbûb ve ef‘âl ve

âsâr-ı mütehâlife mergûbdur. İsâet-i ayn ihsân ve izlâl-i iğrâz ile yeksândır. Yani mahbûbunun

murâdından gayrı murâdı yoktur. Ve mahbûbunun murâdına muhâlif onun için bir emr

mutesavver değildir.

Pes her ne ki, hayyiz-i vücûde gele ânın murâdına muvafık ve her ne ki, ketm-i

‘ademde kala ânın maksûduna mutābık düşer. Pes bu takdirce mest-bâde-i muhabbet-i zâtı olana

ne fevvât-ı matlûb ile isâbet mekrûh ve ne pîrâmen hâtırına gubâr-endûh vâkı‘ olur.

رباعيه

كه من عيش جهان ميخواهم يادولت عمرجاودان ميخواهمان نيست

جيزى كه دل توخواهدان ميخواهم پاك انديشهء خواستهازدل كردم

XXXI. Beyt

480وىف سكرة منها ولو عمر ساعة ترى الدهر عبدا طايعا ولك احلكم

انا طويالالسكرة مرة من السكر عمر الرجل من باب فهم وعمرا بالضم اى عاش زم Ve “ساعة”ten murâd

müddetidir. طاعه وطاع له يطوع ويطاع طوعا وطواعية مطيع “münkâd” ma‘nâsına ve “ حكم بني القوم

.halk arasında hükm eyledi” demek olur“ ”حكما

Tercüme-i beyt: [22a] 479 “Felekten ne sıkıntı, ne de gam görmek istersen, nağmeler ve sesler eşliğinde şarap iç. Kadehin dönmesi ve devranın sıkıntısı, nağme ve gam gibi bir arada bulunmaz.” 480 “Bir an bile olsa sana verdiği sarhoşluk sâyesinde dehrin sana kul, köle olduġunu, hâkimiyyetin yalnız sende olduġunu sanırsın.”

220

Ol meyin bir sekresinde bir saat olursa da

Dehre olursun hükm ol sana ‘abd-i müstehâm.

Ya‘nî ol bâde-i hoş-güvârın mestliğinde bir saat miktarı olursa dahî görürsün ki, rüzgar

bende-i ferman bir dârın olub sen ona hüdâvendigâr olursun. Zîrâ sâlik makām-ı fenâ fillah ve

bekā billah’da vâsıta-i istîlâ-yı mestî-i şerâb-ı muhabbet ile bâr-ı hestî ve edbâr-ı hod-perestîden

halâs 481“ومن قتله حمبىت فاناديته” muktezasınca şeref-i hil‘at bekā-yı ıstihlâk-ı hakîkî ile resîde-i

makām ihtisās ola. Tasarruf Hażret-i Hakkı kendiye muzâf görüb mevcûdâtı kendi tasarrufuna

mutî‘ ve munkatı‘ bulub Zîrâ tasarruf-ı fânî ‘ayn-ı tasarruf-ı Hak’da mustağrak olur. Ve tasarruf-

ı Hak tasarruf-ı kâmil ve cemî‘-i mevcûdâtı şâmildir.

رباعيه

درهستئ اوهستئ من وابرسيديدشك پرده معشوقه زروى خويشنت

482هر فعل وتصرىف كه اوكشته بديدمن مهه اوشدم دمل ازمن ديد چون

XXXII. Beyt:

483ومن مل ميت سكرا ا فاته اخلمر فالعيش ىف الدنيا ملن عاش صاحبا

mestlikden ayılmak” ma‘nâsına“ ”صحو“ hayat” ya‘nî “dirilik” ma‘nâsına ve“ ”عيش“

cemî‘ ve “zabt” ve “muhkem” “ahz etmek” ve ”حزم“ vakt geçti” demek olur. Ve“ ”قات الوقت“

“kast etmek” ve “bağlamak” ma‘nâsına gelir. “عاش“ ”صاحيا” fâilinden hâl olmak üzere

mensûbdur. “مل ميت“ ”وسكرا” mefûl-i ileyhi olmak üzere mensûbdur.

Tercüme-i beyt:

Mahv ile ömrü484 geçen kes hay değildir ma‘nîde

Mevte sekrân ermiyenden fevt olur hurrem-i kirâm 481 “Kim muhabbetimi öldürdüyse ona sesleniyorum” 482 “Sevgili yüzünden perdeyi çekti, onun varlığından varlığım anlaşıldı. Ben tamamen o olunca, gönlüm onun yaptığı her fiil ve tasarrufu kendinden bildi.” 483 “Ayık olan dünyada yaşamamış gibidir. Onunla sarhoş olmadan öken de fırsatı kaçırmış demektir.” 484 B: + “Sahv ile ömrü…”

221

Çünkü sermâye-i ‘îş-i mestliğe munhasır ve mey-perestliğe muktasırdır. Her kimse ki,

bu ‘âlemde hoşyâr olub ol bâdeden mest olmadı ‘îş-i dünyâdan behre-dâr olmadı ve şol kimse ki,

ol mestlik ile fânî olmadı. Tarîk-i akıl u ferâset ve sebîl-i cezm u kıyâseti bulmadı.

رباعيه

ت جام طربش رسنك ادبار شكستسانكوز شراب عشق هشيار نش

وانكش كه ازين شراب سر مست منرد در عشق طريق حزم را كار نبست

Pes her zevk u huzûr ve ibtihâc u sürûr ki, netice-i husūl-i murâd-ı dünyevî ve vusûl-i

saâdât-i uhrevîdir. Bir mukteżā-yı muhabbet-i zâtî ayn-ı cem‘de istihlak ve bahr-i fenâda istiğrak

sebebiyle hâsıl olan esmârı tahakkuk ma‘arif-i ruhânî ve esrârı kemâlât-ı insanî indinde

müstahkır ve müstenkirdir. Pes burûdet-i hevâ-yı gaflet ve yebûset-i mukteżā-yı tabîat ile

pejmurde olup hayat-ı ebediyye zinde olmayan hakikat-i zindegânîden niyette behre-mend

kemâl-i behcet ve şâd-mâniden nice hisse-mend olabilir. Yani “ كما اشار اليه رسول اهللا صلى اهللا

Rasûlullah’ın şu sözüyle işâret ettiği gibi: “Ölmeden evvel] ”عليه وسلم بقوله موتوا قبل ان متوتوا

ölünüz” (Aclûnî, age, II, 290 (h. no: 2669)] emrince neşve-i muhabbet-i zâtiyye ile hay olmayan ne

kadar hayât-ı hayvâniyye ile zinde ise de hakikatte mürdedir.

XXXIII. Beyt:

485 ضاع عمره وليس له فيها نصيب والسهمعلى نفسه فليبك من

zâyı‘ ve telef olmak ve helâk olmak ”وضيعهء وضياع“ ağlamak” ma‘nâsınadır. Ve“ ”بكاء“

ma‘nâsınadır. Ve “نصيب” ve “سهم” “hazz” ve “hisse” ma‘nâsınadır.

Tercüme-i Beyt:

Ağlasın nefsine şol kim ömrünü zâyi‘ edip

Olmadı ol badeden bir sehm kaldı der-menâm

485 “Ömrünü zâyî eden kendine ağlasın. O şaraptan kendine ne bir nasip ne de pay vardır.”

222

Ya‘nî mâtem nefsi ile giryan ve ateş-i nedâmet ile sûzan olsun ol kimse ki, nakd-i hayat

ve sermâye-i evkâtın telef ve zâyi‘ edip nakt-i vaktin vesîle-i tahsîl-i cür‘a-i bâde-i muhabbet ve

zerîa-i tekmîl-i behre-i esrâr-ı ma‘rifet eylemedi. Zîrâ efzâyiş-i ‘âlemden maksûd-ı vücud benî

Âdem’dir. Ve vücud-ı benî Âdem’den matlûb-i ma‘rifet ve muhabbet-i Hak Celle ve ‘Alâ’dır ki;

devlet-i ebedî O’na menût ve sa‘âdet-i sermedî ona merbûtdur. Ve ‘azam-ı esbâb-ı iktisab-ı

ma‘rifet ve muhabbet nakd-i hayat ve sermâye-i evkâtdır. Çün tâlib-i lebîb ve mürid-i edîb nakd-

i vaktini muvâzabât-i vezâif-i tâ‘ât ve mülâzemet-i merâsim-i ‘ibâdâta masrûf ve “ ومع التوجه التام

igrâz-ı dünyeviyye belki cem‘î-i ta‘allukât-ı kevniyyeden 486”واخالص النية على الدوام وبالكليه

tefrîğ-i kalbe himmeti ma‘tuf kılsa istikbâl-i sâbika-i ‘inâyet reh-nümâ-yı seyl-i hidâyet ve kalbi

muhît-i envâr-ı [23a] ma‘rifet ve cânı mahzen-i esrâr-ı muhabbet olup hâtime-i ahvâl-i

garâmetten masûn ve ‘âkıbet-i ef‘ali hasret ve nedâmetten me’mûn olur.

Ve eğer el‘iyâz billah Teâlâ bunun hilâfınca bir şahıs ile belki bî-basar ve ekmeh-dîde-i

basīreti kühl-i hidâyet ile mükehhel ve zülmet-i cehâlet-i nûr-i dirâyete mübeddel olmaya cemî‘-i

lezzâtı temettuât-ı hissiyyeye munhasır ve heme-râhâtı şehevât-ı behîmiyyeye muktasar edip

eyyâm-ı hayâtı sermâye-i istîfâ-yı menâhi ve hâsıl-ı evkâtı istiksâ-yı melâ‘ib ve melâhî eyler.

Âhirü’l-emr nefehât-ı riyâz-ı lütf u cemâlden behre-mend ve reşahât-ı akdah-ı kurb-ı visâlden

hısse-mend olamayıp lebinde nefîr-i hasret-dilinde zefîr-i mihnet sînesinde dağ-ı hüsrân-

didesinde âb-ı hırmân bu terennüm ile zebân-ı hâli gûyân olarak râh-ı ‘ademde şitâ-bân olur.

رباعيه

ازدست برفتر اسباب وصال يا از دست برفت وقت كار كهافسوس

487ايدار از دست برفتپ صد دولت دولت نايا بنددر معرض يك

Ya Rabb-i Ğafûr dîde-i basīret ve şuûrumuzdan remed-i gafleti dûr ve kühl-i hidâyet ile

mücellâ ve pür-nûr edip köhne sekâl-i dil pür-melâlimizi bâde-i ‘aşkınla mâlâ-mâl ve hazîz-ı

mezellet firkatde pâyimâl olan âşüfte hâli cezbe-i ‘aşkınla bâlâ-nişîn bezm-i visâl edip erbâb-ı

fazl u kemâle nazaran noksanımız ile pür-melâl eylemeyip kendi lütfunla resîde-i ser-hadd-i

kemâl eyle. 486 “Tevcîh-i tam üzere ihlas, ale’d-devâm ve bi’l-külliyye niyettir.” 487 “Heyhât iş yapma zamanı elden çıktı. Yâre kavuşmak için gerekli sebepler ortadan kalktı. Ebedî olmayan bir mutluluk için yüzlerce ebediyet saadeti elden gitti.”

223

Rubâiyye:

Derdin ile divâne-i ‘aşk eyle İlâhî

Lütf et dil-i peymâne-i ‘aşk eyle İlâhî

‘aşkın ile bî-nâm u nişân ola Salâhî

Ser-halka-i humhâne-i ‘aşk eyle İlâhî

[Mef‘ûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün]

Berâ-yı Tesmiyye ve Târih:

Çün avn-i Hakk’la şerh-i kasīde oldu tamâm

Gerekdir ola bir isimle şân ve şöhreti tâm

Çün feyż-i ‘aşk-ı Hüdâ’dır, midâd-ı hâme-i şerh

Denildi Tercümetü’l-’aşk şerh-i tuhfeye nâm

Arz-ı duâdır eserden dahî bahâne gerek

Hatâya zeyl-i ‘atâ ve kusūra afv-ı kerem

Kelâm-ı dûr ve dırâz-ı suhen-ver ânı nider

Müfîd u muhtasar olmak gerek binâ-yı kelâm

Salâhî neşve-i vahdetle söyle târih âna

Müzeyyen eyleye bezm-i ziyâyı câm-ı müdâm

[Mefâîlün/feilâtün/mefâîlün/feilün]

Temmet. 1172

ظ حممد على الشرىف لسنه اربع وثلثون وماتني والف من هجرة من له العز كتبه اضعف الكتاب السيد حاف

والشرفوالسعادت

224

VI- EBÛ SAÎD BİN EBİ’L-HAYR’IN RUBÂÎSİ’NİN ŞERHİ

A- “RUBÂİYYE-İ EBÎ SAÎD, MANZÛM TERCÜME” 488

بركف زدودرضوان زتعجب كف خ ارم صف زدگ نهءنظار باحور

489دزمصحف در كچن ابدال زبيم ان خال سيه بران رخان مطرف زد

Tercüme-i rubâiyye lişârihihi es-Salâhî:

488 Şerh-i Rubâiyye-i Hazret-i Ebî Saîd İbn-i Ebi’l-Hayr, araştırmamızda ulaşabildiğimiz Bu şerhin tesbit edilen tek nüshası olan İ.Ü. Ktp. T.Y. No. 2330 üzerinde çalışma yaptık. 489 Muhammed b. Münevver, Esrârü’t-tevhîd, 275, (Terceme: Uludağ, Tevhidin Sırları, 270) Terceme: “Hûriler dilberimi temâşâ için dizildiler. Rıdvan şaşıp kaldı, elini eline vurdu. Güzel yüzüne öyle bir ben nakşetti ki. Abdal Cenk korkusundan mushafa sarıldı.”

225

Naz z āra-i cânânıma Havrâ saffa durdu

Rıdvâna ta‘accüb erişip kef kefe urdu.

Ol hâl-i siyyeh gerd-i roh mutrafa urdu

‘abdâle çü havf erdi elin mus hafa urdu

B- ŞERH-İ RUBÂİYYE-İ EBÛ SAÎD İBNİ EBİ’L-HAYR

Mukaddime-i lügât-ı ‘arabiyye ve fârisiyye-i der-ibârât-ı rubâiye-i kudsiyye “حورا”

“Havrâ” şol avrata derler ki, gözünün akı ziyâde ak ve siyâhı ziyâde siyah ola. Ve cesedi

beyaz ve gözleri siyah olan avrada dahî derler. “ هءنظار ” “Naz z āra” şol kavm için ıtlâk olunur

ki, cümle bir şeye nazar edeler. Manzara gibi. Kemâ fi’l-kâmûs: “ ون اىل الشى رالنظارة قوم ينظ

“ 490”كاملنظرة ارگن ” “Nigâr” nakş ve mahbûb ma‘nâsına, “صف” “Saf” sıra sıra dizilen

nesnelere derler. Meselâ harbde ya gayride alay bağlayıp sıra sıra dizilen kimesnelere derler.

Ve câmi’lerde cemâa’te bundandır. “ Zed- Zeden” lafızda mâzidir. Urdu“ ” زدن– زد

ma‘nâsına ve saf-zed saf urdu. Ya‘nî safa durdu demek olur. “رضوان” “Rıdvân” râzılık ve

hoşnutluk ma‘nâsına masdardır. Ve Hâzin-i Cennet’in ismidir. “تعجب” “Ta‘accüb” isti‘râb

ma‘nâsına ve ‘Aceb ve isti‘câb dahî ol ma‘nâyadır. “كف” “Kef” el ayası ve “خود” “Hod”

kendi ve “خال” “Hâl” ben ma‘nâsına. “بران” “barân”, “رخان” “Ruhân” ol ruhlar üzerine ruhân

cem‘-i rohdur. Yanak ma‘nâsına ekall-i cem‘i iki olmak i‘tibâriyle iki yanak murâd olunur.

Mutraf” mimin dammı ve tânın sükûnu ve rânın fethiyle ve mimin kesri ile iki“ ”مطرف“

taraftan alemî olan “ridâ” ma‘nâsına cem’i “metârıf” gelir. Ve Ferrâ demiş ki: “Bunda asl

mîmin zammıdır. Zîrâ etrâfdan me’huzdur. İki tarafına ‘alem kılındı ma‘nâsına lâkin damme

sakîl olmakla kesreye tebdîl ettiler.” “ابدال” “‘abdâl” evliyâullahdan bir fırkanın ismidir ki,

490 [Müfekkirler öyle bir topluluktur ki, her şeye düşünerek bakarlar.]

226

onlar için kuvvet-i tebeddül-i sūret hâs ıldır. ‘abdâl budelânın gayrıdır demişler. Ve Fergânî

kuddise sırruh demiş ki: “Budelâ yedi şahısdır ki, onlardan biri bir mah alde misafir olsa ol

mahalde kendi sūreti üzere bir cüsse terk eder ki, bir kimse onun evvel mahalden fıkdânını

bilmez. Ve ol bedeldir, gayrı değil ve onlar İbrahim Aleyhisselam kavmindedirler. Tafsili

H ażret-i Şeyh radıyallahu anh’ın “Hilyetü’l-’abdâl” nâm risalelerinde zikr olunmuşdur. بيم

“” “Bîm “ havf ya‘nî korku ma‘nâsına “چنك” “Çeng” bunda pence-i yed ya‘nî el ma‘nâsına.

Mus“ مصحف haf” mimin damı ve hânın fethiyle ve mimin kesriyle ve fethiyle suhuf idhâl

olunmuş kitab ma‘nâsına. Ferrâ demiş ki: “Arab birkaç kelimede dammeyi sakîl görüb mîmi

meksûr ettiler. Biri “مصحف” “Mishaf” ve biri “خمدع” “Mihda‘” ve biri “مطرف” “mitraf” ve

biri “مسجد” “miscid” ve biri “ زلغم ” “Miğzel”dir. Zîrâ “اصحفت“ ”مصحف”den me’huzdur ki,

.ma‘nâsınadır [.Onda sahifeler bir araya gelmiştir] ”مجعت فيها الصحف“

İ‘râb-ı rubâiyye-i kudsiyye:

“ Havra” mübtedâ“ ”حورا“ ظارهبن ” “Be-Nazzāra”de “ba” ta‘lîliyyedir. “ ظارهن ”

“Nazzāra” Muahhir “ زد صف ” “Saf zed” kelimesine muteallikdir ve hemze-i tevessül icrâ-yı

kesre-i iżāfet içindir ki, “ ارمگ نهءنظار ” “Nazz āra-i nikârem” lafzına muzâfdır. “ ارگن ” “Nigâr”

dahî mîm-i mütekellime muzâfdır. “صف زد” “Saf zed” mâzı-i mürekkebdir. Fâili tahtında

müstetir zamir-i o râci’dir “را ” “Havrâ” kelimesine alem-i cins olmak itibariyle. Zîrâ şahs-ı

vâhidin kıyâmına saff ıtlâk olunmaz. Bu takdirce “Havrâ” cem’îi olan “Hûr” mânâsına olur.

“Saf-zed” cümlesi haberidir. Mübteda onun takdiri “Havrâ saf-zed berâ-yı Nazz āra-i nikâr-ı

men” [Hûriler mahbûbumu temaşa için saf oldular] olur. Ve “Nazzāra” tahfifi zarûret içindir.

“Rıdvân” mübtedâ “ز تعجب كف خود بر كف” muahhir “Zed” kelimesine müteallikdir.

227

Taaccübden elini kendi eli üzere demek olur ki, “على“ ”بر“ ,”من“ ”ز” ma‘nâsınadır. “زد” “zed”

urdu mânâsına mâzidir. Fâil zamir-i o râci’dir. Rıdvan cümlesi haberidir. Mübtedânın “ ان خال

”Siyeh“ ”سيه“ .Ân” ism-i işâretdir. Baîd için ol ma‘nâsına hâl müşârü’n-ileyhdir“ ”ان“ ”سيه

sıfatıdır hâlin. “رخان مطرف بران” mütealliktir muahhar zed kelimesine fâili tahtında zamir-i o

râci’dir “خال سيه” “Hal-i siyyeh” kelimesine ki, “على“ ”بر” mânâsına “Ân” ism-i işârettir.

“Ruhân” müşârü’n-ileyhdir. Mutraf sıfatıdır “Ruhân” kelimesinin. “ابدال” “‘abdâl” mübtedâ

“ درمصحف چنك زبيم ” Müteallikdir muahhir “Red” kelimesine zamiri “‘abdâl”a râci’dir. Ve

rubâiye ve rubâî mevsuf mukadderin sıfatı olur. Kıta-i rubâiyye ve nazm-ı rubâî takdîrindedir.

Rubâiyye mensûb demek olur ki, dört mısradan ‘ibâret olan kıtaya ıtlâk olunur. Bu vezn-i

rubâî: “Bahr-i hezec, ahrab, mekfûf, ebter”dir ki, vezn-i aslîsi her mısraı dört mefâîlün idi.

Cüz-i evveline harb vâkı‘ olmağla mefâîlün evvelinde mîm ve âhirinde nûn sâkıt olup fâil

kaldıkta mefûl onun yerine vaz‘ olunur. Ve cüz-i sânîsine kef vâkı‘ olmakla mefâîlün nûnunu

iskât ile mefâilü kalır ve cüz-i sâlisi sâlimdir. Ve cüz-i râbii ki, mefâîlündür. Zihâfdan heşm

ile sebeb-i uhrâ olan “لن” “Lün” sâkıt olukta mefâî kalır ve zihâfdan beter ile aynı dahî düşüp

fâ kaldıkda “فع” “Fa‘’” onun yerine vaz‘ olunur. Bu vech üzere vezn-i bah r:

«Mefûlü/mefâîlü/mefâîlün/fa’» olur.

Tercüme-i rubâiyye lişârihihi es-Salâhî:

Naz z āra-i cânânıma Havrâ saffa durdu

Rıdvâna taaccüb erişip kef kefe urdu.

Ol hâl-i siyyeh gerd-i roh mutrafa urdu

‘Abdâle çü havf erdi elin mus hafa urdu

[Mef‘ûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün]

Buna dahi “Bahr-i hezec, ahreb, mekfuf, mah zûf” derler. Cüz-i evveli ahreb ve cüz-i

sânisi ve sâlisi mekfûf ve cüz-i râbii mahzûfdur ki, vezn-i bahr:

228

“Mef’ûlü/mefâîlü(Mefâîlün)/feûlün” olur.

Agâz tevcîhât-ı zevâhir-i rumûz. Ve te’vîlât-ı cevâhir-i künûz

Pes imdi tevcîh-i evvel ve ma‘nâ-yı müevvel oldur ki, “Nigâr”dan murâd hakīkat-i

Muhammediyye ‘aleyhis salâtu’s-sermediyye’dir ki, Mahbûb-ı ezelî ve makbûl-i lem-

yezelîdir. “Havrâ”dan murâd bu makāmda s ıfât-ı Celâl ve Cemâl’dir ve pîş-kâh-ı hakīkat-ı

Muhammediyyede “saf” urmaları ol makāmda hakīkat-ı Muhamediyyede muctemi‘

olduk larından kinâyetdir. Zîrâ hakīkat-ı Muhammediyyeye mertebe-i vâhidiyyet dahî tesmiye

olunur ki, mecmû‘-ı s ıfât-ı Celâliyye ve Cemâliyye-i İlâhiyye’nin mir’ât-ı hakīkat-ı

Muhammediyyede aksinden ‘ibâretdir. “Rıdvân”dan murâd Rıdvân Hâzin-i Cinân olduġu gibi

akl dahî hâzin-i cinândır ki, bu makāmda akl-ı evvel i‘tibâr olunur ki, rûh-ı Muhammedî

Aleyhi efżali’ssalavâtu’s-samadî’den kinâyetdir. Kemâ K āle Aleyhi’s-selâm: “ ل ما خلق اهللااو

ى واول ماخلق اهللا القلم واول ماخلق اهللا العقل فقال له اقبل فاقبل مث قال له ادبر فادبر مث قال وعزتى روح

Allâh, ilk önce“] ”وجالىل ماخلقت خلقا اكرم على منك بك اخذ وبك اعطى وبك اثيب وبك اعاقب

benim rûhumu yarattı ve ilk önce kalemi yarattı ve ilk önce aklı yarattı. Ona gel, dedi, geldi.

Sonra ona, git, dedi; gitti. Sonra “izzetime ve celâlime yemîn olsun ki, bana senden daha

kıymetli olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle alıp seninle vereyim, seninle sevap verip seninle

cezalandırayım.” dedi.” (Ebû Dâvûd, 34/Sünnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV,

398, h.no:2155), Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, I, 263, n. 823-824), Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21] “Taaccüb”ünden murâd kendi hakīkatinde tekâbül ve tezâddan olan Celâl ve

Cemâl’in bir makāmda müctemi‘ olduklarından istiğrâbıdır. Zîrâ; “ الضدان ال جيتمعان ىف مقام

ن واحدوا واحد ”491 mefhûmu meczûm-ı akl iken zıddının bir makāmda bir anda ictimâ‘ı

mû‘cib-i isti‘câbdır ve “Kef kefe” ya‘nî elini eline urması s ıfât-ı Celâl ve Cemâlin iktirân ve

imtizâcından ‘ibâretdir. Zîrâ yedeyn sıfât-ı Celâl ve Cemâl ile ta‘bîr olunur. Kemâ verade fi’l-

hadîsi’l-kudsî: “ ترمة حنطي ماد دىبي عينبباحا ارص ” [“Âdem’in çamurunu iki elimle kırk sabah

mayalandırdım, yoğurdum” (Taberî, Târih, I, 91)] “ ابليس ما منعك ان تسجد لما خلقت بيدى قال يا 491 [İki zıt aynı anda ve aynı makamda toplanmaz]

229

النيالع من تكن ام تركبتاس” [“Allah: “Ey İblis! O benim kudretimle yarattığıma secde

etmene ne engel oldu? Kibirlenmek mi istedin? Yoksa yüksek derecelerde

bulunanlardan mı oldun?” dedi.” (Sâd, 38/75)]

Ve Hadîs-i kudsî’de ve Âyet-i kerîme’de yedeyn Cenâb-ı Hakk’a iżāfe olunmuş iken

bunda rûh-ı Muhammedî Aleyhisselâm’a iżāfeti iżāfet-i teşrifiyye kabîlinden olur. Kemâ k āle

teâlâ: “ يعون الله يد الله فوق ايديهم الذين يبايعونك انما يباان ” [“Herhalde sana bey'at edenler

ancak Allah'a bey'at etmektedirler. Allah'ın eli onların ellerinin üzerindedir…” (Fetih,

48/10)] Ve Kemâ kāle Teâlâ “وحير فيه من تفخنو هتيوفاذا س “ [“Ona şekil verdiğim ve ona

ruhumdan üflediğim zaman...” (el-Hicr 15/29), (Sâd 38/72)] “ اى من روح حممد عليه السالم النه اول

492”باكورة شجرة الوجود

Hâl-i siyyeh”den murad nokta-i zât-ı ahadiyyetdir ve siyâh olması“ ”خال سيهدن“

künh-i zâtı idrâk mühâl olduġundandır. Zîrâ siyah zulmetden kinâyetdir ve zulmet cehilden

‘ibâretdir. Buna cehl-i zâtî ta‘bîr olunur. İlmu’l-ilimdir. “493”هو اجلهل عن العلم

وكما قال سيدنا على ابن اىب طالب كرم اهللا وجهه ورضى اهللا ىف ديوان اشعاره بيت“

494” اهللا اشراكتذا العجز عن درك االدرك ادراك والبحث عن سر

diye cehl-i zâtı lisân-ı sûfiyyede, hicâb-ı izzet ile ta‘bîr olunur. “ وكما ىف التعريفات

حجاب ال هاذها فيذات فعدم نفوثري لالدراكات الكشفية ىف كنه الأذ ال تحجاب العزة وهو العمى واحلرية ا

ابدا فع ىف حق الغريتري ”495 “ .Ruhân-ı Mutraf”dan murad sıfat-ı Celâl ve Cemâldir“ ” رخان مطرف

492 [Ya’ni, Muhammed -sallahu aleyhi ve selem-’in rûhundan Çünkü o Vücûd agacının yetişen ilk meyvesidir.] 493 [O(Yüce Allâh), bizim için bilinememezlik içerir.] 494 [Seyidimiz Ali b. Ebî Tâlib kerremallâhu vecheh ve radıyallâh divanında buyuduğu gibi: İdraki anlayamama noktasını acziyetin idrak etmek bir idraktir. Allah’ın Zâtı’nın sırrını araştırma konusu yapmak bir tür şirktir.] Divan-ı Hazret-i Ali, Neş: Müstakimzade Süleyman Sa’deddin Efendi, s. 447. 495 [Ta’rifât’ta da geçtiği üzere, Hicâbü’l-izzet(izzet perdesi): körlük ve şaşkınlıktır. Çünkü Zât’ın künhü hakkında keşfî idraklerin hiç bir etkisi yoktur. Bunların ona nüfûz etmemesi, başkası hakkında ebediyen ortadan kalkmayan bir

230

Ve mutraf olması ya‘nî iki tarafı mu‘allem olan ridâ ile mürtedî olması ridâ-i Kibriyâ-i Celâl

ve Cemâl ile sütûr olmasından. “و قال “ 496”انه تعاىل يتجلى ىف جنت عدن ورداء الكربياء ىف وجهه

اعلم ان الكربياء رداء احلق وليس سواك فان احلق احتجب بك فما جتلى الشيخ االكرب قدسنااهللا بسره االنور

فحال احلحاب ذاتهلك اال بك من عرف نفسه فقد عرف ربه فمن عرف الرداء عرف املرتدى ووجه الشئ

بينك وبينه فلم تصل اليه الرؤية فصدق لن تراىن ولكن ملا كان كربياء احلق على وجهه واحلجاب يشهده

ت انا نراه كما وسعناه فصدق ترون ربكم وللرداء ظاهر وباطن فرياه الرداء بباطنه فصدق ترون احملجوب اثب

على ظهور الصفات احلقطالح املشايخ ظاهر الرداء ويصدق لن تراىن انتهى والرداء ىف اصربكم وال يراه

تعاىل قال له اخرج اىل اىب يزيد قدس سره انه ظهور الصفات احلق حقيقة كما ورد ىف منازالتالعبد يعىن ال

بالدعوى واملنازعة والترقب حلب الرياسة هو ماجاء ظهوراخللق بصفىت فمن زاك فقد راىن واما االشارة اىل ال

قذفته ىف النارظمة ازارى فمن نازعىن واحدا منهما ىف احلديث القدسى الكربياء ردائي والع ”497

Velhâsıl nokta-i zât-ı ehadiyyet mertebe-i vâhidiyyetde izâr-ı azamet-i ridâ-i Kibriyâ

ile mürtedâ olan Cemâl ve Celâl’den zāhir olacak da‘vâ ve münâzaa ile zuhûr-i ihtirâzından

‘abdâle havf ârız olur. Halbuki tecellî-i Celâl’den rûh a heybet ve heybet-i ruhdan kalbe kabz

ve inkibaz-ı kalbden nefse havf ârız oluğu z āhirdir. Ve Cemâl’de dahî kezâlik. Zîrâ Celâl’de

Cemâl mużmar olduġu gibi Cemâl’de dahî Celâl mużmardır. Ve bu mak āmda ‘abdâl’dan

perdedir.] es-Seyyid eş-Şerîf Cürcani, Kitâbü’t-Ta’rîfât, 84 496 [“Cenâb-ı Allâh adn cennetinde tecellî eder. Kibriyâ abası yüzünde bulunur.”] 497 [Şeyhü’l-Ekber kuddise sirruh buyurmuştur ki, Kibriyâ, azamet Hak Teâlâ’nın abasıdır. Bu senden başkası değildir. Cenâb-ı Hak seninle örtünün ardına gizlenmiştir. Sana ancak senin sayende tecellî etmektedir. Kim kendini tanırsa Rabbini bilir. Kim abayı bilirse o abayı giyeni tanır. Bir şeyin yüzü o şeyin zâtıdır. Seninle onun arasına örtü engel teşkil etti. Bu yüzden onu göremedin. Şu kavl-i ilâhî doğrudur: [“Şüphesiz beni göremezsin.” (Araf, 143)] Ne var ki, Cenâb-ı Hak’ın kibriyâsı vechinde olduġuna göre örtüyü örtünen görür. Bundan da anlaşılıyor ki, “Biz onu işittiğimiz gibi görebiliriz de.” Rabbinizi göreceksiniz. Örtünün, abanın içi ve dışı vardır. Abayı içiyle görür. Rabbinizi görürsünüz sözü bu bağlamda doğrudur. Ridânın zâhiri ise onu görmez. .bu bağlamda doğrudur ”لن تراىن“Meşâyih ıstılâhında ridâ, Hak Teâlâ sıfatların abde zâhir olmasıdır. Yani zuhûr, Hak sıfatların gerçek anlamda zâhir olmasıdır. Ebû Yezid’in Menâzilât’ında vakı’ olduġu gibi -Cenâb-ı Hakk’ın dediği gibi- mahlûkāta benim sıfatımla çık. Seni gören beni görmüştür. Ancak dava ederek, çekişerek, riyâset sevgisi besleyerek zuhûra işâret etmek hadîs-i kudsî’de geçtiği gibidir: [“Kibriyâ benim ridâm azamette izarımdır. Kim bunlardan benimle çekişmeye kalkarsa cehennemde ona azab ederim.” (İbn Mâce, Zühd, 16, II, 1397; Keşfü’l-hafâ, II, 102 n. 1899)]

231

murâd bu makāmda “ختلقوا باخالق اهللا واتصفوا بصفات اهللا” [“Allah Teâlâ’nın ahlâkı ile

ahlâklarımız. Allâh’ın sıfatlarıyla sıfatlanın” (Suyûtî, el-Câmiu’s-sağîr s. 123)] emrince s ıfât-ı

halkıyyesini s ıfât-ı hakkıyyeye tebdîl edenlerdir. Ve “خوف” “Havf” Celâl zi’l-cemâl ve’l-

celâlden elini mushafa urması Kitâbullâh’a teşebbüs ile rabt-ı kalbden ‘ibâretdir. Zîrâ el,

gönül şerhidir. Ve “Mus haf”dan murâd kitâbullahdır ki, kitâb mahv ve isbât ve kitâb-ı mübîn

ve imâm-ı mübîn ve ümmü’l-kitâb’a dahî şümûlü vardır. Ve ekseriya kitâbullah ıtlâk olunur.

Ve Kur’ân-ı Kerîm ve Ahkâm-ı Şer’iyye murâd olunur. Ve Kitâb-ı mahv levh-i mahfûz ’un

tahtında olan elvâhdan ‘ibâretdir ki, aklâm-ı mahvın kitâbeti ondadır. Kazâ ve nesh-ı şerâyı‘

ondandır. “ Allah dilediğini imha eder, dilediğini de“] ” الله ما يشاء ويثبت وعنده ام الكتابيمحوا

yerinde bırakır. Ana kitap O'nun katındadır.” (Ra‘d, 13/39)] Denilmiş ki, ümmü’l-kitâb’dan

murâd levh-i mahfûz dur. Mahvden mah fûz olduġu için levh-i mahfûz denildi. Ve bazıları

demiş ki, ümmü’l-kitâb levh-i mah fûz ’a ıtlâk olduġu gibi akl-ı külle ve kalem-i ‘âlâya ve nûr-

i muhammediyyeye ıtlâk olunur ve İmâm-ı mübîn Cenâb-ı Bârî’nin: “ اميف ام اهنيصء احيكل شو

Zaten biz her şeyi açık bir kütükte, bir “imam-ı mübin”de (ana kitapta, yani…“] ”مبني

Levh-i mahfûzda) sayıp tesbit etmişizdir.” (Yasin, 36/12)] kavl-i şerîfinde müşârün ileyh

olandır. Ve İmâm-ı mübîn lafzıyla gâhîce kitâbullâh murâd olunur. Li-k avlihi Teâlâ: “ طبلا رو

ne de kuru ve yaş hiçbir şey yoktur ki, o herşeyi açıklayan…“] ”ولا يابس الا يف كتاب مبني

Kitap'ta bulunmasın.” (En‘am, 6/59)] Ve gâhîce İmâm-ı Mübîn lafzıyla insân-ı kâmil murâd

olunur. Zîrâ hakâyık-ı ilâhiyye ve hakâyık-ı kevniyyenin küllîsi insân-ı kâmilde ihsâ

olunmuştur. “ ظ النه اللوح احملفوكما قال الفرغاىن قدس سره ىف تعريفاته الكتاب املبني تارة يطلقونه على

والتبديل وبالكتاب ظ من احملوباللوح احملفوهو الروح املضاف اىل احلضرة االهلية وهو النفس الكلية املسماة

ين مها كل شيئ ذلكلم الفعلية والقولية الاملبني لكونه حمل والتدوين وبكل شيء لتضمنه االشتمال على صنفى ا

وال رطب وال ׃ه تعاىلظ هو الكتاب املبني الفعلى املعىن بقولوح احملفوذى هو اللضاف الذا كان الروح املفله

فما بال واعلم ايضا ان الوجه ىف تسميته باملضاف هو ماورد به الترتيل ىف قوله تعاىليابس االىف كتاب مبني

232

ذا الكتاب اىل احلضرة فالتصاف هالقرون االوىل قال علمها عند رىب ىف كتاب ال يضل رىب والينسى

ذا من املعلوم انه ليس املراد ىف بالروح املضاف والن اجلسمانية ليست اهال لتلك احلضرات وهكالعندية مسى

ظ من احملو والتبديل ذا الكتاب احملفوذا الكتاب يكون االشياء مثبتة كوا مستفادة احلق سبحانه منه ليصري هه

ذاته ستحالته ان يوصف الواجب لنسى الذى الجله اليصل عن علم احلق شيء وال يغرب عنه واليهو ال

ملا كان ذلك على ما عرفته من كونهىف ذلك بل االمر ذ املمكن بافادة الواجب كباستفادة من املمكن بوجه ا

ذلك واجب العلم باالشياء وبتعني متيزاا مستدعيا لثبوة الكثرة ولتميزات افرادها ولغرييتها للواحد احلق وان

رم الىت اليصح جمامعتها لكثرة او غرييته بوجه الجة الواحدة احلقيقيةالول لكونه هو حقيقاالسقاط ىف اليقني ا

استدعت املعلومات الجل تعدادها املقتضية للكثرة والتميز املستحيل جمامعتها للواحد لتنافيها اىل ان تكون له

من ذه احلضرة لوحيات هحضرة هى حمل تفصيل تلك الكثرة والتعدادات ومتيزاا والجل عثور صاحب الت

ذكره ىف االشارات من كونه تعاىل امنا يعلم الكليات حبصول صورها فيه وانه بعض وجوهها استدرك على ما

ظرالعقلى من احلكماء واملتكلمني وبني البينونة الواقعة بني فهم صاحب الناليعلم اجلزئيات لتغريها وذلك الجل

املشار اليها ىف عبارات القوم بان االشياء مرتسمة ىف نفس احلق ذوق املكاشف ىف معرفتهما احلضرة لرتسام

ذكر كما ىف االشارات او ىف جواهر املعارف كما ذاته تعاىل صور االشياء ىف ذلك حصولففهم بعضهم من

ذلك االمتياز النسبىت احلاصل للماهيات كما هو مشهود الهل اهللا على قائدة صاحب التلوحيات وان املعىن ب

ذات احلق لريتسم فيه واستحالة استفادة من غريه ليكون الكثرة ىف ةح الستحاليظر الصحالصريح والنالكشف

حبيث تفاوت املفهوم ىف احلصوص والعموم ةذه املسئلعلمه الجل ارتسامها ىف غريه فاختلفت االراءاىف ه

هى وصف العلم من حيث ذوق املكاشف وغريه هوان يشاهد تلك التميزات والتعددات امناوكان الفرق بني

ها عينها كما راه الفيلسوف ذات من حيث هى او من حيث ان علمامتيازه النسىب عن الذات الاا وصف ال

فاثبت ان احلق حمل صورت الكليات ونفى علمه باجلزئيات وال ان العلم غريها كما يراه املتكلم الذى جعله

233

يشاهد ماعليه االمر ىف نفسه ىف تلك االرتسامذات فلكون صاحب الكشف عن حضرةالتعلق للعلم اللل

بنسب الهى عني احلق والغريه مل يتحري ىف ذات االالتميزات والتعددات من كوا ليست بشئ زائد على ال

ذاته كثرة صدور الكليات والنفى عنه العلم مل يثبت ىف فهم لكونه تعاىل حميطا بكل شئ علما كما انه

ظفرهم به انه عند حقيقة ةذى انكشف الهل املعرفذه الفائدة من العلم اللدىن الهباجلزئيات فتفهم ماتضمنه

تعاىل عامل بالكليات واجلزئيات بالتكثر ىف ذاته والغروب شئ من علمه االقدس وتارة يعنون بالكتاب املبني

ظاهر بالقوة بني الالفعلى وهو النازل من الغيب اىل الشهادة نزوال قوليا فاما الكتاب العقل فهو الكتاب امل

ذا اعتربت من حيث انفرادها عن لوازمها وتوابعها كانت والفعل وهو العامل فكل حقيقته مفردة كليتهه منه ا

ذلك باستعدادها كانت الضافته الوجود اليهاوقبوهلا ذا اعتربت من حيث قابليتها االصليتهمبرتلته حرف وا

ذا اعتربت مقترنته باثر الطلب االستعدادى كانت مبرتلته فعل واذلك ذا اعتربت من حيث قبوهلا مبرتلته اسم وا

ذا فافادت معىن اخللقية والوجودية وحكم الغريية كانت مبرتلته كلمته واذكورة حبكم تلك اللوازم املبالوجود

ذلك اىلذلك االجتماع معانن متناسبة دلته على حقيقة واحدة كاضافته احليوة والعلم واالرادة وحنو افاد ب

مع مجع مرتبة من املراتب االمسائية والكونية اياها ودخوهلا ىف ذلكذا افاد تلك احلقيقته كانت مبثابته ايته وا

مع اعتبار احاطتها جبميع املراتب االمسائية والكونية الكلية واجلزئية ذلكحكم ماكانت مبرتلة سورة واذا افادة

ة اليها كان كتابا مبينا وخمتصره صورة ادم عليه السالم والكمل من املندرجة ىف املرتبة الثانية والربزخية املضاف

ذلك مفصل متنوع ذكور وذلك الكتاب املختصر الفعلى املاوالده واما الكتاب الثاىن القول احملكم ببيان

كما له مبني له بقطة اعتداله ىف مجيع حركاته وسكناته حبسب كل خليفة كامل فيكون له كتاب حمكم بيان

ذلك حنو صحف شيت وادريس ونوح وابراهيم وموسى وداوود عليهم اله واحواله متابعية وقومه والىت وواقو

مجيع تلك احلقايق واالمساء الكلية االصلية السبعة االئمة احديت مجع السالم واما القران فهو اجلامع الحكام

قد عرقت ان املراد به الكتاب الكتاب الفعلى ظهر اثر من شئ ومل يغلب على شئ منها انتهىحبيث مل ي

234

الغيب اىل ظاهر بالقوة والفعل وهو العامل كما مر الكتاب القوىل قد عرقت ان املراد به الكتاب النازل من ال

الشهادة حمكما ببيان كما كل خليفة كامل ومبينا نقطة اعتداله وماحيتاج اليه ممن مبدا وماله وماحيتاج اليه

”متابعوه وقومه واله انتهى 498

498 [Fergânî, Ta’rifât’ta dediği gibi; Kitâb-ı mübîn terkibini bazen levh-i mahfuz için kullanırlar. Zira, bu Levh-i mahfuz, Hazret-i İlâhiyye’ye izâfe edilmiş olan ruhtur. Buna aynı zamanda Nefs-i külliye denir ve Levh-i mahfuz diye adlandırılır. İmhâ ve tebdilden Mahfuz olunmuş levha anlamınadır. Bazen de bu Nefs-i külliyyeye Kitâb-ı mübîn denir. Çünkü tedvin mahallidir. Fiilî ve kavlî kelimelerin her ikisine de müştemil olduġu için li-külli şey’ diye adlandırılır. Bu fiilî ve kavlî kelimeler her şey demektir. Levh-i mahfuz demek olan izâfe edilmiş olan ruh bu nedenle fiilî kitâb-ı mübîndir. Cenâb-ı Allâh’ın şu kavlinde kast oluna fiilî Kitâb-ı mübîndir. [“…..Ne de kuru ve yaş hiçbir şey yoktur ki, o herşeyi açıklayan Kitap’ta bulunmasın.” (Enâm, 59)] âyetinde geçen bu Kitab-ı mübîn bu Kitâb-ı mübîndir. Muzâfla tesmiyesinde vecih şu kavl-i ilâhîde vârid olan şekliyledir: [“Firavun: "Öyleyse geçmiş asırlar(daki insanlar)ın durumu nedir?" dedi. Musa dedi ki: "Onların bilgisi Rabbimin katında bir kitapta (yazılı)dır. Rabbim yanlış yapmaz ve unutmaz." (Tâhâ, 51-52)] Bu kitap Cenâb-ı Allâh’ın hazretine izâfe edildiği için İzâfe edilen ruh adını almıştır. Zira o hazretlerde (düzeylerde) cismâniyyete yer yoktur. Böylece bilinmektedir ki, bu kitaptan maksat; eşyanın orada sabit olması murad değildir. Hak Teâlâ’nın olması hasebiyle de bu kitap değiştirilmeden ve imhadan korunmuştur. Bundan dolayıdır ki, hak dininden hiçbir şey batıl olmaz, hiçbir şey ondan kaybolmaz ve unutulmaz. Çünkü Vâcib Teâlâ’nın vasıflanması mümkün değildir. Bir şekilde imkan dairesinden bir şeyden istifade etmesi mümkün değildir. İmkan dairesindeki bir şey Vacib Teâlâ Hazretlerine fayda sağlaması böylece mümkün değildir. Benim anladığıma göre eşyayı bilmek ve ayrıcalıklarının belirlenmesiyle eşyayı bilmek ayrılmaz fertleri olduġu halde kesretin sübûtunu çağrıştırmaktadır. Ve Hak ve Tek olan için ayrıcalıkları akla gelmektedir. İlk yakinde bunun itibardan düşürülmesi gerekir. Hakîkî olan Vâhid’in hakîkatidir bu. Ki bu, hakîkî Tek’in hakîkati bir kesretle ve herhangi bir başkalıkla bir şekilde birlikte olması mümkün değildir. Başkasıyla birlikteliği müstahil olan emir sebebiyle kesreti muktezî sayılmama neticesinde ma’lûmât iktiza edebilir. Çünkü onunla arasıda zıtlık vardır. Öyle bir mertebeye ulaşır ki, o düzey sözü edilen kesretin ve taaddüdâtın tafsil ve ayrışma mahallidir. Telvîhat sahibi bir takım yönleriyle bu hazrete vâkıf ve muttali’ olduġu için işâretde zikrettikleri, “Cenâb-ı Allâh sadece küllîleri bilir” şeklinde zikrettiği kaziyeye delil getirdi: O külliyâtın sûretleri zâhir olur diye değişken oldukları için Allâh cüziyyâtı bilmez. Bunun sebebi ise mütekellim ve hükemâ’nın anlayışıyla mükâşifin zevki arasında bir ayrıcalık vardır. Bu ehl-i tasavvufun ibârelerinde işâret edilen çizgilerden dolayı onlar Hazret’i bilme noktasında farklı düşünürler. Şöyle ki onlar şöyle derler: “Hakk’ın kendinde eşya sûret hâlindedir.” Bazıları bundan anlamışlar ki, o eşyanın sûretleri Cenâb-ı Hakk zâtında meydana gelmektedir. Mesela İşârât sahibi böyle anlamış. Telvihat sahibi de böyle anlamıştır. Bununla anlatılmak istenen Ehlullâh’a meşhûd olduġu üzere keşf-i sarîh ve nazar-ı sahîh kâidesine göre mahiyetlerde söz konusu olan nisbî ayrımdır. Zira Zat-ı Hak’da kesret imkansızdır. Orada kesret irtisam edemez. Cenâb-ı Allâh’ın mahlûkâtdan istifade etmesi de mümkün değildir. Eğer böyle bir şey olsa Cenâb-ı Allâh’ın ilmi başka bir yerde görünmeden kaynaklanan bir ilim olmuş olur ki, bu farklılıktan dolayı bu meselede görüşler farklı olmuş, husûs ve umûmda mefhum farkı doğmuştur. Mükâşifin zevki ile diğerleri arasındaki fark şudur ki, mükâşif bu temeyyüzâtı ve ta’addüdâtı müşâhede eder. Zâttan nisbî bir ayrılma hâlinde görülen bir sıfatı olarak değerlendirir. Zâtın sıfatı olarak görmez onu, Zâtın kendisi olarak. Onu bilmek zâtın kendisidir. Feylezofun inandığı gibi inanamaz. Ortaya çıkıyor ki Hak, külliyâtın sûretlerinin mahallidir. Mütekellimînin görüşü gibi Cenâb-ı Allâh’ın cüziyyâtı bildiğini nefyetmek, ilim bundan başkadır demek, ilimle olan ta’allukünü hazretü’l-irtisamdan zâta bağlı kılmamak keşf sāhibi zâtın üzerine zâid olmaması bakımından onlarda bulunan bu temeyyüzât ve ta’addüdâttan kendi nefsinde işin olduġu üzere müşâhede eder. Zâid olan bu nisbetler zâtın ne aynısıdır ne de gayrısıdır. Allâh Teâlâ’nın her şeyi ilmiyle kuşatmış olması onu anlama bakımından hayrete düşmez. Zâtında külliyâtın sâdır olduġu kesretini fark etmedi. Ne de onun cüziyyâtı bilmesini tamamen nefyetti. Nefis ma’rifet ehline keşf olunan ledünnî ilimden Onun

235

Velhâsıl bu makamda mushafdan murâd imâm-ı mübîndir ki, kalem-i ‘alâ ve rûh-ı

Muhammedî murâd olunur ki, sıfât-ı ilâhiyye ile muttasıf olan ‘abdâl havf Celâl-ı zi’l-

celâl’den rûhâniyyet-i muhammediyye aleyhi efżalissalâtü’s-sermediyyeyi kendine melce’ ve

melâz ve me’men ve maâz eyler demek olur.

Tevcîh-i sânî ve te’vîl-i meâlî oldur ki, “Nikâr”dan murâd rûh-ı muhammediyye

aleyhi efżalissalâtissamediyye ola ki, mahbûb-ı Hak ve mergûb-ı Halk idiği, mustagnin ani’l-

beyândır. Ve bu makamda “Havrâ”dan murâd melâike-i muheyyemiyedir. “ كما قال الشيخ

رضى اهللا عنه ىف الفتوحات فمنها اى من املوجودات الكونيتة من هكاملالئكته املهيمة ىف جالل اهللا ومجاله ي م

ففهم كالعقل االول والنفس الكلية والروح الكلى وهم العالون ومنها من حكم كالطبيعة فتحكم كاملالئكة

ظ ومنه ملؤكلة بتدبري العامل فمنه مرموزاى مقام هذه االمالك مااليدرك بالعقل كالقلم االعلى واللوح احملفوا

االركان االربعة الن فعل الطبايع ىف الوجود مفهوم خيلقون مايشاؤن يعىن ان االرواح الكلية مفهوم كمقام

ةختلقت نارا اوهواء اوماء اوترابا فهى اخلالقذا كاهليوىل فاا تتكون حسب ما يقتضيه من الصوروكالطبيعة ا

ذااهم احلدادون اى االرواح املهيمة هم اجلاعلون هلم حدودا ماتقتضيه لنفسها بقدرة اهللا تعاىل بقوله كن الب

hakîkatini -ki bu Allâh’ın külliyâtı ve cüziyyâtı bilmesidir- tam olarak elde ettiklerinde ihtiva ettiği faydayı anlar. Bazen onlar ikinci Kitâb-ı mübîn’i kastederler ki, o da gayb âleminden şehâdet âlemine kavlî olarak inen şeydir. Akıl kitabına gelince kuvve, fiil olarak zâhir olan şey kitâb-ı mübîndir. Küllî olan Her hakîkat, münferid olması bakımında onun ayrılmaz parçalarından ayrı olarak dikkate alındığında varlığın izâfe edilmesi sebebiyle aslî kâbiliyeti itibariyle isim mesâbesinde olur. Eğer istidadını taleb tesiri ile kabul etmesi bakımından dikkate alınırsa fiil mesâbesinde olur. Vücud ile birlikte levâzımın hükmüyle beraber dikkate alındığında yaratılmış olma ve varlık sahibi olmak ma’nasını ifâde eder. Hak’tan başka olma hükmü eğer bununla bir hakîkate delâlet eden ma’naların bir araya gelmesini ifade ederse -hayat, ilim ve iradeyi izafe etmek gibi- âyet mesâbesinde(mertebesinde) olur. Tertip olunmuş bir toplulukla birlikte ifâde etse Cenâb-ı Hakk’ın isimleri ve kevnî meselelerde sûre menzilesinde olmak hükmüne girer. Kendisine izâfe edilen berzahla ilgili olan ikinci mertebede ki, o mertebe kevnî, cüzi, küllî, esmâî mertebelerin hepsinin dâhil olduġu hâtası itibarıyla birlikte bir ma’na verilirse o zaman kitab-ı mübîn olur. Onun özeti Adem Aleyhisselam’dır. Ve onun oğullarından kâmil olanladır. İkinci kitap ise zikredilen fiilî, özet işte bu kitabın beyânı ile ikinci kitap olan kavl-i muhkemdir. Bu açıklanmıştır, her kâmil halifeye göre çeşitlidir. Onun muhkem bir kitap olması kemâlinin beyânı kendisini beyandır. Cemâlini beyan eden muhkem bir kitap olur. Şit, İdris, Nuh, İbrâhim, Musa ve Âdem’in suhufları gibidir. Bu yedi aslî, küllî isimleri bu hakîkatlerin hepsinin hükümleri Kur’ân-ı Kerîm kendisinde toplamıştır. Hiçbir şeyden bir eser zâhir olmaz. Bundan hiçbir şey de hiçbir şeye gâlib olmaz. intehâ. Anladın ki, kitâb-ı fiilî Ondan kastedilen kuvve ve fiil hâlinde zâhir olan kitaptır. Ki o da âlemdir daha önce kavlî kitapta geçtiği gibi. Kavlî kitaptan maksat da beyân-ı muhkem olarak gayb âleminden şehâdet âlemine nâzil olan kitaptır. Her kâmil halîfede olduġu gibi. Onun itidal noktasını açıklayıcı olarak kendisine tabi olanların ihtiyaç duyduğu şeyleri, başlangıcı ve nihâyeti belli olanlardan kendisine ihtiyaç duyanlardır. İntehâ.]

236

ة الومهة واملالئكة اى املالئكمله مقام معلوم ومرتهل ذه لقوله تعاىل وما منااالقوابلهم فاليتعدى شئ منهم ه

ىة بني اهللا و بني العلماء برزح انتهىاحملكم ”499

Velhâsıl Cemâlullah’da ve Celâlullah’da şifte ve hayrân olan ervâh-ı müheyyeme ve

melâike-i âliye Nazzāra-i rûh-i Muhammedî’de durumları metâlia‘-i hüsn-i Cemâl ve

Celâlden ötürüdür ki, mazhariyetlerine göre Cemâl ve Celâlin her biri ahsendır. Zîrâ cemî‘-i

esmâ ve s ıfâtı câmi‘ maz har-ı tam rûh -ı Muhammedî aleyhissalavâtı’s-sermedîdir. Cenâb-ı

Bâri’nin, “ موايفلئكة صالمو وحالر قومي ” [“O gün Ruh ve melekler sıra sıra dururlar…” (Nebe,

78/38)] kavl-i şerîfi bu ma‘nâyı iş‘âr eyler. Ve bu makāmda رضوان Rıdvân’dan murâd “akl-ı

küll”dür ki, mertebe-i akl-ı evvel tahtında nefs-i külliye ve levh-i mahfûz ile mermûz olan

rütbededir. Ve ba‘żıları akl-ı evvel ile akl-ı kül beynleri fark etmemiş. Lâkin farkı zāhirdir ki,

akl-ı evvel ve kalem-i ‘alâ rûh-i Muhammedî’den ‘ibâret olan rûh-i ‘azam-ı küllîden

‘ibâretdir. Ve levh-i Mahfûz ve nefs-i külliye-i kalem-i ‘alâ ve rûh-i ‘azâm tahtlarında ettiği

z āhirdir ki, mertebe-i nefs-i külliye-i Muhammediyyeden leme‘ân eden nûr akl-ı külden

‘ibâretdir. Ol ecilden levh-i mahfûz a ‘anî nefs-i külliye-i Muhammediyyeye rûh-i muzâf ıtlâk

olundu. Kek avlihi Teâlâ: “وحير فيه من تفخنو هتيوفاذا س” [“Ona şekil verdiğim ve ona

ruhumdan üflediğim zaman...” (el-Hicr 15/29), (Sâd 38/72)]

Ve akl-ı külden mermûz olan “Rıdvân”ın taaccübünü tevcîh-i evvelde zikr olunduğu

üzere tekâbül tezâd kabîlinden olup mezāhir-i Celâl ve Cemâl olan ervâh-ı müheyyemenin bir

mahbûb-i mergûbun nazar-ı iştiyâkında ittifaklarından ötürüdür. Ve “El ele” urması mez āhir-i

Cemâl ve Celâl olan ervâh-ı müheyyeme ve melâike-i ‘âliyyenin iktirân ve imtizâclarından

‘ibâretdir. Tafs īli geçtiği üzere ve bu mak āmda “Hâl-i siyyeh”den ihtimaldir ki, fenâ-i küllî ve

499 [Şeyhü’l-Ekber radıyallâhu anh’ın Fütûhat’ta ondan bahsederek dediği gibi; Allah’ın Cemâli’nde ve Celâli’nde şâhid olan kevnî varlıklardan melâike-i müheyyimedir. Bundan, akl-i evvel, nefs-i küllî, rûh -i küllî gibi olan şeyler anlaşıldı. Bunlar da mertebesi yüksek, yüce olanlardır. Bunlardan bir kısmı da tabiat gibi hâkim olanlardır. Bu da âlemin idâresi ile görevli melekler gibi hükmeder. Onlardan bir kısmı kendilerine kalem-i a’lâ ve levh-i mahfûz gibi akıl ile idrâk olunmayân mülklerin makāmına remz olunmuştur. Erkân-ı Erba’a gibi onlardan anlaşılan da vardır. Varlıktaki tabiatların fiili anlaşılır. Yani Heyûlâ gibi küllî ruhlar sûretlerini gerektirdiği şekilde dilediklerini yaratırlar. Zât’ı ile değil Allâh Teâlâ’nın “Kün” emriyle, kudretiyle Ateş, hava, su ve toprak gibi kendi nefsi için yaratıcıdır. Kendi kâbiliyetlerinin gerektirdiği şekilde onların sınırları vardır. Onlar bu sınırlardan öteye geçemezler. Cenâb-ı Hakk’ın âyet-i kerîmesine göre: “(Melekler): "Bizden her birimizin belli bir makamı vardır.” (Saffât, 164) Muheyyim olan meleklerin ve hükmedici meleklerin yeri Allâh ile ‘ulemâ arasındadır.]

237

fakr-ı hakîkî murâd oluna. Ve “Ruhân-ı Mutraf”dan vechü’ş-şey’ zâtuhu ta‘rifince zât-ı

kâinât ve ayn-ı mümkinât murâd oluna ki, “الفقر سواد الوجه ىف الدارين” [“Fakirlik, her iki

dünya’da da yüz karalığıdır.” (Keşfu’l-Hafâ, II, 87, n. 1837)] mefhûmu mermûz ola. “ الفرغاىن قال

ذا ذكر شيخ االسالم ابو امسعيل عبد اهللا االنصارى وعىن به اخللو التام قدس سره الفقر الرباءة من امللك هك

ذلك اخللو وعن نفى تلك الرؤيته ايضا فان اشتقاق الفقر لغته عن مجيع احكام الغري والغرييته حىت عن رؤيته

املقلوب و معىن قوهلم الفقر سواد الوجه ىف الدارين سئل من ارض قفرا وهى الىت البنات والشئ اصال فهو من

اجلاه طبعضهم عن الفقر فقال هو سواد الوجه ىف الدارين وسئل بعض االكابر عن التصوف فقال هو اسقا

قيمته املرء سقوط قدره وتقاصم ةذكور ىف الدارين هو رؤيوسواد الوجه ىف الدنيا واالخرة فقيل معىن السواد امل

رتلته ىف الدارين واالخرة اى ىف الدنيا فهو اليرى له عمال منجيا ىف االخرة وال على احد ىف الدنيا وحقادة م

ذى بيدفيه كل ماسوى ذى عرفت بانه املقام الباس ىف بيداء التجريد الذلك لتحققه فقر الصوفيه وهو االحتو

الدنيا واالخرة وقد سئل ظلمة عدمية ىف الدارين اى ىفذ يرى سواد وجهه وهو احلق اى يعدم وحينئ

صدرالدين قدس اهللا روحه عن معىن سواد الوجه ىف الدارين فقال سواد وجه الكامل لكونه مواجها حلضرة

لمة وذكر الشيخ رضى اهللا عنه ىف الفتوحات انه قال بعضهم العارف مسود الوجه ىف ظالغيب وهى تشبيه ال

اب البياض والسواد قال الشيخ رضى اهللا والوجه هنا يراد به ذكور ىف كتدنيا و االخرة وهو مالدارين اى ىف ال

عبوديته مستصحبا احلال فيها حبيث ال يرى له ذلك بقاؤه مع رؤيتهراد بذاته وميينة وقال ان املحقيقة العبد و

ذا املقام ختلص الروح من مجيع قيود ذا وصل السالك اىل هربوبيته بوجه من الوجوه والنسبة من النسب فا

فينتقل العبد من مقام الكون والبون اىل حضرة ظهر احكام وحدا واثاريساطتها حنرافات وااللتفاتات فاال

هو الرجوع اىل احلقيقته انتهىذى الصون والعون لتحققه حبقيقة الفقر ال ”500

500 [Fergânî kuddise sirruh buyudu ki, “Fakr, mülkten berî olmaktır.” Şeyhülislam Ebû İsmail Abdullah el-Ensârî de bu şekilde zikretmiştir. Bununla gayr ve gayriyyet hükümlerinin hepsinden tamamen boşalmayı

238

Ve bu makāmda “‘abdâl”dan murâd sıfât-ı beşeriyyesini sıfât-ı melekiyyeye tebdîl

edenler ve fenâ ve fakr-ı hakîkî zevât-ı mümkinâtda müşâhede ve, “ واملخلصون على حضرة

ظيمع ”501 vefkınce mucib-i havf ve haşyet olmağın “المؤاده الععب من ى اللهشخا يمان” [“…Kulları

içinde Allah'tan ancak âlimler korkar…” (Fâtır, 35/28)] kelâm-ı mu‘ciz nizâmınca kemâl-i

havf-ı haşyetinden nâşî mushafa el urdu. Bu makāmda “Mus haf”tan murâd levh-i mahfûz

olmak ve kitâbullâhdan istinbâ olan ahkâm-ı şeriyye olmak ihtimâli vardır ki, havf ve takva

ile ahkâm-ı şeriyyeye teşebbüsü müstelzim tezâyüd-i kerâmetdir. Kavlihî Teâlâ: “ كممان اكر

قيكمالله ات دعن” [“… Muhakkak ki Allah yanında en değerli ve en üstününüz O'ndan en çok

korkanınızdır…” (Hucurât, 49/13)]

Tevcîh-i sâlis ve tenbîh-i bâhis oldur ki, “Nigâr”dan murâd Nâzımın kendi hakīkati

‘anî ‘ilmullahda mevcûd olan ‘ayn-ı sâbitesi ola. Ve “Havra”dan murâd ol makāmda isti‘dâd

u Celâl ve Cemâl ola. Ve ol mak āmda “Rıdvân”dan murâd ta‘ayyün-i rûhaniyyeti ola ve

mu‘cib-i ta‘accübü kendi hakīkatinde zıddını şuhûdudur. Ve “Kefini Kefine” urması zıddının

kendiden zuhûruna kābiliyetinden ‘ibâretdir. Ve bu makāmda “Hal-i siyyeh”den ve “Ruhân-ı

mutraf”tan murâd bundan akdemce tafsīli mürûr eyleyen cehl-i zâtî ve hicâb-ı sıfatî remzine

işâretdir. Ve bu makāmda “‘abdal”dan murad s ıfât-ı ilâhiyye ile ittisâfı hükmünden ‘ibâretdir.

Ve mucib-i “Havfî” tecellî-i Celâl’in mukteżāsıdır. Ve bu makāmda “Mus haf”dan murad

kastetmiştir. Hattâ bu boşalmayı, uzak olmayı görmekten bile uzak olmayı kastetmiştir. Hattâ bu kendinden nefyetmeyi görmekten bile uzak olmayı kastetmiştir. Lügat bakımından “fakr”ın iştikâkı, arz-ı gufrdan gelir ya’ni kendinde hiçbir nebâtâb bulunmayan yer. [“Fakirlik, her iki dünya’da da yüz karalığıdır.” (Keşfu’l-Hafâ, II, 113, n. 1837)] ma’nasına da gelir. Tasavvuf büyüklerine fakr’dan soruldu: Onlar da “Hem dünyâda hem ahirette yüzü kara olmayı terk etmektir.” İki dünyada Kişinin kıymet ve kadrinin yerinin düşük olduġunu görmesidir. Dünyada kendisini kurtaracak bir ameli olmadığını görür. Ne de dünyada kendisini kurtaracak kimse olmadığı görür. O da sufîlerin fakrının hakîkatine erdiğinden dolayıdır. Hakk’ın dışındaki hiçbir şeyin olmadığı Tecrit sahrasında kendini hapsetmektir. O zaman yüzünün karalığını görür. İki dünyada yüz karalığı yokluk zulmetidir. Sadreddin kuddise sirruh’a bunun ma’nası soruldu. O da dedi ki: “Gayb makamına onun yüzü çevrilmiş olduġundan Kâmil’in yüzünün karalığıdır. Zulmete teşbihtir.” Şeyhü’l-Ekber Futûhât’da zikretmişdir ki, bazıları şöyle demiştir: “Arif, iki dünyada yüzü karartılan kimsedir.” Beyâd ve sevâd kitabında zikredilmiştir. Şeyhü’l-ekber demiştir ki: “Kulun hakîkati ve zâtı kastedilir” Yine denilmiş ki bundan kastedilen, ‘ubudiyetini görerek ru’yetle birlikte baki olmasıdır. Bu konuda hal beraberliğinde kuluğunu görmekle birlikte bakî olmasıdır. Öyle ki, hiçbir durumda onun rubûbiyyeti görülmez. Sâlik bu makāma eriştiğinde ruh bütün kayıtlardan başka şeylere iltifat etmekten kurtulur. Onun vahdetinin hükümleri ve besâtetinin eserleri zâhir olur. Hakîkate dönmek demek olan Fakr’ın hakîkatine erdiği için Savn ve avn makamına intikal eder.] 501 [Muhlisler büyük bir korku içindedir.]

239

zikri tekaddüm eden kalem-i ‘alâdır ki, rûhâniyyet-i Rasûlullâh Sallallahu aleyhi ve sellem

Hażretleri’ne teşebbüs ile rabt-ı kalbden ‘ibâret olur.

Ve “Tevcîh-i râbi‘ ve teşbîh-i tâbi‘” oldur ki, “Nigâr” mahbubdan murâd Nâzımın

kendi rûhâniyeti ola ve bu makāmda “Havrâ”dan murâd kuvâ-yı rûhâniyye ve nefsâniyesidir.

Ve bu makāmda “Rıdvân”dan murâd ‘akl-ı küllîsidir ve mûcib-i “Ta‘accübü” kuvâ-yı

rûhâniyye ve nefsâniyenin bir makāmda i‘tidâl ve imtizâcıdır. Ve “El ele” urması kuvâ-yı

rûhâniye ve nefsâniyyeyi makām-ı kalbde cem‘ etmekden kinâyetdir. Ve bu makāmda “Hâl-i

siyeh ve Ruhân-ı mutraf”dan murâd zikri tekaddüm eden sevâdü’l-vech fi’d-dâreyn remzine

işâretdir. Zîrâ mutraf ol ridâya derler ki, iki tarafı alem ola bir tarafı dünyâ ve bir tarafı ahiret

olunca sevadü’l-vech fi’d-dâreyn onun tefsîri olur. Ve bu makāmda “‘abdal”dan murâd sıfât-ı

beşeriyyesini sıfât-ı melekiyeye tebdîlinden kinâyetdir. Ve mûcib-i “Havfi” zikr-i sebkat eden

ihlâsında hatar-ı azîmden ötürüdür. Ve bu makāmda “Mus haf”dan murâd Kur’ân-ı Azîmü’ş-

şândır ve elini Mushaf’a urması icrâ-yı ahkâm-ı şeriyyeye müdâvemet ve mülâzemetinden

‘ibâretdir.

Ve “Tevcîh-i hâmis ve te’vîl-i gâmis” oldur ki, “Nigâr” mahbûb mertebe-i ilâhiyyede

Zât-ı Bî-çûn’un zuhûrundan kinâyetdir. Ve “Havrâ”dan murâd eimme-i seb’a olan Hay ve

Âlim ve Mürîd ve Kâil ve Kâdir ve Havrâ ve Muksit isimleridir ki, onlara usûl-i esmâ ve

ümmehât-ı esmâ ve hakâyık-ı seb‘a-i külliye ve esmâ-i külliyye-i asliyye dahî tesmiye olunur.

Ve “Nazâra-i mahbûb”da saf urmaları mertebe-i vâhidiyyetde ifâza-i feyż-i zâtîye muntazir

olmalarından ‘ibâretdir.

“ ل سيدنا الشيخ االكرب قدسنا اهللا بسره االنور ىف كتابه املسمى بانشاء الدوائر ونقول ان كما قا

ائمة االمساء كلها عقال وشرعا سبعة ليس غريها ومابقى من االمساء فتبع هلا فهو احلى العليم املريد القائل القادر

ئل ادخله الشرع ىف االئمة خاصة وقبله اجلواد املقسط فاحلى امام االئمة ومقدمهم واملقسط اخرا الئمة والقا

املقام وستر به ومابقى فالروح العقلى اقتضاه اماما وانفرد الروح القدسى بالقائل خاصة وله مدخل ىف املقسط

ذه من جهة ماوىف امسه اجلواد الغري فامسه اجلواد يعم كل اسم رمحاىن يعطى سراء ونعمة فهو املهيمن على ه

هذالقبيل من االمساء فهو املهيمن على ةقسط يعم كل اسم غضىب يعطى ضراء ونقمالقبيل من االمساء وامل

وليس ىف العامل االهؤالء االئمة وهذان القبيالن من االمساء الغري ولوالظهور االحكام الشرعية ما احتجنا اىل

240

ايالم البهامي وماىف االسم املقسط احتياجا ضروريا فالعقاب والوعيد اضطرانا اىل امامة االسم املقسط وليس

ضمن ذلك من حكم امسه املقسط و لكن من حكم امسه املريد وهو من االئمة املقدمني فتحقيق الشكل اذا

وماحيكم فيه من هؤالء االئمة ظر اىل شريعةرمسناه لكن ثبت ىف خيالك فاىن ساقيم لك دائرة العامل من غري ن

ظر امتداد الرقايق من قاوه وماحيكم فيه من هؤالء االئمة فانوساقيم لك دائرة السعادة من العامل ودائرة الش

االئمة اىل العامل ومراتب االئمة االول فاالول االعلى فاالعلى وساقيم لك القبيلني من االمساء بني دوائر حضراة

ة ودائرتان ىف العامل وحضرات االئمة اجعل هلم ثالث دوائر دائرة القبيلني ىف مقابلة دائرة العامل الكربى املطلق

وساجعل الرقايق من ظرها وحتققها حىت حتصل ىف خيالك مقابلة عامل السعادة وعامل الشقاوة فيميز القبيلني فان

ذ االئمة متتد اىل السدنة من االمساء ومن السدنه اىل العامل وقدمتتد الرقيقة من بعض االئمة اىل بعضهم وحينئ

ذى بعض واكتب على الرقايق اثرها حىت تعقل فالق بالك واشحض االئمة علترتل وتتصل بالعامل لوقوف بع

سخرىن لك حىت علمت من الوجود ماغاب عنه اكثر اخللق باقرب حماولة واصح مثال ذىفؤادك واشكر اهللا ال

شكل الدوائرذا مبن اهللا تعاىل وقدرته انه على كل شئ قدير هذلكو ”502

502 [Seyidimiz Şeyhü’l-Ekber kuddise sirruh İnşâi’d-Devâir diye isimlendirilen kitâbında şöyle demiştir: “Allah’ın isimlerinin en büyükleri(imamları) aklen ve şer’an cemî’-i esmâ-i ilâhiyye yedidir. Ve eimme-i seb’adan mâ’adâ olan esmâlar ol imamlara tâbi’lerdir ki, onlar eimme-i seb’a “Hayy”, “Alîm”, “Mürîd”, “Kâil”, “Kâdir”, “Cevâd”, “Muksıt”, isimleridir. Pes “Hayy”, imamların imâmı ve cümlenin mukaddemidir. Ve “Muksıt” imamların âhiridir. Ve “Kâil” ise şer’-i hâssa-i eimmeye idhâl eder. Ve mak ām onu kabûl edib setr eder. Pes Rûh-i aklî iktizâ eyledi ki, “Kâil” imâm ola ve rûh-i kutsî “Kâil” ile hassaten münferid oldu. Ve “Kâil” isminin bir cihetten “Muksıt” isminde medhali vardır. Ve “Cevâd” isminde dahî medhali var gayrı da değil. Ve ism-i Cevâd Rahmân’a mensub olan herbir isimde âmdır ki, serrâ’ ve ni’met i’tâ eder ki, esmâdan bu kabîl üzerine “Cevâd” mühimdir. Ve ism-i “Muksıt” gazaba mensub olan her bir isimde âmdır ki, derrâ ve ni’met i’tâ eder ki, esmâdan bu kabil üzerine mühimdir. Ve âlemde ancak bu eimme-i seb’a ve esmâdan bu iki kabîl mutasarrıflardır gayrı değil. Pes imdi eğer ahkâm-ı şer’iyye zuhûr etmese ihtiyac zuhûru ile ism-i “Muksıt” muhtâc olmaz. Pes ‘ikâb ve va’îd ism-i “Muksıt”in imâmetine bizi muztar eyledi. Ve îlâm-ı behâyim ve onun zımmetinde olan ism-i “Muksıt” hükmünden değildir. Belki mürîd isminin hükmündendir. Pes imdi resm eylediğimiz şekl tahakkuk ile ve hayâlinde sâbit eyle. Pes sana dâire-i âlemi ikâmet edeyim. Şeraîte nazar etmeksizin ve ol eimme-i seb’anın evvel dâirede ne hüküm eylediğin beyân edeyim. Ve sana âlemden bir dâire-i sa’âdet ve bir dâire-i şekâvet ikâmet edeyim. Ve bu eimme-i seb’anın ol dâirelerde ne hükm eylediğim beyân edeyim. Pes imdi hazarât-ı seb’adan mümted olan rakîkalara nazar eyle. Ma’lûm ola ki, tertibe olan rütbede oldur ve â’lâ olan rütbe de a’lâdır. Ve dahî senin için devâir-i âlem ve hazarât-ı eimme beyninde esmâdan iki kabîl esmâ ikamet edib evvel iki kabîl esmâ için üç dâire ikâmet edelim ve dâire-i kabîlini dâire-i âlem Kübrâ-i Mutlaka

241

Ve bu makāmda “Rıdvân”dan murâd hâzin-i kenz-i mahfî olan hakīkat-ı

Muhammediyyedir ki, mertebe-i vâhidiyette ta‘ayyün-i sânî ondan kinâyetdir. Zîrâ kenz-i

mahfînin hâzini ve fâtihi ve hâtimi oldur ki, ibtidâ-yı hilkat-i vücûd onun rûh-i bihbûdu İle

feth olundu. Ve emr-i risâlet onunla hatm olundu. Lik avlî Teâlâ: “ ان تببفاح فياخزا مكن تكن

فرلاع لقالخ لقتفخ فراع” [“Ben gizli bir hazine idim, bilinmeye muhabbet ettim; bilineyim

diye mahlûkātı yarattım” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 132, No: 2016)]

mukâbelesinde ve iki dâire dahî âlem-i sa’âdet ve âlem-i şekâvet mukâbelesinde ikâmet edelim ki, kabîlini temyîz ede. Pes imdi bu şekle mevcûd olan dâire ve rekâyıka nazar ve dikkat ile tahakkuk eyle. Tâ ki, hayâlinde hâsıl ola. Ve rakîkalar vaz’ edeyim. Ve eimme-i seb’adan hademe-i esmâya ve hademe-i esmâdan âleme ne vecihle mümted olur. Ve rakîkalar ba’zı eimmeden ba’zına ne vechile beyân edelim ki, ol takdirce bazı eimme ba’zına mevkûf olduġundan ötürü rakâyık-ı tenezzül edib âleme muttasıl olur. Ve rakâyık üzerlerine eserlerini dahî tahrîr edeyim. Hattâ ta’akkul edib kalbine ilkâ edib fevâdını teşennücün eyle. Ve evvel Allâh Teâlâ’ya şükr eyle ki, beni sana musahhar kıldı. Tâ ki, sana vücûddan şol şeyi ta’lîm eyledim ki, ekser halk ondan gâib ve gâfildir. Ve ta’lîm-i akrab muhâvele ve esahh-ı misâl iledir. Muhâvele mimin zammı ve vâvın fethiyle bir nesneyi taleb etmek, bir şeyi istediğin zaman “حاولت الشئ” denilir.]

242

243

“ احلديث القدسى اعلم وفقك اهللا ملاحيب ويرضى ان ا ذخ االكرب قدسنا اهللا بسره االنور ىف شرح هقال الشي

ذكرو ذكر انه كثري من علماء زماننا ومل ي وظيماذاحلديث القدسى اشكاال عبعض اهل العلم اورد على ه

ده مث اردفه االجوبته الىت انعم اهللا ذكر مااوراجوابا شافيا فلما تاءملت فيمااورد اهلمىن اهللا تعاىل اربعة اجوبته فا

تعاىل ا على فاالشكال وهو ان اخلفاء من االمور النسبية البد فيه من خمفى وحمفى عليه الجيوز ان يكون

ذاته ازال و ابدا والجيوز ان يكون هو اخللق الن اخللق ظاهر بنفسه لنفسه عامل باملخفى عليه هو اهللا تعاىل النه

ن ىف االزل حىت يكون اهللا حمفيا عليهم وىف احلديث كان اهللا تعاىل ومل يكن معه شئ فاخلفاء مل يكونوا موجودي

ظاهره يدل على ظهور فهذا عكس مايدل عليه احلديث فان احلديث ىف يقتضى اخللق بسببه احلنفاء البسبب ال

ذه السؤال من وجوه هفقلت اجلواب عن ذا تقرير السؤال انه تعاىل ىف االول كان خمفيا عند عدم اخللق ه

االول ان املراد من اخلنفاء عدم عارف به سواه فلما اراد كثرة العارفني به فخلق فعرب عن عدم العارف باخلفاء

ما عزيزا وجوهرا شريفا لكن العلم ىب غريى والعارف وبوجودى سواى فاطلق ظيفانه قال كنت كرتا ع

كنت ربا حمسنا واهلا منعما مفيدا والعامل ىب والعارف بكماىل اخلفاء واراد الزمه وهو عدم العارفني به فاملعىن

ومجاىل فاحببت ان اعريف فخلقت اخللق العرف هذا معىن صحيح الاشكال فيه الثاىن ان لالشياء وجودين

وجود اعلميا ووجودا خارجيا فالوجود العلمى هو املسمى باالعيان الثابتة وهى ثابتة ازليته قدميته ىف علم اهللا

عاىل والوجود اخلارجى حمدث فخفاء اهللا تعاىل بالنسبة اىل االعيان الثابتية ىف االزل فان االعيان الثابتة من ت

وجوده مع اهللا تعاىل لكن العلم هلا به فيكون اهللا تعاىل خمفيا بالنسبته اليها فلما اراد ان تعرفه االعيان الثابتة

ليعرف اهللا تعاىل النه اليعرف اال بالوجود اخلرجى الثالث اخرجها من الوجود العلمى اىل الوجود اخلارجى

ظهرته وهو من االضداد قوله قال ىف الصحاح نقال من االصمعى خفيفت الشئ مبعىن كتمته وخفيفته مبعىن ا

كنت كرتا ظاهر ذ يكون حينئظهور فمعىن احلديثيكون املراد من اخلفاء معىن الكنت كرتا خمفيا جيوز ان

يكن ىب عارف سواى فاحببت ان يعرفىن غريى فخلقت اخللق الرابع جيوز ان يكون كنت كرتا النفسى ومل

244

ان خيفى ظهورظهور خفى فكانه قال كاد نفسى من غايته الذا بلغ غايته الظهور الن الشئ اظاهرا ىف غايته ال

يمكن ظهورى لظهورى وستر نورى حىت خيفى شئ من على نفسى فضال عن غريى فخلقت اخللق حجاب

لشمس فيكف يضع يده على حاجببيه وحيجب على نور ظر اىل عني اللخلق ادراكى االترى ان من اراد ان ين

ليمكنه ادراك شئ من نوره فخلق اخللق حجابا لنوره وجعله سببا الدراكه تعاىل فاحببت ان اعرف فخلقت

واالدراك واهللا اعلم باحلقايق ظهور ظهور مانعا لالدراك والسرواحلجاب سببا للاخللق فسبحان من جعل ال

انتهى

ديث القدسى قال سبحانه وتعاىل ذا احل قدس سره السامى ىف تفسري ه وقال عبدالرمحن اجلامى

ذاتى املطلقته كنت كرتا خمفيا فاحببت ان اعرف فخلقت اخللق وحتببت اليهم بالنعم فعرفوىن يعىن من حيث

ذاتى ائية والصفاتيته املعربة بالكرت املخفى فاقتضى الكمال الاملسماة باالحديته جامعا جبميع احلقايق االمس

وحماىل العامل فتجليت هلم ىف مقتضى احملبة ظاهر اخللق ظهور تلك الكماالت االمسائية والصفاتية ىف مواالمسائى

ادام الفطرية ظاهرة والباطمة املقتضية للمعرفته االمجالية فعرفوىن فتلك املعرفته حبسب استعدىف مالبس النعم ال

ذا املشهد السىن العلى خاطب النىب عليه السالم فاعلم انه الاله االاهللا فان العلم بااللوهية اجلامعة لالمساء ه

م لسالاذلك اال هو عليه الصلوة ووالصفات اليتحصل اال ملن حتقق باجلمعية الكربى والربزخية االوىل وليس

503”انتهى

503 Şeyhü’l-Ekber kuddise sirruh bu hadîsin şerhinde dedi ki: “Ehl-i ilimden bazıları çok tenkitler yaptılar. Zamanın âlimlerinden çoğu bir çok karışık fikirler söylediler. Buna karşın yeterli bir cevap da zikretmediler.” Onların söylediklerin üzerinde düşündüğümde Allâh bana ilhâm etti ki, önce âlimlerin zikrettiği dört maddeyi zikrediyorum ve ardından Allâh’ın bana ihsan ettiği, ilham ettiği cevapları zikrediyorum. Buradaki karışıklık izâfî hususlardan dolayıdır. Allâh Kendisine gizlenen olması mümkün değildir. Çünkü kendisi kendine zâhirdir. Allâh’tan bir şey gizli kalması mümkün değildir. Kendi Zâtı’nı ezelî ve ebedî olarak bilir. Gizli kalanların mahlûkat olması da mümkün değildir. Çünkü mahlûkāt ezelde mevcud değildi. Tâ kî Allâh onlara gizli olsun. Hadîs-i şerif’te buyurulur ki, “Allâh vardı onunla beraber hiçbir şey yoktu.” (Aclûnî, II, 119 n.2009)] Gizlilik veya zuhur sebebiyle Gizliliğin olması için mahlûkâtın var olması gerekir. Bu hadîs-i şerîfin de delâlet ettiği husûsun aksini gösterir. Hadîs’in zâhirine baktığımız zaman ezelde mahlûkâtın yok olduġu zaman Allâh Teâlâ’ın mahfî

245

Ve bu makāmda “Taaccübün”den murâd eimme-i seba‘-i esmâ ve sedene-i esmâ

tertîb-i acîb ile kendi zâtında mürtesem oluğundan ‘‘ibâretdir. Ve “El ele” urması esmânın

küllîsi Cemâl ve Celâl’e muntehî olmağın kableyn-i mezkûrînin ictimâ‘ ve iktirânından

kinâyetdir. Ve “Hal-i siyeh”den murâd tafsili geçtiği üzere ahadiyyet-i zâtından ‘ibâretdir ki,

ta‘ayyün-i evvel ondan kinâyetdir. Ve “Ruhân-ı mutraf”dan murâd ridâ-i Kibriyâ ile mestûr

olan Cemal ve Celal’dir. Zîrâ mutraf iki tarafı alem olan ridâdan ‘ibâret olmağın tarafını

Cemâl ve Celâl’e ve neşe-i dünyeviyye ve uhreviyyeye remz ve işâret olur. Ve “‘abdâl”dan

murad sıfât-ı beşeriyyesini sıfat-ı ilâhiyyeye tebdîl edenlerdir umûmen ve nefs-i nâtıka-i

muhammediyye aleyhi efżali’s-salâti’s-sermediyyedir husūs an. Ve bu makāmda “Havfî”

olduġunu gösterir. Takrir olunan sual budur. Bu sorunu cevabı: Bunun türlü yönleri, cevapları vardır. Gizlilikten maksat ondan başka Âlim bulunmamasıdır. Cenâb-ı Hakk kendisini bilenlerin tanıyanların çokluğunu murad edince mahlûkatı yarattı. Kendisinden başkasının olmamasını da hafâ diye isimlendirdi. Çünkü Allâh Teâlâ “Ben büyük bir hazine, kıymetli bir cevher idim fakat benden başkası beni bilmiyordu. Benden başka varlığımı bilen de yoktu.” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 132, No: 2016) Gizli olma kelimesini söyledi ki, bunun gereği olan şeyi kastetti. Lâzımı da kendisini bilen olmamasıdır. Şu halde ma’na: “Ben ihsan sahibi, nimet veren bir İlah’dım fakat Beni bilen ve Kemâlim’i ve Cemalim’i tanıyan yoktu. Bilinmeyi sevdim ve mahlûkatı yarattım ki, tanınayım.” Karışıklık olmayan sahih ma’na budur. İkinci vecih, eşyânın ilmî ve dış âlemde hâricî olmak üzere iki varlığı vardır. Allâh’ın ilminde olan varlık, Allâh’ın ilminde sâbit olan varlıktır. Âyân-ı sabite olarak isimlendirilen şeylerdir. Onlar Allâh Teâlâ’nın kadîm, ezelî olan ilminde sabittir. Hâricî varlık ise sonradan yaratılmıştır. Allâh Teâlâ’nın gizli olması ezelde sâdır olan âyâna göredir. Çünkü âyân-ı sâbite Allâh Teâlâ ile berâber olan varlığındandır, sonradan olmamıştır. Mahlûk değildir. Fakat âyân-ı sâbitenin Allâh hakkında bilgisi yoktur. Bu âyân-ı sâbiteye nisbetle Allâh gizlidir. Allâh Teâlâ âyân-ı sâbitenin kendisini tanımasını isteyince işte bu âyân-ı sâbiteyi Allâh’ı tanıması için vücûd-i ilmî’den vücûd-i hâricîye çıkardı. Allâh Teâlâ ancak hâricî vücut ile tanınır. Üçüncü vecih, Esmâî’den naklen Gevherî Sıhâh’ında demiştir ki, “hafâ” bir şeyi gizlemek ve âçığa çıkarmak gibi iki ma’naya gelir. “Hafâ” zıt ma’nası olan kelimelerdendir. Yüce Allâh’ın sözü “Ben gizli bir hazine idim” de “hafa” zâhir olma ma’nasına olabilir. O zaman hadisin ma’nası şöyle olur: “Kendi nefsime zâhir bir hazine idim. Fakat beni benden başka bilen yok idi. Bilinmemi sevdim, başkası beni tanısın istedim ve mahlûkātı yarattım.” Dördüncü vecih, zuhûrunun son haddinde(nihâyetde) olan zâhir bir hazine idim. Bir şey Zuhûrun nihâyetine vardığı zaman gizli olur. Sanki şöyle buyurmuştur: “Nefsim zuhurda son noktada olmasından dolayı başkası bir tarafa neredeyse kendime gizli olacaktım. Zuhûruma, nûruma perde olarak mahlûkâtı yarattım. Mahlûkât için Zuhûrumdan bir miktar gizli olsun ki, beni idrak mümkün olsun.” Bir kimse doğrudan güneşin kendisine bakmak isterse elini gözünün önüne getirir. Bu da güneşin ışığını perdeler, o da biraz olsun bu nurdan görebilir. Allâh mahlûkātı nûruna perde olmak üzere yarattı. Allâh Teâlâ’yı idrak için mahlûkātı sebeb kıldı. Bilinmeyi sevdim ve mahlûkatı yarattım. Zuhûru idrâk mâni engel kılan zât bütün noksanlardan münezzehtir. Perde ve hicab zuhûra ve anlaşılmaya sebep kıldı. Bu işin hakîkatlerini en iyi Allâh bilir. Abdurrahman Câmî yüce rûhunu Allâh takdis etsin, bu hadîsin tefsîrinde şöyle dedi: Allâh, “ تببفاح فياخزا مكن تكنفرلاع لقالخ لقتفخ فران اع” [“Ben gizli bir hazine idim, bilinmeye muhabbet ettim; bilineyim diye mahlûkātı yarattım” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 132, No: 2016) kenz-i mâhfî olarak ifâde edilen sıfâtî, esmâî hakîkatlerin hepsini kendisinde toplayan ve ahadiyyet diye isimlendirilen Mutlak zâtım bakımından beni tanımaları için onlara muhabbet duydum. Allâh’ın zâtî ve esmâî kemâlinin zuhûrunu Hakk’ın mazharlarında, âlemde gerektirdi. Onlara muhabbet duydum onlar da beni tanıdılar. Onlara muhabbetin gereği olarak, Allâh’ı tanımayı gerektiren zâhirî ve bâtinî ni’met elbiseleri içinde tecellî ettim. Onlar da beni tanıdılar. Bu işte ma’rifet bunların yaratılıştan gelen istidatlarına göredir. İşte bu yüce bir görüntüdür. Peygamber Efendimiz hitâb etti ki, “Bilin ki, Allâh’tan başka ilah yoktur.” Esmâ ve sıfatı câmiu’l-ulûhiyyet ilmi büyük cemiyet ve ilk berzahiyyet ile tahakkuku gerçekleşir. Bu da O aleyhisselâm’dan başkası değildir. İntehâ.]

246

Cenâb-ı Bârî’nin: المؤاده الععب من ى اللهشخا يمان [“…Kulları içinde Allah'tan ancak âlimler

korkar…” (Fâtır, 35/28)] kavl-i şerîfinin muktezasınca kişinin meratib-i havfi, merâtib-i ‘ilmi

kadardır. Nitekim bu âyet-i kerîmenin tefsîrinde Necmuddin kaddesenallahu bisırrahu’l-

mu‘în: “ لمؤاده الععب من ى اللهشخا يمحبسب اختالفهم ىف العلم فمنهم من هو عامل باحكام اهللا من ان

ذاب النريان ومنهم من هو عامل بصفات اهللا تعاىل من صفات اوامره ونواهيه فيكون خوفه من فوت اجلنان وع

اىل دركات البعد ومنهم من هو عامل للطف والقهر فيكون خوفه من احلرمان عن مقامات القرب واخلذالن ا

ذركم اهللا نفسه فيقد مراتب العلم يكون مراتب ذاته تعاىل كما قال و حيباهللا بنور اهللا فخوفه يكون هيبة من

زيزان يعرفوه حق معرفته غفور ن اهللا عاخلوف كما قال صلى اهللا عليه وسلم انا اعلمكم باهللا واخشاكم منه ا

504” وقصورهم عن معرفتهجز العبادعيغفر

[İlimdeki farklılıklarına göre “…Kulları içinde Allah'tan ancak âlimler korkar…” (Fâtır, 35/28)

Ve bu makāmda “Mus haf”dan murad zikri sebkat eden vücûh-i müteaddidenin her

birini câmi’dir. Ve vücûh-i hamse-i mezkûrede rubâiye-i kudsiyyenin kırâeti ve âb-ı safâ ile

mahv u işrâbı ve hamli hastaya şifâ ve her derde devâ olmasına illet-i müessire vücûh-i

erbaada umûmen ve vech-i hâmisde husūs an mezkûr imâmü’l-eimme olan ism-i Hay eşkâl-i

devâirede mürtesem olduġu üzere eimme-i esmâ ve sedene-i esmâ vesâtatıyla ‘âlem-i

şehâdetde bîmare ifâza-i feyż-i hayat-ı cedîd etmesidir. Ve bu ifâza sāhib-i rubâînin ol

makāmât ve merâtibi ve esmâ-i ilâhiyyeyi tahalluk ve tahakkuku ve teveccüh-i ruhâniyeti

sebebiyledir. Ve kendilerden sonra ol rütbeye nâil olmayanlardan bu rubâiyenin te’siri onların

nefes-i enfüs-i mukaddes müderrislerinden ve ruhâniyetlerine teveccühlerinden nâşîdir.

Vallahu ‘alem bilhakâyık.

504 Âlimlerinden bir kısmı vardır ki, Allâh’ın emirleri ve nehiylerinin hükümlerini bilir. Onların korkusu cennetleri kaçırmaktır. Ya da cehennem azabından korkar. Onlardan bir kısmı da Allâh’ın kahır ve lütuf sıfatlarının âlimidir. Onların korkusu da Allâh’a yakınlık makamlarından mahrum olmadır. Bazı âlimler de vardır ki, Allâh’ı O’nun nûruyla bilirler. Onların korkusu da Allâh’ın zâtının heybetindendir. Nitekim Allâh şöyle buyurmuştur. “Allah sizi kendisinden korunmanız hususunda uyarır.” (Âl-i İmrân, 3/28) İlim mertebelerine göre korku mertebeleri vardır. Peygamberimiz’in buyurduğu gibi: “Allâh’ı en iyi bileniniz ve O’ndan en çok korkanınız benim.” (Buhâri, Edeb, 72; Müslim, Fedâil, 127) Kulların Allâh’ı gereği gibi bilmelerinden yücedir. Allâh kendisini tanımaları noktasında kulların acziyetini ve kusurlarını bağışlar.]

247

Ve Şurrâhın ba‘żı: “ رة من االرواح املهيمته املضمحلته ىف الدرة الدورة احملمديته احلوراء عبا

diye tabîr eylemiş. Kâmillerin tâbirleri 505”االحدية النونية ىف التعيني االزىل والتجلى الالهوتى القدسى

elbette vardır. Lâkin tevcîhi hayli tekellüfe muhtâcdır. “ ب ا ر ا ا ا

ن و و ن ا ى ا ا ا ن ا ا ا ن ا ه ا ”506 diye

ta‘rîf eylemiş. “ هو دار السالم ذىمعرف مشتمل ملعان احدها يقال خلزن اجلنان وامني اخلزان واجلنان ال

نسان الن جواهر واالمان لكن هنا كناية من حروف القران واعراب الفرقان او اجه وجوه احلسان هو اال

ذا كانت العقول ذاته تعاىل ولالقران القدمي واعرابه امني بطون معارفه وحمرم معانيه وتعيناته الكرمي الىت قائم ب

واالرواح واحلوراء واالمالك والغلمان والولدان والرياض واحلياض متعجبني و متحريين له الن هؤالء من غايته

وفيه نكتة اخرى ان الرضوان كناية من اجلربائيل واالسرافيل تعجبهم وحتريهم يضربون كفهم بكفهم

“ :diye tasrîf eylemiş ve 507”وامليكائيل والعزرائيل هنا كنايات غري ان حال سيه بران رخان مطرف زد

متناهيته اما من جولتها تعلق السواد املطلق النقطى الالتعيىن االحدى اىل البياض املطلق النقطى احلرىف االمحدى

اعلم ان االبدال هم الرجال ذبيم جنك در مصحف زد االول االلفى بالتعني الثاىن الباىن ابدال ظهور التعنياو

ذوق والشوق واملطيعني املتحاتني لوجه احملبوب السبعته من الواهلني املتحريين ىف اهللا عن وله حرارة العشق ةال

والعقد حيرس اهللا تعاىل م االقاليم السبعة لكل واحد واليمني واحملمود من اهل قرب البساط والعهد واليقني

505 [“Havrâ”, Ezelî ta’ayyünde nûnî, ehadî, lâhûtî; kutsî tecellîde, ezelî, devr-i Muhammediyyede muzmahil, muheyyem olan ruhlardan ibârettir demişlerdir.] 506 [Ve lafz-ı Nigârî, kendisine bakılan, hakîkî sevgili, bununla “Tâhâ” ve “Yâsin” sāhibi kastedilir. Bu ma’naların tecellî yeri güzellerin güzeli insan-ı kâmil kâmil-i türâbî insan olur.] 507 [Ve lafz-ı “Rıdvânî”, bilinen birçok ma’naları içeren bir sözdür. Cennet bekçisine denir. Dârü’s-selâm ve emniyet yurdu olan hazîneler ve cennetlerin sahibidir. Lâkin Kur’an harflerine, Kur’an’ın i’rabına ve güzel yüzlerin en güzeline bir kinâye vardır. Kadîm olan Kur’an’ın cevâhiridir. Onun gizli olan ma’rifetlerinin emînidir. Ma’nalarının mahremidir insan. Ki o da Allâh’ın zâtıyla kâimdir. Ruhlar, huriler, mülkler, çocuklar, bahçeler, havuzların Hepsi ondan şaşkınlığa düşmüşlerdir. Çünkü bunlar şaşkınlıkların ziyadesi dolayısıyla ellerini birbirine vururlar. Burada başka bir nükte vardır ki, Rıdvan; Cebrail, Azrail, Mikâil, İsrafil’den kinâyedir.]

248

ادمى وجمموعهم حممدى اعلم ٧عيسوى ۶يوسفى ۵ادريسى ۴هاروىن ٣الوسوى ٢خليلى ١منهم اقليم نبوى

ان املتاصلني الواصلني املتحابني ىف اهللا مشغولون ىف تالوة كتاب اهللا تعاىل وهو مصحفنا القدمي وقراءة ايات

ظه و معاىن كماته ومطالعته شواهد مشاهد حروفه وكلماته ومواجهة مطالع قدسيات الفابيناته وسور حم

ظام ذا الرباعى الشريف من االدعيته املؤثرة واالمساء الع قدس سره العزيز ان همعارف غامضته روى عن الشيح

ه فيه مناسبة ومطابقته النذن اهللا تعاىل ويشفيه به من قراء على املريض السقيم بالدوام يصح وحيص او يروح با

للحكمته االزلية الن املرض عبارة عن انقباض الوجود واحنزانه وقلة حركاته وابتهاجه وجت بشاشته وعدم

ذا الداء عن واو الدواء ليناسب له ضحكه ونشاطه وضعف مهجته وتكثر احنرافه فالبد ملن يتصف مبثل ه

ذكور ذا املوجب ىف الرباعى الشريف املذ قد وجد هله فحينئيوافق له وشفاء يعاىف جبميع اعضائه واجزائوعالج

ا الن حاء احلوراء حاء احليوة وواوه واوالوصلة وراوه راء الرمحة والفه الف انكشاف عامل احليوة واسبا

ظل الوجود والكاف ظاء ظاؤه ء ونونه نون النور والنبوة وظاره باء البقامهزته مسماه وباء بنذات واستواء ال

والصاد صاد الصفاء والفاء فاء الفرح والزاء الزينة والزيادة وزمان ظل الالكرت والكوثر وامليم ميم مدكاف

الدهر والدال دال الدواء والدنو والدوام والضاد ضاد الضياء والضمان والتاء تاء التواب والتاج والتراب والعني

نان وجيم اجلمال واجلالل واخلاء خاء اخلري عني ماء حوض الكوثر والعهد والعلو واجليم جيم اجلنان واجل

واخلري واخللة والالم الم اللواميم والسني سني السالم والسالمة والسعادة والياء واليمني واليه واهلاء هاء اهلدايته

ذكورات من مجلته خواص احلروف املؤثرة واهلوية والطاء طاء الطواسني وطه والطور والطفول والطري وتلك امل

كان وشايستعمل ىف كل مكان سيما وقت الغرورة واملمراضية يستشفى بقراءته عليه وحاجة الى شئ

ظاره ارم موجب احليوة والصف والنگملصاحيته وجوالنه باالتساع بال تعني العدد واحلوراء موجب احليوة ون

عني احليوة ذلك والرضوان مورث احليوة ومشعرها والتعجب مومهها واضطراب الكفني سر احليوة واخلالك

طرف شان والفناء والبقاء والسواد سراحليوة السلسبيل والوجود كل احليوة وما لك دار احليوان ومياهه والن

249

احليوة والتوقع متتع احليوة واالبدال حمرم عني احليوة والنغمان من حيوة الدرجات العلى والوله حريت حيات

ذا حتقق شفاء العليل املقر ذا تقرر هه ينقسم احليوة منه فاواملصحف عني العني ومصحف احليوة ولسائراالبديته

ذا الرباعى اجلليل اجلميل انتهىوعليه ه ”508 Ve şurrâhın bazı: “ عبارتست ازمجيع ارواح كه مستعد حوراء

ويند كه مبتابعت رسول اهللا صلى اهللا عليه وسلم گ اين مجيع ارواح را حوراپس شهود مجال وجالل حق اند

رضوان زتعجب كف خد بركف زد عبارتست ازعقوىل كه لسان ت غفور مشرف شدندجبمال حضر

خال سيه عبارتست از هستئ سالك كه عرفاوعلما بدان ناطقست ان خال سيه بران رخان مطرف زد

گويند و مصحف ذات سالك را ميابدال ابدال زبيم جنگ در مصحف زد درمجع بعد الفرق حاصل ميشود

چون سالك ازخود برخاسته وباعدم در ساحته هستئ هللا عليه وسلم گويند يعىن شريعت مصطفى را صلى ا

چون ازآن منى امد ظرچنانكه دربيت اول گفته شد خودرا مى ديد وغري خودش در نريد وگامن دوحدت

508 [“Güzel yüzüne öyle bir ben nakşetti ki” Onda bir çok kinâyât vardır. Onlardan bir kısmı şudur. Nokta olan Sevâd-ı mutlak ahmedî, nukatî, harfî ve mutlak beyâza taallük etti. Elîfî ta’ayyün-i evvelin zuhûru ta’ayyün-i sâni-i bâî iledir. Bilesin ki “Abdâl” Allâh’ta şaşkınlığa düşen akit, yemin, yakîn, gurb-i visâl ehlinden mahbûbun vechine itaat eden, şevk, zevk ve aşk harareti olan yedi büyük velîdir. Allâh iklimleri, yedi iklimi onlarla korur. Onların her birinin nebevî bir iklîmi vardır ki bunlar; Halîlî, Mûsevî, Hârûnî, İsevî, İdrisî, Yûsufî Âdemî gibi. Bunların toplamı Muhammedî’dir. Vuslata eren, Allâh için birbirlerini sevenler, Allâh Teâlâ’nın kitâbını okumakla meşgul olanlar, Onun âyât-ı beyyinâtı ile meşgul olanlar, muhkem sûrelerini okuyanlar, onun esrârengiz ma’nalarını müşâhede etmekle meşguldürler. Şeyh Kuddise sirruh’tan rivâyet edilmiştir ki, bu rubâyi-i şerîf eserde gelen duâlardan ve büyük isimlerdendir. Hasta için okursa hasta sıhhatına kavuşur. Allâh ona şifâ verir. Bu ezelî hikmete uygundur. Çünkü hastalık vücûdun daralmasından, bozulmasından, hareketinin azalmasından, neş’esinin olmamasından ibâretdir. Ve Kıllet harekete ve ibtihâca ve behcet beşâşete, ‘adem-i dıhke ve neşâta ve za’af ve tekessür-i inhirâfa delâlet eder. Kendisinde hem dert ve devâ bulunan kimsenin bütün vücûdunun parçalarına uygun bir şifâ ve müvâfık bir tedavî olur. Zikredilen bu rubâi’de hayâtın sebepleri için gerektirdiği şey mevcutdur. “Havrâ”daki hâ’dan maksat “hâ-i hayât”tır. Vâv’ından maksat “vâvü’l-vuslat”, râ’sından maksat “râu’r-rahmet”, elif’i “elif-i inkişâf”, hemzes’i “hemze-i müsammâ”, “Be-nazzâra”daki ba, “bâü’l-bekâ”; nûn, “nûni’n-nûr ve’n-nübüvvet”; zâ, “zâ-i zılli’l-vücûd”; kâf, “kâfü’l-kenz ve’l-kevser”; mim, “mîm-i medde’z-zıl”; sâd, “sâdü’s-safâ”; “fâ, “fâü’l-ferah”; zâ, “zâü’z-zînet ve’z-ziyâde ve zamanü’d-dehr”; dâl, “dâlü’d-devâ ve’d-dünüvv ve’d-devâm”; dâd, “dâdü’z-diyâ ve’z-zamân”; tâ, “tâü’t-tevvâb ve’t-tâc ve’t-türâb”; ayn, “ayn-ı mâ-i havzi’l-kevser ve’l-ahd ve’l-ulüvv”; cim, “cîmü’l-cinân ve’l-cenân ve cîmü’l-cemâl ve’l-celâl”; hâ, “hâü’l-haber ve’l-hayr ve’l-hulle”; lâm, “lâmü’l-livâ”; sin, “sînü’s-selâm ve’s-selâmet ve’s-seâdet”; yâ, “yemîn ve yed”; he, “heü’l-hidâyet ve’l-hüviyyet”; tâ, “tâü’t-tavâsîn ve’t-tâhâ ve’t-tûr ve’t-tufûl ve’t-tayr” Bu zikredilenler herhangi bir şeyin her ihtiyâcı için tesiri olan harflerin özelliklerindendir. Hastalık ve illetli bir hastanın üzerine okunduğu zaman onlarda şifâ umulur. Aynı şekilde “Rıdvan” hayat verir ve onu hissetdirir. Onu vehmetdiririr. “Elleri vurmak” hayat sırrıdır. Hayatın kendisidir. Yine onlar hayatın sırrıdır. Hayatın tamamıdır. Hayatın şanıdır, hayattan istifade etmektir. Hayatın mahremidir. Ebedî hayatın şaşkınlığıdır. Hayatın mushafıdır. Diğerleri için hayatın taksimidir. Şimdi bunlar anlaşıldıysa illetli hastanın şifası ortaya çıkar. Bu rubai bunun üzerinedir.]

250

راه خود بيند دس پرستيهاى جمازى راخبمارش آرند وازآن خواب بيدارش كنند هستيهاى ماضى وخود

مدى صلى اهللا عليه وسلم زند انتهىدرشريعت حمدست ”509 Ve şurrâhın bazı bu ibârat ile ta‘bîr

eylemiş ya‘nî: كه اشارتست بقدسيان الهوتى وقدوسيان جربوتى ومقدسان ملوكوتى وبزيب وا حورا

ذلك وبساطتهم ومجال واعتدال وحسن ودالل خودرا از عامل تركيب وتاءليف واعتدال واحنراف واختالف ل

نقش بند ازىل برصحايف الواح ابدى برمثال كهارمگظاره نبنظهورام فايق ميداننده اهتهم وكمال ونز

ظري است كه اياجه نقش ىب نصف زدواحدى خود حبكم ان اهللا خلق ادم على صورته نگاشت است

ساجد پيكو زيبا وهيئت رعناكه افالك وامالك را برخويشنت دائر وحائر وراكع وذير وپدل وصورت دلر

يعىن خازىن كه وجوه حسان حور و غلمان وولدان رضوان زتعجب كف خود بركف زدگردانيده است

ومشاهدهء مجال شتيان ظهاورا در تعجب وحريت بينداخىت ويك نفس از امر اهلى وفرمان پادشاه مبالح

آن اعتدال ار كف خود بر كف زدكه زهى مجال باكمال وهيئت در غايت حسن گنپرداخى بتعجب درين ن

بس حمبوب ومطلوب ومطبوع ومرغوب چه يعىن روى اين يار درزيباىي اگرخال سيه بران رخان مطرف زد

سيه مالحت فزاى عبوديىت كه جهرمناى ربوبيتست خالچونبود مبجرد حسن زيباىي دل مى ربود اما

چنك دال زبيم اببرغداء زيباى اين يارواقع شد واين خلعت زيباى بدين طراز مطرز ومعلم گشث

مجع بود شاهدوظه يعىن ابداىل كه تبديل خلقيت حتقيت كرده بود وعلى الدوام مالحرمصحف زدد

ظر كرد وحسن جهرهء ربوبيت چون درين مراتب جامع ومشكاة المع نحمترز ووازحضرت تفصيل جمنب 509 [“Havrâ”, Cenâb-ı Peygamber Efendimiz’e tâbi’ olarak Gafûr olan Cenâb-ı Hakk’ın Cemâl ve Celâlini müşâhedeye müsâid olan bütün ruhlardan ibarettir. Binâenaleyh “Havrâ” kelimesi bütün ruhlar için kullanılır. “Rıdvan şaşkınlıktan dolayı elini eline vurdu.” Bunun ma’nası ârifler ve âlimlerin bahsettiği akıllardan ibârettir. “Güzel yüzüne öyle bir ben nakşetti ki” Beyaz yüzler üzerinde “Siyah ben” sâlikin varlığından ibârettir ki bu, farktan sonra cem’ hâlinde oluşur. “Abdal Cenk korkusundan mushafa sarıldı.” Abdal sâlikin zâtına derler. Ve Mushaf da Peygamber Efendimiz sallallâhu aleyhi ve sellem’in şerîatına derler. Tâ ki, sâlik kendinden yükselip geçip adem ile birleştiği zaman, vahdet varlığı sâlikin eteğine yapışır. Şöyle ki, birinci beytte söylediği gibi kendisini görür ve kendisinden gayrısını da görmez. Uykudan uyandırdıkları zaman geçmişteki varlıkları ve mecâzî olarak kendi nefsine tapmazlar. Kendi manevî yolunun önündeki engel olarak görür. Elini Muhammed Şerî’atına vurur.(onun yoluna düşer, ona sarılır.)]

251

بود ودل وجان راباحال مالحت عبوديت جمتمع ديد باعتباران كه حسن بامالحت مناينده تروالوهيت

عشاقرا باينده تر ازبيم آنكه جاذبهء مجال ومالحت باكمال مجع ثانئ ايشانرا از شهود مجع اول مباداكه

بشهود خويشنت كشد وخودرا مشهود ايشان سازد جنگ اعتصام را در مصحف قدمي زد وخويشنت را

مات او مشغول كردند مطالعه و تالوت وقراءت وشهود و تفكر و تدبر آن مصحف وايات وحروف وكل

ذين يبايعونك ان ال“است كه آنچه درين ابنيه بيداست مهانست كه دران مرتبه مشهود وهويداست اكردر

هو االول واالخر والظاهر “ر كردى وآيته ظ ن” الرسول فقد اطاع اهللامن يطع“ ودر ”امنا يبايعون اهللا

وروبت غرييت واثنينيت در عني بصر بصريت باايشان غمزه زدى اين تفاوت شهود وتفرق نظر ”والباطن

كتاب ابدى عني مصحف ازىل دانسىت وكثرت را عني وحدت ديدى وشيخ سالم اهللا عليه پسايشان مناندى

رضوان و حوردرآنك اين رباعى را برمريض مى خواندند و صحت يافت واهللا اعلم سبب آن بودكه بلفظ

طلب مى كرد چه مريض غالبا مبرض راضى نيست بلكه ان خداى تعاىل براى مريض روح وراحت ورضا

ازوى استدعاى تبديل حال مريض كرد حبال صحت پس روحانيت توجه ابدالبصحت راضيست وبلفظ

حورا جمتمع مى گشت وحاء حيوة رضوان و حوراواستدعاء شيخ قدس اهللا سره با روحانيت حروف

در مقابلئه ميم موت وضاد وراء سيئام حسناتاولئك يبدل اهللا در ميان ابدال رضوانباضاد وراء

ضاد وراء ضرار رضوانضرمرض درمى امد حاء حيوة حورا ميم موت مرض را حمو مى كرد وضاد وراء

جباى ميم موت مى نشست وصاد وراء صحت ورضا وروح رضوانرا جباى ضاد حورارفض وحاء حيوة

ض مى گشت ديگر بايد دانسنت كه موجب شفا وراء ضر مرض مى نشاند واين مجله مستلزم عافيت مري

ازمرض وعنايت معنيست كه مستفاد مى كرد و ازين رباعى واگرچه آن نيزاز وجهى خاىل نيست بل

و ابدالست بامجعيت وتوجه وقوت روحانيت رضوانوحورا حصول آن در علم اشارت و علم حروف از

252

صانيف الشيخ العارف الكامل حممد املغزىي املشتهر شيخ قدس اهللا سره عند قراءته چنانكه كفته شد مت من ت

510مبوالنا حممد شريين انتهى

Ve Şeyh Hâce Ubeydullah kaddesallahu’l-aziz bu rubâînin şerhinde demiş ki:

“Nigâr”dan murad rûh -i insânî ki, mahbûbiyetle mevsuf ve makbuliyyetle ma‘rûfdur. Ve

“Havrâ”dan murâd ya ihvân-ı safâdan ve hullân-ı vefâdan ziyâretine gelenlerdir ki, cemalleri

meserret-efzâ ve makalleri dil-küşâdır. Ve likâu’l-hayl, şifâu’l-a‘lîldir. Yâhud şol cemâat-i

hûrdur ki, mu’minînin ruhu kabz olduġu vakit istibşâr için hazır olurlar. Ve “Rıdvân” murâd-ı

akldır ki, gönül-i behiştin kapıcısıdır. Ve “Rıdvân teaccüb elini eline urdu.” dediği işâretdir

ki, rûh-ı insânî nez’ olduġu hâlde akl bir nesneye muttali‘ olur ki, nazarında müsteb‘id idi. Ve

“Hal-i siyyeh”den murad ya şol mezellet ve horluktur ki, vefât vaktinde sāhibine hâs ıl olur.

Yâhud fakr-ı hakîkî sūretidir ki, müşâhede vaktinde cemâl ruhda görünür. “ الفقر سواد الوجه ىف

.ona işârettir [Fakirlik, her iki dünya’da da yüz karalığıdır. (Keşfu’l-Hafâ, II, 113, n. 1837)] ”الدارين

Ve “‘abdal”dan murad guvâ-yı nefsâniyyedir ki, tebeddülât ve tağayyürâtın s ıfât-ı

lâzimesidendir. Nitekim demişler: “ ست ابدال انكه او مبدل شوديچ ”511 “Mushaf”dan murad “ لاو

مبنيرطب ولا يابس الا يف كتاب ” [“…Ne de kuru ve yaş hiçbir şey yoktur ki, o herşeyi

açıklayan Kitap'ta bulunmasın…” (En‘am, 6/59)] maz har-ı ahkâm-ı ilâhîdir. ‘abdâl

510 [“Havrâ” lâhut ve ceberût âleminin kudsî varlıklarına ve melekût âleminin mukaddes varlıklarına işârettir. Terkîb ve te’lîf (dünya) âleminin varlıklarındaki inhiraf, ihtilaf, i‘tidal’a nazaran Kutsî âlemin varlıklarında güzellik, cemal, i‘tidal ve hüsne işârettir. Ve aynı şekilde onların düzgünlüğü ve nezâheti, zuhûrunun kemâli en üst meydandadır. “Dilberimi temâşâ için” ki, Ezelî Nakkaş, “Allâh Âdem’i kendi sûretinde yarattı.” hükmüyle ebedî levha sahîfeleri üzere, kendi tekliğini mîsâl üzere yazmıştır. “Safa durdu” “Rıdvan şaşıp kaldı, elini eline vurdu.” “Güzel yüzüne öyle bir ben nakşetti ki” “Abdal Cenk korkusundan mushafa sarıldı.” Eğer “Herhalde sana bey'at edenler ancak Allah'a bey'at etmektedirler. (Fetih, 48/10)” “Kim peygambere itaat ederse Allah'a itaat etmiş olur. (Nisa, 4/80)” da bakarsak ve âyette, “O ilktir, sondur, zahirdir, bâtındır. O herşeyi bilendir. (Hadid, 57/3)” “Hûriler dilberimi temâşâ için dizildiler. Rıdvan şaşıp kaldı, elini eline vurdu. Güzel yüzüne öyle bir ben nakşetti ki. Abdal Cenk korkusundan mushafa sarıldı.” “…Allah onların kötülüklerini iyiliklere çevirir….” (Furkan, 70) Mukâbelede mîm-i mevt ve dâd ve râ-i darr-i maraz hâ-i hayât-ı “Havrâ”, mîm-i mevt-i marazı mahv eder. Ve dâd ve râ-i Rıdvân, dâd ve râ-i zarar ve hâ-i hayât-ı havrâ mîm-i mevt yerine geçer. Ve sâd ve râ-i sıhhat ve rıżā ve rûh-i Rıdvânda dâd ve râ-i zarar-ı maraz yerine geçer. Bu cümle hastanın âfiyet bulmasını gerektirir. Diğer taraftan bilmek gerekir ki, marazdan mûcib-i şifâ ve mûcib-i ‘inâyet bâtındır ki, bu Rabbinden ulaşan bir istifâdedir. Ve eğerçi o aynı şekilde vechinden boş olmaz. Bilakis “Havrâ” ve “Rıdvân”dan o ilm-i işâret ve hurûfta husûlüdür. Şeyh kuddise sirruh’un kırâatında abdal ruhâniyet kuvveti ve teveccüh ve cem‘iyyet iledir. Şöyle ki, elini vurdu. Mevlânâ Muhammed Şîrîn diye meşhur Şeyh Arif, kâmil Muhammed Mağzî tasnîfî tamam oldu. bitti.] 511 [Abdal nedir? O kimse ki, değiştiren olur.]

253

korkularından Mus hafa yapıştıkları oldur ki, çün müşâhede âyetleridir ki, rûh tayerân eder.

Ve kendiler muattal ve bî-amel kalırlar. Felâ büdde hakīkat-ı insâniyyeye ziyâde ta‘allük

gösterdiler, demek ister.

Pes imdi bu rubâide rûhun ba‘żı ahvâline ve uluvv-i mertebesine ve ‘âlem-i lâhûta

tayarânına işâretdir. Lâ-cerem onların nihâdındaki, muhabbetullahdan eser ola. Bu rubâînin

mânâsından ol ahvâla ıttilâ‘ hâsıl edip sebeb-i şifâ olur. Hususan ki, velâyet ve kerâmet

gülzârından nefehât-ı rahmânî hubûb edip nefs dahî böyle gelmiş ola. “ وهو ققول الحي اللهو

بالحقو [Allah ise hakkı söylüyor ve doğru yolu gösteriyor.” (Ahzâb, 33/4)…“] ” السبيلييهد

Biz bu Kur'an'ı hak olarak indirdik, O, bütün hakikatleri içinde“]انزلناه وبالحق نزل

toplayarak indi…” (İsra, 17/105)] kelimât-ı şerîfesini dahî bu rubâî ile maan yazıp hastanın

gerdanına avize edeler ve yedi gün yedi şer kere kırâat olunup dehen-i bîmâra üfleyeler ve bir

nüshasın yazıp âb-ı safî içine koyub ol âbdan hastaya işrâb ittireler, bi-izni’l-lâhi Te‘âla şifa bula

ve eğer eceli irişmiş ise îmân-ı kâmil ile hatm ola.” İntehâ.

Hâce Ebûbekir mueddeb bu rubâî-i şerîfi yazıp Ebû Sâlih’e götürmüş ve boynuna

bağladıklarında fi’l-hâl sıhhat bulup ol gün yürüyerek taşra çıkmış bu rubâînin beyânında azizler

çok şerhler yazmışlar ve bu mezkûrât dahî kâfîdir.

Nazm-ı berâ-yı târih

Vücûhile ‘inayet erdi kıldım sarf-ı himmet

Bi-tevfik-ı Hudâ, şerh-i rubâ’î buldu gayet

Cüdâ-yı kâlıb u kalbe devâ-yı mâ’nevîdir

Sezadır ger temime etse derd ehli temâmet

‘Alîl-i pister-i hicran olan ‘uşşâka nâ-çâr

Gerektir tıbb-ı rûhânî ve kimyâ-yı sa‘âdet

Bu ‘âlemde eserden bir du’âdır çünkü maksûd

Müfîd itmek gerek güftâr-ı tatvile ne hâcet

254

Salâhî âhir tâc-ı terâcim oldu târih

Devâ-cûyâna bî-minnet açıldı kenz-i hikmet512

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ feûlün]

Temmet

VII- MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN RÛMÎ’NİN İKİ ŞİİRİNİN ŞERHİ

A- GAZEL-İ HAŻRET-İ MEVLÂNÂ 513

يستچ حبراندرسرمه داىن يافتم داىن كه چيست داىن يافتم داىن كهپنبه كوهى اندر چيستاين زمانش نوجواىن يافتم داىن كه عدديبپريى كهنه ديدم سال عمرش ار پ

چيستىب سروروي وداىن يافتم داىن كه يب شكم بسيار خوارى يافتم وين طرفه تر چيستخور شباىن يافتم داىن كه ىنچاشا ن دندان مطيعبرا خبوارى از هىادشاپ

چيستحلقش اندر رسيماىن يافتم داىن كه شخنهء كردن شكن دركنج زنداىن اسري يستچبازش از مو ريسماىن يافتم داىن كه ون عنكبوتچيا فتم يب دست وپاشخصى وهم

يست چهرزمان زدتازه جاىن يافتم داىن كه استخواا كشته خاك ديده م مردهء پوسيده

512 İ.Ü. Ktp., T.Y. No. 2330, vr. 33". 513 Kaside-i Hazret-i Mevlana Şerh-i Salahî. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin ulaşabildiğimiz iki yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Esad Efendi 1546, 24-37 vr (B), Topkapı S. M. Ktp, E.H. 1457, 1b-13a vr (A). Metin içindeki varak numaraları Topkapı S. M. Ktp, E.H. 1457 nüshasına âittir. Mahmud Erol KILIÇ, Salâhî tarafından Mevlânâ’nın şiirlerine yazılan şerhler ile alakâlı olarak, Uluslarası İsa Bey Tekkesi Sempozyumu’nda bir tebliğ sunmuştur. Bkz. "A Bosnian Origin Ottoman Sûfî Abdullah Salâhaddîn al-Ushshâqî (1705-1782) and His Commentary on The Verses Attributed to Rûmî”, International Conference on the Reconstruction of Isa Bey Tekia, 2-3 Şubat 2001, Sarejevo, Bosna-Hersek Cumhuriyeti.

255

چيستمدت عمرش زماىن يافتم داىن كه انكه ازمادربه سيصد سال امد در وجود چيستزادر اهش نيم ناىن يافتم داىن كه چندين سال راهحاجى ديده م براه كعبه

چيستوال تر كمان يافتم داىن كه چدر كم شده نقد و قماش حوريان قدس را چيستبرستاره امساىن يافتم داىن كه ى ديده م عيان باغ بزركقباغى اندر فند

چيست دركلوخى بوستاىن يافتم داىن كه اتش رسته بودخسيب و نارنج وخيار ازشا چيسترش اشياىن يافتم داىن كه درتنو اندر قاف بديب اختياررغاى عجب سيم

چيست ره كذار كار واىن يافتم داىن كه م سوزىنجشساربان اشتر بكش كر سفت چيستحسن شهري در دكاىن يافتم داىن كه ر خرمداىن اننقد شهرى رخيته اند

514چيست ىن كهيب زباىن يافتم دا صد كالم از متنا كوش كردم غيب را ىب موالچومه

B- MANZÛM TERCÜME-İ SALÂHÎ:

Penbe-dânde bir cihân buldum bilir misin nedir?

Sürme-dânde bahr-i şân buldum bilir misin nedir?

Pîr-i kâmil görmüş idim sâl-ömrü bî-aded

Bu zamanda nev-cevân buldum bilir misin nedir?

Bî-şikem çok yiyici tarafa ter buldum ânı

Bî-sırr u hem bî-dehân buldum bilir misin nedir?

Pâdişâh iken gıda-yı ser için olmuş mutı‘

Çâşını hor çoban buldum bilir misin nedir?

Şahne-i gerden şiken zindanda olmuş esîr

Gerdeninde rismân buldum bilir misin nedir?

Bulmuşum bî-dest ü pâ-şahsı hemçün ankebût

Kıldan eyler rismân buldum bilir misin nedir?

Mürde-i pûsîde gördüm istihvân âlûde hâk

Her dem ondan tâze cân buldum bilir misin nedir?

514 Dîvân-ı Mevlânâ Celâleddin Rûmî, vr. 66a-66b, Sül. Kütüphânesi Ayasofya 3889

256

Olki üçyüz sal içinde buldu mâderden vücûd

Vakt-i ömrün bir zaman buldum bilir misin nedir?

Bir nice yıl Kâ‘be yolunda seyr eder bir hacıdır.

Zâd-ı râhın nim nân buldum bilir misin nedir?

Zâyi‘ olmuşdu kumaş u nakdi ol hûrîlerin

Der çuval-ı türkmân buldum bilir misin nedir?

Fındık içre bir acep bâğ-ı kebîr gördüm ‘ıyân

Yıldız üzre âsmân buldum bilir misin nedir?

Sîb u nârinc ü hıyârı şah âteşden beter

Kerpiç içre bûstan buldum bilir misin nedir?

Kâf içinde bir ‘Aceb ‘ankā olur bî-ihtiyâr

Tennûrunda âşiyân buldum bilir misin nedir?

Çeşm-i Sûzan deldin ise sarban çek üştürü

Reh güzâr kârbân buldum bilir misin nedir?

Nakd-i şehri çantanın içinde dökmüşler nihân

Hüsn-i şehri der-dükkan buldum bilir misin nedir?

Hemçu Mevlâ’yı temennâ-gûş kıldım ġayba pes

Sad kelâm bî-zebân buldum bilir misin nedir?

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

C- ŞERH-İ GAZEL-İ HAŻRET-İ MEVLÂNÂ

I. Beyt: [1b]

يستچ حبراندرسرمه داىن يافتم داىن كه چيست داىن يافتم داىن كهپنبه كوهى اندر

Tercüme:

Penbe-dânde bir cihân buldum bilir misin nedir?

Sürme-dânde bahr-i şân515 buldum bilir misin nedir?

515 B: + “bir cihân”

257

penbe ”پنبه دان“ .zarfiyyet ma‘nâsına ”اندر“ .vahdet içindir ”يا“ cebel ma‘nâsına ”كوه“

kozalağı ma‘nâsına “يا” vahdet içindir. “يافتم” buldum ma‘nâsına nefs-i mütekellim vahdedir.

.râbıtadır. “Bilir misin ki?”, ma‘nâsına ”كه“ .siyâk-ı istifhâmda muzari‘ muhât’abdır ”داىن“

den murâd rütbe-i”پنبه دان“ den murâd mutlakan kesrettir ve”كوه“ .ne şeydir ”چيست“

ahadiyyetdir516. Ve mertebe-i kesret mertebe-i vâhidiyyetin içinde olması hakâyık-ı ilâhiye ve

kevniyyeyi câmi‘ olduġudur ki, ıstılâh-ı kavimde “şuhûdu’l-mufassal fi’l-mücmel” derler.

Nitekim âkil ‘ayn-ı basīret ile bir çekirdekte yonca-i eşcâr u evrâk u esmârı müşâhede eder. [2a]

Ve şuhûd meşhûd ile huzurdan ‘ibâretdir. Ve dahî şuhûd şol idrak ma‘nâsına ıtlak olunur ki,

havâss-ı zāhire ve bâtına onda muctemi‘ olub idrakde muttehid olalar. Mısra‘-ı sânî; “Bir sürme-

dânde bir bahr buldum, bilir misin ki, nedir?” demek olur. “Sürme-dânden” murâd kalbdir. Ve

sürme kuvvet-i basīretden kinâyetdir. Basīret kalbin ‘aynı mesâbesindedir ki517, bahr-i hakīkat-i

tevhîddir ki, vahdette kesreti şuhûd sebebiyle ol bahr-i hakīkatin şuhûdu hâsıl olur. Emvâc-ı

deryâ bahrden hâric olmayıp onda telâtum eylediği gibi. Velhasıl kesreti vahdette mahv ü

müstehlek buldum. Emvâc-ı deryâ bahrde mahv ü müstehlek518 olduġu gibi.

II. Beyt:

چيستاين زمانش نوجواىن يافتم داىن كه عدديبهنه ديدم سال عمرش پريى كار پ

Tercüme:

Pîr-i kâmil görmüş idim sâl-ömrü bî-aded

Bu zamanda nev-cevân buldum bilir misin nedir?

“ ارپ ” sene-i güzeşte ma‘nâsına, “پريى”de “يا” vahdet içindir. Ve “پري” müsinn ve gâyet

ihtiyâr ve mürşid-i tarîk ma‘nâsına. “كهنه” eski ya‘nî kadîm. “ ه مديد ” gördüm. “سال” sene,

516 B: + “vâhidiyyetdir.” 517 B: + “Ki, eşyânın hakâyıkı ve bevâtınını onunla müşâhede eder. Ve bahrden” 518 B: + “Mustağrak”

258

“ ,onun ömrü ”عمرش“ ”ساىل“ ”پريى كهنه“ bu zamanda. Ol ”اين زمانش“ dır.519”والحيصى“ ” عدديب

“ buldum ”يافتم“ ? bir tâze ”نوجواىن“ چيستداىن كه ” bilir misin nedir? “ ارپ ”dan murâd ezel ü

kıdemdir. Ve sâl ömrü bî-aded olan, “كهنه سال”den murâd pârî ve mürşid-i hakîkî olan Cenâb-ı

Hudâvend-i reşîddir. Ve “bu zamanda ânı nev-cevân buldum” dediği bî-aded sâl-ömrü onda nefy

içindir. Ya‘nî zamandan münezzeh olup bir vecihle zaman onun üzerine mürûr eylemediğinden

kat‘an zâtına tagayyür vâkı‘ olmaz, demek olur. Zîrâ zaman ‘âlem-i şehâdetde halka müte‘allik

olur. Hakk’a müte‘allik olmaz. Zîrâ zamandan mukaddem ezel-i âzâlde mevcûd eylediği

zamanın hâlıkı oldur. Ve onun ezel ebedde imtidâd-ı deymûmiyyetine ân ve dâim ve bâtın

zaman ıtlâk olunur ki, onda hezar sad hezar sâl tarafta el‘ayn gibidir. Kemâ kāle Allâh Tebâreke

ve Teâlâ: “ جرعة ﴿تنس الف سنيمخ هارم كان مقدوه يف يالي وحالرلئكة و4 الم ﴾فاصميلا ﴿برا جرب5 ص ﴾

مها ﴿انعيدب هنور6 ي ﴾ريهناوقريب ” [“Melekler ve Ruh miktarı ellibin yıl süren bir gün içinde

ona çıkar. O halde güzel bir sabır ile sabret. Çünkü onlar onu uzak görürler. Biz ise onu

yakın görüyoruz.” (Me‘âric, 70/4-7)] ve Kāle Teâlâ: “باقر وه ر اوصح البة الا كلماعالس را اممو”

[“…Kıyametin kopuşu yalnız bir göz kırpması veya daha az bir zamandan başkası

değildir…” (Nahl, 16/77)] Velhâsıl ol ezelî ve ebedî olan Hayy u Kayyûm u Kadîmi vechen

mine’l-vücuh kemâl-i kuvvet u kudretine za‘af ve futûr ‘ârız olmayıp kemâl-i kudretinden za‘af

u kuvâ ve metin buldum, demek olur.

III. Beyt:

چيستىب سروروي وداىن يافتم داىن كه يب شكم بسيار خوارى يافتم وين طرفه تر

Tercüme:

Bî-şikem çok yiyici tarafa ter buldum ânı

Bî-sırr u hem bî-dehân buldum bilir misin nedir?

519 B: + “ والحيصى اليعود ”dır

259

در “ vasf-ı terkîbi ”خوار“ .vahdet içindir ”يا“ de”خوارى“ çok ”بسيار“ karınsız ”يب شكم“

bu ‘Acebtir der ki şikemi ve seri ve rûyi ve ”وين طرفه تر“ .çok yiyici demek olur ”بسيار خوار

dehânı [3a] yok iken bir bisyâr-ı hordur, demek olur. Hor’dan murad yemektir, gıdâ ma‘nâsına

dır ki, ıstılâh-ı kavim’de gıda vucûd-ı a‘yân-ı sâbitedir. Zîrâ âsâr-ı vücûd a‘yân-ı sâbite ile

müteayyin olur ve a‘yân-ı sâbite âsâr-ı esmâ-ı ilâhiyyeyi izhâr eyler ve bilfiil ahkâm-ı esmâyı

ibkâ eyler. “ االكرب قدس سره االنور ىف فص االبرهيمى فهو الكون كله وهو الواحد الذى خكما قال الشي

قام كوىن بكونه ولذا قلت يغتذى فوجودى غذاؤه وبه حنن تغتذى قال اشاراالمساء وظهوراعياا بالفعل امنا

ذاؤه وبه حنن تغتذى اذال بقاءلنا وال وجود وال حتقق االبه عز وجليكون بوجودنا وهلذا قال فوجودى غ ”520

Velhâsıl gıdâ bir şeyin devâm-ı bekāsına sebeb olan şeye derler. A‘yân-ı sâbite zuhûr-ı

esmâ-ı ilâhiyyenin âsârının devâm-ı bekāsına sebeb olmağla gıdâ ıtlak olunmuş olur. Zîrâ

esmânın devâm-ı bekāsına sebeb mezāhir-i kevniyyedir. Ve mezāhir lâ-ye‘ud velâ yuhsâ olduġu

ecilden bisyâr-ı hor ile tabîr buyurmuşlar.

IV. Beyt:

چيستخور شباىن يافتم داىن كه ىنچاشا ن دندان مطيعبرا خبوارى از هىپادشا

Tercüme:

Pâdişâh iken gıda-yı ser için olmuş mutı‘

Çâşını hor çoban buldum bilir misin nedir?

520 [Şeyh-i Ekber kuddise sirruhu’l-enver’in İbrahim Fassı’nda dediği gibi; Bütün kâinât Cenâb-ı Allâh’tır, O vâhid olandır. Benim kevnî varlığım onun varlığıyla kâimdir. Bu nedenle O, benim varlığımın gıdasıdır. O’nun sayesinde biz gıdalanırız. Şayet o isimlerin ve a’yânın zuhuruna işaret etmiş ise bizim varlığımızla fiil meydana gelir. Bu nedenle demiştir ki, benim varlığım onun gıdasıdır. O’nun sayesinde biz gıdalanırız. Ya’ni bizim bekâmız, vücudumuz ve bu hayatta var olmamız Onun sayesinde mümkündür.]

260

“ نب ” dediği ga‘r ma‘nâsına. “دندان” diş ma‘nâsına. “ ن دندانباز ” diş dibinden ötürü,

demek olur. “مطيع” itāât edici ma‘nâsına. “ وىف القاموس اطاع الشجر ادرك مثره وامكن ان حيبىن وقوله

نفسه تابعته وطاوعته او شجعته واعانته واجابته اليه وطاوع وافقتعاىل فطوعت له ”521

“ ىنچاشا ” delil ve numûdâr ve meze ma‘nâsına ammâ meşhuru ta‘âmdan bir miktar âlıb

lezzetten tecrübe etmek, derler. Ve “شبان” çoban ma‘nâsına ya‘nî bî-şikem ve bî-ser ve bî-dehân

olan bisyâr-ı hor bir pâdişâhdır ki, “خبوارى”de yâ-i masdariyyedir. Ve “خوار” zelîl ve âsân ve şûh

ve ondan ve hıvârında ma‘nâlarına gelir. Velhasıl bî-şikem ve bî-dehân bisyâr-ı hor olan zât-ı

âlişân bir pâdişâh-ı âlîcâhdır ki, gıdâ-yı âsâr-ı esmâ vü sıfâtı olan çobanı menzilesinde bir kul ki,

tezellî ve tenezzül ile onun da‘vetine itâ‘at ve icâbet eder ve ona çâşını-hor ya‘nî lezzet-bahş ve

numûdâr olur. Zîrâ hakīkatte ol çobanı menzilesinde olan mürşid-i kâmilin lezzet-i zikr u tilâvet

ü tāât u ‘ibâdeti gıdâ-yı rûh ve sır olduġu gibi gıdâ-yı esmâ vü sıfât dahî oldur ki, esmâ vü sıfâtın

âsârının sebeb-i devâm u bekāsı olur. Beyt-i sâbıkta tafsīl olunduğu gibi.

V. Beyt:

چيستحلقش اندر رسيماىن يافتم داىن كه شخنهء كردن شكن دركنج زنداىن اسري

Tercüme:

Şahne-i gerden şiken zindanda olmuş esîr

Gerdeninde risman buldum bilir misin nedir?

[4a] “شخنهء” âmil ve zâbit ve nâib ma‘nâlarında müsta‘meldir. “كردن شكن” vasf-ı

terkîbidir. “كردن” kırıcı ma‘nâsınadır. “كنج زنداىن”de “يا” vahdet içindir. Bir zindan köşesinde

esir giriftar olmak, tutulmak ma‘nâsına ve “حلق” hânın fethi ve lâmın sükûnuyla boğaz

521 [Kamus’ta şöyle geçmektedir: “اطاع الشجر”, demek ağacın meyvesini aldı ve eğilmesini sağladı ma’nasındadır. fe-tavva’at lehü nefsühû, âyetinde geçen tavva’at ifadesi ona tabi oldu, boyun eğdi ma’nasına veya ona cesâretlendirdi, ona yardım etti ve ona icâbet etti ma’nasınadır. Tâve’e, muvafakat etti, ma’nasında kullanılır.]

261

ma‘nâsına, halkûm gibi. “اندر” zarfiyyet ma‘nâsına. “رسيمان” bükülmüş urgan ma‘nâsına ya‘nî

den murâd”شخنه“ .boğazı ipde zindân köşesinde esir buldum, demek olur ”شخنهء كردن شكىن“

vücûd-ı mutlakdan mukadder ve mufâz olan rûh-i izâfî-i kudsîdir. Ve “زندان”dan murad zindan-ı

tabiat ve mahbes-i beşeriyyetdir ve esir olması kuyûd-ı ‘anâsıra gidiftâr olmasıdır ve boğazında

rismân rik’a-i ubûdiyetdir ve inkıyâddır. Ya‘nî evvel rûh-i sultānî ‘âlem-i ıtlâkda zâbit ve âmil u

nâib-i kâmil bir emîr-i dilîr iken mahbes-i ten ve zindan-ı bedende boynu bağlı esir oldu.

Mesnevî:

522الشدي لوى االخانه كري ابن عجبكه هم امري وهم اسري

Bu mazmun-ı mutazammın Sezâyî Hażretleri’nin nutk-ı şerîflerinde vâkı‘ olmuşdur.

Beyt:

Ben şu Mecnûn’um ki, leylî bend-i zincirimdedir

Eylerim ‘aşkında ammâ cân u fedâ bilmem nedir?

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

VI. Beyt:

يست چه بازش از مو ريسماىن يافتم داىن ك ون عنكبوتچيا فتم يب دست وپاشخصى وهم

Tercüme:

Bulmuşum bî-dest ü pâ-şahsı hemçün ankebût

Kıldan eyler rismân buldum bilir misin nedir?

ya‘nî 523”الشخص سواد االنسان وغريه تراه من بعيد“ ”شخصى“ elsiz ayaksız bir ”يب دست وپا“

mutlak karaltı ma‘nâsına ve ba‘żı kere şahs lafzıyla zât-ı mahsūs ve hakīkat-i mu‘ayyene murad

olunur ki, gayrından mümtâz ola. Bunda olduġu gibi. “عنكبوت” örümcek ma‘nâsına. “باز” yine

522 “Sen “lâ” (yani bende fânî) oldun. Artık “illâ” makāmında karar et. Yani benimle bâkî ol. Şaşılacak şu ki, sen hem esîr, hem de emîrsin.” (Şefik Can, Mesnevî tercümesi, IV. Cilt, s, 593 (4-2948)) 523 [İnsan ve insan dışındaki varlıkların uzaktan görünen hâline şahıs denilir.]

262

bir ip ma‘nâsınadır. Velhasıl ol rûh-i ”ريسماىن“ kıldan ”از مو“ ”شخصه“ zamîr-i gâib râci‘dir ”ش“

izâfî kudsî dest ü pâdan münezzeh eylediği müsteğin ‘ani’l-beyândır. Ve şahısdan murâd ol zât-ı

mahsūs ve hakīkat-i mu‘ayyenedir.

Ve “مو” ıstılâh-ı kavimde zāhir huviyyete derler ki, vücûdu herkes onun vücûdunun

ma‘rifetiyle bilir. Ve “ريسمان” bunda rakîka ma‘nâsınadır. Ve rakîka ıstılâhda şol vâsıta-i

latīfeden ‘‘ibâretdir ki, iki şeyin beyninde ola.524 “Rakîkatu’l-imdâd” oldur ki, Hak’tan kula

onunla meded vâsıl olur. Buna “rakîkatü’n-nüzûl” dahî derler. Ve “rakîkatü’l-urûc” oldur ki,

‘abd onunla matlûbu olan merâtib-i ‘âliye ve metâlib-i seniyyesine vâsıl olur. Buna “rakîkatü’l-

irtikâ” dahî derler. Ve rakâyık ‘ulûm-i sülûkden ‘‘ibâretdir. Ve rakâyık tesmiyesi şol cihetdendir

ki, kesâfet-i ‘abdi terkîk edib onunla rütbe-i ehl-i safâya irtikâ eder.

Velhâsıl evvel bî-dest ü pâ olan zât zât-ı mahsūs ve hakīkat-i mu‘ayyenede mividen

rismân-ı ankebût varlığı ankebût-i dest ü pâ ile tesbîh-i beyt eylemeyip ağzı lü‘âbıyla tesbîh-i

beyt ettiği gibi ol ibâdât u tâ‘ât u zikr-i lisânî vü kalbî ile maktûl buldum. Ya‘nî rakîkatü’l-imdâd

ve nüzûl ile meded-i Hak ona vâsıl [5a] olur. Ve rakîka-i ‘urûc ve irtikâ ile merâtib-i ‘aliyye ve

metâlib-i seniyyeye a‘nî menâzil-i ehl-i kurba ve hażret-i Rabb’e vâsıl olur, demek olur.

VII. Beyt:

يست چهرزمان زدتازه جاىن يافتم داىن كه ديده م استخواا كشته خاكمردهء پوسيده

Tercüme:

Mürde-i pûsîde gördüm istihvân âlûde hâk

Her dem ondan tâze cân buldum bilir misin nedir?

,ölmüş ”كشته“ .edât-ı cemi‘dir ”ها“ ,kemik ”استخوان“ çürümüş ”پوسيده“ ,ölü ”مردهء“

den murâd fânîdir. Vatkâ ki, zevâl ve izmihlâlden kinâyettir. Tâife-i”مرده“ türâb. Bunda ”خاك“

celîle fenâyı birkaç mertebe üzere i‘tibâr etmişlerdir. Ve biri şehvetden fenâ ve biri fenâ-i Râgıb

ve biri fenâ-i gıbta ve biri fenâ-i mühakkık bi’l-hak ve biri fenâ-i ehl-i vecd ve biri fenâ-i 524 B: + “beyninde râbıta ola”

263

sāhibe’ş-şuhûd ve biri fenâü’l-fenâ ve biri fenâü’l-vücûd fi’l-vücûddur ki, buna fenâü’ş-şuhûd

fi’ş-şuhûd dahî derler. Ve ittisali’l-vücûd dahî derler. “ ومعناه فنا رسم املوجود ىف وجود احلق فيفىن

525”من مل يكن ويبقى من مل يزل

Ya‘nî mevcûdun resmi vücûd-i Hak’da fânî olmakla ‘abd fânî ve Hak bakî ola. Pes

“ buyurdukları vücûd-i mefrûz u mukadder olan rûh-i ,” ديده م استخواا كشته خاكمردهء پوسيده

izâfî-i kudsîsi vücûd-i mutlak-ı Hak’ta mahv-i vücûd ile fânî ve ism-i resmi muzmahil ve

mütelâşî ve vücûd-i Hak’la bâkī olduġuna işâretdir. Ol ecilden “ تازه جاىن يافتم هرزمان زد ”

buyurmuşlar. Zîrâ fenâ sıfat-ı izafetiyyedir ki, bekā mükâbelesinde isti‘mâl olunur. Ve fânîler

fenâda tefâvüt üzeredir ve fenânın a‘lâ mertebesi fenâ-i mutlaktır ki, seyr ilallâh’da tedriciyle

hâsıl olur. Ve bu fenâ-i mutlaka fenâ-i küllî dahî derler. Ammâ fenâ-i cüz’î izâfî oldur ki,

cehlinden fânî olan ‘ilmiyle bâkī kalır. Ve şehvetinden fânî olan inâbetiyle bâkī kalır. Ve

murâdından fânî olan irâdet-i Hak’la bâkī kalır. Vesâir sıfât dahî kezâliktir. Pes ‘abd sıfatının

küllîsinden fânî olduġu vakitte fenâsının ru’yetinden fânî olur ki, Nâzımın bu kavli ona işârettir.

Beyt:

وقوم تاه ىف ارض يقفر وقوم تاه ىف ميدان حبه

526بالبقاء من قرب ربهفافنوا مث افنوا مث افنوا وابقوا

Ve Fütûhat’ta fenâ-i ‘abd fi‘ilini Hakk’ın kıyâmıyla ru’yetden ‘‘ibârettir ki, bekāya

şebîhdir. Zîrâ bekā ‘aynı farkdan her şeyi üzerine Hakk’ın kıyâmının ru’yetinden ‘‘ibâretdir.

Hülâsa-i beyt vücûd-i müfâz ve muzâfdan ‘ibâret olan rûh-i kudsî vücûd-i mutlak-ı Hak’da

mahv-i vücûd ile fânî gördüm. Ve bekā-i billah’da bâkī kalmakla her zaman ondan bir taze can

buldum, demek olur.

VIII. Beyt:

525 [Fenâ’nın ma’nası, vücûd-i Hak’da mevcûdun resmi fânî olmakla abd fânî ve Hak bakî olur.] 526 [Bir kavim takip edilen bir arâzîde kayboldu. / Bir kavim sevgisinin meydanında kayboldu. / Yok ettiler, sonra yok ettiler, sonra yok ettiler / Rablerinin yakınında olanı bâki bıraktılar]

264

چيستمدت عمرش زماىن يافتم داىن كه انكه ازمادربه سيصد سال امد در وجود

Tercüme:

Olki evvel üçyüz sal içinde buldu vücûd527

Vakt-i ömrün bir zaman buldum bilir misin nedir?

[6a] “مادر” ana, vâlide ma‘nâsına Arabî’de ümm dahî derler. Asıl ma‘nâsına veledin

vâlidesi asl olduġu i‘tibar ile vâlideye ümm derler. Bunda mâderden ya‘nî ümmden murâd

mertebe-i vâhidiyyetdir ki, ona mertebe-i ilâhiyye ve hakīkat-i muhammediyye derler.

Lişârihihî kıt‘a:

Ümm-i eşyâ ceddâdımsın hakīkatde ‘ıyân

Bir semerden zâdedir elbette çün her bir şecer

Buna şâhit remz-i sohan el-âhirûn es-sâbikûn

Kim muahhır mübtedâsın kıldı çün akdem haber

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

onun imtidâd-ı ”مدت عمرش“ .vücûde geldi ”امد در وجود“ üçyüz sene ”سيصد سال“

ömrünü “زماىن يافتم” bir zaman buldum. Ve üçyüz sene üç mertebeden ‘ibâretdir ki, ümm-i eşyâ

olan mertebe-i hakīkat-i Muhammediyyeden mertebe-i ervâh-ı mücerredeye ve ondan mertebe-i

nüfûs-i mücerredeye ve ondan mertebe-i nâsutiyyeye eriştiğine remz ve işâretdir. Ve mevâlîd-i

selâseye sarf etmek ihtimâli yoktur. Zîrâ üçyüz senede mâderden vücûd-i unsûrîye kıldı.

Mevâlîd-i selâse ise vücûd-i unsûrîdendir ki, üçyüz sene nihâyetinde vücûda gelmek iktiżā eder.

Fefhem

Ve üç mertebe üçyüz i‘tibâri mazhar-ı esmâ-i Hüsnâ olduġu ecilden nâsûta gelince her

birinden yüzer sâl eklendiğine işâretdir. Sene dahî edvâr-ı Erbâa itibarınca birinden mütefâvıtdır

ki, edvâr-ı Erbaa devre-i ‘uzmâ ve devre-i Kübrâ ve devre-i vüstâ ve devre-i suğrâdır. Pes devre-

i ‘uzmâ bir müddetden ‘ibâretdir ki, üçyüz altmış bin senedir. Sene-i ilâhiyyeden ki, her senesi

527 B: + “mâderden vücûd”

265

üç yüz altmış gündür. Ve her günü mâdûnu olan sene-i rubûbiyyeden elli bin senedir. “ جرعت

Melekler ve Ruh miktarı ellibin yıl süren“] ”الملئكة والروح اليه يف يوم كان مقداره خمسني الف سنة

bir gün içinde ona çıkar.” (Me‘âric, 70/4)] Bu devre-i ‘uzmânın imtidâd-ı deymûmiyyetine ân-ı

dâim ü vakt-ı mutlak tesmiye olunur. Ve devre-i Kübrâ üçyüz altmış bin sâldır. Her sâli üç yüz

altmış gündür. Ve her günü devre-i vustâ olan seneyn-i berzahiyyeden bin sene mikdarıdır.

Kemâ kāle Teâlâ: “ موان يونودعا تة ممنكالف س كبر دا عن ” [“…Bununla beraber Rabbinin

katında birgün, sizin sayacaklarınızdan bin sene gibidir.” (Hac, 22/47)]

Bu devre-i kübrânın imtidâd-ı deymûmiyyetine dehr tesmiye olunur. Ve devre-i vustâ

dahî üçyüz altmış bin senedir ki, senesi üçyüz altmış gündür. Ve her günü devre-i suğrâ olan

seneyn-i şemsiyyeden yüz sene mikdarıdır. Kemâ kāle Teâlâ: “ ضعب ا اوموي قال لبثت لبثت قال كم

Ne kadar kaldın?" diye sordu. O da: "Bir gün, yahut bir günden“] ” مائة عامتيوم قال بل لبث

eksik kaldım." dedi. Allah buyurdu ki: "Hayır, yüz sene kaldın” (Bakara, 2/259)] Ve bu devre-

i vustânın imtidâd-ı deymûmiyyetine asr tesmiye olunur. Ve devre-i suğrâ dahî üçyüz altmış bin

senedir. Her senesi üçyüz altmış gündür. Ve her günü yirmi dört saatdir. Bu devre-i suğrânın

imtidâd-ı deymûmiyyetine zaman tesmiye olunur. Bunda olan üçyüz sene devre-i ‘uzmâdan

mâ‘adâ edvâr-ı selâse senelerine şümûlü vardır.

Velhasıl ümm-i eşyâ olan hakīkat-i Muhammediyyeden nâsûta gelince üçyüz sene

mürûrunda hakīkatim vücûd-i kevniyye-i unsûriyye erişdi. Halbuki müddet ömrünü bir zaman

buldum. Bunda dahî iki ihtimâl vardır ki, biri [7a] vücûd-i ‘unsurîde müddetini ekall-i kalîl

buldum, demek olur. İkinci ihtimali seyr-i sülûkumda nihâyet verdim ki, zaman ve mekandan

‘urûc ve bî-cihet olan aslıma vülûc ile vakt-ı mutlak u bâtın zamana erişdim ki, onda hezâr sâl

tarafetü’l-‘ayn gibidir beyt-i mukaddemde tafsīl olunduğu gibi. “528”فافهم ووفق ترشد ان شااهللا تعاىل

IX. Beyt:

چيستزادر اهش نيم ناىن يافتم داىن كه چندين سال راهاجى ديده م براه كعبه ح

Tercüme: 528 [İnşâallâh Teâlâ fehmet, muvaffak ol ve doğru yola dön]

266

Bir nice yıl Kâ‘be yolunda seyr eder bir hacıdır.

Zâd-ı râhın nim nân buldum bilir misin nedir?

Ya‘nî mâderden üçyüz senede vücûd-i şühûde gelen zât-ı mahsūs ve hakīkat-i

mu‘ayyeneyi güya râh-ı Ka‘be’de bir hacı gördüm ki, bu kadar sâl râhında ya‘nî üçyüz senelik

tarîkinde zâd-ı râhnını bir yarım nân buldum ya‘nî a‘lâdan esfele nüzûlünde gıdâsı ancak latīf-i

rûhânî olub gıdâ-i kesîf-i cismâni ona munzamm olduġundan cism-i kesîfe duhûlüne değin

gıdasını nısf-ı nân i‘tibâr buyurmuşlar ki, nısf-ı âhiri cisme ta‘allukundan sonra olan gıdâsı kesîf-

i cismânî olsa gerek ve bunca müddet pîç ü tâb ile seyr-i şitâb Beytullah olan dil-i âgâha kasd-ı

‘azimet içindir ki, onda Hakk’a vâsıl ola. Nitekim; “قلب املومن بيت اهللا و عرش اهللا” [“Mü’minin

kalbi Allâh’ın beyti ve arşıdır.” (Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, II, 100, no: 1886)] ile ta‘bîr olunmuşdur. Zîrâ

kalb ruhla nefsin izdivâcından tevellüd eder. Bu ‘âlem-i nâsuta gelmeden kalbin tevellüdü zuhûr

eylemez. Ve kalb ilkâbından biri beytu’l-hikmetdir. Likavlihî Aleyhisselâm: “ نمل اخ له االصرعيبن

صظ احابهري بانتالحكيع مةم هبل قنع انهلى لس “ [“Kim Allâh’a kırk sabahı hâlis kılarsa, hikmet

menbâları kalbinden lisânına çıkar.” (Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 224, n. 2361; Suyutî, Cami’u’s-Sagîr, II,

137)] Ve biri dahî beyt-i muharremdir. Beyt-i muharrem şol insân-ı hakīkatin kalbidir ki,

Hak’dan gayrının onda tasarrufu haram ola. Likavlihî Teâlâ: “ كعالرو القائمنيو للطائفني تييب رطهو

Tavaf edenler, orada (kıyama) duranlar, ruku edenler ve secdeye varanlar için…“] ”السجود

evimi tertemiz et.” (Hac, 22/26)] Pes bâb-ı işâret-i beytîden murâd şol kalbdir ki, Hakk’ı vâsı‘ ola.

Kemâ verade fi’l-hadîsi’l-kudsî: “ماوسعىن ارضى والمسائى ووسعىن قلب عبد املؤمن التقى النقى” [“Göğe

yere sığmadım, fakat mü’min kulumun kalbine sığdım.” (Aclunî, Keşfü’l-hafâ, II, 195 n.2256)] Ya‘nî

evvel kalb ancak Hakk’ın zâtının ve cemî‘-i esmâ ve sıfâtının müstevâsı olur. Ya‘nî zât u esmâ

vü sıfâtının mazhar-ı tâmı olur. Ve biri dahî beytü’l-mukaddesdir. Bu dahî beytü’l-muharremde

zikr olunandır. Zîrâ Kuddûs sâkin olmaz illâ beyt-i mukaddes olur. Ve biri dahî beytü’l-‘ızzetdir.

Bu dahî beytü’l-muharrem ve beytü’l-mukaddesin ‘aynıdır. İlla bu kadar var ki, ‘izzet ile vasf

olundu. Velhasıl bu ‘âlem-i kevn ü fesâdın vücûduna ‘ıllet-i gâibe kalb-i insân-ı âgâh beyt-i hak

ve müstevâsı Allâh olmakdır. Ve ber vech-i âhar dahî oldur ki, evvel zât-ı ‘âlî simât râh-ı

Ka‘be’de bir fakîr hacı gördüm ki, zâd-ı râhını bir yarım nân buldum. Ya‘nî menzil-i vâlâya

erişmek için envâ‘-ı mücâhedât ve riyâzât ile zillet ü meşakkati ihtiyâr etmiş, demek olur ve

267

âfâkda mazhar-i nik ‘aynı zuhûrunda dahî be‘is yoktur. Ya‘nî ol devlet u ‘izzet ekser ya sūretde

ve zillet ü meşakkat çekenlerde zuhûr eyler, demek olur. Nitekim beyt-i âtî dahî ol ma‘nâyı

te’yîd eder.

X. Beyt:

تچيسوال تر كمان يافتم داىن كه چدر كم شده نقد و قماش حوريان قدس را

Tercüme:

[8a] Zâyi‘ olmuşdu kumaş u nakdi ol hûrîlerin

Der çuval-ı türkmân buldum bilir misin nedir?

ism-i mefûl sigası olduġu ”شده“ .nâ-bedid ve zâyı‘ ma‘nâsına türkîde yitik derler ”كم“

hâlde “كم شد” ve nâ-bedîd ve zâyi‘ olmuş ma‘nâsına ve zaman-ı ba‘îde delâlet için mâzinin

âhirine hâ-i gayr-ı melfûz getirilir. Ve bu takdirce “كم شده” ma‘nâsını hayli zamandan beri zâyi‘

oldu, demek olur. “نقد و قماش”dan murâd vâridât u hâlâtdır. “حوريان” muzâfun ileyhdir. “قماش”

mahbube ma‘nâsına “قدس” muzafun ileyhdir. Ve huriyânın ve kuds zam ile ve zammeteyn ile

tuhr ma‘nâsına isimdir ve masdardır. Cibril’e rûhu’l-kuds denildiği gibi ki, kelimât-ı

kudsiyyeden kinâyetdir.

Lişârihihî:

Kelâm-ı ehl-i Hakk’a nefha-i rûhu’l-kuds dersem

Seza kim akl-ı kül Cibrîl olur kalbinde Meryem’dir.

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Velhasıl vâridât u hâlâtdan münbe‘is olan kelimât-ı kudsiyye hayli müddetden beri

zâyi‘ olmuş işidilmez idi. Ol nukûd-i ma‘kûdu ve metâ‘-ı mefkûdu bir türkmenin çuvalında

ya‘nî kalb-i vâsi‘inde gizlenmiş buldum. Türkmen kaydı zāhirde ‘ilm-i ma‘rifet ile ma‘rûf

vâridât u hâlât ile mevsûf bir zât olduġuna işâretdir. Velhâsıl çünkü onun kalbinde mahfî ve

mestûr buldum deyu buyurdular. İktizâ eder ki, ârif billâh ve vâsıl ilallâh bir insân-ı kâmil ola.

268

Gerek529 kutub olsun ve gerek ifrâddan bir ferd-i kâmil ola. Rivâyet olunur ki, Yunus Hażretleri

bir Türkmen kocası hey’etinde Hażret-i Mevlânâ Kuddesenallahu biesrârihi’l-a‘lâ huzûr-i

sa‘âdetlerine teşrîf buyurmuşlar “Siz kimlersiz?” deyu suâl olundukda:

Et deri büründüm

Geldim sana göründüm

Korkmayasın deyu

Âdem-i Yunus öründüm

Deyu cevap vermişler. Ve hayli zaman sohbet etmişler. Veda‘ edip gittikten sonra

‘acayip Türkmen kocası her kangı(hangi) taşa yapışdım ise altından çıktı. “‘Aceb merd-i sāhib-i

kemâl, cevâhir-i ma‘arif-i ilâhiyye ile mâlâ-mâl bir zât bî-hemâl imiş” deyu ta‘rîf buyurmuşlar.

Bunda murâdları ol değil ise onun naziri bir merd-i kâmil ve ferd-i mükemmil olmak gerekdir.

XI. Beyt:

چيستبرستاره امساىن يافتم داىن كه ى ديده م عيان باغ بزركقباغى اندر فند

Tercüme:

Fındık içre bir acep bâğ-ı kebîr gördüm ‘ıyân

Yıldız üzre âsmân buldum bilir misin nedir?

“ ve ”باغى“ ىقفند ”da olan “يا”ları vahdet ve tavsîf içindir. “ستاره” yıldız “امسان” gök

ma‘nâsına “يا”sı tevhîd ve tavsîf için olur. Evvelki bâğdan murâd mutlak kalbdir530 ve Kalb-i

sanevberîde bir siyâhca noktadır. Ve mahall-i tecellî ve müşâhede oldur ki, ona hacerü’l-büht

dahî derler. Ve “باغ بزرك”den murâd Hakk’ı vâsı‘ olan kalbdir ki, bundan akdem tafsili geçtiği

üzere ona beytü’l-muharrem ve beytü’l-mukaddes ve beytü’l-‘ızzet dahî derler. Ve “ستاره”den

murâd nokta-i dâire-i vücûddur ki, merkez-i muhît ve mahall-i i‘tidâl ve mazhar-ı tâmdır ki,

hakâyık-ı ‘ilmiye ve kevniyyeyi müştemil ola. Zîrâ Hak Sübhâne ve Teâlâ zâtıyla zâtına tecellî

eyledikde cemî‘-i sıfâtını müşâhede eyledi. [9a] Pes irâdet-i ‘aliyyesi taallük eyledi ki, cemî‘-i

sıfâtını bir hakīkatde ya‘nî mazhar-ı tâmda müşâhede eyleye. Pes hakīkat-i Muhammediyye 529 B: + “Ol kimse gerek” 530 B: + “fındıkdan murâd süveydâ-yı kalbdir.”

269

Hażret-i ‘ilmîde îcâd eyledi. Pes ‘âlemin hakâyıkı onun vücûdunda vücûd-i icmâlî ile mevcûd

oldu. Ondan sonra hakâyık-ı vücûd tafsili ile îcâd eyledi ki, ona mertebe-i a‘yân-ı sâbite derler.

Pes hakīkat-i Muhammediyye mertebe-i ilâhiyyede merkez dâire-i vücûd oldu. Ya‘nî hakâyık-i

‘ilmiyeyi müştemil ve mazhar-ı tâm oldu. Ondan sonra rûh-i Muhammed sallallahu teâlâ aleyhi

ve selemi halk eyledi. Sūret-i kemâlinin evvelâ zuhûrundan ötürü. Kemâ Kāle Aleyhisselâm:

Allâh, ilk önce benim rûhumu yarattı” (Ebû Dâvûd, 34/Sunnet, 16 (II, 637-38“] ”اول ماخلق اهللا روحى“

h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155), Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, I, 263), Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21]

Pes rûh-i Muhammed sallallahu teâlâ ‘aleyhi ve sellem mertebe-i rûhâniyyede merkez

dâire-i vücûd oldu. Ya‘nî hakâyık-i ‘ilmiye ve ervâh-ı kevniyyyeyi müştemil mazhar-ı tâm oldu.

Ondan sonra Hażret-i Hak şol ‘âlem-i ulvî ve suflîyi şân-ı Muhammed sallallahu aleyhi ve

selem’den izhâr eyledi. Zîrâ şân-ı Muhammed cemî‘-i şuûnu şâmildir. Pes nefs-i mücerrede-i

Muhammed sallallahu aleyhi ve selemi ki, nefs-i külliyye ve levh-i mahfûz ondan ‘ibâretdir. Ve

şüûnu akl-ı evvelden ya‘nî rûh-i Muhammedîden kinâye olan kalem-i â‘lâdan levh-i mahfûza

inzâl etmekle nefs-i mücerredesinde sâir nüfûs-i mücerrede mevcûd oldu.

Pes nefs-i mücerredesi evvel hażretde merkez dâire-i vücûd oldu. Ya‘nî hakâyık-i

‘ilmiyye ve ervâh-ı halkıyye ve nüfûs-i kevniyyeyi müştemil mazhar-ı tâm oldu. Ondan sonra

akl-ı evvelden akl-ı sânî ve sânîden sâlis âşıra varınca ‘ukûl ecrâm-ı ulviyyeyi îcâd eyledi. Ve

nefs-i külliyeden sâniye ve sâniyeden sâlise ve âşıraya varınca nüfûs-i eflâkı îcâd eyledi. Bu

‘ukûl u nüfûsun her biri kendi vücûd-ı felekinde niyâbete an rasûlillah sallallahu aleyhi ve sellem

merkez oldu. Ondan sonra besâit u mürekkebât u mevâlidâttan ecrâm-ı süfliyyâtı îcâd eyledi. Ve

Âdem aleyhisselâmı halk eyledi ve tesviye-i ‘indinde rûh-i muhammedîden ona nefh eyledi. Zîrâ

şecere-i vücûddan semere-i bâkûre olur.

Ol ecilden iżāfet-i teşrîfiyye ile nefsine iżāfet eyle rûhu, dedi. Zîrâ esmâ-i ilâhiyye

câmi‘-i zuhûr-i sūret kemâlidir. Kāle Teâla: “…وحير فيه من تفخنو هتيوفاذا س ” [“Ben, onun

yaratılışını tamamladığım ve ona ruhumdan üflediğim zaman” (Hicr 15/29, Sâd 38/72)] Ya‘nî

Âdem’i şân-ı Muhammedî aleyhimesselâm için mazhar kıldı. Ol ecilden şânında: “ ماد لمعو

Allâh Âdem’e bütün isimleri, (eşyânın adlarını ve ne işe yaradıklarını)“] ” الاسماء كلها

öğretti.” (el-Bakara 2/31)] buyurdu.

270

Pes arzda halîfe ve mertebe-i nâsûtiyyede niyâbete an rasûlillah sallallahu aleyhi ve

sellem merkeze dâire-i vücûd oldu ve Âdem’den sonra enbiyâ ve evliyâ aleyhimesselâm’dan

kâmillerin mürîdi vâhiden ba‘de vâhid merkeze dâire-i vücûd oldu. Ya‘nî mazhar-ı hakīkat-i

Muhammediyye oldu. Ba‘s Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem’e erince vaktâ ki, hâtemü’l-

enbiyâ ve’l-mürselîn nâsûta ba‘s olundu. Asâlete merkez dâire-i vücûd oldu. Dâr-ı bekāya

intikâlinden sonra evliyâullâhdan kâmiller vâhiden ba‘de vâhid ile intihâi’z-zaman ve inkirâzi’d-

deverân merkez dâire-i vücûd oldular ve olurlar. Pes gelmiş ve gelecek kümelînin cümlesi

nevvâb-ı Rasûlillah sallallahu aleyhi ve sellem olur.

Kemâ Kāle Muhammed Bûsurî:

قا من الدشر ر اوحالب فا منغر مسلتل الله مسر من مكلهم و531ي

وره بهمن من لتصما اتم بها فانل الكرسكل اى اتى الر532 و

[10a]Tafsīli Miftâhu’l-vücûd nâm ris’âlemizde müstevfâ zikr olunmuştur. Velhâsıl

süveydâ-yı kalbde kalbi gördüm. Ve Hakk’ı vâsı‘ olan kalbi muâyene eyledim. Ve onda merkez

dâire-i vücûd buldum, demek olur.

XII. Beyt:

چيست دركلوخى بوستاىن يافتم داىن كه اتش رسته بودخسيب و نارنج وخيار ازشا

Tercüme:

Sîb u nârinc ü hıyârı şah ateşden beter

Kerpiç içre bostan buldum bilir misin nedir?

kesek, kerpiç ”كلوخ“ idi ma‘nâsına ve ”بود“ ,bitmiş ”رسته“ ,turunç ”نارنج“ ,elma ”سيب“

ma‘nâsına “بوستان” ma‘lumdur. Pes sîb, nârenc ve hıyârdan murâd semerât-ı zikrullâhdır. Ve şâh

ateşten bitmiş idi. Ya‘nî ‘uluvv-i âteş-i zikrullahdan bitmiş idi, demek olur. Zîrâ semere-i

zikrullah harâret-i zikrullahdan hâsıl olur. Bir kerpiç içinde bir bostan buldum, buyurdukları

531 “Bilcümle peygamberân O’ndan iltimas ister. Umânından bir avuç, bârânından yudumu” Kaside-i Bürde, 39. beyit 532 “Gelen her Peygamberin âyâtı, mu’cizâtı. Ulaşmıştır onlara hep nûr-i Muhammedî” Kaside-i Bürde, 52. beyit

271

kerpiçten cism-i kesîf-i zāhirdir. “ لقارخال كالفخلصص ان منسالان ” [“Allah insanı, pişmiş bir

çamura benzeyen bir balçıktan yarattı.” (Rahman, 55/14)] Ve fahhâr balçıktan olan kablara

derler. Ve bostandan murâd envâ‘-ı semâr ve reyyâhîn-i ma‘ârif-i ilâhiyye ile muattar olan kalb-i

vâsı‘dır. Ya‘nî cism-i kesîf ü sâğirde bir kalb-i latīf ü kebîr buldum, demek olur. Tafsilleri ebyât-

ı sâbıkda takaddüm etmişdir.

XIII. Beyt:

چيستدرتنورش اشياىن يافتم داىن كه اندر قاف بديب اختياررغاى عجب سيم

Tercüme:

Kâf içinde bir ‘Aceb ‘ankā olur bî-ihtiyâr

Tennûrunda âşiyân buldum bilir misin nedir?

“ رغسيم ” ‘ankā ma‘nâsına, “قاف” cebel, kafdan “بد” idi. “تنور” ateş mahalli olan şeydir.

,yuva ma‘nâsına ‘ankā ıstılâh-ı kavimde şol hebâdır ki ”اشيان“ .zamir-i gâib Simurg’a âiddir ”ش“

Hak Subhâne ve Teâlâ ecsâd ‘âlemi onda feth eyledi. Ma‘a hezâ onun vücûdda ‘aynı yoktur. İllâ

onda feth olunan sūret ile ve ‘ankā tesmiyesi ol ecildendir ki, zikri var ve ta‘akkul olunur. Ve

‘aynda vücûdu yoktur. Velhâsıl tâife-i celîle ‘indinde heyûla bir şeyin ismidir ki, onda zāhir olan

şeye nisbet i‘tibârıyla bir haşyet ile her bâtın kendinde sūret olan zāhirin heyûlasıdır. Pes vatkâ

ki, sūret-i cimsiye-i medâr ki, azhar-ı sūret olduysa ekserinin ıstılahında heyûla ile mahall-i

sūret-i cismiyye murâd ederler. Ve ıstılâh-ı sûfiyyede heyûla ile hakâyıkü’l-hakâyık murâd

olunur ki, hakikatü’l-hakâyık ile bâtın her hakikat-i ilâhiyye ve kevniyye murâd ederler. Buna

heyûlâ ve heyûlâ el-küll ve heyûla el-hamse dahî derler. Şol i‘tibâr ile ki, cism aksâ-yı merâtib

zuhurda nefisde bir sūrettir. Ve nefs akılda bir sūretdir ve akl sırda bir sūretdir ve sır ilimde bir

sūretdir533 ve ‘ilm-i bâtın vahdetten zuhûr [11a] eyleyen sūrettir. “ واليه اشار سيدنا حمى الدين رضى

رة البضا الىت ترتلت اىل ذى والرب الصغرى الىت تفرغت عنها الكةاهللا عنه صلواته صلى اهللا عليه و سلم بقوله النسخ

533 B: - “ve sır ilimde bir sûrettir.”

272

والسكوة ومادة الكلمته الفهوانيه الطالعته من كن ة حوادث االمكانيه الىت الختلوا عن احلركالياقوته احلمراء جوهر

534”كن اىل شهادة فيكون هيوىل الصور الىت التتجلى باحديها مرة الثنتني والبصورة منها الحد مرتني

Tafsili Mevâkı‘u’n-nücûm şerhimizde müteveffâ zikr olunmuşdur. Velhasıl bunda

simurg’dan murad hakikatü’l-hakâyıkdır. Ve kaftan murad sūret-i vücûddur ya‘nî fetî ‘Acebdir

ki, hakīkatü’l-hakâyıkdır. Kinâye olan ‘ankā nim kûh kâf vücûdumda iken onun tenevvüründe

bir âşiyân buldum. Ya‘nî âteş-i ‘aşkıyla dâimâ sûzân olmadayım, demek olur.

XIV. Beyt:

چيست ره كذار كار واىن يافتم داىن كه م سوزىنجشساربان اشتر بكش كر سفت

Tercüme:

Çeşm-i Sûzan deldin ise sarban çek üştürü

Reh güzâr kârbân buldum bilir misin nedir?

den”سفنت“ delmek ma‘nâsına ”سفت“ ,ger” eğer“ ”بكش“ ,deve ”اشتر“ ,deveci ”ساربان“

mazi muhât’abdır. Zarûret-i vezn için kesrile iktifâ yâ-yı hıtâb hazf olunmuşdur “كر سفىت”

takdirinde eğer deldin ise, demekdir. “ م سوزنجش ” iğne gözüdür ki, Arabî’de semmü’l-hıyât

derler. Ya‘nî, ey sarban eğer fikr-i dakîk ile basīretin çeşmini deldin ise ve açdın ise deveyi çek

çeşm-i sûzandan geçir. Cenâb-ı Bârî’nin: “ الذين كذبوا باياتنا واستكبروا عنها لا تفتح لهم ابواب ان

مل يف سمالج لجى يتة حنلون الجخدلا ياء وماطالسالخي ” [“Bizim âyetlerimizi yalanlayan ve onlara

inanmaya tenezzül etmeyenler var ya, işte onlara göğün kapıları açılmayacak ve deve

(veya halat) iğne deliğinden geçinceye kadar onlar cennete giremeyeceklerdir…” (A‘râf,

7/40)] kavl-i şerîfinde iktibas-ı kevne telmihdir. Ya‘nî kendi rişte-i varlığı evvel rütbede mahv u

terkîk eyle ki, çeşm-i sûzândan vülûc ide ki, ebvâb-ı semâdan sana küşâde ola. Ve sen ona duhûl

534 [Seyyidimiz Muhyiddin radıyallahu anh’ın sözüyle işâret ettiği üzere; Nüsha-i suğrâ’dan nüsha-i Kübrâ teferrî etmiştir. Beyaz inci kırmızı yakuta tenezzül etmiştir. İmkan dâiresindeki hareket ve sükûn olan hâdiselerin cevheri, şu veya bu şekilde ağızdan varlık âlemine çıkan kelimelerin maddeleri sûretlerin heyûlâsıdır. İki kimseye biri bir kez görünmüyor. Bir kişiye de bunun bir sûreti görünmüyor.]

273

edesin ya‘nî ma‘âric-i rûhânî edesin. Zîrâ evvel çeşm-i suzen gibi tenin olan mahalli bir kervân-ı

reh-güzârı gibi vâsı‘ buldum, demek olur.

XV. Beyt:

چيستحسن شهري در دكاىن يافتم داىن كه ر خرمداىن اننقد شهرى رخيته اند

Tercüme:

Nakd-i şehri çantanın içinde dökmüşler nihân

Hüsn-i şehri der-dükkan buldum bilir misin nedir?

hâzır ve elde olan nesne nakdine dahî derler. Nakd saymak ve vermek ma‘nâsına ”نقد“

ve nakden yevmiye dahî derler. “شهر“ 535”يقال نقد درهم اى وازن جيد” arabî’de bir ay ma‘nâsına

ve meşhur kılmak ma‘nâsına gelir. Fârisî’de ve Türkî’de şehr, arabide mısr u Medine

dedikleridir. Ve “رخيته” ender zarf içinde “خرمدان” çanta dedikleri şeydir ki, seyyâhân ve

kalenderân yanlarında gezdirirler. “شهرى” ve “خرمداىن”de yâ vahdet içindir. “ان” gizli “ نقد

den murâd mehâsin-i hakīkatdir. Ya‘nî hakīkat şehrinin mehâsinidir. Gizli ve çantaya”شهر

dökülmüş, çantadan murâd kalb-i insân-ı kâmildir. Ol şehr-i hakīkatin hüsnünü [12a] bir

dükkanda buldum buyurdukları dükkandan murad insan-ı kâmildir. Zîrâ hüsn-i ezelî ondan

pertev-endâz olur. Nitekim Mısrî Hażretleri bu ma‘nâya münâsib nazmında götürmüşdür.

Beyt:

Cümle ‘âlem hüsnünün şerhinde olmuş bir kitâb

Metnin istersen Niyâzî sūret-i insâna bak

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Velhasıl hüsn-i hakīkat ezelî bir merd-i kâmil ve ferd-i fâzılın derc-i kalbine rihte ve

nihân olmuşdur. Envâr-ı hüsnü vech-i cemâlinde tâbân ve der-huşân olmuş buldum, demek olur.

535 [Denilir ki, nakit dirhemdir. Yani, tam tartmaktır.]

274

XVI. Beyt:

چيست يب زباىن يافتم داىن كه صد كالم از متنا كوش كردم غيب را ىب موالچومه

Tercüme:

Hemçu Mevlâ’yı temennâ-gûş kıldım ġayba pes

Sad kelâm bî-zebân buldum bilir misin nedir?

ma‘nâsına, sânî dahî ”مع“ üç ma‘nâya gelir. Evvel bile ma‘nâsına ki, arabîde ”هم“

ma‘nâsına sâlis zîr u zemîn ma‘nâsına ve Arabî’de gam ve gussa ma‘nâsınadır. Ammâ farkları

oldur ki, gam mâziye ve hem müstakbele mahsūsdur. Lâkin Arabî’de hem mimin teşdidiyledir.

“ ”چو“ ندنچو ” muhaffef edat-ı teşbihdir. “موال” Arabî’de mu‘tik ve mu‘tak ma‘nâsına ve ibnü’l-

‘umm ve’n-nâsır ve ikbâr ve’l-halîf ve Türkî’de okur-yazar kimseye ıtlâk olunur. Bunda Mevlâ

Hażret-i Pîr’in lakab-ı şerîfleridir ki, Mevlâ-yı rûm ve Celâleddin Rûmî dahî derler. “ ” متناىب

temennâsız “كوش” gördüm işittim. Ya‘nî istimâ‘ eyledim. Ġayb-râ ġaybdan işittim, dinledim.

sad bunda yüz ma‘nâsına hasrı iktiżā etmez. Kesretten kinâyetdir. Ya‘nî fetî çok ”صد كالم“

kelam “ زبانيب از ” bir bî-zebandan “يافتم” buldum. “ چيست داىن كه ” bilir misin nedir? Ya‘nî tâlib

olmaksızın mülhem-i ġaybdan nice kelimât-ı kudsiyye istima‘ eyledim, demek olur.

Nazmun lişârihihî:

Nutk-ı Mevlânâ’yı şerh itmek benim haddim değil

Ey Salâhî feyż-i imdadı meğer ide ‘ubûr

Kilk-i nazmım nây-ı Mevlana olur ol demde pes

Çün dem-i imdâdı anın dem-be-dem ide zuhûr

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

275

536عيوبهذنوبه وستر اهللا قد مت بيد عبد الضعيف حممد صفوت غفر اهللا

D- “KASĪDE-İ HAŻRET-İ MEVLÂN” 537[1b]

در ميان دانهء خشخاش سندان يافتم يافتم پايان رخچوش وقت صبحدم در د

درميان دفتر مال سليمان يافتم يك كالهى داشتم از لبلبوكم شدزمن

جبوالن يافتم پايان دركنار حبر ىب ذريك قطار اشتر بكوه قاف بوداندر ك

هرسيه راه ربطن مادر زنده ىب جان يافتم ذر موسى وروح پناقاهء صاحل عصاى

[2a] ان خراندر رخانهء سوزن دركريان يافتم ى نبد پاان خر عيسى وان سوزن كه بودش

پخته ناىن خوردم وىب ضرب دندان يافتم دخل هفت اقليم را ازكندم كاورس وجو

ار مغز جوزبريان يافتمچدر تنور نكون باشاخها سيصد وشصت وكوهى سر

در ميان بيضهء بلبل بافغان يافتم بره لبها پران شري حكم ذاراهوصد ه

صوراسرافيل را درخم بافغان يافتم دوش وقت صبحدم رفتم بسوى ميكده

حلقهء كم شدازان دركوش خاقان يافتم نعل مى پستندروزى اشترانش را بروم

538معىن اش را درميان نقل قران يافتم فتست اين غزل مال جالل الدين رومگخوش ب

E- MANZÛM TERCÜME-İ SALÂHÎ 536 B: + م ىف غريه ربيع االول سنةم وستر اهللا عيو١١٩٧هذا الكتاب بيد عبد الضعيف حممد صفوت ابن يوسف ابن مري حسن غفر اهللا زنو 537 Kasîde-i Hazret-i Mevlânâ Şerh-i Salâh î bi-imdâd-i Feyz-i İlâhî. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Atıf Efendi Ktp. No. 2153 vr. lb-38a (A), Topkapı S. M. Ktp, E.H. 1457, vr. 19b-40a (B), İ.Belediye: O.E No. 58, vr. 48b-62b (C) Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Atıf Efendi Ktp. No. 2153 nüshasına âittir. 538 Dîvân-ı Mevlânâ Celâleddin Rûmî, vr. 181a, Süleymaniye Kütüphânesi Ayasofya 3889

276

Dün gece vakt-i seher-i çerhde pâyân buldum

Dâne-i haşhaş içinde ulusundan buldum

Bir külâhım vardı leblebiden kem oldu

Fass-ı mollada velî nakş-ı Süleyman buldum

Bir katar üştür ederlerdi sivâ kafa gezer

Devr eder sâhil-i ummânda hayrân buldum

Nâkatu’llâh ve asâ-yı Mûsâ ve rûh-ı pezir

Ana karnında evlâdı dürr-i bî-cân buldum.

Ol hâr-i sûzen ki İsâ ona pâyend oldu

Hârı evde yakada sözünü pinhân buldum.

Heft kişverde ki, buğday ve darı ve çûyi

Çekinmeksizçe yedim hâzır bir nân buldum

Üçyüz altmış sığır ve şahları baş aşağa

Cevze-çâr-ı mağzde bekā püryân buldum

Sad hezâr âhû-yı beççe şîr hükümle pür iken

Beyza-i bülbül içinde eder efgân buldum

Dün gece vakt-i seher meykedeye varmışdım

Sûr-i İsrâfil’i homda eder efgân buldum.

Üştürân na‘lin ururken biri yitti Rum’da

Gûş-i hâkanda anı halka-i iz‘ân buldum

Bî-bedel bu ġazel-i Molla Celâleddîn’in

Zımnını murtebit-i ma‘nâ-yı Kur’ân buldum.

[Feilâtün(Fâilâtün)/feilâtün/feilâtün/feilün(fâilün)]

F- “ŞERHÜ’S-SALÂHÎ Bİ-İMDÂDİ’L-FEYŻİ’L-İLÂHΔ

I. Beyt:

277

يافتم درميان دانهء خشخاش سندان يافتمپايان رخچدوش وقت صبحدم در

Tercüme:

Dün gece vakt-i seher-i çerhde pâyân buldum

Dâne-i haşhaş içinde ulusundan buldum

Dün geceden murad mümkündür ki, zulmet-i ahvâl-i tabî‘at yâhud gavâşî-i vücûd-i

beşeriyet ola ve ‘alâ külle’t-takdîrîn vakt-i subhden murâd mukaddime-i tecellî ola. Ve çerhden

murâd mümkündür ki, semâvât-ı kalbiye yâhud ecrâm-ı ulviyye ola ve iki takdîr üzere pâyân

bulması539 ecsâm-ı süfliyyât ve ecrâm-ı ulviyyâtı kalbin muhît olmasından kinâyetdir. Zîrâ bir

şeyi bir şeyin nihâyetini idrâk eylemek onu muhît olmasını mukteżîdir. Ve kalb-i mü’min

cümleden evsa‘[3a]olmasa Cenâb-ı Bârî hadîs-i kudsî’de: “ ما وسعىن ارضى والمسائى ولكن يسعىن

,Göğe yere sığmadım, fakat mü’min kulumun kalbine sığdım.” (Aclunî“] ”قلب عبدى املؤمن التقى

Keşfü’l-hafâ, II, 195 n.2256)] buyurmazdı. Ve “ Müminin kalbi Allah’ın“] ” قلب املؤمن عرش الله

arşıdır” (Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, II, 100, no: 1886)] denilmezdi. Pes bundan ma‘lum oldu ki, insân-ı

kâmilin kalbi ‘ulviyyat ve sufliyyâtın hudûd ve gâyâtını540 muhîtdir. Ve bu ihâta dahî ya ‘ilme’l-

yakîn ya ayne’l-yakîn yahûd hakka’l-yakîn iledir. Ya‘nî bu vüs‘ üç nev‘idir ki, nev‘-i evveli

‘ilmin vüs‘udur ki, marifetullâhdan ‘ibâretdir. Zîrâ vücûdda bir şeyi yoktur ki, kemâ yenbeğî

istihkâk-ı ma‘rifet ola541. İllâ kalb. Zîrâ kalbden gayrısı rutbesini bir vecihle bilir. Bir vecihle

bilmez ki, bu vüs‘ ârifler içindir.

Ve ikinci nev‘i müşâhedenin vüs‘udur ve bu müşâhede şol keşfden ‘‘ibâretdir ki,

mehâsin-i Cemâlullâh’a ıttıla‘ ile lezzet-i esmâ vü sıfât ile zevkden kinâyetdir. Ve bu vüs‘

vâkıflar içindir. Ve nev‘-i sâlis hilâfetin vüs‘udur ki, esmâ vü sıfâtın tahakkukundan ‘‘ibâretdir

ki, mülk-i müstahlefde halîfenin tasarrufunu mukteżîdir. Bu ise muhakkıklar içindir ki, ‘ılme’l-

yakîn, ‘ayne’l-yakîn, hakka’l-yakîn dediğimiz budur. Zîrâ ‘ılme’l-yakîn şol ‘ilimdir ki, ‘ulûmu

‘alâ mâ huve aleyh tasavvuruyla delîl-i evvell ‘ilmi î‘tâ eder. Zîrâ yakîn şol ‘ilme derler ki, onda

şâibe-i şek olmaya ve ‘ayne’l-yakîn şol şeydir ki, müşâhede ve keşf onu î‘tâ eder. Ve hakka’l-

539 C: + “olması” 540 C: + “hadd u gâyetini” 541 B: - “marifet”

278

yakîn ‘abdin Hak’da fenâsıdır. Ve Hak’la bekāsından ‘‘ibâretdir. Meselâ her keşi542 mevti

bilmesi ‘ılme’l-yakîndir. Muâyene-i mülk ‘indinde ‘ayne’l-yakîn olur. Ve çâşnî-i mevti dattıkta

hakka’l-yakîn olur.

Mahsûl-i terkîb ya‘nî esnâ-yı sülûkde henüz zulmet-i tabiatde yâhud hicâb-ı beşeriyetde

iken ikbâl-i ‘inâyet sâbika-i ezeliyye ile mukaddime-i pertev-i543 şems-i hakīkat ufk-i kalbimden

leme‘ân ve basīret-i mudrike-i latīfe-i insâniyyeme meşâ‘ir-i havâs ve kuvâdan şa‘şa‘a-i bâr-ı

envâr-ı ‘irfân ve îkân [4a] olup latīfe-i insâniyyemi zulmet-âbâd-ı vahşetden hurrem-âbâd-ı

kudse ‘urûc fushat-sarâ-yı544 ünse vülûc ettirib teşrîf-i hâlet-i ünsü latīfe-i insâniyyeme ifâza-i

rûh-ı kudsî etmeğin ihâtat-i rûh-i kudsiyye ve vus‘at-i hâlet-i ünsiyye ile cemî‘-i ecrâm-ı ‘ulviyye

ve süfliyyenin gâyet ve nihâyetini buldum, demek olur. Ve ba‘żı nüshada “ ” در چرخ پايان يافتم

yerine “بر عرش پاالن يافتم” vâkı‘ olmuş bu takdirce arşdan murad mümkündür ki, ‘âlem-i kalb

ola. “ [Müminin kalbi Allah’ın arşıdır” (Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, II, 100, no: 1886)“] ” قلب املؤمن عرش الله

denildiği gibi ve pâlândan murâd545 bâr-i emânet-i hilâfet ola. Kemâ Kālellâhu Teâlâ: “ عرضنا انا

” انه كان ظلوما جهولاالامانة على السموات والارض والجبال فابين ان يحملنها واشفقن منها وحملها الانسان

[“Biz o emaneti göklere, yere ve dağlara arz ettik, onlar, onu yüklenmeye yanaşmadılar,

ondan korktular da onu insan yüklendi. O gerçekten çok zalim ve çok cahildir.” (Ahzab,

33/72)]

Ve bâr-i emânet-i esmâ-ı ilâhiyyenin kullîsini mustelzim olan rutbe-i hilâfetden olduġu

bu âyet-i kerîme şerhinde olan risâlede tafsīl olunmuştur. Bu muhtasar mahall-i tatvîl değildir.546

Yâhud arşdan murâd mümkündür ki, cism-i küllîyyeden ‘ibâret olup mazhar-ı tecellî-yi rahmânî

olan arş ola. Zîrâ mertebe-i rahmâniyyenin âsâr u ahkâmına mazhar-ı arşdır. Kemâ Kāle Allâh

Tebâreke ve Teâlâ: “ منحوىالرتش اسرلى العع ” [“O Rahmân (kudret ve hakimiyyetiyle) Arş'a

hakim oldu.” (Tâhâ, 20/5)]

542 B: + “Bir kimse” 543 C: + “pertev-i havâss-ı kuvvet-i rûhânî ile” 544 C: + “fushat-fezâ” 545 C: + “mümkündür ki,” 546 B: + “Bu mahall ihtisar olunmakla tatvîl olunmadı.”

279

Zîrâ mertebe-i rahmâniyye merâtib-i kulliyyâtı câmi‘dir. Mertebe-i ilâhiye merâtib-i

külliyât ve cüziyyâtı câmi‘ olduġu gibi ki, Rahmân’ın arşa istivâsı arş mertebe-i rahmâniyye

ahkâmının mazharı olmasından ‘ibâretdir. Ve bu takdîr üzere pâlândan murâd arşın hâmil olduġu

ahkâm-ı ilâhiyye ola. Bu vech üzere mahsûl-i terkîb leyle-i hicâbda gunûde-i pister-i ihticâb iken

şafak-ı envâr-ı şems-i tecellî-i basīret rûhuma mütecellî olup matla‘-ı envâr-ı tecellî-i ilâhî olan

arş-ı kalbim semavât u arz ve cibâlin tâb-âver olamadıkları pâlân-ı bâr-ı emânet-i hilâfeti

mütehammil, “ااء كلهمالاس ماد لمعو ” [“Allâh Âdem’e bütün isimleri, (eşyânın adlarını ve ne

işe yaradıklarını) öğretti.” (el-Bakara 2/31)] sırrını hâmil matiyye-i mu‘tedil buldum, demek olur.

Yâhud mukteżā-yı [5a] tecellî üzere kuyûd u kesâfetim ıtlâk ve letāfete mutebeddil olup seyr-i

ma‘neviyyemde mazhar-ı tecellî-i rahmânî olan arşa su‘ûd eyledikte mazhar-ı mertebe-i

rahmâniyye olduġu cihetden feyż-i âsâr-ı ahkâm-ı rahmâniyyemi547 hâmil bir matiyye-i kâmil

buldum demek olur.

Zîrâ bu ‘âlem-i kevn u fesâd da zāhir olan âsâr ahkâm-ı ‘adîde bir mukteżā-yı cünbüş-i

arş-ı mecîddir. Yâhud dün geceden murâd mümkündür ki, ġayb-ı mutlak olup ibtidâ-yı

âferînişden bast-ı makâl etmiş ola. Zîrâ ikinciden murâd zulmetdir ki, ‘ademden kinâyettir. Nûr

vücûddan ‘ibâret olduġu gibi pes a‘yân-ı sâbitenin evvel mertebede vücûdât-ı mümkineleri

ma‘dûm olduġuçün ona mertebe-i ‘adem derler. “Dün gece” buyurdukları beşeriyet ile rûhâniyet

mertebesinden mukaddem demek olur ki, dünkü gün rûhâniyet günü idi. Ve gecesi ġayb-ı

mutlakdan ‘ibâretdir ki, ona ‘âlem-i lâhût ve ġaybu’l-ġuyûb ve ‘âlem-i lâta‘ayyün ve ‘amâ dahî

derler. Ve bugünki gün beşeriyet günüdür. Ve yârınki gün âhiret günü olsa gerekdir. Ve bu

takdîrce vakt-i subhdan murâd ta‘ayyün-i evvel ve ġayb-ı izâfîdir ki, ona ‘âlem-i ceberrüt ve

‘âlem-i ervâh dahî derler. Yâni a‘yân-ı sâbitenin ‘âlem-i lâ ta‘ayyünden hareket ve ta‘ayyün-i

evvelde mertebe-i rûhâniyyete tenezzüllerinde ta‘ayyün-i rûhiyye ve temeyyüz-i ‘akliye ile

birbirlerinden mümtâz ve müteayyin oldukları münzeldir ki, “ اذا والصبح﴾ 17 اذا عسعس ﴿واليل

فسنت” [“Yöneldiği an geceye. Nefeslendiği (ağardığı) an sabaha ki” (Tekvîr, 81/17-18)] “ واشرقت

لمن الملك اليوم لله “ [Yer, Rabbinin nuru ile parlamıştır…” (Zümer, 39/69)“] ”الارض بنور ربها

?Bugün hükümranlık kimindir :(Allâh onlara sorar ve cevâbını verir)...“] ” الواحد القهار

547 C: + “rahmâniyyeyi”

280

Kahhâr olan tek Allâh’ındır.” (el-Mümîn 40/16)] mefhûm-i hakīkat melzumlarından iktibastır.

Zîrâ tafsīl olunduğu üzere “leyl-i ‘as‘as”dan ya‘nî karânu geceden murâd ġayb-ı mutlaktır. Ve

subh-ı teneffüsden murad rûhâniyet günüdür. Ve nûr-i Hak’la arzın işrâkı insâiyyet günüdür. Ve

Vâhid ve Kahhâr’a mahsūs olan gün yarınki âhiret günüdür.

Bu vecih [6a] üzere mahsul-i terkîb budur ki, hakâyık-ı mümkinemiz ‘ilm-i Hak’da

sâbit ya‘nî zât-ı Hakk’a ma‘lûm ve vücûdât-ı imkâniyyemiz ma‘dûm iken mukaddime-i envâr-ı

şems zât-ı ufk-i esmâ ve sıfâttan zevâyâ-yı istidâdât u kâbiliyyâtta ziyâ-güster olup hakīkat-i

rûhiyyemiz mertebe-i akl-ı evvele ve ‘ale’t-tertîb ‘ukûl-i aşaraya ondan nihâyet-i besâit olan

anâsır-ı erbaaya ve mürekkebâtdan olan vesâit-i548 mevâlid-i selâseye ve nihâyet mertebe-i

insâniyyeye nüzûl edip hareket-i ma‘neviyye ile ecrâm-ı ‘ulviyyenin nihâyetini buldum, demek

olur ki, makāmât-ı ‘ulviyye-i rûhiyyeden menâzil-i sufliyye-i beşeriyyete nüzûl eyledim,

demektir. Ve vücûh-i mezkûre üzere mısrâ-ı sânîde “dâne-i haşhaş içinde sindan549 buldum”

buyurdukları keyfiyyet-i isti‘dâdın terakkīsini temsîl ve tebyîn içindir.

Zîrâ keyfiyyet bir şeyde karar edici bir hey’etden ‘‘ibâretdir ki, zâtında kısmet ve

nisbeti550 mukteza olmaya. Pes keyfiyyât dahî dört nev‘dir ki, her biri ikişer kısma munkasım

olur ki, nev‘-i evveli keyfiyyât-ı mahsūsadır. Bu dahî ya râsihadır. Aselin halâveti gibi ki, ona

fi‘liyyât derler. Yâhud gayr-ı râsihadır. Hacilin hamreti gibi ki ona infi‘âliyyât derler. Ve ikinci

nev‘i keyfiyyât-ı nefsâniyyedir. Bu dahî râsihadır. San‘at-ı kitâbetde mümareseti olanın kitâbeti

gibi ki, ona meleke derler. Yâhud gayr-ı râsihadır. San‘at-ı kitâbetde mümâreseti olmayanın

kitâbeti gibi ki, ona hâlât derler. Ve üçüncü nev‘i kemiyyâta muhtas olan keyfiyyâtdır. Bu dahî

ya kemiyyât-ı muttasılaya muhtas olur. Teslîs ve terbî‘ ve istikâmet ve inhinâ gibi. Yâhud

kemmiyyât-ı munfasılaya muhtas olur. Zevciyyet ve ferdiyyet gibi. Ve dördüncü nev‘i [7a]

keyfiyyât-ı isti‘dâdâtdır. Bu dahi ya kabul tarafına isti‘dâd olur. Leyyin gibi ki ona za‘af tesmiye

olur. Yahut lâ-kabul tarafına isti‘dâd olur. Salâbet gibi ki ona kuvvet tesmiye olunur. Pes dâne-i

haşhaş-ı mükeyyifâtdan olduġu itibarıyla keyfiyet-i za‘af-ı isti‘dadıya alâ tarîki’l-istiâre dâne-i

haşhaş ıtlak buyurmuşlar. Ve sindânda yani temur(demir)dan olan örsde şiddet ve salâbet olduġu

i‘tibarıyla keyfiyet kuvvet-i istidadiyyeye temsil buyurmuşlar. Cenâb-ı Barî’nin; “ الله لقكمالذي خ

ء وهو العليم القديرمن ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوة ثم جعل من بعد قوة ضعفا وشيبة يخلق ما يشا ”

548 C: + “vesâit olan” 549 C: + “ulusundan” 550 B: + “Nisbî”

281

[“Allah O'dur ki, sizi güçsüz olarak yaratır, sonra güçsüzlüğün arkasından kuvvet verir.

Sonra kuvvetin arkasından yine güçsüzlüğe ve ihtiyarlığa getirir. O dilediğini yaratır. Ve

O, her şeyi bilir, her şeye gücü yeter.” (Rûm, 30/54)] kelâm-ı mu‘ciz nizamıyla insanın kuvveti

za‘afından sonra idi ki müberhendir. Belki keyfiyet-i za‘af beden-i insanide bir keyfiyet gayr-ı

râsihadır ki, kendi mertebesinden terakkī ile mertebe-i kuvvete erişir ki, keyfiyet-i za‘af keyfiyet-

i kuvvetin aslı olur. Bu takdirce fer‘ kendi aslında bulunmak ba‘îd değildir. Mahsul-i terkib

vech-i evvele göre vatkâ ki, tecellî-i ilâhîye mazhariyyet ile çerhde nihayet buldum ise za‘af-ı

sigarda dâne-i haşhaşa mümâsil olan beden-i za‘af-ı insâniyyetimden kuvvet-i kâhire-i Kâdir-i

Mutlak’ı buldum. Ya‘nî Kadîr ismine mazhariyyet ile beniyye-i za‘îf551 ve hakîrimde bir kuvvet-

i ‘azîme buldum ki, tâkat-güdâz-ı552 beşer olan makdârâta şâmildir, demek olur. Ve vech-i

sâniye göre vaktâ ki, makāmât-ı ‘ulviyye-i rûhiyyeden menâzil-i sufliyye-i beşeriyete nüzûl

eyledim ise za‘afdan halk olunan vücûdumda bir kuvvet-i isti‘dâd buldum ki, makarr-ı süflîden

makām-ı ulvîye onunla ric‘at mümkündür. Pes kuvvet-i isti‘dâd hasebince evvelâ kîl u kâlinden

me’hûz olan ‘ulûm-i zāhire tahsîline bezl-i iktidâr ederek ser-halka-i encümen-i erbâb-ı ‘ulûm ve

bâlâ-nişîn ashâb-ı [8a] rusûm olmaktan nâşî beyne’n-nâs kemâl-ı efdâl ile şöhret-i şi‘âr olup tâc-ı

i‘tibâr u şeref sırr-ı isti‘dâdımla müşerref olmuşdu. Nitekim beyt-i sâni onu te’yîd eder:

II. Beyt:

يك كالهى داشتم از لبلبوكم شدزمن درميان دفتر مال سليمان يافتم

Tercüme:

Bir külâhım vardı leblebiden kem oldu

Fass-ı mollada velî nakş-ı Süleyman buldum

Pes leblebiden olan külah kîl u kâlden ahz olunan ‘ılm-i zāhirdir ki, beyne’l-avâm sırr-ı

îtibâra tâc tamamdır. Ve leblebiye kîl u kâl itibârı söze bintü’ş-şefe ıtlâk olunduğundan ötürüdür.

Zîrâ elbete kîl u kâl lebden sudûr eder. Mahsûl-ı terkîb vaktâ ki, tahsîl-i ‘ulûm-ı zāhire ile resîde-

i ser-hadd-i kemâl olmuşdur. Sırr-ı itibârıma tâc-ı iştihâr örülmüşdü ki, ol tâc-ı pür ibtihâc

zāhirde ne kadar cevâhir-i iltifât ile mücevher ise de, hakīkatte cevâhir-i tâc-ı hilâfete nisbetle ol

tâc-ı sûrînin her bir cevheri bî-kadr ü kıymet olmada leblebi mesâbesindedir. Ol leblebi kulâhı

benden zâyı‘ oldu, buyurdukları çünkü ‘ulûm-i zāhire ile maksûd bi’z-zâta vusûl mümkün

551 C: + “za’af” 552 C: + “güzâr”

282

olmadı. Mukaddime-i ‘ulûm-i bâtına olan mücâhedât ve riyâzâtta ictihâd ve tezkiye-i nefs ve

tasfiye-i kalbe i‘tibâr ile ziyâ-i şems-i muhabbet bî-niyâz âyine-i kalbime pertev-endâz olmağın

âteş-i ‘aşk tâbdâr-ı hânumânsız nâmus u âr olub bedraka-i tevfîk kerd-kâr ve mestî-i bâde-i hoş-

güvâr ile kühistân-ı hestî ve çengelistân hod perestîden güzâr ü medâr emn u emân olan pây-ı

taht-ı şehriyâr nistîde karâr eylediğimiz takribiyle beyne’n-nâs nazar-ı itibârdan [9a] sâkıt olup

tâc-ı iltifâtımız zâyi‘ oldu. Ya‘nî ‘avâm bize i‘tibâr ve iltifât etmez oldu. Lâkin çünkü ol âteş-i

‘aşk lâyezâl bir an derûnumdan gitmek mühal553 oldu. Hâkister-i vücûd-i nâbûdumu hevâ-yı kâr-

sâz ile bahr-ı ma‘şûka îsâl ve resîde-i sâha-i visâl edip ba‘de’l-fenâ bekā billâhda hil‘at-i fâhire-i

ünsü ve tâc-ı hilâfet-i rûh-i kudsî ile ser-dûşi isti‘dâdımız şerefyâb olub ser-tâ-ser ekâlîm-i ten ve

memâlik-i bedene şâh belki kişver ma‘nâda şehen-şâh olub kendimi mâlik-i mülk-i Süleyman

buldum demek, olur ki, fass-ı mollâda velî nakş-ı Süleyman buldum, bundan kinâyetdir. Zîrâ

Hażret-i Süleyman’ın ser-tâ-ser ‘âleme pâdişâh olup ins u cinnu dîv u perîye fermân-ı fermâ

bulması nakş-ı hâteminin havassından idi. Ya‘nî fass-ı kalb Mollâ’yı rûmda nakş-ı hâtem-i

Süleymân buldum. Ve onun sebebiyle Süleymân-ı âsâ pâdişah her dü-serâ fass-ı mollâ Nâzım

kuddise sirruh Hażretlerinin kendi kalblerinde kinayetdir. Zîrâ Mollâ-yı rûm kendi sıfat-ı

meşhûreleridir ki, beynennâs onunla iştihâr bulmuşlar idi. Pâdişâh-ı her dû-serâ hażret-i muhtar-i

kâinât aleyhi efżalü’s-selavât efendimizden gayrıya ıtlakında vâkı‘ olan iltibâsdan bu hadîs-i

şerîf ile def‘-i iştibâh oldur ki, “ لم اخر من خيرج من النار يعطى من اجلنة قال رسول اهللا صلى اهللا عليه وس

Rasûlullâh sallallâhu aleyhi ve selem buyurdu: Ateşten en son çıkan“] ”عشرة امثال هذه الدنيا

kişiye yeryüzünün on katı büyüklüğünde cennet verilir.” (Müslim, Îmân, 308; Tirmizî, Cehennem,

10)] Pes dünyanın aşra emsâli verilen kimesne pâdişâh-ı ma‘nâ olmaz da ne olur? Ve bu atiye-i

ilâhiyye cehennemden en sonra çıkan mü’mine olduġu hâlde duhûl-i evvelîn ile cennete dâhil

olanların sultanların bundan kıyâs olunur. Nitekim Hasan-ı Basrî radıyallâhu anh hażretleri ellî

dört farzı beyânında zikrullâhın farziyyetinde Cenâb-ı Bârî’nin: “ ايها الذين امنوا اذكروا الله ذكرا يا

kavl-i şerîfinden sonra bu hadîs-i [Ey iman edenler! Allah'ı çokça anın.” (Ahzab, 33/41)“] ”كثريا

şerîfi Câbir radıyallâhu anh Hażretlerinden rivâyet buyurur: قال رسول اهللا صلى اهللا عليه وسلم ليلة

عرج ىب اىل السماء راءيت مدينة من النور مثل الدنيا الف مرة معلقة بسالسل من النور حتت عرش اهللا وهلا

553 B: + “Emr-i mühal”

283

كل قصر اربعمائة الف باب مستقبل كل باب بستان مفروش برمحته اهللا تعاىل ىف كل بستان قصر من النار وىف

دار من النور وىف كل دار سبعون الف حجرة من النور وىف كل حجرة بيت من النور وىف كل بيت غرفة من

النار لكل غرفة اربعه ماءت باب و لكل باب مصراعان مصراع من ذهب و مصراع من فضة مستقبل كل باب

ر العني او بداءت خنصرها اىل دار سرير من النور على كل سرير فراش من النور فرق كل فراش جارية من احلو

الغلبة نور خنصرها الشمس والقمر فقالت يا رب الى نىب هذا اوالى صريق هذا فقال ىل عز وجل هذا

Rasûlullâh] اللذاكرين اهللا كثريا والذاكرات اناء الليل والنهار فان هلم عيدى ملزيدا وانا اوسع من ذلك

Sallallâhu aleyhi ve sellem şöyle dedi: “Semaya yükseltildim ve Allah’ın arşının altında

zincirlere bağlı bir şekilde Dünyanın bin katı kadar olan nurdan bir şehir gördüm. Bu şehrin

dörtyüz kapısı ve her kapının karşısında Allâh’ın rah metiyle tefriş edilmiş, dayalı-döşeli bir

bostan ve her bostanda nurdan bir saray ve o sarayda nurdan bir ev ve her evde nurdan

yapılmış yetmiş bin oda ve her bir odada nurdan bir geceleme yeri ve her bir geceleme

yerinde de nurdan bir iç oda ve her bir iç odada da iki kanadı altından ve gümüşten olan

dörtyüz kapı ve her bir kapının karşında nurdan yatak ve her bir yatağın üzerinde de nurdan

döşek ve her bir döşeğin üzerinde de bir cariye vardı. Ve o cariyenin serçe parmağı dünyaya

görünse onun küçük parmağının nuru ve aydınlığı güneşi ve ayı bastırırdı. “Ya Rabbi bu

hangi peygamber ve hangi sıddık içindir.” dedim. Cenâb-ı Hak ; “Allâh’ı gece dündüz çokca

zikreden erkek ve kadınlar içindir. Benim katımda onlar için daha ziyadesi var. Ben bundan

daha genişim.” buyurdu.]

Pes zâkirînin vüs‘at sultanlarından ârifîn ve kümmel ve aktâbın sultanları evsa‘ olduġu

ve enbiyâ ü mürselîn alâ merâtibihim sultanları evliyâ sultanlarından evsa‘ olduġu husūsan

sultan-ı enbiyâ aleyhi efżali’t-tahâyâ efendimiz hażretlerinin ‘ala’l-ıtlâk mertebe-i sultanları

cümleden evsa‘ olduġu mahal-i iştibâh değildir. Lâkin her birinin kendi rütbelerinde kendilere

pâdişâh-ı ma‘nâ ıtlâkı sahîhdir ki, atiye-i ilâhiye olan mülküne her biri müstakillen bir pâdişâhdır

ki, âhirinin mülkünde ve taht-ı tasarrufunda olmazlar. Süleymân-ı âsâ pâdişâh her dû-serâ ve

fermân ve fermâ-yı ber eyyâm oldum. Ve molla lafzı Süleyman’ın sıfat-ı murekkibesi olmak

baîdü’l-ihtimaldir. Zîrâ molla lafzı ne kadar ehl-i ‘ilme ıtlâk olunursa dahî enbiyâya ıtlâkı

münâsib değildir. Halbuki bu ma‘nâ ile hall-i terkîbde tekellüf yoktur. Ve Hażret-i Süleyman’ın

hâteminin nakşı fass-ı kalbinde hikmet-i rahmâniyyenin nakşından kinâyettir. Nitekim kelâm-ı

284

Bâri’de: “ هحيمانمن الرحم الله الربس هانو منليس من ” [“Mektup Süleyman'dandır, Rahmân ve

Rahîm Allah'ın adıyla (başlamakta)dır.” (Neml, 27/30)] mefhûm-i hakīkat melzûmu onu teyid

eder. Ol ecilden hażret-i Şeyh-i Ekber kuddise sırrahu’n-nur Fusûs’da fass-ı rahmâniyye fî

kelimet-i süleymâniyyede bu ma‘nâyı tavzîh edip buyurur: “ بالرمحتني رمحة االمتنان فاتى سليمان

ورمحة الوجوب اللتان مها الرمحان الرحيم فامنت بالرمحن واوجب بالرحيم وهذا الوجوب من االمتنان فدخل

[10a] 554”الرحيم ىف الرمحن دخول تضمن

Şârih-i fusûs Dâvud Kayserî kaddese sırrah tafsilleri üzere rahmet sıfat-ı ilahiyyeden

bir sıfattır ki, hakīkat-i vâhidedir. Lâkin esmâ-i zât ve esmâ-i sıfât mukteżāsı üzere iki kısma

münkasım olup birine rahmet-i zâtiyye ve birine rahmet-i sıfâtiyye derler. Ve ikisi dahî âm ve

hâs olmak ‘itibârıyla mecmû‘û dört kısım olup ve onlardan teferru‘ ile yüz rahmet olur. كما قال

عليه السالم ان هللا مائة رمحة اعطى واحدة منها الهل الدنيا كلها وادخر تسعة وتسعني اىل االخرة يرحم ا عباده

[“Cenâb-ı Hak rahmetini yüz parçaya ayırdı; bunun doksan dokuzunu kendi katında tutdu da bir

parçasını yeryüzüne indirdi. İşte bu bir parça rahmet sebebiyle yaratıklar birbirine merhamet

eder.” (Buhârî, Edeb, 19, Müslim, Tevbe, 17)]

Pes rahmet-i zâtiyyenin rahmet-i âmme ve rahmet-i hâssası besmelede vâkı‘ olan er-

rahmân er-rahîmdir ki, rahmet-i Rahmâniye âmdır. Zâtın ‘ilmen ve ‘aynen cemî‘ eşyaya şümûlü

oluğundan ötürü ve rahmet-i rahîmiyye hastır. Zîrâ rahmet-i âmmenin tafsīlidir öyle rahmet-i

âmme ki, istidâd-ı hâs ile a‘yândan her birinin ta‘yînini feyż-i akdes ile mûcibedir. Ve rahmet-i

sıfâtıyyenin rahmet-i âmme ve rahmet-i hâssası fâtihada vâkı‘ olan er-rahmân, er-rahîm’dir. Pes

bunda dahî olan rahmet-i rahmâniyyenin hükmü âmdır. Rahmet-i âmme-i zâtıyyeden vücûd-i

âmm-ı ‘ilmiyeyi ifâza eder. Rahmet üzere müterettib olduġundan ötürü ve bunda olan rahmet-i

rahîmiyye a‘yândan her birinin istidâd-ı asliyyesi hasebince ol rahmet-i âmmeyi her birine tahsîs

eder ki bu rahmân ve rahîm rahmet-i zâtiyye-i âmme ve hâssanın neticeleridir. Pes bunu

bulduksa ma‘lûmun olsun ki, Hażret-i Süleyman iki rahmet ile geldi ki, birisi rahmet-i

imtinândır. Ve birisi rahmet-i vücûbdur. Pes rahmet-i itminân ‘inâyet-i ezeliyye hasebince zâtdan

554 [Süleyman iki rahmet getirdi. Biri rahmet-i imtinan diğeri rahmet-i vücûb ki, bunlar er-rahman ve er-rahîm’dir. Birincisiyle ihsanda bulundu ikincisi ile de bir takım hususları îcâb ettirdi. Dolayısıyla er-rahîm, er-rahmân içerisine tazammun yoluyla dahil olmuş oldu.]

285

hâsıl olan rahmetdir ve imtinân tesmiye olunması ‘amâl-ı ‘abdden bir amel mukâbelesinde [11a]

olmayıp kul hakkında Hażret-i Allâh’dan minnet-i sâbıka olduġundan ötürüdür. Ve rahmet

vücûb-i ‘amel mukâbelesinde olan rahmetdir ve vücûb-ı ıtlâkının sebebi kelâm-ı Bârî’de: “ بكت

اى اوجبها “ [Rabbiniz rahmeti kendi üzerine yazdı...” (Enâm, 6/54)…“] ”ربكم على نفسه الرحمة

vârid olduġundan ötürüdür. Pes Hak Teâlâ (.Ya‘nî, Kendi üzerine vacip kıldı) 555”على نفسه

hükm-i âm olan rahmân ile cemî‘-i mevcûdâtın ‘ilimde ‘aynlarının ta‘yîni ve ‘aynda

vücûdlarının îcâdı ile cümle mevcûdâta imtinân eyledi. “ عت كل شيءورحميت وس ”

[“…Rahmetim her şeyi kaplamış ve kuşatmıştır…” (Arâf, 7/156)] “ ةمحء ريكل ش تسعا ونبر

اى “ [Ey Rabbimiz! Rahmetin ve ilmin her şeyi kuşatmıştır…” (Mü’minûn, 40/7)…“] ”وعلما

zîrâ rahmet-i âmme cemî‘-i eşyânın vücûd-ı ammından ‘‘ibâretdir. Ve Hak Teâlâ ”وجودا وعلما

‘ayândan her birini mukteżā-yı isti‘dâdına eriştirmeğe nefsi üzerine muhassıs olan rahîm ile îcâb

eyledi. Vatkâ ki, bu îcâb dahî Hak Teâlâ’dan kulları üzerine bir minnet olduysa musannıf dahî

“ جوب من االمتنانوهذا الو ”556 dedi. Ya‘nî bu rahmet-i vücûb dahî rahmet-i îmtinâniyyeden oldu.

Zîrâ ma‘dûmun îcâdında ma‘dûm için Hak üzerine îcâb eder bir şey olmaz. Belki mevcûd

olduġu hâlde dahî ibâdât u tāâtda kula kudret veren oldur. Pes bu takdîrce rahmet-i vücûb dahî

rahmet-i imtinâniyyeden olup rahmet-i rahîmiyye rahmet-i rahmâniyye dâhil olur. Âmm tahtında

hâs dâhil olduġu gibi; “ذه املثابة فانه يعلم من هو العامل منه وىف بعض النسخ به 557”ومن كان من العبيد

Ya‘nî kullardan şol kul ki, bu mesâbede ola ya‘nî onun rahmet için Cenâb-ı Hak nefsi

üzerine muvecceb olan kullar mesâbesinde ola. Ol kulun kalbine feyż-i Hak’tan bir nûr-i işrâk ve

kalbini münevver etmekle ol kul mahbûb-i Hak olur. Ve [12a] şol kul ki, mahbûb-i Hak ola. Hak

onun sem‘i ve basarı ve cemî‘-i kuvvâsı olur. Kemâ verade fi’l-hadîsi’l-kudsî: بقرتدى يبمازال ع

555 “Ya’ni, ilmen ve vücûden” 556 “Bu vücûb imtinandandır.” 557 [Kullardan bu mesâbede olan kişi, kendi yaptığı fiilleri aslında kimin yaptığını bilir. Bazı nüshalarda “minh”, “bih” olarak geçmektedir.]

286

ق بهالى بالنوافل حىت احبه فاذا احببته كنت سمعه الذى يسمع به وبصره الذى ييصر به ولسانه الذى ينط [Bir

hadîs-i kudsîde şu şekilde buyurulur: “Kulum ben onu sevene k adar bana nâfile ibadetlerle

yaklaşmaya devam eder. Ben onu sevdiğimde onun işiten kulağı ve gören gözü, konuşan dili

olurum.” (Buhârî, Rıkâk, 38 (VII, 190), Ahmed b. Hanbel, Musned, VI, 256)] Pes sem‘ u basara ve cemî‘-i

kuvvâsı Hak olan kimesne nefs-i ‘abdden yâhud nesf-i ‘abd ile âmil-i hakîkî kim olduġun bilir.

Ya‘nî nefs-i kuldan âmil-i hakîkî Hak olduġun ve kul âlet gibi olduġun yakînen bilir. “ وهذه معرفة

سليمان عليه السالم بل هى من امللك الذى الينبغى الحد من بعده يعىن الظهور به ىف عامل اليغيب عنها

558”الشهادة

Ma‘rifet-i mezkûre ya‘nî nefs-i kuldan âmil-i hakîkî Hak olub ve kul âlet gibi olduġun

bilmek Süleyman’dan fevt olmaz. Zîrâ kâffe-i halâyıka ya‘nî ins u cine me‘bûs olan mürselînden

ve ra‘ıyyette mutasarrıfîn olan hulefâdandır. Ve ma‘lûmdur ki, esmâ-i ilâhiyyeye ve ma‘rifetine

mutehakkık olmak halîfeye lâbuddür ki, ‘âlemde onunla tasarruf mümkün ola ve ma‘rifeti

mülkden kılması ol ecildendir ki, mülk-i devlet-i zāhire ve saltanat-ı kâhiredir. Bu devlet-i zāhire

ise hâsıl olmaz illâ ol devlet-i zāhirenin rûhiyle olur ki ona devlet-i bâtına derler. Ve bu devlet-i

bâtınanın dahî rûhu ma‘rifetullâh ve ekvânda tasarruf eden esmâ-i ilahiyyenin ma‘rifetidir. Pes

ma‘rifet devletin rûhudur. Velâyet nübüvvetin bâtını ve rûhu oluğu gibi ويعىن الظهور به “‘âlem-i

şehâdette zuhûr” kavl-i şerîfi “559”الينبغى الحد kavl-i şerîfini tefsirdir. Ya‘nî bu mülk ile ‘âlem-i

şehâdette zuhûr, Hażret-i Süleymân’dan gayrı bir kimesneye lâyık değildir. Lâkin Hażret-i

Süleyman’dan evvel ve sonra olan aktâb ve kümmel bu makāmı mütehakkıklardır. Ancak ol

makām ile ‘âlem-i şehâdette zuhûr etmezler. [13a] Ve’l-hâsıl “fass-ı mollâda nakş-ı Süleyman

buldum” buyurdukları bu mazhar-ı rahmet-i rahmâniyyet oldukları cihetten bu makāmı

tahakkuk eden kümmel ve aktâbdan olduklarına remz ve işâretdir.

III. Beyt:

558 [Bu, Süleyman aleyhisselâm’a mechûl kalmayacak bir bilgi (ma’rifet)dir. Bilâkis bu, ondan sonra kimseye lâyık olmayan bir mülktür. Ya’ni bu mülk ile ‘âlem-i şehâdetde zuhûrdur.] 559 “kimseye lâyık olmayan”

287

دركنار حبر ىب پايان جبوالن يافتمذريك قطار اشتر بكوه قاف بوداندر ك

Tercüme:

Bir katar üştür ederlerdi sivâ kafa gezer

Devr eder sâhil-i ummânda hayrân buldum

Bir katar üştürden murâd mümkündür ki, silsile-i rivâyet ve ‘an‘ane-i dirâyet ile

birbirlerine muttasıl olan kure ‘ulemâ-i zāhir ola. Ve kûh-i kâfdan murâd cebel-i vücûd-i ‘ilm

ola. Yâ‘ni ‘ilimden nefislerine ‘ârız olan varlık-ı cibillî ola. Zîrâ keşî ‘ilm-i zāhir tahsîlinde

terakkī buldukça nefsinde bir pindârlık ârız olur ki, ümmî olanlar onun ‘indinde hacer ü şecer

mesâbesinde görünmekle ona hayr minh da‘vasına tesaddî edip tavk-ı kibr u azameti kerden

isti‘dadına takar yâhud bir katar üştürden murâd mümkündür ki, rişte-i ‘akl u hikmet ile

birbirlerine peyveste olan erbâb-ı hikmet ve ashâb-ı kelâm ola. Bu takdirce kûh-i kâftan, murâd

sūret ola. Zîrâ kûh-i kâf ‘ankā’nın mahallidir. Ve ıstılahda ‘ankā ve heyûlâ ve hebâ’ şol şeye560

derler ki, Allâh Teâlâ ecsâd-ı ‘âlemi onda feth eyledi. Şunun birle ki, vücudda onun aynı yoktur.

İllâ şol sūretler ile ki, onda feth olundu. Bu mertebe-i hebâiyye tertîb-i merâtib-i vücude nazaran

dördüncü mertebedir. Ya‘nî ‘akl-ı evvel ve nefs-i [14a] kulliyye ve tabi‘at-ı külliyeden

sonradır.561 Ve ondan sonra cism-i kullî olan arşdır. Ve bu mertebe-i hebâiyye ta‘akkül olunmaz.

İllâ beyâz ve sevaddan ebyaz ve esved ta‘akkülü gibi ki, sevâd ve beyâz ma‘kûliyyet üzeredir.

His ise ebyaz ve esvede müte‘alliktir. Ya‘nî erbâb-ı hikmet ve kelâmın mezhebleri, mâhiyyât ve

hakâyıkı cevâhir ve a‘râz ile ta‘akkül etmeden ‘‘ibâret olduġundan netice-i sülûkleri sūret ve

hebâya müntehî olmasına remz ve îmâdır. Yâhud bir katar üştürden murad mümkümdür ki,

râbıta-i irâdet ve zâbıta-i inâbet ile birbirlerine silsile ve bâr-ı girân meşâk tarîki mahal olan ehl-i

tarîk ola. Ve bu takdirce kûh-i kaftan murad pindâr-ı makāmât-ı rüsûm yâhud cebel-i hestî-i

mevhûm ola. Yâhud bir katar üştürden murad kelâm-ı kerâmetnizamları câmi‘u’l-kelim olmağla

asnâf silsile-i mezkûre ola. Ve “562”وعلى كل التقادير mısra‘-ı sânide “Onları bahr-i bî-pâyânın

kenârında cevelânda buldum.” buyurdukları bahr-i bî-pâyândan murâd bahr-ı tevhîd-i hakīkat ve

ummân bî-girân-ı ma‘rifettir ki, kenârı ya‘nî sâhili fezâ-yı hayret-fezâ-yı şerî‘at u tarîkatdir. Ve

560 B: + “‘ankā ve hebâ’ şol şeye” 561 B: - “Ya’nî ‘akl-ı evvel ve nefs-i kulliyye ve tabi’at-ı külliyeden sonradır.” 562 “bütün takdirler üzerine”

288

pâyânı olmayan bahre kenâr isbâtı “563”على سبيل االستعارةdır. Ya‘nî hakīkatde Mahbûb olduġu

hâlinden ‘ibâretdir. Yoksa bahr-ı hakīkat şerî‘at ve tarîkatı dahî muhîttir. Ol ecilden bî-ka‘r u bî-

pâyândır. Mahsûl-ı terkîb-i izâf silsile-i mezkûrenin her birini bî-had ve bî-girân olan bahr-ı

hakīkatin kenârında cevelân eder buldum. Ya‘nî gorûh-i mezkûrenin biri dahî deryâ-yı hakīkate

kadem basamayıp sâhil-i mecâzda hayrân ve ser-gerdân tâb-ı tef devri ile cevelân ve âteş-i

sûzân-ı mehcûri ile büryân olup giderler. [15a] Zîrâ ‘ilm-i zāhirde eserden müessire istidlâl ile

ancak tevhîd-i âsâre yol bulunur. Ve ‘ilm-i kelâm ve hikmette devran devr belki tevhîd-i ef‘âle

bir semt bulunur ve tarîkatte mücâhedât ve riyâzât ile tezkiye-i nefs ve tasfiye-i kalb ederek

makām-ı tengnâ-yı nesfden güzâr ve me’vâ-yi ferah-fezâ-yı kalbde karâr eder ise mahzar-ı

tecellî-i tevhîd-i ef‘âl olup irşâd-ı mürşîd ile hakīkat-ı tevhîd-i ef‘âle yakîn hâsıl olur. Ve terbiye-

i mürşid-i kâmil ile mezâlik-i akdâmdan güzâr ve me’vâ-yı kalbden serâ-yı rûh-i pür-fütûha sefer

eder ise mahzar-ı tecellî-i tevhîd-i sıfât olup irşâd-ı mürşîd ile hakīkat-ı tevhîd-i sıfâta yakîn hâsıl

olur. Ve telsiye-i mürşid-i ekmel ile terk-i da‘vâ-i istihkâk edip serâ-yı rûhdan nehzat ve hareket

ile rehyâb pâ-yı taht-ı şehr-i hakīkat olursa cemâl-i şems-i ahadiyyet zât-ı metâlı‘-i esmâ u

sıfâtdan işrâk ve hestî-i mümkinâtı külliyen ihrâk etmeğin bakiyye-i şu‘ûr-i sâlik bahr-ı

ahadiyyet-i hakīkatde müstağrak ve hâlik olur. Ehl-i tarîkın binde biri bu isti‘râk-ı bahr-i

hakīkate reh-yâb olamadıklarından “564”النادر كاملعدوم kabîlinden olup ekser üzerine hükm-i kül

vârid olduġundan ‘ale’l-‘ıtlâk onları sâhil-i bahr-i hakīkatde cevelân eder buldum, diye

buyurdular. Zîrâ bahr-i hakīkate dalmak hestî-i mümkinâtı âteş-i fenâya salmakdır. Ve sâhil-i

bahr dahî esnâf-ı mezkûrenin yakîn ve hallerine nisbetle ba‘îde b‘aîd ve karîbe karîbdir. Yâhud

bir katar üştür âfâka sarf olunduğu gibi enfüse dahî sarfı mümkündür ki, bir katar üştürden

murâd ser-rişte-i ta‘allük ile birbirlerine merbût olan havâs-ı hams-ı bâtına ve akl ola. [16a] Ve

birbirlerine râbıtaları şu vechiledir ki, mahsūsâtı hiss-i müşterek hayâle ve hayâl-i hâfızaya ve

hâfıza-i zâkireye yâhud müfekkireye zakîre dahî ‘akla yâhud müfekkire vehme erişdirir.

Ma‘kûlâtı dahî kezâlik ‘akıl yâhud vehm hâfızaya ve hâfıza-i zâkireye ve zâkire hayâle ve hayâl

hiss-i müştereke ilkâ’ eder. Ve hiss-i müşterek dahî melfûzât kabîlinden ise vâsıta tercümân-ı

lisân ile edâ yâhud mektûbât kabîlinden ise vâsıta-i kalem şîrîn-i zebân ile imlâ eder. Ve bir katar

üştür havâss-ı hams-ı zāhire ve sâir kuvvâ-yı semâniyye-i bâtınıyye ve kuvvâ-yı cismiyyeye sarfı

mümkün değildir. Zîrâ onlar birbirlerine merbût olmadıklarından gayrı ma‘kûlâtı idrâk eylemek

563 “istiâre yoluyla” 564 “Nâdir olan yok gibidir.”

289

onların şânından değildir. Zîrâ havass-ı hams-ı zāhire eğerçi mahsūsâtı idrâk eder. Lâkin

ma‘kûlâtı idrâk eylemez sâir kuvvâ-yı batınıyye ise ne mahsūsâtı ve ne ma‘kûlâtı idrâk edebilir.

Ol ecilden bir katar üştür diye ta‘bîr buyurdular ve bu takdîrce kûh kâftan murâd hayâl-i

mutlakdır. Zîrâ ‘avâlim-i melekûtiyyenin a‘zamîdir. Ve kenâr-ı bahrı bî-pâyânda onları

cevelânda buldum, diye buyurdukları ma‘kûlâtı idrâk eden zât-ı hakkı idrâkden ‘âcizdir demeden

‘ibâretdir. Ve bunda kenâr-ı bahrden murâd mertebe-i ‘akl olur ki, ona ta‘ayyün-i evvel dahî

derler. Mahsûl-i terkîb esnâ-yı seyr ü sülûkumda cem‘iyyet-i havâss-ı bâtına ve akl-ı ma‘dûmla

mertebe-i hayâl-i mutlaka erişdiğimde hiss-i müşterek ile hayâl-i mukayyedim onda kıldı ve

mertebe-i nefs-i külliyeye erişdiğimde nefs-i mutma‘ine ve hâfıza ve zâkirem onda kâldı.

Mertebe-i ‘akla erişdiğimde akl u vehmim onda kaldı. Her cünd ki, kat‘-ı menâzilde

ma‘iyyetlerini temennî eyledim ise: “ لومعم قامم ا الا لها منمو ” [“Melekler şöyle derler: Bizim

herbirimiz için, bilmen bir makam vardır.” (es-Sâffât) 37/164)] ile [17a] resîde-i iztirâb ve

âhirü’l-emr “565”لودنوت النملة الحترقت i‘tizârıyla cevâb verdiklerinde cümleden ‘ârî olduġum

hâlde ta‘ayyün-i evvelden murâfakat-i refref-i ‘aşk ve muvâfakat-ı cezbe-i Hak ile sırrımı ‘âlem-

i lâ ta‘ayyünde buldum. Evvel hâlde işrâk-ı şems-i ehadiyyet zât-ı hânümân sû-i hestî-i

mümkinât olub fenâ-i kullî ile sırrım bahr-i hakīkatde müstağrak ve bi’l-kulliyye varlığımdan

müstehlik oldum ki, keyfiyet-i istiğrâk ve istihlâkım ne lisânü’l-fasîhü’l-beyân ile ta‘bîr ve ne

kalem-şîve-i zebân ile tahrîr mümkündür. Ba‘dehû fenâ fillâh’da ‘atiyye-i rûh-i kudsî ile bekā

billâha erişip sâhil-i ta‘ayyüne hurûcumda ol havâss-ı bâtına ve ‘aklı onda hayrân ve sergerdân-ı

cevelân eder buldum, demek olur. Bunda bir suâl vârid olur ki, çünkü ‘aklı sâhil-i bahr-i bî-

pâyân-ı hakīkatde hayrân ve sergerdân ola. Cevâhir-i esrâr bahr-ı hakīkati beyân nice

mütasevverdir. Hâlbuki erbâb-ı hakīkatden niceleri esrâr-ı hakīkatden nice esrâr-ı ‘acîbe kâla

götürmüşlerdir. Cevâb esrâr-ı hakīkatin kāle kelimesinin sırr-ı hikmeti oldur ki, vatkâ ki, sâlik

fenâ fillâh’da vücûd-ı mevhûmundan fenâ olduysa rûh-ı kudsîden ‘‘ibâret olan vücûd-i mevhûb-i

hakkânî ile serîr-i hilâfetde şâbân olub ‘akl-ı evvel rûh-i kudsî-i sultānînin vezîri olmağla halvet-i

hâss-ı hakīkat ihtisāssına duhûle fırsat-yâb oldukça zāhire hurûcu mukteżā olan emr-i pâdişâhı

her ne ise evvel onda levh-i cevher akla müntakiş olur. Ve ‘akıldan dahî levh-i hâfızaya nakş ve

zâkire vâsıtasıyla hayâle ve hayâlden hiss-i müştereke ve hiss-i müşterekten vâsıta-i lisân ile

ta‘bîr yâhud vâsıta-i kalem ile [18a] tahrîr olunur. Ve rûh-i kudsînin cevher-i bahr-i hakīkati

565 “Eğer parmak ucunu yaklaştırırsan yanarsın.”

290

isti‘dâdı ıtlâkınca idrâk etmesi ba‘îd değildir. Zîrâ ol bahr-i hakīkatin gayrı değildir. Emvâc-ı

bahrın gayrı olmadığı gibi fefhem.

IV. Beyt:

هرسيه رادربطن مادر زنده ىب جان يافتمذر پناقاهء صاحل عصاى موسى وروح

Tercüme:

Nâkatu’llâh ve asâ-yı Mûsâ ve rûh-ı pezir

Ana karnında evlâdı dürr-i bî-cân buldum.

Nâka-i sâlihden murâd sūret-i nefs-i hayvâniyyedir ki, nefs-i nâtıkanın merkebidir.

Nefs-i hayvaniyetinin mürekkebi beden olduġu gibi ve bu nefs-i hayvâniyet nefs-i bâtınanın

maksûda vusûl için matiyye-i kaviyyesidir. Zîrâ enfüs-i nâtıkanın maksûdu hâsıl ve kâmil olmaz

ilâ ol nefs-i hayvâniyye ile olur ve asâ-yı Mûsâ’dan murâd sūret-i nefs-i emmâredir ki, sü‘bâna

munkalib olduġu vakitte hayât-ı mevhûmât u mutehayyilâtı nefy u mahv edici sūret nefs-i

mutma‘ine olur. Ol ecilden hażret-i Mûsâ “اهليا عكؤوات” [“…Ona dayanırım…” (Tâhâ, 20/18)]

dedi. Yânî seyr u sülûkumda onunla i‘ânet taleb ederim. “ شاهميولى غنا ع566” به [“…onunla

davarlarıma yaprak silkerim…” (Tâhâ, 20/18)] dedi. Ya‘nî taht-ı yedimde olan kuvvâ-yı

bedeniyyemi onunla gıdalandırırım. “رىاخ اربا مفيه ليو” [“…ve onda başka hacetlerim

(faydalanacağım şeyler) de var…” (Tâhâ, 20/18)] dedi. Ya‘nî kemâlât-ı müktesebeden olan

bunlardan gayrı maksûdlarım dahî vardır ki, onda hâsıl olur. Ya‘nî nefs-i emmâre mutma‘inneye

munkalib oldukta ma‘siyeti ki, seyyiedir. Ve tâ‘ata munkalib olur ki, hasenedir. “ ل اللهدبي

ـاتهم ياتسنسح ” [“…Allah onların kötülüklerini iyiliklere çevirir…” (Furkan, 25/70)] [19a]

ve rûh-i bedenden murâd rûh-i izâfîdir. “…وحير فيه من تفخنو هتيوفاذا س ” [“Ben, onun

566 B: + “ميلى غنا عبه شاهو” kavl-i şerîfinin mâ’nâ-yı zâhire ve bâtınası Hazret-i Mûsâ salavâtullâhu alâ nebiyyinâ aleyh hakkında cârîdir ki, ma’nâ-yı zâhirisi ol asâ ile koyunlar üzerine gıdâ olacak yaprak düşürdüm demek olur. Ve Hazret-i Mevlânâ kaddesenallâhu bi-sirrihi’l-’alâ’ya ma’nâ-yı zâhirisi ma’hûd-i enfüsde ma’nâ-yı bâtınîsi ile tefsîr olundu. Bundan bir vehm-i ârif olmaya ki, ma’nâ-yı zâhirîsi murâd değildir, demek ola. Bâtınîlerin iddiâsı gibi ne’ûzu billâh min zâlik belki bundan mürîdân “لكل من ايته ظهرا وبطنا ولبطنه بطن اىل مسيعته” kavl-i şerîfinin mukteżāsı üzere muhammil olan ma’nâ-yı bâtını beyandır.”

291

yaratılışını tamamladığım ve ona ruhumdan üflediğim zaman” (Hicr 15/29, Sâd 38/72)] ve

tahkīk gorûh-i muhakkikîn üzere iżāfet-i teşrîfiyye ile muzâf li-nefse olan rûhdan murâd rûh-i

Muhammedî aleyhissalât u ve’s-selâmdır. Ol ecilden hakīkat-i muhammediyyeye ebu’l-ervâh

derler ki, bunda mâye-i muhammediyyeden ‘‘ibâretdir. Ve anadan murâd nefs-i nâtıkadır. Ve

nefs-i nâtıkadan onların cansız diri olmaları nefs-i hayvâniyye ve nefs-i mutmainneye başka

başka rûh-i hayvânî i‘tibar olunmaksızın her biri diri olduġunu ve mâye-i muhammediyye rûh-i

hayvânîden münezzeh olub hayât-ı ebediyye ile hay oluduğunu beyândır. Mahsûl-i terkîb nefs-i

hayvâniye ve nefs-i mutmainneyi ve mâye-i muhammediyyeyi rûh-i hayvanî i‘tibâr

olunmaksızın nefs-i nâtıkamda hay buldum, demek olur. Yâhud nâka-i sâlihden murâd Hażret-i

Sâlih’in sırrıdır. Zîrâ her birinin mu‘cizesi mukteżā-yı sırrının neticesidir ki, zikr-i sebeb irâde-i

müsebbeb kabîlinden olur. Ve asâ-yı Musâ’dan murâd Hażret-i Musâ’nın sırrıdır. Ve rûh-i

bedirden murâd Hażret-i fahr-i kâinât aleyh-i efżali’s-salavât efendimiz’in sırrıdır. Ve nefs-i

nâtıkadan cansız hay olmaları mertebe-i sırr-ı mertebe-i rûhun fevkinde olduġundan sırda rûh-i

ıtlâk olunmaz ve hay olmaları sıfat-ı hayât-i ebediye ile muttasıf ve nefs-i nâtıkayı cânib-i

Hakk’a muharrik olduklarından ‘ibârettir. Ve birbirinin sırrına mahrem ve mazhar olmakla

ıstılâhât-ı sûfiyyede bürûz ta‘bîr olunur ki, evvel zâtın sırrı ol bir âhir zâtta bir bürûz etmesi ol

zâtın kademinde olmakla işâretdir. Evliyâullâhdan ba‘żıları enbiyânın birinin ve ba‘żısı ikisinin

ve ba‘żısı dahî ziyâdesinin kadem-i şerîflerinde bulunmuşdur. Ve zuhûr ile bir vezin farkı [20a]

oldur ki, bir sırr kendi nefs-i nâtıkasında bulunmasına zuhûr derler. Ve âhirîn nefs-i nâtıkasında

bulunmasına bürûz derler. Min vech cansız diri buldum buyurdukları buna işâretdir. Yâ‘nî

onların sırları kendi nüfûs-i nâtıkalarından mücerred oldukları hâlde nefs-i nâtıkasında onları hay

buldum, demek olur. Yâ‘nî sırr-ı velâyet-i sâlihiyye ve sırr-ı velâyet-i Mûseviyye ve sırr-ı

velâyet-i Muhammediyye nefs-i nâtıkamdan bürûz etmekle kendimi onların kadem-i iksîr-i

tev’emlerinde buldum, demek olur. Zîrâ her bir nebînin sırrı velâyeti cihetidir.

V. Beyt:

ان خر عيسى وان سوزن كه بودش پاى نبد ان خراندر رخانهء سوزن دركويان يافتم

Tercüme:

Ol har-i sûzen ki İsâ ona pâyend oldu

Harı evde yakada sözünü pinhân buldum.

292

Pes har-i İsâ’dan murâd kuvvet-i şeheviyedir. Zîrâ himârın sıfat-ı gâlebesi şuhûtdur.

Ya‘nî her bir hareket ki, cezb-i menfa‘at için yâhud taleb-i lezzet için hayvanda yâhud insanda

görüle ona kuvvet-i şeheviyye derler. Ve bu kuvvet-i şeheviyye nefs-i nâtıka-i insâniyyede bir

kuvvet-i râsihadır ki, penbe-i beden fânî ve mütelâşi olduktan sonra dahî nefs-i nâtıkada sâbitdir.

“ دونوفيها ما تشتهيه الانفس وتلذ الاعين وانتم فيها خال ” [“…Orada canların çektiği ve gözlerin

hoşlandığı herşey vardır. Siz orada ebedi olarak kalacaksınız…” (Zuhruf, 43/71)] ya‘nî

cennetde nefislerin iştihâ eyledikleri ve gözlerin telezzüz eyledikleri şey vardır. Halbuki siz

cennetde muhalled ve müebbedsiz. Pes bundan ma‘lûm oldu ki, âhiretde dahî kuvvet-i şeheviyye

nefs-i nâtıkadan zâil olmaya. Ve har-ı Hażret-i İsâ’ya nisbetden murâd kuvvet-i şeheviyeye

galebesini beyândır. Zîrâ bir şeyi bir şeyin üzerine râkib olsa üzerinde olan şey [21a] bi-eyy-i hâl

altında olan şeye gâlib olmak iktiżā eder. Zîrâ elbette râkib gâlib ve merkûb ma‘lûbdur. O

ecilden Hażret-i İsâ’ya tezevvüc vâkı‘ olmayıb tecrîd ile evkât-güzâr oldular ve sözünden murad

âlet-rişte-i ta‘alluk mürekkebât ve râbıta-i besâit-i mufredâtdır. Ol ecilden ihrâm-ı hacda iğne ile

dikilmiş sevb giymek ona harâm oldu ve avrete harâm olmadı. Zîrâ âdem ne kadar mürekkebden

halk olunduysa dahî yine besâite akr’abdır. Ve Havvâ murekkeb-i muhakkık olan Âdem’den

halk olunmakla besâitten eb‘addir. Pes avrata ihrâm-ı hacda iğne ile dikilmiş esvâb giymek câiz

olduġu “567”كل شئ يرجع اىل اصله mefhûmunca gûyâ aslı olan racul merkebe avdetine emirdir. Ve

racule ihrâm-ı hacda iğne ile dikilmiş esvâb giymek câiz olmadığı güyâ kayd-ı terkîbden ıtlâk

besâita meyl ve rücû‘una emirdir. Yâ‘nî kuyûd-i ecsâm mürekkebâttan ıtlâk besâit-i müfredâta

ve besâit-i müfredât-ı kesîdeden besâit-i ecrâm-ı latīfeye ondan cevher sūret-i hebâiyyeye568

ondan cevher-i nefse ondan cevher-i akla rücu‘ eyle ondan sonra civâr-ı kuds ve makām-ı üns

olan Beytullâh’a teveccüh eyle demeden ‘ibâretdir. Ve ihrâm-ı hacda izâr ile ridâ giymek câiz

olması iğne ile dikilmiş mürekkeb olmadığından ötürüdür. Ol ecilden ya‘nî izâr ile ridâ terkîb

bulunmadığından ötürüdür ki, Cenâb-ı Hak onunla nefsini vasf edip “ ظمة ازارىالكربياء ردائى والع ”

[“Kibir ridâm(üst giysim), azamet izârımdır (alt giysimdir.)” (İbn Mâce, Zühd, 16, II, 1397, Keşfü’l-

hafâ, II, 102 n. 1899)] buyurdu. Zîrâ her mürekeb infisâl hükmündedir. Ya‘nî nefsini terkîb ile

ittisâfdan tenziye ile vasf eyledi. İşte bu vecihle hac edenler hacc-ı ma‘nevî-i hakîkî edenlerdir.

Bunların gayrı ev sahibini evde [22a] bulmadık denilir. Ve sözünü Hażret-i İsâ’ya nisbetden

567 “Her şey aslına rücû’ eder.” 568 B: + “güyâ kayd-ı terkîbden ıtlâk besâita ondan ecrâm-ı latîfeye ondan cevher sûret-i hebâiyyeye”.

293

murâd kuyûd rişte-i ta‘alluk mürekkebâtı terk edip ıtlâk-ı besâit569 ecrâm-ı latīfe-i ‘ulviyyeye

su‘ûd eylediklerini beyândır. Ve sözün ona pâ-bend olması ol âlet-i rişte-i te‘alluk mürekkebât

bir keyfiyyet kuvvet-i isti‘dâddan ‘‘ibârettir ki, ol kuvvet esmâ-ı sâniyeden bâlâya su‘ûduna

mâni‘ oldu ki, ol kuvvet-i isti‘dâdiyye dünyâya nüzûlünü mukteżîdir. Ve İsâ’nın harını hâneden

ve sözünü girîbânımda buldum buyurdukları ol ma‘lûb olan kuvvet-i şeheviyyeyi nefs-i

nâtıkamda ve rişte-i ta‘alluku tükenmiş sözünü girîbân-ı sadrımda buldum, demek olur. Mahsûl-i

terkîb kuvvet-i şeheviyye nüfûs-i beşeriyyede mukteżā-yı tabiate ne kadar mâil ve gâlib ise

tevfîk-i Hak ve Kâdir-i Mutlak ile ben ona galebe edib kuvvet-i şeheviyyemi cezb-i menfaatte

semt-i rıżā-yı Hakk’a ma‘tûf ve taleb-i lezzetde zevk-i müşâhede-i cemâl-i mutlaka masrûf

kıldığımdan nâşî kuyûd reste-i ta‘allük-ı mürekkebâtı terk edib âlet rişte-i ta‘allük-ı mürekkebât

olan sözün isti‘dâd-ı girîbân-ı sudûrumda pinhân kıldım. Yânî seyr ü sülûkumda kuvvet-i

şeheviyyemi mukteżā-yı tabîatten semt-i rıżā-yı Rabbü’l-izzete döndürüp nefy-i kuyûd-i mâsivâ

ile teallük mürekkebâtdan ıtlâk-ı besâit-i müfredâta ve besâit-i müfredât-ı kesîfeden besâit-i

ecrâm-ı latīfeye ondan sūret-i hebâiyyeye ve cevher-i hebâiyyeden cevher-i basît-ı nefse ve

ondan cevher-i basît-ı ‘akla ve ondan hatîra-i kudse ‘urûc ve ıtlak-ı küllî ile makām-ı ünse vülûc

edip sırr-ı Îseviyyeye mahremiyyet ile ‘âlem-i beşeriyyete nüzûl u hurûc eyledim. Ya‘nî kadem-i

Hażret-i Îsâ’yı dahî cem‘ eyledim, demek olur.

VI. Beyt: [23a]

پخته ناىن خوردم وىب ضرب دندان يافتمدخل هفت اقليم را ازكندم وكاورس وجو

Tercüme:

Heft kişverde ki, buğday ve darı ve çûyi

Çekinmeksizçe yedim hâzır bir nân buldum570

Heft kişverden murâd heft âsmândır ve buğdaydan murad arabîsi bur’dur. Bâ’nın

damıyla ki, bâ’nın kesri ile olan birrin tecnîs-i nâkısıdır. Bâ’nın kesriyle birr murad olur ki, iyilik

ve ihsan ma‘nâsınadır. Ve ihsânın ma‘nâ-yı ıstılah‘si müşâhede ve mürâkabeden kinâyettir. “ كما

İhsan, Allah’a onu“] ”قال عليه السالم االحسان ان تعبد اهللا كانك تراه وان مل تكن تراه وهو يراك

569 B: + “ıtlâk-ı besâit-ı müfredâtâ erişdim ki, sonra” 570 B: + “pohteçe”

294

görüyormuşsun gibi kulluk etmendir. Sen onu görmüyorsan da O seni mutlaka görüyor.”

(Buhârî, Îmân 37; Müslim, Îmân 1, 5, Tirmizi Îmân 4; Ebû Dâvûd, Sünnet 16)] ve dârı’dan murad arabîsi

zürre’dir zâ’nın zammıyla ki, zâ’nın fethiyle olan zerre’nin tecnîs-i nâkısıdır. Zâ’nın fethiyle

olan zerre murad olunur ki, ziyâde küçük karıncaya şuâ‘-ı şemsden görünen ufacık nesneye

derler ki, murad-i fî hebâdır. Hebâ dahî zerre ve toz ma‘nâsında ve heyûlâ ma‘nâsında

müsta‘meldir ki, bunda heyûlâ ma‘nâsına olan hebâ murad olunur. Ve cev’den murad arabîsi

şa‘îrdir ki, münâsebet iştikâkıyye ile şu‘ûr ve şa‘r murâd olunur ki, fârisîde mûy derler. Mûyi ise

ıstılâh-ı ehl-i tasavvufta zāhir huviyette ıtlâk eylemişler. Ya‘nî herkes vücûdu onun vücûdu

ma‘rifetiyle bilir. Yâhud şa‘arden murâd kisvedir ki, ıstılâh-ı sûfiyyede tarîk-i talebe ıtlâk

eylemişler. Mahsûl-i terkîb heft esmânın müşâhededen ve keyfiyet-i hebâiyyeden ve şu‘ûr u

ma‘rifet-i vücûddan olan erzâk-ı ma‘neviyyesini pişmişce hâzır bir nân buldum. Ve [24a] âlet-i

dehân ve darb-dendân ile şekinmeksizin ekl eyledim. Ya‘nî gıdâ-yı ruh eyledim. Zîrâ rûhun

gıdâsı ya‘nî bâ‘is-i kuvvâm ve hayât-ı ebediyye ile devâmı ma‘rifetullâh’dır. Ve ba‘żıları rûhun

gıdâsı a‘mâl-i sâlihadır dedikleri bundan hâriç değildir ki, a‘mel-i müstelzim ma‘rifet-i Hüdâ-yı

lem-yezeldir. Ya‘nî beyt-i sâbıkda tafsīl olunduğu üzere. Çünkü kuyûd-i mürekkebât-ı

zulmâniyyeden ıtlâk-ı besâit-i müfredât-ı kesîfeye ve besâit-i latīfe-i nûrâniyyeye erişdim. Erzâk-

i ma‘neviyyeden olan hâlet-i şuhûda ve ma‘rifet-i hakīkat vücûda ıttılâ‘ ve şu‘ûr ile ma‘rifet-i

nefs ve ma‘rifet-i Rabbe yakîn hâsıl eyleyip havsala-i rûh pür-fütûhumda bir rütbede isti‘dâd-ı

vüs‘at buldum ki, dahl-i melekûtî bir lokma-i selîs ve nûl-i ceberrûtî bir idâm-i nefîs olup hoş-âb

feyż-i lâhûtî ile seyr-âb ve bâlâ-nişîn sadr-ı ziyâ fethâne-i âlîcenâb oldum, demek olur.

VII. Beyt:

ار مغز جوربريان يافتمچسيصد وشصت كاوكوهى سر نكون باشاخها در تنور

Tercüme:

Üçyüz altmış sığır ve şahları baş aşağa

Cevze-çâr-ı mağzde bekā püryân buldum

Üçyüz altmış kav-kûhî ya‘nî yaban sığırından murad mümkündür ki, halkdan vahşî

olan üçyüz altmış derecât felek ola ve şâhlarından murad burûcât ve kevâkib ola ve kav ıtlâkı alâ

tarîki’l-istiâ‘re fi’l u te’sîr münâsebetiyledir. Zîrâ o gözün zemini sürme cihetiyle te‘sîri olmasa

zemîn [25a] netâyic-i mahsûlden bî-behre kalırdı. Ol ecilden ya‘nî derecât u kevâkib burûcâtta

fi‘l u te’sîr olduġu cihetden zükûret i‘tibâriyle âbâ-yı ulvî ve a‘nâsır-ı erba‘ada infi‘al ve teessür

295

olduġu cihetden zükûret i‘tibariyle ümmehât-ı suflî ve mevâlîd-i selâseye netâyic ıtlâk olunur.

Ve ser-nigûn olması te’sîrlerinin ulvîden süflîye hareketlerinden kinâyetdir. Ve cevz-çar-ı

mağzden murâd mümkündür ki, anâsır-ı erbâa-i mürekkebe ola ve onda biryân olması netâyicin

kemâlinde kinâyetdir. Zîrâ netâyicden olan hubûbât ve hayvânât nâ-bihte ve ham oldukları hâlde

unla Salâhiyetleri olmaz bu takdirce mahsûl-i terkîb-i hakâyık mümkinât emr-i Hakk’la mertebe-

i hebâiyyeye nüzûlünde kesb sūret-i ma‘neviyye edip ondan cism-i küllîye nüzûl ve mukteżā-yı

derecât-ı felek üzere harekât-i burûc ve kevâkib ile besâit-i latīfe-i ulviyyeden besâit-i mufredât-ı

kesîfe-i süfliyyeye hubût ve vulûc edip mürekkebâttan olan mevâlid-i selâseden hurûc eyledikten

sonra resîde-i hadd-i kemâl olduklarında gıdâiyyet vechile mertebe-i insâniyyeye erişdiklerine

şuûrum gıdâ-yı rûh ber-fütûhum oldu demekdir. Nitekim Kâdî Beyzâvî -rahmetullâhi aleyh-

“ فكياكميا فاحاتوام متكنون بالله وكفرت ” [“Allah'ı nasıl inkâr edersiniz ki, ölü idiniz sizleri

diriltti…” (Bakara, 2/28)] kavl-i şerîfinin: “وكنتم امواتا” tefsîrinde “ اى عناصر واغدية واخالطا ونطفا

bi-izâfati’r-ruh ile bu ma‘nâyı beyân buyurmuşlardır. Yâhud 571”ومضغا خملقة وغري خملقة فاحياكم

üçyüz altmış sığırdan murâd mümkündür ki, aklâm-i mahv u isbât ola ya‘nî elvâh-ı mahv u

isbâta tahrîr eyleyen üçyüz altmış kalem ola ve şahları ser-nigûn olması vâzıhtır ki, kalem ser-

nigûn olmasa yazı yazılmaz yâhud şâhlarından [26a] murâd üçyüz altmış derecât felek ola

nitekim Şeyh-i Ekber kuddise sırruhu’n-nûr Hażretleri aklâmın üçyüz altmış olmasını

Fütûhat’da buyurur. Hażret-i Fahr-i Kâinât aleyhi efżali’s-salavât Efendimiz Hażretleri leyle-i

mi‘râc’da semâ-i sâbi‘aya urûclarından sonra sidretü’l-müntehâya vülûclarında bir burakdan

nüzûl buyurup derhal bir melek mahfeye mesâbe bir refref-i ahdar götürüp Cebrail

aleyhisselâmın makāmı sidretü’l-müntehâ olduġundan yoldaşlığın murad buyurduklarında

Bizden her birimizin belli bir makamı“] ”وما منا الا له مقام معلوم“ 572”لوخطوت خطوة الحترقت“

vardır.” (Saffat, 37/164)] mefhûm-i hakīkat mersûmuyla i‘tizâr ve yâ Muhammed Rabbin sana bu

mi‘râcı ihsânından murad-ı ‘âlîsi sana âyât-ı kübrâsını göstermek içindir. Gâfil olma diyerek

sohbetden geri kalmağın ânı vedâ‘ edip refref üzerinde ol melek müsâhebetiyle bir müstevâya

erişdiler ki, onda sarîf-i aklâmı işitti yânî elvâh üzerinde aklâmın kitâbetlerinin savtını işitti ve

ondan sonra Cemâl-i Celâlî’den bir nûr müessir zuhûr eyledi ki, ol melek dahî onun te’sîrine tâb-

571 [Ya’ni anâsır, eğdiye (gıdalar), ahlât, nutfeler, muzğa-i muhallaka ve gayr-i muhallaka.] 572 [Eğer bir adım atarsan kesinlikle yanarsın.]

296

âver olamayıp Efendimiz’den geri kaldığından Efendimiz tek ve tenhâ kaldı ki, “ ىل مع اهللا وقت

Benim Allâh’la öyle bir vaktim var ki, o vakitte bana ne“] ”اليسعىن فيه ملك مقرب والنىب مرسل

mukarreb bir melek, ne de mürsel bir peygamber yaklaşabilir.” (Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, II, 173, n.

2159)] kelâm-ı ekmel ve efsah ve ecmelleri bu tafsīlin mücmeli ve da‘vet-i ihtisāsın makām-ı

ekmelîdir. Ve ol aklâma aklâm-ı elvâh mahv u isbât derler ki, kalem-i a‘lânın ve levh-i

mahfûzun rutbesinden aşağadır. Zîrâ kalem-i a‘lânın yazdığı mahv u tebdîl olmaz levh-i

mahfûza dahî mahfûz ıtlâkı mahvden mahfûz olduġu içindir ve bu aklâmın dâima yazdıkları

elvâh mahv u isbâttadır ki, Cenâb-ı Bârî’nin: “ Allah“] ” الله ما يشاء ويثبت وعنده ام الكتابيمحوا

dilediğini imha eder, dilediğini de yerinde bırakır. Ana kitap O'nun katındadır.” (Ra‘d,

13/39)] [27a] buyurdukları bunlara nazarandır ki, peygamberân aleyhimü’s-salât u ve’s-selâm

Hażretine şerâyı‘ ve suhûf u kütüb bu elvâhdan nâzil olur. Ol ecilden şerâyı‘a belki şer‘-i vâhide

hükümde nesh dâhil olur intihâ-i müddet hükümden ‘ibâretdir. Bedâ üzere değil. Zîrâ bedâ Allâh

Teâlâ üzerine muhaldir ki, bedâ ma‘nâsı: “ ى بعد ان مل يكنأظهور الر ”573dir. Teâlallâhu an zâlika;

[büyük bir yükselişle...” (İsrâ, 17/4)...“] ”علوا كبريا“

Pes Efendimiz’in tahfîf-i salavât için Mûsâ ile Cenâb-ı Hak beyninde tereddütleri bu

mahaldedir. Hattâ elli vakitten fark beş vaktini mahv ve beş vaktini ve musallîye elli vaktin

ecrini isbât eyledi. Ve bu kitâbdan eceli kazâ eder ve ecel müsemmâ onun indindedir. Ve bu

elvâhdandır ki, Cenâb-ı Hak mü’minin rûhunu kabzında tereddüt ile nefsini vasf eyledi. Halbuki

eceli onun üzerine ol kaza eyledi. ” كما قال رسول اهللا صلى اهللا عليه وسلم قال اهللا تبارك وتعاىل من

نة باحلرب وماتقرب عيدى اىل بشئ احب اىل مما افترضت عليه ومازال عبدى يتقرب اىل ذعادى ىل وليا فقد ا

ذى يبصر به وسده الىت يبطش ا ورجله الىت ميشى ا ذى يسمع به وبصره البالنوافل حىت احببه فكنت مسعه ال

نفس املؤمن يكره ذنه وماترددت عن شئ انا فاعله ترددى عن قبضذىن العيولئن ساءلىن العطيته ولئن استعا

Her kim benim velî kullarımdan birisine düşmanlık“] “املوت وانا اكره مساءته اخرجه البخارى

ederse, ben ona harp açarım. Kulum, kendisine farz kıldığım şeylerden daha sevimli bir şeyle 573 [Ya’ni ortada yokken bir görüşün zuhûra gelmesi.]

297

bana yaklaşmamıştır. Kulum bana devamlı nafile ibadetleri ile yaklaşır, bunun sonucunda

ben onu severim. Bir kere onu sevdim mi, ben onun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli ve

yürüyen ayağı olurum. Eğer benden bir şey isterse onu verir, bana sığınırsa muh ak kak onu

himaye ederim” (Buhârî, Rıkâk, 38 (VII, 190), Ahmed b. Hanbel, Musned, VI, 256)]

Ve bu tereddüd-i ilâhîden kinâye olan hakīkatden umûr-i kevniyyede ve hayretinde

vâkı‘ olan tereddüd-i kevnîde bir sırr vardır. Ve ol sırr oldur ki, insan kaçan bir fi‘ilin

işlemesinde ve işlememesinde bir tereddüt bulsa ve ol tereddüd hâlinden zâil olmasa hattâ iki

emrin biri vâkı‘ olsa ol vakitde [28a] tereddüdü zâil olur. Pes ol vâkı‘ olan emr-i levhde sâbit

olan emirdir. Zîrâ kâtib olan kalem levh-i mahvde işlerden bir iş yazar ki, ol şahsın kalbine hutûr

eden hâtırın zamanıdır. Ondan sonra ol kitabeti mahv eder. Evvel onda ol hâtıra ol şahısdan zâil

olur. Zîrâ ol levhden ol şahsın nefsine mümtedd olur. Onda bir rakîka574 vardır ki, ol levhde

kitâbetin hudûsuyla hâdis olur ve kitâbetin mahviyle munkatı‘ olur ve gecede ve gündüzde tahrîr

eyleyen aklâmın adedi üçyüz altmışdır. Derecât-ı felek ‘adedince pes bu aklâmdan her bir

kalemde Hażret-i Hak’dan vedî‘a olunmuş bir ‘ilim575 vardır ki, gayrılarında ol ilim bulunmaz.

Ve her bir kalemin kendiye mahsūs olan ‘ilmi derecât-ı felekden bir dereceye nüzûl eder ve ol

‘ilmin mukteżāsı üzere ol dereceye mensub olan kevkebin rûhâniyeti hareket edip vesâit ile

ma‘lûmât vücûde gelir intehâ.

Pes imdi bu takdirce câr mağzden murekkeb olan cüz’den murâd mümkündür ki,

‘anâsır-ı erba‘adan mürekkeb olan beden-i insân ola. Yâhud şerî‘at ve tarîkat ve ma‘rifet ve

hakīkati câmi‘ olan insan-ı kâmil ola. Bu tevcîh üzere mahsûl-i terkîb bu beytin fevkınde olan

beytlerde tafsīl olunduğu üzere kuyûdan ıtlâka su‘ûdum tahakkuk sırr-ı mi‘râc-ı rûhânîden

kinâyet olmağın esrâr-ı aklâm mahv u isbâtı erkân-ı erba‘adan mürekkeb cesedime müteallik

olan levhi kalbimde mestûr buldum. Yâhud şerî‘at ve tarîkat ve ma‘rifet ve hakīkati câmi‘ olan

mertebe-i insâniyemde mevcûd buldum. Esrârına vukûf ve şu‘ûr ve futûhum gıdâ-yı nefis rûhum

oldu, demek olur. [29a] Yâhud tenevvür-i cüz çâr mağzda büryân olmasından murâd âteş-i

الرقيقة وهى اللطيفة الروحانية وقد يطلق على الواسطة اللطيفة الربطة بني الشيئني كاملد الواصل من احلق اىل البعد ويقال هلا رقيقة الرتول 574

ق من العلوم و االعمال واالخالق السنية واملقامات الرفيعة ويقال هلا رقيقة الرجوع ورقيقة االرتقاع ويطلق وكالوسيلة الىت يتقرب ا العيد اىل احل Rakîka rûhânî bir latîfedir. Bazan iki şey arasında bağlayıcı latîf vâsıtaya denir. Hak’tan“ على علوم الطريقة والسلوكkula ulaşan yardım gibi. Buna, Rakîkatu’n-nuzûl denir. İlimler, iyi ahlâk ve amel, yüksek makamlar gibi kendisiyle kulun Hakk’a yaklaştığı vesîleye de, rakîkatü’r-rucu’ ve Rakîkatü’l-irtikâ denir. Tarîkat ve sülûk ilimlerine ıtlâk olunur.” (Cürcânî, Kitâbü’t-ta’rîfât, 111) 575 B, C: + “ilm-i hâs”

298

tenevvürde te’sîr ve onlarda teessür cihetiyle aklâmın kendiye musahhar olmasına bir remzdir ki,

kutbu’l-aktâb olmasına işâretdir. Zîrâ halîfe-i Rahmân olandan cemî‘-i eşyâ-i feyż-yâb olmağa

muhtâcdır. Ve Cenâb-ı Hak’dan istifâde ve halka ifâzası şu vechiledir ki, bu ‘âlem-i kevn u

fesâd’da vücûda gelecek ma‘lûmât her ne ise ‘ilm-i Hak’da sâbit olmağın vücûdlarına irâdet-i

‘aliyyesi ta‘allukunda kudret-i kâhire-i mutlakası irâdetine tâbi‘ olub mukteżā-yı irâdet ve

kudreti üzerine ol kutb-i ‘âlem olan zâtın kalbine tecellî eder. Ve ol tecellî mukteżāsında kalbi

harekete gelir. Ve arşın hareketi onun hareket-i kalbine tâbi‘ olur. Harekât-ı eflâk dahî hareket-i

‘arşa tâbi‘ olub vesâit ile ma‘lûmât-ı vücûde gelir. Kutbun ol harekât-ı mufassalaya gerek şu‘ûru

olsun gerekse olmasın ve mi‘râc-ı rûhânî kutub olmayan sâlikin ilallâh’a vâkı‘ olmağla kutba

vukû‘u evlâ bi’t-tarîkdir. Belki mi‘râc-ı rûhânîyi tahakkuk etmeyen kutbu’l-aktâb olamaz ve

evliyâullahdan memnu‘ olan mi‘râc-ı cismânîdir ki, ol sāhib-i mi‘râc-ı rûhânî ve cismânî

mahbûb-ı Hudâ aleyhi efżalü’t-tahâyâ Efendimiz Hażretleri’ne mahsūs olan teşrîfât-ı

ihtisāsiyyedendir.

VIII. Beyt:

بره لبها پراز شري حكم در ميان بيضهء بلبل بافغان يافتمذاراهوصد ه

Tercüme:

Sad hezâr âhû beççe şîr hükümle berre iken

Beyza-i bülbül içinde eder efgân buldum

Sad hezâr âhû beççe’den murâd mümkündür ki, [30a] a‘yân-ı sâbite ola ve âhû bire

ıtlâkı mertebe-i ta‘ayyünden576 vahşî ve haram-ı muhterem ġayb-ı lâ-ta‘ayyünde mahfî

olduklarına remzdir. Ve şîr hikmet ile lebrîz olmaları. Şîrden murâd ‘ilimdir. Nitekim Sāhib-i

Sa‘âdet Aleyhi Ekmeli’t-Tahiyye Efendimiz Hażretleri buyurdular ki, “Rü’yamda bir kadeh-i

süd verdiler. Ol kadar içdim ki, kanmak tırnaklarımdan hurûç eyledi ve fazlasını ömre verdim.

Te’vîlini suâl eylediklerinde südü ‘ilm ile te’vîl buyurmuşlar.” Bu takdirce Beyza-i bülbülden

murâd ‘âlem-i ‘amâdır ki, hakâyık-ı ‘ilmillâhda sâbit oldukları mertebeden ‘ibâretdir. O ecilden

şîr hikmet ile memlû buyurdular. Ve Beyza-i bülbül teşbîhi bülbül mazhar-ı ‘aşk olduġu

i‘tibârıyladır. Ve Beyzası mâdde-i asliyesinin mahallidir ki, ondan tevellüd eder. Pes “ زاكن تكن

576 B: + “Ta’ayyün-i kevnîden”

299

فرلاع لقالخ لقتفخ فران اع تببفاح فياخم” [“Ben gizli bir hazine idim, bilinmeye muhabbet

ettim; bilineyim diye mahlûkātı yarattım” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 132, No: 2016)] mukteżāsınca

‘âlem-i ‘amâdan ‘‘ibâret olan kenz-i mahfîden cevâhir-i hakâyıkın ta‘ayyün ve vücûde gelmesi

muhabbet ü ma‘rifet-i Hak’dan nâşî olduġundan her bir hakâyıkın vücûdu mazhar-ı ‘aşk-ı

ma‘bûdu olmağla kenz-i mahfîyi a‘nî ‘âlem-i ‘amâyı beyza-i bülbül teşbîh buyurmuşlar.

Beyt:

Mest-i subhâ-yı muhabbetdir bu ‘âlem ser-te-ser

Hep ekremiyyetle işler işleyenler hayr u şer.

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Ve bu mertebede efganlarından murâd kâbiliyyâtı hakâyıkda bilkuvve vedî‘a olan

kemâlâtı fi‘le götürmek için lisân-ı isti‘dâdâtın Feyyâz-ı Mutlak’dan istifâde ve isti‘ânetinden

kinâyetdir. Yâhud sad-hezâr âhû-berre’den murad mümkündür ki, ervâh-ı mücerrede ola ve bu

takdirce beyza-i bülbülden murad ‘âlem-i ceberrutdur ki, ‘âlem-i ervâh ve ta‘ayyuün-i evvel577

dahî derler. Münâsebet teşbihleri sebkat eylediği vecihden zāhirdir ve bu mertebede efganları

birbirlerinden temeyyüz ve ta‘ayyünleriyle cem‘iyyet-i ezeliyyelerinden cüdâ ve vatan-ı

asliyyelerinden âvâre ve şeydâ [31a] olduklarından nâşî cem‘iyet-i ezeliyyelerin yâd u taleb

bezm-i vahdet için nâliş ü feryâdlarından ‘ibâretdir. Yâhud şîr hikmetle memlû olan âhû

beççelerinden murad mümkündür ki, kendi feyż-i ma‘nevîleriyle feyż-yâb olan uşşâk ola ve bu

takdirce beyza-i bülbülden murâd mazhar-i ‘aşk-ı Hüdâ olan kendi kalb-i pür-safâları ola. Zîrâ

kendi nutuklarından feyż-yâb olan ‘uşşâkın mâdde-i ‘aşkları onun meded-i feyż-dil dânâlarından

münbe‘is olur ve nâle vü feryâd ü figânları münâca‘ât u zikr-i cehr ve ahvâl derûnu izhârından

‘‘ibâretdir. Pes vech-i evvele göre mahsûl-i terkîb seyr-i ma‘nevî-i rûhânîde ervâh-ı mücerredeye

lohûkumda sırrım ta‘ayyünden mücerred olduġu hâlde ‘âlem-i lâhûta ‘urûc ve menba‘-ı

kadîmim olan mertebe-i lâ ta‘ayyüne vülûc edib esrâr-ı a‘yân-ı sâbiteye mahrem olup gördüm ki,

her biri kābiliyetini578 kuvveden fi‘ile götürmeğe lisân-ı isti‘dâd ile Feyyâz-i Mutlak’dan istifâde

ve istimdâd eyler ve Feyyâz-ı Mutlak bilinmesini sevdiği muhabbetden her biri feyż-yâb olarak

bu ‘âlem-i nâsûta gelir ve vech-i sânîye göre mahsûl-i terkîb seyr-i ma‘nevîde mertebe-i ervâh-ı

mücerredeye su‘ûdumda gördüm ki, her biri arzu-yı vatan-ı aslîsini ve hâhiş-i encümen-i vahdet-

577 B: + “ta’ayyün-i evvel-i kevnî” 578 B: + “kendi kemâlini”

300

i ezelîsi ile nâle vü feryâd u figân eyler ve takâzâ-yı muhabbet-i Hak ile bu ‘âlem-i kevn u fesâda

gelir ve vech-i sâlise göre mahsûl-i terkîb bizim zamânımızda ve bizden sonra nutkumuzdan

feyż-yâb olan ‘uşşâkı menba‘-ı ‘aşk-ı Hudâ olan dil-i saffet-nümâda müşâhede eyledim ki,

menba‘-ı kalbimizden cüdâ ol kulûblerine ceryân eyleyen feyż-i ‘aşk ile her biri nâle vü feryâd ü

figân ve gülzâr-ı ma‘rifet-i Hakīkatde gül cemâl-i vahdeti seyrân ederler.

IX. Beyt: [32a]

دوش وقت صبحدم رفتم بسوى ميكده صوراسرافيل را درخم بافغان يافتم

Tercüme:

Dün gece vakt-i seher meykedeye varmışdım579

Sûr-i İsrâfil’i homda eder efgân buldum.

Dün gece vakt-i seher vücûhunun tafsīli matla‘da sebkat etmeğin bunda zikirden

müstağnîdir ve bunda mümkündür ki, ma‘nâ-yı zāhirîsi dahî murâd oluna. Meykede meyhâne

ma‘nâsınadır ki, ıstılâh-ı sûfiyyede meşrık-ı envâr-ı tecellî ve mehbit-i ‘aşk-ı lem-yezelî olan

‘âlem-i kalbe ıtlâk olunur. Ve kalbe kalb ıtlâkı birkaç münâsebetledir.580 Bir münâsbeti cemî‘-i

mahlûkātın zübdesi ve kâffe-i mevcûdâtın hülâsası olduġundan ötürüdür. “ كما يقال قلب الشء

Ve bir münâsebeti dahî esmâ-i ilâhiyyede sür‘at-i tekallübden ötürüdür. Ve bir 581”خالصته وزبدته

münâsebeti dahî mebdei olan mahall-i aslî-i ilâhîye inkilâbından ötürüdür. Ya‘nî vechi

himmetini mecazdan hakīkate münkalib kıldığından ötürüdür. Ve bir münâsebeti dahî meşhed-i

halkî iken Hakkî’ya munkalib olduġundan ötürüdür. Ve bir münâsebeti dahî hakâyık-ı vücûde

mir‘ât gibi olub vücûh hakâyık onda ‘aks eylediğinden ötürüdür. Zîrâ ‘aks-i kalb ma‘nâsınadır.

Ya‘nî kalbde zāhir olan vücûh hakâyıkın aksidir, ‘aynı değildir, demek olur. Meselâ bir şey bir

aynaya ‘aks eyledikde ol şeyin sağı sol ve solu sağ olur ki, ‘aks u kalb bu ma‘nâyadır. Vatkâ ki,

Hażret-i Allâh Zü’l-celâl cemî‘-i mahlûkatı nûr-i Muhammed sallallâhu aleyhi ve selem’den

halk ettiyse [33a] İsrâfil’i dahî onun kalbî nûrundan halk eyledi. Ol ecilden İsrâfil için melekûtda

kalb-i Muhammedî vüs‘atı ve kudreti vardır. Ya‘nî Cenâb-ı Hakk’ın sıfât-ı celâliyye ve

cemâliyyesine mazhardır. Hattâ ol kudret-i ilâhiyye ile nefha-i ulâda Kahhâr ve Müfnî ve Mümît

579 B: - “gece” 580 B: + “ma’nâ münâsebeti ile” 581 [Nitekim şöyle denir: Bir şeyin kalbi, onun hulâsası ve özüdür.]

301

esmâsına mazhariyet ile Cemî‘-i ‘âlemi makhûr ve ifnâ eyleyip “اراحد القهلله الو موالي لكن الملم”

[“...(Allâh onlara sorar ve cevâbını verir): Bugün hükümranlık kimindir? Kahhâr olan tek

Allâh’ındır.” (el-Mümîn 40/16)] sırrı âşikâr olur. Ve nefhâ-i sâniyede Muhyî ve Mu‘îd isimlerine

mazhariyyyet ile gunûde-i bister-i fenâ olan cemî‘-i ‘âlemi îkâz ve ihyâ eyler. Ve sûr, lügatte

boynuz ma‘nâsınadır. “ مووريفي الص فخني ” [“Sûr'a üfürüleceği gün ki…” (Tâhâ, 20/102, Neml,

27/87, Nebe, 78/18)] “ لىب الادرى ماالصورقال الك ”582 ve denilmiş ki, sûr sūretin cemî‘idir. Besere’nin

cemî‘-i busur olduġu gibi ve Hasan “ مووريفي الص فخني ” [“Sûr'a üfürüleceği gün ki…” (Tâhâ,

20/102, Neml, 27/87, Nebe, 78/18)] kırâat eylemiş vâvın fethiyle ve’l-hâsıl ne vechile olursa olsun sûr

i‘dâm ü îcâdı mukteżā sıfat-ı irâdet ve meşiyyet-i ilâhiyye ve kudret-i kâhire-i celâliyye ve

cemâliyyeden ‘‘ibâretdir ki, meşiyyet mevcûdu i‘dâmâ müteallikdir. “ الظل دم فكي كبالى ر رت الم

ه ساكناولو شاء لجعل ” [“Rabbinin gölgeyi nasıl uzattığını görmedin mi? Eğer dileseydi, onu

elbette hareketsiz kılardı...” (el-Furkân 25/45)] ve irâdet ma‘dûmu îcâde müteallikdir. “ امره اذا انما

O'nun emri, bir şeyi dileyince ona sadece "Ol!" demektir. O“] ”اراد شيئا ان يقول له كن فيكون

da hemen oluverir.” (Yâsin, 36/82)] Ne kadar irâdet ve meşiyyet bir mâ‘nâya ıtlâk olunursa dahî

âyât-ı Kur’ân’da vech-i meşrûh üzere takyîdi melhûzdur. Ve sûr ıtlâkı işbâh tarafı dayyık ve

ervâh tarafı vâsı‘ olduġu münâsebet iledir. Ve nefh iki vechiledir. Biri îkâd-ı nâr-ı nefhidir.

Ben, onun yaratılışını tamamladığım ve ona ruhumdan“] ” فاذا سويته ونفخت فيه من روحي…“

üflediğim zaman” (Hicr 15/29, Sâd 38/72)]ve nefhin biri etfâ-i sirâc nefhidir. “ فخنو عقور فصفي الص

Ve sûra üflenmiştir. Göklerde kim var, yerde kim varsa“] ”من في السموات ومن في الارض

çarpılıp yıkılmıştır…” (Zümer, 39/68)] “ونظرني امقي مرى فاذا هفيه اخ فخن ثم” [“…Sonra ona bir

daha üflenmiştir. Bu defa da hep onlar kalkmışlar bakıyorlardır.” (Zümer, 39/68)] ya‘nî [34a]

nefha-i evvelîde zevi’l-ervâhın ifnâ ve i‘dâmına ta‘allük-i meşiyyet ve kudret-i rabb-i ‘izzet ile

582 [Kelbî demiştir ki; Sûrun ne olduġunu bilmem.]

302

matfa-i sirâc olan dem ile üfleyip ahâlî-i semâ ve arzı ifnâ ve nefha-i sâniyede işbâh-ı ervâhın

îcâd ve izhârına ta‘allük irâdet ve kudret-i Rabb-i ‘izzet ile mûkid-i nâr olan dem ile üfleyip

ahâli-i semâ vü arzı ihyâ ve izhâr eyler. Ve homdan murâd keyfiyet-i şerâb-ı muhabbet-i zât ile

kalbin ittisâf hâlidir. Mahsûl-i terkîb leyle-i zulmet-i tabî‘iyyenin âhirinde mukaddime-i işrâk-ı

şems-i cemâl ve vesâtatıyla meşrık envâr-i tecellî ve mehbit-i ‘aşk-ı lem-yezelî olan ‘âlem-i kalb

cihetine şitâb edip keyfiyet şerâb-ı ‘aşk-ı ezelî ve neşve-i bâde-i muhabbet lem-yezeli ile memlû

olan hom-ı kalbimde sûr-i İsrâfil’in figânını buldum. Ya‘nî i‘dâm ve îcâdı mukteżî olan sıfat-ı

kudret-i kâhire-i ilâhiyyenin onda eserin bulup nefha-i ûlâ’da nidâ-yı “ Yer“] ” من عليها فانكل

üzerinde bulunan her şey fânidir.” (Rahman, 55/26)] ile revnak bahş-i tabakât-ı arziyye-i

bedeniyyem olan nüfûs-i nebâtiyye ve hayvâniyye ve insâniyem resîde-i derece-i fenâ ve ‘adem

olub ve nefha-i sâniyede sadâ-yı “ مواياجون افواتور فتفي الص فخني ” [“O gün Sûr'a üflenir, bölük

bölük gelirsiniz.” (Nebe, 78/18)] sem‘-i cânıma vülûc etmekle zîr-i lihâf fenâ ve nistîden bâlâ-yı

vücûd-i hestiye ‘urûc ve ‘arsa-i nâsûta hurûc eylediğimde “ موي اتموالسض والار رغي ضل الاردبت

لواحد القهاروبرزوا لله ا ” [“O gün yeryüzü bir başka yere, gökler, başka göklere çevirilecek ve

bütün varlıklar, kabirlerinden çıkıp bir ve gücüne karşı durulmaz olan Allah'ın huzuruna

toplanacaklardır.” (İbrahim, 14/48)] sırr-ı basar-ı basīretime âşikâr oldu. Ya‘nî vücûd-i hestî-i

mevhûmum fenâ fillahda ma‘dûm ve mefkûd ve tebeddül-i vücûd-i mevhûb-i Hakkânî ile

mevcûd583 oldum, demek olur.

X. Beyt:

ستندروزى اشترانش را بروم حلقهء كم شدازان در كوش خاقان يافتمپنعل مى

Tercüme: [35a]

Üştürân na‘lin ururken biri yitti Rum’da

Gûş-i hâkânda ânı halka-i iz‘ân buldum

Üştürân tafsīli beyt-i sâlisde murûr eylemişdir. Ve nâ‘l başmak ve nâ‘leyn ve govâr

ayağına urdukları demir nâ‘le ıtlâk olunur. Ve deveye ne kadar demir nâ‘l urulmayıp nâ‘li kendi

derisinden olursa dahî bunda iştirâk vechile demir na‘l murâd olunur ki, demirde olan şiddet ve 583 B: + “mevcûd ve meşhûd”

303

salâbet münâsebetiyle keyfiyet kuvvet-i isti‘dâd murâd olunur. Ol ecilden zâyi‘ olan halka-i nâ‘li

gûş-i hâkânda buldum, diye buyurdular. Ve ayak tabi‘at şerhidir. El gönül şerhi olduġu gibi

mahsûl-i terkîb silsile-i irâdet ve cabl-i metîn muhabbet ile birbirlerine peyveste olan sâlikin

ilallâh’ın sa‘yı ve sülûklarına medâr olan tabi‘atlerine kuvvet isti‘dâdlarını fi‘le götürecek

mücâhede ve riyâzat muvâzabe ve zikr ü tilâvet ve murâkabe âletiyle pâ-yı himmetlerine

metânet ve takviyet ile sefer-i erba‘anın makāmât u menâzilin seyr etdirerek sülûklerine rûmda

netice verilirdi. Ve sūretde her biri bir kedâ-yı bî-nevâ iken şehinşâh-kişver ma‘nâ olup küftâr-ı

hakīkat nişânları küşvâre-i hâkân-ı cihân olurdu. Ya‘nî mûcibiyle ‘amel ederlerdi demek olur ki,

bu söz “kulağda küpe olsun” darb-ı meselinin mażmûnudur. Yâhud havâss-ı beşeriyyemin

kuvvâ-yı tabî‘iyyelerine vech-i meşrûh üzere kuvvet isti‘dâdiyle pây-ı himmetime bir rütbede

metânet ve istihkâm verdim ki, seyr ü sülûkümda tekmîl-i makāmât u merâtib ile kişver-i

Rûm’da bir [36a] sultan-ı cihângir-i ma‘nâ ve şehenşâh-ı kişver-güşâ olub kuvvet-i isti‘dâdım ile

hakân-ı cihân584 bende-i halka-i be-gûşem mesâbesinde her emrime itâ‘at ve iz‘ân ederek dem-

be-dem imdâd-ı rûhaniyyetimi585 cûyân ve sâ‘at-be-sâat semt-i nazar-ı himmetime nigerândır

demek olur. Afâkta olan tasarruflarını beyândır. Ve bu beyt-i şerîflerini enfüse sarfdan âfâka

sarfı ehakk ve evlâdır. Zîrâ hakīkat hâli öyledir. Zîrâ elân ma‘nâda bir pâdişâha zuhûr edib bir

emir buyursalar ol pâdişâh-ı âlî-câh bi-eyyi hâl ol emrin infâzına sarf-ı himmet edib her demde

imdâd-ı rûhanilerine muntazır olur.

XI. Beyt:

يان نقل قران يافتمرموخوش بكفتست اين غزل مال جالل الدين روم معنيشرا

Tercüme:

Bî-bedel bu ġazel-i Mollâ Celâleddîn’nin

Zımnını murtebit ma‘nâ-yı Kur’ân buldum.

Ya‘nî ‘ukûl-i avâm ve mahcûbine586 nisbetle elfâz-ı mütenâfiratü’l’ma‘nâ ve ‘ibârât

mütebâ‘idetül’l-fehvâyı müştemil bu ġazel-i hakīkat ihtivânın mażmûnunu mürtebit ma‘nâ-i

Kur’ân buldum, buyurdukları her bir kelâm-ı hakīkat-encâlarının mefhûm-ı ma‘ârif melzûmunu

te’yîd eder bir yâhud dahî ziyâde âyât-ı beyyinât buldum, demek olur. Bu takdirce mümkündür

584 B: - “hakân-ı cihân” 585 B: + “imdâd-ı i’ânet-i rûhaniyetimi” 586 B: + “mahbûbîne”

304

ki, şerhde zikr u tafsīli sebkat eden tecelliyât-ı ilâhiyye ve mâ‘rifet sırr-ı esrâr-ı nâmütenâhiyeden

hâsıl olan zevk-i vicdânîsinden sonra ıtlâk-ı ma‘ânî-i [37a] âyât-ı Kur’âniyyede ol zevk-ı

vicdânîyi müş‘ir-i ma‘ânî-i âyât-ı hakīkat gâyâte muttali‘ olmuş olalar. Bu sülûk ise “ ذبة من ج

ات الرمحن توازى عمل الثقلنيذبج ”587 ile müyesser588 olur ki, sâlikîn ilallâhdan az kimseye vâkı‘

olur ve bu vechile sülûkları ‘‘ibâretin mefhûmuna akreb ve ensebdir. Yâhud muhtemeldir ki, ol

tecellîyât-ı ilâhiyyeden münba‘is olan zevk-i vicdânînin hülâsa-i icmâliyle zevk-yâb oldukdan

sonra ıtlâk-ı ma‘ânî-i ba‘żı âyât-ı hakīkat gâyâtı ol zevka mutābık ve müvâfık bulmağla hâlat-i

zevk-i icmâlîlerini makām-ı tafsīl ve mertebe-i tekmîle erişdirmiş olalar. Ve ma‘ânî-i ebyât-ı

ġazel bî-bedellerine mutābık ve muvâfık olan ma‘ânî-i âyât-ı kerîmeye her bir beytin şerhinde

zikr olunanlardan gayrı nice âyât-ı kerîmeye dahî vardır ki, zikri mûcib-i tatvîldir. Munsıf u

mu‘tekid olana onlar dahî kâfîdir ve bu ġazelin ma‘ânîsi nakl-i Kur’ân’da buldum buyurdukları

erbâb-ı hacb ve ashâb-ı ta‘assubun vehm ve inkârlarını def‘ içindir. Zîrâ bir ma‘nâ ki, âyât-ı

Kur’âniyye ile istidlâl oluna. Be-her hal ona teslîmde herkes nâçârdır. Kaldı ki, âyât-ı kerîmenin

medlûlât-ı ‘ibârâtından istidlâl olunmadığı hâlde mefhûmunun mażmûnunda ‘ilmde râsih

olanların te’vîli ile istidlâl mümkündür. “ ا يمولما به كل عنقولون امون في العلم ياسخالرو الا الله اويلهت

.Halbuki onun te'vilini Allah'dan başka kimse bilmez…“] ”من عند ربنا وما يذكر الا اولوا الالباب

İlimde uzman olanlar, "Biz buna inandık, hepsi Rabbimiz katındandır." derler. Üstün

akıllılardan başkası da derin düşünmez.” (Âl-i İmran, 3/7)] Pes fi’l-‘ilmi kavl-i şerîfinde vakfın

mukteżāsı üzere ‘ilimde râsih olanlar dahî Kur’ân-ı azîmü’ş-şânın te’vîlini bilmek iktiżā etmeğin

benim kelâmımın ma‘nâ-yı hakîkisini Kur’ân-ı ‘Azîmüşşân’dan istidlâl edemezseniz ‘ilm-i

Hak’da ya‘nî ma‘rifetullâh’da râsih olan ‘ulemâ-i billâh’a ilticâ edin onlar ne vechile istidlâl

[38a] olunduğunu beyân edeler. Vallâhu a‘lâm bi’s-savâb.

Nazmün lişârihihî:

Nazm-ı Mevlânâ, yem-i ‘irfân-ı bî-pâyân’dır.

Ka‘rına irmez, ânın ğavvâs-ı evhâm-ı hayâl

587 [İnsan ve cinlerin amellerine eşit olan Rahman’ın cezbelerinden bir cezbedir.] 588 B: + “mübeşşir”

305

Lîk imdâd itdi bu demde Salâhî’ye demi

Her sadefden aldı bunca lü’lü-i hikmet kemâl

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Temmet589

VIII- NİYÂZÎ MISRÎ’NİN ÜÇ ŞİİRİNİN ŞERHİ

A- “KELÂM-I MISRÎ KUDDİSE SİRRUH”590 [123a]

Habs içün geldi gelür ıtlak içün ferman bana591

Evveli kahr âhiri ihsan ider sultān bana

Erbaînim çün tamam olur dahî on gün geçer,

Hatm olur menzili merâtib cân olur cânân bana.

“Kâbe kavseyn ev-ednâ” üçyüzellidir bilin

Doğdu gün mağribden açtı zulmeti Sübhan bana

Geldi Hak bâtıl firâr etti dolaştı mağribe

Zāhir oldu gizli sırlar verdi Hak burhân bana

Ol dem İsmail gibi teslîm-i cân etti hemin

İkibinyüz dahî yetmiş beşte bir kurbân bana 589 B: + “Mısra-ı târih tamam şod 1176” 590 Kelâm-ı Mısrî kuddise sirruh Şerh-i Salâhî. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. P. Paşa No. 633 vr. 123a -165b (A), Sül. Ktp. H M Efendi 2770, 1b-36a (B), Sül. Ktp. Hafid Efendi 459, 116-159 vr (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Sül. Ktp. P. Paşa No. 633 nüshasına âittir. “Diğer nutk-ı şerîf-i Hazret-i Mısrî Şerh-i S alâhî Abdî Efendi Kuddise sirruhümâ” Sül. Ktp. H M Efendi 2770. Bu şerhler daha önce yayınlanmıştır. Bk. Abdullah Çaylıoğlu, Niyâzî Mısrî Şerhleri, İnsan Yayınları, İstanbul 591 Dîvân-ı Niyâzî, Neş: Yusuf Ziyâ, Dersâadet 1326, s. 7

306

Bin dörtyüz kanat açtım, altıyüz dahî koştum,

Tâ onbeşe dek uçtum, bu hâlete erince.

Anladım zebh-i azîmi bir işârettir bu koç

Hem beşârettir gele Yahyâ ile mihmân bana

Halk-ı ‘âlem dediler Îsâ’ya Mısrî bir zamân

Dahî bundan özge mâ-evhâ dedi Kur’ân bana

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

B- “ŞERH-İ SALÂHÎ ‘ABDÎ EFENDİ”

I. Beyt:

Habs içün geldi gelür ıtlak içün ferman bana

Evveli kahr âhiri ihsan ider sultān bana

Ya‘nî bir müddet mutevârî-i devât-ı ‘ilm-i kıdem ve târîk-nişîn-i zulmet-âbâd-ı ‘adem

olub ‘âlem-i lâhûtda kayd-ı ta‘ayyünden mu‘arrâ ve sahrâ-yı lâ-ta‘ayyünde kûşe-nişîn gencîne-i

‘amâ592 iken istîdâd-ı Hudâ-dâdımızda bi’l-kuvve olan kemâlâtı fi‘ile getürmek lisân-ı

istîdâdımız sultān-ı serâ-perde-i ezelî ve tacdâr-ı taht-i lem-yezelî hażretlerine arz-ı hâl ile

istifâza etmeğin mes’ûlümüze müsâ‘ade-i rabbânî erzânî buyurulub irâdet-i Rabb-i İzzet ile

menba‘-i kadîmimizden nehzat ve menşe-i müstedîmimizden hareket ederek ‘âlem-i ceberrûta

nüzûl ve sarây-ı ta‘ayyün-i evvele duhûl edip libâs-ı fâhire-i ruhanî ile cilve-nümâ ve kayd-ı

ta‘ayyün-i nûrânî ile serîr-i temeyyüz ve ta‘addüde revnak-efzâ olub serâ-yı cem‘iyyetimizden

cüdâ ve encümen-i vahdetimizden âvâre ve şeydâ olduk. O hâlde cem‘iyyet-i ezeliyyemizi yâd

ve derd-i iftirâk ile nâliş ü feryâd ederek bezm-i vahdeti hâstâr ve câm-ı vuslatı talebkâr

olduġumuzda Cenâb-ı Mu‘îd ve Tevvâb cân-ı bî-tâbımıza bu vech ile hitâb buyurdular ki; “Bize

vuslat belde-i mâ‘mûre-i insâniyyeye vusûlden sonra mutasavverdir. Ve ol beldeye sefer nice

‘ukubât ve şedâyidden kat‘-ı nazar ve musâbehet-i nefs-i mücerrede ile bahr-i tabî‘atden güzâr

etmekle müyesserdir. Lâkin firîfte-i dâne-i şecer-i tabi‘at olmadan be-gâyet mücânebet gerekdir.

“ ا تقربا هذه الشجرة فتكونا من الظالمنيول ” [... sadece şu ağaca yaklaşmayın. Eğer bu ağaçtan

592 B: + “‘ulemâ”

307

yerseniz her ikiniz de kendine kötülük eden zâlimlerden olursunuz, ... (el-Bakara 2/35)]

emrince ol çürük dâne ile aldanıp hırmen-i lütfumuzdan dûr ve hân-ı vuslatımızdan mehcûr kalıp

nefsinize zulm etmiyesiz.

Ve’l-hâsıl temhîd-i esâs-ı uhûddan sonra mertebe-i ‘âlem-i melekûta nüzûl ve zümre-i

nüfûs-i mücerredeye dühûl edip bir zaman ol füshatserâ-yı melekûtîde nefs-i mücerrede ile hem-

râz ve cennet-i letāfetde cenâh-ı ıtlak ile pervâzde iken nûrâniyyet-i şecere-i tabîatı, libâs-ı telbîs

ile teceddüd ve sūret-i iblîsi ile [124a] tecessüd edip “لىبلك لا يملد وة الخرجلى شع لكل اده ” [...

sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir saltanı göstereyim mi? (Tâhâ 20/120)] mażmûniyle

ilkâ-yı vesvese ve iğvâ ederek bi-hikmetillahi’l-meliki’l-mennân bâde-i gurûr-i garûr ve sahbâ-yı

şîve-i nefs-i pür-şürûr ile sekrân ve ‘ahd-i kadîmi endâhte-i derece-i nisyân edip hâh nâ-hâh

tenâvül-i dâne-i tabiat ile üftâde-i vâdî-i ‘isyan ve hulle-i nûrâniyyeden cismimiz ‘üryan olup

emrince ıtlâk-ı [Dedik ki: Hepiniz cennetten inin! (el-Bakara 2/38)] ” قلنا اهبطوا منها جميعا“

‘ulvî-i eflâkdan kuyûd-i süflî-i hâke nüzûl ve selâsil-i tabâyi‘ ve ağlâl-i ‘anâsır ile meclis-i kafes-

i ‘unsuriyye duhûl eyledik. Rişte-i ‘alâyık ile cenâh-ı ıtlâkımız bend u kende-i tabîat pây-ı

himmetimiz peyvend olub ‘âlem-i bâlâya su‘ûddan mahrum ve hazîz-i hâkde âlûde-i çirk-âb-ı

hümûm u gumûm iken “ ونفامنزحي ملا هو همليع فوفلا خ اىده بعت نى فمدي همن كمناتيا ي ” [...

Eğer benden size bir hidâyet gelir de her kim hidâyetime tabi olursa onlar için herhangi

bir korku yoktur ve onlar üzüntü çekmezler. (el-Bakara 2/38)] ‘‘ibâret-i pür-beşâretinden

kalb-i hazîne bir işaret olub çünkü habs için fermân-ı Sübhânî geldi tayakkün eyledim ki;

zindân-ı tabîatdan ıtlâk için dahî emr-i rabbânî erişib; evveli kahr, âhiri ihsân olur. “İhsân”ın

ma‘nâsı, Hakk’ı görür gibi ‘ibâdet etmekden ‘‘ibâretdir, ki müşahededen kinâyetdir.

II. Beyt:

Erbaînim çün tamam olur dahî on gün geçer,

Hatm olur menzil-i merâtib cân olur cânân bana.

Bu beyt-i şerîfleri netîce-i sülûklarını beyân eder. “ احاحمرت طينة ادم بيدى اربعين صب ”

[“Âdem’in çamurunu iki elimle kırk sabah mayalandırdım, yoğurdum” (Taberî, Târih, I, 91)]

müfâdınca tıynet-i ‘âdem ya‘nî müdrike-i latīfe-i insâniyye sıfât-ı celâl ve cemâlden kinâye olan

“yedeyn” ile kırk sabah a‘nî beyne’l-cemâl ve’l-celâl tahmîr ve terbiye olunmağın bi’l-kuvve

308

olan sıfât-ı cemâl ve celâli fiile getürmekle mazhar-ı ‘ilm ü hikmet olub “ ة فقدالحكم تؤي نمو

ا كثريريخ اوتي ” [“Kime hikmet verilmişse bol bir hayır verilmiştir.” (el-Bakara 2/269)] sırrına

işâret zımnında “ نمل اخ له االصرعيبنص ظ احابهري بانتالحكيع مةم هبل قنع انهلى لس “ [“Kim

Allâh’a kırk sabahı hâlis kılarsa, hikmet menbâları kalbinden lisânına çıkar.” (Aclûnî, Keşfü’l-

Hafâ, II, 224, n. 2361; Suyutî, Cami’u’s-Sagîr, II, 137)] vârid olmuşdur. Ve “ihlâs” Bir şeyi bir şeye

katıştırmayıp hâlis kılmaktan ‘ibâret ya‘nî tahlîs-i iżāfetden kinâyetdir. Pes ihlâs, âsâr ve ef‘âl ve

sıfât ve zâtda olur. Ol ecilden ıstılâh-ı sûfiyyede merâtib-i tevhîd dört olup birine tevhîd-i âsâr ve

birine tevhîd-i ef‘âl ve birine tevhîd-i sıfât ve birine tevhîd-i zât derler. Ve “erbaîn” Dört

halvetden ‘‘ibâretdir ki; dört aded, on adedi müstelzim olduġundan “ة كاملةرشع تلك” [“... hepsi

tam on gündür...” (el-Bakara 2/196)] hesâbınca her halveti on gün olur. Zîrâ dört adedi üç ve iki

ve bir adedlerini câmidir ki; mecmûu on adede bâliğ olup zât-ı Hakk’ı hudûd-i aşereden tenzîh

ve takdîse remz ve işâretdir. Ve hudûd-i aşere dediğimiz cihât-ı sitte ve kabl ve ba‘d ve ba‘z ve

[125a] külden ‘‘ibâretdir. Pes halvetin biri tezkiye-i nefs içindir ki, neticesi tevhîd-i âsârdır. Ve

ikincisi tehzîb-i ahlâk ile tasfiye-i kalb içindir ki, neticesi tevhîd-i ef‘âldir. Ve üçüncüsü takdîs-i

rûh içindir ki, neticesi tevhid-i sıfatdır. Ve dördüncüsü mâsivâdan tenzîh sırrı içindir ki, netîcesi

iskât-ı izâfât ile tevhîd-i zâtdır. Bu menzile fenâfillâh ve makām-ı cem‘ ta‘bir olunur ki; katre-i

vücûd-i imkânı, bahr-ı vahdetde mahv ü müstağrak olmakdan ‘‘ibâretdir. Ol ecilden “Erbaînim

çün tamam olur” buyurdular. Ya‘nî müdrike-i latīfe-i insâniyyemde vedî‘a-i rabbâniyye olan

sıfât-ı cemâl ve celâle mazhariyyet ile ihlâsım bu merâtib-i erba‘ada tamam olur. Ve halvetin

beşincisi ki; “dahî on gün geçer” buyurduklarıdır. Bu halvet mahvden sahve ve cem‘den farka

gelip cem‘i cemî‘-i esmâ ile tekmîl-i merâtib kusvâ içindir ki; vahdet kesreti ve kesret vahdeti

muhtecib olmaksızın merâyâ-yı kesretde cemâl-i sırr-ı vahdeti müşâhededen ‘‘ibâretdir. Ol

ecilden “Hatm olur menzil merâtib cân olur cânân bana” buyurdular. Ya‘nî beyt-i sâbıkta

tenezzül eylediğim merâtib ve menâzile yine ‘urûc ve menba‘-i kadîmime vülûc edib emr-i Hak

ile da‘vet için yine kesrete hurûc eyledim demek olur ki; hazerât-ı hamsi cem‘ etmekden

kinâyetdir. Nitekim Cenâb-ı Hakk’ın “ عنيببه ارر ميقات مر فتشا بعاهنمماتلة ولي وسى ثلثنيا مندوعو

Mûsâ’ya otuz gece vâde verdik ve ona on gece daha ilâve (Bana ibadet etmesi için)“] ” ليلة

ettik; böylece rabbinin tayin ettiği vakit kırk geceyi buldu...” (el-A’raf 7/142)] kavl-i şerîfi buna

309

işaretdir. Ve onların dört halvetden ‘‘ibâret olan bir erba‘în ile tamam olmalarıyla enbiyâ-i ‘izâm

aleyhimüsselâm hazerâtının sülûkları emmâreden olmayıp mutmainneden olmağın tezkiyye-i

nefs için halvete hâcet kalmaz. Zîrâ onlar ma‘sûmlardır, bizim gibi ahlâk-ı zemîmeye masdar

olmazlar.

III. Beyt:

“Kâbe kavseyn ev-ednâ” üçyüzellidir bilin

Doğdu gün mağribden açdı zulmeti Sübhan bana

Bu beyt-i şerîfleri ve tahtında olanlar tafsīl ba‘de’l-icmâldir. Cenâb-ı Bârî’nin “ اند ثم

.sonra (Muhammed’e) yaklaştı, derken daha da yaklaştı…“] ” فتدلى فكان قاب قوسين او ادنى

O kadar ki (birleştirilmiş) iki yay arası kadar hatta daha da yakın oldu.” (en-Necm 53/8-9)]

kavl-i şerîfinin mefhûmunu kavâ‘id-i mu‘ammâiyyeden aded-i hisâbî üzre remz buyururlar.

“Kâb” lafzı kavsın makbazı ile başlarının mabeynine ıtlak olunur. Her kavsda iki kâb vardır. Ol

ecilden ba‘żıları demişler ki; “kâbe kavseyn”, “kâbey kavsin” ma‘nâsınadır. Bu takdirce kavs-ı

vâhidiyyet murâd olunur ki; kâbe eymeni, vücûb ve kâb eyseri, imkândan ‘‘ibâretdir. Pes

üçyüzelli olması kâbe kavseynden murâd kavs-i vâcib-i imkândır ki; aded-i hisâbîsi üçyüzdür.

de olun[Nûn. Kaleme andolsun ki...” (el-Kalem 68/l)“] ”ن والقلم“ den murâd [126a]”او ادنى“

“nûn” dur ki; ‘aded-i hisâbîsi ellidir.

Nitekim ba‘żı müfessirîn demişler ki; nûndan murâd ‘ilm-i zâtîden müsteâr olan devât-ı

feyż-i akdesden kinâyetdir. Ahadiyyet ‘ayn-ı cem‘den ‘ibâretdir. Pes bu i‘tibâr ile kâbe kavseyn

ve ev-ednâ, üçyüzelli ‘aded olur. Yâhud her birisi ‘aded-i hisâbîde üçyüzellidir demek murâd

buyururlar. “Kâbe kavseyn”den murâd kurb-i Mâcid’dir ki; ‘aded-i hisâbîsi üçyüzelli olur. Ve

ev-ednâdan murâd mahv-ı sûrdur ki; ‘aded-i hisâbîsi üçyüzelli olur.

Kangı hesaptan olur ise olsun ma‘nâdan hâriç değildir. Zîrâ kâbe kavseynin dünuvv-i

vücûd-i imkânîyi vâcibü’l-vücûdun kurbüne îsâlden ‘ibâretdir. Ev-ednâ ise imkânı, vücûbda ifnâ

ile mahv-ı sûrdan kinâyetdir. Ya‘nî kâbe kavseyn bir kurbdan ‘‘ibâretdir ki; onda isneyniyyet

i‘tibârı melhûz ola. Ve ev-ednâ bir vuslata işaretdir ki; onda isneyniyyet i‘tibârı mürtefi‘ ola. Zîrâ

310

mukteżāsınca işrâk-ı şems-i cemâl-i kadîm, vücûdât-ı 593”المحدث اذا قورن با القديم اليبقى منه اثر“

mevhûme-i kevniyyeyi rûz-i rûşende ufûl eden kevâkib gibi mağlûb ve ‘adîm eyler.

Ve’l-hâsıl şems-i rûh pür-fütûh ref‘-i kuyûd-i zulmâniyye-i tab‘iyye ile ufk-i mübînden

tulû‘ ve hark-ı hucb-i nûrânîyye-i kalbiyye ile ufk-i a‘lâya su‘ûd edip ‘âlem-i bî-cihet ve bî-

hudûda şâhid ve meşhûd ve şuhûd-i i‘tibârî gayr-i ma‘dûd oldu, demek olur. Ol ecilden “Doğdu

gün mağribden” diye buyurdular. Şems-i rûhun gurûbu, cibâl-i zulümât-ı ‘unsuriyyeye

ta‘allukundan ‘‘ibâret ve sehâb-ı kesâfet-i tabî‘iyyede küsûfundan kinâyetdir. Ve tulû‘u, ref‘-i

estâr-i kuyûd-i enâ‘iyyet ile pertev-endâz ‘âlem-i ıtlâk ve hadd-i istivâda, zıll-i vücûd-i

mevhûmi, nûr-i vahdete mülhak etmeğe remz ve işaretdir. Ol ecilden “açtı zulmeti, Sübhân

bana” diye buyurdular.

IV. Beyt:

Geldi Hak bâtıl firâr etti dolaşdı mağribe

Zāhir oldu gizli sırlar verdi Hak burhân bana

Çünkü şems-i rûhum ufk-i a‘lâdan işrâk ve zulmet-i şeb-i deycûr-i nefsi izhâb ve ishâk

edip nûr-i vahdet, zalâm-ı kesreti ref‘ eyledi “ هذا فكش يف غفلة من تكن لقد كرصفب غطاءك كنا عفن

ديدح موالي” [“Andolsun sen bundan gaflette idin; derhal biz senin perdeni kaldırdık. Bugün

artık gözün keskindir denir.” (Kaf 50/22)] mukteżāsınca kuhl-i nûr-i hakīkat ‘ayn-ı basīretimden

remed-i gafleti izâle ve revzene-i çeşm-i Hak-bînime nûr-i kudsi havâle ile nûr-i vücûd-i Hak

hâne-i derûnumu bir rütbe istîlâ eyledi ki; zulmet-i vücûd-i bâtıla mahal kalmayıp mağrib-i

‘ademde nâ-bûd ve nâ-peydâ olmağın “ لباطل كان زهوقاوقل جاء الحق وزهق الباطل ان ا ” [“Yine de

ki: Hak geldi; bâtıl yıkılıp gitti. Zaten bâtıl yıkılmaya mahkumdur” (el-İsrâ 17/81)] hakīkati

yüz gösterip [127a] delâil-i ‘akliyye-i tasdîkiyye ve hüccet-i bâliğa-i tahkīkıyye ile esrâr-ı

hafiyye-i ilâhiyye münkeşif ve nümâyân oldu demek olur.

V. Beyt:

Ol dem İsmail gibi teslîm-i cân etdi hemin

İkibinyüz594 dahî yetmiş beşde bir kurbân bana 593 [Muhdes (sonradan olan) kadîm olana yaklaştırıldığı zaman onda hiç bir eser kalmaz.]

311

Vaktâ ki nûr-i ‘ilm ü hikmet zulmet-i cehl-i tabî‘ati dûr ve pertev-i şems-i hakīkat hâne-

i kalbimi pür nûr ettiyse ‘ilm-i yakîn ile bildim ve ‘ayn-ı yakîn ile gördüm ki;

Beyt:

“Bende mahfî oldu ġaybu’l-ġuyûbun esrarı hemin

Bendedir sırr-ı emânet ona kenz-i mübhemim.”

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Mâsadakınca taht-ı dilde fermâ-nefermâ-yı ekâlîm-i vücûd ve kişver-güşâ-yı ‘avâlim-i

şuhûd olan rûh-i sultānî pây-i taht-ı beden-i ‘unsurîde bir halîfe-i sübhânî ya‘nî serîr-i sırrımda

bir vedî‘a-i rabbânîdir. Sāhibine teslîm-i emânet lâzıme-i râh-ı diyânet olmakdan nâşî Hażret-i

İsmâîl aleyhisselâm gibi Hakk’a teslîm-i cân etdim.

Derhâl ikibin yüzyetmişbeşde bana bir kurbân etti. “İkibin yüzyetmişbeş”den murâd-ı

şerîfleri ‘aded-i hisâbî üzre kuyûd-ı ġaybi’l-ġayb yâhûd bir i‘tibar ile kayd-i ġaybi’l-ġuyûb ola.

Ya‘nî kayd-ı ta‘ayyün rûhu ve kayd-ı temeyyüz ‘aklî ve kayd-ı temessül nefsî ve kayd-ı vücûd

hissî i‘tibâriyle kuyûd-i ġaybi’l-ġayb ola ve kuyûd-i mâ‘kûliyyeye i‘tibar olunmaksızın kayd-ı

hissî i‘tibâriyle kayd-ı ġaybi’l-ġuyûb ola ki; ikisinin dahî aded-i hisâbîleri ikibin yüzyetmişbeş

olur. Yâhûd

VI. Beyt:

Bin dörtyüz kanat açtım, altıyüz dahî koşdum,

Tâ onbeşe dek uçdum, bu hâlete erince.

Beyt-i şerîflerinin şerhinde bundan akdemce tafsīl ve tasrîh olunduğu gibi “bin

dörtyüz”den murâd on dört mertebedir ki; ‘âlem-i nâsût ‘anâsır-ı erba‘adan ‘‘ibâret olduġundan

dört mertebe ve ‘âlem-i melekût nüh felek ile nefs-i külliyyeden kinâyet olduġundan on mertebe

i‘tibâriyle on dört mertebe olup her birinden urûca esmâ-i hüsnâ ‘adedince yüz kanat açıb ya‘nî

mazhar-ı envâr-ı esmâ-i hüsnâ ve i‘ânet-i sıfât-ı ‘ulyâ ile bin dörtyüz kanat açıb nefs-i külliyyeye

‘urûc ve ondan delâlet-i ‘akl-ı kül ile altıyüz kanad dahî koşup ikibin kanad ile ‘âlem-i ceberûta

vülûc eyledim. Ondan dahî envâr-ı esmâ-i hüsnâ ile yüz kanat açıb ‘âlem-i lâhûta eriştikde ikibin

yüz ‘aded olup yetmişbeş ‘aded dahî ki; ‘aded-i künhden ‘ibâretdir; ona zamm ile ikibin

594 “İkiyüzbin”, Dîvân-ı Niyâzî, Neş: Yusuf Ziyâ, Dersâadet 1326, s.7

312

yüzyetmibeş olur. Ya‘nî [128a] ‘âlem-i lâhûtda künh-i esrâra erişip zılâl-i esmâ-i ilâhiyye

olduġunu tayakkün eyledim demek olur ki; lafz-ı künh, gâyet ve nihâyet ma‘nâsınadır. Kangı

i‘tibâr ile olur ise olsun cümlesi bir ma‘nâya râci‘dir. Zîrâ ‘âlem-i lâhûta bir i‘tibâr ile ġaybu’l-

ġuyûb ve bir i‘tibâr ile ġaybu’1-ġayb ve ġayb-ı mutlak dahî derler. ‘âlem-i ceberûta ve ‘âlem-i

melekûta ġayb-i izafî ve ‘âlem-i nâsûta şahâdet-i mutlaka, dedikleri gibi ya‘nî sırr-ı ġaybi’l-

ġuyûba mazhariyyet i‘tibâriyle kayd olan nefsim sūret-i inkıyâd ve teslîmden ‘‘ibâret olan koç

sūretinde kurbân olub benlik kaydından âzâd ve ıtlâk-i kurb-i akdesde ber-murâd oldum, demek

olur. Ol ecilden:

VII. Beyt:

Anladım zebh-i azîmi bir işâretdir bu koç

Hem beşâretdir gele Yahyâ ile mihmân bana

Diye buyurdular. Hażret-i İbrâhim salevâtülllâhi alâ nebiyyinâ ve aleyh kıssasında

Cenâb-ı Bârî’nin “ظيمح عبذب اهنيفدو ” [“Biz oğluna bedel ona büyük bir kurban verdik.” (es-

Sâffât 37/107)] kavl-i şerîfinin mukteżāsına mazhariyyet ile “Anladım zebh-i azîmi bir işâretdir bu

koç” buyurdular. Ya‘nî kurbân olan koçun ‘azîm sıfatıyla vasfının sebeb ve hikmetini anladım

demek olur.

Nitekim Hz. Şeyh-i Ekber nevveranallâhü bi sırrihi’l-envâr, Fusûs’unda Fass-ı

İshâkiyye’de zu‘m-i mahcûbîni nefy ve kavl-i muhakkikîni isbât için sūret-i ta‘accübde sebeb ve

ta‘zîmini remz edib buyurdu:

ش من نوس انسانب ذبخ ذبخ لقربان واين ثواج الكنىبفداء

ظيم عناية به او بنامل ادر من اى ميزانوعظم اهللا الع

ش عن خليفة رمحانبفياليت شعرى كيف ناب بذاته شخيص ك

اح ونقص خلسرانبامل تدر ان االمر فيه مرتب وفاء الر

Terceme:

Nebîye çün fedâ için ona koç oldu kurbânî

Mu‘âdil mi ‘acep savt-ı ganemle nutk-i insânî

313

‘İnayetle âna Allâh ânın şânın ‘azîm etdi

Nedir mi‘yârı bilmem ya nedir sūretde mîzânı

Nice tutdu yerin bilsem fedâda hadd-i zâtında

Şuhays-i kebş-i bî-mikdâr nebiyy-i zü’l-kadr-i rahmânî

Bilir misin ki, ânda emr-i rabbânî mürettebdir.

Vefâ ile olur erbâh olur naks ile hüsrân

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Ya‘nî bilmez misin ki; fedâda emr-i ilâhî müfdâ-ileyh, müfdâ-aleyh beyninde

mürettebdir. Ya‘nî şeref-i cinsiyyetde ve bâkī sıfâtda münâsebet gerekdir. Şerîfden hasîs,

hasîsden şerîf fedâ olunmaz. Ve fedâ-yı sūret-i nefsden ‘‘ibâret olan fedâyı yerine götürmek

‘ahd-i evvelîye vefâdır ki; çarsû-yı isti‘dâd-ı ticâretinde zebh içindir. Ve fedâyı yerine

getirmemek noksandır ki; zamân-ı kesbinde hüsrân içindir. Zîrâ eğer gavvâşî-i zulmâniyye ile

[129a] ihticâbından ötürü ahd-i evvelîye vefâ etmezse isti‘dâdında noksân-ı tazyî‘-i vakt

eylediğinden ötürü ömründen ‘‘ibâret olan re’s-i mâlının hüsrânıdır. Ve bu ma‘nânın sırrı ve

hakīkati oldur ki; kulun enâiyyeti bâkī iken Hakk’a vusûlü mümkün değildir. Pes enâiyyetin

ifnâsı lâbüddür. Ve Cenâb-ı Hakk’ın rubûbiyyetine ikrâr-ı ezelî zâten ve sıfâten ve fi‘len ancak

‘adem-i iştirâk ile tamam olur. Zîrâ sâlikin zâtı ve ona terettüb eyleyen sıfat ve ef‘âli mâdem ki

fânî olmaya ‘ahd-i evvelîye vefâ etmiş olur.

Pes Hak Sübhâne ve Teâla, Hażret-i İbrâhîm aleyhisselâm’a oğlunun zebhini rü’yâda

gösterdi ki; onun ve oğlunun tekmîllerinden ve ibtilâlarından ötürüdür. Vaktâ ki oğlunun zebhine

kasd ve oğlu dahî inkıyâd-ı tâmm ile nefsini teslîm eylediyse fenâ-yı matlûb hâsıl olup ahd-i

evvelîye vefâ bulunduğundan gâyet-i teslîm ü inkıyâdda olan zebh-i azîmi onlara fedâ eyledi.

Pes Hażret-i Şeyh cihet-i ta‘zîmini tasrîh buyurup: Şiir:

در يكون واوزان من مجاد و بعده نبات على ق اعلىفال خلق

فا وايضاح برهانثة كق خبال واحلس بعد النبت فالكل عارف ذو

بعقل و فكر اوقالدة اميان واما املسمى ادما فمقيد

Tercüme:

314

Cemâd-ı ıtlâk ile a‘lâsı oldu cümleten halkın

Pes ondan sonra oldu hem nebâtın kadr ü evzânı

Pes ondan sonra zü’l-hissdir kamû hallâkı ‘ârifdir

Ederler hamd ile tesbîh ânı keşfi ve burhânı

Ve ammâ Âdem-i hayvân pes ânı kayd çekmişdir.

Onun ‘aklı meşûb ve fikri hem taklid-i imânı

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Pes kıllet-i vesâit-i vücûh-i imkâniyye ve ‘alâyık-i kuyûd-i kevniyye i‘tibâriyle

besâitden sonra mürekkebâtdan Hakk’a akrab olan cemâd ya‘nî ma‘âden ve ondan sonra nebât

ve ondan sonra zü’l-hiss olan hayvândır. Zîrâ küllîsi Hallâk’ını bilib tesbîh ve tahmîd

etmededirler. “ ....مهبيحسون تفقهلا ت لكنده ومبح حبسء الا ييش ان منو .... ” [“…O'nu hamd ile

tesbih etmeyen hiçbir varlık yoktur. Fakat siz, onların tesbihlerini iyi anlamazsınız…” (İsrâ

17/44)] Ve tesbîh ma‘rifetden sonra olur. Ya‘nî her bir şeyi bilir ki; nakâyıs-ı kevniyyeden

münezzeh, sıfât-ı kemâl ile muttasıf bir rabbisi vardır ki; onu terbiye eder. Pes rabbisine hamd ile

tesbîh ederler. Amma âdem tesmiye olunan insân-ı nâkıs vehm ile meşûb olan ‘akl-ı cüz‘îsiyle

mahcûb ve mukayyeddir. Ve ehl-i nazar ve istidlâlden olan insan kuvvet-i fikriyyesiyle mahcûb

ve mukayyeddir. Ve erbâb-ı taklîdden olan insân kâbil-i tagayyür ü zevâl olan îmân-ı taklîdîsi ile

mukayyeddir ki; ref‘-i kuyûdat ile resîde-i ‘âlem-i ıtlak olan insân-ı kâmil bu ta‘rîf tahtına dâhil

değildir. [130a] Pes kıllet-i vesâit-i kuyûd i‘tibâriyle “ … İşte ...“] ” … اولئك كالانعام بل هم اضل

onlar hayvanlar gibidir; hatta daha da şaşkındırlar...” (el-A’raf 7/179)] tahtında olan insân-ı

nâkısdan, hayvan Hakk’a akrab olduġundan sıfat-ı teslîm ve inkıyâdda müşterek olan nefsi koç

sūretinde indirib zebh-i ‘azîm ile tavsîf eyledi. Ya‘nî Hażret-i İbrâhim aleyhisselâm’ın “ الولد سر

mukteżāsınca ‘âlem-i hayâlde [Oğul, babasının sırrıdır.” (Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 338 n. 2911)“] ”ابيه

oğlu sūretinde görülen enâiyyet-i nefsi kuvvet-i vehmiyyesiyle ‘âlem-i hisde sūret-i kebşiyyede

cilve-nümâ ve kendülere fedâ ile ahd-i sâbıka vefâ edib vuslat-ı Hak celle ve ‘âlâ ile halîl-i Hüdâ

315

oldu. “ ;Pes Mısrî hażretleri dahî buyururlar ki 595” مىن وبذاى اخلليل خليالقد ختللت مسلك الروح

enfüsde ol zebh-i ‘azîm bize dahî indi. Ya‘nî enâiyyet-i vücûd-i mevhumu, teslîm ve inkıyâddan

‘ibâret olan koç sūretinde fedâ edip fenâ-i küllî ile fenâfillah menziline erdikden sonra bekābillâh

menzilinde hayât-ı ebediyye ile vücûd-i hakkânî-i ruhânî, erzânî buyurulup ol hayât-ı ebediyye

mevtimi zebh ya‘nî hükmünü ibtâl ile ebedü’l-âbâd bana mevt târî olmayacağına beşâretdir. Ol

ecilden “Hem beşâretdir gelen Yahyâ ile mihmân bana” buyurdular. Nitekim haşr-ı sûrîde

ba‘de’l-hesâb mevti Hażret-i Yahya aleyhisselâm zebh edeceği mütevâtir ü meşhurdur.

VIII. Beyt:

Halk-ı ‘âlem dediler Îsâ’ya Mısrî bir zamân

Dahî bundan özge mâ-evhâ dedi Kur’ân bana

Beyt-i sâbıkta zikr olunduğu üzre çünkü hıl‘at-i vücûd-i hakkânî kâmet isti‘dâdıma

erzânî buyuruldu. Zücâce-i kalbim mazhar596-ı misbâh-ı kelime-i rûhiyye ve mişkât-ı sadrım

masdar597-ı sırr-ı velâyet-i mutlaka-i îseviyye olub sırr-ı mesîhîye mazhariyyetim i‘tibariyle

benden bürûz eden sırr-ı Hażret-i Îsâ iken sırrına mahrem olmayan halk-ı ‘âlem bana Îsâ

demeyip Mısrî dediler. Zîrâ hâtem-i velâyet-i mutlaka bi’l-ittifâk Hażret-i Îsâ aleyhisselâm’dır.

Pes bu fehvâ-yı kinâyet ihtivâ terk ve tecrîd ve üns ve tefrîdlerinden meşreb-i sa‘âdetlerine

muvâfakat ve seyr-i sülüklerinde mutâbakât takrîbiyle kadem-i muhteremlerinde bulunup rûh-i

pür-fütûhlarına hem-dem ve sırr-ı velâyetlerine mahrem olmakdan ‘ibâretdir. Ve sırrıma mahrem

olanlar kadem-i Hażret-i Îsâ’da dediğimi tayakkün eylediler.

Lâkin “Dahî ondan özge mâ-evhâ dedi Kur’ân bana” ya‘nî seyr-i sülûküm menzil-i

mahbûbiyetde kadem-i iksîr-i tev’em hażret-i mahbûb-i Hûda aleyhi efżalü’t-tahâyâ’ya erişip

verâset-i velâyet-i hâssa-i [131a] muhammedî ile kutb-i ‘âlem oldum demeye remz ve işâretdir.

Zîrâ tebeddül ve tağayyürden beri olan kutb-i ezelî ve ebedî bi’l-ittifâk rûh-i Muhammedî aleyhi

efżalü’s-salâti’s-Samedî’dir. Fütûhât’ta tasrîh buyurulduğu üzre Sāhib-i sa‘âdet aleyhi ekmelü

salavât-i rabbi’l-izzet Efendimiz hażretlerinin teşrîflerinden ilâ intihâi’d-deverân sāhib-i zamân

olan kutb-i ‘âlem ve halîfe-i habîb-i Rahmân olan kavs-i a‘zam hażretleri bi eyyi-hâlin velâyet-i

hâssa-i muhammediyyeye vâris olmaya muhtâcdır.

595 [Rûh sâliki olan benden kurtuldu, işte bu sebeple dosta dost oldu.] 596 B: - “mazhar” 597 B: + “mazhar”

316

Cenâb-ı Hüdâvend şükûr-i esrâr-i füyûziyyeleriyle sırrımızı pür-sürûr ve envâr-ı

rûhiyyeleriyle rûhumuzu pür-nûr edip âsâr-ı himmet-i fütûhiyyeleri ile kalb-i vîrânımızı ma‘mur

eyleye. Husūsan bâdî-i şerh-i metn-i metîn olan zâde-i kalb-i hazîn, a‘nî Mîr Muhammed Emîn

kulunu küdûrât-ı sûriyye ve ma‘neviyyeden emîn ve inşirâh-ı sadr ile mazhar-ı sırr-ı imâm-ı

mübîn eyleye. Âmîn bi-hurmeti seyyidi’l-enbiyâ-i ve’l-mürselîn ve sallallâhü âlâ seyyidinâ

Muhammedin ve âlihî ve sahibihî ecmaîn ve’l-hamdü lillâhi Rabbi’l-’âlemîn.

Nazmun lişârihihi:598

Erer mi ka‘r-ı deryâ-yı kelâm-ı Mısrî’ye gavvâs

Ki esdâf-ı ma‘ârifden ala ol dürr-i bî-hemtâ

Kerem kıldı Salâhî mantıkından feyż-yâr oldu

Zebânın eyledi âb-ı hayâtı feyżine mecra

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Temmet.

C- “DİĞER NUTK-İ ŞERİFLERİ”

Ahvâl-i serencâmım bu saate erince599

Deyim sana icmâlin tâ gâyete erince

Biz beş er idik çıktık, bir günde yola girdik

Kırk yılda ere erdik, bu sohbete erince

Her yâneye600 çalındık, çok adları takındık

Dört tekbîri bir kıldık, tâ kâmete erince

Çün kâmet olup durduk, dîvâna el kavuşturduk.601

Vechini ı’yân gördük, bu hayrete erince

598 B: - “Kıt’a-i sāhib-i şerh” 599 Dîvân-ı Niyâzî, Neş: Yusuf Ziyâ, Dersâadet 1326, s. 68 600 “Makāma”, Dîvân-ı Niyâzî, Neş: Yusuf Ziyâ, Dersâadet 1326, s. 68 601 “Bağlı”, Dîvân-ı Niyâzî, s. 68

317

Tāât bu imiş elhak, râhat bu imiş elhak.602

İzzet bu imiş elhak, bu hizmete erince

Kesret idi bir oldu, sūret idi sır oldu.

Zulmet idi nûr oldu, bu âyete erince

Çün cân ile bir idik, ebdân ile dağıldık

Âhir bu deme erdik, bu vahdete erince

Bindörtyüz kanat açtım, altıyüz dahî koştum.

Tâ onbeşe dek uçtum, bu hâlete erince

Dünyâyı nider âşık, ukbâyı nider sādık

Mısrî olagör ayık, söz603 vuslata erince

[Mef‘ûlü/mefâ‘îlün/mef‘ûlü/mefâ‘îlün]

D- “ŞERH-İ SALÂHÎ ‘ABDÎ EFENDİ”

I. Beyt:

Ahvâl-i serencâmım bu saate erince [134b]

Deyim sana icmâlin tâ gâyete erince

Kutbü’l-‘ârifîn Ġavsü’l-vâsilîn şeyhu’ş-şuyûh menbâ‘-ı feyż u fütûh Şeyh Muhammed

Mısrî nefea‘llâhü bi-feyżîhi sadrî hażretleri neş’e-i ‘unsuriyyede vâki‘ olan ahvâl-i serencâmını

alâ-tarîki’r-remz ve’l-icmâl beyâna şurû‘ edip buyururlar;

II. Beyt:

Biz beş er idik çıktık, bir günde yola girdik

Kırk yılda ere erdik, bu sohbete erince

Ya‘nî neş’e-i hakîkiyyyemiz musâhabet-i ‘anâsır-ı erbaa ile beş olup bir günde yola

girdik. A‘nî mertebe-i anâsırdan604 libâs-ı ‘unsurî ile gah sahârâ-i nebatîden seyr ü sefer ve gah

602 “Tâat bu imiş ancak, râhat bu imiş ancak. İzzet bu imiş ancak, bu hizmete erince.” Dîvân-ı Niyâzî, s. 68 603 “Sen”, Dîvân-ı Niyâzî, s. 68

318

kasabât ü karâ-i hayvâniyyeden güzer ederek kırk yılda şehristân-ı cemâl-i insâna eriştik. Pes

belde-i ma‘mûre-i insâniyyeye duhûlünden mukaddem bazı ahvâlin [132a] remz edip

buyururlar;

III. Beyt:

Her yâneye çalındık, çok adları takındık

Dört tekbîri bir kıldık, tâ kâmete erince

Diye buyurdu. Ya‘nî gah mescid-i nebâtîde ‘ibâdet-i rabb-i rahîm için rûy-i zarâ‘atımız

fersûde-i hâk-i niyâz ile şekl-i mîm ve gah ma‘bed-i hayvânîde tâ‘ât-ı zü’l-celâl ile kaddimiz dâl

edip her mazharı seyrân ederek çok adları takındık. Her ne cânibe ki erişdik ol makāma münâsib

isim ile tesmiye olunduk. Ya‘nî sebze-zâr-ı celâlde câme-i hıżr ile hırka-pûş ve gah gülzâr-ı

cemâlde hulle-i hamrâyı ber-dûş edip gah nahlistân-ı mısr-ı kuyûdda halâvet-bahş sükker ü

hurmâ ve gah bûstân-kişver-i şuhûdda lezzet-pâş-ı ceviz ve elma ve gâh gülistân-ı cihânda

bülbül-i şeydâ gâh kafes-i imkânda tūtī-i hoş-edâ olub gâh kendim enbâr-ı cefâ gâh dakîk-i

âsiyâb-ı çerh-ı bî-bekā ve gâh mürg-zâr-ı mihnetde murg-i dâne-çîn gâh kiştzâr-ı hamûlde haml-i

hûşe-çîn olarak sūret-i gıdâiyyeden câmi‘-i rütbe-i insâniyyeye erişib resm-i istikâmet ile

kâmetimiz elif ve kalbimiz hakâyık-ı kevniyyeyi mü’telif olmakdan nâşî mevâlid-i selâseyi cem‘

ile ismimiz Âdem olub dört tekbîri bir kıldık. Ya‘nî mertebe-i insâniyye merâtib-i ma‘den ü

nebât ü hayvanı cem‘ etmek i‘tibariyle dört tekbîri bir kıldık ki; zikr u ‘ibâdâtımız ma‘âdin ü

nebât ü hayvân zikr u ibâdâtını câmi‘dir, demek olur. Zîrâ kıyâmımız rütbe-i insâniyye ve

rükû‘umuz rütbe-i hayvâniyye ve sücûdumuz mertebe-i nebâtiyye ve ku‘ûdumuz rütbe-i

ma‘deniyye zikr u ‘ibâdâtına dâldır. Nitekim mevâlid-i selâseyi Kâdî Beyzâvî rahmetüllâhi

aleyhi Cenâb-ı Bârî’nin “ونعجره تالي ثم ييكمحي ثم كمميتي ثم اكميا فاحاتوام متكنون بالله وكفرت فكي

” [“Ey Kâfirler! Siz cansız iken sizi dirilten (dünyaya getirip hayat veren) Allâh’ı nasıl

inkar ediyorsunuz? Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O’na

döndürüleceksiniz.” (el-Bakara 2/28)] kavl-i şerîfinden istinbât edib “اتوام متكنو ” [“...siz cansız

iken…” (el-Bakara 2/28)] tefsirinde “ لقةخفا مضمطقا ونالطا واخة واغديو اصرنا عاة لهيوساما الحاج

604 B: + “rütbe-i ‘anâsır”

319

اكميلقة فاحخم رغي605” و diye buyurur. Ve “Kırk yılda ere erdik” buyurdukları “ مة ادنطي ترمح

”Âdem’in çamurunu iki elimle kırk sabah mayalandırdım, yoğurdum“] ”بيدى اربعين صباحا

(Taberî, Târih, I, 91)] kavl-i şerîfinin mukteżāsıdır. Bunun tafsīli bu muhtasara sıġmaz. Can

kulağıyla istimâ‘ eden ‘ârife bu dahî kâfîdir.

Yâhud “biz beş er idik çıktık” kavl-i şerîfleri câmi‘u’l-kelâm606 olmağla enfüs ve âfâkı

murâd buyurub nefs ü kalb u akl ü ruh u sırr hakīkatçe ne kadar bir i‘tibâr olunsa merâtib

i‘tibârınca beş adet i‘tibâr olunup ol i‘tibâr ile “beş er idik” diye buyurdu.

“Bir günde yola girdik” buyurdukları tarîkat-ı ‘aliyyeye sülûkdan ‘‘ibâretdir ki;

menâzil-i nefisden seyr u sefer ve makāmat-ı kalbi güzer edip nihâye-i ruhta çehre-i vâhidiyyet

ve gâyet-i sırda [133a] cemâl-i ahadiyyet cilve-ger olmakdan kinâyetdir.

“Kırk yılda ere erdik bu sohbete erince” buyurdukları istî‘dâd-ı Hüdâ-dâdlarında

merkûz olan envâr-ı ma‘ârif-i ilâhiyye ve şems-i hakīkat-ı muhammediyye hadd-i erba‘îne

erişdiklerinde âyîne-i kalblerinde leme‘ân edip mahrem-i sohbet-i ‘irfân olduklarına remz ve

işâretdir. Nitekim sāhib-i sa‘âdet aleyhi efżalü’s-salevât-ı rabbi’l-izzet Efendimiz hażretlerinin

nübüvvetleri, hadd-i erba‘îne erişdiklerinde vâki‘ olmuşdur. Beytin ma‘nâ-yı zāhirîsi üzre beş

refîk olub, kırk yılda mürşîde erişmek ihtimâli emr-i ba‘îddir. Ve havâss-ı hams-i zāhiriyye ve

bâtıniyyeye sarfı dahî tekellüfdür.

Pes bu i‘tibâr ile “Her yâneye çalındık, çok adları takındık. Dört tekbîri bir kıldık, tâ

kamete erince” buyurduklarından murâd-ı şerîfleri seyr ü sülûkları mertebe-i nefs-i emmâreden

olup ‘âlem-i misâlde sıfât-ı gâlibe-i hayvâniyye zuhûr ettikçe enfüs-i ta‘bîrinin mukteżāsınca

kendi ol sıfâtın isimlerini takınıp tezkiye-i nefs ederek rütbe-i hazîz-i hayvâniyyeden hurûc ve

mertebe-i ‘âliyye-i insân-ı kâmile vülûc edib dört tekbîri bir kıldık, demek olur ki; tekbîrin biri

kurbân-ı nefs için ve biri harâb-ı kalb için ve biri fedâ-yı akl u rûh için ve biri ifnâ-yı sırr içindir.

Ya‘nî makām-ı sırr, merâtib-i rûh u akl ü kalb u nefsi cami‘ olmak itibariyle makām-ı sırra erib

onda dört tekbîri bir kıldık, demek olur. Ol ecilden cenâze namazında dört tekbîr iktiżā eder. Pes

tekbîr-i nefs, tevhîd-i âsâra ve tekbîr-i kalb, tevhîd-i ef‘âle ve tekbîr-i akl u ruh, tevhîd-i sıfâta ve

605 [Cansız cisimler iken unsurlar ve yemek, karışım, meni, bir çiğnem lokma ve yaratılmamış halde iken sizi dirilttik.] 606 B: + “câmi’u’l-kelim”

320

tekbîr-i sırr, tevhîd-i zâta delâlet eder. ‘Akıl, rûhun nûraniyyetinden ‘‘ibâret olub vekîl-i mutlakı

olduġu için ikisi bir tekbir ile iktifâ olundu.

IV. Beyt:

Çün kâmet olub durduk, dîvâna el kavuşturduk.

Vechini ‘ıyân gördük, bu hayrete erince

Çünkü sıfât-ı zemîme-i hayvâniyyeden tezkiye-i nefs edip tehzîb-i ahlâk ile makām-ı

insân-ı kâmile erişdik. Ya‘nî tarîk-i müstakîm üzre sâbit kadem ve kûşiş-i râh-ı Hak’da râsih-

dem olub durduk. Cenâb-ı Rabb-i ‘İzzet’in dîvan-ı bî-cihetinde el kavuşturduk. “El” gönül

şerhidir ki, solu meyl-i dünyâya ve sağı meyl-i ukbâya işâretdir. Ya‘nî dünyâ ve ukbâdan el

çekip rıżā-yı sa‘âdet-i iktiżā-yı Hakk’a hasr-ı matlab ile rabt-ı kalb edip mâsivâyı selb eyledik.

Ol ecildendir ki; iftitâh-i tekbîrde kulağa değin ref‘-i yedeyn iktiżā eder.

Çünkü [134a] hicâb-ı mâsivâyı ref‘ eyledik, “vechini ‘ıyân gördük” ya‘nî nûr-i

cemâline mazhar olduk. Nitekim Hażret-i Şeyh-i Ekber kaddesenallâhü bi-sırrihi’1-ezher,

Fütûhât’da “ رتبة الانوار شهادة والحق نور ومن حيث تجلية ىف الصور يشهد ويرى ولكن اليرى اال ىف

“ buyurur. Ve Kâdî Beyzâvî rahmetüllâhi aleyh 607” الرأىي عنيتسن اكايو دبعن اكاي ” [“(Rabbimiz!)

Ancak Sana kulluk ederiz ve yalnız Senden medet umarız.” (el-Fâtiha, 1/5)] tefsirinde; “ اول

عارف من الذكر والفكر والتأمل ىف اسمائه والنظر ىف الاية ولاستد اللبضايعه الكالم على ماهومبادى حال ال

من صيريل وصوة الوبالح ضخوان ي وهره وام هىتنم وبما ه قفى لطانه ثمظم شانه وباهر سع لىل عاه

“ buyurur. Ya‘nî 608”املشاهدة فيرأه عيانا ويناجيه شفاها ...Hamd (övme ve övülme)“] ” احلمد هللا

Allâh’a mahsūstur.” (el-Fâtiha, 1/1)] kavli ‘ârifin mebâdî-i hâl olan zikrine ve “العالمين بر”

[“...’âlemlerin Rabbi” (el-Fatiha, 1/1)] kavli fikrine ve esmâda teemmülüne ve “حيممن الرحالر”

607 [Nurlar, şâhit olmak (hazır olmak)tır. Hak sûretlerde tecellî ettiği yönden bir nûrdur. Şâhit olunur ve görülür. Fakat o ancak mütehassıs rütbesinde görülür.] 608 “Allâh’ı tanımaya başlayanın zikri, fikri ve Allâh’ın isimleri düşünmesi, O’nun nimetlerine bakışı, yüceliğinin büyüklüğü, onun saltanatının göz kamaştırıcılığı vesilesiyle ârifin ulaşacağı son noktada bahr-i vuslata dalıp erbâb-ı müşâhededen olmasına ve Hakk’ı ‘iyânen görüp şifâhen münâcât etmesine karşılık olmuştur.”

321

[“O, Rahmândır ve Rahîmdir” (el-Fâtiha, 1/3)] kavli ni‘am-ı celîlesinin nazīrine ve “ موالك يم

kavl-i ‘izam-ı şânı ve bâhir-i sultānı üzerine [Cezâ gününün mâlikidir.” (el-Fâtiha, 1/4)“] ” الدين

sanâyi‘ıyle istidlâline mukâbil olub “عنيتسن اكايو دبعن اكاي ” [“(Rabbimiz!) Ancak Sana kulluk

ederiz ve yalnız Senden medet umarız.” (el-Fâtiha, 1/5)] kavl-i ‘ârifin müntehâ-yı emri olan

bahr-i vuslata dalıp erbâb-ı müşâhededen olmasına ve Hakk’ı ‘ıyânen görüp şifâhen münâcât

etmesine mütekâbil olmuşdur. Ve “قيمتساط المرا الصدناه ” [“Bize doğru yolu göster” (el-Fâtiha,

1/6)] tefsirinde “ طريق السير فيك لتمحو عنا ظلمات احولنا وتميط فاذا قاله العارف الواصل عىن به ارشدنا

buyurur. Ya‘nî ‘ârif-i billâh ve vâsıl-ı ilallâh olan 609”غواشى ابداننا لنستضئ بنور قدسك فتراك بنورك

kes “قيمتساط المرا الصدناه” [“Bize doğru yolu göster.” (el-Fâtiha, 1/6)] dediği vakitde tarîk-i seyr-i

fillâhı bize irşâd eyle, zulümât-ı ahvâl ve gavâşî-i ebdânımızı izâle ve çeşm-i basīretimize nûr-i

kudsîni havâle eyle tâ ki; senin nûrunla seni görelim, demek murâd eder. “ ئر من قد جاءكم بصا

size Rabbiniz tarafından basiîretler (Dosdoğru)“] ” ربكم فمن ابصر فلنفسه ومن عمي فعليها

(idrâk kābiliyeti) verilmiştir. Ancak kim hakkı görürse faydası kendisine, kim de kör

olursa zararı kendinedir...” (el-En’âm, 6/104)] hakīkati buraya nâzırdır. Ma‘ahâzâ “ ركهدلا ت

ارصالاب ” [“Gözler O’nu göremez...” (el-En’âm 6/103)] mefhûm-i hakīkat-melzûmunu münâfî

olmaz. Ya‘nî âsâr-ı feyż-i Hudâ mezāhir-i eşyâdan hüveydâ olduġunu çeşm-i basīret ile

müşâhede ve ru’yetden ‘ibâretdir.

Ve’l-hâsıl çünkü nûr-i cemâle mazhar ve müstağrak olduk, bahr-i hayrete daldık. Ya‘nî

künh-i zâta idrâk muhal olduġundan mütehayyir olduk. Nitekim Hażret-i Şeyh-i Ekber,

Fütûhât’da buyurur: “ وفلها اله بغي رارالاس هتويهو دهشالي ث اهلويح من قدا فالحوا اباله رظها فلاي

609 “‘Ârif-i billâh ve vâsıl-ı ilallâh olan kes “قيمتساط المرا الصدناه” [“Bize doğru yolu göster.” (el-Fâtiha, 1/6)] dediği vakitde tarîk-i seyr-i fillâhı bize irşâd eyle, zulümât-ı ahvâl ve gavâşî-i ebdânımızı izâle ve çeşm-i basîretimize nûr-i kudsîni havâle eyle tâ ki; senin nûrunla seni görelim”

322

هقيقت610” وح Ya‘nî esrâr, ġaybdır. Ve hüviyyet esrâr içindir ki; ebeden zuhûr ve şuhûdu mümkün

değildir. Pes Hakk’ı ve hüviyyeti ya‘nî hakīkati haysiyyetinden müşâhede ve ru’yet mutasavver

değildir. “راكك االدرد نع زج611”الع mukteżāsınca künh-i zâtı idrâk ancak zât-ı pâke [135a]

muhtass idi ki; meczûm-i ‘akl-ı derrâkdir. Ya‘nî casûs-i hayâl nâm-dâr-ı havâlî-i sırr-ı hadd-i

zâta ermek muhal-ender-muhal ve talîa‘-i efkâr-ı sebûk-bâr, dâire-i künh-i zâta girmek ba‘îdü’l-

ihtimâldir. “بريالخ اللطيف وهو ارصالاب ركدي وهو ارصالاب ركهدلا ت” [“Gözler O’nu görmez,

halbuki O, gözleri görür. O, eşyayı pek iyi bilen, her şeyden haberdar olandır.” (el-En’âm,

6/103)] bu fehvâ-yı letāfet-ihtivâyı iş‘âr edip “ ا ىف ذات اللهفكروتلا تا ىف االء الله وفكروت” [“Allâh’ın

nimetlerini düşünün, zâtını düşünmeyin.” (Suyûtî, Cami’u’s-Sağîr, l, 114; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, l, 311,

1005)] mefhûmunca:

Bahr-i efkâra düşüp çekme emek

Nükte-i çûn ü çırâdan el çek

Künh-i zâtına erişmez evhâm

Mütehayyir burada hâsıla ‘âm

[Feilâtün/feilâtün/feilün]

Lâkin havâssın tahayyürü ‘avâmın tahayyürü gibi kangı cânibe teveccüh edeceğin

bilmemek değildir.

Mesnevî:

612 بشنش سوى اوست بل جنني خريان وغرف و مست ودوست خريان كهىن چنني

610 “Esrâr, gaybdır. Ve hüviyyet esrâr içindir ki; ebeden zuhûr ve şuhûdu mümkün değildir. Pes Hakk’ı ve hüviyyeti ya’ni hakîkati haysiyyetinden müşâhede ve ru’yet mutasavver değildir.” 611 [Akıl erdirmekten, anlamaktan âciz olmak asıl idraktir.] 612 [Din işindeki bu hayranlık bu işlere akıl eremediği için hakîkat kıblesine sırt çevirmek değildir. Belki dostun mest ve mustağrakı olarak hayrete düşmektir.] Şefik Can, Mesnevî tercümesi, I. Cilt, s, 32 (1-313)

323

mefhûmunca havâssın tahayyürü bir tahayyürdür ki; müstelzim-i ‘ilmdir. “را فيكيحىن تزد بر

”613 kavl-i şerîfiyle bu tahayyür irâde olunmuşdur. Zîrâ erbâb-ı kulûbün menzil-i âhiri hayretdir.

“ 614” قد تحيرت فيك حذ بيدى ياد ليال ملن حتري فيكا

V. Beyt:

Tāât bu imiş elhak, râhat bu imiş elhak.

‘İzzet bu imiş elhak, bu hizmete erince

Bu hizmete erince bildim ki; “ ن والانس الا ليعبدونوما خلقت الج ” [“Ben cinleri ve

insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” (ez-Zâriyât, 51/56)] kavl-i şerîfinin

mukteżāsınca hilkat-i ins ü cinne ‘illet-i gâyete fi’l-hakīkat beyt-i sâbıkta mezkûr olan tāât imiş.

Zîrâ bu rütbenin mâdûnunda olan tâ‘at taklîddir. Yâ mânend-i nakş bu riyâdır.

Salât, ehl-i ‘irfân kıblesidir, Sümme vechullâh615

O veche kul olanlar tāât-ı noksânı neylerler.

Ya‘nî nefsim rûy-i ‘ubûdiyyeti fersûde-i hâk-i mezellet-i nâsût ve kalbin cebîn-i zarâ‘ati

nihâde-i secdegâh-i melekût edib rûhum çehre-i inkıyâd ve itâ‘ati mukâbil mihrâb-ı ceberût ve

sırrım vech-i tâ‘ati makām-ı fenâda mütekâbil kıble-i lâhût ederek makām-ı hestîden geçib rütbe-

i nistîde netîce-i kurb-i ferâiz ve nevâfile erişdim ki; hakīkatde rahat bu imiş ancak. Nitekim

hadîs-i kudsîde vârid olmuşdur. “ دىبال عمازه وليع هتضراىل مما افت بئ احدى اىل بشبع بقرما تو

ذى يسمع به وبصره الذى يبصر به ويده الىت يبطش بها ورجله يتقرب الى لنوافل حىت احببته فكنت سمعه ال

Kulum bana benim ona farz kıldığım, bana sevimli olan bir şeyle“] ”الىت يمشى بها احلديث

yaklaşır. Kulum bana nâfilerle yaklaşır. Tâ ki ben onu severim. Onun işittiği kulağı, gören gözü,

tutduğu eli, yürüdüğü ayağı olurum.” (Buhârî, 81 /Rıkâk, 38 (VII, 190), Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI,

256; İbn Mâce, 36/Fiten, 16 (II, 1321, h.no:3989)] Ve tarîk-i Hak’da çekilen zillet mukâbelesinde

verilen ‘izzet bu imiş demek olur.

613 [Rabbim Sana olan tahayyürümü (hayranlığımı, hayretimi) artır.] 614 [Sana hayran olan kimseye delîl olan; tut elimden! Ben Sana hayran oldum.] [Allâh’ın yüzü (zatı) oradadır...” (el-Bakara, 2/115)...“] ”ثم واجه اهللا“ 615

324

VI. Beyt:

Kesret idi bir oldu, sūret idi sırr oldu.

Zulmet idi nûr oldu, bu âyete erince

[136a] Ya‘nî netîce-i kurb-i ferâiz ve nevâfile erince nûr-i cemâl-i vahdet aks-endâz-ı

merâyâ-yı kesret olub sūret gördüğüm mazhar-ı sîret ve zulmet bildiğim mübeddil-i nûr-i hikmet

oldu. Ya‘nî zulmet-i kesâfet-i ‘unsûriyye nûr-i letāfet-i ma‘neviyyeye mübeddil oldu. Yâhûd

cehl-i zulmet-i nefsiyye rûh-i hikmet-i rûhiyyeye mübeddil olub ta‘ayyünât-ı kevniyye rütbe-i lâ-

ta‘ayyünde ism-i bî-müsemmâ gibi mu‘attal ve lafz-ı bî-ma‘nâ gibi mühmel kalıb “ ءيكل ش

O’nun zâtından başka her şey yok olacaktır. Hüküm...“] ”هالك الا وجهه له الحكم واليه ترجعون

O’nundur ve siz ancak O’na döndürüleceksiniz.” (el-Kassas 28/88)] hakīkati yüz gösterib,

Kıt‘a

Şem‘-i vahdet yaktı fânûs-ı hayâl-i kesreti

Çeşm-i dilde zulmet-i nakş-ı suver oldu ı‘yân616

Zulmet-âbâd-ı sivânın erdi subh-i sādıkı

Şems-i vahdet berk urub her zerreden oldu ‘ıyân

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Mâsadakınca kesret dediğim ‘aks-i vahdet ve sūret gördüğüm pertev-i sîret ve zulmet

bildiğim nûr-i hikmet oldu, demek olur.

VII. Beyt:

Çün cân ile bir idik, ebdân ile dağıldık

Âhir bu deme erdik, bu vahdete erince

Çünkü bu neş’e-i ‘unsûriyyeye ermezden mukaddem ‘âlem-i ervâhda zücâce-i617

misbâh-ı vahdet ile münevver ve meşâmm-ı cânımız bûy-i tevhîd ile mu‘attar idi ki; ervâhın

ta‘ayyün ve ta‘addüdü envârının vahdetini münafî değildir. Kanâdîlin ta‘ayyün ve ta‘addüdü

616 B: + “nihân” 617 B: + “zücâce-i rûhumuz”

325

envârının vahdetini münâfî olmadığı gibi. Zîrâ “ ناكرماتو لفها ائتمن فعارة فماتدنجم ودنج احوالار

لفتها اخمن” [“Ruhlar toplanmış ordulardır. Onlardan tanışanlar uyuşur (toplanıp muvâfakat

eder); onlardan düşman olan ihtilâf eder.” (Buhârî, Enbiyâ, 3; Müslim, el-Birr, 159, 160; Ebû Dâvud,

Edeb, 16; İbn Hanbel, III, 295, 527, 537; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, I, 111, N. 315)] hadîs-i şerîfinin

mukteżāsınca ta‘addüdleri zāhir ve ebed fenâ-pezîr değildir. Ol ecilden ‘âlem-i ceberrûta ‘âlem-i

ervâh ve ‘âlem-i ta‘ayyün-i evvel derler. Ve tevhîd-i zatîleri sırrın mazhar-ı tevhîd-i zât olduġu

i‘tibariyledir. Yâhûd envâr-ı ervâh-ı mücerrede rûh-i a‘zamdan i‘bâret olan nûr-i şems-i hakīkat-ı

muhammediyyede gündüze kalmış kevâkib gibi mağlûb ve nâ-bedîd olmakdan nâşî cemî‘-i

ervâh-ı mücerrede nûr-i hakīkat-ı muhammediyye ile münevver olup cümlemiz yek-renk idik

demek olur.

Pes istî‘dâd Hüdâ-dâdımızda bi’l-kuvve olan kemâlâtı fi‘ile getirmek için belde-i

ma‘mûre, a‘nî ‘âlem-i nâsûta seyr ü sefer iktiżā etmekle ol nûr-i vahdetden cüdâ ve âşiyân-ı

rûhumuzdan âvâre ve şeydâ olub bir zaman musâhabet-i nefs-i mücerrede ile fezâ-yı melekûtîde

cevelân ve bir zaman vesâit-i tabâyi‘ ile ecrâm-ı ‘ulvîde tayerân ederek tekâzâ-yı nefs-i kuyûd-

kâr618 ile firîfte-i dâne-i tabî‘at olub âvâre kebûter gibi dâm-i ‘anâsıra giriftâr ve ‘avâlim-i

müfredât ve mürekkebbâtı geşt ü güzâr ederek kesret-i mişkât-ı ebdân ile âşikâr ve birbirimizden

[137a] müteferrik ve perişan olub bir zaman sehâb-ı zulmet-i tabî‘atden hayrân ve ser-gerdân

kaldık.

Âhirü’l-emr bâd-ı hidâyet, kalbimizden sehâb-ı gafleti dûr ve nûr-i hakīkat, basīretimizi

pür-nûr edip mürşid-i kâmil terbiyesiyle dâm-ı tabî‘atı şikest ve nefsimizi pest edib âşiyân-ı

kadîmimize pervâz ve bezm-i vahdetde âşinây-ı ezelîmiz ile hemrâz olduk, demek olur.

Yâhûd cân sırrın, a‘nî ‘ayn-ı sâbitenin mazharı olmak i‘tibâriyle zikr-i mahal irâde-i hâl

kabîlinden olup cândan murâd-ı şerîfleri ‘ayn-ı sâbite ola ki; onda ta‘ayyün ve ta‘addüd

mutasevver değildir. Ol ecilden ona mertebe-i lâ-ta‘ayyün ve vâhidiyyet-i vücûd-i bi-şeyin derler

ki, ‘âlem-i lâhûtun pâye-i pestidir619. Meretebe-i esmâya vâhidiyyet-i vücûd-i bilâ-şeyin ve

mertebe-i zâta vahdet-i vücûd-i lâ-şeyin dedikleri gibi.

618 B: + “Şuyûh-kâr ile” 619 B: + “pesînidir”

326

Ve “Âhir ki; deme erdik, bu vahdete erince” buyurdukları dâire-i imkânı perkâr-vâr

devr ederek dem-i âhirimiz nokta-i yede hatt-ı müstedîre erişip âhiriyyetimiz ‘ayn-ı evvel oldu,

demek olur.

Beyt:

Kim tırâş eylerse hatdan nokta-i ser-besteyi

Güzelin ser-tiz-i fehmi her kılı kırk yarar

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Pes âşiyân-ı kudse ne keyfiyyet ile pervâz ve âşinâ-yı kadîme hem-râz olduġunu remz

edip buyurur:

VIII. Beyt:

Bindörtyüz kanat açdım, altıyüz dahî koşdum.

Tâ onbeşe dek uçdum, bu hâlete erince

Diye buyurdu. Bu beyt ile mi‘râc-ı rûhânîlerini îmâ buyururlar. “Bin dörtyüz kanat

açdım” buyurdukları ondört mertebeden ‘‘ibârettir ki; ‘âlem-i nâsût, ‘anâsır-ı erba‘adan

mürekkeb olduġundan dört mertebe i‘tibâr edip ve ‘âlem-i melekût nüh felek ile nefs-i

külliyyeden ‘‘ibâret olduġundan on mertebe i‘tibariyle ondört mertebe olup bu merâtibin

herbirinden ‘urûca i‘ânet-i esmâ-i hüsnâ ve imdâd-ı sıfât-ı ‘ulyâ ile yüz kanat açıb nefs-i

külliyeye erişdim ve nefs-i külliyyeden dahî delâlet-i ‘akl-ı kül ile altıyüz kanat açıb ‘âlem-i

ceberrûta erişdim, demek olur. Nitekim Cebrâil aleyhisselâm’ın makāmı, rütbe-i ‘akl-ı külde

olduġundan sāhib-i mi‘râc-ı cismânî, mâlik-i memâlik-i rûhânî, revnâk-bahş-ı serîr-i ev ednâ,

şehinşâh-ı ekâlîm-i sūret ü ma‘nâ aleyhi efżalü’t-tahâya Efendimiz hażretlerine altıyüz kanat ile

görünüp cihât-ı sitti envâr-ı esmâ-i hüsnâ ile münevver kıldılar. Pes delâlet-i akl ile ol makāma

değin erişilir ki; nihâyet-i kalbdir. “لبالافق الاع وهو ” [“...En yüksek ufukta iken...” (en-Necm

53/7)] “ عم قامم ا الا لها منمولوم ” [“(Melekler şöyle derler:) Bizim herbirimiz için, bilmen bir

makam vardır.” (es-Sâffât) 37/164)] “ قترتلة الخانم توند لو620” و mefâhîmi bu makāma işâretdir

620 [Eğer karınca (miktarı) yaklaşsam helak olurum.]

327

ki; makām-ı Cibrîlî, ‘âlem-i ceberrûtun a‘nî ‘âlem-i ervâhın saff-ı âhirindedir. [138a] ol ecilden

‘aklın fevkinde olan, rûh ve tahtında olana, melek ıtlak olunur.

Hulâsa-i kelâm i‘ânet-i esmâ-i hüsnâ ile kesâfet-i arziyyemi türâba ve mâiyyemi âba ve

hevâiyyemi hevâya ve nâriyyemi nâra verip ref‘-i hacb-i zulmâniyye ile semâvât-ı kalbe ‘urûc ve

kesâfetim letāfete mübeddil olup ahvâl-i eflâk-i bâlâ-terîni tayakkün ve keyfiyyât-ı emlâk-i

berîn-i tahakkuk ederek nihâyet-i kalbe erişib ‘âlem-i ceberrûtda ‘akl-ı kül tahtına vülûc eyledim.

Ya‘nî mazhar-ı pertev-i ‘akl-ı kül olmağla pîr-i bâliğ oldum, demek olur. Ol ecilden “Tâ onbeşe

dek uçdum” buyurdu. Nitekim zāhirde buluğ ekseriyya onbeşe vâki‘ olagelmişdir. Pes insânın

neş’e-i unsûriyyesinin maddesi olan menî kendiden zuhûr edicek ona bâliğ dedikleri gibi insân-ı

kâmilin dahî neş’e-i hakîkiyyesinin maddesi olan ‘akl-ı kül pertevi kendiden zuhûr ettikte pîr-i

bâliğ derler. Ya‘nî tevfîk-i rabbânî refîkim ve hidâyet-i samedânî hem-tarîkim olup sa‘y ü

sülûkum ile ‘âlem-i ceberrûta erişdim. Ondan cezbe-i ‘aşk-ı ilâhî erişib rûhumu ‘âlem-i lâhûta

îsâl ve makām-ı fenâda müstağrak-ı bahr-ı visâl edib bu hâlete erişdim, demek olur.

IX. Beyt:

Dünyâyı nider âşık, ukbâyı nider sādık

Mısrî olagör ayık, söz vuslata erince

Diye buyurdu. Ya‘nî hâlet-i vuslât bir devlet-i ‘uzmâ-yı ebediyye ve saltanât-ı kibriyâ-i

sermediyyeden ‘‘ibâretdir ki; ni‘met-i ‘ukbâ ol bahr-i vuslata nisbet ile bir katre ve devlet-i

dünyâ ol şems-i hakīkate nisbet ile bir zerredir. Pes âşık olan dünyâ devletine iltifât etmez ve

sādık olan hûr u kusūra kanâ‘at etmez. Belki ‘aklını başına cem‘ edip maksûd-i aslî olan

visâlullâha sarf-ı himmet eyler ve şifte-i cemâlullâh olmağa bezl-i miknet eder.

Nazm-ı sāhib-i şerh:

Nükte-i intâk-i Hakk’a tutdun ise gûş-i cân

Sanma bu güftârı kendiden Salâhî söyledi.

Bir zamân Mısrî lisânından bu nutku nazmeden

Şimdi remzini Salâhî’den yine şerh eyledi

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

328

E- “NUTK-İ ŞERÎF-İ HAŻRET-İ MISRΔ

İki kaşın arasında çekti hatt-ı istivâ621

‘Alleme’l-esmâi ta‘lîm etti ol hatdan Hüdâ

Zât-ı ‘ilme Mustafâ esmâya Âdem’dir emîn

İkisinden zāhir olmuştur ‘ulûm-i enbiyâ

Zât-ı esmâ vü sıfât ef’âl ü âsâr cümleten

Her zamanda bir velînin vechine bunlar ziyâ

Secde eyle Âdem’e tâ kim Hakk’a kul olasın

Eden Âdem’den ibâ, Hak’dan dahî olur cüdâ

Sūretâ gördüler Allâh diyeni olmuş fakir

Sandılar Allâh fakirdir, kendilerdir ağniyâ

Kenz-i lâ-yüfnâyı bilmez kandedir illâ fakîr

Bahr-ı bî-pâyânı bulmaz etmeyen terk-i sivâ

Ravza-i hadrâyı bilmez Hıżr’a yoldaş olmayan

Âb-ı hayvânı bu zulmü görmeyenler sandı mâ

Bil ki; seddeyn iki kâş-ı İskender ortasındadır

Cem’ü cem’ü’l-cem ile feth oldu ebvâb-ı hüdâ

Kande birler Hakk’ı inkâr eyleyen bu Mısrî’yi

Zāhir olmuşken yüzünde nûr-i zât-ı kibriyâ

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

F- “ŞERH-İ SALÂHÎ ‘ABDÎ EFENDİ” [139a]

I. Beyt:

İki kaşın arasında çekti hatt-ı istivâ

Alleme’l-esmâi ta‘lîm etti ol hatdan Hüdâ

“Kaş” lafzı ekser isti‘mâlde “kavs” lafzı ile teşbîh ve temsîl olunduğundan müşebbehün

bih vaz‘ında622 müşebbih îrâdı kabîlinden623 bir sıfat bir mevsûfda isti‘mâl-i kesîr oldukda sıfat,

621 Dîvân-ı Niyâzî, Neş: Yusuf Ziyâ, Dersâadet 1326, s. 6

329

mevsûf makāmına kâim olduġu gibi meselâ lafz-ı la‘l, leb lafzına sıfat olmada isti‘mâl-i kesîr

olduġundan ekseriyyâ la‘l zikr, olunub leb murâd olunduğu gibi. Nitekim kavl-i şâir de vâki‘

olmuşdur:

خواهم ضد شرقى بتازى ودرى وقلب تصحيف رايلعل ز

Kezâlik bunda dahî aksi üzre kaş zikr olunup kavs murâd olunur. Ve iki kavsdan murâd

kavs-ı vücûb ve kavs-ı imkândır. Ya‘nî dâire-i vücûdun ġayb-ı mutlak tarafı kavs-ı vücûb ve

ġayb-ı izâfî ve şehâdet-i mutlaka ciheti kavs-ı imkân i‘tibâr olunur. Ve beyne-hümâda hadd-i

fâsıl gibi tasavvur-i zihnî ile mutasavver olan hatt-i istivâdan murâd-ı istivâ istikrâr ve gâlib

olmak istilâ ma‘nâsına ve beraber olmak ve doğrulmak ve kasd etmek ve i‘tidâl ve istikâmetde

isti‘mal olunur.

Pes imdi ibtidâ-i âferînişden feth-i kelâm buyurduklarına göre kasd ve i‘tidâl ve

istikâmet ma‘nâları tasavvur olunur ki; maksûd olan hatt-ı mu‘tedil ve müstakîmden murâd

elifdir ki; elif ile Zât-ı ahadiyyete işâret olunur. Ve elif ile Zât-ı ahadiyyete işâret olunması

cemî‘-i hurûf-i lafziyye ve kitâbiyyeye elifin Salâhiyeti mulâhazasıyladır ki; hurûf-i lafzıyye ve

kitâbiyyenin624 mecmûu elifden mütekevvenedir. Zîrâ hurûf-i kitâbiyye hatt-ı müstakîm olan

elifin ta‘vîci ile mütekevvenedir. Ve hurûf-i lafziyye hevâ-yı sâdicin mahâric üzerine î‘timâdı

sebebiyle hâsıldır. Ol ecilden ahadiyyet-i zâta cemî‘-i hakâyıkı câmi‘ hakīkatü’l-hakâyık, derler.

Ve hażret-i cem‘ ve hażret-i vücûd dahî tesmiye olunur. Pes bunda hatt-ı müstakîmden ol zâtın

mazharı olan hakīkat-i muhammediyye murâd olunur. Zîrâ hakīkat-i muhammediyye Zât’ın

ta‘ayyün-i evveliyle esmâ-i hüsnânın küllîsini câmi‘ olduġu î‘tibârîdir ki; ism-i âzam ondan

‘‘ibâretdir. Ol ecilden Kur’ân-ı Azîmü’ş-şân’da “ قمتفاستا امركم ” [“...Emrolunduğun gibi

dosdoğru ol...” (Hûd 11/112)] [140a] emrince istikâmet-i ezeliyyeye istihkâm ile me’mûr oldular.

Ve ıstılâhât-ı sûfiyyede istikâmet; Tevbenin ahdine vefâ ve hükmü üzerine sebâtdan ‘ibâretdir.

Ve kezâlik Allâh Teâlâ’ya teveccüh üzerine istihkâmda ve tarîk-i sünnet üzre sebat ile seyr-i

ilallâh üzerine istihkâmda ve huzûz-i dâreyne ‘adem-i iltifât üzerine istihkâmda ve mülâzemet-i

sırât-ı müstakîm üzerine istihkâmda isti‘mâl olunur ki; istikâmet fenâdan sonra bekāda hâsıldır.

Pes bu takdirce “İki kaşın arasında çekti hatt-ı istivâ”dan murâd esmâ-i ilâhiyyenin küllîsinin

622 B: + “Mevzu’unda” 623 B, C: + “kabîlinden olur.” 624 B: - “elifin Salâhiyeti mulâhazasıyladır ki; hurûf-i lafzıyye ve kitâbiyyenin”

330

câmi‘ ism-i zât-ı müstecmi‘ cemî‘-i sıfâtın mazharı olan hakīkat-i muhammediyyenin ‘âlem-i

ceberûtda ta‘ayyününden ‘ibâretdir ki; tebeddül ve tağayyürden berî kutbiyyet-i ezeliyye ile

halîfetüllâh olan oldur.

Ol ecilden “Alleme’l-esmâi ta‘lîm etti ol hatdan Hüdâ” diye buyurdu. Ya‘nî hil‘at-ı

fâhire-i niyâbet-i hilâfet-i muhammediyye kâmet-i istî‘dâd-ı hażret-i Âdem’e hediyye olmaklığa

ta‘alluk irâdet-i ezeliyye-i samediyye buyurulduğu sürûşân-ı arzeyn ve emlâk-i semâvât-ı

berreyne i‘lâm zımnında “ اني جاعل في الارض خليفة ” [“…Ben yeryüzünde bir halîfe (bana

muhâtap bir mahlûk, Âdem) yaratacağım…” (el-Bakara 2/30)] kavl-i şerîfi yâhûd mefhûm-i

münîfi mesâmi‘-i emlâke625 ilkâ ve ilhâm olundukda “ نحناء ومالد فكسيا وفيه فسدي نا مل فيهعجات

لك سقدنو دكمبح حبسن ” [“...bizler hamdinle seni teşbîh ve seni takdîs edip dururken,

yeryüzünde fesat çıkaracak, orada kan dökecek insan mı halîfe kılıyorsun...” (el-Bakara 2/30)]

mefhûmuyla zımnen ref‘-i livâ-i niza‘ etmeleriyle seyf-i kâtı‘ “ونلمعا لا تم لمي اعان ” [“…sizin

bilemiyeceğinizi herhalde ben bilirim...” (el-Bakara 2/30)] ile ser-rişte-i niza‘ları fasl u

indifâ‘larından sonra onları ilzâm vechiyle isti‘dâd-ı âdemi beyân ve hakīkat-i merâtib-i vücûdu

ta‘lîm ve îkan emrinde “ااء كلهمالاس ماد لمعو” [“Allâh Âdem’e bütün isimleri, (eşyânın

adlarını ve ne işe yaradıklarını) öğretti.” (el-Bakara 2/31)] ile terfi‘-i şân eyledi. Ya‘nî hakīkat-i

şems-i rûh-i muhammmediyyeden berk-i hâtif gibi bir nûr-i câmi‘-i mûteber cemî‘-i esmâ-i

Hüdâ taht ü terbiyesinde olan ervâh-ı berâyâya ziyâ-güster olmağın,

Mesnevî:

626رقى كه برارواح تافت تاكه ادم معرفت ذاونور يافتان سناب

Mukteżāsınca cemî‘-i ervâh mazhar oldukları esmâya Hażret-i Âdem’in isti‘dâd-ı

mazhariyyetini kendüye tayakkün ettirip melâikeye rütbe-i isti‘dâd-ı ma‘rifetlerini beyân için

“ ء هؤلاء ان كنتم صادقنيانبؤين باسما ” [“...Eğer siz sözünüzde sadık iseniz, şunların isimlerini

bana bildirin...” (el-Bakara 2/31)] mażmûnu ile cemî‘-i ervâh müşarün-ileyhim esmâları istinbâ

625 B: + “Sâmi’-i emlâke” 626 [Parıl parıldayan o nûr bütün ruhlara aksetti. Bütün ruhlar üzerinde parladı. Âdem de isimleri bilme bilgisini o nûrla elde etti.] Şefik Can, Mesnevî tercümesi, II. Cilt, s, 341(2-910)

331

olundukda “ تلما عا الا ملن لا علم كانحبسكيمالح ليمالع تان كا انن ” [“Ya Rab! Seni noksan

sıfatlardan tenzih ederiz, senin bize öğrettiklerinden başka bizim bilgimiz yoktur; şüphesiz

alîm ve hakîm olan ancak sensin...” (el-Bakara 2/32)] mefhûmu ile ser-i hevâ-darları resîde-i hâk-

i i‘tizâr olmağın Hażret-i Âdem’in merteb-i hilâfetine liyâkat ve isti‘dâdını îzân ve melâikeyi

ilzâm ve iz‘ân için [141a] “ غي لمي اعان اقل لكم قال الم ائهممباس ماهبا انفلم ائهممباس مبئهان ما ادي ب

Ey Âdem! Eşyanın“ (Bunun üzerine)“] ”السموات والارض واعلم ما تبدون وما كنتم تكتمون

isimlerini meleklere anlat” dedi. Âdem onların isimlerini onlara anlatınca, “Ben size

muhakkak semâvât ve arzda görünmeyenleri (oradaki sırları) bilirim. Bundan da öte, gizli

ve açık yapmakta olduklarınızı da bilirim, dememiş miydim?” dedi.” (el-Bakara 2/33)] kelâm-ı

mû‘ciz-nizâmıyla emlâki iskât ü ifhâm eyledi.

Ve’l-hâsıl kavs-ı vücûb ve imkân beyninde hadd-i fâsıl ya‘nî vücûd ile ‘adem beyninde

vâsıta ve hudûs ile kıdem ta‘allukuna râbıta olan hakīkat-i muhammediyye vâsıtasıyla Cenâb-ı

Hüdâvend-i ‘Azîm esmânın küllîsini Hażret-i Âdem’e ta‘lîm buyurdu, demek olur ki; “ القلمن و

[Nûn. Kaleme ve (kalem tutanların) yazdıklarına andolsun ki,” (el-Kalem 68/1)“] ”وما يسطرون

mażmûn-i hakīkat-makrûnu buna delîl ve reh-nümûndur. Ol ecilden hakīkat-ı muhammediyyeye

kalem-i a‘lâ ıtlak olundu.

Pes bu beyt-i dilârâ bir remz-i ‘ibret-nümâya îmâ eyler ki; Âdem-i ma‘nâ olan ber-

vech-i mazhariyyet esmâ-i ilâhiyyenin küllîsini câmi ola ki; “ لىته اى عرصو لىع ماد لقخ ان اللهو

;Allâh, Âdem’i kendi sûretinde yani sıfatları üzere yarattı.” (Buhârî, isti’zân, 1; Müslim, Birr“] ”صفاته

115, Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, I, 379, n. 1215)] bu cem‘iyyet-i esmâya mazhariyyetden kinâyetdir. Ya‘nî

Hakk’ın muttasıf olduġu sıfât-ı sübûtiyyesi üzere halk eyledi. Zîrâ hayât ve ‘ilim ve irâdet ve

kudret627 ve sem‘ ve basar ve kelâm sıfatlarıyla muttasıf olduġu zāhir ü hüveydâdır. Ve ıstılâh-ı

sûfiyyede628 sūret-i Hak, Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem’den ‘‘ibâretdir. Hakīkat-i

ahadiyyet ve vâhidiyyeti tahakkukundan ötürü ki; ondan sâd ile ta‘bîr olunur. Nitekim İbn-i

Abbâs radıyallâhü anhümâ’dan ma‘nâ-i sâd suâl olundukda Efendimiz’e telvîh ve işâret

627 B: - “kudret” 628 B: + “ıstılâhât-ı sûfiyyede”

332

vechiyle: “Sâd, Mekke’de bir cebeldir ki; ‘arş-ı Rahmân onun üzerindedir.” diye bu vech üzre

Âdemî ahlâk ve evsâf-ı Muhammediyye üzre halk eyledi, demek olur.

Ve dahî dâire-i vücûd-i kavseyn vücûb-i imkân ile mutlak ve mahdûd olmağın zuhûr ve

butûn i‘tibariyle kavs-i vücûbdan kavs-ı imkâna tenezzül eden ibn-i âdeme gerektir ki; bu ‘âlem-

i imkâna ne için geldiğini tezekkür ve mebde’ ü meâdın tefekkür edip seyr ve şuhûdu ‘ilme’l-

yakîn ve ‘ayne’l-yakîn ve hakka’l-yakîn ile kat‘-ı dâire-i vücûd tahakkukiyle evveli ayn-ı âhir ve

âhiri ayn-ı evvel olup “ااكنس لهعاء لجش لوالظل و دم فكي كبالى ر رت الم ” [“Rabbinin gölgeyi

nasıl uzattığını görmedin mi? Eğer dileseydi, onu elbette hareketsiz kılardı...” (el-Furkân

25/45)] irâdet ve işâreti emrince zıll-i vücûd-i kevnîye irâde-i nazar-ı tedkîk edip “ سما الشلنعج ثم

Sonra biz güneşi, ona delil kıldık. Sonra onu (uzayan...“] ” عليه دليلا ثم قبضناه الينا قبضا يسريا

gölgeyi) yavaş yavaş kendimize çektik (kısalttık).” (el-Furkân 25/45-46)] fehvâsınca zıll-i vücûd-i

imkân, şems-i vücûd-ı vâcibde tedricle mahv ve müntakıs olarak hadd-i istivâya eriştikde zıll-i

vücûd-i imkân bi’l-külliyye nûr-i şems-i vücûd-i vâcibe mübeddil olduġunu istivâ-yı şems ve

izmihlâl-i zılâlden istidlâl ile mahsūsâtdan ma‘kûlâta intikâl edip bir mürşid-i sāhib- hâlin

dâmen-i kerâmet-i iştimâline teşebbüs ile sâlik-i tarîk-i i‘tidâl ola ki; ‘inâyet-i sâbıka-i

samedâniyye ve i‘âne-i mâye-i muhammediyye ile mukteżā-yı terbiyye-i pîr-i [142a] sāhib-i

tedbîr üzre zılâl-i şems-i hakīkat olan vücûdât-ı mevhûme tedricle nûr-i şems-i hakīkate

mübeddil olarak mi‘râc-ı mânevî-i ruhanîyi tahakkuk ile esfel-i tabîatden bâlâ-yı semâ-i kalbe

i‘tilâ ve mahrem-râz-ı kâbe kavseyn ev-ednâ olub hadd-i istivâya erişe ki; “ااء كلهمالاس ماد لمعو

” [“Allâh Âdem’e bütün isimleri, (eşyanın adlarını ve ne işe yaradıklarını) öğretti.” (el-

Bakara 2/31)] sırrına mahrem ve hakīkat üzre ibn-i Âdem ola.

Nazmün li-şârihihî

Çünkü âdem-zâdesin bil Âdem-i mânâ nedir?

Âdemîsin anla sırr-ı ‘alleme’l-esmâ nedir?

Mazhar-ı esmâ-i hüsnâdır çü ‘ ‘âlem serteser

İsm-i a‘zam mazharı olan dil ü dânâ nedir?

Gel ‘urûc eyle sevâdan anla mi‘râc-ı dili

Kabe kavseyne erip bil sırr-ı ev-ednâ nedir?

333

Kalbi tathîr et sevâdan kâbil-i ilhâm ola

Bilesin hakka’l-yakînde remz-i mâ-evhâ nedir?

Teşne-leb vâdî-i firkatde gezersin sû-be-sû

Katre-i tende telâtum eyleyen deryâ nedir?

Mürşîdin ayağına düş çek dû‘ ‘âlemden eli

Bildire ummân-ı dilde dürr-i bî-hemtâ nedir?

Şöyle mest etsin Salâhî câm-ı ‘aşkı cânı kim

Ni‘met-i ‘ukbâya hâhiş kalmasın dünyâ nedir?

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Yâhud “iki kaş”dan murâd ‘arabî’de murâd-ı fî olan hâcibeyndir ki; hâcibeynden iştirâk

tarîkince mâni‘ayn ma‘nâsına intikâl ile sıfât-ı mütekâbileden celâl ve cemâl ola. Zîrâ celâl ve

cemâl mukteżā-yı şuûn ve müsted‘â-yı zuhûr ve butûn ile birbirine mütekâbil olub birbirlerinin

galebe-i ahkâmlarını mâni‘ ve mukteżā-yı âsârlarının istihkamlarını dâfi‘dir. Zîrâ sıfatdan celâl,

kahr ve gazaba müte‘allik olan sıfâtdır. Ve cemâl, rıżā ve lütfa müte‘allık olan sıfâtdır. Ve

beyne-hümâda olan hatt-ı istivâ zü’l-celâl-i ve’l-ikrâm’ın mazhar-ı tâmm-ı olan hakīkat-i

muhammediyyedir ki, ber-cevh ekmeliyyet-i zât-ı Hakk’ın sıfât-ı celâl ü cemâline mazhar ve

esmâ-i ilâhiyyenin küllîsine masdardır. “وحير فيه من تفخنو هتيوفاذا س ” [“Ona şekil verdiğim

ve ona ruhumdan üflediğim zaman...” (el-Hicr 15/29), (Sâd 38/72)] haber-i mu‘ciz eserince rûh-i

menfûh-i izafî mazhar-ı celâl ü cemâl olan feyż-i Muhammedî-i safî olmakla Hażret-i Âdem

feyż-i hakīkat-i muhammediyyeye mazhariyyet ile “باحاص عينبار دىبي مة ادنطي ترمح”

[“Âdem’in çamurunu iki elimle kırk sabah mayalandırdım, yoğurdum” (Taberî, Târih, I, 91)]

mukteżāsınca mazhar-ı celâl ü cemâl oldu ki “yedeyn”den murâd sıfât-ı celâl ü cemâldir. Ve

“sabah”dan murâd celâl ve cemâlin beynidir. Zîrâ gece celâl ve gündüz cemâlden kinâye olıcak

sabah vakti gece ile gündüz beyninde olmuş olur.

Nitekim mazhar-ı celâl-i sırf olan şeytân, Âdem’e secdeden imtina‘ eyledikde “ ام

النيالع من تكن ام تركبتاس ىدبي لقتا خلم دجسان ت كعنم ” [“...iki elimle yarattığıma secde

etmekten seni men’ eden nedir? Böbürledin mi, yoksa yücelerden mi oldun? ...” (Sâd 38/75)]

hitâbıyla muhâtab olduġu Hażret-i Âdem aleyhisselâm celâl ve cemâli câmi‘ olduġunu

334

mübeyyendir. Ve esmânın küllîsinin merci‘î sıfât-ı celâl ü cemâl olduġu cihetden Hażret-i

Âdem vâsıta-i feyż-i hakīkat-i muhammediyye ile esmânın küllîsini müte‘allim oldu. Ya‘nî

esmânın küllîsine [143a] mazhar-ı tâmm oldu. Ol ecilden esmânın küllîsini bilmek müstelzim-i

hilâfet oldu. Zîrâ hakâyık-ı kevniyyeden herbir hakīkat mümidd ve mürebbîsi olan esmâ-i

ilâhiyyeden bir ismin yâhûd dahî ziyâdesinin taht ü terbiyyesindedir ki; onun mazharıdır. Pes

Hażret-i Âdem, esmânın küllîsine mazhar olmasa vâsıt-i feyż-i hakīkat-i muhammediyye ile

feyż-i akdesden istifâza ve esmâ-i ilâhiyyenin tahtında olan her bir hakīkate ifâzâya kâdir

olamayıp rütbe-i hilâfetden sâkıt olurdu. Zîrâ halîfe olan müstahlefün-fîh’de ra‘iyyeti

menzilesinde olanlara bi-eyyi-hâl rûhânî ifâza ve imdâda muhtâcdır. Ol ecilden melâike Âdem’e

secdeye itâ‘at ve inkıyâd ile me’mûr oldular ki; “ Müminin kalbi Allah’ın“] ” قلب املؤمن عرش الله

arşıdır” (Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, II, 100, no: 1886)] bu cem‘iyyet esmâya nazaran mertebe-i ilâhiyyeye

mazhariyyetinden ‘‘ibâretdir. “ منحوىالرتش اسرلى العع ” [“Rahman, Arşa istivâ etmiştir.

(Veya: “O Rahman, Arşı hükmü altına almıştır.” (Tâhâ 20/5)] mertebe-i rahmâniyyeye

mazhariyyetinden kinâyet olduġu gibi ki; cism-i küllîden ‘ibâret olan arş-ı müstevâ-yı Rahmân

ya‘nî mahall-i tecellî-i ism-i Rahmân olduġu gibi kalb-i mü’min dahî müstevallâh ya‘nî mahall-i

tecellî-i ismillâh olur. Zîrâ mertebe-i rahmâniyye merâtib-i külliyâtı câmi‘dir.

Mertebe-i ilâhiyye ise merâtib-i külliyât ü cüz’iyyâtı câmi‘dir. Bu cem‘iyyete i‘tibâran

Hażret-i Kur’ân’da “نساء الحمالاس وا فلهعدا تا ماي منحوا الرعاو اد وا اللهعقل اد ” [“De ki: “İster

Allâh deyin, ister Rahmân deyin... Hangisini deseniz olur. Çünkü en güzel isimler O’na

hastır.” ... (el-İsrâ 17/110)] vârid oldu. Bunda suâl vârid olur ki; kalb-i Âdem, mazhar-ı hakīkat-i

muhammediyye olduġu cihetden arşullâh olub ve külliyyât ve cüz‘iyyâtın bi’l-vâsıta müfîdi

olmak iktiżā eder. Halbuki arş ve kürsî vesâir eflâk ve ‘âlem-i ‘anâsır ve emlâkin vücûdu

Âdem’in vücûdundan mukaddemdir. Pes onlara ifâza ne vechile tasavvur olunur? Cevap verilir

ki; “ ل ماخلق اهللا القلم واول ماخلق اهللا العقل فقال له اقبل فاقبل مث قال له ادبرل ما خلق اهللا روحى واواو

” اعطى وبك اثيب وبك اعاقبفادبر مث قال وعزتى وجالىل ماخلقت خلقا اكرم على منك بك اخذ وبك

[“Allâh, ilk önce benim rûhumu yarattı ve ilk önce kalemi yarattı ve ilk önce aklı yarattı. Ona

gel, dedi, geldi. Sonra ona, git, dedi; gitti. Sonra “izzetime ve celâlime yemîn olsun ki, bana

senden daha kıymetli olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle alıp seninle vereyim, seninle sevap

verip seninle cezalandırayım.” dedi.” (Ebû Dâvûd, 34/Sünnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî,

335

33/Kader, 17 (IV, 398, h.no:2155), Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, I, 263, n. 823-824), Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21] Kelâm-

ı hakīkat-encâmı i‘tibârât-ı müte‘addide ile hakīkat-i muhammediyyenin ta‘rîfi idi ki; erbâb-ı

hakīkat ‘indinde müttefekun-aleyhdir.

Pes hakīkat-i muhammediyyeye cevheriyyeti i‘tibâriyle nefs-i vâhide ve nûrâniyyeti

i‘tibâriyle ve mahall-i nukûş-i ‘ulûm-i ilâhiyye ve müdrik-i esrâr-i nâ-mütenâhiyye olduġu

i‘tibâriyle ‘akl-ı evvel tesmiye olunub onların mahall-i tafsīline nefs-i külliyye ve ‘akl-ı kül

tesmiye olundu. Ve nefs-i külliyye ve ‘akl-ı kül pertevinden dahî vâsıta-i tabî‘at-ı külliyye [144a]

ile cism-i küllîden ‘ibâret olan arş vücûda gelip mazhariyyeti i‘tibâriyle onda nefs-i sâniye ve

akl-ı sânî mevcûd oldu. Bu üslûp üzre ale’t-tertîb eflâk-i tis‘a ve nüfûs ve ‘ukûl-i aşere vücûda

geldikten sonra ıstılâhda ‘akl-ı fa‘âl ta‘bîr olunan akl-ı ‘âşir ki, ‘akl-ı felek-i kamerdir ve

vâhibü’s-suver ta‘bîr olunan nefs-i ‘âşire ki, nefs-i felek-i kamerdir, onların pertevinden

müfredât-ı besâyit-i anâsır vücûda geldi. Te’sîr-i kevâkib ve te’sîr-i ‘anâsırdan nâşî imtizâc-ı

ezdâd ile terkîb-i mizac isti‘dâdan husūlünde629 vücûd-i mevâlid-i selâseyi mukteżā ma‘âdin ü

nebât ü hayavân ile insanın vücûdu derece-i imkâna erişdi. Pes ‘akl-ı evvelden sūret-i nev‘iyyede

zuhûr eyliyen şahs-ı evvel Hażret-i Âdem ve nefs-i külliyyeden sūret-i nev‘iyyede zuhûr

eyliyen şahs-ı evvel Havvâ olup ikisinin izdivâcından zürriyyâtı vücûda geldi. Pes Âdem’de

‘akıl ve nefis cüz’iyyeten mevcûd olmağla imtizac ve ittihâdından kalb tevellüd edip hakīkat-i

muhammediyyeye mazhariyyet isti‘dâdı husūlünden ifâza-i hakīkat-i muhammediyye ile esmâ-i

ilâhiyyenin küllîsine mazhar olup nâib-i hakīkat-i muhammediyye oldu. Ve Âdem’in

vücûdundan mukaddem eflâk ve emlâk ve eşyaya ifâza-i merâtib-i külliyye vâsıtasıyla yine

hakīkat-i muhammediyyeden olduġu zāhirdir.

Ve Âdem’in vücûdundan sonra ilâ-intihâi’d-deverân hakīkat-i muhammediyyenin

ifâzası her zamanda vâhiden ba‘de vâhid bir insân-ı kâmil vâsıtasıyla olduġu ‘inde’l-muhakkıkîn

müttefekun-aleyh’dir. Ya‘nî zât-ı Bârî’nin her ânda sıfat-ı celâl ve cemâli yüzünden tecellîsi

âyine-i hakīkat-i muhammediyyeye ‘aks edip ondan gavs-i a‘zam ta‘bîr olunan insân-ı kâmilin

âyîne-i kalbine mün‘akis olup, mukteżā-yı celâl ü cemâl üzre ol kâmilin kalbi müteharrik

olmağla ber-mukteżā-yı mazhariyyet arşta dahî onun hareket-i kalbine muvâfık cünbüş hâsıl

olub sâir eflâk dahî hareket-i vaz‘iyye-i tab‘iyyesi üzre onların cünbüşüne tâbi‘ olmağla

teşekkülât-ı felekiyyeden her şekle münâsib mizâc-ı hâs misâli-i tab‘î hâsıl olup vâsıta-i terkîb-i

629 B: + “İsti’dâdı husûlünden”

336

‘anâsır ile merâtib-i nüfûs mevâlîd-i selâseye erişir ve murâdullâh ne ise mezāhir-i mevâlîd-i

selâseden vücûda gelir.

Bunda dahî bir i‘tirâz vâki‘ olursa ki; kelâm-ı ehl-i hakīkati, kelâm-ı ehl-i hikmetle şerh

eylemek mukteżā-yı hakīkat midir? Halbuki hükemânın kelâmından kat‘-ı nazar mütekellimînin

kelâmına dahî erbâb-ı hakīkat ba‘żı mes’ele hakīkatinde muhâlefet eder. [145a] Cevap verilir ki;

mütekellimînin kelâmı delâil-i ‘akliyye ve nakliyyeye teşebbüs ve eserden müessire nazar ve

istidlâl ile tevhîd-i âsarda tevhîd-i ahadî-i lafzîyi ‘ilme’l-yakîn ile isbât için kîl ü kâldir ki; gâyeti

‘akâyid-i ehl-i sünneti akâyid-i ehl-i bid‘ât ve dalâlden temyîz ü muhâfazadır. Eğer ki ehl-i

hakīkat dahî ehl-i sünnetden olmağa akâyidleri ehl-i kelâmın akâyidine muvâfıkdır. Lâkin ehl-i

hakīkatin tevhîd-i zâtda tevhîd-i ferdânî-i hakîkiyyesi delîl ve burhân ile olmayıp hakka’l-

yakînde hâl yönünden keşf ü ‘iyân ile olduġundan her yerde hâli kāle muvâfık olmağla ba‘żı

ta‘riflerinde muhâlif-i lafzî gibi görünür ve mütekellimîne ‘adem-i i‘tibârları kîl ü kâl ile bahs ü

cidâllerinden ötürüdür ki; kâl ile hâle yol bulmak muhâldir.

Ol ecilden imâm Fahr-i Râzî rahimehullâh kîl ü kâl ve bahs ü cidâl ile resîde-i

mertebe-i hâl olmak baî‘dü’l-ihtimâl olmak olduġunu müş‘ir bu kıt’a-i latīfeleriyle i‘tizâr eyler:

Nazm:

اية اقدام العقول عقال واكثر سعى العاملني ضالل

630فلم نستفد من حبثنا طول عمرنا سوى ان مجعنا فيه قيل و قال ”

Kaldı ki, ‘ilm-i hikmet cerbeze ile belâhetin beyninde mutavassıta olan hey’et-i kuvvet-

i ‘akliyye-i ‘ilmiyyeden ‘ibâret olmağla şer‘-i şerîfe muhâlif olmayan kavilleri reddolunmak

iktiżā eylemez. Husūsan Cenâb-ı Bârî’nin “ضاء الى الارمالس من رالام ربدي ” [“Allâh, gökten yere

kadar her işi düzenleyip yönetir...” (es-Secde 32/5)] “ارات امربدفالم ” [“...bir işi düzenle-

yenler...” (en-Nâziât, 79/5)] mefhûmları vesâit ile tedbîrât-ı ilâhiyyeyi müş‘ir olmağla tafsīl-i

mezkûr bu icmâlin tahtında münderic olup, kitâba muhâlif olmamış olur. Ve’l-hâsıl bu vech ü

vecihde dahî bir tenbîh-i nebî vardır ki; sâlik-i mesâlik renc ü ‘anâ ve zehr ü mehâlik-i günc ü

fenâ olan ‘abd-i bî-nevâ beyne’l-havfi ve’r-recâ Cenâb-ı Kafiyyi’l-mühimmâta ilticâ ile tahsîl-i

feyż-i mevrûs-i peder için bir rehber-i kâmil ü mükemmil ü mu‘teber delâletiyle makām-ı

630 [Akıllıların akıllarının ayağının sonu bağ ve âlimlerin çalışmasının çoğu dalâlettir, işimizin çoğunu bahsinden istifâde edemedik. Bunun dışında biz ancak dedikoduyu topladık.]

337

nefsden seyr ü sefer ve mezāhir-i ağyardan izâle-i ta‘aşşuk ederek makām-ı kalbde ufk-i mübîne

güzer edip ondan sefer-i sânîye nehzat ü hareket ve ufk-i a‘lâya ‘azîmet ve ondan sefer-i sâlise

şedd-i nitâk-ı himmet ve resîde-i makām-ı kâbe kavseyne bezl-i miknet eyleye ki; kâbe kavseyn

beyne’l-esmâ tekâbül i‘tibâriyle makām-ı kurb-i esmâîden ‘ibâretdir ki; dâire-i vücûd tesmiye

olunur. Ve beyne’l-esmâ tekâbül i‘tibârı ibda’ ve i‘âde ve nüzûl ve ‘urûc ve fâ‘iliyyet ve

kâbiliyyet misillidir ki; bekā-i temyîz ü isneyniyyet ile ittihâd-ı Hak’dan ‘ibâretdir ki; ittisāl

ta‘bîr olunur. Bundan a‘lâ makām olmaz. Meğer makām-ı ev-ednâ ola ki; ahadiyyet-i ‘ayn-ı

cem‘-i zâtîden ‘ibâretdir. Bu makāmda rüsûmun [146a] küllîsinin fenâ-yı mahzı ve tams-ı küllî

sebebiyle temeyyüz ve isneyniyyet ‘itibârı mürtefi‘ olur. Kemâ kāle Teâlâ “ ولقد راه بالافق المبني

” [“Andolsun ki; onu (Cebrâil’i) apaçık ufukta görmüştür.” (et-Tekvir 81/23)] ve kāle Teâlâ:

“ مه شديد القوى ذو مرة فاستوى وهو بالافق الاعلى ثم دنا فتدلى فكان قاب قوسين او ادنىعل ”

[“Çünkü onu güçlü, kuvvetli ve üstün yaradılışlı biri (Cebrâil) öğretti. Sonra en yüksek

ufukta iken asıl şekliyle doğruldu. Sonra (Muhammed’e) yaklaştı, derken daha da yaklaştı.

O kadar ki; (birleştirilmiş) iki yay arası kadar, hatta daha da yakın oldu.” (en-Necm 53/5-9)]

ve ıstılâhât-ı sûfiyyede tedânî mukarrabînin mi‘râcından kinâyetdir. Ve bu mi‘râc onların

‘indinde ‘abdin ‘âlem-i ‘ulvîye seyrinden ‘ibâretdir ki; bu mi‘râc dahî alâ-hasebi’l-isti‘dâd ya rûh

ile yâhud cism-i mükteseb ile olur. Bazı evliyâullâhda olduġu gibi. Yâhûd nefs-i beden ile olur.

Hażret-i Fahr-i Kâinât aleyhi efżalü’s-salavât Efendimiz’e olduġu gibi. Ve “tedellâ”

mukarrabînin üns ve mahvdan ifâkât ve sahva nüzûlüne ıtlâk olunur. Ve kezâlik Hakk’ın tedân‘

‘indinde ‘abde nüzûlüne dahî ıtlâk olnur. Ve bu makāmda dahî seyr-i billâh anillâh ile sefer-i

râbi‘a misâfir ve merâyâ-yı kesret-i mezāhirde zāhir olan cemâl-i sırr-ı vahdete nâzır olub cem‘-i

cemî‘-i esmâ ile hâiz-i rütbe-i kusvâ ola ki; mertebe-i tekmîl ve irşâd bu makām-ı a‘lâ ve

esnâdan ‘ibâretdir. Bu makāmın sāhibi olan merd-i agâh bi’l-istihkâk halîfetullâh olur. Halkı

Hakk’a dâ‘vete me’mûr olur.

Bu beytin muhtasarca şerhi budur ki; mübtedîye nasîhat-ı sâfî; mütevassıta bâ‘is-i şevk-

i kâfî ve müntehîye ta‘bîrât u işârâtı mûcib zevk-i vâfî olur.

II. Beyt:

Zât-ı ‘ilme Mustafâ esmâya Âdem’dir emîn

İkisinden zāhir olmuşdur ‘ulûm-i enbiyâ

338

Pes “zât” şol mâhiyyetden ‘ibâretdir ki; kâim bi-nefsihi ola. Ve zât ve hakikât ve

hüviyyet ve mâhiyyet elfâz-ı mütekaribetü’l-ma‘nâ, müttehidetün limâ-sadaktır. Ve isim ve sıfat

zâtın maâlîmidir.631 Ve müttefekun-aleyhdir ki; beşerde bir isti‘dâd halk olunmadı ki; zât-ı

Hakk’ın künhünü ve hakīkatini idrâk eyleye. Belki erbâb-ı hakīkatin ekseri onun üzerinedir ki;

evvelen ef‘âlullâh idrâk oluna ondan sonra bi-hasebi’l-isti‘dâd sıfat ve zâtı idrâk oluna ondan

sonra hayret-ender hayretdir ki; bu dediğimiz sâlikînin tarîkidir. Ve tahkīki budur ki; künh-i zât

idrâk olunmadığı gibi ef‘âl ü esmâ ve sıfât dahî kühnü ile idrâk olunmaz. Amma efrâd-ı

mümkinâtın hakâyıkı ve mâhiyyâtı ve zevât ve hüviyyâtı künhüyle idrâkinde ihtilâf olunmuş,

ba‘żıları müte‘assir ve bazıları müteazzirdir, demiş. Ve sûfiyye ‘indinde müttefekun-aleyhdir ki;

Allâh Teâlâ’nın sıfât-ı kadîmesi vardır ki; hakīkat üzre onunla mevsûfdur. [147a] Halbuki Kitap

ve Sünnetde vâriddir. Pes Allâh Teâlâ’ya lâyık olan vech üzre ol sıfata îmân getirmek vâcibdir.

Halbuki her tâife belki efrâd-ı nasdan herbiri meblâğ-ı ‘ilm ve müntehâ-yı isti‘dâdına göre sıfât-ı

Bârî’de tekellüm eyledi. Pes Eşâ‘ire zâhib oldu ki; Allâh Teâlâ’nın sıfat-ı mevcûde-i kadîmesi

vardır ki; zât üzerine zâiddir. Ya‘nî ‘ilim ile ‘Âlimdir ve kudret ile Kâdirdir ve irâdet ile

Mürîddir. Vesâir sıfat dahî bu kıyâs üzredir. Ve derler ki; sıfat, zâtın ‘aynı değil gayrı dahî

değildir. Ve sıfat zât üzerine zâid olmak i‘tibârî sıfat tasavvur olunmaksızın zihinde zât mülâhaza

olduġundan ötürüdür. Yoksa hakīkatde sıfat zât üzerine bir emr-i zâid olup zât onunla mürekkeb

olmak tasavvuruyla değil. “ ذلك علوا كبرياتعاىل اهللا عن ”632 Ve hukemâ ve Mu’tezile zâhib oldu ki;

sıfat zâtın ‘aynıdır. Ya‘nî Zâtıyla ‘Âlimdir ve Zâtıyla Kâdirdir ve Zâtıyla Mürîddir ki; sıfat

hakīkatde müttehide ve mefhûm i‘tibâriyle muğâyiredir deyib sıfât-ı ilâhiyyeye ahkâm-ı zatî

diye ta‘rîf ederler. Amma sûfiyye zâhib olmuş ki; Allâh Teâlâ’nın sıfatı633 bi-hasebi’l-vücûd

‘aynıdır ve bi-hasebi’l-‘akl aynı değildir ki; zât da ma‘ânî-i ma‘kûleden ‘ibâretdir. Pes

sûfiyyenin mezhebi Allâh Teâlâ’ya isbât-ı esmâ ve sıfatda ehl-i sünnetden olan mütekellimînin

mezhebine muvâfıkdır. İllâ bu kadar vardır ki; sûfiyyenin kelâmları zevk ve vicdan ve keşf ve

‘iyân ile olmakdan nâşî edakk ve a‘lâdır.

Ve “isim” vaz‘ ile yâhud tağlib ile müsemmânın ‘alâmeti olan şeye derler. Ve bazı

meşâyih ‘indinde isim melfûz ve mektûb olan şey’ değildir. Belki isimden murâd ‘ayn-ı

müsemmâdır. Sıfât-ı vücûdiyye i‘tibâriyle ‘alîm gibi ve sıfât-ı ‘ademiyye i‘tiâriyle kuddûs gibi.

Ve bazıları isim müsemmânın aynı ve gayrı değil demişler. Sıfat zâtın ‘aynı ve gayrı olmadığı 631 B: + “Maâlidir” 632 “Allâh Teâlâ bundan yüce ve büyüktür.” 633 B: + “sıfâtullâh Teâlâ’nın bi-hasebi’l-vücûd”

339

gibi ve zâtın bir sıfat-ı mu‘ayyene ile ta‘ayyününe isim derler. Meselâ zâtın kahr ile tecellîsine ve

ta‘ayyününe kahhâr denilir. Ve zâtın rahmet ile tecellîsine ve ta‘ayyününe rahmân denilir ki;

müsemmânın ‘aynı ve gayrı olmayan bu esmâya nazarandır. Ve esmâ-i melfûza ve mektûbeye

esmâü’l-esmâ derler.

Şeyhü’l-Ekber kuddise sırruhu’l-enver Hażretleri buyurmuş ki: Esmâullâh esmâ-i zât

ve esmâ-i sıfât ve esmâ-i ef‘âle münkasim olur. Ne kadar cümlesi esmâ-i zât ise dahî meselâ

esmâda zâtın zuhûru i‘tibâriyle esmâ-i zât tesmiye olunur. Ve sıfatın zuhûru [148a] i‘tibâriyle

esmâ-i sıfat tesmiye olunur. Ve ef‘âlin zuhûru i‘tibariyle esmâ-i ef‘âl tesmiye olunur. Ve

esmânın ekseri iki i‘tibârı ya üç i‘tibârı cem‘ eder. Ve yine kitâb-ı ezelde esrâr-ı nu‘ût ve sıfât ve

esmâ beyninde olan farkı îzâh edib buyurmuş ki; esmâ ancak şahıs üzerine delâlet için

mevzû‘dur. Ve evsâf mevsûfda mevcûd olan ma‘ânîden ‘ibâretdir ki; ona sıfât tesmiye olunur.

Meselâ ‘âlim şol zâtın ismidir ki; sıfât-ı ‘ilm onunla kâim ola ki; bu sıfât âlime vâsıfdır. Âlimin

şahsına delâlet eder, isim değildir. Ali, Ahmed, Hâlid gibi ki; isim ile sıfâtın beyninde fark

budur. Bârî Teâlâ’nın ismi dahî kezâlikdir. Eğer mücerred zât üzerine delâlet eder ise Allâh ve

Hû isimleri birşeyden müştak olmamaları ‘inde’l-muhakkikîn sahîh olduġu i‘tibâriyle ol ecilden

ism-i a‘zam denilmişdir. Zîrâ zâtda olan ma‘ânîden bir ma‘nâ ile yâhûd ahkâm-ı zâtdan bir

hüküm ile mukayyed değildir. Ancak bu isimlerin delâleti ‘ayn-ı zât üzerinedir. İsm-i Kâdir’in

hilâfınca zîrâ ism-i Kadir zâtda olan bir ma‘nâ üzerine delâlet eder ki; ona kudret tesmiye olunur.

Yâhûd sıfatı nefy edenin mezhebinde ahkâm-ı zâtdan bir hüküm üzerine delâlet eder. Amma

nu‘ûtun esmâ ve sıfât beyninde farkı oldur ki; nu‘ût bir elfâzdır ki; men‘ût olan zât ile kâimdir.

Lâkin bir ma‘nâ üzerine delâlet eylemez ve esmâ dahî değillerdir. Zîrâ esmâ müsemmânın bir

ismidir ki; onunla bilinir. Ve nu‘ût bir elfâzdır ki; iżāfet haysiyyetinden zât üzerine delâlet eder.

Evvel ve Âhir ve Ezel ve Ebed ve Kıdem ve Bekā gibi. Zîrâ Zât’dan evveliyyeti nefy eylemek

vâcib ve lâ-büddür. Pes Zât-ı Bârî’yi ezeliyyet ile in‘ât eylediğimiz vakitde a‘yânımızın

vücûdundan lâ-büddür. Ve kıdem dahî bizim hudûsümüz mukâbilesindedir. Zîrâ zât-ı Bârî bir

Vücûd-ı Mutlak’dır ki; evveli ve âhiri yoktur. Hakīkat üzre Hû’dur. Ezel ile nu‘utu dahî kezâ-

likdir. Ya‘nî hakkımızda olan zaman ecelindendir. Ve imtidâd-ı tevehhümümüz “ لمكان الله و

.Onunla beraber hiç bir şey yokken Allâh var idi” (Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 130“] ”يكن معه شيئ

n.2011)] mertebesinde fıkdân-ı a‘yânımız sebebiyledir.

340

Ve âhir ve bekā dahî kezâlik elfâz-ı nu‘ûtdandır. Pes imdi bu makûle isimlere ‘inde’l-

muhakkikîn nu‘ût tesmiye olunur. Esmâ ve evsâf denilmez ve ‘âkil bu na‘atda bir ma‘nâ

tevehhüm eder ki; na‘atdan mâhiyyete râci‘ bir emr ola. Zîrâ eğer mâhiyyet ol emri i‘tâ etmese

bu na‘at câiz olmazdı. Ol ecilden ‘inde’l-muhakkikîn na‘at, sıfatdan ekmeldir. Zîrâ sıfât,

mevsûfun mâhiyyetini i‘tâ eylemez. Na‘at ise mâhiyyetden beyân eder. Ve bu na‘at isimden dahî

[149a] erfa‘dır. Esmâ farkında takrîr olunduğu üzre. Ve lafz-ı esmâ mutlaka esmâya ve nu‘ûta ve

sıfâta şâmildir. Lâkin esmâ evvledir. Zîrâ ‘ayn için mahsūsdur, mâhiyyetinden bir şeye ve

mâhiyyet ile kâim olan ma‘ânîden bir ma‘nâya delâlet etmez. Ve na‘at isimden sonradır. Zîrâ bir

vechile mâhiyyet üzerine delâlet eder. Ve sıfât na‘âtdan sonradır. Zîrâ sıfat Bârî Teâlâ’yı isbât

edenlerin ‘indinde zâtda bir ma‘nâ üzerine delâlet eder. Ve sıfatı nefy edenlerin ‘indinde zâtda

bir hüküm üzerine delâlet eder. İntehâ.

Pes imdi “Zât-ı ‘ilme Mustafâ, esmâya Âdem’dir emîn” beyti, beyt-i sâbıkın tefsîr ve

tetimmesi gibidir. Ya‘nî hakīkat-ı muhammediyyeden ‘ibâret olan hatt-ı istivâdan Âdem’e

esmâyı ta‘lîm ettiğini bu beyt müfessirdir. Zîrâ vâsıta olmada kalem mesâbesinde olan hakīkat-i

muhammediyye ile zevât-ı ‘ilm-i zatî-i ‘ayn-ı cem‘de münderic olan ma‘lûmat-ı sâbiteyi nefs-i

külliyeden ‘ibâret olan levh-i mahfûza ihrac ve mertebe-i nefs-i külliyyede nefs-i mücerrede-i

Âdem’e hakâyık-ı âsâr-ı esmayı ifâza eyledi, demek olur ki;

634 ومن علومك علم اللوح والقلم ا وضرتهاوان من جودك الدني

fehvâ-yı hakīkat-ihtivâsı bu mezâyâyı îmâ eyler. Bu takdirce zât-ı ‘ilmin emîni ya‘nî

“فرلاع لقالخ لقتفخ فران اع تببفاح فياخزا مكن تكن” [“Ben gizli bir hazine idim, bilinmeye

muhabbet ettim; bilineyim diye mahlûkātı yarattım” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 132, No: 2016)]

mukteżāsınca genc-i esrâr-ı hafiyyenin emîn ve hâtemi oldur, ‘ilm-i esmâya Âdem mazhariyyet

vechiyle emîn olduġu gibi ya‘nî hazîne-i cevâhir-i esrâr-ı ilâhiyyenin mührü menzilesinde emîni

ya‘nî hâzinidir. Ol mühür feth olmadıkça kenz-i mahfîden bir şey ihraç olunmaz. Ol ecilden

hâtemü’n-nebiyyîn ve evvel ve eşref-i mahlûkîndir. Pes hakīkat-i muhammediyye tevassut-i

‘ilm-i zâtî ile hakâyık-ı ervâhın ‘âlem-i lâ ta‘ayyünden ta‘ayyün-i evvele huruçlarına vâsıta

olduġu ve rûh-i izafî hakīkat-i muhammediyyeden ‘ibâret olduġu i‘tibâriyle ebu’l-ervâh ve

Hażret-i Âdem’e ebu’l-beşer olmağın ‘ulûm-i evvelîn ve âhirin onlardan irsle enbiyâ ve

evliyâya intikâl etmişdir, demek olur ki; 634 [Dünya ve onun çok malı senin cömertliğindendir. Levhin ve kalemin ilmi de senin ilimlerindendir.]

341

635 وكلهم من رسل الله ملتمس غرفا من البحر او رشقا من الديم

وره بهمن من لتصما اتم بها فانل الكرسكل اى اتى الر636 و

Mażmûn-i hakīkat-makrûnu buna güvâh-ı ‘âdildir. Ya‘nî cemî‘-i enbiyâ ve mürselîn ve

evliyâ-i kâmilin ifâde-i ‘ulûm-i ilâhiyyeyi gâye ve ifâza-i fuyûz-i nâ-mütenâhiyye için hakīkat-ı

muhammediyyenin nâib, menâb ve kâim-makāmlarıdır, demek olur. Nitekim beyt-i lâhik onu

te’yîd eder.

III. Beyt:

Zât-ı esmâ vü sıfât ef‘âl ü âsâr [150a] cümleten

Her zamanda bir velînin vechine bunlar ziyâ

Bu beyt-i şerîfleriyle merâtib-i tevhîdi beyân buyururlar. Tevhîd ta‘rîfinde akâvîl-i

kesîre vardır. Lâkin cümlesi mütekâribetü’l-ma‘nâ müttehidetün limâ-sadaktır. Ba‘żıları demiş

ki; tevhîd lügatda bir şeyi vâhid olduġunu bilmek ve hükm etmektir. Ve ıstılâh-ı hakīkatde zât-ı

ilâhiyyeyi ifhâmda tasavvur ve ezhân ve evhâmda tahayyül olunan her şeyden tecrîd etmektir.

Ve ba‘żıları demiş ki; tevhîd ta‘addüdü vehm olunan yâhûd bilinen yâhûd hiss olunan şeyi vâhid

kılmakdır. Yâhûd vehm olunan yâhûd bilinen yâhûd hiss olunan müteaddidi vahdetle bilmektir.

Bu bilmek ise sıfâtda ve zâtda olur. Ve ba‘żıları demiş ki; tevhîd lügatda bir şeyi vâhid

kılmakdır. Ve ‘ibâret-i ‘ulemâda Allâh Teâlâ’nın vahdâniyyetini i‘tikâd etmekdir ve sûfiyye

‘indinde tevhîd Allâh Teâlâ’nın vahdâniyyetini bilmektir. Ve ba‘żıları demiş, Asl-ı tevhîd, isbât-ı

mâ-lem-yezel ve iskât-ı mâ-lem yekûndur. Ve ba‘żıları demiş ki: Tevhîd, hadîsi kadîmden

temyiz ve hudûsdan i‘râz ve kıdeme ikbâldir ki; muvahhid gayrinden fazla kendi nefsini dahî

müşâhede etmeye. Zîrâ Hakk’ı tevhîdi hâlinde nefsini müşâhede ederse kendi vücûdunu müsbit

olur. Muvahhid olmaz. Ve bunlara karîb tevhîdin ta‘rîfi çokdur ki; mefhûmları min-vechin

birbirlerine karîbdir. Velhâsıl bu beytin takdîri tevhîd-i âsâr ve tevhîd-i ef‘âl ve tevhîd-i sıfât ve

tevhîd-i zâtın envâr-ı sa‘âdet-âsârı her zamanda bir veliyy-i kâmil ve mükemmilin vechinden

hüveydâ ve âşikâr olur. Ya‘nî ilâ-intihâi’d-deverân bir zaman olmaz ki; bu merâtib-i tevhid-i

tahakkuk eden bir velî ol zamanda bulunmaya ve bu merâtibi tahakkuk eden her asırda bir velî

olmak iktiżā etmez. Lâkin esmânın küllîsini ve rütbe-i hilâfeti cem‘ etmekle mazhar-ı tevhîd-i

635 [Bilcümle peygamberân O’ndan iltimas ister. Umânından bir avuç, bârânından yudumu.] Kaside-i Bürde, 39. beyit 636 [Gelen her Peygamberin âyâtı, mu’cizâtı. Ulaşmıştır onlara hep nûr-i Muhammedî] Kaside-i Bürde, 52. beyit

342

zât olan her asırda bir olur ki; ber-vech ekmeliyyet-i verâset-i muhammediyye ile halîfetüllâh

olan kutbu’l-aktâb ve gavs-ı a‘zam dedikleri oldur. Ol ecilden “Her zamanda bir velînin vechine

bunlar ziyâ” diye buyurdu. Ve rütbe-i kutbiyetle hilâfetden kat‘-ı nazar esmânın küllîsini cem‘

etmekle mazhar-ı tevhîd-i zât olan kümmel efrâd her zamanda çok olur. Adedini Allâh bilir. Zîrâ

dâire-i kutubdan hâric olan kümmel efrâd hilâfetden ka‘t-ı nazar rütbe-i takarrüb ve yakînde

kutbu’l-aktâb’dan aşağı olmak iktiżā eylemez. Belki kutba müsâvî ve ba‘żısı yakîn cihetiyle

kutbun fevkinde olmak câizdir demişler.

Ve merâtib-i tevhidin evveli tevhîd-i âsârdır. Bu tevhîd-i âsâr dahî ya taklîd-i mahz

iledir. Yâhûd nazar ve istidlâl iledir. Ya‘nî eserden müessire istidlâl ile bu masnû‘âta idâre-i

nazar-ı tedkîk eyledikde kuvvet-i kâhire [151a] sāhibi bir hakîm sâni‘î olduġunu ‘akl-ı selîme

delîl ve hâdî olur. Zîrâ nazm-ı ‘acîb ve tertîb-i garîb üzre manzûm ve müretteb olan bu ‘âlem-i

kevn ü fesâd elbette hayy ve ‘âlim ve mürîd ve kâdir ve semî‘ ve basîr ve mütekellim bir

müdebbir hâlika muhtâcdır ki; ol, ‘âleme ve ‘âlem ona müşâbih olmaya. Pes bu takdirce ‘âlemin

sıfât-ı mezkûre ile muttasıf bir müdebbir hâlika ihtiyâcını bilen kimsenin ‘indinde halk-ı ‘âlem

bir şeyin isbâtı üzerine delâlet eder ki; halk ol şeyden sâdır ola. Zîrâ vücûdda vâcib olmak

lâbüddür. Eğer vücûdda vâcib olmasa vücûdeyn-i mümkine inhisârı lâzım gelirdi. Bu takdîrce

asla bir şey îcâd olmamak lâzım gelir. Zîrâ mümkin takdir-i müteaddid ise dahî nefsinde vücûd

ile müstakil değildir. Ve vücûd ile nefsinde müstakil olmayan gayrisini îcâdına kâdir olamaz.

Zîrâ mertebe-i îcâd mertebe-i vücûddan sonradır. Pes eğer vücûd ve îcâd olmasa bir şey zâtıyla

ve gayrıyla mevcûd olmazdı. Çünkü mümkin mevcûd oldu. Vücûd-i vâcib dahî sâbit oldu ki;

buna delîl-i ‘aklî derler. Ve vahdâniyyetine delîl-i naklî dahî ya nakl-i nazarîdir. Kemâ kale

Teâlâ “ تدلفس ة الا اللها الهكان فيهم الو ” [“Eğer yerde ve gökte Allâh’dan başka tanrılar

bulunsaydı, yer ve gök, (bunların nizâmı) kesinlikle bozulup gitmişti...” (el-Enbiya 21/22)] Ve

kemâ kāle Teâlâ, hikâyeten an halîlihî aleyhi’s-selâm: “ هذا ربي فلما فلما جن عليه اليل را كوكبا قال

الافلني م افل قال لا احبالقو من ني لاكونبدين رهي لم ا افل قال لئني فلمبازغا قال هذا رب را القما رفلم

بازغة قال هذا رب سما الشا رفلم النيي الضركون انشا تريء ممي بم انا قوقال ي ا افلتفلم ري هذا اكب

ركنيشالم ا منا انمنيفا وح ضالارات وموالس للذي فطر هيجو تهجو ” [“Gecenin karanlığı onu

kaplayınca bir yıldız gördü, Rabbim budur, dedi. Yıldız batınca, batanları sevmem, dedi.

343

Ay’ı doğarken görünce, Rabbim budur, dedi. O da batınca, Rabbim bana doğru yolu

göstermezse, elbette yoldan sapan topluluklardan olurum, dedi. Güneşi doğarken görünce

de, Rabbim budur, zîrâ bu daha büyük, dedi. O da batınca dedi ki; “Ey kavmim! Ben sizin

(Allâh’a) ortak koştuğunuz şeylerden uzağım. Ben hanîf olarak, yüzümü gökleri ve yeri

yoktan yaratan Allâh’a çevirdim ve ben müşriklerden değilim.” (el-En’âm 6/76-79)] Yâhûd

delîl-i naklî-i hâkimdir: “ ل هو الله احدق ” [“De ki; O Allâh birdir.” (İhlas 112/1)] ve “ اله كماله

احدو ” [“...İlâhınızın bir tek ilâh olduġunu...” (Fussilet 41/6)] kavl-i şerîfleri gibi. Pes insân

‘indinde asıl vâcibi isbât üzerine hüccet kâim olur ki; vâcibin vücûdunu ve vahdâniyyetini edille-

i katı‘a ile isbât etmiş olur. Ve bu bilmek vâcibin vücûdunu ya‘nî varlığını ve sıfât-ı kemâl ile

muttasıf olduġunu ve âsâr-ı ef‘âlini bilmektir. Zât-ı Hakk’ı ve hakīkat-ı sıfât-ı ef‘âli bilmek

değildir. Eğerçi berâhîn-i kat‘iyye ile tasdik olunur. Lâkin mazhar-ı tecellî-i tevhîd-i ef‘âl

olmadıkça tahakkuk-i tevhîd-i âsâr olmaz. Zîrâ tevhîd-i âsârda “ءيكمثله ش سلي ” [“O’nun

benzeri hiçbir şey yoktur.” (eş-Şûrâ 42/11)] mukteżāsınca hudûd-i aşereden tenzîl ile ‘akla çehre-

i ta‘tîl yüz gösterir. “صريالب ميعالس وهو” [“O işitendir, görendir” (eş-Şûrâ, 42/11)] müfâdınca sıfât-ı

müştereke mir’ât-ı teşbîhde ‘aks-endâz olur.

Nazmün li-şârihihî

Gir bahr-ı yakîne yetişir gezme karada

‘İlim anladığın [152a] nokta değil âğ-ı karada

Tenzîh ile ta‘tîle düşür ‘akl-ı meşûbun

Teşbîh ile vehmin dolaşır çûn ü çirâda

Yok misli semi‘ ile basîr oldu sıfâtı

Tenzîh ile teşbîhini cem‘ eyle burada

Tenzîh ile teşbîhin arasında âra kıl

Tevhîd ise kasdın bulunur iş bu arada

Keyfiyyeti bî-keyf olıcak vasf-ı cemâlî

Ta‘bîre liyâkat mı var ey dil şuarâda

Ruhsat mı verir hâme-i takrîre dilâra

344

Evsâfı tamâm olmadı söz kaldı arada

Erbâb-ı nüfûsa deme esrârı Salâhî

Dil mektebine vâsıl olan cânı arada

[Mefûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün]

Ve’l-hâsıl Mesnevi:

637 سخت ىي متكني بوديني پاى چويني بودچو اسدالليان پاى

Temsîlince nazar ve istidlâl ile râh-ı hakīkat-ı tevhîdde sâlik ta‘tîl ile teşbîhin arasında

müzebzebîne beyne-zâlik kabîlinden olup delâil-i ‘akliyye ve nakliyyeye teşebbüs ile tasdîk eder

ki; sâni‘-i hakîm-i mutlak birdir. Lâkin birliği a‘dâddan olan bir gibi değildir ki; misli gibi iki

ola. Ve tasdik eder ki; mevcûddur, lâkin cevâhir ve a‘râz ve ecsâmdan olan mevcûdât gibi

değildir ki; hayyiz-i imkâna ihtiyâcı ola. Ve bu ‘ibâret ne mefhûmdan kinâyet idiğin tahkīk

edemeyip hayâlinde bir emr-i mechûl ve mec‘ûl tasavvurundan hâlî değildir. Nefsü’l-emirde bu

bilmek bilmek midir? Ve henüz hakīkat üzre varlığını ve birliğini yakîn etmeyen ef‘âl ve sıfâtını

nice tahakkuk edebilir?

Nazmun li-şârihihî638:

Kudretinle âcize verdinse cüz-i ihtiyâr

Çek ‘inân-ı ihtiyarı hayra ey perverdigâr

Dest-i kudret çün zaman ihtiyârı ahzede

İktidâr elden gider kalmaz bu diler ihtiyar

Remz-i kul küllün femin nefsik beyanın anladım

Kim edeb üzere hakīkat râhin etti âşikâr

Kudretin ba‘z alırsan şirketi lâzım gelir

Şerri isnâd eylesen ona olursun hâksâr

Vâdî-i kudretde var mı kudretin dem urmağa

Bâd-ı kahr eyler gubâr-ı iktidârı târumâr

637 [Delil ile hükme varanların ayakları tahtadandır. Tahta ayak ise zayıftır, kararsızdır.] Şefik Can, Mesnevî tercümesi, I. Cilt, s, 152 (1-2128) 638 B: - “Nazmun li-şârihihî…… Gel vücûd varlığı bundan Salâhî anla var”

345

Maşrık-ı dilden tulu‘ etse hakīkat şemsi ger

Jâle-i hestî-i mevhûmun olur mu pâyidâr

Zerrenin var mı vücûdi şemse nisbetle hemân

Gel vücûd varlığı bundan Salâhî anla var

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Ol ecilden ‘ulemâ-i müdakkikîn efendilerin ekseri ihtiyâr-ı cüz’iyye tahkīkinde âciz

olmuşlardır. Eğerçi tedkîki emrinde resâil te’lîf edip mukâllid-i sırfa tesellî verirler. Amma

kendileri mütesellî değillerdir.

Ve’l-hâsıl kişi tasdîkini tahkīk ya‘nî hakīkatine erişmek kîl ü kâl ile ve kütübden ahz

olunan makâl ile mutasavver değildir. İllâ kişi bir mürşid-i kâmil bulup ve onun dâmen-i

irâdetine teşebbüs ve telkîn ve tedbîri üzre riyâzât ve mücâhedât ve teksîr-i nevâfil ve terk-i

me’lûfât ile tezkiye-i nefs ve tasfiye-i kalb hâsıl eyleye ki; müsta‘idd-i tecellî-i tevhîd-i ef‘âl ola.

Ol vakitde tevhîd-i âsârda olan [153a] tasdîkini tahkīk edip feyż-i mürşîd-i mükemmil ile ihtiyâr-

ı cüz’iyyenin sebep ve lüzûmunu yakîn eder. Ve mezleka-i cebr-i sırftan beri ve fâzıl-ı mutlak639

ve kâdir-i ‘ale’l-ıtlâk ve fa‘âlün limâ-yürîd olan Hażret-i Hallâk idiğin yakîn ile varta-i kaderden

müteberrî olub mukîm-i sâhil-i necât olur ki; tevhîd-i ef‘âl “لونمعا تمو لقكمخ اللهو ” [“...sizi ve

yapmakta olduklarınızı Allâh yarattı” (es-Sâffât, 37/96)] mażmûn-i hakīkat-makrûnunca ef‘âl-i

‘ibâd halkıyyeti i‘tibâriyle kâdir-i mutlak ve müessir-i ‘ale’l-ıtlâka isnâddan ‘ibâretdir. Ol ecilden

iki kâdir beyninde bir makdûr yâhûd iki kudret beyninde bir makdûr demek câizdir, iki müessir

beyninde bir eser demek câiz değildir. Zîrâ müessir-i hakîkî, kâdir-i mutlakdır; ‘abdin kesb ve

istitâ‘atinin te’sîrde dahli yoktur.

Nazmün li-şârihihî:

Eyle esbâba teşebbüs menzil-i tedbirde

Selb-i âlât iktiżā etmez reh-i takdirde

Fi’l-mesel her emre tedbîr-i âlet-i te’sîrde

Yoska kesbin dahli olmaz kuvvet-i te’sîrde

Kudret-i fa‘âl-i Mutlakdan zuhûr eyler umûr

İ‘tirâz-ı kudret olmaz acz ile tahyîrde 639 B: + “fâ’il-i mutlak”

346

İstitâ‘at, pertev-i kudretdir aks-endâz olur

Dem-be-dem mir‘ât-ı dilden sūret-i tenkîrde

Halk u İcâd ile ancak Fâ‘il-i Mutlak odur.

İhtiyâr-i kesbini hoşgör meslek-i tecbîrde

Hall olursa‘ ukde-i tevhîd-i ef‘âli tamam

Anla tevhîd-i sıfât ü zâtı bu takrirde

Kand-i tevhîd-i mükerrerden akîde akd edip

Halka bezl ettin Salâhî tabla-i ta‘bîrde

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Ya‘nî tecellî-i tevhîd-i ef’âlde Hakk’ın eşyâda müessiriyyeti sâlikin meşhûd-i basar-ı

basīreti olmakdan nâşî ef‘âl-i ‘ibâdı ef‘âl-i Hâlık’da fânî ve hâlik müşâhedesiyle üftâde-i vâdî-i

mehâlik oldukda mürşîd-i kâmil ihtiyâr-ı cüz’iyyenin ve ef‘âli ‘ibâda iżāfenin sebeb ve

lüzûmunu sâlikin yakîni üzre îrâd ve mezleka-i cebr-i mahzdan şâh-râh-ı necâta irşâd eyler.

Varta-i mezâlikten hurûc ve dâire-i ihtiyâra vülûc eder ise ‘inâyet-i sâbıka-i refî’i’d-derecât ile

müsta‘idd tecellî-i tevhîd-i sıfât olur ki; tevhîd-i sıfât, şems-i sıfât-ı kadîme-i Hak, dil-i sâlikde

tecellî ve işrâk ve nücûm-i sıfât-ı hâdise-i halkı ufûl vechiyle izhâb ve ishâk etmekden ‘ibâretdir.

Ol tecellî hükmünün mukteżāsı sıfât-ı hâdise sâlikin çeşm-i şuhûdunda gündüze kalmış kevâkib

gibi nâbûd olmağın sıfât-ı kadîme ile mevsûf olmak semtine zâhib ve rûgerdân-ı a‘del-i mezâhib

oldukda mürşîd-i ekmel-i şefîk sıfât-ı kadîme ile sıfât-ı hâdise beynini temyiz ve tefrik ile

girdâb-ı ru‘ûnet-i inâbetten640 ihrâc ve sâhil-i ‘ubûdiyyetde dâhil-i halka-i ‘acz ü ihtiyâc eyler.

Emr-i mürşid-i mükemmil-i ‘ârif ile nakd-i vârını sârif ve râh-ı talebde resîde-i menâzil-i kusvâ-

yı ma‘ârif olur ise nesîm-i ‘inâyet-i hidâyet şemîm-i âsmân kalbinde müterâkim olan sehâb-ı

hestîyi ishâb ve ray-i nistî ederek müsta‘idd tecellî-i zât olur ki; [154a] tevhîd-i zât-ı bahr-i

ahadiyyet-i zât cedâvîl-i esmâ ve sıfâtdan hıyâz-ı a‘yân-ı mümkinâta carî ve feyż-i Mutlak-ı

Mukaddes-i Bârî, riyâz-ı e‘âlî ve esâfil-i kâinata sâri olmakdan ‘ibâretdir. Ol tecellî hükmünde

dîde-i kalb-i sâlik müşâhede-i çehre-i “الكئ هيكل ش” [“...her şey helak olacaktır…” (Kasas,

28/88)] ile hestî-i mevhûmu mertebe-i nistîye ilkâ ve zevât-ı mümkinâtı zât-ı vâcibde imhâk641 ve

640 B: + “inâiyyetden” 641 “Mahk; Allâh’ın zâtında kulun varlığının yok olmasıdır. Nitekim Mahv da, kulun fiillerinin, Hakk’ın fiillerinde yok olması, Tams ise, sıfatların, Hakk’ın sıfatlarında yok olmasıdır.” (Ta’rîfât, 205)

347

ifnâ edip “ zemzemesiyle eşyadan bi’l-külliyye iskât-ı i‘tibâr ve “Home 642” ليس ىف الدار غريه ديار

ost” nağmesiyle makām-ı fenâ-yı küllîde nâ-çâr olur ki; çeşm-i hadîd-i Hâk-bîn, sâlike vech-i

hakīkat-ı tevhîd bu menzilde cilveger ve bedîd ve mâsivâyı, nâ-bûd ve nâ-bedîd eyler. Ol ecilden

hakīkat-ı tevhîd bu menzîlin mâdûnunda ‘adîd olmaz. Bu menzîlde muvahhid ve muvahhad ve

tevhîd bir olur. Ya‘nî muvahhid tevhîdde ve tevhîd muvahhadde mahv ve müstağrak olur.

Nitekim ‘Abdullah Ensârî aleyhi rahmetü’l-Bârî hażretlerinin lisân-ı dürer-bârlarından bu

tevhîd-i zâtînin remz ve tahkīki carî olmuşdur.

643ماوحد الواحد من واحد اذ كل من وحده جاحد

Ya‘nî efrâd-ı âferîdeden bir ferd, vâhid-i mutlakı mertebe-i ahadiyyet-i zâtiyyesinde

tevhîd etmedi. Zîrâ her kim ki; O’nu tevhîd eyledi kendi vücûdunu câhıddir. Nitekim bir hânede

iki kimse olsa ve biri ol birine “ .dese kendi vücûdunu inkâr etmiş olur 644” ليس ىف الدار رغريك ديار

A‘nî sâlikin kendi vücûd-i mevhûmu fânî olmadan Hakk’ı tevhîd ettiği vakitde kendinde

vücûdunu câhıd olmuş olur. “ نع طقني نم حدونتاحدالو طلهة ابته عاربع ”645 Zîrâ vâhid-i mutlakın

na‘tinden nutk ile kimsenin tevhîdi ‘âriyetidir ki; vâhid-i mutlak onu ibtâl eder. Zîrâ Hak

vâhiddir. Ya‘nî birdir, demek bir ism-i na‘tdır. Mertebe-i ahadiyyet-i zâtiyyede ise isim ve resm

ve vasf ve na‘t olmaz. Pes ol mertebe-i ahadiyyeti zât-ı baht, muvahhidîn na‘t ve vasf cihetinden

olan tevhîd-i lafzîsini ibtâl eyler. Ol ecilden “et-Tevhîdu iskâtu’l-izâfât” ile ta‘rîf olunmuştur.

kaldı ki; vahid-i mutlakın tevhîdi hakīkatte kendi 646”توحيده اياه توحيده ونعت من يبعثه لاحد“

kendini tevhîd etmesidir. Yâ‘nî mertebe-i ahadiyyetde “ ىتوافل حبالن الى بقرتدى يبمازال ع هاحب

Kulum bana“] ”فاذا احببته كنت سمعه الذى يسمع به وبصره الذى ييصر به ولسانه الذى ينطق به

devamlı nafile ibadetleri ile yaklaşır, bunun sonucunda ben onu severim. Bir kere onu sev-

dim mi, ben onun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli ve yürüyen ayağı olurum.” (Buhârî, Rıkâk,

38 (VII, 190), Ahmed b. Hanbel, Musned, VI, 256)] mukteżāsınca ‘abd-i mahbûb-i mukarrebin lisanıyla

642 [Evin içindeki ev sahibinden başkası değildir.] 643 “Vâhid olanı hiçbir vâhid tevhid etmemiştir. Zira her kim onu tevhîd eyledi kendini inkar etmiştir.” 644 [Evde senden başka kimse yok.] 645 “Vâhid-i mutlakın na’tinden nutk ile kimsenin tevhîdi ‘âriyetidir ki; vâhid-i mutlak onu ibtâl eder.” 646 “Vâhid-i mutlakın tevhîdi hakîkatte kendi kendini tevhîd etmesidir.”

348

kendüyi tevhîd eder ki; bu mertebenin mâdûnunda onu tevhîd ile vasf eden vassâfın vasfı tevhîd-

i hakîkîden mâildir. Pes sâlik-i fânî fillâh bu menzîl-i mahva eriştikde mürşîd-i mükemmil-i dânâ

fezâ-yı [155a] hayret-fezâ mahv u fenâdan dâru’l-mülk-i sahv u bekāya reh-nümâ olub vahdet,

kesrete ve kesret, vahdete hicâb olmaksızın envâr-ı cemâl-i vahdeti, merâyâ-yı mazhar-ı kesrette

temâşâ ettirib ahvâl-i647 hakīkati tedkîk ve akvâl-i şerî‘at ve ef‘âl-i tarîkate tatbîk vechiyle

tekmîl-i merâtib-i kusvâ ve cem‘-i cemî‘-i esmâ ile halîfetullâh olub halkı Hakk’a irşada taraf-ı

Hak’dan me’mûr olur ki; hakīkat üzre hilâfet-i irşâd bu menzildedir. Bunun mâdûnunda olan

hilâfet-i meşâyih teberrük vechiyledir. İrşâda Salâhiyyeti olmaz. Zîrâ sâlikin başına ya “Hû”

kuşların üşürür, yâhûd ilhâd ile mezâlik-i ekdâma düşürür. Pes mürşîd-i kâmil ü mükemmil ol

halîfe-i rûşen-i dil olur ki; hakīkati şerî‘ate tatbîk ve esmâ-i ilâhiyyenin küllîsini tahkīk ile âdem-i

ma‘nâ ola. Ol ecilden:

IV. Beyt:

Secde eyle Âdem’e tâ kim Hakk’a kul olasın

Eden Âdem’den ibâ, Hak’dan dahî olur cüdâ

Diye buyurdu. “Secde”, ta‘zîm tevâzuâ ile itâ‘at ve inkıyâddan kinâyetdir. Ya‘nî zikri

sebkat ettiği üzre esmâ-i ilâhiyyenin küllîsine mazhar-ı tam olan âdem-i ma‘nâya secde eyle, a‘nî

itâ‘at ve inkıyâd ile serfürû eyle tâ ki; Hakk’a vâsıl648 olasın. Zîrâ ondan inâbet ve emrine

inkıyâd ve itâ‘at ile seyr ü sülûk ederek nefsini makām-ı emmâreden makām-ı sâfiyeye

erişdirmekle ‘abd-i hâlis olup, dâhil-i cennet-i ‘irfân olur. Kemâ kāle Teâlâ: “ كبجعي الى رار

ة فادضيرة ماضييترنلي جخادادي ولي يف عبخ ” [“Ey huzûra kavuşmuş insân! Sen O’ndan

hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rahibine dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl ve

cennetime gir!” (el-Fecr 89/27-30)] Zîrâ ol mürşid-i kâmil olan âdem-i ma‘nâdan ibâ eden kimse

‘ârif-i billâh ve vâsıl-ı ilallâh olamaz, belki vuslat nidiğin bilemez.

Kelâm-ı Bârî’de vâki‘ “ ” من يطع الرسول فقد اطاع الله ومن تولى فما ارسلناك عليهم حفيظا

[“Kim Rasûl’e itāât ederse Allâh’a itāât etmiş olur. Yüz çevirene gelince, seni onların

başına bekçi göndermedik!” (en-Nisa 4/80)] ıtlâkınca mürşid-i âgâh nâib-i Rasûlillâh olduġu

647 B: - “merâyâ-yı mazhar-ı kesrette temâşâ ettirib ahvâl-i” 648 B: + “kul olasın”

349

i‘tibâriyle mürşîde itâ‘at ve inkıyâd eden Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem hażretlerine itāât

ve inkıyâd etmiştir. Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem hażretlerine itâ‘at ve inkıyâd eden

Hażret-i Allâh Zü’l-celâl’e itâ‘at ve inkıyâd etmiş olur. Yâhûd makāmât ve merâtibi kat‘ eden ol

âdem-i ma‘nâya inkıyâd ile serfürû eyle tâ ki; merâtib-i külliyyede Hakk’a ‘ubûdiyyet ile resîde-i

encümen-i vuslat ve dâhil-i serhalka-i ma‘rifet olasın. Zîrâ kabza-i tasarruf-ı mürşid-i kâmile

girmeyen ma‘rifet-i nefs ve mârifetullâhdan bî-behre ve nâdân ve vâdî-i firkat ü gümânda hayrân

ve ser-gerdân kalır.

Pes ol halîfe-i Hudâ ve mâlik-i mülk-i mânâ olan kâmil [156a] ü dânânın sūret-i zāhirde

fakr u ihtiyâcına nazaran nasîb-i devlet-i ma‘neviyyesinden mahrûm ve mağbûn olma demektir.

Ol ecilden

V. Beyt:

Sūretâ gördüler Allâh diyeni olmuş fakir

Sandılar Allâh fakirdir, kendilerdir ağniyâ

Diye buyurdu. Ya‘nî ol âdem-i ma‘nâya ser-fürûdan ibâ edenler sūretde Allâh diyeni

fakîr olmuş gördüler, sandılar ki; Allâh fakîr ola ve kendiler ağniyâ ola. Kemâ kâlallâhü Teâlâ,

“ قري ونحن اغنياءلقد سمع الله قول الذين قالوا ان الله ف ” [“Gerçekten Allâh fakîr, biz ise zenginiz.”

diyenlerin sözünü andolsun ki Allâh işitmiştir.” (Âl-i İmrân 3/181)] Nitekim kavm-i yahûd,

Allâh diyeni sūretde fakîr olmuş gördükde zan ve gümân eylediler ki; Allâh fakîr ola zîrâ Allâh’ı

zikr edenler dostları olmak iktiżā eder; kendisi ganî olsa dostlarını fakîr komaz iğnâ ederdi.

Pindâriyle ganiyyün ani’l-’âlemîn olan Allâh Teâlâ’ya fakrı ve kendilere gınâyı nisbet

eylediklerinde “ ء بغير حق ونقول ذوقوا عذاب الحريقسنكتب ما قالوا وقتلهم الانبيا ” [“...Onların (bu)

dediklerini, haksız yere peygamberleri öldürmeleri ile birlikte yazacağız ve diyeceğiz ki;

tadın o yakıcı azâbı!” (Âl-i Îmrân, 3/181)] ile netîce-i akvâl ve ahvâlleri tahkīk olundu.

Nazmun lişârihihî649:

Serîr-i devletim revnak-fezâ-yı hâk-ı zilletdir

Emîr-i himmetim kişver-küşâ-yı mülk-i izzetdir

Nola fakr u fenâ-yı râh-ı Hak’da hâk-pâ olsam 649 B: - “Nazmun lişârihihî… Mezâyâ-yı kelâmın ârifâne dürr-i hikmetdir”

350

Gubâr-ı reh-güzârım cevher-i tâc-ı sa‘âdetdir

Ne denlü sūretim üftâde-i hâk-i mezelletse

O denlü sîretim bâlâ-nişîn-i sadr-ı rif‘atdir

Sivâdan el çekip bu kesrete dil i‘tibâr etmez

Sarâ-yı hâss-ı vahdetde nedîm-i bezm-i hażretdir

Vücûd-i zerre-i nâçize ‘ibretle nigâh etsen

Temâşâya ‘Aceb âyine-i şems-i hakīkatdir

Salâhî bahr-i hikmetden cevherler nisâr ettin

Mezâyâ-yı kelâmın ârifâne dürr-i hikmetdir

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Ve’l-hâsıl tarîk-i fakr u fenâ ve şâh-râh-ı hüdâda Allâh Teâlâ’yı zikr edenin “ زة كنالقناع

فىنالي” [“Kanâat tükenmeyen bir hazînedir.” (Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, II, 102, n. 1900)] fehvâ-yı sa‘âdet

ihtivâsınca sūretde muhtârı olan fakrını görüb onu tahkîr edenler âyet-i kerîmede zikri sebkat

eden yahûd tâifesinin mesleğine gidenlerdir. ‘Âkıbet-i kâr u mükâfât pindârları ‘adl-i müntakim-

i cebbâr ile zevk-i ‘azâb-ı nâr olacağı âşikâr ve kanâ‘at ile bâr-ı meşâkk-ı fakr u fâkaya

mütehammil ve pâyidar olanlar cevâhîr-i esrâr-ı hazîne-i gird-gârdan behremend ve hissedârdır

demek olur. Ol ecilden.

VI. Beyt:

Kenz-i lâ-yüfnâyı bilmez kandedir illâ fakîr

Bahr-ı bî-pâyânı bulmaz etmeyen terk-i sivâ

Diye buyurdu. Yani “فرلاع لقالخ لقتفخ فران اع تببفاح فياخزا مكن تكن” [“Ben gizli

bir hazine idim, bilinmeye muhabbet ettim; bilineyim diye mahlûkātı yarattım” (Aclûnî, Keşfu’l

hafâ, II, 132, No: 2016)] mâ-sadakınca esrâr-ı şuûn-i zâtiyye ve envâr-ı butûn-i sıfâtiyyeden kinâye

olan kenz-i mahfî-yi lâ-yüfnâ kande idiğini bilmez illâ fakîr bilir. Ya‘nî fakr-ı [157a] küllî ile

derece-i nîstîde fenâ-fillâh menzîline erişmeyen kenz-i lâ-yüfnâyı bilmez.

351

Nazmun lişârihihî650:

Hakīkat bahrine gavvâs olanlar sırra mahremdir

Erer mi dürr onlar kim mukîm-i sâhil-i yemdir

Nola remz ile cevher-bâş-ı esrâr olsam‘ uşşâka

Bana miftâh-ı kenz-i sırr-ı uşşâkı müsellemdir

Dilim gencîne-i esrâr-ı ġayb-ı mutlak olmuşdur

Nukûş-i hey’etim resm-i tılısm-ı kenz-i mübhemdir

Kemâle ermeye lâ-buddür elbet sohbet-i ‘irfân

Velî güftâr-ı ilhâde dolaşma sükkeri semdir

Kelâm-ı ehl-i Hakk’a nefha-i Rûhü’l-kudüs dersem

Sezâ kim‘ akl-ı kül Cibrîl olur kalbi de Meryem’dir

‘Aceb mi feyż-bâr olsa zebân-hâme-i nazmım

Salâhî feyż-i Hak’tan bu ma‘ânî bana mülhemdir

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Zîrâ fenâ-yı ef‘âl ü sıfât ü zât ile ahadiyyet-i zâttan ‘ibâret olan kenz-i mahfî-i lâ-

yüfnâya erişilir ki; 651“اذا مت الفقر فهو الله اى اذا مت الوجود الكوين املستلزم للفقر فاملوجود هو اهللا”

mażmûniyle fakr-ı küllî irâde olunur. Ya‘nî fakrı müstelzim olan vücûd-ı kevnî tamâm-ı fânî ve

mefkûd oldukta mevcûd olan ancak Hak’dır, demek olur ki; “ من الملك اليوم لله الواحد القهارل ”

[“...(Allâh onlara sorar ve cevâbını verir): Bugün hükümranlık kimindir? Kahhâr olan tek

Allâh’ındır.” (el-Mümîn 40/16)] mefhûm-i hakīkat-melzûmu bu fakr u fenâ-yı küllî remzini iş‘âr

ve bevârik-i ufk-i nübüvvetden şa‘şa‘a-i bâr-ı hidâyet-medâr olan “الفقر فخرى” [“Fakirlik

benim iftiharımdır. Ben onunla övünürüm” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 87, no: 1835)] itibâriyle bu sırr-ı

hakikât-medârı ulü’l-ebsâra âşikâr eyler.

Ol ecilden “Bahr-i bî-pâyânı bulmaz etmeyen terk-i sivâ” ilzâmıyla rabt-ı kelâm eyledi.

Ya‘nî terk-i masivâ-yı kesret etmeyen bahr-ı bî-pâyân-ı vahdeti bulamaz. Pes deryâ-yı muhît-i 650 B: - “Nazmun lişârihihî…. Salâhî feyz-i Hak’tan bu ma’ânî bana mülhemdir” 651 [Fakr, en son noktasına vardığında işte o Allâh’tır ya’ni; Fakrı müstelzim olan vücûd-ı kevnî tamâm mevcûd olan ancak Hak’dır.]

352

vahdeti bulmak ve dürr-i yektâ-yı bî-hemtâya nâil olmak için mâsivâdan soyunup ka‘rına

dalmak tarîk-i ilhâm ile ‘ilm-i ledünnîye menût ve tarîk-i ilhâm ve ma‘rifet-i delâlet-i pîr-i sāhib-

i himmete merbût olduġu ecilden:

VII. Beyt:

Ravza-i hadrâyı bilmez Hıżr’a yoldaş olmayan

Âb-ı hayvânı bu zulmü görmeyenler sandı mâ

Diye buyurdu. Hıżr hakkında akâvîl-i kesîre ma‘lûmdur. Ezcümle rivâyet-i meşhûr

üzre Zülkarneyn ‘ayn-ı hayâtı taleb için zulmete dâhil oldukda Hażret-i Hıżr onun

mukaddime-i ceyşinde bulunmağla ‘ayn-ı hayâta rast gelip ondan şirbi sebebiyle el-ân

hayâtdadır. Ve bir arz-ı yâbisede cülûs eylese derhâl ravza-i hazrâ olur. El-ân ba‘żılarına irşâd

için zuhûr eylediği cesed-i ‘unsurîsidir ki; ol içtiği âb-ı hayât sebebiyle haydır, derler. Ve

ba‘żıları zuhûr eyleyen Hıżr’ın misâl-i rûhiyyesinin tecessüdüdür demişler. Ve ba‘żıları Hıżr

sūretinde zuhûr eyleyen kişinin sıfât-ı gâlibesiyle kendi rûhunun temessülüdür. [158a] Yâhûd

rûhu’l-kudüsdür demişler. Ve Sadreddîn Konevî kuddise sırruhû hażretleri demiş ki; Hıżr,

‘âlem-i misâldedir. Ve ıstılâhât-ı sûfiyyede Hıżr bastdan kinâyedir ve İlyâs kabzdan kinâyedir

demişler. Ve Seyyid Ali ibni Muhammed Vefâ kuddise sırruhümâ demiş ki; nefs şol şeydir ki;

onun için idrâk hâsıldır. Ve rûh ol şeydir ki; onunla idrâk olunur. Bundandır ki; Kur’ân’a ruh

tesmiye olunur. Ve Cibrîl maânî-i cemâliyyede rûh-i vahy-i nebevî-i rusulîden kinâyetdir. Ve

Mîkâîl merâtib-i celâliyyede rûh-i vahy-i nebevî-i rusulîden kinâyetdir. Ve Hıżr maânî-i

cemâliyyede rûh-i ilhâm-ı velâyetdir. Ve İlyas merâtib-i celâliyyede rûh-i ilhâm-ı velâyetdir. Ve

Hıżr ve İlyâs her birinin görmesi kendi hâl ve makāmı hasebincedir. Ve Hıżr ve İlyâs cemâ‘at-i

müteferrikaya emâkin-i müte‘addide ve mütebâ‘idede hey’ât-ı muhtelife üzre görünürler, ve ikisi

ma‘an zuhûr eylemezler. Meğer şol kimesnenin rûhuna kemâl-i celâl ü cemâl sāhibi ola, ona

ikisi ma‘an görünürler. İntehâ

Ve bu beytde “ravza-i hadrâ”dan murâd mertebe-i nefs-i mülhimedir. Ve “Hıżr”dan

murâd rûh-i ilhâm-ı velâyet olan mürşid-i kâmildir ki; tarîk-i râh-ı Hüdâ ve meslek-i fakr ü

fenâda ol mürşide yoldaş olmayan ravza-i hadrâyı bilmez. Ya‘nî makām-ı ilhâma erişmez. Bil ki

“zulmetdeki âb-ı hayât”dan murâd olan ilhamla ‘ilm-i ledünnî nidiğin bilmez. Ya‘nî zulmet-i

tende yâhûd zulmet-i fenâ-yı küllîde mevcûd olup rûhun hayât-ı ebediyyeye erişmesine bâ‘is

olan ilhamla ‘ilm-i ledünnî nidiğin bilmez. Ol ecilden bu zulmet-i fenâda feyż-i hayât-i

ebediyyeyi mûcib olan ilhamla ‘ilm-i ledünnîyi görmeyenler âb-ı hayâtı, mâ sandılar.

353

Pes “âb-ı hayât”dan murâd ‘ilm-i ledünnî olduġu ecilden Cenâb-ı Bârî kelâm-ı

kadîminde Hıżr hakkında “اا علمنلد من اهنلمعو ” [“...Yine ona tarafımızdan bir ilim

öğretmiştik.” (el-Kehf 18/65)] diye buyurdu. Zîrâ rûhun kıvamı ve mûcib-i devâmı ‘ilm-i

ledünnîdir. Ve ‘ilm-i ledünnî bilâ-vâsıta ilhamla olduġu ecilden Hażret-i Hıżr “ريام نع هلتا فعمو

” [“Ben bunu da kendiliğimden yapmadım...” (el-Kehf 18/82)] deyip kendinden sâdır olan ef‘âli

ilhâm-ı rabbânî ile idiğin beyân eyledi. Velhâsıl sebeb-i hayât-ı ebediyye olan ‘ilm-i ledünnî

idüğin ve ravza-i hadrâdan murâd mertebe-i ilham nidiğin bileyim dersen râh-ı muhabbetde

hem-râh-ı mürşîd-i âgâh ve meclis-i feyżâ feyżlerinde hergâh ol ki; peyvest-i dîde-i ravza-i

cinânın nîsân-ı feyż-i ‘irfânlarıyla ser-sebz ve reyyân ve dil-i pejmürdün resîde-i hayâtı câvidân

olsun demek olur.

VIII. Beyt:

Bil ki; seddeyn iki kâş-ı İskender ortasındadır

Cem‘ u cem‘ü’l-cem‘ ile feth oldu ebvâb-ı hüdâ

[159a] Bu beyt-i şerîfleri Cenâb-ı Bârî’nin âfakda İskender-i Zülkarneyn hakkında

vâki‘ olan “ ا لهكنا ما انهدجس ومالش ربغلغ مى اذا بتا حببس عبا فاتببء سيكل ش من اهنياتض وفي الار

ذ فيهم حسنا قال اما من ة ووجد عندها قوما قلنا يا ذا القرنين اما ان تعذب واما ان تتختغرب يف عين حمـ

فيعذبه عذابا نكرا واما من امن وعمل صالحا فله جزاء الحسنى وسنقول ظلم فسوف نعذبه ثم يرد الى ربه

حتى اذا بلغ مطلع الشمس وجدها تطلع على قوم لم نجعل لهم من دونها له من امرنا يسرا ثم اتبع سببا

وما لا سترا كذلك وقد احطنا بما لديه خبرا ثم اتبع سببا حتى اذا بلغ بين السدين وجد من دونهما ق

يكادون يفقهون قولا قالوا ياذا القرنين ان ياجوج وماجوج مفسدون في الارض فهل نجعل لك خرجا على

,Gerçekten biz onu yeryüzünde iktidar ve kudret sāhibi kıldık“] ” ان تجعل بيننا وبينهم سدا

ona (muhtaç olduġu) her şey için bir sebep (bir vâsıta ve yol) verdik. O da bir yol tutup

gitti. Nihâyet güneşin battığı yere varınca, onu kara bir balçıkta batar buldu. Onun

yanında (orada) bir kavme rastladı. Bunun üzerine biz: Ey Zülkarneyn! Onlara ya azap

354

edecek veya haklarında iyilik etme yolunu seçeceksin, dedik. O şöyle dedi: Haksızlık edeni

cezalandıracağız; sonra o, Rabbine gönderilecek; sonra Allâh da ona korkunç bir azap

uygulayacak, îmân edip de iyi davranan kimseye gelince, onun için de en güzel bir karşılık

vardı. Ve buyruğumuzdan, ona kolay olanını söyleyeceğiz. Sonra yine bir yol tuttu.

Nihâyet güneşin doğduğu yere ulaşınca, onu öyle bir kavim üzerine doğar buldu ki; onlar

için güneşe karşı bir örtü yapmamıştık, işte böylece gerçekten biz, onun yanında olan (her)

şeyi bilgimizle kuşatmıştık. Sonra yine bir yol tuttu. Nihâyet iki dağ arasına ulaştığında

onların önünde, hemen hiçbir sözü anlamayan bir kavim buldu. Dediler ki: Ey

Zülkarneyn! Bu memlekette Ye’cûc ve Me’cûc bozgunculuk yapmaktadırlar. Bizlerle

onlar arasında bir sed yapman için sana bir vergi verelim mi?” (el-Kehf 18/84-94)] kavl-i

şerîfinin “قالح هان مله نيبتى يتح فسهميف انا في الافاق واتناي ريهمنس ” [“Ufuklarda ve kendi

nefislerinde insanlara âyetlerimizi göstereceğiz ki o (Kur’ân)’ın gerçek olduġu, onlara iyice

belli olsun...” (Fussilet 41/53)] mâsadakınca enfüs ma‘nâsından iktibas vechiyle enfüsde olan

seddeyn ve İskender’i murâd buyururlar ki; “âfakda olan seddeyn”den murâd enfüsde iki kaştır

ki; İskender ol iki kaşın meyânındadır, dedi.

Pes imdi âyât-ı mezkûrenin ‘ibâretinden âfâkda istihrâc olunan ma‘ânî-i zāhiresi kütüb-

i tefâsîrde musarrah olduġu üzre müsellemdir. Kaldı ki; işârâtından enfüsde istinbât olunan

ma‘ânî-i batınasından bir nebze gerektir ki; Hażret-i Mısrî’nin mefhûm-i kelâm-ı hakīkat-

encâmı ona haml oluna. Pes âyât-ı mezkûrenin enfüse sarfında bu ma‘nâ tasavvur olunur ki;

Zülkarneyn’den murâd nefs-i nâtıka ola. Zîrâ “ س اعمن الشدأالقربل ماياوع ها وها ىف الطلو652” من

ma‘nâsınca nefs-i nâtıkanın iki tulûu vardır ki; biri anadan doğduğudur ve biri kalbden

doğduğudur. Ol ecilden Hażret-i Îsâ salevâtüllâhi alâ nebiyyinâ ve aleyhi hadîs-i şerîfinde: “ نم

م لديو واتلممالس تلكوم لجي ن لنيتر ” [“İki defa doğmayan kimse semâvâtın melekûtuna

giremez.” (Geylânî, Sırru’l-Esrâr, 58)] ‘ibâreti vârid olmuşdur. Ve “şems”den murâd rûh-i izâfî ola

ve mağrîb-i şemsden ‘ibâret olan ‘ayn-ı hamie’den murâd nefs-i hayvâniyye yâhud nefs-i

hayvâniyyeyi hâmil olan beden-i unsûrî ola. Ve şemsin ‘ayn-ı hamie’de gurûbu rûhun bedene

ta‘allükünden ‘ibâret ola. Ve ‘ayn-ı hamie ‘indinde olan kavim’den murâd kuvvâ-yı nefs-i

652 [Karn-ı şems: Güneşden yükselen ve doğuş ânında ondan ilk çıkan şeydir.]

355

tabî‘iyye ve kuvvâ-yı nefs-i nebâtiyye ve kuvvâ-yı nefs-i hayvâniyye ve kuvvâ-yı nefs-i

insâniyye ola.

Pes imdi nefs-i tabî‘iyye bir kuvvetden ‘ibâretdir ki; ol kuvvet eczâ-yı cismi hıfz eder tâ

ki birbirinden münfekk ve mütelâşî olmaya. Ve nefs-i [160a] tabi‘înin iki hizmetkârı vardır ki;

birine hıffet ve birine sekal derler. Ve hıffet bir kuvvetden ‘ibâretdir ki; muhîta yâni ‘ulvîye

mâildir. Ve sekal onun ‘aksidir ki; merkeze ya‘nî süflîye mâildir. Ve nefs-i nebâtiyye bir

kuvvetden ‘ibâretdir ki; cismi, tûl ve arz ve ‘umka çeker ve büyük eyler. Ve nefs-i tabî‘iyye nefs-

i nebâtiyyenin hâdimidir ve nefs-i nebâtiyyenin ondan gayrı sekiz hâdimi dahî vardır ki; kuvvâ-

yı câzibe ve mâsike ve hâzıme ve mümeyyize ve musavvire ve dâfi‘a ve müvellide ve münmiye

derler. Ve nefs-i tabî‘iyye ve nebâtiyye cemî‘-i kuvvâlar ile nefs-i hayvâniyyenin hâdimleridir.

Ve nefs-i hayvâniyye bir kuvvetden ‘ibâretdir ki; cisim onunla hareket eder ve idrâk eylediği

şeyleri hiss ile anlar. Ve nefs-i hayvâniyyenin zikr olunan hâdimlerinden gayrı on iki hâdimi

dahî vardır ki; beşi havâs-ı hams-i zāhiredir. Ya‘nî sem‘ ve basar ve zevk ve şemm ve lemsdir.

Ve beşi dahî havâss-ı hamse-i bâtınadır ki; hiss-i müşterek ve hayâl ve vehm ve zikr ve hıfzdır.

Ve ikisi kuvvet-i gazabiyye ve kuvvet-i şeheviyyedir. Ve zikr olunan havâss ve kuvvânın

cümlesi nefs-i insâniyyenin hâdimleridir.Ve bundan gayrı nefs-i insâniyyenin iki hâsıyyeti dahî

vardır ki; biri ‘akl-ı nazarî ve biri ‘akl-ı amelîdir.

Yâhûd ‘ayn-ı hami’e ‘indinde mevcûd olan kavim’den murâd kuvvâ-yı hayvâniyye ve

insâniyyeden kuvvâ-yı ‘aşere-i zāhire ve bâtine ve nâtıka ve gazabiyye ve şeheviyye ‘ale’l-

‘umûm ve kuvvet-i şeheviyye-i ferciyye bi’l-husûs ve kuvvet-i yediyye ve kuvvet-i kademiyye

ve ‘akl-ı nazarî ve ‘akl-ı amelî ve ‘akl-ı ma‘âş ola. Li-kavlihî Teâlâ: “ عشرعليها تسعة ”

[“Üzerinde ondokuz (muhafız melek) vardır.” (el-Müddessir 74/30)] Zîrâ kuvvâ-yı mezkûre

devât-ı653 hayr ve şerr olmağla şerde isti‘mâl olunur ise herbiri sāhibini ilkâ-yı nâre melâike-i

gılâz u şidâd olur. Ve kuvvâ-yı mezkûreden havâss-ı hams-i zāhire ve lisân ve ferc medâr-ı emr-i

teklîfî olmağla ebvâb-ı cehennem yedi olur. Kemâ kāle Teâlâ: “ اله عنيماج مهعدولم منهان جو

ومقسء مزج مهاب مناب لكل بوة ابعبس ” [“Muhakkak cehennem onların hepsine vaad olunan

yerdir. Cehennemin yedi kapısı vardır. Onlardan her kapı için birer gurup ayrılmıştır.”

(el-Hicr 15/43-44)] Ve eğer hayırda isti‘mâl olunurlar ise herbiri ebvâb-ı cennet-i ‘âlâ-makām ve

653 B: + “edevât”

356

huddâm-ı dârü’s-selâm olur. Ve ebvâb-ı cennet sekiz olması kalbin medâr-ı tevhîd olduġundan

ötürüdür. Zîrâ şirkin hakīkatde vücûdu yoktur ki; onun için dûzahde müstakillen bir bâb ola.

Hülâsa-i kelâm ‘ayn-ı hamie indinde bulunan kavim’den murâd kuvvâ-yı mezkûre

olduġu ecildendir ki; “ امو ذبعا ان تاامنسح خذ فيهمتا ان ت ” [“... Onlara ya azap edecek veya

haklarında iyilik etme yolunu seçeceksin...” (el-Kehf 18/86)] ile tahyîr olundukda “ ظلم نا مام

هذبعن فوفس ” [“...Haksızlık edeni cezalandıracağız...” (el-Kehf, 18/87)] “ االحمل صعو نام نا مامو

Îmân edip de iyi davranan kimseye gelince, onun için de en güzel bir“] ” فله جزاء الحسنى

karşılık vardır...” (el-Kehf 18/88)] ile muhayyer kılındılar. Zîrâ [161a] hayr u şerde isti’mâle

isti‘dâdları vardır. Şerde bulunmaları sebeb-i ‘azâb ve hayırda bulunmaları mûcib-i sevâbdır.

Ve matla‘-ı şems’den murâd rûhun kuyûd-i zulmet-i hacb-i kesret-i unsûriyyeden

semâ-i mârifet-i ilâhiyyeye su‘ûd ve ıtlak ile meşrık-i vahdetden tulû‘una remz ve işâretdir. Ve

“matla‘-ı şems indinde bulunan kavim”den murâd sıfât-ı ilâhiyye-i lâhûtiyyenin mezāhiri olan

kuvvâ-yı rûhiyye-i ceberûtiyye ola. Ve “seddeyn”den murâd rûh-i izâfî ile nefs-i hayvâniyyenin

haddiyyeti ola. Ve “beyne-hümâda bulunan kavim”den murâd kuvvâ-yı akl-ı ma‘âş ola. Ol

ecilden “ ile [hemen hiçbir sözü anlamayan...” (el-Kehf 18/93)...“] ” يكادون يفقهون قولاال

vasfolundular. Zîrâ akl-ı ma‘âş, kelâm-ı ma‘âdı dinlemediğinden kavl-i Hakk’ı anlamağa yaklaş-

mazlar. Ve “Ye’cûc ve Me’cûc”den murâd kuvvâ-yı aklı ifsâd eden kuvvâ-yı şeytâniyye ve

efkâr-ı fâside ola. Ve “beynlerinde olan sedd-i İskender”den murâd kuvvâ-yı şeytâniyye ve

efkâr-ı fâsideden kuvvâ-yı ‘aklı muhâfaza için hadd-i şer‘î ola.

Bu takdirce âyât-ı kerîme işârâtından enfüsde ahzolunan ma‘nâ “ ضفي الار ا لهكنا مان

,Gerçekten biz onu yeryüzünde iktidar ve kuvvvet sāhibi kıldık“] ” واتيناه من كل شيء سببا

ona (muhtaç olduġu) her şey için bir sebep (bir vâsıta ve yol) verdik.” (el-Kehf 18/84)] ya‘nî

Allâh Zü’l-celâl buyurur ki: Tahkīkan bir nefs-i nâtıkadan kinâye olan Zülkarneyn’i ekâlîm-i ten

ve emâkin-i beden-i arzda miknet ü mekânet ile mütemekkin kıldık. Ve ona her şeyden

maksûduna erişmeğe bir sebeb ya‘nî bir vesîle ve bir tarîk i‘tâ eyledik. “ لغى اذا بتا حببس عبفات

357

ةئمغرب الشمس وجدها تغرب يف عين حم ” [“O da bir yol tutup gitti. Nihâyet güneşin battığı

yere varınca, onu kara bir balçıkta batar buldu...” (el-Kehf 18/85-86)] Pes her şeyden

maksûduna erişmeğe bir vesîle, bir tarîk-i i‘tâ eylediğimiz sebebiyle bir sebeb-i tâbi‘ ya‘nî bir

vesîleye teşebbüs ile bir tarîka zâhib oldu ki; gâyeti beden-i ‘unsurîden ‘ibâret olan mağrib-i

şems-i rûha erişti. Ve şems-i rûhu, mağrib-i şemsden ‘ibâret olan ‘ayn-ı hamie’de gurûb eder

buldu. Zîrâ cesed-i insân hamâ-i mesnûndan halk olunmuşdur. Kemâ kāle Teâlâ: “ القنخ لقدو

,Andolsun biz insanı, (pişmiş) kuru bir çamurdan“] ” الانسان من صلصال من حمإ مسنون

şekillenmiş kara balçıktan yarattık.” (el-Hicr 15/26)] Ve şems-i rûhun tıyn-i esvedden mürekkeb

olan cesed-i ‘unsûrîde gurûbu kuyûd-i zulmet-i ‘unsûriyyeye ta‘allükünden kinâyetdir. “ دجوو

Ya‘nî beden-i [onun yanında (orada) bir kavme rastladı...” (Kehf 18/86)...“] ” عندها قوما

‘unsurîden ‘ibâret olan ‘ayn-ı hamie ‘indinde bir kavim buldu ki; ol kavim kuvvâ-yı hayvâniyye

ve insâniyyeden ‘ibâretdir ki; bu makāma fark-ı evvel derler. Ol ecilden mağrib-i şemse bulûğu

matla‘ına bulûğundan mukaddem vâki‘ oldu. “ رنين اما ان تعذب واما ان تتخذ فيهم حسناقلنا يا ذا الق

” [“…Bunun üzerine biz: Ey Zülkarneyn! Onlara ya azap edecek veya haklarında iyilik

etme yolunu seçeceksin, dedik.” (el-Kehf 18/86)] Biz Zülkarneyn’e tahyîr vechiyle dedik ki; Ey

Zülkarneyn! Bu kavme zulüm ve ta‘addîleri emrinde ‘azâb ile mukâbele yâhûd îmân ve ‘amel-i

sâlihleri emrinde654 hüsünle muâmele etmek senin şânındandır. [162a] “ فوفس ظلم نا مقال ام

ا نذابع هذبعه فيبالى ر دري ثم هذبعانكر ” [“O, şöyle dedi: Haksızlık edeni cezalandıracağız; sonra

o, Rabbine gönderilecek, sonra Allâh da ona korkunç bir azap uygulayacak.” (el-Kehf 18/87)]

Ya‘nî Zülkarneyn dedi ki; Mâ-hulika li-hâze bulunmak vechiyle zulüm ve ta‘addî edene bundan

sonra ‘azâb ederim. Ondan sonra ol zâlim olan Rabbisine reddolunup Rabbisi ona ‘azâb-ı nükr

ile ‘azâb eyler. Ya‘nî “وندبعالا لي سالانو الجن لقتا خمو ” [“Ben cinleri ve insanları, ancak

bana kulluk etsinler diye yarattım,” (ez-Zâriyât 51/56)] “655”اى ليعرفون وليوحدون mukteżāsınca

654 B: + “âhirinde” 655 [ Ya’ni, bilmeniz ve birlemeniz için]

358

zulmet-i cehl ü şirkinde ve vâdî-i bu‘d ü gafletde olan, meşâkk ve mücâhedât ve riyâzât ile ‘azâb

ederim. Zulmet-i cehl ü şirkinden nûr-i ‘ilm ü vahdete ve vâdî-i bu‘d ü gafletden cennet-i kurb ü

vuslata erişmez ise ondan sonra Rabbisine reddolundukda Rabbisi ‘azâb-ı nîrân ve hızy-i hirmân

ve hicrân ile ona ‘azâb eder. “ارسا يرنام من قول لهنسنى وساء الحزج ا فلهالحمل صعو نام نا مامو ”

[“Îmân edip de iyi davranan kimseye gelince, onu için de en güzel bir karşılık vardır. Ve

buyruğumuzdan ona kolay olanını söyleyeceğiz.” (el-Kehf 18/88)] ya‘nî ol kimse ki; mü’min ve

muvahhid olub rıżā-yı sa‘âdet-i iktiżā-yı hâlika muvâfık ‘amel-i sâlih işleye ona cezâ ve ihsân,

dünyâda cennet-i ‘irfân ve âhiretde kevser ü rıdvân olur. Halbuki yakında biz ona emrimizden

yüsr ile tebşîr ederiz, “ من مل لهعجن م لملى قوع طلعا تهدجس ومالش طلعلغ مى اذا بتا حببس عبات ثم

Sonra yine bir yol tuttu. Nihâyet güneşin doğduğu yere ulaşınca, onu öyle bir“] ” دونها سترا

kavim üzerine doğar buldu ki; onlar için güneşe karşı bir örtü yapmamıştık.” (el-Kehf 18/89-

90)] ya‘nî Zülkarneyn mağrib-i şemsden sonra bir sebebe teşebbüs ya‘nî bir tarîka sâlik oldu ki;

gâyet-i matla‘-ı şemse erişdi. Ya‘nî meşrık ve şems-i vahdet olan makām-ı rûha erişdi ki; ol

şems-i rûh yâhûd şems-i vahdeti bir kavim üzerine tulü‘ eder buldu ki; biz ol kavim için şemsden

gayri setr ve hicâb kılmadık ki; ol kavim sıfât-ı ilâhiyyenin mezāhiri olan kuvvâ-yı rûhiyye-i

nûrâniyyedir ki; bu makāma makām-ı cem‘ derler. Ol ecilden matla‘-ı şemse bulûğu mağribine

bulûğundan sonradır. “اربه خيا لدا بمطناح قدو كذلك” [“İşte böylece gerçekten biz, onun

yanında olan (her) şeyi bilgimizle kuşatmıştık.” (el-Kehf 18/91)] İşte Zülkarneyn’in seyri

bunun gibidir. Halbuki onun ‘indinde olan şeyi ‘ilim ve haber yönünden biz ihâta eyledik “ ثم

قوما لا يكادون يفقهون قولااتبع سببا حتى اذا بلغ بين السدين وجد من دونهما ” [“Sonra yine bir yol

tuttu. Nihâyet iki dağ arasına ulaştığında onların önünde, hemen hiç bir sözü anlamayan

bir kavim buldu.” (el-Kehf 18/92-93)] ya‘nî Zülkarneyn matla‘-ı şemse bulûğundan sonra bir

vesîleye dâir ve bir mesleğe sâir oldu ki; gâyet-i mâbeyn-i seddeyne erişdi. Ya‘nî rûh-ı izâfî ile

nefs-i hayvâniyyenin haddeynine erişdi. Onda kavmeyn-i mezkûreynden ma‘adâ bir kavim dahî

buldu ki; söz anlamağa yaklaşmazlar ki; ol kavim kuvvâ-yı akl-ı ma‘âşdır. Zîrâ goftâr-ı umûr-i

ma‘âd, sem‘-i ‘akl-ı ma‘âşa girmediğinden kavl-i Hakk’ı anlamağa yaklaşmazlar. “ اذاقالوا ي

هنيبا وننيل بعجلى ان تا عجرخ ل لكعجل نض فهون في الارفسدم وجاجمو وجاجن ان ييناالقردس م ”

359

[“Dediler ki: Ey Zülkarneyn! Bu memlekette Ye’cûc ve Me’cûc bozgunculuk

yapmaktadırlar. Bizimle onlar arasına bir sed yapman için sana bir vergi verelim mi?” (el-

Kehf 18/94)] ya‘nî kuvvâ-yı ‘aklı ma‘âşdan ‘ibâret olan kavim lisân-ı hâlleri ile Zülkarneyn’e

dediler ki: “kuvvâ-yı şeytâniyye [163a] ve efkâr-ı fâsideden ‘ibâret olan Ye’cûc ve Me’cûc bu

arz-ı bedende müfsidlerdir. Bizi ifsâd ederler. Sana bir ecr ta‘yîn eylesek onların beynlerine

bizim beynimizde bir sedd-i müstedîm ya‘nî bir hadd-i şer‘-i kavîm vaz‘ edesin.” Bu makāma,

makām-ı fark ba‘de’l-cem‘ ve cem‘u’l-cem‘ ve fark-ı sânî dahî derler ki; makām-ı hidâyet ve

irşâddır. Ol ecilden makām-ı cem‘den sonra zikrolundu.

Pes imdi Hażret-i Nâzım’ın “Bil ki; seddeyn iki kâş-ı İskender ortasındadır.” kavl-i

şerîfinin ma‘nâsı bu mufassalın mücmelidir. Ya‘nî “seddeyn”den murâd iki kaştır, “iki kaş”tan

murâd rûhâniyyet ve beşeriyyetin hadleridir. Zîrâ birbirinin ahkâmını icrâya birbirine hâcet656 ve

mâni‘lerdir. Ve “iki kaşın ortasında olan İskender”den murâd nefsi nâtıka-i müdebbiredir. Ve

rûhâniyyet ile beşeriyyet beyninde olan kuvvâ-yı ‘akl-ı ma‘âşı, hayâlât-ı şeytâniyye ve efkâr-ı

fâsideden muhâfaza için beynlerinde bir sedd-i şedîd-i müstedîm ya‘nî bir hadd-i metîn-i şer‘-i

kavîm vaz‘ eyle ki; ser-tâ-ser ekâlîm-i ten ve memâlik-i bedene mâlik ve tarîk-i hidâyet ve irşâda

sâlik olasın.

Ol ecilden “Cem‘ u cem‘u’l-cem‘ ile feth oldu ebvâb-ı Hüdâ” mısrâ‘ıyla rabt-ı kelâm

eyledi. Ve ıstılâhât-ı sûfiyyede fark ve cem‘in ta‘rîfî : “ فرق مانسب اليك والجمع ماسلب عنك ال

”657 denilmiş ve ma‘nâ-yı latīfi İkâmet-i vezâyif-i ‘ubûdiyyetden ve ahvâl-i beşeriyyete lâyık

olan şeyden herne şey ki; ‘abdin kesbi ola fark oldur. Ve her şey ki; kıbel-i Rahmân’dan ibdâ’-i

ma‘ânî ve ibtidâ-i lütf u ihsânî ola cem‘ oldur. Pes ‘abde bu ikisi dahî lâ-büddür. Zîrâ farkı

olmayanın ‘ubûdiyyeti olmaz ve cem‘i olmayanın ma‘rifeti olmaz.

Beyt:

Şunun ki cem‘i yok ‘irfânı yokdur.

Şunun ki farkı yok ilhâdı çokdur.

[Mefâîlün/mefâîlün/ feûlün]

656 B: + “hâcib” 657 [Sana verilene fark, senden alınana cem’ denir.]

360

Pes ‘abdin “ ك ا ” [“(Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz.” (el-Fâtiha 1/5)] kavli

isbât-ı ‘ubûdiyyet-i teferrukayı isbâtdır. “عنيتسن اكايو ” [“...ve yalnız senden medet umarız.”

(el-Fâtiha 1/5)] kavli taleb-i cem‘dir. Teferruka bidâyet-i irâdetdir. Cem‘ ise onun nihâyetidir, ve

cem‘u’l-cem‘, cem‘den etemm ve a‘lâ makām-ı âhirdir. Zîrâ cem‘ eşyâyı Hak’la şuhûddan

‘ibâretdir. Ve cem‘u’l-cem‘ eşyanın bi’l-külliyye istihlâk ü fenâsından ‘ibâretdir, denilmiş. Ve

ba‘żıları târifi aks edip cem‘ Hakk’ı bilâ-halk şuhûddan ‘ibâretdir. Ve cem‘u’l-cem‘ halkı Hak’la

kâim şuhûddan ‘ibâretdir, demişler. Ta‘rîf-i evvel ma‘nâ vechiyle ensebdir. Ve ta‘rîf-i sânî

isti‘mâl vechiyle eşherdir. Bu takdirce ta‘rîf-i sânî leff ü neşr ü müretteb ve ta‘rîf-i evvel neşr ü

müşevveş olmuş olur.

Zîrâ fark-ı evvelde sâlikin dîde-i kesret-dîdesi, halkın varlığını görür; Hakk’ın [164a]

varlığını görmez. Ve makām-ı cem‘de çeşm-i Hak-bîni ancak Hakk’ın varlığını görür; halkın

varlığı Hak varlığında mahv ü müstehlek olur. Ve ba‘de’l-cem‘ olan fark-ı sânîde basar u basīreti

halkın varlığı Hakk’ın varlığıyla kâim olduġun görür. Ol ecilden cem‘u’l-cem‘a, fark bade‘l-

cem‘ tesmiye olundu.

Ve’l-hâsıl mertebe-i fark-ı evvelden derece-i âliyye-i cem‘e erişmeğe “سيلةه الووا اليغتابو

” [“...O’na yaklaşmaya yol arayın...” (el-Mâide 5/35)] emrince tarîk-i Hak’da bir mürşîd-i kâmili

vesîle ittihâz eyle ki; mağrib-i zulmet-i tende gurûb eden şems-i rûhun kuyûd-i kuvvâ-yı

beşeriyyet ile mukayyed ve mahcûb olduġun bilip cemî‘-i kuvvânı semt-i rıżāya masrûf

kalmağla tezkiye-i nefs ve tasfiye-i kalb edesin. Hattâ ol sebep ile matla‘-ı şemse erişesin, ya‘nî

rûhunu kuyûd-i evsâf-i beşeriyyetden ıtlâk ve zulmet-i hacb-i kesreti izhâk edesin ki; şems-i

hakīkat-ı vahdetin matla‘ı olduġun göresin. “ ختلقوا باخالق اهللا واتصفوا بصفات اهللا” [“Allah

Teâlâ’nın ahlâkı ile ahlâklarımız. Allâh’ın sıfatlarıyla sıfatlanın” (Suyûtî, el-Câmiu’s-sağîr s. 123)]

vefkınce hicâbsız evsâf-ı ilâhiyye ile muttasıf olduġun bilip makām-ı cem‘e erişesin. Ve ondan

sonra tekmîl-i merâtib için nefs-i nâtıkanı rûhâniyyet ile beşeriyyet beyninde müdebbir-i

memleket-i ten ve hâkim-i hıtta-i beden edip kuvvâ-yı aklının tesvîlât-ı şeytâniyye ve tahayyülât-

ı nefsâniyyeden muhâfaza için beyinlerinde hadd-i şer‘-i müstakîmi sedd-i sedîd-i müstedîm

edesin ki, makām-ı cem‘u’l-cem‘a erişmekle bâb-ı hidâyet ve irşâd sana meftûh ola, demektir.

361

IX. Beyt:

Kande birler658 Hakk’ı inkâr eyleyen bu Mısrî’yi

Zāhir olmuşken yüzünde nûr-i zât-ı kibriyâ

Nûr-i zât-ı kibriyâ yüzünde zāhir olması “ااء كلهمالاس ماد لمعو ” [“Allâh, Âdem’e

bütün isimler (eşyânın adlarını ve ne işe yaradıklarını) öğretti.” (el-Bakara 2/31)] enbâsınca

pertev-i nûr-i zât-ı kibriyâ vâsıta-i esmâ vü sıfât ile âyîne-i zâtında rû-nümâ “ لىع ماد لقخ ان اللهو

,Allâh, Âdem’i kendi sûretinde yani sıfatları üzere yarattı.” (Buhârî, isti’zân“] ”صورته اى على صفاته

1; Müslim, Birr; 115, Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, I, 379, n. 1215)] inhâsınca âsâr-ı sıfât-ı hüdâ mazhariyyet

vechiyle vech-i sa‘âdet ihtivâsında hüveydâ olmaktan ‘ibâretdir. Ya‘nî Mısrî mazhar-ı âsâr-ı

sıfât-ı Hak ve mücellâ-yı envâr-ı cemâl-i mutlak olmuş iken Mısrî’nin masdar-ı hidâyet

olduġunu inkâr eden Hakk’ın birliğini kande tahkīk eder. Halbuki mertebe-i hakīkat-i tevhîde

ancak mazhar-ı tevhîd-i zât olan mürşid-i hâdî’nin delâletiyle erişilir. Pes mürşîd-i kâmil’i inkâr

eden hakīkat-ı tevhîde kande yol bulur, demek olur.

Bu beyt-i şerîfleri murâdları üzre ne kadar îzâh ve âşikâr olmadıysa yine zımnen

remizle murâdlarını iş‘âr eyler. Zîrâ mukaddemât-ı ebyât-ı sâlifelerinin netîcesidir. Ya‘nî zikri

sebkat eden merâtib-i tevhîdi [165a] tahakkuk ve hilâfetle esmânın küllîsine mazhar olduġunu

îmâ eyler. Zîrâ “Zât ü esmâ vü sıfât, ef’âl ü âsâr cümleten. Her zamanda bir velînin vechine

bunlar ziyâ” dedikden sonra “Kande birler Hakk’ı inkâr eyleyen bu Mısrî’yi. Zāhir olmuşken

yüzünde nûr-ı zât-ı kibriyâ.” Makta‘ıyla hatm-i kelâm eyledi.

Nazmün li-şârihihî:

Âdem yüzü kim âyîne-i vech-i cemîldir

İm‘ân-ı nazar et mazhar-ı esmâ-i celîldir.

Her yüzde nümâyân iken envâr-ı cemâli

Bu göz ki; onu görmeye elbette ‘alîldir.

Dikkatle eserden görünür feyż-i müessir

Erbâb-ı‘ ukûle bu dahî hoşca delîldir.

658 “Bulur.”, Dîvân-ı Niyâzî, Neş: Yusuf Ziyâ, Dersâadet 1326, s. 7

362

Dil cevher-i esrâr-ı ma‘ârifle bezenmiş

Dükkançe-i‘ ‘irfân demeniz hân-ı halîldir

Her mısr-ı dile başka halîc eylese icrâ

Havzı çü dilin bürke değil menba‘-i Nîl’dir

Dil-teşne-i ‘irfân olan ihvâna Salâhî

Vâdî-i hakīkatde sözün ‘ayn-ı sebîldir.

Kâl ehline ‘ibret mi olur remz-i hafîden

Hâl ile tahakkuk olunur ma‘nâ-ı kîldir.

[Mefûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün]

Nazmun lişârihihî659:

Ey dil sivâ-yı yarla kârın nedir senin?

Mir’ât-i vechsin bu gubârın nedir senin?

Hâr-ı firâk-i yârla âzürde-dil misin?

Gülşen içinde zâr-ı hezârın nedir senin?

Dil-şâd-ı bezm-i vasl-ı dilârâ olub yine

Bilmem dahî dökünmedi zârın nedir senin?

Envâr-ı dil-furûş-i cemâli celâlle

Tâkat-güdâz dil mi bu nârın nedir senin?

Yoksun hicâb-ı hesti-i mevhûmu nâr-ı ‘aşk

Silsin gubâr-ı vârı bu bârın nedir senin?

Bir pul değer mi nerd-i hakīkatde mâsivâ

Pinhân eden yeki şeş u çârın nedir senin?

Hestî-i mümkinât serâser serâb iken

Bilsem Salâhî arada vârın nedir senin?

[Mefûlü/fâilâtü/mefâîlü/fâilün]

659 B: - “Nazmun lişârihihî…. Bilsem Salâhî arada vârın nedir senin?”

363

IX- SALÂHÎ’NİN İKİ MUAMMÂSI VE ŞERHİ

A- MUAMMÂ-İ SALÂHÎ, “ŞERH-İ MUAMMÂ MUHTASARCA”

Bahs-i âdâb etmeğe bir yere geldi üç edîb

Bir cedelden çıktı üç vechiyle bir remz-i garîb

‘Aynı ve gayrı değil ismin müsemmâ der biri

‘Aynıdır gayrı değildir der biri budur acîb

Der biri gayrı müsemmâ olmaz esmânın biri

‘Aynıda olmaz ki, zıddı var olur ona rakîb

Bir edîb arada der ki, iktiżā etmez cedel

Râh-ı Hak ’ta isimle erer müsemmâya lebîb

Hem müsemmâdan erer esmâya erbâb-ı kemâl

Kesret içre Gülşen vahdette olur andelîb

Biri sır olur biri olur hak īkatte bedel

İkilik kaydından el çek ehl-i dil ol ey Habîb

Hoş muammâdan muammâ der S alâh î hâsılı

Mazhar-ı esmâ olan olur müsemmâya garîb

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Hezâ Şerh-i Muammâ Muhtasarca Li-Şeyh ‘Abdullah S alâhaddin Uşşâkī -Kuddise

Sirruh-660

Bahs-i âdâb etmeğe bir yere geldi üç edib

Edîb adedi on yedidir. Üç ile yirmi aded olur ki, Hâdî, Vedûd adedidir. Ve üçe darb

ile onbeş aded olur ki vehm adedidir ki, [72a] ondan vehm hurûfunun isimleri murâd olunur

ki, yüz on adeddir ki, ondan Ali murad olunur.

660 Şerh-i Muammâ Muhtasarca. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2736, l c. 71a-76a vr (A), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 57b-59a vr (B), D.T.C.F Ktp. Muzaffer ozok II-7, 54b-56a (C), Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2736, l c. 71a-76a vr. nüshasına âittir.

364

Bir cedelden çıktı üç vecihle bir remz-i garîb

Cedelden üç olan cîm çıkınca dal kalır ki, Bayezid adedidir. Ve üç vech adediyle on

yedidir ki, edîb adedidir. Ve cedel lafzından üç vechile muammâ remzine işâretdir ki, cedel

harflerinin esmâları murâd olunur ki, cîm, dâl, lâmdır. Pes cîm elli üç olmakla tamam Ahmed

adedidir. Ve dâl otuz beş olmakla Bayezid adedidir. Ve lâm yetmiş bir olmakla Kalb ba‘z

emel ve murâd fî amîd ve adedine muvâfık mucîb-i murâd olunur. Ve vech-i âhardan lâmın

esmâ-i hurûfu lâm, elif, mîm murâd olunur iki yüz yetmiş iki adedidir. Ve ondan adedine

muvâfık rub‘ murâd fî çâr-yek murâd661 olunur, der. Ve bir itibâr ile dört yek hesâbı yüz

yirmi adeddir ki, ondan semek murâd fî mâhiye adedine muvâfık tuvânın murâd fî cedîd

murâd olunur ki, yirmi bir adeddir. Ve ondan Tayyib murâd olunur ve bir itibâr ile çâr-yekin

birinden otuz ve mâh ve ondan adedine muvâfık velî murâd olunur.

Ve ikinci yekden elif ve adedine muvâfık Alî murâd olunur. Ve üçüncü yekden ahad

ve adedine muvâfık ya, cim harfleri ve ondan isimlerinin adedi murâd olunur ki, altmış beş

adeddir. Ve ondan seh ve sehden cim ve ism-i cim murâd olunur ki, Ahmed adedidir.

Dördüncü yekden vâhid ve adedine muvâfık ya ve tı harflerinin isimlerinin adedleri murâd

olunur ki, yirmi üç adedidir. Ve ondan tabîb ismi murad olunur ki, bu kıyâs ile katı‘ çok

vecihler bulunur. Lakin teşhiz zihne bu k adar kâfidir.

Aynı ve gayrı değil ismin müsemmâ der biri

Aynıdır gayrı değildir der biri budur acîb

[73a]Ya‘nî cedel lafzında olan hurûf-i müsemmâları ism-i müsemmânın aynı değil

ve gayrı dahî değildir. Zîrâ müsemmâlarından esmâlarına intikâl ile esmâlarının adedi esmâ-i

müsemmânın adedlerinin aynıdır. Gayrı değildir.662 Ve bu münâsebet ile bundan murâd ‘ilm-i

kelâmda “isim müsemmânın aynı mı ve gayrı mı?” bahsi olunsa gerekdir ki, ânın tafsili bu

muhtasara sıġmaz.

Der biri gayrı müsemmâ olmaz esmânın biri

Aynı da olmaz ki, zıddı var olur ona rakîb

661 C: - “murâd fî çâr-yek” 662 C: - “Zira müsemmâlarından esmâlarına intikâl ile esmâlarının adedi esmâ-i müsemmânın adedlerinin aynıdır. Gayrı değildir.”

365

Ya‘nî ne kadar esmânın gayrı olmaz ise dahi yine müsemmânın aynı dahî olmaz.

Zîrâ her ismin mukâbilinde bir zıdd u rakîbi vardır ki, eğer esmânın biri ayn-ı müsemmâ olsa

mukâbilinin vücûdu olmamak lâzım gelirdi. Tekâbül-i esmâ ise z āhirdir.

Bir edîb irâde der ki, iktiżā etmez cedel

Râh-ı Hak ’ta ismile erir müsemmâya lebîb

Ya‘nî bir edîb-i âkil ve edîb-i kâmil aralarına girib der ki:

“−Ey edîbân kışrı sohnân tâb ki, bu cedel delîl u burhân”

Mesnevî:

663پاى چوبني سخت ىب متكني بود پاى استدالليان چوپني بود

Muk teżāsınca delîl u burhândan geçip keşf ü ıyân u zevk ve vicdana ermeğe baş

göze bir çâre göz yok mu? Sâlik-i lebîb olanlar râh-ı habîbde isimle müsemmâya ererler.

Ya‘nî teksîr-i tekrâr-ı esmâ-i Hüsnâ ile kuyûd-i mâsivâdan rehâ ve resîde-i ferah-fezâ-yı

‘âlem-i ıtlâk bâlâ ve vâsıl-ı Mevlâ olurlar. Seza ise ma‘rifet-i lem yezel’e cedeli bedel kılıb

ism-i müsemmânın aynı mı? Gayrı mı? Bahsini mesel kılmışsınız demek olur. Ve ismiyle erer

müsemmâya lebîb. Ya‘nî isim (yüz bir), müsemmâ (yüz kırk bir) lebîb (kırk dört) adedleri bir

yere gelince iki yüz seksen altı olur ki, fa’re adedidir. Hâzık u ziyâde [74a] mesrûr ma‘nâsına

Hem müsemmâdan erer esmâya erbâb-ı kemâl

Kesret içre Gülşen vahdette olur andelîb

Yani erbâb-ı kemâl ve ashâb-ı hâl olanlar ism ile vâsıl-ı müsemmâ olduk tan sonra

tekmîl-i merâtib-i kusvâ ve cem‘-i esmâ için mertebe-i ahadiyyetden makām-ı vâhidiyyet ve

kesrete avdet ve Gülşen-i vahdette bülbül hoş-nevâ-yı hikmet olurlar. Ve erer esmâya erbâb-ı

kemâlden dahî İsmâil ismi istihrâc olunur. Zîrâ erbâb iki yüz altı adeddir ki, rev adedidir. Ve

arabîde murâd fî vech ve adedine muvâfık yed ve yeden murâd fî yemîn murâd olunur ki, yüz

on adeddir. Ondan ‘abd murâd olunur ve îl lâfzı esmâ lafzına te’lîf-i ittis ālı ile İsmâil oldu.

Ve gayn z āhirdir.

663 [Delil ile hükme varanların ayakları tahtadandır. Tahta ayak ise zayıftır, kararsızdır.] Şefik Can, Mesnevî tercümesi, I. Cilt, s, 152(1-2128)

366

Biri sır olur biri olur hak īkatte bedel

İkilik kaydından el çek ehl-i dil ol ey Habîb

Ya‘nî esmâdan ve müsemmâdan biri sırr olunca yani iskât olunca esmâdan bir

gidince yüz bir aded bâkī kalır ki, isimden fârisîde murâd fî nâm ve adedine muvâfık mâlik ve

Kâmil ismi murâd olunur. Ve müsemmâ elif ile yüz kırk bir adeddir ki, ‘âlem adedidir. Bir

iskât olunca selîm olur. İkilik kaydından el çek karînesiyle müsemmânın adedinin ikisi iskât

olunca yüz otuz dokuz kalır ki, Salâhî adedidir. Ve müsemmâya bir yedin ya‘nî ziyâde

olunca bin yüz kırk iki kalır ki, ‘Abdullâh adedidir. Ve bundan gayrı müsemmâ adedi yüz

kırk bir olmakla muvâfık lâyık ve murâd fî sezâ murâd olunur. Ve onun adedine muvâfık

Hüseyin lafzı ve onun murâd fî zamân murâd olunur. Ve onun adedine muvâfık Mahmud

ismi murad olunur.

Çeşm-i dilden nokta-i mevhûmû ref‘ et hâs ılı

[75a]Gaynı ayn ile Salâh î gör muammâya garîb

Hâs ılı lafzı dil karînesiyle kalb olacak. Salâhî olduġu z āhirdir. Ve gaynı ayn ile lafzı

iki vecihle isti‘mâl olunur. Vech-i evvel ayından elif ve elifden müsemmâsı âhir fî murâd

olunub ve ‘ayından müsemmâsı ‘ayın harfi murâd olunur ki, ikisinin adedi yüz yetmiş bir olur

ki, ondan lâm ve müsemmâsı lâm harfi adedine muvâfık yek ve murâd fî vâhid murâd olunur.

Ve vech-i sânî garîb lafzında isti‘mâl olunur ki, noktasının ref‘iyle gaynı ‘ayn olub garîb ve

kalb ile ba‘îr ve murâd fî cemel ve adedine muvâfık celîl murâd olunur.

Temmet.

B- SALÂHÎ’NİN DİĞER MANZÛMESİ:

ر اجلديرباخربوىن عما اسألكم باخل • ها العرفاء باهللا اخلبرييااي

اىال شئ هو اوالكلمات والعباراتهوالينفك حمن • لياتالو

وليس مظروف والظرف • فوهو اسم وفعل وحر

367

معتربات عند احلساب • له اعتبارات ىف احلساب

واليطلق عليه العدد • عدو اصله احد

عشرةثلث وباعتبار يصري • واحد عشرةوفرعه مائ

والبشرةيتعلق باملالئك• وباعتبار بصري تسعة عشر

والركوع والسجود والقعود • له القيام على الدوام بالحترك والقبور

ومن امساء شفيع اخللق • وهو اسم من امساء احلق

بالنزاع والاختالف • وفعل عند االيتالف

وماسواه خلف •هو سلف ماائتلفةيتصف بصف

ادجاتالست ابالتعويج واالصو • يتألف باحلروف املكتوبات وامللفوظات

مفيض على املراتب االخرى • االوىلةوهو ىف املرتب

ف العالياتواحلر منها وتضرعت •فاتمنها االساء والص تعينت

فوسوكثرت منها االشباح والق • والنفوس[6a] وتكونت منها االرواح

664متت هو اسم صاحب اللغزيفهوتعرب • هو اعلى من كل شئ واكرب واى

C- “ŞERHU’R-RUMÛZ FÎ SIRRI’L-LÜGÛZ”665

664 “Ey Habîr olan Allâh’ı tanıyanlar, sorduklarımdan bana yeni bir haber verin. Evvellerin evveli nedir? Ondan isim, fiil ve harf olan zarf veya mazruf olmayan kelimelerin ve ibârelerin ayrılmadığı şey nedir? Hesapta itibâr edilir, hesapta muteberdir. Asıl sayı birdir? Onun üzerine sayı yoktur. Fer’i yüz onbirdir. Bir itibarla onüç olur. Bir itibarla da ondokuz olur. Melâike beşerle ilişkilenir. Taharruksuz, ku’ûdsuz, kuyûdsuz, rukû’suz, sucûdsuz kıyâmı vardır. O esmâu’l-Hak ve şefî’u’l-Halk’ın bir isimdir. İhtilaf ve nizâ’ın dışında birleşme anında fiildir. İtilaf edilenin sıfatıyla vasıflanır. Seleftir mâsivâsı haleftir. Yazılan ve teleffuz edilen harflerden oluşur. Ki o mertebe-i ûlâdadır ve diğer mertebelere feyiz dağıtmaktadır. O mertebeden esmâ ve sıfat taayyün etmiş ve yüksek, âlî harfler de ondan teferru’ etmiştir. Nefisler ve ruhlar ondan tekevvün etmiştir. İşbâh ve kufûs ondan çoğalmıştır. O her şeyden daha büyük ve daha uludur. Ve onun tarifi lugaz sahibinin ismidir.” Bitti

368

666رديياايها العرفاء باهللا اخلبري اخربوىن عما اسألكم باخلري اجل

Bu fakir-i pür şerhden ganî ve beyândan müstağnîdir. “اتليل االو667”اى شئ هو او

Zāhir ve bâtın itibârıyla evveliyâtın evveli eliftir. Ve ıs tılâhât-ı sûfiyyede elif ile ahadiyyet-i

zâta işâret olunur. Ve bu işâret gâliba elifin cemî‘-i hurûf-i lafzıyye ve kitâbiyyeye Salâhiyeti

mülâhazasıyladır. Zîrâ cemî‘-i hurûf-i lafzıyye ve kitâbiyye elifden mütekevvinedir. Hurûf-i

kitâbiyye ta‘vîc-i hatt-ı müstakîm ile olduġu z āhirdir. Ve hurûf-i lafzıyye hevâ-i sâre-i

mahârice i‘timâd eylediği zāhirdir. Nitekim Mevlânâ Câmî kuddise sirruhu’s-sami

buyurmuşdur:

ليكن مهه در زات الف مؤتلف اند اعيان خروف درصور خمتلف اند

وزروى حقيقت مهه عني الف اند ازراه تعني مهه باهم غري اند

مهه ازاد عدد ساريست احد در ذهب اهل كشف وارباب خوددر م

668 احد هم صورت وهم ماده اش هست برونست زحدچهزيرا كه عدد كر

Ve Şeyh ‘abdulganî kuddise sirruhu’s-senî risâlesinde buyurmuş ki:

“Elif asl-ı cemî‘-i hurûfdur. Elife harf tesmiye olunmaz, adem-i inhirâfından ötürü.

Zîrâ elif mustakīmdir. Munharif olduġu vakitte cemî‘-i hurûf olur. Pes cemî‘-i hurûfa

itlâfından ötürü elif tesmiye olundu. Ve hurûfa hurûf tesmiye olunması cihât-ı muhtelifeye

inhirâfından ötürüdür: 669“وال ينفك عنه الكلمات والعبارات” henüz tafsili geçti. 670“ وهو اسم و

ظرفروف والظفعل وحرف وليس مب ” Harf itlâkına vecihle ettiği z āhirdir. Ve isim ve fiil olması

isim ve fiil tafsīlinde gelir. “ له اعتبارات ىف احلساب معتربات عند احلساب عدد اصله احد واليطلق عليه 665 Şerhu’r-Rumuz fî Sırrı’l-Lugûz. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin bir yazma nüshasını tesbit edebildik. Sül. Ktp. İzmir 806, 5b-7b vr. Metin içindeki varak numaraları bu nüshayaa âittir. 666 [Ey Habîr olan Allâh’ı tanıyanlar, sorduklarımdan bana uygun bir haber verin.] 667 [Evvellerin evveli nedir?] 668 [Sûretlerdeki a’yân-ı hurûf muhteliftir. Lâkin elif’in zâtında herkes mü’teliftir. Taayyün yolunda herkes gayrıdır. Bütün hakîkat zirvesi ‘ayn-ı eliftir. Keşf ehlinin mezhebinde ve onun reisinde; herkesin indinde ehad âzâd-ı aded sâridir. Zira sayı hadden beri değildir, hem sûret ve hem madde onda tek olur.] 669 [Ondan kelimeler ve ibâreler ayrılmaz?] 670 [Ki o, isim, fiil ve harf olan zarf veya mazruf olmayandır.]

369

Zîrâ aded itibâr olunduğu bir adedin mâdûnunda olan aded fevkınde olana aded ile 671” العدد

cem‘ olduktan sonra evvel mecmû‘un nısfı ikisinin beyninde olana aded olur. Meselâ iki

adedin mâdûnunda olana bir aded, fevkinde olana üç aded ile cemî‘ olsa dört aded olur ki,

dördün nısfı iki olur. Pes bir aded olmaz. Zîrâ mâdûnunda ondan ekall bir aded yok tur ki,

fevkinde olan iki ile cem‘ ola ve ikisinin nısfı ola. Henüz rubâîde de tafsīli geçmiştir. Ve

“ahad” lafzının murâd-ı fî, yekdir ki, otuz adeddir. Aded-i inhisârı itibarıyla “Mâh” murad

olunur ki, kırk altı aded. “Velî” adedidir. Ve Türkî’de ahad lafzının murâd-ı fî birdir ki, “Rab”

ve “Birr” adedleridir. Ve mâhünne Arabî’de murâd-ı fî “şehr”dir ki, “râşid” adedidir. Ve

Türkî’de murâd-ı fî “ây”dır ki, “huve” adedidir. Ve ahad lafzının ehadiyyetü’l-cem’ itibârıyla

bir ziyade olunsa ona dört olur ki, “Vâhib” ve “Vehhâb” adedleridir. 672“وفرعه مائة واحد عشر”

A‘nî elif adedleri yüz on bir adeddir ki, “Kutub” ve “Âlî” ve “Kâfî” ve “Sâmî” adedleridir.

Ve Kûtb-ı ezelî ve ebedî Sāhib-i sa‘âdet Sallallahu aleyhi ve sellem Hażretleri ettiği vesâir

aktâb onların kâim makāmları ve nâib-ı menâbları ettiği erbâb-ı şuhûrun meşhûrudur.

a‘nî aded-i vâhid ” وباعتبار بصري تسعة عشر“a‘nî aded-i “ahad”, 674 ”وباعتبار بصري ثلثة عشر“673

vâhidiyyete’l-mecmû‘ itibârıyla bir ziyâde kılınsa yirmi aded olur ki, “Vedûd” ve “Hâdî”

adedleridir. 675“يتعلق باملالئكة والبشر” z āhir ve bâtın itibarıyla emlâke ve beşere muteallik

olduġu zāhirdir. “676”له القيام على الدوام بالحترك والقيود والركوع والسجود والقعود hatt-ı fen

hey’etini ve evsâfını beyandır. 677“وهو اسم من امساء احلق” ahad ve vâhid gibi, 678“ ومن امساء شفيع

A‘nî elif yüz kırk iki aded olmağla “‘Abdullah” adedine muvâfıktır. Sāhib-i sa‘âdet ”اخللق

Efendimiz Hażretleri’nin eşref-i esmâları ‘Abdullah’dır. ‘İbâdla tafs īlinde denilmiş ki;

‘Abdullah şol ‘abddir ki, ‘ibâdullah’da makāmı [7a] yönünden ondan erfa‘ ve şân yönünden

ondan eşref-i ‘abd olmaz. “Mirâtü’l-a’lâm” nâm ris’âlemizde müstevfâ zikr olunmuştur.

671 [Hesapta itibâr edilir, hesapta muteberdir. Asıl sayı birdir? Onun üzerine sayı yoktur.] 672 [Fer’i yüz onbirdir.] 673 [Bir itibarla onüç olur.] 674 [Bir itibarla da ondokuz olur.] 675 [Melâike beşerle ilişkilenir.] 676 [Taharruksuz, ku’ûdsuz, kuyûdsuz, rukû’suz, sucûdsuz kıyâmı vardır.] 677 [O esmâu’l-Hakk’ın bir isimdir.] 678 [O esmâu’l-şefî’u’l-Halk’ın bir isimdir.]

370

.meselâ elife ülfet denildiği vakitte elif fiil-i mâzi olur 679”وفعل عند االيتالف بالنزاع والاختالف“

“ ظات بالتعويج واالصوات ف باحلروف املكتوبات وامللفوتألوهو سلف وماسواه خلف ييتصف ما ايتلف

ادجات الس ”680 mustevfâ tafsīli ibtidâda geçmiştir. 681“ وهو ىف املرتبة االوىل مفيض على املراتب

mertebe-i ûlâ ahadiyyet-i zâtdır ki, sâir merâtib-i külliyye a‘nî merâtib-i lâhût ve ”االخرى

ceberût ve melekût ve nâsût ve merâtib-i cüz’iyye ale’t-tertîb ve’l-vesâit mertebe-i ahadiyyet-

i zâttan istifâde ederler ki, cemî‘-i merâtibin mufîdi oldur. “ تعينت منها االمساء والصفات وتفرعت

mertebe-i ahadiyyet-i zâttan a‘nî şuûn-i zâtiden mertebe-i vahdetde 682”منها احلروف العاليات

esmâ ve s ıfât ta‘ayyün-i evvel ile müteayyin ve mertebe-i vâhidiyyetde ta‘ayyün-i sânî ile

müteayyin oldur ve esmâ ve sıfâtdan hurûf-i âliyyât müteferri‘ oldur demek olur. Ve ıs tılâhât-

ı sûfiyyede hurûf-i âliyyât-ı ġaybi’l-ġuyûbda kâmine olan şuûn-i zâtîden ‘ibâretdir. Zevâtda

kâmine olan şecere-i kibr yani hurûf-i âliyâtdan murâd, a‘yân-ı sâbite-i kâinât, a‘lâ-yı

merâtib-i ta‘ayyünât olan mertebe-i vahdette ta‘ayyününden ‘ibârettir ki, kâinât ol mertebede

şuûn-ı zâtîden kinâyetdir ki, zâtlarında ve gayrılarında kesret-i sahîh olmaz. Mertebe-i vahdet-

i hakîkîde tekessür-i mahal olduġu için ve adem-i tekessür birle ondan zāhir olanın cemî‘ne

müştemildir ki, sebeb-i ta‘ayyünât mübdaât tesmiye olunur. Bu mertebe-i alîyyede H ażret-i

Şeyh-i Ekber kaddesenallahu bi-sirruhu’l-envâr bu ma‘nâyı mutezammın “Menâzili’l-

insâniyye” nâm kitablarında manzûmen zikr u tasrîh buyurmuşlardır.

لللقى العى ار ذ ىفتقالعت م لق نم لتياالع وفار حانك

683لص ونمل عئس فو هو ه ىفلكال ف و ههتما وتن انحن ويه فتنا ان ا

Zîrâ evvel rütbede kesret-i mahal olur. Münâfât-ı vahdet-i mûceb olduġundan ötürü.

A‘nî a‘yân-ı sâbiteden ‘âlem-i ceberutda ervâh-ı mücerrede ”وتكونت منها االرواح والنفوس“684

679 [İhtilaf ve nizâ’ın dışında birleşme anında fiildir.] 680 [İtilaf edilenin sıfatıyla vasıflanır. Seleftir mâsivâsı haleftir. Yazılan ve teleffuz edilen harflerden oluşur.] 681 [Mertebe-i ûlâdadır ve diğer mertebelere feyiz dağıtmaktadır.] 682 [O mertebeden esmâ ve sıfat taayyün etmiş ve yüksek, âlî harfler de ondan teferru’ etmiştir.] 683 “Biz hepimiz Cenâb-ı Allah’ın yüce katında keşfedilmemiş açılmamış birer harfler(nokta) idik. Bunu biz söylemedik. Bunlar dağların tepesinde(Arşın zirvelerinde) zirvelere asılmışlardır. Sen ve ben, O’ndayız. Biz, Sen’iz; ben ve Sen ordayız, biz ve Sen ordayız. Onun ümmeti de O’dur. Bütün kâinât O’ndadır. O, O’dur. Sen Allâh’a ulaşana sor.”

371

ve ‘âlem-i melekûtde nüfûs-i mücerrede tekevvün eyledi demek olur. 685“ وتكثرت منها االشباح

A‘nî nüfûs-i mücerrededen nüfûs-i muntabı‘a ve işbâh-ı ecsâm tekessür ile kavâlibin ”والقفوس

taaddüd ve tekessürü zāhir oldu demek olur. “ و اعلى من كل شئ واكرب واعزه ”686 ganiyyün ani’t-

tibyân ve müsteğin ani’l-beyândır. “ A‘nî elif lafzı lâm ile 687” وبتعريفه هو اسم صاحب اللغز

ta’rîf olunub elif denilen yüz kırk iki aded olmakla ‘Abdullah adedine muvâfık olur. Tafsili

mukaddimece geçmişdir.

Salâhî kendi remzin remz ile hal eyledin ammâ

Bu remzinde ukûl ermez muammâ-yı acîb oldu

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

X- HAŻRET-İ ALİ’NİN BİR RUBÂÎ VE ŞİİRİNİN ŞERHİ

A- “KELÂM-I HAŻRET-İ ALİ”

688من كالم حضرت على رضى اهللا عنه شرح صالح الدين افندى

عني من العينني نونانلكل خذمها رمدأعينان عينان مل ي 684 [Nefisler ve ruhlar ondan tekevvün etmiştir.] 685 [İşbâh ve kufûs ondan çoğalmıştır.] 686 [O her şeyden daha büyük ve daha uludur.] 687 [Ve onun tarifi lugaz sahibinin ismidir.] 688 Divan-ı Hazret-i Ali Neş: Müstakimzade Süleyman Sa’deddin Efendi’de bulamadığımız bu dörtlük Nehcü’l-Belâga’da da bulunmamaktadır. Ayrıca 2400000 Arapça beyt şiir ihtiva eden “الشعر ديوان العرب” adlı cd’de bulunmayan şiir ufak değişikliklerle Şâzelî’ye nisbet edilmektedir, Hülâsatü’l-eser, Cüz 11, s. 92. Muhibbî, Dâr-ı Sadr Beyrut:

عني من العينني نونانلكلترقأ دموعهما عينان عينان مل نون من النونني عينانلكل هما قلمططنونان نونان مل خي

372

نون من النونني عينانلكل نونان نونان مل يكتبهما قلم

MANZUM TERCÜME-İ SALÂHÎ

Şol iki ayne nazar kıl kalmaz onlarda remed

Her birinin ikişer nûnu olur ey nüktedân

Ol iki nûndur ki, yazmadı ânı kalem

Her birinin ikişer aynı olubdur bî-kemân

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

B- “ŞERH-İ SALÂHADDÎN EFENDİ”689

من كالم حضرت على رضى اهللا عنه شرح صالح الدين افندى

عني من العينني نونانلكل خذمها رمدأعينان عينان مل ي

690 نون من النونني عينانلكل قلمنونان نونان مل يكتبهما

689 Şerh-i Kıt’a-i Hazret-i Ali -radıyallâhu anh- Şerh-i Salahaddin Uşşâkī. Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 35b-39b vr (A), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, vr. 61b-65b (B), D.T.C.F Ktp Muzaffer Ozok II-7 58b-62b vr (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir. 690 “İki ayn vardır ki; onlara çapak bulaşmamıştır, iki ayndan her ikisinde iki nun vardır. İki nun vardır ki onları kalem yazmamıştır. İki nundan her birinde iki ayn (göz) vardır.”

373

كبته والعني عني عني املاء وعني الر ومجعها اعني وعيون واعيان والعني ايضاة ومها مؤنثة الرؤيةالعني حاس

الشمس والعني الدينار والعني الديدان واجلاسوس وعني الشئ خياره وعني الشئ نفسه واعيان النوم اشراقهم

ليست مبوجودة ىف ة الشئ ىف احلضرة العلمية هى حقيقةشاهدة والكشف والعني الثابت املةوعني اليقني ما اعط

ىف علم اهللا تعاىل النون احلوت واجلمع انوان ونينان والنون حرف من حروف املعجمه ة ثابتةاخلارج بل معدوم

مجال يريد به النون هو االمجالةوالنون جييئ مبعىن السيف و مبعىن حضرت الذقن و ىف اصطالح الصوفي

الدوات فان احلروف الىت هى صور العلم موجودة ىف مدادها امجاال وىف قوله تعاىل ن والقلم النون هو العلم

االمجاىل ىف احلضرة االحدية والقلم حضرت التفصيل وقال الشيخ الكرب قدسنا اهللا بسره االنور ان ىف قلب

لم اليقني والثانية عني اليقني الىت ناظرة اىل نور اليقني االنسان عينني احديهما عني بصرية وهى كناية عن ع

متشون به وىف قوله تعاىل يهدى اهللا لنوره من يشاء فاذا ورانومها كناية عن النورين ىف قوله تعاىل جيعل لكم

البصرية اىل عني اليقني والتصلت ا شاهدت ملكوت السموات واالرض فوقفت على سر ]36a[ نظرت عني

وهو املراد من قوله تعاىل نور على نورالقدر

مثنوى

نور حق بر نور حس راكب شود وانكهى جان سوى حق راغب شود

شاه بايد تابداند شاهراه داند رسم راه چه اسب ىب راكب

نور على نور اين بودئ معننور حق بر نور حق ايني بود

ن العينني من عني املاء ومن النونني احلوتني لكل حوت عينان اين فعلى ظاهر العبارة حيمل ان يكون املراد م

خذمها رمد النه ليس من شاا والالم على هذا التوجيه مبعىن ىف أحاسة البصر ومفهوم العبارة عينان املاء مل ي

ة ولكل حوت عينان تبصرما وليست منباتا قلم النه ليس من جنس الكماين وىف كل عني حوتان مل يكتبه

ىف مرهذا التوجيه مزية وعلى مىن االشارة وحيتمل ان يكون املراد من العينني علم اليقني و عني اليقني كما

374

الطريقة املقدمة ولك عني منهما نونان اى العلم االمجاىل وبالعلم التفصيلى تكون اربعة وهى نور علم الشريعة و

مندرجة ىف الطريقة واملعرفة مندرجة ىف احلقيقة الشتماهلما عرفة واحلقيقة وتثنية النونني باعتباران الشريعة وامل

عليهما اى لكل من الطريقة واحلقيقة عينان فتكونان اربع عيونا ىف جنات اربع كما قال تعاىل وملن خاف مقام

ربكما تكذبان مث قال ومن دوا جنتان مدهامتان فيهماءربه جنتان ذواتا افنان فيهما عينان جتريان فباى اال

على االطالق عينان نضاختان فباى االءربكما تكذبان وحيمل ان يكون املراد من العيون االربعة اار اجلنة

لقوله تعاىل مثل اجلنة الىت وعد املتقون فيها اار من ماء غري اسن واار من لنب مل يتغري طعمه واار من خور

ىف أىف هذه النشأة ماء القدس وهى النشأة العلمية الىت تبدلذة للشاربني واار من عسل مصفى واملراد من املاء

ائل الروحية فرتكيها عن الدنس الطبيعة ويفيضها علم سراحليواة كما قال اهللا تعاىل صالنفس من موانسة اخل

وجعلنا من املاء كل شئ حى واملراد من اللنب ىف هذه النشأة علم الشريعة كما اوله النىب صلى اهللا عليه وسلم

بالعلم ىف قوله عليه السالم اوتيت قدحا من اللنب فشربت حىت خرج الرى من اظافريى واعطيت فضلة عمر

دفقيل مااولته يا رسول اهللا فقال اولته بالعلم واملراد من اخلمر ىف هذه النشأة ما يسكر به السالك والسكر عن

امت منها وهو نتيجة قوله وى من الغيبة اهل احلق هو غيبة بوارد قوى وهو يعطى الطرب وااللتذاز وهو اقو

تعاىل وسقيهم رم شرابا طهورا واملراد من العسل ىف هذه النشأة فيض سرالوحى كما قال اهللا تعاىل فاوحى

ربك اىل النخل ان اختذى من اجلبال بيوتا ومن الشجر وممايعرشون مث كلى من كل الثمرات فاسلكى سبل

خمتلف الوانه فيه شفاء للناس ان ىف ذلك الية لقوم يتفكرون استنباط ضمن ربك زالال خيرج من بطوا شراب

العبارة مايقتضى ان يكون مثانية عني احتمل ان يراد به العيون واالار الىت سبقت ىف االيات السابقة وحيتمل

]37a[ لصاحلاتان يكون املراد اار مثاىن جنات على االطالق كما قال اهللا تعاىل والذين امنوا وعملوا ا

سندخلهن جنات جترى من حتتها االار خالدين فيها ابدا البستان منه اجلنات والعرب تسمى النخيل جنة

واصطالح ماهياها اهللا تعاىل بفضله واعداها لعباده الصاحلني حبسب مراتبهم من جنس املطاعم اللذيذة

375

ابا لالعمال الصاحلات وتسمى بالنظر اىل احلق جنة واملشارب اهليئة واملناكح البهية وغريها ماتشتهى اهلها ثو

االعمال وجنة النفس وبالنظر اىل اخلالق جنة االفعال وهى جنة صورية وردت ىف كميتها وكيفيتها االيات

واالخبار واالثار وعند هذه الطائفة وراء هذه اجلنة جنات احديهما تسمى عندهم جنة االخالق والوارثة النه

خالق النىب صلى اهللا عليه وسلم والثانية جنة الصفات وهى تواىل جتليات االمساء والصفات على تورثها متابعة ا

من نعم شئالعبد وتسمى ايضا جنة القلب وجنة النقد وعندهم المانع من ان ينعم اهللا تعاىل على العلم

قوله موتوا بصلى اهللا عليه وسلم الذى اشار اليه رسول اهللا ىااجلنتني املعنويتني ىف الدنيا بعد املوت االرادذه

الذات وهى مقام املشاهدة ويقال هلا جنة الروح وجنة االخالق وجنة القلب وجنة ةقبل ان متوتوا والثالثة جن

مفيدة بانواع املراد واوجز الكالم ىف معرفة ةالروح ايضا مراتب حبسب استعداد العباد وىف هذا التوجيه فضيل

قرب اىل ذى اجلالل واالكرام بالتنبيه والتعليم واالهتمام الن مفهوم العبارة عليك بعلم عالم الىت هى وسيلة التلا

اليقني وعني اليقني حىت ينتج من امجاهلا وتفصيلها علم الشريعة والطريقة واملعرفة واحلقيقة ويتخلص من ظلمة

رة العابدين املوحدين اجلهل والدنس وتصل اىل عيون الطبيعة اجلنات املعارف الصمدانية وتكون من زم

اجلن واالنس امنا هو العبودية والتوحيد اهلية واالنس كما قال اهللا تعاىل ةبالتوحيد الفردانية الن سبب خلق

وماخلقت اجلن واالنس االليعبدون اى ليعرفون وليوحدون وحقيقة التوحيد الحتصل اال بالتجريد والتفريد

عليه وسلم ىف احكام الشريعة ورسوم الطريقة ومأل املعرفة واحوال ومها اليتصوران االمبتابعة النىب صلى اهللا

احلقيقة كما قال عليه اسالم الشريعة اقواىل والطريقة افعاىل واحلقيقة احواىل واملعرفة رأس ماىل متت

C- “TERCÜME VE KIT’A-İ SALÂHÎ ‘ABDÎ EFENDİ”

Şol iki ayne nazar kıl kalmaz onlarda remed

Her birinin ikişer nûnu olur ey nüktedân

Ol iki nûndur ki, yazmadı ânı kalem

Her birinin ikişer aynı olubdur bî-kemân

376

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Ayn göz ve peyker ve altun ve gümüş ve câsus ve dîz gözü ma‘nâlarına gelir. Ve

ayne’l-yakîn şol şeydir ki, onu müşâhede ve keşf u i‘tâ eder. Ve ‘ilme’l-yakîn şol şeydir ki691,

mevrıdı alâ mâ huve aleyh tasavvur ile delîl onu i‘tâ eder. Ve ‘ayn-ı sâbite hażret-i ‘ilmiyyede

bir şeyin hakīkatinden ‘ibâretdir ki, hâriçte mevcûd değil ma‘dûmdur. Ve ‘ilmullâh’da

sâbittir.

Ve nûn lügatte balık ma‘nâsına ve ıst ılâh-ı sûfiyyede nûn ‘ilm-i icmâlîden kinâyettir

ki, onunla devât murâd ederler. Zîrâ suver-i ‘ilmiyyeden ‘ibâret olan hurûf icmâlen onun

murâdında mevcuddur. Ve Cenâb-ı Bârî’nin “ Nûn, Kaleme ve yazdıklarına“] ” والقلمن

andolsun.” (Kalem, 68/1)] kavl-i şerîfinde Nûn, Hażret-i ahadiyyete ‘ilm-i icmâlîden kinâyetdir.

Ve kalem hażrete tafsīlden ‘ibâretdir. Ve Hażret-i Şeyh-i Ekber kaddesenallahu bi-sırrihi’l-

enver buyurmuşlar ki:

“Kalb-i insânda iki ‘ayn vardır ki, birine ‘ayn-ı basīret derler ki, ‘ilm-i yakînden

kinâyettir. Ve Cenâb-ı Bârî’nin: “ بهويجعل لكم نورا تمشون ” [“…sizin için ışığında

yürüyeceğiniz bir nur yaratsın…” (Hadid, 57/28)] kavl-i şerîfi’nde vâkı‘ olan nûr bu ‘ilme’l-

yakînden kinâyetdir. Ve kalbde olan ikinci ‘ayne ayne’l-yakîn derler ki, nûr-i yakîne nâzırdır.

Ve Cenâb-ı Bârî’nin: “ من يشاءه يهدي الله لنور ” [“…Allah dilediği kimseyi nûruyla hidayete

iletir...” (Nûr, 24/35)] kavl-i şerîfi’nde vâkı‘ olan nûr bu ‘ayen’l-yakînden kinâyetdir. Pes ‘ayn-ı

bas īret ‘ayn-ı yakîne nâzır olup ve ona muttas ıl olduġu vakitde melekût ve arzı müşâhede

edip sırr-ı kadere [38a] vâkıf olurlar ki, Cenâb-ı Bârî’nin: “ورلى نع ورن” [“…Bu ışık nur

üstüne nurdur…” (Nûr, 42/35)] kavl-i şerîfi oldur.

Tercüme-i Mesnevî:

Nûr-i hisse nûr-i hak râkip olur

Sivâ-yı Hakk’a sonra cân râgıb olur

Sebebi râkib ne bilsin resm-i râh

Şeh gerekdir tâ ki, bile şâh-ı râh 691 B: - “onu müşâhede ve keşf u i’tâ eder. Ve ilme’l-yakîn şol şeydir ki”

377

Nûr-i hisde nûr-i hak eder zuhûr

Ma‘nâ-yı nûr alâ nûr iş bu nûr

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Pes ibârât-ı z āhire üzere iki ayndan murâd iki peyker ve her peyker de iki balık ve

her balıkta iki göz demek olur ki, bu tevcîhte bir meziyet-i ma‘nâ yoktur. Bu takdirce iki

peykerde dört balık sekiz göz olmak iktiżā eder. Ve ibârenin işâret-i bâtınası üzere iki

‘ayndan murâd mukaddimede geçtiği üzere ‘ilme’l-yakîn ve ‘ayne’l-yakîndir. Ve bu iki

‘aynın ikişer nûnu olması ‘ilm-i icmâliden ‘ibâretdir ki, tafsīli ile dört olur ki, nûr, ‘ilm-i

şerî‘at ve tarîkat ve ma‘rifet ve hakīkattir. Dört nûru tensîye sîgasıyla iki ‘itibâr ile şerî‘at,

tarîkatde, ve ma‘rifet hakīkatde münderic olub tarikât şerî‘ati ve hakīkat ma‘rifeti müştemil

olduk larından ötürüdür. Ya‘nî tarîkat ve hakīkatin ikişer aynı vardır ki, dört ayn olur. Ve bu

dört ayn dört cennette vâkı‘ olan dört ayndan ‘ibâretdir. Kemâ Kālellâhu Teâlâ: افخ نلمو

بر قامان هما افناتان ذوتنانفي جريجان تنيا عهم [“Rabbinin makamından korkan kimselere iki

cennet vardır... İkisinin de çeşitli ağaçları, meyvaları vardır… İkisinde de akıp giden iki

kaynak vardır.” (Rahman, 55/46-50)] Sümme Kāle: “ منانوتنا جونهمان دتامهدا مان فيهمنيع

…Bu ikisinden başka iki cennet daha vardır… (Bu cennetler) yemyeşildirler“] ” نضاختان

İkisinde de fışkıran iki kaynak vardır.” (Rahman, 55/62-66)] yâhud uyûn-i erbaadan murâd

mümkündür. ‘Ala’l-ıtlak enhâr-ı cennet murâd ola. Likavlihî Teâlâ: ة الىتنثل الجقون متالم عدو

وانهار من عسل نير اسن وانهار من لبن لم يتغير طعمه وانهار من خمر لذة للشاربها انهار من ماء غييف

Kötülükten sakınanlara vaad edilen cennetin durumu şöyledir: Orada“] مصفى

bozulmayan temiz sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren

şaraptan ırmaklar ve süzme baldan ırmaklar vardır…” (Muhammed, 47/15)]

Ve “mâ”dan murâd bu neş’e-i unsûriyyede mâ-i kudsdür692. Şol neş’e-i ‘ilmiyeden

kinâyetdir ki, nefsde müvânese-i hasâil-i rûhiyyeden ibdâ’ ve nefs-i tabîiden tathîr edip ‘ilm-i

692 C: + “Mâ-i kadr”

378

sırr-ı hayâtı ifâza eder. Kemâ Kālellâhu Teâlâ: “يء حياء كل شالم ا منلنعجو” [“…Hayatı olan

her şeyi sudan yarattık…” (Enbiyâ, 21/30)] Ve bu neş’ede lebenden murâd ‘ilm-i şerî‘attir.

Nitekim Hażret-i Rasûl-i Ekrem ve Nebiyyi Muhterem sallallahu aleyhi vesellem Efendimiz

Hażretleri buyurmuşlar:

“Bana bir kadeh leben verildi. Ben ol k adar nûş eyledim ki, rey ya‘nî kanmak

tırnaklarımdan hurûç eyledi. Ve fazlasını Ömer’e verdim.” Demişler ki; “Lebeni ne ile te’vîl

buyurdunuz?” Buyurmuşlar ki; “İlm ile te’vîl eyledim.” (Buhârî, Ta‘bir, 34)

Ve bu neş’e-i hamrdan murâd sâliki sekrân eden şeydir. Ve sekr ehl-i Hakk ‘indinde

vârid kuvâ ile bir ġaybetten kinâyetdir. Sâlike tırb-ı lezzet i‘tâ eder ki, sekr ġaybetden akvâ ve

etemdir ki, Cenâb-ı Bârî’nin: “اورا طهابرش مهبر مقيهسو” [“…Rableri onlara temiz bir içecek

içirmiştir.” (İnsan, 76/21)] kavl-i şerîfi’nin neticesidir. Ve bu neş’ede aselden murâd feyż-i sırr-ı

vahydir. Kemâ Kālellâhu Teâlâ: خل ان اتحالى الن كبحى راواذىووتيال بالجب من [“Senin Rabbin

bal arısına şöyle vahyetti: Dağlardan, ağaçlardan ve insanların kuracakları kovanlardan

kendine evler edin.” (Nahl, 16/68)] ve zımn-ı ‘ibâretden istinbât olunan sekiz ‘ayndan murâd

muhtemeldir ki, âyât-ı sâbikte mezkûr olan uyûn-i Erbaa ve enhâr-ı Erbaa cümlesi ola. Yâhud

‘ala’l-ıtlâk heşt bihiştin ırmaklarıdır. Kemâ Kālellâhu Teâlâ: الذات يوالحملوا الصعوا ونام ن

جات تنج مخلهدنترىسحت الد منخ ارها الانفيه ايندا ابه [“İman edip salih ameller işliyenleri ise,

altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağız. Orada ebedî olarak kalacaklar…” (Nisa,

4/57)] Ve Cennet lügatde bahçe ve bostan ma‘nâsınadır. Ve inde’l-ba’z bostan içinde yemiş

ağaçları olursa “Cennet” derler. Ve eğer üzüm çubukları olursa “Firdevs” derler. “ يقال اجلنة

693”البستان ومنه اجلنان والعرب تسمى النخيل جنة

Ve ıstılahta Cennet oldur ki, H ażret-i Allah Zü’l-celâl ve’l-ikrâm kendi fazl u

‘inâyetiyle bi-hasebi’l-merâtib Sâlih kulları için cins-i metâ‘im-i lezîze ve meşârib-i henîe ve

menâkih-i behiyyeden ve gayri iştihâ eylediği [39a] şeyden tehiyye ve hâzır eylediği şeydir ki,

693 [Cennet; bostan, bahçe ma’nasındadır. Cinân kelimesi de bu köktendir. Araplar hurmaya cennet derler.]

379

a‘mâl-i Sâliha mukâbelesinde kullarına i‘tâ eder ve halka nazaran ona cennet-i a‘mâl tesmiye

olunur.

Ve Hâlıka nazaran cennet-i ef‘âl tesmiye olunur. Şol cennet-i sûriyyedir ki, kemiyyet

ve keyfiyyetten âyât u ahbâr u âsâr vârid olmuşdur. Ve tâife-i sûfiyye ‘indinde bu cennetin

verâsında cennât dahî vardır ki, onların ‘indinde birine cennet-i ahlâk u ıtlâk694 tesmiye

olunur. Zîrâ ol cennet-i mutâbaat-i ahlâkı’n-Nebiyyi Aleyhisselâm îrâs eder. Ve ikincisine

cennet-i sıfât tesmiye olunur. ‘abd üzerine tecelliyât-ı esmâ u sıfâtın tevâlisinden ‘ibâretdir ki,

buna cennet-i kalb ve cennet-i nakd dahî tesmiye olunur. Ve onların ‘indinde bu cenneteyn-i

maneviyyîn ni‘metden695 ba‘żı ni‘am-i mevt irâdeden sonra bu dünyada ‘abd üzerine Allâh

Teâla’nın in‘âmından mâni‘ yoktur. كما اشار اليه رسول اهللا صلى اهللا عليه وسلم بقوله موتوا قبل ان

:Rasûlullâh’ın sözüyle işâret ettiği gibi; “Ölmeden evvel ölünüz” (Aclûnî, age, II, 290 (h. no“] متوتوا

2669)]

Ve ol cennet-i ma‘neviyyenin üçüncüsüne cennet-i zât tesmiye olunur ki, makām-ı

müşâhededen ‘ibâretdir. Ve buna cennet-i rûh tesmiye olunur. Ve bu cennet-i ahlâk ve

cennet-i kalb ve bu cennet-i rûhun dahî merâtibi bi-hasebi isti‘dâd-ı ibâddır. Velhasıl ibârenin

bu tevcihinde fazîlet-i azîm vardır ki, alâ vechi’l-elgâz tenbîh ve a‘lâm ile vesîle-i takarrüb

zî’l-celâl ve’l-ikrâm olan ma‘rifet-i ‘allâmı ve envâ-‘ı merâmı üçer kelâm ile ifâde eder. Zîrâ

mefhûm-i işâret-i ‘ibâret696 oldur ki, sen ‘ilme’l-yakîn ve ‘ayne’l-yakîn ilzâm eyle ki, icmâl

ve tafsillerinden nûr-i ‘ilm-i şerî‘at ve tarîkat ve ma‘rifet ve hakīkat müntic ola. Hattâ zulmet-

i cehl ve denes-i tabiatden halâs olub ‘uyûn-i cennât-ı maârif-i samedâniyyeye vâsıl ve yakîn

tevhîd-i ferdâniyyeye nâil olursun697 sebeb-i hılkat-i cin ve insin ancak ubûdiyyet ve tevhîd

bâ-heybet ü ünsdür. Kemâ Kālellâhu Teâlâ: “ عالا لي سالانو الجن لقتا خمونودب ” [“Ben cinleri

694 B, C: + “ahlâk ve ıtlâk ve verâset” 695 C: + “Ni’amdan” 696 C: - “İbâret” 697 C: + “Olursun, zirâ”

380

ve insanları ancak bana ibadet etsinler diye yarattım.” (Zariyât, 51/56)] “ اى ليعرفون

698”وليوحدون

Ve hakīkat-ı tevhîd ancak tecrîd ve tefrîd ile hâs ıldır. Ve bu tefrîd ve tecrîd dahî

ancak ahkâm-ı şerî‘at ve rusûm-i tarîkat ve mâl-ı ma‘rifet ve ahvâl-ı hakīkatde ittbâ‘-ı

Rasûlullâh sallallahu aleyhi vesellem ile tasavvur olunur. Kemâ k āle Aleyhisselâm: “ الشريعة

,Şeriat sözlerim, tarikat davranışlarım“] ”اقواىل والطريقة افعاىل واحلقيقة احواىل واملعرفة رأس ماىل

h ak ikat hallerim, ma‘rifet ise, her şeyim olan ana sermayemdir.” (Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, s. 4,

n. 1532)]

Şol iki ayne nazar kıl kalmaz onlarda remed

Her birinin ikişer nûnu olur ey nüktedân

Ol iki nûndur ki, yazmadı anı kalem

Her birinin ikişer aynı olubdur bî-kemân

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Temmet.

D- “MUAMMÂ-İ HAŻRET-İ ALİ” İmam Ali radıyallâhu anh Hażretleri ism-i şerîf-i Muhammed aleyhisselâm için nazm

buyurdukları muammâdır.699

وضع اصل الطبايع حتت تني ايا خذ وعد موسى مرتني

وادرج بني زين املدرحني ذهافخوسكته حان شطريخ

700اسم من يهوا ه قلىب وقلب مجيع من ىف احلافقنيذلك ف 698 “Yani, bilmeleri ve birlemeleri için” 699 Muammâ-i İmâm Ali -radıyallâhu anh- Şerh-i S alâhî, Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin iki yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Uşşâkî Tekkesi 300, 99a-100a vr (A), D.T.C.F Ktp Muzaffer Ozok II-7 56b-57b vr (B). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Uşşâkî Tekkesi 300 nüshasına âittir.

381

Tercüme-i Salâhî: Va‘d-i Musâ’yı iki kez ahz u sebt eyle hemân Hem tabâyi‘-i aslını tahtında vaz‘ eyle nihân Nat‘-ı şatranc dahî bir saffını al ey hemân İkinin beyninde bir derc et ola müşkil beyân Bu benim mahbûbumun nâmıdır ol mahbûb-i kim Veleh ve hayrân-ı hüsnüdür ânın halk-ı cihân [Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün] E- ŞERH-İ MUAMMÂ-İ HAŻRET-İ ALİ

ضروب ملعشرة يصري حاصل الذا ضربنا ىف افا١١ان عدد سر على وفيه اسرار سينجلى فمنها ان عدد هووهو عدد على الن العشرة هى املرتبة الثانية من مراتب االعداد وهى الباء هى عبارة عن احلقيقة احملمدية ١١٠

ذات وقال على كرم اهللا وجهه ورضى اهللا عنه الا وجد ىف املرتبة الثانية والنقطة حتت الباء اشارة اىل احدية الظهريته باحلقيقة احملمديه باملرتبة االحدية الفردية النه لىت حتت الباء يشري اىل اتصافه جبميع االمسا ومانا النقطة ا

علبه السالم انا مدينة العلم ذلك قال خامت الوالية اخلاصه احملمديه يعىن خمتوم به كرتا لواليته اخلاصة احملمديه ولوكون النقط حتت الباء يشري اىل ان الفيض االقدس ] ابوااواتوا البيوت من :[وعلى باا وقال تبارك وتعاىل

قايق االهلية امنا يفيض اىل احلقايق الكونية بواسطة احلقيقة احملمدية ىف النشئة االوىل الن الفيض ذاتى باحلالشيا هرة االظذرارى هو اهلوية السارية ىف احلقايق اجلارية فلو كان النقطة فوق الباء ملا السارى ىف مجيع ال

700 “Musâ’nın va’dini iki defa al hemen kayd et. Ve derhal gizlice altına asıl yaratılışlarını koy. Satranç tahtası dahî İkisinin beyninde derc edersen müşkil beyân olur. Bu benim mahbûbumun nâmıdır ki, başka mahbubda yoktur. Dünya ehli onun güzelliğine hayran ve bunun şaşkınlığı içindedir.” Araştırmamızda, Divan-ı Hazret-i Ali Neş: Müstakimzade Süleyman Sa’deddin Efendi’de bulamadığımız bu şiir Nehcü’l-Belâga’da da bulunmamaktadır. İnternette yaptığımız araştırma neticesinde “www.ahl-u bait.org” adlı sitede Divân-ı İmam Ali, s. 460’da ufak bir değişiklikle yer almaktadır. أال خذ وعد موسى مرتني و ضع أصل الطبائع حتت ذينو

ين املدرجني سكة خان شطرنج فخذها و أدرج بني ذ فذلك اسم من يهواه قليب و قلب مجيع من يف اخلافقني

Kanaatimize göre Salâhî’nin yaşadığı zamanda o zaman tedavülde bulunan Hazret-i Ali Divanlarında bulunan ve bu şiirler Salâhî tarafından şerh edilmiştir:

382

أ كل شئ أس اخلط ومبدظهرت بالباء كما قال سيدنا حمى الدين قدسنا اهللا سره املعني النقطة ر واالشياء امنا اناظهر ىف السفل من مقام أ اوال وجعلت من اسفل الن صدور الكون من الباء امنا يفاعطيت للباء لكوالباء مبد

أس اخلط فهو حقيقة املوجود فكان التوحيد الن رالياء فتكون النقطة بني الياء وبني الكون والنقطة عنيالتوحيد بني الكون وبني الباء حاجزا مينع الباء من الدعوى ومينع الكون من الشركة فبقى التوحيد معصوما ىف

ذا قيل وىف كل بالياء فما من شئ االوالياء عنده فمامن شئ اال ونقطة الباء فيه وهلظهرتاخللق فاالشياء كلها أة االخرى اسرار احلقيقة ذلك ىف النشاية تدل على انه واحد وهو النقطة الىت تدل على التوحيد وكشئ له دينة العلم النه حصل من ضرب احلقيقة احملمدية ىف عدد اهلو باب مىظهرت بنقطه الباء الىت هه امنا احملمدي ماجيد ىف اعداد االمساء الورى ا ومسه بوجهذا عدأ وكذا يقتضى ان يوجد ماسر على ىف مجيع االوليفعلى ه

ومن اسراره ان عدد اسم هو الباء اربعة يشري اىل املراتب الكليه االربعة الىت هو الالهوت واجلربوت وامللكوت والناسوت وعدد مسمى الباء اثنان ومراد فه ىف الفارسية دو وعددها عشرة يشري اىل العقول العشرة ومراد فه

ددها تسعة يشري اىل االخالك التسعة ومراد فه التسعة ىف الفارسية ته وعدمها مخسة العسرة ىف الفارسية ده وعذا يشري اىل عدد باب ىف قوله ومخسون وهو عدد پنج ومراد فه العربية مخسية يشري اىل خضرات اخلمس وك

يده بعضا زشرة لعقول العاج قسم الفيض العلى لر لقواعد االختظمنعليه السالم انا مدينة العلم وعلى باا و اىل العشرة حيصل من خارج القسمة احد عشر وهو ١١٠ ذا قسمنا عدد علىقل بعضا من كسورالعشرة فا

ظهر من د ايضا يودظهر من الو حرفية حيصل العشرون وهو عدد ودود وكل مااء ومن عدد امس١١عدد هو زيد بعضا قل بعضا ةشرع اجلهات ظمت لقواعد االستخراج قد افاض اهللا فيضا ىفذا امسه اهللا فنعدد على وك

من ١١ ستة حيصل من خارج القسمة احد عشر وهو هو اىل٦٦ ذا قسمنا عدد اهللامن كسور العشرة فاظهر ايضا من عدد اسم اهللاد وعدد على يو حرفية حيصل العشرون وهو عدد ودءامسا

من كالن خضرت صالحى عبدى افندى متت TERCÜME-İ ŞERH-İ SALÂHÎ Muh akkak Ali’nin sırrının adedi ve ondaki sırlar ortaya çıkacaktır. Onun adedi on

birdir. On ile çarptığımızda bu çarpma neticesinde yüz on olur. Ve o Ali’nin adedidir. Zîrâ on,

sayılan mertebelerden iki mertebedir. Ve o bâ’dır. Ve Hâkîkat-i Muhammediyye’den

‘ibârettir. Çünkü hakīkat-i Muhammediyye iki mertebede vardır. Ve bâ’nın altındaki nokta da

Zât-ı Ahadiyyete işârettir... Ve Ali kerremallâhu vecheh ve radıyallâhu anh dedi ki:

“Ben bâ’nın altındaki noktayım ki, bütün esmâ ve maz harlarının ahadiyyet-i ferdiyet

mertebesiyle hakīkat-ı muhammediyye ile vasıflanmasına işâret eder. Zîrâ O velâye-i hâssa-i

Muhammediyye’nin mührüdür. Yani onunla sonlanmıştır. Muhâmmedî husûsiyyetin velâyeti

383

için hazînedir. Bunun için Aleyhisselâm; “Ben ‘ilmin şehriyim ve Ali onun kapısıdır.” (Aclûnî,

c. 1, s. 181.(n.618)) buyurmuştur. Allâh Teâlâ buyurmuştur: [“…Evlere kapılarından gelin..”

(Bakara, 189)]

Noktanın bâ’nın altında olması hakâyık-ı ilâhiye vâsıtasıyla zât-ı akdesin feyżine

işâret eder. Muhakkak ilk doğuşunda hakīkat-i muahmmediyye vâsıtasıyla hakâyık-ı

kevniyyeye akar. Çünkü bütün nesillerde feyż akıcıdır. O cârî hakâyıkta sârî bir huviyyettir.

Eğer nokta bâ’nın üzerinde olsaydı eşyâdan ancak bir şey ortaya çıkardı. Muh akkak ben bâ ile

z āhir oldum.

Seyidimiz Muhyiddin kaddesenallâhu bi-sirrihi’l-mu‘în’in dediği gibi:

“Nokta hattın başıdır. Ve her şeyin mebdeidir. İlk önce başlangıçta bâ’nın oluşması

için, bâ için konulur. Ve en aşağıda kılınır. Çünkü kevnin sudûru bâ’dandır. Muhakkak yâ

makāmının altında zuhur eder. Nokta yâ beyninde ve kevn beyninde olur. Ve nokta “aynü’t-

tevhid”dir. Çünkü hattın başı ve mevcûdun hakīkatidir. Tevhîd kevn ve bâ beyninde

da‘vâdan bâ’yı meneden ve kevni ortaklıktan meneden olur. Ve yaratılışta saf tevhîd kalır.

Eşyânın tamamı bâ vasıtasıyla ortaya çıkar. Bir şey yok iken yanında bâ vardır. Ve onda

ancak bâ’nın noktası vardır. Bunun için denilir ki, her şeyde tek bir şey üzerine delâlet ettiği

bir âyet vardır ve o noktadır ki, tevh îde delâlet eder. Aynı şekilde tekrar dirilmede hakīkat-i

muhammedî’nin esrârı ilim şehrinin kapısı olan bâ’nın noktasıyla ortaya çıkar. O da onun on

birle çarpımından hasıl olmuştur. Neticede bütün evliyâda Ali’nin sırrının bulması gerekir. Ve

onun isminin adedi yaratılmış isimlerinde vardır. Ki bulunan yüzüyle ve onun esrârıyla ismin

sayısı bâ’dır. O da, dört küllî mertebeye işâret eden dörttür ki, onlar lâhût ve ceberût ve

melekût ve nâsût. Ve “bâ” isminin adedi ikidir ve onun fârisî’de murad edilen karşılığı “du”

ve onun adedi on ki, “ukûl-i aşereye” işâret eder. Ve fârisî’de karşılığı “deh” ve onun sayısı

dokuzdur ki, dokuz feleke işâret eder. Fârisî’de dokuzdan murad olunan “nuh”dur. Onun

sayısı beş ve ellidir. Ve o dört sayısı ve Arapçada ondan murad olunan beş hazârât-ı hamse

işâret eder. Ve bu Aleyhisselâm’ın “Ben ilmin şehriyim ve Ali onun kapısıdır.” kavlinde

bâbın sayısına işâret eder. Ali’nin sayısını ki 110 dur, ona bölersek taksimden on bir kalır. O

da “Hû”nun sayısı kadardır ki 11’dir. Harfî isimlerden “Vedûd” ismi hasıl olur ki onun sayısı

da 20’dir. Vedûd’dan zahir olanların hepsi Ali’nin sayısından da çıkar. Lafzatullâh ki, ebced

değeri 66’dır onu istihrâc kâidesi ile 6’ya böldüğümüz zaman 11 çıkar. Ve o da “Hû”dur.

Harfî isimlerden Ali ismi ve “Vedûd” isminin sayısı olan 20 hasıl olur. Aynı şekilde Allâh’ın

isminin adedinden çıkar.

384

Hażret-i Salâhî ‘abdî Efendi’nin kelâmı bitti.

XI- LÜGÂZ-İ CEMÂLEDDİN UŞŞÂKĪ ŞERH-İ SALÂHÎ

Bir bin bin olmak bin bin bir olmak

Şems zerre olmak, zerre şems olmak

Yalanı kovmak gerçeği komak

Olmağı komak, olmamağı kovmak

[Feilatün/feilatün/feilatün/feilün]

“MİFTÂHU’R-RUMÛZİ’L-ESRÂRİ’L-KÜNÛZ” 701

Kut bu’l-‘ârifîn Ġavsü’l-vâsilîn eş-Şeyh ‘Abdullâh S alâhî kuddise sirruhu’l-aziz ve

Risâle-i Miftâhi’r-Rumûz el-Esrâri’l-Kunûzi’l-Uşşâkī702

بسم اهللا الرمحن الرحيم وبه نستعني

Senâ-yı bî-aded Cenâb-ı Hudâvend-i Ahad hażretlerine ki, serâ-perde-i vâhidiyyetinde

şem‘-i vahdeti ile zîver-i fânûs-i hayâl-i kesret eyledi. Ve salât-ı lâ-ya‘ûd pîşgâh-i mahbûb-i

701 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud 3917 (A), İ.Belediye O.E No. 136 (B) ve İ.Belediye O.E No. 832 (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud 3917 nüshasına âittir. 702 B, C: + “Risâle-i medâr-ı mebde’ ve me’âd li-Salâhî k uddise sirruh”

385

samed h ażretlerine ki, envâr-ı cemâlini rûşenâ bahşâ-yı hâne-i vahdet eyledi. Ve selâm-ı

‘abdâl u ashâb müeyyedlerine ki, her biri derûn-i pürnûrların mâsivâullâhdan halvet eyledi.

Ba‘dehû; ‘azîzimiz, mürşidimiz Kut bu’l-‘ârifîn gavsü’l-vâsılîn es-seyyid Muhammed

Cemâleddin kaddesenallâhu bi-sırrıhi’l-mu‘în hażretleri bir gün imtihân-ı ezhân-ı sâlikîn ve

imtiyâz-ı iz‘ân-ı ârifîn dâ‘ıyyesiyle mânend-i lügâz birkaç kelam-ı ma‘ârif irtisâm âverde-i

hâme-i istifhâm edip:

Bir bin bin olmak bin bin bir olmak

Şems zerre olmak, zerre şems olmak

Yalanı kovmak gerçeği komak

Olmağı komak, olmamağı kovmak

[Feilatün/feilatün/feilatün/feilün]

Nedir kelimât-ı ma‘ârif gâyâtını îrâd buyurmalarıyla evvel esnâda alâ tarîki’t-ta‘rîf

ve’l-icmâl hulâsa-i cevâbları revnak-efzâ-yı hâme-i makâl olundukda resîde-i hayyiz istihsân

olunub dâr-ı bakâya intikallerinden sonra bir gece ‘âlem-i ma‘nâda dâhil-i bezm-i sohbetleri

olduġumuzda kelimât-ı mezkûre emsâli;

Oldum idi, olmadım idi. Bildim idi, bilmedim idi

Elfâzıyla ziver-i zebân-ı makâl edib lisân-ı hâl ile bunların dahî derece-i tezâddan

görünen ukde-i işkâllerinin halli ihâle-i enâmil endîşe-i ‘abd-i [110a] fakîr pür-taksīr

kılınmakla ‘ibâret-i mezkûreden;

Ölmek ölmemek, bilmek bilmemek. Bulmak bulmamak, olmak olmamak

Nedir suâli ve îrâd olmağın kelimât-ı sâbika ve lâhıkalarının ma‘ânî-i fâikaları

istimdâd-ı rûh âniyetleriyle âverde-i kilk-i imlâ kılınıb “miftâhu’r-rumûz li-esrâri’l-künûz”703

diye tesmiye olundu.

Evvelâ “Bir bin bin olmak; vech-i ahadiyye merâyâ-yı kesretden yüz göstermekdir.”

Vech-i ahadiyyet-i esmâ u sıfât i‘tibâr olunmaksızın zât-ı Hak’dan ‘ibâretdir. Merâyâ-yı

kesret ise birkaç mertebeden [40a] i‘tibâr olunur.

Zîrâ Cenâb-ı Hak;

Kenz-i mahfî idi vasfı bî-çûn

Zâtı müstağnî-i evsâf idi çûn

703 C: + “Medâr-ı mebde’ ve ma’âd”

386

İktizâ eyledi ‘ilm-i ezelî

Ki, s ıfâtı ola mir’ât-ı celî

Ya‘nî revnak de şem‘-i vahdet

Ola fânûs-i hayâl-i kesret

Etdi pes rütbe-i esmâya nüzûl

Ki, s ıfâtı ola ekvâna şümûl

[Fâilâtün/fâilâtün//fâilün]

Müktezâsınca evvelen bi’z-zât zâtına tecellî eyledikde zâtında esmâ ve sıfâtını

müşâhede eyledi. Pes ma‘lûm ola ki, zâtın bir sıfat-ı mu‘ayyene ile ma‘iyyetine ve

tecelliyâtından bir tecellî i‘tibârına isim derler. Meselâ zâtın rahmetle ma‘iyyetine ve

tecellîsine Rahmân denilir. Ve kahr ile ma‘iyyetine ve tecellîsine Kahhâr denilir ki,

müsemmânın ‘aynı ve gayrı olmayan isim bu esmâyâ704 nazarandır. Yok sa esmâ-i melfûza ve

mektûbe i‘tibarıyla değildir ki, esmâ-i melfûza ve mektûbeye esmâü’l-esmâ derler. Ve

ba‘żıları sıfatına isim derler. Zîrâ zât esmâ-i mütekâsire beyninde müşterekdir. Ve esmâda

tekessür sıfâtın tekessürü sebebi iledir. Ve bu tekessür “وا الا ههلمعب لا ييالغ فاتحم هدعنو”

[“Gaybın anahtarları O'nun katındadır, onları O'ndan başkası bilmez…” (En‘âm, 6/59)]

mefhûmunca mefâtih ġaybdan ‘ibâret olan merâtib-i ġaybiyye705 i‘tibâriyledir. Ve mefâtih-i

ġayb vücûd-i Hak’da ma‘ânî-i ma‘kûleden i‘bâretdir ki, şuûnât-ı ilâhiyye ve tecelliyyât-ı nâ-

mütenâhiyye onunla ta‘ayyün bulur. Ve bir vecihden tekessür ‘ilm-i Zâtî’ye râci‘ olur. Zîrâ

Cenâb-ı Hak Zâtı’yla Zâtı’nı bilmesi mertebe-i ahadiyyetde kemâlât-ı Zâtî olan sıfâtını ‘ilm

îcâb etmesini mukteżîdir. Ba‘dehû “فرلاع لقالخ لقتفخ فران اع تببفاح فياخزا مكن تكن”

[“Ben gizli bir hazine idim, bilinmeye muhabbet ettim; bilineyim diye mahlûkātı yarattım.”

(Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 132, No: 2016)] irâdesince706 muhabbet-i ilâhiyye zâtın âle’l-infirâd

ta‘ayyün-i ‘ilmiyye ve ayniyye ile her bir sıfatından zuhûrunu müstedî olmağın feyż-i akdes

kavâbil-i esmâ-i mütekâsireye feyż-bahş olub zât-ı Hak merâyâ-yı sıfât-ı müteaddidede cilve-

ger oldu. Bu ba‘diyyetden bir vehm ârız olmaya ki, sıfâtın zâtdan taahhuru sebebiyle hudûsü

704 C: + “müsemmâya” 705 C: + “gaybiyyete”

706 C: - ““فرلاع لقالخ لقتفخ فران اع تببفاح فياخزا مكن تكن” [“Ben gizli bir hazine idim, bilinmeye muhabbet ettim;

bilineyim diye mahlûkātı yarattım.” (Aclûnî, Keşfu’l hafâ, II, 132, No: 2016)] irâdesince”

387

lâzım gelib sıfât-ı Hak hâdis zan oluna. Zîrâ merâtibin kabûliyyet707 ve ba‘diyyeti rütbe

i‘tibârıyladır, zaman i‘tibârıyla değildir ki, hudûs iktiżā eyleye zaman ve mekân ancak devre-

i708 suğrâda a‘nî709 ‘âlem-i şehâdetdedir. Merâtibde zaman ve mekân [40b] i‘tibârı mutas avver

değildir.710 Meselâ Cenâb-ı Hak bu ‘âlem-i imkânı halk etmezden mukaddem zâtında

halkıyyet sıfatıyla muttasıf idi. Pes ‘âlemin hudûsu halkıyyet sıfatının hudûsunu îcâb

eylemez. Ba‘dehû mir’ât misilli bir hakīkatde sıfâtını müşâhedeye irâdet-i ‘aliye ve

muhabbet-i lem-yezeliyyesi ta‘allük etmekden nâşî hakīkat-i Muhammediyye mevcûd olub

ânın vücûdunda mecmû‘-i esmâ tahtında bulunan h akâyık vücûd-i icmâliyle mevcûd oldu. Bu

mertebede a‘yân hakâyık-ı ‘ilmullâh’da sâbit olduġu için a‘yân-ı sâbite derler ki, esmâ-i

ilâhiyyenin zılâli menzilesindedir. Bu mertebeye ‘âlem-i lâ-ta‘ayyün ve ‘amâ ve ġaybü’l-

ġuyûb ve ġayb-ı mut lak ve ‘âlem-i lâhût derler. Pes hakâyık bu mertebede isti‘dâdların fi‘ile

götürmek için her biri lisân-ı isti‘dâdıyla Cenâb-ı feyż-i akdesden istifâza ve istimdâd

etmeleriyle Feyyâz-ı Mut lak mes’ullerine müsâede buyurub “رصح بالبة كلماحدا الا ونرا اممو”

[“Buyruğumuz yalnız bir tekdir, göz açıp yumma gibidir.” (Kamer, 54/50)] emrince711 ânı

vâhide cümleye birden ifâza edib her birinin isti‘dâdlarının zuhûru gelmesine ta‘alluk irâdet-i

‘aliyyesi ‘ilm-i ezelîsine manzum olmakdan nâşî beyt edib; “Âgâzı ta‘ayyün bi’z-zât oldu

707 C: + “Pes merâtibin kabliyyet” 708 B, C: - “Beyân-ı edvâr-ı Erbaa: edvâr-ı Erbaa dörtdür ki, birine devre-i uzmâ ikincisine devre-i Kübrâ üçüncüsüne devre-i vustâ dördüncüsüne devre-i sugrâ derler. Pes devre-i uzmâya seneyn-i ilâhiyye tesmiye olunur. Bir müddetden ibâretdir ki, üçyüz altmış bin senedir. Sene-i ilâhiyyeden ki, her senesi üçyüz altmış gündür ve her günü …olan sene rubûbiyyeden ellibin senedir. Kemâ kâle Teâlâ: “ جرعم كان توه يف يالي وحالرلئكة والم ve[Melekler ve Ruh miktarı ellibin yıl süren bir gün içinde ona çıkar.” (Maâric, 70/4)“] ”مقداره خمسني الف سنةba’zıları demişler ki, devre-i uzmâ üçyüz almış bin devredir ki, her devresi üçyüz altmış bin sendir. Ve her senesi üçyüz altmış gündür ve her günü devre-i Kübrâ olan sene-i rubûbiyyenin elli bin senesidir. Ve bu devre-i uzmânın imtidâd-ı deymûmiyyetine vakt-i mutlak ve ân-ı dâim tesmiye olunur. Devre-i Kübrâ dahî üç yüz altmış bin sâldir ki, her sâli üçyüz altmış gündür. Ve her günü devre-i vursâ olan seneyn-i berzehiyyeden bin sene mikdârıdır. Kemâ Kâle Teâlâ: “وندعا تة ممنكالف س كبر دا عنموان يو” [“…Bununla beraber Rabbinin katında birgün, sizin sayacaklarınızdan bin sene gibidir.” (Hac, 22/47)]ve bu devre-i kübrânın imtidâd-ı deymûmiyyetine dehr tesmiye olunur. Ve devre-i vustâ dahî üçyüz altmış bin senedir ki, her senesi üçyüz altmış gündür. Ve her günü devre-i sugrâ olan seneyn tesmiyeden yüz sene mikdârı. Kemâ Kâle Teâlâ: “ قال لبثت قال كم

Ne kadar kaldın?” diye sordu. O da: “Bir gün, yahut bir günden”…“] ” مائة عامتلبثت يوما او بعض يوم قال بل لبثeksik kaldım.” dedi. Allah buyurdu ki: “Hayır, yüz sene kaldın …” (Bakara, 2/259)] ve bu devre-i vustânın imtidâd-ı deymûmiyyetine asr tesmiye olunur. Devre-i sugrâ dahî üçyüz altmış bin senedir ki, her senesi üçyüz altmış gündür. Ve her günü yiğirmi dört saatdir. Bu devre-i sugrânın imtidâd-ı deymûmiyyetine zaman tesmiye olunur.” 709 C: + “devre-i suğrâda a’nî” 710 C: + “Zirâ zaman ve mekânın halkatı müntehâ-yı zuhûr-i merâtibden ibâretdir. Evvel ecilden müntehânın mübtedâ üzerine hükmü mutasavver değildir.” 711 “Emr-i irâdî bu mertebeye nâzırdır.” M.

388

evvel nûr-i şefî‘i’l-arasât” müeddâsınca hakīkat-i muhammediyye ‘ilminden ayne erişib

hakâyık-ı ‘ilmiyye dahî ânın vâsıtasıyla mertebe-i ayna erişdiler. Bu mertebede hakīkat-i

muhammediyyeye rûh-i a‘zam ve nûr-i akdem ve akl-ı evvel ve kalem-i a‘lâ ıtlâk olundu ki,

dürrenin müsemmâsı birdir ma‘nâları i‘tibârıyla bu isimler ile tesmiye olundu. “ ل ما خلق اهللااو

ل مث قال له ادبر فادبر مث قال وعزتى روحى واول ماخلق اهللا القلم واول ماخلق اهللا العقل فقال له اقبل فاقب

Allâh, ilk önce“] ”وجالىل ماخلقت خلقا اكرم على منك بك اخذ وبك اعطى وبك اثيب وبك اعاقب

benim rûhumu yarattı ve ilk önce kalemi yarattı ve ilk önce aklı yarattı. Ona gel, dedi, geldi.

Sonra ona, git, dedi; gitti. Sonra “izzetime ve celâlime yemîn olsun ki, bana senden daha

kıymetli olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle alıp seninle vereyim, seninle sevap verip seninle

cezalandırayım.” dedi.” (Ebû Dâvûd, 34/Sünnet, 16 (II, 637-38 h.no: 4700); Tirmizî, 33/Kader, 17 (IV,

398, h.no:2155), Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, I, 263, n. 823-824), Geylânî, Sırrü’l-Esrâr, 21] bunun beyânındadır.

Meselâ zulmet ademden nûr-i vücûda erişdiğiçün nûr-i akdem derler. “ ” والقلم وما يسطرونن

[“Nûn, Kaleme ve yazdıklarına andolsun.” (Kalem, 68/1)] mażmûnunca divât-ı feyż-i

akdesden istifâza ve nefs-i külliyeye ifâzada kalem mesâbesinde olduġu için kalem-i a‘lâ

derler. Nefs-i külliyeye levh-i mahfûz denildiği gibi. Zîrâ hakīkat-i muhammediyye712 vücûd

ile adem beyninde râbıta ve hudûs ile kıdem ta‘allukuna vâsıtadır ki, cenbeyn i‘tibârında

cânib yeminine ki, [41a] ġayb-ı mut lak tarafıdır; Rûh-i a‘zam, derler ve taraf-ı yesârına ki,

nefs-i külliye cânibidir; Akl-ı evvel, derler. Pes ervâhdan akl-ı evvel fevkınde olana rûh

denilir ve akl-ı evvel tahtında olana melek denilir. Hakâyık-ı ‘ayniyyeye dahî bu mertebede

s ūret ve misâlden mücerred olduġu için ervâh-ı mücerrede derler ki, a‘yân-ı sâbitenin zılâlı

menzilesindedir. Bu mertebeye ta‘ayyün-i evvel ve ġayb-ı izâfî ve ‘âlem-i ceberût713 derler.

Pes hakâyık-ı ‘ilmiyye mertebe-i akliyyeye tenezzül ile her biri mertebe-i akılda kendi

ta‘ayyün-i akliyyesiyle mümtâz olub s ıfât-ı Hak a‘yân-ı sâbite vâsıtasıyla merâyâ-yı ervâh-ı

mücerredede mütecellî oldu. Pes ervâh-ı mücerrede bu mertebede min vech vatan-ı aslîsinden

712 C: - “Nefs-i külliyeye levh-i mahfûz denildiği gibi. Zirâ hakîkat-i muhammediyye” 713 B,C: - “ وعند االكثرين اجلربوت عامل االوسط وهو االهليةوعند ايب طالب املكى قدس سره اجلربوت عامل العظمة يريد به عامل السماء والصفات Ebû Tâlib el-Mekkî kuddise sirruh’a göre, Ceberût azamet âlemidir. O, bununla ilâhî“ ”الربزح احمليط باالمريات اجلمهisimler ve sıfatlar âlemini kastetmektedir. Çoğunluğa göre ceberût, âlem-i evsatdır. Ve o kendisinde emirlerin toplandığı berzahdır.”

389

cüdâ ve menba‘-ı kadîminden âvâre ve şeydâ olmağın cem‘iyyet-i ezeliyyesin yâd ve âteş-i

iftirâk ile nâlîş u feryâd edib;

Nazm:

Yâ Rab ganî ol dem ki nihân idi bu hâne

Nûr-i efken olan vüslat idi çeşm-i cânâna

Bir bezm idi ol bezm-i safâ kim yoğ idi hiç

Uşşâka temâşâ-yı cemâle bu bihâne

Pür neşe idi cümlesi bezm-i câm-ı safâdan

[111b] Heb bâde-i vahdet sanılırdı dil ü câna

Kesret yoğ idi vahdet mahz idi o ‘âlem

İsbât-ı vücûd etmeğe yer yok diğerâne

Heb garga bi-nûr-i ahadiyyet idi eşyâ

Ma‘dûm idi â‘yânda temyîz-i meyâna

[Mef‘ûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün]

Mezâmini ile bezm-i vahdeti hâstâr ve makām-ı vuslatı talebkâr olduklarında hażret-i

Ma‘bud u Tevvâb vâsıta-i hakīkat-i muhammediyye ile ervâha bu vecihle hıtâb buyurdular ki,

bize vuslat-ı belde-i ma‘mûreye ya‘nî, ‘âlem-i nâsûta vusûlünden sonra mutasavverdir. Lâkin

siz ol beldeye vusûlünüzde mukteżā-yı isti‘dâdınız üzere turuk-i şitâya zâhib olub râh-ı

savâbdan devr ve hevânızı ma‘bûd ittihâz edib hân-ı vuslatımızdan mehcûr olursuz

buyurduklarında her biri lisân-ı hâl ile:

Yâ Rab bize bir râh-ı necât eyle hidâyet

Tâ yol yakılıb gitmeyelim semt-i dalâle

[Mef‘ûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün]

Mażmûnuyla tarîk-i necâtı taleb eylediklerinde bast-ı mukaddime-i ‘ahd için istifhâm-ı

takrîrî ile “كمببر تالس” [“Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” (Arâf, 7/172)] hitâbı vârid oldu.

Ya‘nî “Sizin Rabbiniz değil miyim?” “A‘nî cümlenizin Rabbisi benim.” “ هذ الهخن اتم تايار

ويهه” [“Kötü duygularını kendisine tanrı edinen kimseyi gördün mü?…” (Furkan, 25/43)]

390

mâ-s adakınca hevânızı ma‘bûd ittihâz edib; “ لا الله ان الله ى مندر هيبغ ويهه عبن اتل مماض نمو

الظالمني مدي القوهي” [“Allah'tan bir yol gösterici olmaksızın kendi hevesine uyandan daha

sapık kim olabilir? Elbette Allah zalim kavmi doğru yola iletmez.” (Kasas, 28/50)] vefkınca

takâzâ-yı isti‘dâdınız [41b] ile hevâya tâbi‘ olub tarîk-i dalâlete gitmeyesiz buyurduklarında

ervâh-ı mü’minîn “belâ” cevâbıyla tasdîk eylediler. Ya‘nî; “Rabbimiz Sen’sin, Ma‘bud bi’l-

hak Sen’den gayrı yokdur.” dediler. Pes emir böyle oldukda temhîd-i kavâ‘id bünyân-ı ahd

için “ و بيله ذلكمس نع بكم قفرل فتبوا السبعتلا تو وهبعا فاتقيمتساطي مان هذا صرو لكمبه لع يكمص

İşte benim doğru yolum budur; ona uyun. Sizi O'nun yolundan ayıracak başka“] ”تتقون

yollara uymayın. (Azabından) korunmanız için Allah size böyle tavsiye etmiştir.” (En‘am,

6/153)] mażmûn-ı mu‘ciz makrûnuyla iş‘âr-i emr ve tavsiye buyurdu. Ya‘nî bizim hân-ı

vuslatımıza müntehî olan tarîk-i emr-i teklîfî ile enbiyâ-i714 ‘ızâm aleyhisselâm vâsıtasıyla

gösterdiğimiz tarîk-i müstakîm müşârün ileyhdir. Ona ittibâ edib emr-i irâdî ile isti‘dâdınızın

gösterdiği turuk-i şettâya ittibâ‘ etmeniz ki, sizi tarîk-i vuslatdan revgerdân ve vâdî-i dalâletde

hayrân ve sergerdân etdi. İşte Cenâb-ı Hak bu emriyle size tavsıye ve tenbîh eder. Ola ki,

müttakīnden olasız diye vaz‘-ı esâs-ı ahd ile: “ لله ورضوان خير ام افمن اسس بنيانه على تقوى من ا

جهنم والله لا يهدي القوم الظالمني هار فانهار به يف نار715من اسس بنيانه على شفا جرف ” [“O halde

binasını Allah korkusu ve Allah rızası üzerine kurmuş olan mı hayırlıdır, yoksa binasını

yıkılmak üzere olan bir uçurumun kenarına kurup da onunla birlikte cehenneme

yuvarlanan mı daha hayırlı? Allah, zalimler güruhunu hidayete erdirmez.” (Tevbe, 9/109)]

mezâmin-i hakīkat-âyînî ile tarîk-i dâlâletden tahzîr ve râh-ı takvâya sevk u tesyîr mesâkında

teşyîd-i kavâ‘id-i mîsâk edib; “ في مله لاقلا خ ا قليلا اولئكنثم انهممايد الله وهون بعرتشي ان الذين

714 C: + “Mazhar-ı ism-i a’zam olan” 715 C: + “ ته السيول من االرضاجلرف مااكل yani sellerin arzdan ekl ettiği şeye cüruf derler. هاد اجلرف من باب قال yani هائر ويقال ايضا جرف هار حفطوه ىف موضع الرقع واراد واهائر وهومقلوب واار اى دم وهوورا ايضا فهو

Bünyân kârını takvâ ve rıżā üzerine te’sîs eyleyen mi hayırlıdır? Yoksa ..mütetâbia ile tahtı mücerred olub zulümden müsteâd olan yar kenarında Bünyân kârını te’sîs edib akîbinde onunla bile nâr-ı cehenneme yıkılan mı hayırlıdır? İrâde-i nazar tahkîk ile hayr ve şerrin beynini tefrîk edib şerden ictinâb ve hayra şitâb etmek gerek zîrâ Cenâb-ı Tevvâb zâlimlere râh-ı savâb ile semt-i necâta yol vermez.”

391

كيهمزلا ية والقيم موي همالي ظرنلا يو الله مهكلملا ية والاخراليم ذابع ملهو ” [“Allah'a verdikleri

sözü ve yeminlerini az bir paraya satanlar var ya, işte onların ahirette bir payı yoktur;

Allah kıyamet günü onlarla hiç konuşmayacak, onlara bakmayacak ve onları

temizlemeyecektir. Onlar için acı bir azab vardır.” (Âl-i İmrân, 3/77)] mâ-sadakınca istibdâl-i

ahd zımnında ib‘âd-ı ‘azîm ile tehdîd; “لاؤسكان م دهد ان العهفوا بالعاوو” [“Ahdi de yerine

getirin. Çünkü verilen sözde elbette sorumluluk bulunuyor.” (İsrâ, 17/34)] emrince îfâ-yı

ahd emrinde kemâl-i tenbîh ve te’kîdden sonra irâdet-i kâdir-i mutlak ile ervâh-ı mücerrede

mertebe-i akl-ı evvelden menzile-i nefs-i külliyeye tenezzül eylediler. Bu mertebede ervâh-ı

kudsiyye ‘âlem-i şehâdetde zuhûr edeceği sūreti temsîl eylediği için bu mertebeye ‘âlem-i

misâl-i mut lak derler. Ve şehâdetde zuhûru mümkün olduġu için ġayb-i imkânî derler.

Nitekim mevt-i iztirârî ile rûhun cesedden ta‘alluku munkatı‘ oldukda ‘urûc eylediği ‘âleme

ġayb-ı muhâlî derler. ‘âlem-i şehâdete avdeti muhâl olduġu için a‘nî ervâh-ı kümelînin mâ-

adâ ervâhın ‘âlem-i şehâdete avdeti muhal olduġu için ġayb-ı muhâlî derler. Zîrâ ervâh-ı

kümelîn için bürûz mümkündür. ‘âlem-i şehâdetde iken ihtiyâr ile gabya duhûle ve yine

şehâdete hurûca iktidâr bulan iztırârrı gabya duhûlünde yine şehâdete burûzü mutasavverdir,

demişler. tenâsühün hilâfınca. Zîrâ tenâsüh cemî‘-i enbiyâ ve evliyânın merdûdu ve hükemâ-i

felsefeden ba‘żılarının fezleke-i hayâlât-ı bâtıla ve netice-i efkâr-ı fâsideleridir.716 A‘nî misâl-

i mut lak iki kısma munkasım olub nüzûlünde ġayb-i imkânî ve urûcunda ġayb-ı muhâlî derler

eğerçi mertebe i‘tibârınca ikisi budur. Lâkin menzil i‘tibârınca [42a] başkadır. Zîrâ nuzûl ve

urûc hatt-ı müstedîr iledir. Ve akl-ı evvel tahtında olduġu için ‘âlem-i melekût717 derler. Ve

cesedden mücerred olduġu için nüfûs-i mücerrede derler. Ervâh-i mücerredenin zılâlî

menzilesindedir ki, vücûh-i ervâh-ı kudsiyye merâyâ-yı nüfûs-i zâkiyede aks-endâz oldu.

Ba‘dehû takâzâ-yı ism-i z āhir ile nüfûs-i mücerrede vâsıta-i tabîat-i718 külliye ile cism-i

küllîye719 tenezzül ve besâyıt-i eflâk ve anâsırdan ubûr ederek vesâyıt nebât ve hayevân ile

716 B, C: - “Zirâ ervâh-ı kümelîn için bürûz mümkündür. Âlem-i şehâdetde iken ihtiyâr ile gabya duhûle ve yine şehâdete hurûca iktidâr bulan iztırârrı gabya duhûlünde yine şehâdete burûzü mutasavverdir. Demişler. Tenâsühün hilâfınca. Zirâ tenâsüh cemî’-i enbiyâ ve evliyânın merdûdu ve hükemâ-i felsefeden ba’zılarının fezleke-i hayâlât-ı bâtıla ve netice-i efkâr-ı fâsideleridir.” 717 “Melekût, ruhlara ve nefislere özgü olan gayb âlemidir.” Ta’rifât, 221 718 Tabîat ehl-i nazar indinde ecsâmda bir kuvvet-i sâriyeden ibâretdir ki, cism onunla kemâl-i tabîiyyesine vâsıl olur. Ve ehl-i Hak indinde tabîat melekût cisme ıtlâk olunur ki, cemî’-i ecsâmda kuvvet-i sâriyeden ibâretdir. Ol ecsâm gerek unsurî gerek felekî gerek basît olsun. Pes tabîat-ı külliye izhâr-ı cisimde nefs-i külliyenin altı gibidir. Ve ifrâdı nüfûs-i mücerrede-i cüziyyenin altları gibidir. 719 Cism-i külliyeden murâd arşdır. Zirâ arş bir cisimdir ki, cemî’i cüssâmı muhîtdir.

392

rütbe-i sūret-i insâniyyeye irşâr eyler ki, nüfûs-i mücerredenin zılâlî menzilesindedir. Ya‘nî

s uver-i nûrâniyye-i nüfûs-i mücerrede merâyâ-yı kavâlib-i beşeriyeden sūret-nümâ oldu. Pes

her birinin nâsıye-i hâllerinde feyż-i ilâhî ile envâr-ı hakīkatleri leme‘ân edib âsâr-ı feyż-i

Hüdâ kavâlib-i müte‘addideden hüveydâ oldu ki, bu mertebeye ‘âlem-i şehâdet-i mut laka ve

‘âlem-i mülk ve ‘âlem-i nâsût derler. Pes hakīkat-i insâniye merâtib-i külliye-i mezkûre ve

makāmât-ı lâ yuhsâ-i nâ-mezkûreyi ubûr esnâsında niçe hâlât-ı acîbe ve havadisât-ı garîbeye

dûçâr olub bir hâlden bir hâle ubûr ve bir tûrdan bir tûra murûr ile bezm-i ezelî ve ahd-i lem

yezelîyi endâhte-i verâ-yı nisyân edib kendi hakīkatinden mahcûb ve mağbûn oldu. İşte “Bir

bin bin olmak” kelâmının muhtasarca şerhi budur. Ve “Bin bin bir olmak; hucb-i kesreti ref‘

edib mertebe-i ahadiyyete erişmekdir. Yâ‘nî sâlik vech-i vahdetden hucb-i kesreti ref‘ için

mücâhede ve riyâzat ve esmâ-i ilâhiyyeye müdâvemet ile mazāhir ve ağyârdan izâle-i

ta‘aşşuk ederek menâzil-i nefsden sefer ve makām-ı kalbe güzer edib ondan makām-ı rûh a ve

nihâyet-i vâhidiyyete vâsıl ve ondan terakkī ile ‘ayn-i cem‘a ve hażret-i ahadiyyete mütevâsıl

olduk da; “كان اهللا ومل يكن معه شئ” [“Allâh vardı onunla beraber hiçbir şey yoktu.” (Aclûnî, II, 119

n.2009)] hakīkati rû-nümâ ve “االن كما كان” (Şu an dahî böyledir.) sırrı hüveydâ olmağa

işâretdir. Mâ-hasal kelâm-ı h akīkat-i insâniyye bezm-i vahdetden ‘âlem-i kesrete ve ġayb-ı

mut lakdan şehâdet-i mut lakaya tenezzül eylediği merâtib-i mezkûreye terakkī ile me’vâ-yı

kadîmine urûc ve meci‘-i müstedîmine vülûc etmekden kinâyetdir ki, sâlik esnâ-yı sülûkünde;

Mesnevî:

720 خويشنت را ييش واحد سوخنت چيست توحيد خدا آموخنت

720 “Tevhid, Allah’ı bilmek nedir? Kendini Vahid’in, Bir’in önünde yakıp yok etmektir.” Şefik Can, Mesnevî tercümesi, c.I, 3009

393

Muk teżāsınca âteş-i kahr-ı Celâl-i Vâhid ile varlık perdelerin [42b] sûzân ederek721

kalb-i sâlik mükâşefe-i atvâr ile eşyâda kayyûmiyyet-i Hakk’ı tayakkun edib; 722“ ال حول ول

ما من دابة الا هو اخذ بناصيتها “ ;sırrına ârif ve kendi kuvvet ve kudretinden teberrî ile ”قوة اال باهللا

Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki, idaresi ve yönetimi…“] ”ان ربي على صراط مستقيم

O'nun elinde olmasın. Benim Rabbim, hiç şüphe yok ki, doğru yoldadır.” (Hud, 11/56)]

ahzince zaman ihtiyâr-ı ‘ibâdı yed-i kudret-i hâdîde idiğin tahk īk; “ ارتخياء وشا يم لقخي كبرو

Rabbin, dilediğini yaratır ve seçer. Onların seçim hak“] ”ما كان لهم الخيرة kı yoktur...”

(Kasas, 28/68)] mażmûn-ı hakīkat makrûnunu tedkîk etmeğin ef‘âl-i ibâdı fi‘il-i Hâlık’da ifnâ

721 B: + “İnâyetle ana Allâh onun şânın azîm etdi Nedir mi’yârı bilmem yâ nedir sûretde mîzânı Nice dutdu yerin bilsem karada hadd-i zâtında Şahîs-i kebş bî-mikdâr beni zü’l-kadr-i Rahmânî Bilir misin ki ânda emr-i Rabbânî mürettebdir Vefâ ile olur erbâh olur naksıyla hüsrânı Yani bilmez misin ki fedâda emr-i ilâhî müfdî İle müfdî aleyh beyninde mürettebdir. Yani şeref-i haysiyyetde ve bâkî sıfâtda münâsebet gerekdir. Şerîfden hays haysden şerîf fedâ olunmaz. Ve fedâ-yı sûret-i nefsden ibâret olan fedâ yerine götürmek ahd-i evvelîye vefâdır ki, çâr-sû-yı isti’dâd-ı ticâretinde zebh içindir. Ve fedâ yerine getirmemek noksândır ki, zaman kesbinde hüsrân içindir. Zira eğer gavâşî-i zülmâniyye ile ihticâbından ötürü ahd-i evvelîye vefâ etmezse isti’dâdında noksânı ve tazyî’-i vakt eylediğinden ötürü ömründen ibâret olan re’s-i mâlının hüsrânıdır. Ve bu manânın sırr u hakîkati oldur ki, kulun inâiyyeti bâkî iken Hakk’a vüsûl mümkün değildir. Pes inâiyyetin ifnâsı lâbuddür. Ve Cenâb-ı Hakk’ın rubûbiyyetine ikrâr-ı ezelî zâten ve sıfâten ve fi’ilen ancak adem-i iştirâk ile tamâm olur. Zira sâlikin zâtı ve ona terettüb [113b] eyleyen sıfât u ef’âlî mâdem ki, fânî olmaya ahd-i evvelîye vefâ etmemiş olur. Pes Hak sübhâne ve Teâlâ Hazret-i İbrahim Aleyhisselâm’a oğlunun zebhini rü’yâda gösterdiği onun ve oğlunun tekemmüllerinden ve ibtilâlarından ötürüdür. Vatkâ ki, oğlunun zebhini kasd ve oğlu dahî inkiyâd-i tâm ile nefsini teslîm eylediyse fenâ-yı matlûb hâsıl olub ahd-i evvelîye vefâ bulunduğundan gâyet teslîm ve inkiyâdda olan zebh-i azîmi onlara fedâ eyledi. Pes Hazret-i Şeyh cihet-i ta’zîmini tasrîh buyurub: “ ه فال خلق اعال من مجاد وبعد

احلس بعدالنبت فالكل عارف خبالقه كشفا وايضاح برهان واما املسمى ادما فمقيد بعقل وفكر او قالدة اميانذنبات عال قدر يكون واوزان و ” diye buyurur. Beyt: Cemâd-ı ıtlâk eyle a’lâsı oldu cümleten halkın Pes ondan sonra oldu hem nebâtın kadr-i evzânı Pes ondan sonra zü’l-hisdir kamû Hallâk ârifdir Ederler hamd ile tesbîh ona keşfî ve burhânı Ve ammâ âdem-i hayevân pes ânı kayda çekmişdir Ânın akl-ı mesûb ve fikri hem taklîd îmânı Pes kıllet-i vesâyet vücûh-i imkâniyye ve ‘alâyık -i kuyûd-i kevniyye i’tibârıyla besâyıtdan sonra bilkuvve sükûnetine meşiyyet-i ezeliyyesi müteallik ola ilm-i ezelîde bilkuvvede sâkin kalırlardı. Lâkin hikmet-i aliyyesi kuvveden fiile gelmelerini muktedî olmakdan nâşî imtidâdlarını müsted’î olub” 722 “Allâh’dan başka hiçbir güç ve kuvvet yoktur.”

394

edib mazhar-ı tecellî-i tevhîd-i efâl olur. Ba‘dehû; “ غطاءك كنا عفنهذا فكش يف غفلة من تكن لقد

ديدح موالي كرصفب” [“(Allah ona) "Andolsun sen bundan gaflet içinde idin. Şimdi senden

gaflet perdesini kaldırdık. Bugün artık gözün keskindir." der.” (Kaf, 50/22)] Vefkınce

keşf-i gatâ mûcib-i temyîz-i hatâ olub rûh-i sâlik müşâhede-i envâr ile vâhid-i mutlakı kemâl-i

vâhidiyyeti üzere şuhûdundan nâşî s ıfât-ı mümkinâtı sıfât-ı vâcibde ifnâ ile mazhar-ı tecellî-i

tevhîd-i sıfât olur. Ba‘dehû, sırr-ı723 sâlik muâyene-i esrâr ile dâver-i serâperde-i Yektâ’yı

ya‘nî Zât-ı bî-çûn ve bî-hemtâyı kemâl-i ahadiyyeti üzere tahakkuk edib iskât-ı724 izâfât ile

ahadiyyet-i zâtî tevhîd ve tecrîd ile; “ ” ويبقى وجه ربك ذو الجلال والاكرام﴾26﴿كل من عليها فان

[“Yer üzerinde bulunan her şey fânidir. Yalnız celâl ve ikram sahibi Rabbinin yüzü

(zâtı) baki kalacaktır.” (Rahmân, 55/26-27)] hakīkati yüz gösterib vech-i fânî-i mecâzîden

ağmâz ve vech-i bâkī-i hakîkî temâşâsında şifte ve hayrân olub725 zevât olur. Ve ıst ılâh-ı

sûfiyyede tecellî ġuyûb-ı sıfât-ı beşeriyyenin ġaybetiyle şems-i hakīkat-i Hak münkeşif ve

müncelî olmakdan ‘ibâretdir. Ve istitâr sıfât-ı beşeriyenin zuhûru ve zülumâtının terâkümü ile

nûr-i hakīkat muhtecib olmakdan kinâyetdir. Ve denilmiş ki, “ التجلى رفع حجب البشريته الان

ني شهود الغيبيتلون ذات احلق عز وعال واالستتار ان تكون البشريته حائلة بينك وب ”726 ya‘nî tecellî

beşeriyyet hicâblarının ref‘idir. Zann olunmaya ki, tecellî televvün-i zât-ı Hak celle ve alâ ola

ve istitâr şuhûd-i ġayb ile senin beyninde beşeriyyet hicâbını hâyil olmakdan ‘ibârettir ki,

tecellî merâtib-i tevhîd üzere üç kısımdır. Birine tecellî-i tevhîd-i ef‘âl ve birine tecellî-i

tevhîd-i sıfât ve birine tecellî-i tevhîd-i zât derler. Nitekim ol seyyid tâife-i celîle bu merâtibin

tafs īlini lisân-ı Arabî ile beyân edib; “ عاىل ىف العامل وخلقه فالسالك ىف املرتبة االوىل يشهد مؤثرته اهللا ت

’Pes sırr kalbde mevdı ”السر لطيفة مودعة ىف القلب كالروح ىف البدن وهو حمل املشاهد كماان الروخ حمل احملبة والقلب حمل املعرفة“ 723bir latîfeden ibâretdir. Bedende rûh olduġu gibi yani sırrın kalbe taalluku rûhun bedene taallüku gibidir. Ve sırr mahall-i müşâhededir. Rûh mahall-i muhabbet ve kalb mahall-i ma’rifet olduġu gibi. 724 İskât-ı izâfetin ma’nâsı oldur ki, muvahhid bir mak āma vâsıl ola ki, kadîmi arza ve semâya ve gayrılarına izâfe eylemek üzere ta’ayyünât-ı kevniyyeden mücerred ve izâfât-ı hudûsiyyeden münezzeh olduġu hâlde müşâhede eyleye. “التوحيد اسقاط االضافات واسقاط احلدث واثبات القدم وجتريد القدن عن احلدوث وافراد القدم من احلدوث” ma’nâ-yı mezkûrdan kinâyetdir. Yanî küllîsinin malı mahv hâdis ve sübût-i kadîmden ibâretdir ki, zehâb-ı kesret bekâ-i vahdet-i harfe işâretdir. 725 C: + “zevât-ı mevcûdâtı zât-ı Hak’da ifnâ ile mazhar-ı tecellî-i tevhîd-i zât olur” 726 “Tecellî beşeriyyet hicâblarının ref’idir. Zann olunmaya ki, tecellî televvün-i zât-ı Hak celle ve alâ ola ve istitâr şuhûd-i gayb ile senin beyninde beşeriyyet hicâbını hâyil olmakdan ibârettir.”

395

واجياده اياه فيستر عليه افعال العباد فالجيد هلم فعال فيحتاج غية االحتياج اىل مرشد كامل وشيخ فاضل يعلمه

ya‘nî sâlik 727”االستدالل على االفعال االختيارية ويرسل شبهته حىت اليذهب اىل املذهب اجلربى الباطل

mertebe-i ûlâda Cenâb-ı Hakk’ın ‘âlemde müessiriyetini ve halkını ve kendinin îcâdını

müşâhede eylediği hasebiyle ef‘âlullâh’da ef‘âl-i ‘ıbâd mestûr olub ef‘âl-i ibâdı bulamaz. Bu

mertebede sâlik bir şeyh-i fâzıl’a gâyet ihtiyâcla muhtâc olur ki, ef‘âl-i ihtiyârıyye üzerine

istidlâlı ona ta‘lîm edib şüphesini izâle eyleye. Tâ ki, mezheb-i cebrî bâtıla zâhib olmaya.

Nitekim hüsn-i basarı radıyallâhu anhde zaman-ı sa‘âdetlerinde kaderiye ile cebriyenin

beynlerinde niza‘ları serhadd-i faslı tecâvüz eylediğinden nâşî hasan basrî hażretleri

fırkateyn-i mezkûreteynin nizâ‘larını İmâm Hasan radıyallâhu anh efendimiz hażretlerinin

pîşgâh-ı devletlerine arz ve i‘lâm ve ser rişte-i nizâ‘ların fazl için isti‘lâm eylediklerinde “Her

kim ki kader hayr u şer-i Hudâ’dan olduġuna îmân getirmeye kâfirdir. Ve her kim ma‘âsîyı

Hudâ’ya havâle kılsa fâcirdir. Ya‘nî inkâr takdîr-i mezheb kaderdir. Ve Hudâ’ya havâle-i

maâsî mezheb-i cebrdir. Pes ‘abd-i âciz bî-mikdâr Cenâb-ı Kâdir-ii zü’l-iktidârdan istitāâti

mikdâr kendi kimesnede muhtârdır. Ve din-i İslâm cebr ile kader beynindedir.” diye tasrîh ve

iş‘âr buyurmuşlar.728 “ وىف املرتبة الثانية يتجلى له صفات اهللا القدمية فاذا شاهد الصفات القدمية تستر عليه

الصفات احلادثة وجيهل نفسه ووصفه ويزعم ان له القدرة الكاملة والعلم الكامل وساير الصنعاب القدمية

دعى الربوبية فيحتاج ىف هذه املرتبة زيادة االحتياج اىل االستدالل على نفسه ووصفه لئال فينسى العبودية ويب

Ya‘nî mertebe-i sâniyede Cenâb-ı 729”يذهب اىل مذهب الوجود بني امللحدين الضالني املضلني

Hakk’ın sıfât-ı kadîmesi sâlike mütecellî olmakdan nâşî sıfât-ı kadîmeyi müşâhede hasebiyle

s ıfât-ı hâdise mestûr olub kendi nefsini ve vasfını bilmez olur. Kudret-i kâmile ve ‘ilm-i kâmil

727 “Sâlik mertebe-i ûlâda Cenâb-ı Hakk’ın âlemde müessiriyetini ve halkını ve kendinin îcâdını müşâhede eylediği hasebiyle ef’âlullâh’da ef’âl-i ‘ıbâd mestûr olub ef’âl-i ibâdı bulamaz. Bu mertebede sâlik bir şeyh-i fâzıl’a gâyet ihtiyâcla muhtâc olur ki, ef’âl-i ihtiyârıyye üzerine istidlâlı ona ta’lîm edib şüphesini izâle eyleye. Tâ ki, mezheb-i cebrî bâtıla zâhib olmaya.” 728 B, C: - “Yanî sâlik mertebe-i ûlâda Cenâb-ı Hakk’ın âlemde müessiriyetini …..Cenâb-ı Kâdir-ii zü’l-iktidârdan istitâati mikdâr kendi kimesnede muhtârdır. Ve din-i İslâm cebr ile kader beynindedir.” diye tasrîh ve iş’âr buyurmuşlar.” 729 “Mertebe-i sâniyede Cenâb-ı Hakk’ın sıfât-ı kadîmesi sâlike mütecellî olmakdan nâşî sıfât-ı kadîmeyi müşâhede hasebiyle sıfât-ı hâdise mestûr olub kendi nefsini ve vasfını bilmez olur. Kudret-i kâmile ve ilm-i kâmil vesâir sıfât-ı kadîme kendinin olmak, ubûdiyeti unudub rubûbiyyet da’vâsına başlar. Bu mertebede sâlik bir mürşid-i kâmile ziyâde ihtiyac ile muhtac olur ki, nefsine ve vasfına istidlâlı ona ta’lîm eyleye tâ ki, vucûdiyyîn-i mülhidin-i dâllîn-i mudillin mezhebine zâhib olmaya.”

396

vesâir sıfât-ı kadîme kendinin olmak, ubûdiyeti unudub rubûbiyyet da‘vâsına başlar. Bu

mertebede sâlik bir mürşid-i kâmile ziyâde ihtiyac ile muhtac olur ki, nefsine ve vasfına

istidlâlı ona ta‘lîm eyleye tâ ki, vucûdiyyîn-i [43b] mülhidin-i dâllîn-i mudillîn mezhebine

zâhib olmaya.730 “ وىف املرتبة الثالثة يتجلى له ذات اهللا تعاىل ويكون اهل الوحدة حمجوبا عن الكثرة غفال

ىل االستدالل على وجود الكثرة ووجود فعله ووصفه ونفسه حىت عن فعله ووصفه حمتاجا اشد االحتياج ا

buyururlar. Ya‘nî mertebe-i sâlisede zât-ı Hak sâlike mütecellî 731”يتميز الواجب عن املمكن

olmak hasebiyle fiilinden ve vasfından gâfil ve kesretden mahcûb olduġu hâlde ehl-i vahdet

olur. Bu mertebede dahî sâlik fâris-i meydân şerî‘at ve vâsıl-ı kenz-i hakīkat bir pîr-i kâmil ve

mürşid-i mükemmele eşedd ihtiyâc ile muhtâc olur ki, vucûd-i kesrete ve kendi fiiline ve

vasfına ve nefsine istidlâlî ta‘lîm eyleye hattâ mümkin vâcibden temyîz eyleye.732 Hulâsâ

cismi ve hissi ‘âlem-i nâsûtda seyrân ve nefs u hayâlî ‘âlem-i melekûtde tayarân ve aklî ve

rûhu ‘âlem-i ceberrutda cevelân edib ‘ayn-ı sâbitesi ve sırrı ‘âlem-i lâhûtda hayrân olduġuna

remz u işâretdir. İşte “Bin bin bir olmak” kelâmının muhtasarca rumûzât ve ıst ılâhâtı budur.

Ola ki, Cenâb-ı Feyyâz-ı Mutlak hakka’l-yakîn ile birliğe erişen kullarına mulhık eyleye.

“Şems zerre olmak; şems hakīkat-i vahdet meşârık-ı zerrât kesretden tulû‘ etmekdir.” Şems-i

hakīkat-i vahdet, mertebe-i hakīkat-i muhammediyyeden ‘ibâretdir. Zîrâ envâr-ı ıtlâkı ol

mertebede sahîh olur. Ol ecilden nûr akdem ve feyż-i mukaddesdirler. Zerrât-ı kesret ise

birkaç mertebeden itibâr olunur ki, envâr-ı şems hakīkat-i muhammediyye zerrât ervâh-ı

kıdsiyyede tâbân ve ervâh-ı mukaddese nufûs-i zâkiyede leme‘ân ve nûfûs-i tâhire kavâlib-i

‘unsuriyye-i z āhireden numâyân olmakdan ‘ibâretdir. Ol ecilden hakīkat-i muhammediyyeye

ebu’l-ervâh ve h akīkatü’l-hakâyık derler ki, eşbâh-ı kesîfe ervâh-ı latīfenin zılâlı

menzilesindedir. Nitekim Cenâb-ı Hakk: “ اهكرا وعض طوالارات وموفي الس نم دجسلله يو

Oysa göklerde ve yerde kim varsa ister istemez kendileri de“] ”وظلالهم بالغدو والاصال

gölgeleri de sabah akşam Allah'a secde ederler.” (Ra‘d, 13/15)] kavl-i şerîfinde eşbâh-ı

730 B, C: - “Yanî mertebe-i sâniyede Cenâb-ı Hakk’ın sıfât-ı kadîmesi….. mudillîn mezhebine zâhib olmaya” 731 “Mertebe-i sâlisede zât-ı Hak sâlike mütecellî olmak hasebiyle fiilinden ve vasfından gâfil ve kesretden mahcûb olduġu hâlde ehl-i vahdet olur. Bu mertebede dahî sâlik fâris-i meydân şerî’at ve vâsıl-ı kenz-i hakîkat bir pîr-i kâmil ve mürşid-i mükemmele eşedd ihtiyâc ile muhtâc olur ki, vucûd-i kesrete ve kendi fiiline ve vasfına ve nefsine istidlâlî ta’lîm eyleye hattâ mümkin vâcibden temyîz eyleye.” 732 B, C: - “Yanî mertebe-i sâlisede zât-ı Hak …… hattâ mümkin vâcibden temyîz eyleye.”

397

kesîfeyi zılâle teşbîh buyurmuşdur ki, ervâh-ı kudsiyye-i ceberrutiyye ve nufûs-i tâhire-i

melekûtiyye ve ecsâm-ı kesîfe-i nâsûtiyye mertebe-i ilâhiyyede hilâfet-i ezeliye ile mustahlef

olan hakīkat-i muhammediyyeye itâ‘at ve inkıyâd ile rûz-i şeb zât-ı Hakk’a mutî‘ ve

munkâdlardır, demek olur. “فيظاح همليع اكلنسا ارلى فموت نمو الله اطاع ول فقدسطع الري نم”

[“Kim peygambere itaat ederse Allah'a itaat etmiş olur. Kim de yüz çevirirse, biz seni

onlara bekçi olarak göndermedik.” (Nisâ, 4/80)] buna [44a] şâhid-i âdil yeter ve dahî; “ رت الم

Rabbinin gölgeyi nasıl“] ”الى ربك كيف مد الظل ولو شاء لجعله ساكنا ثم جعلنا الشمس عليه دليلا

uzatmakta olduġunu görmedin mi? Dileseydi onu elbet hareketsiz de kılardı. Sonra biz

güneşi, ona (gölgeye) delil kılmışızdır.” (Furkan, 25/45)] kelâm-ı mu‘ciz nizâmında ittifâk-ı

muhakkıkîn üzere vücûd-i kesîf-i ‘unsurîyi zılle teşbîh edib buyurur. “Habîbim görmedin mi

Rabbin zıllıne keyfiyet ile med eyledi. Ya‘nî nûr-i şems-i hakīkatin vâsıta-i nufûs-i mücerrede

ile zıllı işbâh-ı ‘unsuriyyeyi ne keyfiyet ile medd eyledi. Zîrâ zıllın meddi bir nûra ve nûr ile

zıll beyninde bir şahsın tavassutuna mutevakkıfdır ki, ol şahsın zıllını ol nûr-i medd eyleye.

Eğer a‘yân-ı imkâniyyenin ‘ilm-i ezelîde bilkuvve sukûnetine meşiyyet-i ezeliyyesi muteallık

olsa ‘ilm-i ezelîde bilkuvvede sâkin kalırlardı. Lâkin hikmet-i ‘ilmiyesi kuvveden fi‘le

gelmelerini mukteżî olmakdan nâşî imtidâdlarını müstedî olub;733 “اهبور ربن ضقت الارراشو”

[“Yer, Rabbinin nuru ile parlamıştır…” (Zümer, 39/69)] mefhûm-i hakīkat melzûmunca

envâr-ı şems-i hakīkat vahdet ziyâ-bahş arâzî-i ebdân-ı kesret oldu. İşte “şems zerre olmak”

kelâmının muhtasarca teşbîh ve tavzîhi budur. “Ve zerre şems olmak” zerre-i vucûd-i

mevhûm envâr-ı şems-i h akīkatde mahv u mübeddel olmakdan ‘ibâretdir. Ya‘nî zulumât-ı

vücûdât-ı mevhûmeyi envâr-ı şems-i hakīkat izâle ve ifnâ ve sâlika vücûd-i Hakkânî i‘tâ ile

kuyûd-i evsâfı beşeriyyetden âzâd ve ‘âlem-i ıtlâkda evsâf-ı ilâhiyye ile ber-murâd olmakdan

kinâyetdir. Nitekim Cenâb-ı Hak kelâm-ı kadîminde zıll-ı mustalıh mezkûreden zıll-ı

lügavîye intikâl vechile; “ ا الشلنعج ليلا ﴿ثمه دليع سا45مسريا يضا قبنالي اهنضقب ثم ﴾ ” [“…Sonra

biz güneşi, ona (gölgeye) delil kılmışızdır. Sonra da onu yavaş yavaş kendimize (başka

yöne) çekmekteyiz.” (Furkan, 25/45-46)] buyurdu. Ya‘nî enfüsde olan şems-i hakīkate ve zılâlı

menzilesinde olan vücûdât-ı mevhûmeye âfâkda olan şemsî ve zıllî delîl kıldık. Tâ ki, emr-i

733 B: - “kalb-i sâlik mükâşefe-i atvâr ile eşyâda….. nâşî imtidâdlarını müstedî olub”

398

ma‘ânî ve ma‘kûlât-ı suver ve masûsât ile istidlâl olana ondan sonra ol zıllî bir kabz-ı yesîr

eyle. Yani tedrîc ile kabz edib derece-i ustuvâya erişdirdin. Pes şems-i hakīkat dahî matla‘-ı

bedenden ibtidâ tulû‘unda zıll-ı vücûd-i mevhûmu ya‘nî varlık hicâbî hıddetden efzûn olub

kesret-i halkdan gayrı bir nesne göremez. Şems-i rûh pür-futûh bâlâ-yı ma‘rifet-i ilâhiyyeye

suûd eyledikçe zıll-ı hicâbı mahv u muntakıs olarak hadd-i istivâya erişir.734 ‘nî mahv-i

vücûd-i mevhûm ile fenâ fillâh menziline erişib gözüne eşyâdan eser [44b] görünmez olub;

,O gün yeryüzü bir başka yere“] ”يوم تبدل الارض غير الارض والسموات وبرزوا لله الواحد القهار“

gökler, başka göklere çevirilecek ve bütün varlıklar, kabirlerinden çıkıp bir ve gücüne

karşı durulmaz olan Allah'ın huzuruna toplanacaklardır.” (İbrahim, 14/48)] h akīkati yüz

gösterir. Ba‘dehû tekmîl-i merâtib-i kusvâ ve cem‘-i cemî‘-i esmâ için imtidâd-i zıll-i vücûd

mevhûb-i Hakkânî ile kesretde sırr-ı vahdeti müşâhede edib cemî‘-i esmâ-i ilâhiyyeyi

makām-ı kalbde cem‘ eder ki; “ لقوله عليه السالم ان اهللا خلق ادم على صورته ويروى على صورة

Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-: “Allah Âdemi kendi sûretinde yarattı.” bir] ”الرمحن

rivâyete göre de “Rahmân’ın sûretinde yarattı.” Buyurmuştur. (Buhârî, isti’zân, 1; Müslim, Birr;

115, Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, I, 379, n. 1215)] ve “ختلقوا باخالق اهللا واتصفوا بصفات اهللا” [“Allah Teâlâ’nın

ahlâkı ile ahlâklanınız. Allâh’ın sıfatlarıyla sıfatlanın” (Suyûtî, el-Câmiu’s-sağîr s. 123)] bu

ma‘nâya işâret ve “وىتش اسرلى العع منحالر” [“O Rahmân (kudret ve hakimiyyetiyle) Arş'a

hakim oldu.” (Tâhâ, 20/5)] bu fehvâdan kinâyetdir. İşte “zerre şems olmak” kelâmının

muhtasarca ta‘bîr ma‘ânîsi budur. Ola ki, şems hakīkat-i muhammediyye manzara-i

rûhumuzdan hâne-i kalbimizi işrâk ile zulmet-i cehlden halâs ve ‘abd-i hâssı’l-hâs edib kurb-i

Hak’da resîde-i derece-i ihtisās eyleye. “yalanı kovmak” cemî‘-i kütüb menzilede farz-ı

‘ayndır. Ya‘nî edyân-ı mütenevvî‘adan bir din ve milel-i muhtelifeden bir millet yokdur ki,

onda yalan söylemek câiz ola. Cümlesinde kizb harâmdır. Pes harâmı terk eylemek farz-ı

‘ayndır. Meğer zarûretde bir te’vîl ile câiz ola. “735”الضرورات تبيح احملظورات vefkıncadır. “ غدرو

734 C: + “Mesnevî:

-gönül tahtı hevâ ve hevesten arındı. Gönülde; “er“) ” بروى الرمحن على الرش استواپاك ازهواختت دل معمور شد Rahmân ale’l-arşi’s-tevâ” sırrı zuhûr etti.” Şefik Can, Mesnevî tercümesi, c.I, 3665) 735 “Zarûretler memnû olan şeyi mübah kılar.”

399

haddine dâhil ola. “Gerçeği kovmak” hakīkat hâli nâ-ehle ketm ”مصلحت آميز ازراست فتنه انكيز

u ahfâdan kinâyetdir. Ya‘nî esrâr-ı hafiyye-i ilâhiyyeyi hakīkati üzere tayakkun etmeğe

havsala-i isti‘dâdı muttesi‘ ve hâne-i kalbi munşerih olmayan kimesne efvâh-ı nâsdan elsine-i

melâhideden istimâ‘ eyle. Esrâr-ı hafiyeye dâir bir nesne suâl eyledikde; 736“ كلم الناس على قدر

emrince hakīkat hâli ol kimseneden ketm u ahfâ ve isti‘dâdınca te’vîl ve tevcîh ile ”عقوهلم

tesellî etmekden kinâyetdir ki, ol kimesneye mahz-ı rahmetdir. Zîrâ nâ-müste‘id olan kimesne

tıfl-i şîr hıvâra mesâbesindedir.

Mesnevî:

737طفل مسكني را ازان نان مرده كري طفل را كرنان دهى برجاى شري

Muk teżāsınca tıfl-ı şîr hıvâre gıdâ-yı merdân olan nân versin adem-i mesâğ havsala-i

isti‘dâdından nâşî bî-çâre cân verir. Nâ-muste‘id dahî bunun gibidir. Zîrâ ya inkârını yâhud

ilhâdını mukteżî olur ki, ikisi dahî helâkını müstelzimdir. Çün müdâvemet perhîz ve riyâzât

ve mülâzemet-i esmâ ve mücâhedât ile havsala-i isti‘dâdı küşâde ve sem‘-i cânı sadâ-yı

ma‘rifet-i ilâhiyeye âmâde ola bi-hasebi’l-isti‘dâd [45a] iş‘âr mukaddime-i mebde ve meâd

olunur. Bu ketm u ahfâ mukaddimece zikr olunduğu üzere umûr-i zāhiriyyede dahî cârîdir.

Ve dahî bir i‘tibâr ile yalandan murâd dünyâ ve gerçekden murâd ukbâ olub ikisinin dahî terkî

irâde olunmakdan ‘ibâretdir ki; 738“ الدنيا حرام الهل االخرة واالخرة حرام الهل الدنيا ومها حرامان

“ mażmûnuna işâretdir. İşte yalanı ve gerçeği kovmanın mânâsı budur. Ve ölmek ”الهل اهللا كل

‘zevk-i âmdır. Cemî [Her canlı ölümü tadacaktır…” (Âl-i İmran, 3/185)“] ”نفس ذائقة الموت

hayevâna târîdir. “ ya‘nî mevt hayâtın zıddı olan bir 739” للحيواةا خلقت ضدةاملوت هو صفة وجودي

sıfata vücûdiyye-i mahlûkadır740 ki, beniyye-i vücûd-i hayevânînin fesâdından ‘ibâretdir. Ve

736 “İnsanlara anlayışları ölçüsünde konuşunuz.” 737 “Çocuğa süt yerine ekmek verirsen zavallı yavruyu o ekmek yüzünden öldü bil!” Şefik Can, Mesnevî tercümesi, c.I, 581 738 “Dünyâ âhiret ehline haramdır. Âhiret dünya ehline haramdır. Ehlullâh’a ise her ikisi de haramdır.” 739 “Ölüm hayâtın zıddıyla yaratılmış vücûdu olan bir vasıfdır.” 740 “Mevtin ta’rîf-i zâhirîsi budur.”

400

ıst ılâh-ı ehli’l-hak; 741“ ى النفسا قوم هو ” ve ıst ılâh-ı ehlullâhda mevt hevâ-yı nefsi kam‘dan

‘ibâretdir. Ya‘nî hevâ-yı nefsi kahr edib ânı hor ve zelîl etmekden kinâyetdir. Ve hevâ fi’l-asl

nefsin şehvete meylinden ‘ibâretdir. Sonra meyl ‘aşka dahî isti‘mâl-i kesîr oldu. Nitekim

Hażret-i Şeyh-i Ekber kuddise sırruhu’l-enver Futûhât’da ”فمن مات عن هواء فقد حيي واء“742

esmâ-i ilâhiyye şerhinde buyurur ki; “Muhyî’nin ma‘nâsı her şeyi hayât i‘tâ edici demekdir.

“مهبيحسون تفقهلا ت لكنده ومبح حبسء الا ييش ان منو” [“…O'nu hamd ile tesbih etmeyen

hiçbir varlık yoktur. Fakat siz, onların tesbihlerini iyi anlamazsınız.…” (İsrâ, 17/44)]

mukteżāsınca eşyâdan bir şeyi yokdur ki, Hay olmaya. Zîrâ tesbîh Hay olandan

mutas avverdir. Gerek meyyit gerekse meyyitin gayrı olsun görmez misin ki, îmânen ve

keşfen meyyit için suâl ve cevâb vardır. Eğer hâl-i mevtinde hay olmasa suâl ve cevâb

mutas avver değil idi. Pes bu takdirce mevt hayâtın zıddı olmamak lâzım gelir. Lâkin hâyât ile

mevtin zıddını hayevân ile meyyitin hareket ve sukûnü mahsūsâtı idrâk ve ademi idrâki

i‘tibârıyladır denilse ta‘rîf-i zāhirîyi münâkıs olmaz,743 denilmişdir. Ya‘nî hevâ-yı nefsinden

mürde olan hevâ-yı ‘aşk-ı ilâhî ile zinde olur. Pes bu mevt-i mustalah birkaç nev‘dir ki, birine

mevt-i ahmer birine mevt-i ebyaz ve birine mevt-i ahdar ve birine mevt-i esved derler.

ya‘nî mevt-i ahmer muhâlefet-i nefsden ‘ibâretdir. Güyâ mücâhid-i ”املوت االمحرخمالفة النفس“744

fi sebîlillâh esnâ-yı mukâtelede hûn a‘dâ ile âlûde ve la‘l renk olduġu gibi sâlik dahî cihâd-ı

nefsde gûyâ ona hemrenkdir, demek olur. Muhalefet-i nefsde sâlikle ne kanlar yudub çeşm-i

hûn-pâşından ne hûn çekerler. Nisâr etdikleri erbâbına ma‘lûmdur. “ النه عواملوت االبيض اجلو

yani mevt-i ebyâz açlıkdan ‘ibâretdir. Zîrâ açlık bâtînı tenvîr 745”ينورالباطن ويبيض وجه القلب

edib vech-i kalbi tebyîz eder. Ol ecilden 746“فمن مات بطنته حى بطنته” denilmişdir. Yani batnı

cev‘le mürde olan fıtnatı zinde olur. A‘nî bâtını mezâhim-i nândan hâlî olanın cânı zireklik ile

741 “Ehl-i hak ıstılahında hevâ-yı nefs-i kavimden ibârettir.” 742 “Hevâ-yı nefsinden mürde olan hevâ-yı aşk-ı ilâhî ile zinde olur.” 743 C: - “Hazret-i Şeyh-i Ekber kuddise sırruhu’l-enver Futûhât’da….. ta’rîf-i zâhirîyi münâkıs olmaz” 744 “Mevt-i ahmer muhâlefet-i nefsden ibâretdir” 745 “Mevt-i ebyâz açlıkdan ibâretdir. Zira açlık bâtını tenvîr edib vech-i kalbi tebyîz eder.” 746 “Yemeği az yiyenin vücûdu zinde olur.”

401

mâlî olur. “747”واملوت االحضر ليس املرقع من احلرق امللقات الىت القيمة هلا الحضرارعيشه بالقناعة yani

mevt-i ahdar atılmış kıymetsiz pârelerden yamalı hırka giymekden ‘ibâretdir. Kanâ‘at ile

[45b] ahdar-ı îşınden ötürü buna mevt-i ahdar derler. “ واملوت االسود هو احتمال اذى اخللق وهو

yani mevt-i esved ihtimal eziyet-i 748”الغناء ىف اهللا كشهوده االذى منه يروية فناء االفعال ىف فعل حمبوبه

halkdır ki, fenâ fillâhdan ‘ibâretdir. Güyâ fiil-i mahbûbda fenâ-yı ef‘âl ubbâdı rû’yet

hasebiyle ol eziyeti mahbûbdan müşâhede edib tahammül eder. Pes ölmeğin mânâ-yı z āhirîsi

zıdd-ı hayât olan sıfat-ı vucûdiyye-i mahlûkanın nefsine a‘nî rûh-i hayevâniyyeye ârız

olmasından ‘ibâretdir ki, bu ma‘nâda cemî‘-i havâs ve avâm müşterekdir. Ve ölmeğin mânâ-

yı ıst ılâhîsi envâ‘-ı şedâyid-i mezkûre ile nefsini kahr u i‘dâma sarf-ı himmet ve hayât-ı

ebediyyeye erişmeğe bezl-i miknet eyle. Sâlik fenâ fillâh menzilinde nefsini derece-i fenâya

erişdirmekden ‘ibâretdir ki, bu ma‘nâ erbâb-ı sulûka hâsdır. Ve ölmemek manâsı; 749“ املؤمنون

vefkınca sâlik mevt-i mustalah-ı mezkûr ile derece-i ”الميوتون بل ينقلون من دار الفناء اىل دار البقاء

fenâ fillâha erişdikden sonra hayât-ı ebediye ile hay olub ölmekden halâs ve bekā billah

menzilesinde bâkī ve pâyidâr olmağa işâretdir. Nitekim Şeyh-i Ekber kuddise sirruhu’l-ezher

hażretleri Futûhât’da buyururlar ki; “Mevt kişinin hiss-i mut lakdan hiss-i müştereke

hurûcundan ‘ibâretdir. Nevm gibi ki, nevm mevt envâ‘ındandır. Zîrâ nevm dahî ‘âlem-i

hissden ‘âlem-i hayâle ve hiss-i müştereke intikâlinden ‘ibâretdir. Ol sebebden nâim

nevminde rütbesini gördüğü gibi. Lâkin meyyitin rütbesine mulâkât ru’yetinden sonra ricati

yokdur. Nâimin hilâfınca. Zîrâ nâim ecel-i müsemmâsına erişmek eceli için istifâza ile irsâl

olunur. Ve eğer mulâkât fenâdan iktiżā edib ve hâl-i bekāya redd olunursa ânın hükmü

meyyitin kıyâmet-i gününde ba‘si hükmündedir. Ona likâdan hicâb vâkı‘ olmaz. Nâimin

isteykâzı hâlinde olduġu gibi. Nâim ile fânînin ru’yetde farkı budur.750

Nitekim Şeyh-i Ekber kuddise sirruhu’l-ezher Hażretleri:

قرأناه بالسهو وفوت تعلمنا بال حرف وصوت

747 “Mevt-i ahdar, atılmış kıymetsiz pârelerden yamalı hırka giymekden ibâretdir.” 748 “Mevt-i esved ihtimal eziyet-i halkdır ki, fenâ fillâhdan ibâretdir. Güyâ fiil-i mahbûbda fenâ-yı ef’âl ubbâdı rû’yet hasebiyle ol eziyeti mahbûbdan müşâhede edib tahammül eder.” 749 “Mü’minler, fenâ yurdundan bekâ yurduna erişmekden sonra (hayât-ı ebediye ile hay olub) ölmezler.” 750 C: - “Nitekim Şeyh-i Ekber…… Nâim ile fânînin ru’yetde farkı budur.”

402

751لعشق قسما فهذا من جنون فحيينا بالاحضار موت

Kavl-i şerîflerinde ‘ilm-i ilâhîyi mu‘allim-i hakîkî olan allâmu’l-ġuyûbdan bilâ harf ve

savt ta‘allüm ve bilâ sehv vü fevt kırâat eylediğimiz ecilden mevt-i ızdırârı ihzâr

olunmaksızın mevt-i irâdîden sonra hayât-ı ebediye ile hay olunduk ki, bu mezkûrât-ı aksâm

cunûn-i ‘aşkdan bizim emsâlimize maksûm bir kısımdır, diye hayât-ı ebediyyeye erişdiklerini

beyân buyurmuşlardır. H ażret-i Mevlânâ kuddesenallâhu bisırrıhi’l-alâ’dan; “ نفس ذائقة كل

”املؤمنون الميوتون“ile 752 [Her canlı ölümü tadacaktır…” (Âl-i İmran, 3/185)“] ”الموت

beynlerini tevfîk için suâl olunmuş; “Birbirini munâkız değildir. Zîrâ “külli nefs” denilmiş

“külli kalb” vârid olmamışdır ki, derece-i tezâddan birbirini munâkız ola.” buyurmuşlar.

Ya‘nî şerâb-ı mevti bi-eyyi hâl mezâk-ı nefse işrâb etdirirler. Sâğar-ı mevt ise dâire-i kalbe

dâir değildir. Fenâ’dan bekāya intikâl eden kalbdir demek olur. Ola ki, Hażret-i Hallâk erbâb-

ı kalbe ilhâk edib hayât-ı ebediye [46a] ile kuyûd-i mevtden ıtlâk eyleye. Ve “bilmek, kişi

kendi hakīkatini anlamakdır.” Zîrâ “همن عرف نفسه فقد عرف رب” [“Nefsini bilen Rabbini bilir.”

(Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, II, 262, n. 2532)] mukteżāsınca ma‘rifet-i nefse müstelzim ma‘rifet-i Rab’dir.

H ażret-i Bâyezid kuddise sırruhu’r-reşîd buyurmuşlar ki; “Matlûbum olan Cenâb-ı Hakk’a

erem deyu otuz sene envâ‘-ı mücâhede ve riyâzet ile taleb kapusun bekledim. Ba‘dehû perde-

i hestî murtefi‘ oldukda gördüm ki, verâ-yı perdeden yine Bâyezid z āhir olub Bâyezid’e

tecellî eyledi. Nazar-ı im‘ân ile tedkîk eyledim. Gördüm ki, ma‘nâ-yı Bayezid’den rûnümâ

olan sıfât-ı Rabb-ı Hamîd imiş. Evvel ma‘nâ-yı Bayezid idi. Ba‘dehû Cenâb-ı Rabb-i Mecîd’i

bilib; “همن عرف نفسه فقد عرف رب” [“Nefsini bilen Rabbini bilir.” (Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, II, 262, n.

2532)] ma‘nâsını tahkīk etdim.” Pes ehlullâh indinde ‘ilm Hakk’ı bilmekden ‘ibâretdir. Ya‘nî

ref‘-i hicâb hestî ile hakīkatini ve hakīkatinde sıfât-ı Hakk’ı anlamakdır. Ola ki, nûr-i iclâ-yı

hidâyet-i sâha-i derûnumuzu mücellâ ve zıyâ-yı ma‘rifet-i hâne-i kalbimizi rû-şenâ edib kendi

hakīkatimize âşinâ eyleye. Ve “Bilmemek, ‘ilmullah’a nihâyet olmamakdan ‘ibâretdir.” “ ام

751 “Biz harfsiz ve savtsız ta’lîm ettik. Sehvsiz ve fevtsiz kırâat ettik. Mevt-i ahdarsız hayat bulduk. Bu, aşkın mecnunluğundan bir kısımdır.” 752 “Mü’minler aslâ ölmezler.”

403

tafs ”اعرفكم بنفسه اعرفكم بربه“ile ma‘rûf ve mevsûfdur. 754 753”عرفناك حق معرفتك يامعروف īlince

ma‘rifet-i ilâhî mâ lâ-yetenâhî olub “ Ve her bilgi sahibinin“] ”… عليم علموفوق كل ذي

üstünde bir başka bilen vardır.” (Yusuf, 12/76)] fevtine erişsin. 755“ اعلم وفوق مااعلم هو كما ”

i‘tirâfıyla nihâyet-i ‘ilme reh-yâb olamadığın iş‘âr edib “ يطونيعلم ما بين ايديهم وما خلفهم ولا يح

.O, kullarının önlerinde ve arkalarında ne varsa hepsini bilir…“] ”بشيء من علمه الا بما شاء

Onlar ise, O'nun dilediği kadarından başka ilminden hiç bir şey kavrayamazlar.…”

(Bakara, 2/255)] kelâm-ı mu‘ciz edâsınca meşiyyet-i Hak taalluk etmedikçe ‘ilmullâhdan bir

şeyi ihâta hadd-i imkânda olmadığından ‘ilmullâhda herkes acz u kusūrun izhâr eyler. Pes bu

bilmemek avâmın anladığı bilmemek değildir. Belki, bilmeğin bilmesidir. Nitekim H ażret-i

Şeyh, Gavsiyye’sinde 756“علم العلم هو اجلهل عن العلم” buyurur. Ya‘nî bilmeğin bilmesi

bilmekden bilmemekdir ki, inkitâ‘ yönünden ma‘rifete niyetce vermekden ‘ibâretdir. Ve

bulmak şuhûd u ıyân ile Hakk’ı görmekdir. H ażret-i Şeyh-i Ekber kuddise sirruhu’l-ezher

Futûhât’ta buyurur: “ االنوار شهادة واحلق نور ومن حيث جتليه ىف الصور يشهد ويرى ولكن اليرى االىف

buyurur. Ya‘nî envâr şehâdetdir. Ve Hak nûrdur. Ve s 757”رتبة الرائي uverde tecellîsi

haysiyetinden râînin rütbe-i isti‘dâdına göre Hakk’ı müşâhede ve ru’yet-i muhakkakdır.

Velhasıl “ ليفع ميع نمفسه وفلن رصاب نفم كمبر من ائرصب اءكمج اقده ” [46b] [“Muhak kak size

Rabbinizden basiretler (k alb gözleri) geldi. Artık kim hakkı görürse faydası kendisine,

kim de körlük ederse zararı kendisinedir…” (En‘am, 6/104)] müeddâsınca âsâr-ı feyż-i Hüdâ

mez āhir-i eşyâdan huveydâ olduġunu basar-ı bas īret ile müşâhede ve ru’yetden ‘ibâretdir.

Nitekim Kâdı Beyzâvî rahmetullâhi aleyh sûre-i Fâtiha’da “عنيتسن اكايو دبعن اكاي” [“Ancak

Sana ibadet eder ve ancak Senden yardım dileriz.” (Fâtihâ, 1/5)] tefsîrinde ġaybetden hıtâba 753 “Yâ Ma’rûf Seni ma’rifetinin hakkıyla bilemedik.” 754 “Nefsinizi bilin Rabbinizi bilirsiniz” 755 “O, bildirildiği gibidir. Bildiğimizin üzerindedir.” 756 “O(Yüce Allâh)’nun bilgisi, bizim için bilinememezlik içerir.” 757 “Nurlar şehâdetdir. Ve Hak nurdur. Ve suverde tecellîsi haysiyetinden râînin rütbe-i isti’dâdına göre Hakk’ı müşâhede ve ru’yeti muhakkakdır.”

404

iltifât ta‘lîlinde; “ خطب بذلك اى يامن هذا شانه ختصك بالعبادة واالستعانة ليكون ادل على االختصاص

والترقى من الربهان اىل االعيان واالنتفال من الغيبة اىل الشهود وكان املعلوم صار عيانا واملعقول مشاهد

والتامل ىف امسائه والنظر ىف والغيبة حضورا بىن اول الكالم على ماهو مبادى حال العارف من الذكر والفكر

االئه واالستدالل بصنايعه على عظم شانه وباهر سلطانه مث قفى مباهومتتهى امره وهو ان خيوض جلة الوصول

“ buyurur. Ya‘nî 758”ويصري من اهل املشاهدة فرياه عيانا ويناجيه شفاها دمللهالح ” kavl-i ârifin

mebâdî-i hâli olan zikrine ve “المنيالع بر” kavli fikrine ve esmâda teemmülüne ve “ الرحمن

“ kavli ni‘am-i celîlesinin nazarına ve ”الرحيم kavli ızam-ı şânı ve bâhir-i ” يوم الدينمالك

sultānî üzerine sanâyı‘ ile istidlâline mukâbil olub ve “ و دبعن اكايعنيتسن اكاي ” kavl-i ârifin

müntehâ-yı emri olan bahr-i vuslata dalıb erbâb-ı müşâhededen olmasına ve Hakk’ı ıyânen

görüb şifâhen münâcât etmesine mütekâbil olmuşdur. “قيمتساط المرا الصدناه” [“Hidâyet eyle

bizi doğru yola.” (Fâtihâ, 1/6)] tefsîrinde; “ طريق السريفيك فاذا قاله العارف الواصل عىن به ارشدنا

buyurur. Yani ârif 759”لتمحو عنا ظلمات احوالنا وحنيط غواشى ابداننا لتستضى بنور قدسك فنراك بنورك

billâh ve vâsıl ilallâh olan kes “قيمتساط المرا الصدناه” dediği zaman tarîk-i seyr-i fillâhı bize

irşâd ile zulumât-ı ahvâl ve gavâşi-i ebdânımızı izâle ve basar-ı basīretimize nûr-i kudsini

havâle eyle. Tâ ki, senin nûrunla seni görelim demek murâd eder ki, 760“ ورايت مارأيت شيئا اال

758 “Ya’ni “ دمللهالح ” kavl-i ârifin mebâdî-i hâli olan zikrine ve “المنيالع بر” kavli fikrine ve esmâda teemmülüne

ve “ “ kavli ni’am-i celîlesinin nazarına ve ” الرحيمالرحمن kavli ızam-ı şânı ve bâhir-i sultânî üzerine ” يوم الدينمالك

sanâyı’ ile istidlâline mukâbil olub ve “عنيتسن اكايو دبعن اكاي” kavl-i ârifin müntehâ-yı emri olan bahr-i vuslata dalıb erbâb-ı müşâhededen olmasına ve Hakk’ı ıyânen görüb şifâhen münâcât etmesine mütekâbil olmuşdur.” 759 “Yani ârif billâh ve vâsıl ilallâh olan kes “قيمتساط المرا الصدناه” dediği zaman tarîk-i seyr-i fillâhı bize irşâd ile zulumât-ı ahvâl ve gavâşi-i ebdânımızı izâle ve basar-ı basîretime nûr-i kudsiyi havâle eyle. Tâ ki, senin nûrunla seni görelim” 760 “Allâh’ı gördükten sonra hiçbir şey görmedim.”

405

hakīkatince eserden müessire istidlâl kabîlindendir. Nitekim H ”اهللا بعده ażret-i Sezâyî kuddise

sirruhu’l-âlî;

Nazm:

Ola her zerreden mihr cemâli âşikâr

[47a] Dîdeme ‘ayn-ı müessir görünür her bir eser

Ârif-i billâhı mahcûb eylesin mi mâsivâ

Şû‘le-i şimşîr mihre zerre olsun mu siper

[fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Kelâm-ı ma‘ârif eserleriyle bu ma‘nâyı haber vermişdir. Ola ki, nûr-i yakîn basar-ı

bas īretimizi pürnûr ve kuhl mâ-zâğâ’l-basar çeşm-i Hak-bînimizi nûrun alâ nûr edib kemâ

huve Hakk’a müşâhede ve ru’yet ile kalb-i hazînimizi pür surûr eyleye. Ve “bulmamak, künh-

i Zât’ı idrâk muhâl olmakdan ‘ibâretdir.”

Hażret-i Şeyh-i Ekber, Fütûhât’da buyurur: “ قدا فالحوا اباله رظها فلايوفلها اله بغي رارالاس

قيقتوح هتويهو دهشالي ث اهلويح منه ”761 Ya‘nî esrâr, ġaybdır. Ve hüviyyet esrâr içindir ki; ebeden

zuhûr ve şuhûdu mümkün değildir. Pes Hakk’ı ve hüviyyeti ya‘nî hakīkati haysiyyetinden

müşâhede ve ru’yet mutasavver değildir. 762“ mukteżāsınca künh-i ” ادراكالعجز عن درك االدراك

zâtı idrâk ancak zât-ı pâke muhtass idi ki; meczûm-i ‘akl-ı derrâkdir. Ya‘nî casûs-i hayâl nâm-

dâr-ı havâlî-i sırr-ı hadd-i zâta ermek muhal-ender-muhal ve talîa‘-i efkâr-ı sebûk-bâr, dâire-i

künh-i zâta girmek763 ba‘îdü’l-ihtimâldir. “ ه الابصار وهو يدرك الابصار وهو اللطيف الخبريلا تدرك ”

[“Gözler O’nu görmez, halbuki O, gözleri görür. O, eşyayı pek iyi bilen, her şeyden

haberdar olandır.” (el-En’âm, 6/103)] bu fehvâ-yı letāfet-i ihtivâyı iş‘âr edip, “ االء الله ولا تفكروا ىف

,Allâh’ın nimetlerini düşünün, zâtını düşünmeyin.” (Suyûtî, Cami’u’s-Sağîr, l“] ”تتفكروا ىف ذات الله

114; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, l, 311, 1005)] mefhûm-i hakīkat melzûmunca,

761 “Esrâr, gaybdır. Ve hüviyyet esrâr içindir ki; ebeden zuhûr ve şuhûdu mümkün değildir. Pes Hakk’ı ve hüviyyeti ya’ni hakîkati haysiyyetinden müşâhede ve ru’yet mutasavver değildir.” 762 [Akıl erdirmekten, anlamaktan âciz olmak asıl idraktir.] 763 C: - “ermek muhal-ender-muhal ve talîa’-i efkâr-ı sebûk-bâr, dâire-i künh-i zâta girmek”

406

Nazm:

Bahr-i efkâra düşüp çekme emek

Nükte-i çûn ü çerâdan el çek

Künh-i zâtına erişmez evhâm

Mütehayyir burada hâsıla ‘âm

[Feilâtün/feilâtün/feilün]

Lâkin havâssın tahayyürü ‘avâmın tahayyürü gibi kangı cânibe teveccüh edeceğin

bilmemek değildir.

Mesnevî:

764بل جنني خريان وغرف و مست ودوست ىن چنني خريان كه بشنش سوى اوست

Tercüme:

Öyle hayrân sanma k’ola arkası dostdan yana

Belki hüsn-i vech-i Bâkī’ye dalıb hayrân ola765

mefhûmunca havâssın tahayyürü bir tahayyürdür ki; müstelzim-i ‘ilmdir. “ رايحىن تزد بر

766”فيك kavl-i şerîfiyle bu tahayyür irâde olunmuşdur. Zîrâ erbâb-ı kulûbün menzil-i âhiri

hayretdir.

Nitekim Samî merhum terkîb-i bendinde bu hayreti tafsīl ü beyân eylemişdir.

Nazm:

Ey nurda hestî-i eflak u anâsır

Feyyâz-ı Vücûd suver-i arâ-yı mez āhir

Zâtında her müşkil ser-beste-i îcad

764 [Din işindeki bu hayranlık bu işlere akıl eremediği için hakîkat kıblesine sırt çevirmek değildir. Belki dostun mest ve mustağrakı olarak hayrete düşmektir.] Şefik Can, Mesnevî tercümesi, I. Cilt, s, 32 (1-313) 765 C: + “Terceme: Öyle hayran sanma ki, ola arkası dostdan yana Belki hüsn-i vech-i Bâkî’ye dalıb hayran ola” 766 [Rabbim Sana olan tahayyürümü (hayranlığımı, hayretimi) artır.]

407

Beyninde esrar-ı hafaya-yı zamâir

Bilmekte kemâlâtını pâder(?) gül-i hayret

Akl-ı hükemâ ve ‘ulemâ-yı mütebahhir

Pîş-i nazar-ı akla tamâşâ-i cemâle

Çekmekde izâfât u niseb-i perde-i sâtır

Ey mihr-i ‘amâ be-ruga‘ ıtlâk-ı cemalin

[47b] Her zerrede pinhân yine her zerrede zāhir

Zâtın kavle itlak-ı hakîkî ile mut lak

Derk eylemede dil olur elbet mütehayyir

Bu matla‘-i rengin ile bildirdi hayâli

Hayret eyleyen ehl-i dile menzil-i âhir

Ey tîr-i gamter dil-i uşşâk-ı nişâne

Halkı be-tû meşgûl ve tû gâib zamâne

767 يا دليال ملن حتري فيكذ بيدى خقد حتريت فيك

[Mef‘ûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün]

Ve olmak ikiliksiz ve ittisāl ve infisâlsiz birliğe yitmekdir. Zîrâ ittisāl ve infisâl

isneyniyet rütbesinde mutasavverdir.768 İsneyniyet i‘tibarı mürtefi‘ olacak ittisal ve infisâle

muhal kalmaz. Ya‘nî sâlik tecellî-i tevhid-i Zât’a mazhariyetinden nâşî bu nûr-i Zât-ı

hânumânsız hestî-i mümkinât olup, “كان اهللا ومل يكن معه شئ” [“Allâh vardı onunla beraber

hiçbir şey yoktu.” (Aclûnî, II, 119 n.2009)] mâ-s adakınca merteb-i ahadiyetde istihlâk-ı eşyâ ile,

rütbesin bulup h ”االن كما كان“ akīkatde ikilik itibârı mürtefi‘ olmakdan ‘ibâretdir.

Beyt:

تواو نشوى دليك اكر جهد كىن جاىي برسى كز توتوىي برخيزد

Tercüme:

Sen evvel olmazsın ve lâkin cehd edersen ey püser

767 “Elimden tut şaştım kaldım ey şaşıranları kendine yönlendiren” 768 A: + “münevverdir”

408

Bir makāma erişirsin senliğin senden gider

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Gülşen-i Râz:

جناب خضرت حق را دوىي نيست دران خضرت من وماوتوىي نيست

حلول واحتاد اينجا حمالست كه دروحدت دوىي عني ضاللست

نه حق بنده ونه بنده خداشد تعني بودكر هسىت خداشد

Tercüme:

İkilik hażret-i Hak’da olur mu?

O Hażret’de ben ve senlik kalır mı?

Hulûl u ittihâd O’nda muhaldir

Ki vahdetde ikilik bil dalâldir

Ta‘ayyündür cüdâ-yı varlık anla

Ne Hak bende olur, ne bende Mevlâ

[Mefâîlün/mefâîlün/feûlün]

Güfte-i Molla Câmî:

حنن اقرب كفت يعىن قطره در دريا يكيست عاشق و معشوق وساقى مست وصهبا يكيست

اى كه دور افتاده ىي از خيس اكر دارى خرب مشهد ومشهود وشاهد موىل وموال يكيست

رميان مجلهء امسا يكيست ظم داسم اع ظهر امساء حسناى خداستعامل مچه كر

يكيست مينمايد درهزاران آينه اما ظهار كمالحسن عامل كري تواز ر ا

Tercüme:

[48a] “Nahnu akrab” dedi, ya‘nî kat re derya bir dirir.

Âşık u ma‘şûk ve sâkî mest u sohbâ bir dirir.

Ey ki, kendiden cüdâ düşen haber ister isen

Meşhed u meşhûd ve şâhid-i Mevlâ, Mevlâ bir dirir.

409

Gerçi ‘âlem-i mazhar esmâ-i Hüsna’dır velî

İsm-i a‘zam cümlesinde ey Dilârâ bir dirir.

Hüsn-i ‘âlem-gîrin izhâr-ı kemaliçün şehâ

Niçe bin âyinede aks etdi ammâ birdir

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Ola ki, tahâret-i maârif-i ilâhiyye ile kalbimizi tathîr ve tecelliyât-ı sıfât-ı

kudsiyyesiyle rûhumuzu tenvîr edip, esrâr-ı vahdâniyetiyle sırrımızı tahsîs ve kuyûd-ı

inâiyyetden tahlîs eyleye. Ve “Olmamak”, kayd-ı isneyniyetden külliyen halâs olmamakdan

‘ibâretdir. Zîrâ ta‘ayyünât-ı cismiyye ve nefsiyye ve akliyye ve rûhiyesi i‘tibariyle ikilik

kaydından halâs mutas avver değildir. Ve mertebe-i ahadiyyete erişmek ‘âlem-i lâ-ta‘ayyünde

maz har-ı tecellî-i tevhîd-i Zât olup sırrın vahdeti ol tecellî-i hükmünde olduġu andadır.

Mesnevî:

769چراغ نور شان ممزوج باشد درمساغمتصل نبود سفال دو

Muktezasınca rûhun ta‘ayyünü sırrın vahdetini münâfî değildir. İki kandilin

ta‘ayyünleri nurlarının ittihâdını münâfî olmadığı gibi. Zîrâ rûhun ta‘ayyünü fenâ-pezîr

değildir. Nitekim H ażret-i Mevlânâ min külli’l-vücûh evlânâ kaddesenallâhu bi-sırrıhi’l-a‘la

Mesnevî’de:

آغشته اند ت فند ودرصينال ذشته اند كساىن كزجهان بكپس

چو اختر پيش آن خود ىب نشاندر صفات حق صفات مجله شان مه

قرآن نقل خواهى اى حرون خوان مجيع هم لدنيا حمضرون كرد

770حمضرون معدوم بنود نيك بني تا بقاى روحها بيىن يقني

Buyurmuştur. Ya‘nî şol kimesneler ki, cihandan göçmüşlerdir. Onları ma‘dum zan

etmeniz onlar agşiye-i sıfatdırlar ki, sıfat-ı Hak’da onların sıfatı şemsin t ulû‘unda kevâkibin

769 “İki kandilin yağ konan kabları birbirine bitişik değildir. Ama ışıkları birbirine katışmış, birleşmiştir.” Şefik Can, Mesnevî tercümesi, c. III, 4392 770 “Dünyadan geçn kişiler de yok olmamışlar, fakat Allâh sıfatlarına bürünmüşlerdir. Onların sıfatları, Hak sıfatlarına karşı, güneşin karşısındaki yıldızlara dönmüştür. Ah inatçı Kur’ân’dan buna delil arıyorsan oku: “Onların hepsi huzurumuzdadır!” Haklarında “huzurumuzdadır” denenler yok olamazlar. İyi dikkat et de ruhların bekâsını iyice anlayasın!” Şefik Can, Mesnevî tercümesi, c.IV, 442-445

410

bî-nişân olması gibidir. Ya‘nî şemsin tulû‘u vaktinde nûr-i kevâkib mağlup olub gözden gâib

olması gibidir. Nitekim Cenâb-ı Hak Kur’ân-ı Kerîm’de: “ ع كانت الا صيحة واحدة فاذاهم جميان

Başka değil, sadece bir tek çığlık olmuş, derhal hepsi toplanmış“] ”لدينا محضرون

huzurumuza getirilmişlerdir.” (Yâsin, 36/53)] buyurmuştur. Pes mahzûrun ma‘dûm olmadığı

ma‘lûmdur. Hulâsa-i makâl tahrîr olunduğu minvâl üzere;

“Yalanı kovmak [48b] gerçeği komak. Olmağı komak, olmamağı kovmak.

Terk-i dünyâ, terk-i ukbâ. Terk-i hestî terk-i terk.” mażmûnuna remz ü işaretdir.

“Terk-i Dünya” derûnunda Dünya muhabbeti ve itibarı olmamakdan ‘ibâretdir. Ve “terk-i

Ukbâ” ibadât u t āâtı arzû-yı Cennet-i na‘im ve havf-i azâb-ı cahîm için etmeyip belki; “ دعو

الله المؤمنني والمؤمنات جنات تجري من تحتها الانهار خالدين فيها ومساكن طيبة يف جنات عدن ورضوان

زالفو وه ذلك رالله اكب منظيمالع ” [“Allah mümin erkeklere ve mümin kadınlara, altlarından

ırmaklar akan cennetler vaad buyurdu. Orada ebedi kalacaklardır. Hem de Adn

cennetlerinde hoş meskenler vaad etmiştir. Allah'ın rızası ise hepsinden büyüktür. İşte

asıl büyük kurtuluş da budur.” (Tevbe, 9/72)] mâ-s adakınca kavlin lâzıme-i hâli efendisine

‘ubûdiyetdir. Ücret mukâbili cennât-ı ‘âliyât ve düzahden necât istemek iktiżā eylemez. “Ol

cevad-ı fevka’l-murâd ve mu‘tî’n-nevâl kable’s-suâl.” kerem bî-hemâline nihâyet yok dur.

Hemân cennât-ı771 na‘îm’den a‘lâ ve ekber olan rıżā-yı sa‘âdet iktiżāsına bezl-i iktidâr ile

neyl-i fevz-i azîme ibtidâr gerekdir. Ve “terk-i hestî” varlığını terk etmekdir. Ya‘nî emâneti

sāhibine verib kendi aradan çıkmakdır. Zîrâ vücûdun 772“ آخرب ذننب اليقاس عليه ذ ” kıyâsınca

kişiye varlık hicâbından uzağa zenb-i ‘azîm olmaz. “Terk-i terk” ise terk-i hestî’de varlığı

terk ettikden sonra menzil-i nistîye erişib Hak’dan gayrı bir şeyi kalmaz ki, ânı dahi terk

iktiżā eyleye. Bu takdirce nihâyet-i terke işâretdir. Ve dahî773 dünya ve ukbâyı ve varlığı

ağyar olmak itibarıyla nefs için terk etmişdi. 774“خري الناس من ينفع الناس” nef‘ince dünya ve

771 C: + “Cenâb-ı nâ’îm” 772 “Günah diğer bir günaha kıyâs olunmaz.” 773 C: - “terk-i hestî’de varlığı terk ettikden sonra menzil-i nistîye erişib Hak’dan gayrı bir şeyi kalmaz ki, ânı dahi terk iktizâ eyleye. Bu takdirce nihâyet-i terke işâretdir. Ve dahî” 774 “İnsanlara faydalı olan insanların hayırlısıdır.”

411

ukbâya ve varlığa Hak için hakkânî775 i‘tibar etmekden kinayetdir ve dahî zikr olunan

terklerden kişiye bir yok luk ârız olur ki, yokluğa erişib terke geldim diye sâlifü’z-zikr

varlıklardan eşedd bir varlık hâs ıl olur. Ol terk-i terk eyle demekdir. Ve dahî inkıtâ‘ yönünden

ma‘rifet-i ilâhiyyeye niyetçe verdim diye keşîde bir pindarcık hâsıl olub terk-i taleb

da‘iyyesine düşer. Ol terk-i terk edip rûz u şeb sa‘y u talepde pâyidâr ve bî-karâr ol demekdir.

Zîrâ ma‘rifet-i ilahiyyeye intihâ yönünden nihâyet yokdur. 776“من استوى يوما فهو مغبون” istivâ

gabn ihtivâsınca 777“ سأ االدبأفمن قنع فقد جهل و ” [119b] mukteżāsı vasf-ı hâlin olması için

olduġun menzile kanâat etmeyib “اين علمزد بقل رو” [“Rabbim! benim ilmimi artır" de.”

(Tâhâ, 20/114)] [49a] emrine imtisal ile dem-be-dem terakkīye sa‘y u şitâb eyle demekden

‘ibâretdir. Zîrâ Cenâb-ı Hak bu emirde senden devam-ı iftikârı murad eder. Ol ecilden “ فاذا

﴿ بصفان غتالى﴾ 7فروغبفار كبر ” [“O halde boş kaldın mı, yine kalk (başka bir iş ve

ibadetle) yorul. Ancak Rabbine yönel.” (İnşirah, 94/7-8)] buyurur. Ey tâlib-i râh-ı tahk īk vey

râğıb-ı cevher-i bahr-i amîk bu mezkûrâta idâre-i nazar-ı tedkîk ve kişvâre-i sem‘-i tasdîk

ettinse her mertebenin tahakkukuna murâ‘ât ve her makāmda Cenâb-ı Hakk’a inkıyâd ve tâ‘ât

ile sarf-ı nukûd infâs-ı hayât ve her hâlde isticlâb-ı rıżā-yı şerîfine bezl-i evkât gerekdir.

Nitekim H ażret-i Hüdâyî buyurur:

Benim tevhid-i sırfında yeri vâr

Makāmın gözle, gâfil olma zinhâr

Evkât fehmeyle mâ‘nâ-yı kelâmı

Gözet yerli yerinde her makāmı

Kaçın kim ola bir zillet sudûru

Bakıb tevhide hoş görme kus ūru

Tezellül etse nefse himmet eyle

Terakkīye efendi gayret eyle

775 C: - “hakkânî” 776 “İki günü eşit olan ziyandadır.” 777 “Kim (bulunduğu menzile) kanaat ederse cahillik etmiş ve sû-yi edebde bulunmuş olur.”

412

Bu şirki tutma ol tevh îde yeksân

Bulunur zulmet içre âb-ı heyevan

Teferruc et hakīkat gülistanın

Hisâr edin şerî‘at bostanın

Hakīkat eyleyip sırrında cevalân

Şerî‘at-ı zāhirin hıfz etsin ey can

Gehî vahdet ilinde et tena‘um

Ki, eyle bâğ-ı kesretde terennüm

Sarâ-yı vahdete yol gösteren şâh

Der idi gâh olurdu “lî ma‘allâh”

Gehî irşâd için erbâb-ı dîni

Der idi yâ humeyrâ “kellimînî”

Bilirsin ger efendi iş bu hâlet

Eder ânın kemâline şehâdet

Habîbullâh’a eyle iktidâyı

Tarîk-i mustakīme git Hüdâyî

Hakîkî mülke hakkânî nikâh et

‘Ubûdiyet makāmın cilvegâh et

Kuru dâ‘vâda çok türlü telef var

‘Ubûdiyyetde havdınca şeref var

Sakın bâb-ı ‘ilimden sen dûr olma

Kuru emniyyeye mağrûr olma

Amel oldu mürîde kurbet için

Vusûl ehline şükr-i ni‘met için

Amelden Hakk’a yokdur nef‘ u yazar

Seninçündür kamûsu ey birâder

[Mefâîlün/mefâîlün/feûlün]

413

Velhâsıl ey birâder-i cân778 berâber eğerçi tasavvufdan tasânîf çokdur. Lâkin mücerred

mâkâlât-ı [49b] resâyil ile kalbe yol bulub bilâ mürşid şem‘-i ‘aşkı uyandırmış yokdur.779

Ancak resâilin ta‘bîrât dilpezîri müntehâya mevrıt-ı safâ ve mutevassıta bâ‘is keşf-i gatâ olub

mübtedâya sebeb-i irtifâ ve muhibbe mûcib-i taleb-i muktedâ olur.780 Zîrâ sâlik menâkir u

bida‘dan ârî ve ma‘ârif u vera‘ın yârî fâris-i meydân-ı şerî‘at ve hâris-i kenz-i hakīkat bir

mürşid-i kâmile muhtâcdır ki, mehâlik-i sülûkdan ânı halâs edib eser-i Rasûlullâh Sallallâhu

Aleyhi ve Selem’de makāmât u merâtibi seyr etdire.

Mesnevî:

ت وخوف وخطرقار هست پس پ ر ف ىب پرياين سپريرابكزين كه

چهربسر مپيرزهان هني مهرتچپس رهى راكه نديدسىت توهي

اى كه پس خرينده راكرداو تلف دمشن را هست خر مست علف

رحكم حضر روزي هم چوموسى تسليم شو ل بنچون كرفتت پريه

781 تانكويد خضررو هذا فراق كن بركار حضرى ىب نفاق ربص

Tercüme:

Pîr-i kâmil bul ki, pîrsiz bu sefer

Sâlikîne oldu pür havf u hatar

Bir yolu kim görmüşsün ey fetâ

Gitme rehbersiz sakın hergiz ona

Düşman-ı râh oldu har mest ‘alef

Niçe bin harindeyi etdi telef

Çünkü mürşid bulasın teslîm ol

Mûsâ gibi hükm-i Hıżrı et kabûl 778 C: + “Hân” 779 C: + “ancak sıdk u ihlâs ile istimâı mûcib-i talem-i mürşid olur.” 780 C: - “Ancak resâilin ta’bîrât dilpezîri ….safâ ve mutevassıta bâ’is keşf-i gatâ olub mübtedîye sebeb-i irtifâ ve muhibbe mûcib-i taleb-i muktedâ olur.” 781 “Bildiğin ve defâlarca gittiğin yolda bile kılavuz olmazsa şaşırırsın. Kendine gel! hiç görmediğin o yola yalnız gitme. Sakın yol göstericiden baş çevirme! Ey Nobran Pîrin gölgesi olmazsa gulyabânî sesi seni sesemleştirir, yolunu şaşırtır. Gülyabânî sana zarar verir. Yolunudan alıkoyar. Bu yolda nice senden daha dâhî kişiler kaybolub gittiler. Yolcuların yollarını şaşırdıklarını, kötü ruhlu İblîs’in onlara neler yaptığını Kur’ân’dan işit!” Şefik Can, Mesnevî tercümesi, c.I, 2944-2948

414

Kâr-ı Hıżr’a sâbır olasın bî-nifâk

Demeye tâ kim sana “hezâ firâk”

[Fâilâtün/fâilâtün//fâilün]

Ya‘nî taleb-i pîrde cedd-i tâm ve her kârına sabr etmede sa‘y u ihtimâm edib her

emirde hükmüne râm ol. Lâkin

Mesnevî:

ستو پس ر دسىت نشايد داد چون پسى ابليس آدم روى هست

Tercüme:

Niçe âdem yüzlü iblîs var sakın

Her ele el vermek olmaz bil yakîn

[Fâilâtün/fâilâtün//fâilün]

Muk teżāsınca;

Her mürşîde dil verme kim yolunu sarpa uğradır

Mürşîd-i kâmil olanın gâyet yolu âsân imiş

[Mef‘ûlü/mefâîlün/mef‘ûlü/mefâ‘îlün]

Ya kâmili ve nâkısı temyîz etmek mübtedînin şânından mıdır der isen, “ الظاهر عنوان

mefhûmunca zāhiri huliyye-i şerî‘at ile ârâsta ise esrâr-ı hakīkate mahremiyet 782”الباطن

ihtimâli vardır. Şerî‘atde noksanı olanın hakīkatden behresi yokdur. Ol ma‘kûleye iktidâ [50a]

mûcib-i hüsrân-ı dünyâ ve ukbâdır. Nitekim Cüneyd-i Bağdâdî kuddise sirruhu’l-hâdî; “ من مل

الن علمنا مبىن مقيد بالكتاب والسنة رحيفظ القرآن ومل يكتب احلديث اليقتدى به ىف هذا االم ”783 buyurur.

Ya‘nî âyât-ı Kur’âniyyeden istinbât olunan ahkâm-ı şer‘iyye ve ehâdîs-i nebeviyyeden ve

icmâ‘-ı ümmetden azh olunan sünen-i seniyye ile ‘âmil olmayan kimseye bu tarîkat emrinde

iktidâ olunmaz. Zîrâ ‘ilm-i tasavvuf sünnet ve kitâb ile mebnî ve mukayyeddir. Çünkü ziver-i

şerî‘at ile müzeyyen bir mürşid bulasın. Tahâret-i kâmile ile mukâbelesine oturub kalbini

782 “Zâhir, batının işâretidir.” 783 “Âyât-ı Kurâniyyeden istinbât olunan ahkâm-ı şeriyye ve ehâdîs-i nebeviyyeden ve icmâ’-ı ümmetden azh olunan sünen-i seniyye ile âmil olmayan kimesneye bu tarîkat emrinde iktidâ olunmaz.”

415

şevâgıl-i dünyeviyyeden âsûde edib halâs-ı tâm ile ol zâtın mir’ât-ı kalbine mukâbil dutasın.

Eğer ol ânda derûnuna hâlât-ı muhabbetullâhdan bu hâlet-i zâyide ârız olub dünyâ ve âhiret

arzularını selb edib bî-ihtiyâr rikkat-i kalble bana elverirse ol zâtın hâline delâlet eder.

Dâmen-i himmetlerine teşebbüs edib ittibâ‘-ı sünen u kitâb ve kâmet-i istikâmetine ilbâs-ı

hil‘at-ı âdâb ile tenevvür-i mücâhede ve riyâzât içre âteş-i ‘aşk-ı ilâhî ile kebâb olmak

gerekdir. Nitekim Cüneyd-i Bağdâdî kuddise sirruh; “ مااخذ التصوف عن قيل وقال لكن عن اجلوع

من الزم نفسه “ ;buyurur. Ve Ebû Abbas kuddise sırruh 784”وترك الدنيا وقطع املالوفات واملستحسنات

785”آداب السنة نور اهللا قلبه بانوار املعرفة والمقام اشرف من مقام متابعة احلبيب ىف اوامره وافعاله واخالقه

buyurur. Ve Hamza el-Bağdâdî kuddise sirruh; “ من عرف طريق احلق سهل عليه سلوكه والدليل

عة الرسول صلى اهللا عليه وسلم ىف احواله وافعاله واقوالهعلى الطريق اىل اهللا تعاىل االمتاب ”786 buyurur. Ola

ki, Hażret-i Hudâvend-i zi’l-Kerem meslek-i Rasûl-i Ekrem ve Nebiy-yi Muhterem Sallallâhu

Aleyhi ve Selem’de sâbit-kadem ve kadem-i mültezimlerinde râsihdem eyleyib her hâlde

rıżā-yı yemen-i iktiżālarına muvaffak ve ihtisās -ı ilâhî ve ni‘âm-ı nâ-mütenâhîsine mazhar

olan kullarına mulhak edib ni‘am-i zāhiriye ve bâtıniyyesine mustağrak eyleye. Âmîn

Temmet.

784 Yani tasavvuf kîl u kâlden ahz olunan ancak terk-i dünyâ ve riyâzât ve kat’-ı me’lûfât ve müstahsinâtdan ahz olunur. 785 Yani âdâb-ı sünneti nefsine ilzâm eyleyen kişinin kalbini Cenâb-ı Hak envâr-ı ma’rifet ile nûrlandırır. Halbuki evâmir u efâl u ahlâkında meşâm-ı mütâbaat-i Habîbullâh Sallallâhu Aleyhi ve Selem’den eşref-i mak ām yokdur. 786 Yanî tarîk-i hakkı bilen kimesneye sulûku âsândır. Ve tarîk-i Hakk’a ahvâl u efâl u akvâlinde mütâbaat-ı Rasûlullah Sallallâhu Aleyhi ve Selem’den gayrı delîl yokdur.

416

XII- “ŞERH-İ BEYT-İ MİR HÜSREV”787

788وقت طوفانش مد نوح را درآتيمم واجب سر رد آرب الگزدرياى شهادت چون ن

“Deryâ”dan murad hakīkatdir. Ve “Şehâdet” ‘âlem-i kevn u fesâddan ‘ibâretdir. Ve

“Çün”, izâ ma‘nâsına edât-ı şarttır. Ve “Neheng” timsah balığına derler ki, balıktan murad

ma‘rifetdir. Velâ ihtisar ve iştihâr vechile “ هال اله اال الل ” kelimesinden kinâyetdir. Ve

“Nuh”dan murad sefîne-i şerî‘atde olan müteşerri‘ mahcubdur. Ya‘nî h akīkati deryâya ve

ma‘rifeti balığa ve zemin ve asmândan ser-zede olan fuyûzu mâ-i tûfana teşbîh mülâbesesiyle

ve mübâlağadan kinâye vechile sefîne-i şerî‘atde mukîm olan müteşerri‘a Nuh lafzını ıtlâk

etmiştir. Yok sa bu beyt H ażret-i Nuh Salavâtullahi ala Nebiyyine ve aleyh’e sarfı vücuhla

baî‘du’l-ihtimaldir.

Zîrâ lügat-i Fârisiyyede “Çün” lafzı Arabiyyede “izâ” ma‘nâsına ma‘nâ-yı şartı

mütezammın olur. “İza” ise istikbâlde isti‘mâl olunur. Gerekse mâziye dâhil olsun. Çün dahî

kezâliktir. Ve nedret üzere “izâ”nın mâzide isti‘mâli şâz kabilinden olur. Yâhud müevveldir.

Hus ūs an bu beytte çün lafzının fi‘il-i şartı olan “ ديرار ” lafzı müzâri’dir. Fiil-i şart müstekbel

787 Şerh-i Beyt-i Emir Hüsrev, Araştırmamızda tesbit edebildiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. H M Efendi 3917, 50b-53a vr (A), Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 42b-45b vr (B), İ.Belediye: O.E No. 1824 / 1, 1b-5b vr (C). OE nüshasının kaydında “Şerh-i du beyt-i Mir Husrev-i Dihlevî” şeklinde geçmektedir. Ama bir beytin şerhi bulunmaktadır. Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. H M Efendi 3917 nüshasına âittir. 788 C: + “Şerh-i du Beyt-i Mir Hüsrev-i Dihlevî Hazret-i Salâhî Abdî Efendi” “Timsah şehâdet denizinden başını çıkardığı zaman Nuh’a tufan zamanında teyemmüm vacib olur.”

417

olacak cevâbı dahî müstakbel olur. Gerekse cevâb-ı şartın lafzı mâzi olsun. Mâ‘nâsı müzâri‘a

münkalib olur. Güya mefhûm-i beyt:

“ممية فالتادهر الشحب من هأسالر ساختم جرخاذا ي

اجبقوغر دته عنفينوح ىف سلى نمر عهاء املنالعالم بالم ”789

Ma‘nâsını ifâde eder. Husūs an ki, şer‘imizde mahsūs olan vüzû‘ ve teyemmüm

ümem-i sâlifede ma‘hûd değildir. Belki bizim şer‘imiz de ancak bize mahsūsdur. Bu tak dirce

mahsûl-i beyt bu ‘âlem-i kevn u fesâdın hakīkatinden lâ nehengi baş kaldırdığı vakitte a‘nî

kelime-i “lâilahe illallah” sırr-ı ma‘rifeti zāhir olduġu vakitde tarîkat u ma‘rifete yol bulmayıp

sefîne-i şerî‘atde zühd-i huşkla mukîm olan müteşerri‘ mahcûba tufân vaktinde ya‘nî fi’l-

mesel derya içinde olduġu [51a] hengamda teyemmüm vâcib olur demektir. Pes lâ nehengi

baş kaldırmasından murâd Hak’tan gayrı ‘itibar olunan ma‘bûd u maksûd ve mevcûdu nefy

etmek ma‘rifetidir ki, “lâ ilahe illallah” ma‘nâ-yı latīfi avâma göre “lâ ma‘bûde illâ hu” ve

havâssa göre “lâ maksûde illâ hu” ve ehassü’l-havâssa göre “lâ mevcûde illâ hu”

mülâhazasıdır ki, avâmın kalbinde H ak’tan gayrı ma‘bûd bi’l-hak yoktur. Ve havâssın

kalbinde Hak’tan gayrı ma‘bûd bi’l-hak olmadığından fazl-ı Hak’tan gayrı maksûd bi’l-asl

yoktur. Ve ehassü’l-havâsın kalbinde ma‘bûd bi’l-hak ve maksûd bi’l-asl Hak’tan gayrı

olmadığından kat‘a’n-nazar Hak’tan gayrı mevcûd bi’z-zât yoktur demek olur. Ve eğer

denilir ise ki, “lâ ilâhe illallah” ‘ibâretinden “lâ ma‘bûde illâ hu” ma‘nâsı z āhirdir ki, “ilâhe”

“elehe”den müştakdır ki, “elehe” bi-ma‘nâ “abede” ve “iste’lehe” bi-ma‘nâ “ista‘bede”dir. Ve

“elehe” bi-ma‘nâ “me’lûh”dur. Bu tak dirce ma‘nâsı “lâ ma‘bûde illâ hu” olmuş olur. Ammâ

“lâ maksûde illâ hu” ma‘nâsı nice ahz olunur? Cevâb verilir ki, kelâm-ı Bârî’de: “ تاين ارم

ويهه هذ الهخات” [“Kötü duygularını kendisine tanrı edinen kimseyi gördün mü?...” (Furkan

25/43)] Kavl-i şerîfinden istinbât olunur ki, mefhûm-i intibâh melzûmu şol kimseyi gördüm ki,

kendi hevâsını ittihaz eyledi. Ya‘nî hevâsını kendiye ilâh ittihâz eyledi demektir. Pes kişinin

hevâsı maksûdu olduġu zâirdir. Bu âyet-i kerîme mefhûmuyla “lâ maksûde illâ hu” ma‘nâsı

tasavvur olunur. Kaldı ki, “lâ mevcûde illâ hu” ma‘nâsı dahî şu vecihten ahz olunur ki, “lâ

ilâhe”de olan “ilâh” münker olmagın ism-i cins kabîlinden olub efrâdına şumûlü olur ki,

789 [Şehâdet denizinden timsah başını çıkardığı zaman akıcı su ile âlem su altında iken gemisinde Nuh’a teyemmüm vâcip olur.]

418

mertebe-i külliyye-i ilâhiyyeden her bir mevcûdun mertebe-i isti‘dâdına göre nasîb-i cüzîsi

olduġu ya‘nî lafza-i Celâl ism-i zât-ı müstecmi‘ cemî‘-i sıfât olub ve her bir mevcûd esmâ ve

s ıfâttan birinin yâhud dahî ziyâdesinin taht-ı terbiyesinde olduġu ‘inde erbâbi’ş-şuhûd

müttefakun aleyhdir. Bu takdirce güya her bir mevcûdda mertebe-i külliyye feyż-i ulûhiyetten

bir mertebe-i cüz’iyye olub lâkin mâsivâullâh i‘tibâr olunan her bir mevcûd mertebe-i

külliyye-i ulûhiyete erişmekten âciz ve kâsır olmak ‘itibarıyla bu mevcûda ilâh ıtlâkı sahîh

olmadığından mevcûdât-ı müteayyinenin mertebe-i ulûhiyetini belki mevcûd olan vücûdât-ı

mevhûmunun vücûdunu “lâ ilâhe” kelimesi nefy edib mertebe-i külliyye-i ulûhiyeti ve ‘ala’l-

ıtlâk hakīkat vücûdu “illallah” kelimesi hasr u kasr ile ancak ilâh ma‘rufa isbat eder. Zîrâ

hakīkatde vücûd Vâcib’indir. Ya‘nî varlık Hakk’ındır ki, mümkinât ü vücûd Vâcib’in

vücûdundan bir pertev ya‘nî şems-i vücûddan bir zerre mesâbesindedir.

Beyt:

Zerrenin var mı vücûdu şemse nisbetle hemân?

Küllü mevcûdun varlığı bundan S alâh î anla var

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Pes cemî‘-i mevcûdât vâcibü’l-vücûdun kayyûmiyyetiyle kâim ve ‘avâlim-i külliyye

ve cüz’iyyede mevcûd olan ve vücûdât-ı mevhûme vücûd-ı Hakk’ın eseri olup Hak’dan gayrı

bu şeyin mustakillen vücûdu olmamakla kalb-i kâmilde “lâ mevcûd illâ hu” ma‘nâsı sâbit

olur. Nitekim Hoca Muhammed Pârsâ kaddese sırrahu’l-a’lâ: “Risâle-i vücûd” nâm

te’lifinde bu ma‘nâyı müeyyed ve müş’ir: “ لواحد هو يسمى اهللا وهذه وااللوهية مرتبة التكون اال

لنكرة املرتبة هى الىت ينفيها الذكر وهى الىت يثبتها وامنا متوجه النفى على الفكرة واالثبات على املعرفة الن ا

له من اليتعني له وله نصيب ىف االلوهية وبه بدعيه فتوجه عليه النفى الن اال حتتها كل شئ ومامن شئ اال

له حاراالنصباء كلها القتصارهم وحصرهم وملاعرف ان اال نصيب فله االنصباء كلها وما كفر من كفر اال

ز وجل فكل اسم دليل عهللا فالكل امساؤه عرفوا انه مسمى اهللا فكل شئ له نصيب فهو اسم من امساء مسمى ا

نكري به فمامثه اال منكور ومعروفتعلى اهلويته بل هو عينها فاالمر تنكري ىف عني تعريف وتعريف ىف عني ”790

790 [Ulûhiyet Allâh diye isimlendirilen Vâhid’in mertebesidir. Ulûhiyet bir mertebedir ki, sadece bir kimse için söz konusu olur ki, ona da Allâh denir. Bu mertebe zikrin nefyettiği mertebedir. Zikrin isbât ettiği mertebe de bu mertebedir. Nefy düşünceye yöneliktir. İsbat ise ma’rifeye yöneliktir. Nekrenin altında her şey söz konusudur.

419

buyurur. “ ق وحققفتدبر ودق ”791

Pes imdi neheng-i lâ yani ma‘rifet-i kelime-i “lâilâhe illallah” ‘âlem-i şehâdetden

‘anî her mevcûdun hakīkatinden baş kaldırdığı vakitde ya‘nî “lâ mevcûde illâ hû” ma‘nâsı

z āhir olduġu vakitde cemî‘-i ‘âlem feyżan feyż hakīkat-i tevhîd ile şâd-âb ve seyr-âb iken

‘illet-i vücûdu sebebiyle varlığı libâsından soyunup sefîne-i şerî‘atden kendiyi ilkâ-yı [52a]

bahr-ı hakīkat edemeyen kimseye tufân vaktinde sefîne içinde teyemmüm vâcib olur. Zîrâ ya

âb-ı deryâ-yı feyżi göremez yâhud ‘illet-i vücûdundan ötürü deryâya giremez. Nitekim bir

kimsenin ‘illet-i vücûdu olsa su var iken helâk havfından nâşı suyla gasl etmeyib teyemmüm

etmesi vâcibdir.

Hakīkatde tahâret kalbi mâsivâullâh’dan tathîr etmekden ‘ibâretdir ki, her şey aslı ile

tathîr olur. Görmez misin insanın vücûd-i unsûrisinin aslı mâ-ı menî olmağla cisminin tathîri

yine mâ ile olur. Yâhud su bulunmadığı yerde ya zarûret ‘indinde cüz-i sânisi olan hâk ile

teyemmüm vechile tathîr olub hâk bu serzenişle acz ve kus ūrun âdât792 u tezkîr eyler. Pes

imdi hakâyık-ı eşyânın aslı vâsıta-i esmâ ve s ıfât ile feyż-i hüviyet ahadiyyet-i zât olmağla

feyż vahdet-i zât-ı yektâ levha-i dilden nukûş-i kesret mâsivâyı izâle ile cenâbet-ı ağyârdan

tathîre muhtâcdır ki, hakīkatde sırr-ı insân mâsivâullâhdan tâhir ola. Ve illâ yalnız âb u hâk ile

kişinin kalbi pâk olmaz. Nitekim hadîs-i şerîfte vârid olmuşdur: “ ” فليغتسلمعةمن جاء منكم اجل

[“…Sizden biriniz Cuma günü geldiğinde yıkansın.” (Buhârî, Cuma, 2)] “ غسل اجلسم باملاء وغسل

التوبة وغسل اهلمة باالخالص وغسل القلب النفس باثال االمر والعمل به وغسلتالقوى باملسارعة الم

“ ;Pes mefhûm beytten bu ma‘nâ ahz olundu ki, vücûdun 793”بالتوحيد ذنب ذنب اليقاس عليه

Her hangi bir şeyde ulûhiyetten bir nasip olabilir. Her şey bunu iddia edebilir. Nefiy de bunun üzerine yönelmiştir. Nasibi taayyün etmemiş olandır. Tek nasibi olmayan tüm nasiplerin kendisine âit olduġu ilâhtır. Küfreden kimse şu nedenle küfretmiştir: daralttığı ve kısıtladığı için küfretmiştir. Bilinir ki İlâh bütün nasipleri almıştır. Anlamışlardır ki bunun müsâmmâsı Allâh’tır. Âllâh’ın isimlerinden her şeyin bir nasibi olabilir. Nihâyetinde her şey Cenâb-ı Allâh’ın isimlerindendir. Her isminde Allâh’ın ulûhiyetine delil vardır. Hattâ her şey o ulûhiyetin kendisidir. Tarifi bizzat kendisinde bir tenkir, tenkîrinin bizzat kendisinde de ta’riftir. Dolayısıyla ortada sadece menkur ma’ruf bulunmaktadır.] 791 [Düşün incele ve tahkik et.] 792 B: + “İrâet-i tezkîr” 793 [Vücûdu yıkamak su iledir. İnsandaki kabiliyiyetleri yıkamak emre ve onunla amel etmeye acele etmekledir. Nefsin yıkanması tevbe iledir. Himmetin yıkanması ihlasladır. Kalbi yıkamak tevhidledir.]

420

Müeddâsınca kişinin kayd-ı illet-i vücûdu var iken âb-ı feyż-i fenâ fillâh ile tathîre 794”اخر

kâdir olamayıp mâdde-i süfliyye-i tabî‘iyesiyle tathîr-i kalb menzilesinde hâk bir sırr ederek

kendi varlığıyla Cenâb-ı Hakk’ın huzûr-ı ma‘neviyyesine teveccüh eder ki, buna tahâret-i

z āhiriyye ve ‘ibâdet-i avâm derler. Eğerçi ıskât-ı farîza-i salât etmiş olur. Ve emre imtisâl ile

nâil-i ecr olur. Lâkin mertebe-i ihsândan dûr ve hân-ı vuslatdan mehcûrdur. Ve ehassü’l-

havâssın ‘ibâdeti katre-i vücûd mevhûmunu ilkâ-yı deryâ-yı vahdet etmekle cenâbet-i

ağyârdan tathîr olub; “ونعجره تاليو كمالح له ههجالا و الكء هيكل ش ” [“...O’nun zâtından

başka her şey yok olacaktır. Hüküm O’nundur ve siz ancak O’na döndürüleceksiniz.” (el-

Kassas 28/88)] mihrâbında kâim ve secdegâh-ı lâhûtiyyede salât-ı dâimde olur.

Beyt:

Salât-ı ehl-i ‘irfân kıblesidir sümme vechullâh

O veche kul olanlar tâ‘ate noksanı neylerler.

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Mefhumu onların salâtını mübeyyindir. Esrâr-ı tahâret u salâtın tafsīli bu muhtasara

s ıġmaz. Belki mufassal ve meşrûh mustakıllen bir mücelled kitab olur. Lâkin dikkat ile

mütâlaa eden ulu’l-elbâba bu remz-i yesîr dahî câmi‘-i necâta hâdîdir. Kaldı ki, Nuh

Aleyhisselâm’ın tûfan vaktinde teyemmümü haberi sahih olur ise çün lafzı nedret üzere

mâzide isti‘mâl olunan kabilden olur. “İzâ”nın “iz” mevkı‘inde isti‘mâl olunduğu gibi. Bu

takdirce beyt-i mezbûr H ażret-i Nuh Aleyhisselâm’a sarf olunmak üzere tevcîh-i âhar ile

te’vile muhtacdır. Zîrâ teyemmüm lügatde kast u taleb ma‘nâsınadır. Nitekim Muhtar’da:

“ ىفتيمم قصده وتيمم تقصده وتيمم للصلوة واصله التعمد والتوخى من قوهلم تيممه وتأممه قال ابن السكيت

كثر استعماهلم هلذه الكلمة حىت صار التيمم مسح لصعيد طيب مثاقوله تعاىل فتيمموا صعيدا طيبا اى اقصدوا

.diye zikrolunmuştur. Ve saîd lügatte türâb ve vech-i arz ma‘nâsınadır 795”الوجه واليدين بالتراب

794 [Günah başka bir günahla kıyaslanmaz.] 795 [Muhtar’da; تقصده , تيممه , قصده , ميمه ma’nasına, namaz için teyemmüm aldı. Teyemmümün aslı

ta’ammüd ve tavakkî’dir. İbbü’s-Sikkît diyor ki, Cenâb-ı Hakk’ın; “…o zaman tertemiz bir toprak ile teyemmüm edin…” (Nisa, 43) temiz toprağı maksat edinin. Arapların bu kelimeyi kullanmaları çoğaldı ve bunun ma’nası; elleri ve yüzü toprakla meshetmek oldu.]

421

Pes imdi 796”كما ىف املختار الصعيد التراب وقال ثعلب وجه االرض لقوله تعاىل فتصبح صعيدا زلقا“

H ażret-i Nuh Aleyhisselâm’ın kavmi semt-i teşbihden ‘abede-i esnâm-ı kesret olmalarından

nâşi tarîk-i tenzîhe da‘vetleri mukteżā-yı ibret-i vahdet olmakla: “ ارسلنا نوحا الى قومه ان انذر انا

اليم ذابع مهاتيل ان يقب من كمقو” [“Gerçekten biz Nûh'u kavmine gönderdik, "kavmine acı

bir azap gelmezden önce onları uyar" diye.” (Nûh, 71/1)] Emrince H ażret-i Nuh

Aleyhisselâm da‘vet ve inzâre me’mur ve mürsel olmağın; قال﴿ بنيم ذيرن ي لكمم انا قوان﴾ 2 ي

اتو وا اللهدبون ﴿اعاطيعو 3قوه ﴾فرغىيمسل مالى اج كمرخؤيو وبكمذن من لكم [“Dedi ki, "ey

kavmim! Gerçekten ben size açık bir uyarıcıyım" Şöyle ki, “Allah'a kulluk edin, ondan

korkun ve bana itaat edin.” “Günahlarınızı bağışlasın ve sizi belli bir süreye kadar

ertelesin.” (Nûh, 71/24)] Mefhum-i hakīkat melzûmunca semt-i tenzih ile tevhide da‘vet

eyledikde kavmi icâbetten imtinâ‘ belki da‘vetini istimâ‘ etmemek için parmakların

köşelerine vaz‘ ve siyâblarına bürünüp esnâme perestişlerinde ısrâr ve istikbâr etmeleriyle

mücâzâtları zımnında: [53a] ﴿ اارهنلا ومي ليقو توعي دان با 5قال رارائي الا فرعد مهزدي فلم ﴾

﴿6 يف اذانهم مهابعلوا اصعج مله فرغلت مهتوعا دي كلمانا﴾ وارتكبوا اسركبتاسوا وراصو مهابا ثيوشغتاسو

[“Nûh dedi ki: "Ey Rabbim! Ben kavmimi gece gündüz davet ettim." "Fakat benim

çağırmam, onların sadece kaçmalarını artırdı." "Ben onları senin bağışlaman için her

davet ettiğimde, onlar parmaklarını kulaklarına tıkadılar, elbiselerine büründüler, ısrar

ettiler, kibirlendikçe kibirlendiler.” (Nûh, 71/5-7)]

Mażmûn-i münîfi ile arz-ı hâcet: “ Bunun üzerine“] ” ربه اني مغلوب فانتصرفدعا

Rabbine: "Ben yenik düştüm, bana yardım et!" diyerek yalvardı.” (Kamer, 54/10)] Haberince

istidâ‘-yı nusret etmeğin âsâr-ı kudret kelime-i tevhîd. Ya‘nî sırr-ı neheng-i marifet sırr-ı

vahdet mezāhir-i emvâc-ı kesretten rû-nümâ olduġu hâlde beyne’t-tenzih ve’t-teşbîh olan

796 [Muhtar’da geçtiği üzere, saîd türâb ve Sa’leb vech-i arz demiştir. Likavlihî Teâlâ; “…Bağın yalçın bir toprak haline gelir.” (Kehf, 18/40)]

422

mertebe-i tevhîdin galebe-i ahkâm âsârıyla: انحمر ﴿ففتهناء ماء بممالس ابوا﴾ 11 ابنرفجو ضالار

قدر ر قدلى اماء عقى الما فالتونيع [“Biz de boşalan bir su ile göğün kapılarını açtık. Yeri de

kaynaklar halinde fışkırttık, derken sular takdir edilmiş bir iş için birleşti.” (Kamer, 54/11-

12)] Vefkınca yârân müteâkibü’l-vürûd semâ ve feverân tenevvür-i arz gabren eyle aktâr-ı

hume rû-yi zemîn “ Hatalarından dolayı boğuldular, ateşe“] ” خطيـاتهم اغرقوا فادخلوا نارامما

sokuldular…” (Nuh, 71/25)] Mısdâkınca güya bu bahr-i âteşin olup797; اهلنمحاح ولى ذات الوع

Nuh'u da tahtalardan yapılmış, çivilerle“] باعيننا جزاء لمن كان كفرتجري﴾ 13ودسر ﴿

(çakılmış gemi) üzerinde taşıdık. Nankörlük edilen (kulumuz)e bir mükafat olmak üzere

(gemi), gözlerimizin önünde akıp gidiyordu.” (Kamer, 54/13-14)] Mâsadakınca da‘vetine icâbet

eden kavmiyle sefîne-i necâte süvâr oldukta; قالود الكافرين ض منلى الارع ذرلا ت بر وحا ناري

﴿26 ﴾كاانا كفاروا الا فاجرلدلا يو كادضلوا عبي مهذران ت [“Nûh dedi ki: "Yeryüzünde

kafirlerden bir tek kişi bırakma." "Zîrâ sen onları bırakırsan kullarını yoldan çıkarırlar

ve sadece ahlâksız ve kâfir çocuklar doğururlar.” (Nuh, 71/26-27)] İstid‘âsınca kavmini sūret-i

mâdde ateşe iğrâk ve kendileri ve nesilleri âteş-i fenâda ih râk olmalarıyla duran sefînede

bakiyyetü’l-helâk olanlardan nev‘-i insân mütenâsil olsun için H ażret-i Nuh Aleyhisselâm’a

teyemmüm vacip olup sa‘îd-i tayyibe kasd eyledi. Ya‘nî sefînede olanların selâmetleri için

vech-i arz taleb edip evvel niyâz zımnında hâk bir sırr ederek: بل رخد نلمو ىالدلويل و اغفر

,Ey Rabbim! Bana, babama, anama“] الظالمني الا تبارابيتي مؤمنا وللمؤمنني والمؤمنات ولا تزد

mümin olarak evime girene ve bütün inanmış erkek ve kadınlara mağfiret buyur.

Zalimlerin de sadece helakini artır." (Nuh, 71/28)] Münâcaatıyla dest-i tazarru‘ bârigâh-ı

kâzı’l-hâcâte ber-dâşte kıldı demek olur.

Temmeti’ş-şerh-i beyt-i Mir Hüsrev

797 B: - “Mısdâkınca güya bu bahr-i âteşin olup; “ اهلنمحر ﴿وسداح ولى ذات الوري﴾ 13 عجتكان كفر ناء لمزا جننيباع ”

423

XIII- “ŞERH-İ NUTK-İ NASREDDİN EFENDİ”

‘Abdullah S alâhaddin Hażretlerinin Şerh-i798 Nutk-ı Nasreddin Efendi799 Kuddise

Sırruhu’l-Metîn Emîn Yâ Mu‘în Yâ Rabbe’l-’âlemîn!800

Reftem be-cây-ı sivriler gördüm dokuz kurd âmedî

Bir kaçını yatırladım bir kaçı tarla mîrevî801

[Müstef‘ilün/müstef‘ilün/müstef‘ilün/müstef‘ilün]

Kut bu’l-‘ârifîn Hażret-i ‘Abdullah S alâhî şârihi kuddise sırruh buyururlar ki, iş bu

beyt-i şerîfin sırrı budur ki, Hoca802 Nasreddin Zarîf kuddise sırruhu’l-latīf hażretlerinin

kelimât-ı hikmet-i gâyât ve ‘ibârât-nekât âyetlerinin her birinde bir gûne bir pend-i dilpesend

798Şerh-i Nutk-i Nasreddin, Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. H M Efendi 2736, 87b-89b vr (A), Sül. Ktp. Yazma Bagışlar 3376, 135b-137a vr (B), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 171a-172a vr (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. H M Efendi 2736 nüshasına âittir. 799 B: + “Hazret-i Hâce Nasreddin Efendi kuddise sirruhu’l-aziz Efedimize bir gün suâl eylemişler ki: «-Hâce Efendi Fârisi bilir misiz?» «-Evet bilirim.» buyurmuşlar. Bizlere bir Fârisi beyt oku” diye ifâdelerinde Hazret-i Hâce dahî bir beyti inşâd buyurmuşlar. Kuddise sirruhu’l-aziz” 800 C: + “Min makâlât-ı Hâce Nasreddin kuddise sirruh remz-i mücmel-i beyittir ki, Şeyh ‘Abdullâh Salâh î kuddise sirruh ‘ıyân u beyân buyurmuştur. 1194” 801 Fikret Türkmen, Letâif-i Nasreddin Hoca, s. 30: (Bir gün Hoca’ya birkaç efendi gelip, “Sen okuyup yazarsın, amma Fârisî bilmezsin” derler. Hoca “Nice bilmem?” der. “Eğer bilirsen bir beyit söyle” derler. Hoca bu beyti okur:

Reftem becâyi serviler, gördüm dokuz hur amedend Bir kaçını yağırladım bir kaçı tarla mirevend. dedikte mollalar, “Eyvah deyip kalkıp gittiler.” “Yalnız Arap ilimlerinden kalmayıp diğer fenleri

özellikle Farsça kitapları çokça okuyun, zira Farsça ilimlerde tasavvuf çoktur ve bunlar tasavvufludur. Maddî-manevî çok yarar sağlarsınız.” demeyi îmâ ve işâret buyurur.) 802 C: + “Şerhi budur ki, Hâce Nasreddin…”

424

ve ibret u nasîhat hoşmend olub bu kelâm-ı hikmet-irtisamlar dahî oranla803 kabîlinden bir

remz-i mücmel ve nice ma‘ânîyî muhtemel olmak mulâhazasıyla halli emrinde istimdâd-ı

rûhâniyyetlerinden sonra hâtır-ı fâtıra şu ma‘ânî-i sâtıra hutûr etti ki, beyt-i evvelde:

“Reftem be-cây-ı sivriler gördüm dokuz kurd âmedî” buyurdukları sivriler, arz-ı

müsteviyeden murtefi‘ olan minâre ve kulle ve şâhik-i cebel ya‘nî dağ tepesi misillülerin

ma‘nâlarında isti‘mâl olunur. Bundan Cenâb-ı Şeyh-i Ekber kaddesallâh bi-sırrahi’n-nûr

Hażretlerinin:

لللقى الع اىر ذ ىفتقالعت م لق نم لتياال عوفار حانك

804لص ونمل عئس فو هو ه ىفلكال ف وه تن ا وتن انحن ويه فتنا ان ا

Kıt’a-i latīfelerin hulâsa-i mefhûmuna remz ve işâret olunur.

“Gördüm dokuz kurd âmedî” kavilleri zirve-i a‘lâ’l-kılel hakīkat ve adedlerini murâd

buyururlar ki, ta‘ayyünât-ı rutbe-i805 insâniyyeden kinâyetdir. Pes şehâdet-i mut lakada z uhûru

i‘tibârıyla evveli nefsdir ki, emmâretün bi’s-sû’dur. Likavlihî Teâlâ: “ فسفسي ان النن ئرا ابمو

ا ما رحم ربيلامارة بالسوء ال ” [“Ben yine de nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis

şiddetle kötülüğü emreder. Ancak Rabbimin rahmetiyle yarlığadığı müstesna…” (Yusuf,

12/53)] Ve sânîsi mertebe-i sadrdır ki, mahall-i İslâm’dır. Ve fî âyetin uhrâ806: “ ش نافم الله حر

سالمصدره لال ” [“Allah, kimin bağrını İslâm'a açmış ise…” (Zümer, 39/22)]807 Ve sâlisi

mertebe-i kalbdir ki, mahall-i îmândır. Likâvlihî Teâlâ: “انبالامي ئنطمم هقلبو” [“Kalbi iman ile

sükûnet bulduğu halde…” (Nahl, 16/106)] Ve râbii’ mahall-i fuâddır ki, k alb ile aklın

803 B: + “oranlama” 804 “Biz hepimiz Cenâb-ı Allah’ın yüce katında keşfedilmemiş açılmamış birer harfler(nokta) idik. Bunu biz söylemedik. Bunlar dağların tepesinde(Arşın zirvelerinde) zirvelere asılmışlardır. Sen ve ben, O’ndayız. Biz, Sen’iz; ben ve Sen ordayız, biz ve Sen ordayız. Onun ümmeti de O’dur. Bütün kâinât O’ndadır. O, O’dur. Sen Allâh’a ulaşana sor.” 805 B: + “mertebe-i” 806 B: + “likâvlihî Teâlâ” 807 B: + “Ve fî âyetin uhrâ: نفمهان ي رد اللهلام يللاس هردص حرشي هدي “Allah kimi hidayete erdirmek isterse, onun gönlünü İslâm’a açar. (En’am, 6/125)”

425

beynindedir. Ve hâmisi akıldır. Ve sâdisi ruhtur ki, makām-ı ihsân ve mahall-i müşâhededir.

ال صلى اهللا عليه وسلم اكما ورد ىف احلديث النبوىالسن امت شهلاا لن ادا الل اهناله وم حدامر له الولس

وتلصالواتلى الص خسمو تصومر مانضو تؤى الذدكوة وحتالج بتياال ون اانميت مؤهلاال بنو هتكئالمك وهبت

ورهلسال ويرخا المواال وحن اانست عباله ك الدنكت راهلنا و مك يني اكر [“İslâm, Allah’tan başka ilah

olmadığına ve Muhammed’in Allah’ın resûlü olduġuna şehâdet etmen, namazı dosdoğru

kılman, zekâtı (tastamam) vermen, ramazan orucunu (eksiksiz) tutman, yoluna güç

yetirebilirsen Kâbe’yi ziyâret (hac) etmendir. İman, Allah’a, meleklerine, kitaplarına,

peygamberlerine, âhiret gününe inanmandır. Yine kadere, hayrına ve şerrine iman etmendir.

İhsan, Allah’a onu görüyormuşsun gibi kulluk etmendir. Sen onu görmüyorsan da O seni

mut laka görüyor.” (Buhârî, Îmân 37; Müslim, Îmân 1, 5, Tirmizi Îmân 4; Ebû Dâvûd, Sünnet 16; Nesâi,

Mevâkît 6; İbni Mâce, Mukaddime, 9)]

Ve sâbi‘i mertebe-i sırdır. Ve sâmini mertebe-i hafâdır. Ve mertebe-i tâsii‘ hafîdir808

ki, zirve-i â‘lâ-yı kıleldir ki, ona berzah-ı evvel ve berzah-ı a‘zam dahî derler ki, mertebe-i

vahdetden ı‘bâretdir. Ve nisbet-i sevâiyye dahî derler. Zîrâ vahdet-i ahadiyyet ile

vâhidiyyet809 beyninde bir nisbetdir ki, ahadiyyete nisbeti i‘tibârâtın cem‘îyyetini meskut

olduġu i‘tibârıyladır. Ve vâhidiyyete nisbeti i‘tibârâtın cemî‘ini müsbet olduġu i‘tibârıyladır.

Ve’l-hâs ıl İslâm ve iman ve ihsânın her biri cismânî ve nefsânî ve rûhânî olmak i‘tibârıyla

üçü üçde darbden dokuz adet hâs ıl olur. “Mevâkıu’n-Nücûm” şerhimizde müstevfâ zikr

olunmuşdur. Itlâkı her rütbe sāhibinin hâli kendiye kayd-ı bend olup bâlâya su‘ûde mâni‘

olmağla zî’l-hâle mazarrat ve hüsrânı müstelzim olduġundan ötürüdür. Zîrâ fenâfillâh’da

mertebe-i vahdete erişmek “ يه ترجعونكل شيء هالك الا وجهه له الحكم وال ” [“...O’nun zâtından

başka her şey yok olacaktır. Hüküm O’nundur ve siz ancak O’na döndürüleceksiniz.” (el-

Kassas 28/88)] sırrına mahrem ve mazhar olmak ile h âs ıl olur.

Kov keşf u kerâmâtı

Geç cümle makāmâtı Kast et bula gör zâtı

808 B: +, C: - “Ve tâsi’i ahfâ’dır ki,” 809 B: - “Vâhidiyyet”

426

Gel hû diyelim yâ hû810

[Mefûlü/mefâîlün]

Ol ecilden “bir kaçını yatırladım bir kaçı tarla mîrevî.” buyurdu.

Ya‘nî makāmât ve ahvâle müteallik olanların bah r-i hakīkat-ı vahdete batırdım.811

Ya‘nî müstağrak ve ifnâ812 eyledim ve ‘ibâdet ve amâle müteallik olanları tahsîl-i gıdâ-yı

rûhanî için mezraa-i şerî‘atde ibkâ eyledim. Ya‘nî zāhirimi şerî‘at-i mutahhara ile tathîr ve

bâtınımı hakīkat-i münevvere ile tenvîr eyledim, demek olur.

Temmet.

810 B, C: - “Kov keşf u kerâmâtı… Gel hû diyelim yâ hû” 811 B: + “Yazdım” 812 B: + “fena”

427

XIV- “KIT’A-İ EBÛ TÂLİB İSFEHÂNÎ, ŞERH-İ SALÂHΔ813

[40b]Bu kıtayı bu kadar erbâb-ı ma‘ârif hal edemeyib vezni var ve lâkin ma‘nâsı

yokdur demişler. Sonra Pîrim Azizim Mürşidim hâlâ postnişîn-i tekye-i Tâhir Ağa eş-Şeyh

Salâhaddin Uşşâkī ‘Abdullâh Efendi hażretleri şerh eyledi. (1187)

Ey vâkıf-ı mevâkıf evlâd-ı zenbeil

Râh-ı safâ-yı cevher-i akla budur delîl

Teslîs-i şekl u san‘at terbî‘i hâlet et

Bû-i sakîle lâzım olur bû-i bû-i celîl

[Müstef‘ilün/feûlün/müstef‘ilün/feûlün]

Evlâd-ı zenbeil bir kavm-i ten-perver ma‘nâsına muteberdir. Zîrâ zenbeil içine huşkî

ve gayr-i zübûl vesâir nesne koydukları zarfdır. Velhasıl mezbele-i tabîatde âlûde-i çirkâb-

hevâ olan erbâb-ı nüfûs murâd olunur. Ya‘nî ey mezbele-i tabiat mevkıflarında vâkıf olan

‘abdü’l-batn eğer kudûrât-ı nefs u tabîatdan hurûc ve zirve-i safâ-yı akla ve levc-i murâdın ise

râh-ı safâ-yı cevher-i akla budur delil ki, müşârün ileyhi teslîs-i şekl ve san‘at-ı terbîi hâlet et

kelâmıdır. Ve şekl-i teslîsden murâd cismdir ki, tûl u arz ve umkdan ‘ibâret olan eb‘âd-ı

selâseden kinâyetdir. Âfâka nisbet ile cism-i küllî murâd olunur ki, arşdır ve enfüse nisbet ile

heykel-i cism-i ‘uns urîdir. Gerek latīf gerekse kesîf olsun ve san‘at-ı terbî‘den murâd tabâyı-ı

erba’adır. Âfâka nisbetle harâret ve burûdet ve rutûbet ve yebûsetden ‘ibâret olan tabâyı‘-ı

külliyedir ki, arşın fevkındedir. Ve enfüse nisbet ile mizâc-ı hayvânîden ‘ibâretdir ki, harâret

ve burûdet ve rutûbet ve yebûsetin imtizâc ve i‘tidâlinden kinâyetdir. [41a]Ve ıs tılâh-ı ehl-i

nücûmda mukârenet ve mukâbele ve teslîs ve terbî’ ve tesdîs oldur ki, felek üçyüz altmış

derecedir. Zîrâ burûc isney aşereyn her birinin beyni otuz derecedir. Pes imdi herbâr ki,

kevâkib-i seb’a-i seyyâreden her iki kevkebin beyninde altmış derece olsa ona tesdîs derler. 813 Kıt’a-i Ebû Tâlib İsfihânî, Şerh-i ‘Abdullâh Salâhî, Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 40b-42a vr (A), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 169b-171a vr (B), D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, A.g.n., 57b-59a vr (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir.

428

Zîrâ altmış üçyüz altmışın südüsüdür. Ve eğer beynehümâda doksan derece olsa ona terbî‘

derler. Zîrâ doksan üçyüz altmışın rub’udur. Ve eğer beynehümâda yüz yirmi derece olsa ona

teslîs derler. Zîrâ yüz yirmi üçyüz altmışın sülüsüdür. Ve eğer beynehümâda yüz seksen

derece olsa ona mukâbele derler. Zîrâ yüz seksen üçyüz altmışın nısfıdır. Ve eğer

beynehümâda hiç derece olmasa ona mukârenet derler.

İki kevkebin birbirine karîn olduġu için velhasıl her iki kevkebin mukârenet ve

mukâbele ve teslîs ve terbîi ve tesdisinden ehl-i nücûm nef’ zarrı nâfi‘ ve zâr olan Cenâb-ı

Zül-Celâle havâle eyle demekten ‘ibâretdir. Ve ıst ılâhât-ı sûfiyyede bir ma‘nâdan ‘ibâretdir

ki, ol ma‘nâ min gayri ta‘ammüdin velâ isticlâbin velâ iktisâbin kalb-i ‘abde vârid olur. Ol

ecilden “el-ahvâlü mevâhibun ve’l-makāmâtu mekâsibun ve’l-ahvâlü te’tî min ayni’l-cûd

ve’l-mâkâmât tahsilül bi-bezli’l-mechûd” ‘ibâretleriyle ta‘rif olunmuştur. Velhâs ıl râh-ı

ma‘nâ-yı cevher ferd-i akla delîl mukteżā-yı nefs ve tabîatı hâle tebdîl etmekdir, demek olur.

Zîrâ muktezıyyât-ı cismâniyyeden münbe‘ıs olan müştehiyyâtı nefs ve tabîatden güzer

etmedikçe âfâka göre nefs-i külliyeye ve ondan akl-ı evvele yol bulunmaz. Ve enfüse nisbet

ile kalbe ve akl-ı meâde yol bulunmaz demek olur. Ve kelâm-ı hakīkat-irtisâmları câmi‘u’l-

kelime kabîlinden olmak ihtimâliyle şekl-i teslîsden ferdiyyet-i ûlâ murâd olunur ki,

ferdiyyet-i ûlâ üçdür. Zîrâ bir adedden değil iki zevcdir. Evvel-i ferd üç olur ki, ahadiyyet ve

vâhidiyye-i mukaddemiyyetinden ferdiyet-i ûlâ rûh -i Muhammedî aleyh-i efżali’s-salâti’s-

sermedî muntic olur. Ve san‘at-ı terbî‘den şerî‘at ve tarîkat ve marifet ve hakīkat murâd

olunur. Bu vech üzere ma‘lûm-i kelâm netîce-i sa‘y u sülûk ki, bende-i mertebe-i ferdiyete

erişib efrâddan olur isen dahî ahkâm-ı şerî‘at ve rüsûm-i tarîkat ve envâr-ı marifet ve esrâr-ı

hakīkati hâl ile eğer ol rütbeye erişmedinse bir mürşid-i kâmili kendine hemhâl eyle. Zîrâ

çünkü merkez-i mebde-i a‘lâdan mahbet-i süflîye nüzûl eyledin yine mebde’-i aslîye bâ-yı hâl

ri’cat lâzımdır. Ol ecilden bû’-i sakîle lâzım olur. Bu’bu’-i celîl dedi ki, bû alâ vezn-i k avlun

rücû’ ma‘nâsınadır. “الله ب منضبغ اؤبو” [“…Allah'dan bir gazaba uğradılar…” (Bakara,

ve bu’bu hüdhüd vezninde asl u seyyid-i zarîf ve insânü’l-ayn ve vasat 814”اى رجعوا به“ [(2/61

ma‘nâsınadır ki, mürişd-i kâmil-i mükemmil murâd olunur. Ya‘nî tarîk-i Hak’da sa’y u sülûk

içre rücû‘-i sakîle bir mürşid-i kâmil u mükemmil gerekdir ki, terbiye ve tezkiye ile kesâfeti

letāfete tebdîl ederek meslek-i râh-ı Hak’da sür’at-i ni’met hâs ıl ola demek olur. [42a]Ve celîl

814 “Ya’ni, ona döndüler.”

429

lafzı esmâ-i ilâhiyyeden olmak itibârıyla muzâfun ileyh olub Allâh Teâlâ’nın kâmil ve

mükemmil kavli demek olur. Ve esmâ-i ilâhiyyeden olmayıp ol kâmil u mükemmilin na’ti

olmak dahî câiz olur. Zîrâ celîl-i azîm ma‘nâsınadır. “ انوظيمكلق على خلع ” [“Sen elbette yüce

bir ahlak üzeresin.” (Kalem 68/4)] ya‘nî ahlâk-ı Rasûlullâh Sallallahu aleyhi ve sellem ile

mutehallik olan kâmil-i mükemmil demek olur. Bu kıta-i lat īfeyi Ebû Tâlib İsfehânî cünûnî

hâlinde söyledi ki, kıta-i bî-ma’nâdır demişler. Nice bî-ma‘nâ belki hazâin-i bedâyi-i meânî

ve defîne-i esrâr-ı nihânîdir. Mehâsin-i kelâmından biri vâkıf-ı mevâkıf kelimelerinde tecnîs-i

zâyid ve müzdevic ve iştikâk san‘atları zāhirdir. Ve teslîs ve terbî’de siyâkatü’l-‘adâd ve

bu’bu kelimelerinde iştikâk ve münâsebet-i lafzıyye ve sakîl u celîl lafızlarında seci‘-i

mütevâzin nevi’leri bâhirdir. Ve mehâsin ma‘ânisinden biri oldur ki, cünûnu kendiye nisbet

edenlere ta‘rîz vechiyledir ki, mecnûn oldur ki, mezbele-i tabiatde âlûde-i çirkâb-ı hevâ

ma‘bûn-i zînet-i dünyâ ve meftûn-i nukûş-i mâsivâ ola. Yoksa ‘aşk-ı ilâhî ile meftûn olana

mecnûn denilmez. Belki ‘âlemde âkıl, zû-fünûn oldur demek olur.

Temmet

430

XV- FARÇA BEYİT ŞERHLERİ

A- “BEYT-İ ŞEVKET, ŞERH-İ SALÂHΔ815

816 بوالعجب كاريست كافر مرد اميان نيز بردچت را دل تصور كرد مردزلف كعقرب

العقرب معروف وصدع معقرب بفتح الراء اى معطوف والكفر ضد االميان والكفر ايضا جحود النعمة “

ن ظلمة وكل شى غطى شيئا فقد كفر قال ابظلم النه ستر بوالكفر بالفتح التغطية وبابه ضرب والكافر الليل امل

ر بالترابذالسكيت ومنه مسى الكافر النه يستر نعم اهللا عليه والكافر الزراع النه يغطى الب ”817

Ve merd merdin lafzından sîga-i mâzi ve kelime-i ittibâ‘dandır. Hord merd gibi ve

hord inci ma‘nâsına gelir. Pes “عقرب زلف” zülfün cebîninden818 kinâyetdir. Ve zülfden

murâd daldır. Zîrâ lâm ve cîm ve dâl harflerinin işkâl-i müsemmâları ve çengâl-i hoş-

nümâları nev‘an kullâb zülf-i mahbûbâne müşabih ve müşâkil olduklarından kavâid-i

muammâyı ârif olan erbâb-ı maârif nazm-ı muammâda kâhice zülf deyib dâl murâd ederler.

Nitekim Molla Câmî Hażretlerinin kavâid-i muammâsında ‘imâd isminde [156a] vâkı‘

olmuşdur. Beyt:

اشفته انيم وكاهى مست ان ءظه حل ما اندر ميان ولفشم ويكسو زچيك طرف ان

Pes “ شمچ ”den terâdif tarîkince ‘ayn ve “ذلف”den teşbîh tarîkince dâl murâd olunub

mâ lafzı ‘ayn ile dâlın meyânında olıcak ‘ımâd olur. Ve kâhîce zülf deyib cîm ve kâhîce lâm

murâd ederler. Pes Hâce Şevket aleyh-i rahmet-i Rabbi’l-izzet Hażretlerinin “ عقرب زلف

چتك ” beyt-i ‘ibretlerinden Necmüddin muammâsı tasavvur olunur. Ya‘nî “عقرب” lafzından

815 B: + “Şevket li’s-Salâhî” 816 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, A.g.n., vr. 155b-157a. (A), İ.Belediye: O.E No. 832, vr. 47b-50a. (B), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 166a-169b. (C) Metin içindeki varak numaraları D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, A.g.n., vr. 155b-157a. nüshasına âittir. 817 [Akreb ma’ruftur. Râ’nın fethiyle “صدع معقرب” ya’ni ma’tuftur. Ve küfr imânın zıddıdır. Ve küfr aynı şekilde

nimeti inkardır. Ve küfr dilenmektir. Onun bâbı “ضرب”dir. Kâfir karanlık gecedir. Çünkü o zulmetiyle örtmüştür. Her şeyi gizlemiştir. İbnü’s-sikkît dedi: bundan dolayı kâfir olarak adlandırıldı. Çünkü o Allâh’ın nimetlerini örter. Ve kâfir zâri’ olarak adlandırıldı. Çünkü o tohumu toprağa atar.] 818 B: + “çîninden”

431

دل تصور كرد “ lafzı ve zülfden tesbîh ve tesmiye tarîkince dâl hurûfu murâd olunub ”چني“

”چني“ ibhâmıyla dâlın dili ki, elifdir. Merd olıcak dil kalır. Dil karînesiyle kalb olunub ”مرد

lafzına te’lîf ve imtizâc ile terkîb olıcak cim’le din hâs ıl olur. Ve mısra‘-ı sânide îmân lafzı

tahlîl tarîkince iki cüz’e tahlîl olub cüz’-i sânisi ki, mândır. Dil imâsıyla kalb olıcak nümâ

olub bürd karînesiyle cim’le din lafzına îsâl ve te’lîf ittisāl ve imtizâcı ile terkîb olıcak

Necmuddin olur. Ba‘żıları bu “ چتب زلف كعقر ” beytine bî-ma‘nâ demişler. Nice bî-ma‘nâ

belki sefîne-i bedâyı‘-i ma‘ânî ve defîne-i cevâhir-i esrâr-i nihânîdir ki, mażmûn-ı mecâz-ı

numûnî ey mahbûb u matlûb-i dilber, vey ma‘şûk-i dil âşûb-i hoşter senin çün zülf mu‘anber

ve sünbül hoşbû-yı muattırın bâl âşüfte hâle musavver olıcak temâşâ-yı nûr-i Cemâlinden

mahrûm ve verâ-yı perde-i hicrânda mağmûm olub;

Rûz-i vaslı çeşm-i uşşâka şeb-i hicr etti yâr

Zülf-i şeb bûyin gül-i ruhsâra kıldı perde-dâr

Ya‘nî setr etti Cemâl-i şemsini ebr-i Celâl

Çeşm-hûn âlûd uşşâk oldu her dem âşikâr

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Mâ-sadakınca dil-i sevda-zede gamm-ı hicrân ile pejmurde ve âteş-i iştiyâk ile

mürde oldu. Ve bu bir ‘Aceb-kâr sûzende-i idrâkdir ki, dil-i hevesnâk kâfir olduġu hâlde

helâk ve safâ-yı îmânla ferahnâk oldu. Pes îhâm lafzı kâfirden neş’et eden ta‘accüb819 bu

vechile hall-i enâmil tenâsüb olur ki, bunda lafz-ı kâfir ma‘nâ-yı sâtır ile cilveger mir’at-ı

hâtır olmağın fehvâ-yı letāfet ihtivâsı dil-i muhabbet-zede-i bî-karar hâl derd-i ‘aşkı istitâr ile

üftâde-i pister helâk ve bu hatt-ı îmân ile behremend u hissedâr oldu, demek olur.

Beyt:

‘Aşkıyla helâk olsa ne gam bu dil-i şeydâ

Men mâte mine’l-’aşk fakat mâte şüheydâ

[Mefûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün]

Kemâ kāle Aleyhisselâm; “ فكتم وعف فمات فهو شهيدمن عشق ” [“Kim âşık olur, onu

gizler ve bu hâlde ölür ise şehid olur.” (Keşfü’l-Hafâ, II. 264, n. 2538)] 819 B: + “Ukde-i ta’accüb”

432

Kezâ fî Câmi‘i’s-sağir ve820 Nâz ım-ı merhûm asrında nazīr-i ma‘dûm bir kezîde

mahdûm olub her kelâmı cevâhir-i ‘irfân ile melzûm ve her nüktesi esrâr-ı hakīkat ile mersûm

ve meczûm olmağın bu beyt-i bî-hemâllerinin mâl-ı hakīkat iştimallerinde mir’ât mecâz

s ūretten irâet-i ke’l-cehre-i manâ-yı hakīkat, buyurdukları mahall-i kîl u kâl değildir. Bu

takdirce beyt-i garrâlarında olan hitâb-ı müstetâb-ı dilârâ olan ıtlâk u takyidden mu‘arrâ

mahbûb ‘ale’l-ıtlak ezelî ve zinet-efzâ-yı hüsn-i lem yezelî Cenâbına masrûfdur. Ve zülfden

murâd perde-i Celâl-i kesret ve ruh’dan murâd nûr-i cemâl-i vahdetdir.

Pes dil821 hâl-i mu‘anber ile ser-yân-ı feyż sıfât-zâtı tedebbür ya‘nî bahr-i bî-pâyân

feyż-i vahdet-zât râbıta-i kesret, emvâc-ı sıfât ile cedâvil nu‘ût-i beşeriyyeden cârî olduġun

teyakkun ve tezekkür edib sıfât-ı beşeriyye-i nefsâniyye nu‘ût-i rûhaniyye-i hakkâniyyeye

tebeddül ve tağayyür-i hayyizinde cemâl-i vahdet müteveccih nikâb mâsivâ-yı kesretden

münezzeh ve Bârika-i envâr-ı ahadiyyet hânümânsız ser-zede-i i‘tibâr isneyniyyet olub hestî-i

mevhûm ‘âlem-i imkân “ ههجالا و الكء هيكل ش ” [“...O’nun zâtından başka her şey yok

olacaktır.” (el-Kassas 28/88)] remzinde pinhân ve nistî-i fenâ fillâhda tahakkuk remz, “ االن كما

Hüküm O’nundur ve siz ancak O’na...“] ”له الحكم واليه ترجعون“ ile 822”كان

döndürüleceksiniz.” (el-Kassas 28/88)] ‘irfânınca hâlet-i “ Yer üzerinde“] ” من عليها فانكل

bulunan her şey fânidir.” (Rahman, 55/26)] dil-i hayret-zedeye nümâyân oldu. Ya‘nî âşüfte-i

envâr-ı vahdet pertev-figen mezāhir-i âsâr-ı kesret oldu. Dil-i pür hemzede-i firkat resîde-i

encümen cem‘iyet ve dâhil ser-halka-i vuslat oldu. Zîrâ âşık bî-mecâlin ma‘şûka visâli bahr-i

vahdetde mahv ü istiğrâk hâlidir. Ve bu bir ‘Aceb hâl mestûr ve emr-i nâ-meşhûrdur ki, dil-i

âgâh nümâ sırr-ı hakīkat vahdeti setr u remz-i keyfiyet-i vuslatdır. Hâtır olduġu hâlde

fenâfillâhda fânî ve hisse-mend nasîb-i îmânı oldu.

Mısra‘:

“Nedir ol [157a] küfr-i ekber, kim eder mü’min müslümânı”

820 “ve fî cem’i’l-cevâmi’ bi-isnâdi sahîh Kâle Aleyhisselâm: “ ” مات شهيدمن عشق فعف و مات821 B: + “dil-i ser-gişte-i tefekkür çehre-i vahdetde kâkül kesreti tasavvur ve vâsıta-i mutâla’-i hatt u hâl-i muanber ile…” 822 “Şu an dahi öyledir”

433

Îmân823, bu remzin tefsir ve beyânıdır. Ya‘nî küfr-i ekber şol ma‘nâ ile müfessirdir

ki, “ طي بكل شيء محوهو ” [“Allah her şeyi ilmiyle kuşatmıştır.” (Fussilet, 41/54)] haber-i mû‘ciz

eserince muhâta olan hakīkatde mahfî ve mestdûr ve muhît olan zāhir ve meşhûr olduġu

erbâb-ı hakīkat ‘indinde bedîhiyyü’z-zuhûrdur. Zîrâ şems-i ahadiyyet behcet824 pertev-endâz-ı

metâlı‘ her cihet oldukda zerrât-ı mümkinât bî-karâr rûz-i rûşende ufûl eden kevâkib gibi

resîde-i derece-i ihtifâ ve istitâr olduġu “اراحد القهلله الو موالي لكن الملم ” [“…(Allâh onlara

sorar ve cevâbını verir): Bugün hükümranlık kimindir? Kahhâr olan tek Allâh’ındır.” (el-

Mümîn 40/16)] mefhûm-i hakīkat şi‘ârından münîr ve âşkârdır. Bu muhatasar-ı cemîl zebân-

güzâr hâme-i tafsīl olsa nice bâb-ı ma‘rifet nisâbı müştemil bir kitâb-ı müstetâb olurdu. Lâkin

her ‘ibârât u işârâtına idâre-i nazar-ı dikkat olunsa her fıkrası miftâh-ı defîne-i hikmet ve

kâide-i hall-i muammâ-yı ma‘rifet-i rabbi’l-izzetdir. Zîrâ derûnunda münderic olan her bir

remz ü îmâ erbâb-ı bâsîrete muammâdır.

Mesnevî:

825انكه رمزى را بداند او صحيح حاجتش بنود كه كويندش صريح

Kıta:

Salâhî bu işârâtnda elfâzın garîb oldu

Kavâ‘id ile hal olmaz mu‘ammâ-yı ‘acîb oldu

Rumûz-i ‘ukdeyi hal eyledin sad ‘ukde-i ‘illet

Bırakdın her biri hayret-fezâ bir tabîb oldu

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Temmet.

B- “BEYT-İ HAKÂNÎ, ŞERH-İ SALÂHΔ826

823 B: + “îmâsı” 824 B: + “bî-cihet” 825 [Gizli kapaklı sözü, gerçek olarak anlayan, bilen bir kişiye açık söz söylemeye hacet yok!] Şefik Can, Mesnevî tercümesi, IV. Cilt, (4-2462) 826 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin tek yazma nüshası üzerinde çalıştık: İ.Belediye: O.E No. 832, vr. 45b-47a., Metin içindeki varak numaraları bu nüshaya âittir.

434

Beyt:

ز بكشايدر املاس كرددباگپيدا كليد قفل ازمرد حلقهء درحلق افعى كشت نا

Tercüme:

Zümürrüd-gerden ef‘ide bir tavk-ı hafî oldu

Eğer miftâh-ı kufl elmas olur ise olur peydâ

Zümürrüd ma‘rûf zî-kıymet bir taşdır ve ıstılâh-ı sûfiyyede; “ عبارة عن النفس الزمردة

827”الكلية وهى املخترعة مبحض القدرة والفضل عن العقل االول كما اخترعت احلواء من آدم عليه السالم

Ve “hulk”, boğaz mânâsına ki, fârisîde gerden derler. Ve “ef‘î” yılan mânâsına ve “keşt”,

keştenden mâzîdir. İnkilab ve sayrûret mânâsına, sâr gibi ki, ismi zümürrüddür. Ve hulka

haberidir. “Nâ-peydâ” zıddı zāhirdir. Pinhân mânâsına nâ-bedîd dahî derler. “Kilid” fârisîde

miftâh mânâsına ve “gufl” türkîde kilid mânâsına, “bâz” yine ve tekrâr mânâsına “be-

kuşâyed” açar mânâsına muzaridir ki, fâili kilid olmasdır. Ve elmas nev‘-i cevâhirden zî

kıymet bir taşdır ve dahî cevher-dâr-ı teymura derler. Tîg ve hançer ve gayrılar gibi. Beyt:

چوخنجر ملك العرش برزبان كوهرمهني بسست كه املاس خاطرم دارد

Bu beyitte ta‘kîd-i zarûriye vardır ki, takdîri, “ رحلق افعى حلقهء ناپيدا كشتزمرد د ” olur

ki beytin ‘ibâret-i zāhiresi üzere “زمرد كردن مارره حلقهء” yani halka şekline münkalib olub

gizli bir tavk oldu. Eğer miftâh-ı gufl elmâs olursa yine halka-i heyet asliyesine münkalib

olub zāhir olur demek olur ki, bu beytin zāhire hamli müteassirdir. Zîrâ zümürrüdün aslı

hâssası efînin çeşmini kör etmek iken gerdeninde tavk olması emr-i bâ‘îddir ve mânâ-yı

bâtına hamli zarûridir. Bu takdirce zümürrüdden murâd nefs-i külliyedir. Ve efîden murâd

tabîat-i külliyedir. Ve nefs-i külliye tabîat-i külliyenin gerdenine tavk olması bi-hasebi’l-

hikme cizm-i küllîye tenezzümüne altı olmakdan ‘ibâretdir. Zîrâ nefs-i külliyenin cizm-i

küllîye nüzûlü tabîat-ı külliye vâsıtasıyladır. Pes nefs tabîat menziline tenezzül ile nâ-çâr oun

hükmüne münsabığ olub kendi hükmünü icrâdan âciz kalmağla zarûrî onda mahfî ve mestûr

827 “Zümürrüd, nefs-i külliyeden ibârettir. O akl-ı evvelden kudret ve fazl saflığı ile çıkarılmıştır. Nitekim Âdem Aleyhisselâm’dan Havvâ’nın çıkarıldığı gibi…”

435

olur. Zîrâ kesîfin hükümde te’sîri latīfeden azıdır. Pes nüfûs-i mücerrede nâ-çâr hükm-i tabîat

ile âvâlim-i ecsâma tenezzül eder. Eğer kilid kalbin miftâhı elmas olursa yani mıs kala-i zikr ü

tilâvet ile hancer-i elmas mücâhede müsaykal ve sertîz olursa ahkâm-ı tabîatı ibtâl eder ve

cevher nefs-i hayet-i asliyesine munkalib olub hılkatinde vedîa-i rabbâniye olan hâssasını icrâ

ederek tabîatin zehârif-i dünyeviyyeye nazar u i‘tibârını ref‘ etmekle tabîati a‘mâ eder demek

olur. Yâhud zümürrüdden murâd neşe-i ‘unsuriyyede nefs-i nâtıka ve ef‘îden murâd hükm-i

tabîatdir. Bu takdirce demek olur ki, neds-i nâtıka tabîat-i hayvâniyyenin gerdenine tavk

olmağla hazînetullâh olan kalb kapısı mesdûr ve mukaffel olmakdan nâşî esrâr-ı hafiye-i

ilâhiyyeden mahrûm kaldı. Eğer miftâhı seyf-i elmâs mücâhede olur ise bâb k alb miftâh ve

tabîat mağlûbe olmağla nefs-i nâtıka-i zâkiyye-i hâiz derece-i rûh-i kudsî olub tabîatin

dünyâya olan meyl çeşm-i nazar ve i‘tibarını a‘mâ ve çeşm-i Hak-bînî küşâde eder demek

olur. Nitekim Şeyh-i Ekber kaddesenallâhu bisırrıhi’l-enver H ażretleri, “Tedbîrât-ı İlâhiye fî

Ist ılâhi’l-memleketi’l-insâniyye” nâm te’liflerinde ahcâr-ı insâniye faslında buyurmuşlar ki,

hacer-i zümürrüd ba‘z-ı ârif billâhda bir hasseden ‘ibâretdir ki, şeytânın çeşmini a‘mâ eder.

Zāhirde zümürrüd çeşm-i ef‘îyi a‘mâ eylediği gibi. Hattâ ol ârif billâh olduġu mahalde şeytan

giremez h’abda olursa dahî bu dahî bir vechile şerhi te’yîd eder. Zîrâ tabîat-ı külliyeden sūret-

i nev‘iyyede zuhûr eyleyen şahs-ı evvel şeytandır. Nefs-i külliyeden sūret-i nev‘iyyede zuhûr

eyleyen şahs-ı evvel Havvâ ve akl-ı külden sūret-i nev‘iyyede zuhûr eyleyen şahs-ı evvel

âdem aleyhisselâm olduġu gibi. Temmet.

C- “BEYT-İ ENVERÎ, ŞERH-İ SALÂHΔ828

Şeyh Salâhaddin Uşşâkī Hażretlerinin829 şerhidir [53a]

830پاى فسانرابادام دومغز است كه درحنجر املاس ناداده لبش بوسه سرو

aslı iki lübbü olan bâdemdir. Ve teşbîh-i belîğ üzere beraber nice ve ”بادام دومغز“

hemdem ve mesāhib ve bunların emsâli birbirinden münfekk olmayan şeyde dahî isti‘mâl

828 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 (A), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111 (B), Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503 (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir. 829 C: + “Kutbu’l-ârifin Abdullah Salahaddin Uşşâkī Nakşibendî Hazretlerinin Şerhidir.” 830 “ را ناداده لبش بوسه سراپای فسان املاس دو مغزست که از خنجربادام ” “http://www.parset.com/Culture/Poems/ ShowPoem/?PoemID=16737” adlı sitede Enverî’nin şiirleri arasında gösterilmektedir.

436

olunur. “دو” bunda nev‘ ve cins ve tahsîn-i lafz için olan kabildendir. Ve “حنجر املاس”

cevherdâr-ı hancer ma‘nâsınadır. Ve sâir âlet-i cerh u te’sîr olan fikr u lisân ve âlet-i ricl ü

emsâline alâ tarîki’l-isti’âre ıtlâk olunur. Ve fesân-ı kalc ve bıçak biledikleri bileği

ma‘nâsınadır. Ve “دومغز” karînesiyle beytin iki ma‘nâya sevki muhtemeldir ki, bu beyt beyt-i

sâbıkta yâhud zihinde bir mevsûfun sıfatı olur. Ve mevsûfu muhtemeldir ki, bir mahbûb-i

bâkire ve arûs-i mâkire ola. Yahut ğâmiz-i hikmet-âmiz bir kelâm-ı bikre râmiz ola. Vech-i

evvel üzere mazmun-ı beyti bu kıta cem‘ eder.

Lişârihihî:

Bâdâm dû meğzin giricek dûr u mağzı

Bir hakka-i mercân olur açılmamış ağzı

Bûs etse ser-hançer elması lebinden

Kanın dökerek cerh eder elbette o neğzi

Alâka-i şebîhleri zāhirdir. Lâkin bu mahassılın muhtasarı mufassalından muteberdir.

Vech-i sânî üzere mazmun-i beyt “بادام دومغز” gibi ‘ulûm-i zāhireyye ve bâtıniyyeyi câmi‘

olan mazmun bi-kerem bir goftedir ki, henüz hançer elmas fikr ile nâsiftedir. Ya‘nî ser hadd-i

mueyyed makâl-i hikmet misâle kuvvet-i mütefekkire ile câsus hayâl reh-yâb olmak ba‘îdu’l-

ihtimâldir, demek olur.

Lişârihihî:

Zirve-i nazmıma reh-yâb olamaz vehm u hayâl

Hâlet-i ‘aşk hod söz ile gûyân oldum

Dürr-i nâfiste-i hikmetse nola her sohenim

Cevher-i ma‘rifet-i Hak’la pür-kân oldum

[Feilâtün(Fâilâtün)/feilâtün/feilâtün/feilün(fa‘lün)]

Bunlardan gayrı me‘ânîye dahî tekellüf ihtimâli vardır. Lakin akrab olan bunlardır

ki, bu iki ma‘nâyı mutezammın arûs ismine muammâ olur. Zîrâ “بادام دومغز”de “بادام”ın “مغز”ı

intifâd tarîki üzere harf-i vasatı olan dâldır ki, isminin adedi otuz beşdir. Mağzı iki olunca

yetmiş olur ki, ‘ayn harfi murâd olunur. Ve hancerden teşbîh tarîkince ra harfi murâd olunur.

Ve elmasdan cinâs-ı hattîsi üzere lemsinden murâd olunur ki, yapışdırmak ma‘nâsınadır.

437

‘Ayn ve râ harflerinin terkiblerine831 nâdâde nefy ile iskât olacaksa kalır ki, sîni hâli üzere

terk ve elifden adedi olan Ahad murâd olunur ki, on üçdür. Ve ondan evvel adede muvâfık

olan vâv adedine intikâl edib müsemmâsı olan vav harfi murâd olunur ki, ve lübb lübbün

canâna fassı olmakla k albü’ş-şeyi konh itibârınca k alb murâd olunur ki, kalb ba‘z ile vav harfi

sin harfi üzerine takdîm832 ‘ar lafzına te’lîf ittisālı ile arûs olur. Kaldı ki, hancerin râ’ya

teşbîhi elsine-i şuarâda kesîrdir. Nitekim Bâkī merhûm şirinde dahî vâkı‘ olmuşdu.

Beyt:

Gitmez o mehin râkibi hançer kemerinden

Âşıklarını öldürür, âh işte burası833

[Mef‘ûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün]

Bu beytden dahî murâd-ı muammâsı istihrâc olunur. Meh kemerinde râ olunca

mürde olur. Pes beş ‘adedden ‘ibâret olan he harfi ‘adedine muvâfık olan o harflerine tebdîl

ile murâd olur.

هذا ماىف القلب الداء واملعىن ىف بطن الشاعر

D- “LETÂİFÜ’L-HAYÂL BEYİTLERİNDEN, ŞERH-İ SALÂHΔ

Beyt: [53b]

834قطرهء اب دركفست هراپنجشا قلزم دند ماهياندور نك نيلكون خلقه ز

Tercüme:

Olmuş etrâfın neheng-i nilgûnun mâhiyân

Beş deniz bir kefde sân bir kat re âb olmuş hemân

831 B: + “Terkiblerine remz olub ayn olur. Ve fesân lafzının ser ü pâyı fâ ve nundur nâ-dâde…” 832 C: - “Takdîm” 833 C: + “Âşıklarını öldüren ah işte burası.” 834 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 53b-54b vr (A), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 66b-67b (B), Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503, vr. 32a-33b (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 53b-54b vr nüshasına âittir.

438

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

nîlgûn” gök renkli mâhî mutlak“ ”نيلكون“ .” “neheng” timsâh balığına derlerنك“

balık ma‘nâsınadır. “قلزم” “kolzom” deryâ “كف” “kef” el ayasıdır. Bu beyt birkaç vecihle

tevcîh kâbildir. Evvel, neheng-i nilgûn’dan murâd havâs-ı hamseden hâsse-i şem murâd

olunur. Nîlgûn olması revâyihi istişmâm-ı cezb hevâ ile ettiği zāhirdir. Hevâ ise Nîlgûndür.

Ve etrâfını mâhîler almasından murâd penc-şâha teşbîh eyledi. Zîrâ hâssenin her biri kendi

tahtında hükmün yürüdür. Ve kolzom’dan murâd hiss-i müşterekdir ki, havâs-ı hamsenin beşi

dahî hiss-i müşterekte cem‘ olur. Ve hiss-i müşterekten kinâye olan deryâ-yı mahs ūsât, keff-i

hayâlde bir k atre âb mesâbesindedir, demek olur ki, hayâlin kemâl-i vüs‘atını beyândan

‘ibâretdir. Ve tevcîh-i sânî neheng-i nîlgûn’den murâd hayâldir ve etrafını mâhîler alması

hiss-i müşterek ve müfekkire ve zâkire ve hâfıza etraf hayâlde olmadan ‘ibâretdir. Ve bu

havâs-ı bâtınanın mahs ūsât-ı ma‘kûlesi beş deryâ ile ta‘bîr olunub ve bu beş deryâ keff-i dilde

bir katre âb mesâbesindedir, demek olur ki, kemâl-i vüs‘at-i kalbi beyândan ‘ibâretdir. Ve

külliyâtda havâss-ı bâtına hiss-i müşterek ve hayâl ve vâhime ve hâfıza ve mütehayyile deyu

zikr olunmuşdur. Ve Hażret-i Muhyiddin kuddesanellahu bi-sirruhi’l-mu‘în hażretlerinin

tertiblerin havâss-ı bâtına kuvvet-i zâkire ve kuvvet-i mütefekkire ve kuvvet-i vehmiyye-i

hayâliyye ve hiss-i müşterekdir.

Ve tevcîh-i sâlis neheng-i nîlgûn’dan murâd insân-ı kâmildir. Ve etrafında olan

mâhîlerden murâd merâtib-i erbaadır ki, lâhût, ceberût, melekût, nâsûtdur ki, insân-ı kâmil ile

mecmû‘una hazerât ta‘bîr olunur ki, beş deryâ ondan ‘ibârettir ki, Cenâb-ı Hallâk’ın kabza-i

kudret ve tasarrufundan bir katre âb mesâbesindedir, demek olur. “ موي هتضا قبميعج ضالارو

.Halbuki bütün yer kıyamet günü O'nun avucundadır…“] ” والسموات مطويات بيمينهالقيمة

Gökler de kudretiyle dürülmüştür…” (Zümer, 39/67)] Bu takdirce kemâl-i vüs‘at kudret-i zi’l-

celâli beyândan ‘ibâret olur835

Ve tevcîh-i râbi‘ neheng-i nîlgûn’den murâd hakīkat-i Muhammediyyedir. Ve

Nîlgûn olması mertebe-i ‘amâda olduġuna işâretdir ki, lügatte ‘amâ sehâb-ı rakîk

ma‘nâsınadır. Sehâb ise Nîlgûn idiği zāhirdir. Ve etrafını olan mâhîlerden murâd ‘ayân-ı

835 C: + “kudret-i zi’l-celâli beyândır.”

439

sâbitedir ve beş deryâdan murâd Hazerât-ı hamsdir ki, keff-i kifâyet ‘ilm-i Hak’da bir katre âb

mesâbesindedir, demek olur. Kemâl-i vüs‘at ‘ilm-i ezelîyi beyândan ‘ibâret olur ve penc-

şâhda hâ-i huve zîrîn hâ vaz‘ olunsa bir vechile ma‘nâya halel gelmez ki, şâh budak

ma‘nâsına olduġu ecilden her biri ne kadar başka başka ise cümlesi bir yere cem‘ olunmağa

işâretdir. “ن ع م ا ن” ve “ع ث م ا ن” “ دند ماهياندور نك نيلكون خلقه ز ” “ هر اقطرهء پنجشا قلزم

neheng devrinden murâd iki tarafında olan nûn ve kâf harfleridir ki, yetmiş ”اب دركفست

adeddir. Ondan ‘ayın harfi murâd olunur. Ve ekall-i cem‘ olunmağla mâhiyâdan iki mâhî

murâd olunur ki, arabîde murâd fî iki nundur.

Pes ‘ayn harfine halka olunca ya‘nî biri evveline ve biri âhirine gelince “نعن” olub

bir kat re âb’dan murâd arabîde murâd fî olan mâdır. “نعن” içine olunca “نعمان” olduġu

z āhirdir. Ve tarîk-i âhar ile neheng devrinden “ع” harfi murâd olunur. Ve iki nûndan adedleri

olan yüz murâd olunub ve penc-şâh karînesiyle beş kat olunca beşyüz aded olur ki, “ث” harfi

murâd olunur. “ع” harfine te’lîf ve ittisāli ile “عثما” olur. Ve kef içinde bir k atre âb kefden

teşbîh tarîkince nûn ve katre-i âb’dan nokta murâd olunur. Nun karnında bir nokta

dedikleridir. Velhasıl nûn harfi “عثما” terkîbine te’lîf ittisāliyle “عثمان” olduġu zāhirdir. Ve

penc-şâh karînesinde bir remz vardır ki, muammâ olan isim beş harfli ola. Numân ve Osman

gibi. Temmet.

E- DİĞER FARSÇA BEYİTLERİN ŞERHLERİ

Beyt836:

كان بلبل اشيامنراژمزاشك من درك كل موى اتش ديده را ماند خس وخارست از

Tercüme:

836 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 53b-54b vr (A), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 66b-67b (B), Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503, vr. 32a-33b (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 53b-54b vr nüshasına âittir.

440

Serşikemden gül-i mûy âteş-dîdeye döndü

Dolub hâr u his müjgan bülbül âşiyânımda

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Ya‘nî âh pür söz ile eşk âteşimden berk gül-i mûy âteş-dideye döndü. Ya‘nî âteş

görmüş kıl gibi bozuldu. Ve gülün bu hâlini bülbül görünce ol kadar zâr u figanla giryân oldu

ki, eşk hasret-revân u nisâr müjgân eyledi ki, âşiyânımda olan hâr u hâşân bülbülün

müjgânındandır, demek olur.

Beyt837:

ايينهچر حنان مسلخى كه د شنهء قصاب ره نيافت سازد قناره درجكر

meslah” mahall-i selh ki, selhâne“ ”مسلخ“ .de ya tevhîd ve tavsif için olur”مسلخى“

dedikleridir. Hâne-i selh ma‘nâsınadır. Ve selh deri yüzmek ve soymak ma‘nâsına ol ecilden

âhır-ı şehre selh dediler. Nûru soyulduğundan ötürü ve “ وسلخ الرجل من ثيابه واحلية من قشرها

.denilir 838”والنهار من الليل

Velhasıl ol meslah ki, deşne-i kassâb ona yol bulmamışdır. Hankâh-ı mürşidden

kinâyetdir ki, mürîd olan libâsından soyunduğu münâsebetiyle meslah deyu tabîr eylemiş.

Ya‘nî evel meslahın hancer-i âyine çeker de kenara düzer, demek olur. Kanare kenara’dan

mu‘rebdir temür(demir) çengal ma‘nâsına kasab çengalı gibi. Ol ecilden selh-hâneye kanâre

tesmiye olundu. Ve hancer ma‘lûm âlet-i katı‘dır. Ve âteş-i ulvîne ve güneş ziyâsını dahî

hançer ta‘bîr olunur. Ve âyineden murâd mürşidin âyine-i k albidir. Ya‘nî mürşidin âyine-i

kalbinden mün‘akis olan pertev-i şems-i hâkîkat çekerde ya‘nî kalb-i mürîde çengâl düzer,

demek olur ki, câzibeden ‘ibâretdir. Çengâl ilişdiği yeri salıvermediği gibi ol kuvvet-i câzibe

dahî kalb-i sâliki taraf-ı Hakk’a cezb edib mâsivâya meylinden munkatı‘ eder ve âhiru’l-emr

varlık libâsın soyub ‘uryân eder, demek olur. Temmet

837 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 53b-54b vr (A), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 66b-67b (B), Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503, vr. 32a-33b (C). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 53b-54b vr nüshasına âittir. 838“Adam elbisesinden, fare derisinden gündüz de geceden soyundu-sıyrıldı.”

441

Beyt839: [154b]

يك نقطه دوخط پيداز زرين ءكه شد بر حتته حياالت دو عامل را چنان از لوح دل شستم

Tercüme-i Hażret-i Salâhî Efendi:

Hayâlât dû kevnî levh dilden eyledim şoste

Ki, yek noktadan iki hat göründü levh-i zerrinden

[Mefâîlün/mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün]

Ya‘nî hayâlât dû cihândan levh dili öyle şoste ve sâde eyledim ki, tahte-i zerrinde

[155a] ya‘nî levh-i vücûd-i imkânda bir noktadan iki hatt zāhir oldu. Ya‘nî nokta-i Zat’dan

hatt-ı cemâl u celâl peydâ oldu. Ve bu ta‘ayyünât-ı kevniyye ve şuûnât-ı tecelliyât-ı zâtiyye

ve âsâr-ı envâr-ı sıfatıyye olduġu hüveydâ oldu, demek olur. Ve tahte-i zerrinden murâd levh-

i vücûd-i imkândır. Zîrâ zerden murâd nûrdur. Ve nûrdan murâd vücûddur. Nitekim

zulmetden murâd ademdir. Bu takdirce mażmûn-ı beyt. “ ﴾ ويبقى وجه 26كل من عليها فان ﴿

Yer üzerinde bulunan her şey fânidir. Yalnız celâl ve ikram sahibi“] ”ربك ذو الجلال والاكرام

Rabbinin yüzü (zâtı) baki kalacaktır.” (Rahmân, 55/26-27)] sırrını enfüsde tahakkuk ile makām-

ı fenâya erişmekden ‘ibâretdir.

Beyt840:

كفت و كوى كفرو دين اخر بيك جامى كشد خواب يك خوابست باشد خمتلف تعبريها

Tercüme-i Salâhî ‘abdî Efendi:

Güft u gûy küfr u din her biri bir yana çeker

Hâb ol hâbdır velîkin muhtelif ta‘bîrler

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

839 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, A.g.n., vr. 154b-155b (A), Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503, vr. 48a-50b (B), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 166a-169b (C). Metin içindeki varak numaraları D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, A.g.n., vr. 154b-155b. nüshasına âittir. 840 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, A.g.n., vr. 154b-155b (A), Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503, vr. 48a-50b (B), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 166a-169b (C). Metin içindeki varak numaraları D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, A.g.n., vr. 154b-155b. nüshasına âittir.

442

Bu beyt birkaç vechile tevcîhi mümkündür. Evvelâ küfr u dinin kîl u kâli âkıbet bir

mahalle çeker dediği zāhirdir ki, küfr dûzeh u nâre ve din cennet ü gülzâre çeker ve hâb ol

hâbdır ki, dediği “ ذا ماتوا انتهواالناس ينام فا ” [“İnsanlar uykudadır öldükleri zaman uyanırlar.”

(Aclûnî, Keşfu’l-hafâ, II, 414)] vıfkınca kâfir u mü’minin hâbı birdir. Lâkin hâbda gördükleri

ta‘birleri muhtelif olur. Zîrâ kâfir sıfat-ı küfrünü görür ve mü’min sıfat-ı imânını görür ve

âhirü’l-emr her biri muttasıf olduġu sıfat ile uyanır, ya‘nî haşr olur. Ve vech-i sânî, oldur ki,

küfr ü din bir câriye ya‘nî bir mahalle çeker dediği, “ هياء وشي نضل ماءدىيشي نم ” [“…Allah

dilediğini şaşırtır, dilediğini de doğru yola çıkarır…” (Fâtır, 35/8, Nahl, 16/93)] irâdesince “ ومنه

-i‘âdesince hakīkatte küfr ile idlâl ve îmân ile iclâl Hażret-i Allâh zü’l 841”بدأ االمر واليه يعود

celâl ve’l-kemâle râci‘dir demek olur. Ve hâb ol hâbdır dediği hâb-ı gaflet ve hicâbda kâfir

küfr ile Hakk’ı murâd eder. Mü’min îmânıyla Hakk’ı murâd eder. Mü’min îmân ile Hakk’ı

murâd etdiği gibi Zîrâ şuhûde ermeyen gerek mü’min gerek kâfir olsun hicâbdadır. Ya‘nî

hakīkatde birisi bâtılı murâd eylemez. Lâkin ta‘bîrleri muhtelif olur ki, her biri sıfat-ı

gâlibesini müşâhede eder. Ve âhirü’l-emr kâfir sıfat-ı küfr u teşrîki ile mu‘azzeb olur. Ve

mü’min sıfat-ı îmân u tevh îdi ile mühezzeb olur, demek.

Beyt842:

پرستئ ماذيرد صنم پعنايت صمدى رد كفر مانكند اكر كمال

Tercüme-i Salâhî Efendi:

‘İnâyet-i Samedî redd-i küfr eder mi ‘Aceb?

Eğer kemâle ererse sanem perestliğimiz

[Mefâilün/feilâtün/mefâilün/feûlün]

Sanem perest eğerçi puta tapıcı demekdir. Lâkin bunda sanemden murâd cemâl-i

mahbûb-i ezelîdir. Eğer kemâl kabûl ederse ya‘nî kemâle erişirse galebe-i keyfiyet-i ‘aşk-ı

ilâhîden nâşî hâlet-i sekr ile vâkı‘ olan küfrân-ı ni‘metliğimizi amîde ederiz ki, ‘inâyet-i

841 “Emir gelince O’na dönülür.” 842 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin üç yazma nüshası üzerinde çalıştık: D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, A.g.n., vr. 154b-155b (A), Sül. Ktp. Tahir Ağa, No. 503, vr. 48a-50b (B), Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 166a-169b (C). Metin içindeki varak numaraları D.T.C.F. Ktp. Muzaffer Ozok, A.g.n., vr. 154b-155b. nüshasına âittir.

443

samedî redd ile yüzümüze urmayıb şükr-i ni‘met mak āmında kabûl eyleye, demek olur.

Temmet.

Beyt843: [50b]

اى عيسى خون بدستار باخاك تيمم كفرست منامدچشمهء خرشيدر ب دآ

Tercüme:

Çeşme-i hurşîdin âbı kalmadı ey cân u dil

Hûnu deste al ki, hâkiyle teyemmüm küfr olur

Li’s-Salâhî:

Bu beyt-i muğlak nasâyıha ehakk birbirinden edakk ve elyak birkaç vech beyninde

mut lakdır. Vech-i evvel, Hurşîd lafzının murâd-ı fî olan ‘ayn lafzında tevriye-i müreşşaha

vardır ki, ma‘nâ-yı ba‘îdi olan çeşm murâd olunur ki, çeşme-i ‘ayndan murâd göz bî-kârıdır.

Âbı kalmadı yaşı dökündü demekdir. Îsâ lafzı eğerçi tevriyenin ma‘nâ-yı karîbinin lâzımı

olmağla tevriye-i teşrîh eder. Lâkin mażmûn-ı beyitde Îsâ lafzından murâd tecrîd tarîki üzere

Nâz ım kendi rûh-i izâfîsine hitâbıdır. Ya‘nî ey cân nâ-tüvân-ı evsân mâsivâ-yı beyt-i Rahmân

olan kalbinden [51a] tathîr için eğerçi ol kadr-i eşk-i firâvân nisâr eyledik ki, çeşme-i

çeşminden bir katre âb kalmadı. Lâkin henüz çirkâb-ı mâsivâdan derûnun pâk olmadı. Şimdi

gerekdir ki, çeşm-i hûn-bârından yaş yerine kan revân edesin. Ola ki, kazûrât-ı mâsivâdan

beyt-i dili pâk ve mahall-i muhibb-i Yezdân edesin. Zîrâ hâkiyle teyemmüm küfürdür. Yâni

hubb-i mâsivâdan tathîr-i kalb etmeden göçer isek teyemmüm menzilesinde yüzüne toprak

saçtıklarında ol dahî bir güne küfrdür. Yani setrdir hicâb-ı a‘zamdan kinâyetdir. Zîrâ kişinin

mevtinden sonra terakkī ve ref‘-i hucb olmaz. “متوتون كما تعيشون وحتشرون كما متوتون” [“Nasıl

yaşarsanız öyle ölürsünüz. Nasıl ölürseniz öyle haşrolunursunuz.”] müeddâsınca geçtiği

hicâb ile müebbed olur. Velhâs ıl mâsivâya meyl ve i‘tibâr hakīkatde şirk-i hafî nev‘inden

olub; “ تايافرويهه هذ الهخن اتم ” [“Hevâ ve hevesini kendine ilâh edinen görüyor musun?”

(Câsiye, 45/23)] ittihâzınca esnâm-ı hevâya perestiş kabîlinden olmağla mahcûb olduġun hâlde

ya‘nî şems-i hakīkati ebr-i sivâ-yı mecâz ile setr eylediğin hâlde göçersin demek olur ki,

teyemmüm lafzı bir güne tevriye-i müreşşaha olur. Zîrâ dest manâ-yı karînin lâzımıdır ki, 843 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin tek yazma nüshası üzerinde çalıştık: İstanbul Bel. O.E 832, Metin içindeki varak numaraları bu nüshaya âittir.

444

teyemmüm lafzının [51b] hakīkat ma‘nâsı yani “mâ veda‘a lehû kasd”dır. Ve mecâzen ma‘nâ-

yı karîbi vech ve yedine mesh-i turâbdab ‘ibâretdir. Ve ma‘nâ-yı bâ‘îdi murâd olunmağla

hâkiyle teyemmüm mezârda hâk bir sırdan kinâyetdir. Ve vech-i sânisi hurşid yani şems-i

rûhâniyet sıfatıdır. Kamer k alb sıfatı olduġu gibi bu tak dirce çeşme-i hurşidden murâd rûhun

kalbde menba‘-ı feyżinden ‘ibâretdir. Ve âbdan murâd; “ ي افلاء حياء كل شالم ا منلنعجو

[Hayatı olan her şeyi sudan yarattık. Hâlâ inanmıyorlar mı?” (Enbiyâ, 21/30)“] ”…يؤمنون

ihbârınca feyż-i sırr-ı hayâtdır. Bu takdirce mażmûn-ı beyt ey rûh-ı pür-fütûh senin menba‘-ı

kalbinde feyż-i sırr-ı hayât dökündü. Yani ömr-i âhire karîb oldu ve sen henüz hayât-ı

ebediyye-i Hażret-i Hak ile Hayy olmadın hûn bedestâr kan ele götür demekdir ki, el kalb

şerhidir. Yani mücâhede-i nefs seyf-i kahhâr ile hevâya tâbi‘ olan nefsin boynunu urub elini

âlûde-i hûn eyle. Yâni sıfat-ı Celâl ile kalbini la‘l renk edib mevt-i ahmer eyle. “ موتو قبل ان

sırrını Hak’la yani kal‘ u kam‘-ı [Ölmeden evvel ölünüz” (Aclûnî, age, II, 290 (h. no: 2669)“] ”متوتوا

hevâ-yı nefs ile hükmünü ibtâl ve nefsini izlâl eyle ki, hâyât-ı ebediyyeye erişesin ve illâ

evvel hâlle göçersin toprak senin başına hicâb devri ile mestûr ve hân-ı vuslatdan mehcûr

olursun demek olur. Ve vech-i sâlis oldur ki, hurşidden [52a] murâd şems-i hakīkatdir ve

çeşme-i hurşidden murâd cevher-i akldır. Zîrâ feyż ‘ulûm-i hakâyık-i ilâhiyye menba‘-ı

akıldan sudûr etmedikçe ya‘nî levh-i akla müntakış olmadıkça mevrid-i ilhâm-ı Rabbânî olan

kalbe vârid olmaz. Ve çeşme-i hurşîdde âb kalmadı dediği ser-çeşme-i akılda katre-i zülâl-i

‘ilm kalmadı, demekdir ki, ‘ilmin ‘ilminden iktiżā eyleyen cehldir. Kemâ Kāle Eş-Şeyh fî

Gavsiyyetihi nâkilen anillâh: “علم العلم هو اجلهل عن العلم” yani cehl-i zâtî murâd olunur ki,

gayrıdan mürtefi‘ olmayan hicâb-i izzet ândan kinâyetdir. “ ذ ال حجاب العزة وهو العمى واحلرية ا

ابدا فع ىف حق الغريتري حجاب ال هاذها فيذات فعدم نفوثري لالدراكات الكشفية ىف كنه الأت ”844 bu

takdirce demek olur ki, ey mânend-i îsâ semâ ma‘rifeti irtikâ eyleyen rûh-i dânâ idrâk-i künh-

i Zât’da ‘ilmin nihâyeti acze erişdi. Yani nihâyet-i idrâk hayrete girişdi. Kemâ kāle Emirü’l-

mü’minîn Ali ibn-i Ebî Tâlib radiyallâhu anh: 844 [Ta’rifât’ta da geçtiği üzere, Hicâbü’l-izzet(izzet perdesi): körlük ve şaşkınlıktır. Çünkü Zât’ın künhü hakkında keşfî idraklerin hiç bir etkisi yoktur. Bunların ona nüfûz etmemesi, başkası hakkında ebediyen ortadan kalkmayan bir perdedir.] es-Seyyid eş-Şerîf Cürcani, Kitâbü’t-Ta’rîfât, 84

445

Beyt:

845 اهللا اشراكذاتالعجز عن درك االدرك ادراك والبحث عن سر

Yani çünkü idrâk künh-i Zât’da mertebe-i acze erişdin sırrını [52b] rütbe-i hudûsden

tathîr için kan ile götür. Yani urefât-i ‘irfândan derecât-ı fenâ-yı câna şitâbân olub nefsini ‘îd-i

visâl-i Hak’da kurbân eyle ki, varlık hadesinden girîzân zülâl-i zemzem hakâyık-ı eşyâ ile

ziyân olasın zîrâ arz-ı tabîat ile teyemmüm ol hadesi izâle etmediğinden gayrı hakīkatde

küfürdür ki, şirketi mukteżîdir. Yani menbâ‘-ı tabîatden feverân eden ‘ulûm ile tathîrsiz

olmaz. Zîrâ havz-ı nâ-pâkdan cereyân eyleyen mâ-i tuhûr elbette nâ-pâk olur. Ya‘nî

varidâtında hükm-i tabîat karışmaya ki, ilkâ-yı şeytânîden ‘ibâretdir. Belki menbâ‘-ı ‘ulûm

evvelîn u âhirîn olan yenbû‘-i zülâl hükm-i Rasûlüllâh sallalahu aleyhi ve sellem’den cereyân

eyleyen âb-ı feyżle tathîr-i kalb u rûh ve sırr eyle ki, miyâhın efżal u atharıdır. Evvel ecilden

mesâil-i fıkhıyyede denilmiş ki, arz u semâdan z uhûr eyleyen miyâh tuhûrun efżali esâbi‘-i

Rasûlüllâh sallâllâhu aleyhi ve sellem’den cereyân eyleyen mâ-i tuhûrdur, demek olur. Ve

mezâmin-i beytden kat‘-ı nazar mısra‘-ı evvelinden reşîd-i muammâsı istihrâc olunur. Zîrâ

hurşîd lafzının çeşmi ki, intikâd tarîkince harf-i evveli olan hâ’dır tashîf ile noktası altına

gelince cim olur ki, âb lafzının adedidir. [53a] Zîrâ çeşme-i hurşidde âb demek harf-i hâî cime

tebdîl ile tashîfe remzdir. Ve numâned yani eyle iskât olucak reşîd kaldığı z āhirdir. Ve hurşîd

vavsız ve hurşîd vâv ile bilâ fark ikisi bir ma‘nâyadır. Hus ūsan bu beyitde mukteżā-yı vezne

göre vav iktiżā etmez ve mısrâ‘-ı sânîden Ahmed ve Cüneyd muammâsı istihrâc olunur. Zîrâ

çeşme-i hurşîd olan harf hâ-i hûn lafzından dahî iskât olıcak ve nun kalır ve âb numâned

karînesiyle âb adedi olan üç aded ve nun adedinden iskât olıcak ellî üç bâkī kalır ki, temâm

Ahmed adedi ve cin adedidir. Bedestâr karînesiyle destin arabîde murâd-ı fî olan yed lafzına

te’lîf ittisāli ile Cüneyd olduġu zāhirdir. Temmet.

Beyt846[49a]

845 [Seyidimiz Ali b. Ebî Tâlib kerremallâhu vecheh ve radıyallâh divanında buyuduğu gibi: İdraki anlayamama noktasını acziyetin idrak etmek bir idraktir. Allah’ın Zâtı’nın sırrını araştırma konusu yapmak bir tür şirktir.] Divan-ı Hazret-i Ali, Neş: Müstakimzade Süleyman Sa’deddin Efendi, s. 447. 846 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin tesbit edebildiğimiz iki yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 49a-52b vr (A), İ.Belediye: O.E No. 1824 / 2, 7a-8b vr (B). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir.

446

Şerh-i Hażret-i Salâhaddîn Uşşâkī ‘Abdullah Efendi

جان كرميكشد بيند جتلى راچشم كسى بر موز معىن راآغبار حممل رنك نكاه

lafzı otuzdan ziyâde ma‘nâda isti‘mâl olunmuş. Lâkin bunda, hassa ve tarz ve ”رنك“

reviş ma‘nâları mülâhaza olunur. Ve Hâlık ma‘nâ-yı lâzımıyla sıfat ma‘nâsında dahî isti‘mâl

olunur. Nitekim Mesnevî’de:

چونكه ىب رنكى اسري رنك شد موسى بافرعون اندر جنك شد

847رنكئ نوكان داشىت موسى بافرعون دارند اشىتچوسى

Vâkı‘ olmuşdur. Mısra‘-ı evvel848 tetâbu‘-i iżāfet ve tenâfür-i ma‘ânî‘-i kelimât ve

ednâ mülâbese-i ba‘îde ile isti‘ârât kabîlindendir. Pes bunda ma‘nâdan murâd a‘yân-ı

sâbitedir.849 İlmullâh’da sâbit olan hakâyıkdan ‘ibâretdir ki, hükemâ ona mâhiyyât ve

mütekellimîn hakâyık-ı eşya ve ma‘dûm u mevcûd derler. Ve ehlullâh a‘yân-ı sâbite derler ki,

ol hażrete ‘âlem-i ma‘ânî ve letāfetden kinâyetdir. Mûr ziyâde cism-i sağîrde isti‘mâl olunur

ki, rikkat u letāfet, ince ve hurde ma‘nâlarında müsta‘meldir. Ve “نكاه”dan murâd a‘yân-ı

sâbiteden ‘ibâret olan ol hurdede ma‘nânın inkişâfıdır. Ve renk ol inkişâf-ı ma‘nâdan hâs ıl

olan hâl u sıfatdan ‘ibâretdir. Ve “حممل” mahall-i hamldir ki, ol sıfat ile mevsûf olan insân-ı

kâmil ve mürşid-i mükemmil murâd olunur. Ve “ بارغ ”dan murâd ol zât-ı ‘âl-i şânın hâk-i

pâyidir. Ya‘nî ‘ayn-ı sâbiteden ‘ibâret olan ol hurde ma‘nânın inkişâfı hâliyle hemhâl olan

zât-ı ‘âlî semânın gubâr-ı hâk-i kadem-i iksîr-i tev’emini bir kimse kuhl-i dîde-i basīret eylese

ya‘nî tezellül ile ona bende ve teslîm olsa tecellîyi görür. Ya‘nî mazhar-ı tecellî-i Hak olur.

Pes tecellî-i envâr-ı ġuyûbdan kalbe münkeşif ve z āhir olan şeye derler. “ كما يقال التجلى

847 [Renksizlik âlemi, renge esir olunca, vahdet kesrete bürününce, hakîkatleri aynı olan Mûsâlar, birbirlerine zıt düşürler de, kavgaya başlarlar. Renksizlik âlemine ulaşır, vahdet madenini bulabilirsen, o zaman Mûsâ ile Firavun’un birbirleri ile uzlaştıklarını, dost olduklarını görürsün.] Şefik Can, Mesnevî Tercümesi, I. Cilt, n. 2467-2468 848 B: - “Mısra’-ı evvel” 849 “‘ayn-ı sâbitedir”

447

-Ya‘nî zuhûru’l-envâri’l-ġaybiyyete li’l-kalbi’l-musaffâ ani’d 850”مايظهر للقلوب من انوار الغيب

dîni ve’d-denes. Velhasıl bunda tecellî ism-i cinsdir ki, tecelliyâtın umûmuna şâmildir ki,

tecellî-i evvel ve tecellî-i sânî ve tecellî-i zâtî ve tecellî-i hüviyyet ve tecellî-i sârî fî cemî‘i’z-

zurârî ve tecellî-i fi‘lî ve tecellî-i sıfatî ve tecellî-i câmi‘ ve tecellî-i muhibbî ve tecellî-i

mahbûbî ve tecelliyât-ı zâtıyye ve ihtisās iyye ve berkıyye ve tecrîdiyye cemî‘ine şümûlu

vardır ki, tefâsılı güncâyiş-pezîr ve kubâre(?) değildir.

Beyt851

852اعمى راچشم كر دهانصراخى در بغل كن هان بر افكن برقع تقوى زبان باشد عصابن

lafzında zarûret-i kâfiyeden ötürü tahrîf-i acemî vâki‘ olmuş. Zîrâ harf-i ”اعمى“

reviyy olan yânın mâkablinin harekesi meksûrdur. Aslı üzere mîmin fethiyle a‘mâ olsa harf-i

reviyy elife kalb olunmağla kâfiyeye halel mutetarik olur. Sinin kesriyle Mûsî ve Îsî denildiği

gibi. Ve “صراخى” lügatde boynu uzun şerâb zarfı ma‘nâsınadır. Şişe olsun gayrı olsun “ در بغل

âgâh ol ve tez ol ma‘nâsına kelime-i ”هان“ .koltuğun altına âl ya‘nî ansız olma demektir ” كن

teskîndir. Dur diyecek yerde “هان” derler. Ve tahzîr için dahî gelir. Sakın ma‘nâsına “بر افكن”

“yukarı at.” ya‘nî kaldır ma‘nâsına “برقع” duvarın ve nisânın yüzüne örttükleri peçe

ma‘nâsınadır. Ve “تقوى” muhâfaza-ı hudûd ve vefâ-yı ‘uhûd ma‘nâsından ‘ibâretdir. Ve

takvâ-yı ‘avâm Cenâb-ı Hakk’ın emr u nehy eylediği şeyde kulun tâ‘atıdır. Ve takvâ-yı havâs

Cenâb-ı Hakk’ın kazâ vü kadrinde kulun muvâfakatıdır. Ve takvâ-yı hassatü’l-hassa sana

mahs ūs olan şeyi ve Hakk’a mahs ūs olan şeyi bilmekdir. Ve ni‘metden sana hâs ıl olan şeyi

ancak Hakk’a iżāfe etmekdir. Ve ileyhi’l-işâretü bi-kavlihî Teâlâ: “قيكمالله ات دعن كممان اكر”

850 [Denildiği üzere, Tecellî, gayb nurlarından kalbe zâhir olan şeydir.] 851 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin tesbit edebildiğimiz iki yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 49a-52b vr (A), İ.Belediye: O.E No. 1824 / 2, 7a-8b vr (B). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir. 852 “Bir şarab şişesini hemen kolunun altına al yüzündeki takva perdesini kaldır. Zebân-ı mânend-i ‘asâ-yı câmid olan çeşm-i a’mânın dehânına bak.”

448

[“…Muhakkak ki Allah yanında en değerli ve en üstününüz O’ndan en çok

korkanınızdır…” (Hucurât, 49/13)] ve takvâdan takvâ takvâ-yı nefsine iżāfe etmekden

mütehalli‘ olmaktır. Eşyâda kayyûmiyyet Hakk’ı müşâhede eylediğinden ötürü ol ecilden

“قوا اللهاتو” [“…Allah'tan korkun ki…” (Bakara, 2/189)] mefhûmundan “ اجعلوا اهللا وقاية

dediği zikr-i ”صراخى در بغل كن“ ma‘nâsı mefhûm olur. Ve mısra‘-ı evvelde [50a] 853”نفسكم

mahal irâde-i hâl kabîlindendir. Ve “صراخى” mustalât-ı makāmdan kinâyetdir. Ya‘nî makām-ı

şerâb-ı ‘aşk-ı ilâhîyi kalbinde mutehakkık eyle dur ve hicâb-ı takvâyı ref‘ eyle. Ya‘nî nefsine

iżāfe eylemeyip Hakk’a iżāfe eyle ki, Hak’la şinev ve Hak’la gûya ve Hak’la bînâ olasın

demekdir. “ تكن هتببفاذا اح هاحب ىتوافل حبالن الى بقرتدى يبكما ورد ىف احلديث القدسى مازال ع

صريالذى ي هرصببه و عمسالذى ي هعمبهس طقنالذى ي هلسانبه و “ [Bir hadîs-i k udsîde şu şekilde

buyurulur: “Kulum ben onu sevene k adar bana nâfile ibadetlerle yaklaşmaya devam eder.

Ben onu sevdiğimde onun işiten kulağı ve gören gözü, konuşan dili olurum.” (Buhârî, Rıkâk, 38

(VII, 190), Ahmed b. Hanbel, Musned, VI, 256)] ve eğer dediğimiz gibi olmaz isen “ ملا ص مفه يمع كمب

,sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler. Artık (hakka) dönmezler.” (Bakara (Onlar)“] ”يرجعون

2/18)] kabîlinden olub “ نمه كان يف هذول ساضمى وة اعفي الاخر ومى فهبيالاع ” [“Her kim bu

dünyada (manen) kör ise âhirette de kördür. Ve gidişçe daha şaşkındır.” (İsra, 17/72)]

zümresine mülhak ve nâr-ı cahîme mustahık olursun. “ عاىل وت ا قال اللهكمذر كثلقد منها لجانا ري

ئك ولمن الجن والانس لهم قلوب لا يفقهون بها ولهم اعين لا يبصرون بها ولهم اذان لا يسمعون بها ا

ئك هم الغافلونلكالانعام بل هم اضل او ” [“Andolsun biz cinler ve insanlardan birçoğunu

cehennem için yaratmışızdır. Onların kalpleri vardır, onlarla kavramazlar; gözleri

vardır, onlarla görmezler; kulakları vardır, onlarla işitmezler, işte onlar hayvanlar

gibidir; hatta daha da şaşkındırlar, işte asıl gâfiller onlardır.” (Araf, 7 /179)] Ol ecilden “ زبان

853 “Nefsinizden korunmak için Allâh’a sığının”

449

اعمى راچشم باشد عصابنكر دهان ”854 dediği mısra‘-ı evvele cümle-i ta‘lîliyyedir. Ya‘nî çeşm-i

a‘mânın dehânına bak ki, zebân-ı mânend-i ‘asâ-yı câmiddir ki, gözü Hak’la bînâ olduġu gibi

lisânı dahî Hakla guyâ olmaz. Ya‘nî ba‘de’l-ferâiz nevâfilde ittibâ‘-ı Rasûlullâh ile Cenâb-ı

Hakk’a takarrub etmeyen muhabbetullâh’a lâyık olmaz. Kemâ kālellahu Teâlâ; “ ان كنتم قل

يحببكم اللهىن تحبون الله فاتبعو ” [“De ki, siz gerçekten Allah'ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah

da sizi sevsin…” (Âl-i İmran, 3/31)] Ve muhabbet-i ilâhiyyeye lâyık olmayan Hak’la şinev

Hak’la bînâ ve Hak’la gûyâ olmayıb derece-i sâfile-i in‘âmda esamm ve ebkem ve a‘mâ olur

demek ister.

Beyt855:

856ى شود كويا لب فكرم جبام بوجودى پس كشيدم موى چيىن راسيه مستم مخوشم ك

eğerçi, sarhoş ma‘nâsında isti‘mâl olunur. Lakin beynehümâda farkları oldur ”مست“

ki, mest şol kimsedir ki, sekrden başı dönüp ve gözü kararıp söylediğin bilmeye. Ol

mertebede olana “ ” dahî derler. Sarhoş ol mertebeye varmazdan mukaddem olan

mütekellifdir ve bunda “ ”, mest-i harâb ma‘nâsınadır. Istılâh-ı kavmde istiğrâk ve

her vecihden bî-mülke derler. Nitekim nîm mest-i istiğrâk âgâhlığa ve aklın nazar tutmasına

derler ki, mus talahât-ı arabîde sekr ile ta‘bîr olunur. Ber vârid kavî ile ġaybetten ‘ibâretdir ki,

tarab ve iltizâz i‘tâ ede ġaybetden akvâ ve etemdir ve ġaybetden murâd ‘adem-i ihsâsdır ve

ma‘lumdur ki, sekr-i zevk u şirbden sonradır ki, zevk tecellînin evveline ve şirb evsatına ve

reyy âhirine ıtlâk olunur. Velh âs ıl bahr-i vahdet vücûd-i mutlakda bir rütbe-i mustağrakım ki,

lisân-ı kalemden kat‘-ı nazar lübb-i fikrim dahî gûyâ olamaz.

854 “Zebân-ı mânend-i ‘asâ-yı câmid olan çeşm-i a’mânın dehânına bak.” 855 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin tesbit edebildiğimiz iki yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 49a-52b vr (A), İ.Belediye: O.E No. 1824 / 2, 7a-8b vr (B). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir. 856 “Vücûdumu varlık kasesinden ziyade çektim ve öyle mest-i harâb ve hoş oldum ki, lübb-i fikrim dahî gûyâ olamaz.”

450

Ol ecilden “موى چيىن”yi ziyâde çekdim. Ya‘nî varlık kâsesini ziyâde şikest ettim,

demek olur. Zîrâ “موى” üç ma‘nâya gelir ki, evveli mutlak kıl ma‘nâsınadır. Arabîde şa‘r gibi

ve sânî fağfûr kâse ve tabak ve fincanlarda olan cüz’î yarık ki, ondan nesne damlamaz.

Rum’da ona direkli derler. Ve sâlis sözün dakîk mah alli ve yarayışın dikkatle gözlü nesneleri

ma‘nâsınadır. Mûymû koftem mûymû tecessüs kerdem gibi bunda ma‘nâ-yı sânisi karînesiyle

kâse-i vücûd-i mefrûz ve mukadderi şikest ya‘nî bahr-i vücûd-i mutlakda mahv etmekden

‘ibâretdir. Ve ıs tılâh-ı kavimde mû zāhir hüviyete derler ki, vücûdu herkes onun vücûdunun

ma‘rifetiyle bilir. Ya‘nî vücûdumu belki cemî‘-i vücûdât-ı kevniyyeyi bahr-i vahdet-i vücûd-i

mut lakda mahv u müstağrak eyledim demek olur.

Beyt857

858سيلى را جنان رخسار يوسف رنك كري رجام وحهء معىنرظمم رنكني شود رخسار نس زب

“ سب ” bâ’-i arabîyle üç ma‘nâya gelir. Evvel yer demektir. Kifâyet ma‘nâsına sânî

nice demektir. Keyf ma‘nâsına. Sâlis bisyârdan muhaffefdir, kesîr ma‘nâsına ve harf-i zâ-yı

mu‘ceme-i müfrede ki, evâil-i kelimâta dâhil olsa [51a] lisân-ı ‘ar’abda “من” ve “عن”

ma‘nâların ifâde eder. Ve bunda olan bes beyt-i mukaddemde olan “پس كثيدم موى چيىن را”

mefhûmundan ‘ibâretdir. Ya‘nî bî-vücûdluk câmına ziyâde “موى چيىن” çekdim ol ziyâdeden

ötürü çâh manîde mahfî ve mestûr olan nazmımın ruhsârı rengîn oldu. Çâh-ı Yusuf’da ruhsâr-

ı Yusuf Aleyhisselâm rengîn olduġu gibi ve ıs tılâh-ı kavimde câm-ı ahvâle derler. Sarâhî

makāma denildiği gibi. Ve seyl-i ferah ve şerhden olan gönül hallerinin galebesine derler.

Velhasıl çâh-ı Yusuf’da Hażret-i Yusuf Aleyhisselâm’ın şiddet-i şerhinden ya‘nî kemâl-i

gussâ ve eleminden münbe‘is olan hâlinin galebesinden ruhsâr-ı pür-envârları rengîn ve tâb-

dâr olduġu gibi demek olur. Ya‘nî bah r-ı vücûd-ı mut lakda ziyâde mahv u müstağrak

857 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin tesbit edebildiğimiz iki yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 49a-52b vr (A), İ.Belediye: O.E No. 1824 / 2, 7a-8b vr (B). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir. 858 “Câh-ı Yusuf’da, ruhsâr-ı Hazret-i Yusûf Aleyhisselâm rengîn olduġu gibi bahr-ı vücûd-ı mutlakda ziyâde mahv u müstağrak olduġum ecilden câh-ı ma’nâ-i ma’ârifde ruhsâr-ı nazmım ziyâde rengîn olur.”

451

olduġum ecilden câh-ı ma‘nâ-i ma‘ârifde ruhsâr-ı nazmım ziyâde rengîn olur. Câh-ı Yusuf’da

ruhsâr-ı Hażret-i Yusûf Aleyhisselâm rengîn olduġu gibi demek olur.

Beyt859

860جيب جامه عيسى كن كه اين كاالشود سرمه كلوى كاز دعوى راچاك رفوباسوزن جتريد

Mısra‘-ı evvelde takdîm u te’hîr ile ta‘kîdi zāhirdir. Tertîbi “ جيب جامه عيسى راچاك ”

feth-i râ ve damm-i fâ ile yırtık demek tülbend ve ”رفو“ .takdîrindedir ”باسوزن جتريد رفو كن“

kumaş ve emsâli nesnelerde isti‘mâl olunur. Ve “كاز” Mıkraz ma‘nâsınadır ki, bunda alâ

tarîki’t-teşbîh kelime-i tevhîdde olan lâ murâd olunur ve “دعوى” a‘mâda tasrîh olunduğu

üzere tahrîf-i acemî kabîlindendir. Ve tecrîd ıs tılâh-ı kavimde sevâd-ı kevni sırdan ve

kalbinden izâle etmek ma‘nâsınadır. Tecrîd fi‘ilî merâtib tecrîdin ednâ mertebesidir ki, ef‘âl-i

mâsivâllâhdan bir haysiyyet ile tecrîddir ki, kevinde fiil ü te’sîri ancak Hak için göre ki, buna

tecellî-i fi‘lî dahî derler. Ve tecrîd-i sıfâtî tecellî-i sıfâtîden ‘ibâretdir ki, kuvvâ-i sıfâtı Hakk’a

iżāfet ile halka nisbetden tecrîd ma‘nâsınadır. Ve tecrîd-i zâtî tecellî-i zâttan ‘ibârettir ki, ona

tecellî-i evvel dahî derler. Zâtın zâtına tecellîsinden ‘ibâret olduġundan ötürü merâtib-i tecellî

ve tecrîdin a‘lâ mertebesidir ve çâkdan murâd mertebe-i fark-i evveldir. Ve “جيب” girîbân

ma‘nâsınadır. Ve “جامه عيسى”den murâd sıfat-ı rûhun tecrîd-i isti‘dâdından kinâyetdir. Ya‘nî

rûhun varlık libâsının giribânında vâkı‘ olan fark-ı çâkını sözün tecrîd ve rişte-i marifetullah

ile dîk ya‘nî mak ām-ı farkdan mak ām-ı cem‘a eriş demekdir ki, fark ru’yet-i halk bilâ Hakk’a

işâretdir. Ve fark-ı evvel ‘abdin ahkâm-ı halkıyyet ile bekāsından ‘ibâretdir. Ve cemî‘ ru’yet-i

Hak bilâ halka işâretdir. Ve fark-ı sânî cem‘u’l-cem’den ‘ibâretdir ki, kesreti vahdetde ve

vahdeti kesretde ru’yetden ‘ibâretdir. Velhasıl tecrîd fiil ile efâlini fiil-i Hak’dan mahv eyle

ve tecrîd-i sıfât ile sıfâtını sıfât-ı Hak’dan mahv eyle ve tecrîd-i zât ile zâtını zât-ı Hak’da

859 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin tesbit edebildiğimiz iki yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 49a-52b vr (A), İ.Belediye: O.E No. 1824 / 2, 7a-8b vr (B). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir. 860 “Rûhun varlık libâsının giribânında vâkı’ olan fark-ı çâkını sözün tecrîd ve rişte-i marifetullah ile dîk. Zira bu kumâş vücûd-ı mefrûz u mukadder mikrâsla boğazında sürme hebâ olur.”

452

mahv eyle demektir. Ol ecilden ki, “اين كاالشود سرمه كلوى كاز دعوى را” dediği mısra‘-ı

evvele cümle-i ta‘lîliyyede ya‘nî makām-ı fark-ı evvelden makām-ı cem‘a ve makām-ı

cem’den fark-ı sânîye cem‘u’l-cem‘a eriş. Zîrâ bu kumâş vücûd-ı mefrûz u mukadder

mikrâsla boğazında sürme hebâ olur ma‘nâsına:

Nazmun lişârihihî:

Zerrenin var mı vücûdu nefse nisbetle heman?

Küll-i vücûd varlığı bundan Salâhî anla var

[Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün]

Velhâsıl “lâilâhe illallâh” [52a] ma‘nâ-yı latīfi avâma göre “lâ mabûde illâ hû” ve

havâssa göre “lâ maksûde illâ hû” ve ehassü’l-havâssa göre “lâ mevcûde illâ hû”

ma‘nâlarınadır. Ya‘nî vücûd-ı vâcib-i müstakil ezelî ve ebedî ile mevcûd olan ancak vücûd-ı

Hak’dır, demek olur. Zîrâ vücûd-i mefrûz ve mukadder mümkün-i müstakbel olmayıp vücûd-

ı mut lakdan mufâz olmağın serî‘u’z-zevâl ve zill-i hayâl mesâbesindedir. Kemâ kāle

‘abdurrahman Camî kuddise sirruhu’s-sâmî:

ظاللكل ماىف الكون وهم اوخيال اوعكوس ىف مرايا او

861 التكن حريان ىف تيه الضاللظل السوى مشس اهلدىالح ىف

Beyt862

863ظلى زموى زلف ليلى راپس دردرعشق او افتاده ام درعرصهء ضعفى فتمچنان

nın sıfatı olmak ve Nâz”عرصه“ lafzı tevcîh kabilinden ”ضعفى“ ımın mahlası olmak

ihtimali var. Mahlas olduġu takdirce hemze-i tevessül-i vahdet ma‘nâsını ifade edib “عرصه”da

861 [Yaratılmış her şey aynalardaki hayâl veya aksdir. Yahut Hüdâ güneşinin dışındaki zılda parlayan gölgedir. Dalâlet niyetinde hayran olmaz.] 862 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin tesbit edebildiğimiz iki yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 49a-52b vr (A), İ.Belediye: O.E No. 1824 / 2, 7a-8b vr (B). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir. 863 “Mahbûbun aşkında öyle za’îf düşüb bî-vücûd olmuş ki, mahbûb-ı mutlakın zülfünün zıllı ardında mahfî ve musavver olmuşum.”

453

ey za‘fî demek olur. Ve “ظل” ıstılâh-ı kavmde hicâb ardında vücûd, râh-ı Hak’dan ‘ibâretdir.

Ve a‘yân-ı mümkinâtdan mâsivâllâhın küllîsine “ظل” ta‘bîr olunur. Ve “موى” zāhir hüviyete

işâret olunur. Ve “زلف” şol ‘anîb-i hüviyetden ‘ibâretdir ki, onda kimseye yol yoktur. Ve

dan murâd mahbûbdur. Ve mustalâhât”ليلى“ da mahbûb ol vakitte Hak Teâlâ’ya ıtlâk olunur

ki, dostluktan müstağnî ve mut lak bî-kayd ola. Ya‘nî mahbûbun ‘aşkında “عرصهء ضعف”la

öyle za‘îf düşüb bî-vücûd olmuş ki, mahbûb-ı mut lakın zülfünün zıllı ardında mahfî ve

musavver olmuşum. Ya‘nî bahr-ı vahdet vücûd-i mutlak-ı Hak’da mahv-ı vücûd etmişim

demek olur.

Beyt864

865چراغ عقل را نشئه فروزم روغن اوردم زمغز طوطيان مرأت رنك اب عيسى را

hayr u ”عقل“ ,muhdes ve hudûs ma‘nâsına ”نشئه“ ,misbâh ve sirâc ma‘nâsına ”چراغ“

şerrin ve nîk vü bedin beynini fark eden âlete derler. “ قال العقل نور ىف القلب يفرق بني احلق كما ي

866”والباطل

İmâm-ı Azam radıyallâhu anh Hażretleri’ne: “Âkil kimdir?” diye suâl olundukta.

“Âkil odur ki, hayr u şerrin beynini fark u temyiz ede.” diye buyurmuşlar. Ve İmâm-ı Cafer-

i Sādık radıyallâhu anh H ażretleri’ne: “Âkil kimdir?” diye suâl olundukta “Âkil oldur ki,

hayr u şerrin beynini fark u temyîz ede ve şerden ictinâb ede. Hayrı iktisâb ede.” diye

buyurmuşlar. “فروزم” yakmak ma‘nâsına “فروخىن” kelimesinden muzâri‘ mütekellimdir.

Yâhud “نشئه فروز” vasf-ı terkîbi olur ki, yine mîm zamir-i mütekellimdir. Yâhud neş’e-i

864 Araştırmamızda metnini verdiğimiz şerhin tesbit edebildiğimiz iki yazma nüshası üzerinde çalıştık: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 49a-52b vr (A), İ.Belediye: O.E No. 1824 / 2, 7a-8b vr (B). Metin içindeki varak numaraları Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684 nüshasına âittir. 865 “Çerâğ-ı akla ifâza-i nûr-i cedîd ederim. Mir’ât-ı sıfat tecrîd-i îsevî’de cilve-ger olan ervâh-ı mücerrede envârından nûr-i akla ifâza-i nûr ederim” 866 [Denildiği gibi, akıl Hak ile Bâtıl arasını tefrik eden kalbdeki bir nurdur.]

454

Nâz ımın mahlası olmak ihtimâli vardır. Ve “مغز” beyni ve ilik ve her nesnenin hülâsası ve bâğ

ma‘nâsına gelir. “طوطي” ıstılâh-ı kavimde ruhdan kinâyetdir âb-ı feyż sırr-ı hayâtdır. “ النعجو

Ve ıst [Hayatı olan her şeyi sudan yarattık…” (Enbiyâ, 21/30)…“] ”من الماء كل شيء حي ılâh-ı

kavmde mâ-i kuds şol neş’e-i ‘ilmiyeden ‘ibâretdir ki, nefsde müvâneset hasâil-i rûhiyye

izhâr edib nefsi denes-i tabîatden tathîr ede ve dahî şol şuhûddan kinâyetdir ki, hâdisi nefy

edib kadîmi ibkâ ede. Zîrâ sıfat-ı hüdûs..(?)

Velhasıl çerâğ-ı akla ifâza-i nûr-i cedîd ederim. Yahut ediciyim. Yâhud aklı işti‘âl

ederim. “مرأت رنك اب حميسى”dan mün‘akis olan tûtiyân mağzinden revgan götürdüm. Ol

revgan ile fitil-i sirâc-ı aklı iş‘âl etmedeyim demek olur. Velhasıl mir’ât-ı sıfat tecrîd-i

îsevî’de cilve-ger olan ervâh-ı mücerrede envârından nûr-i akla ifâza-i nûr ederim demek olur

ki, makām-ı tecrîdde kadem-i İsâ Aleyhisselâm’da olduġuna remz u işâret olur. Temmet

I- NETÎCE

18. yüzyılda yaşamış Uşşâkî Tarîkatı şeyhlerinden şâir ve yazar, Edebî ve ilmî açıdan

önemli şahsiyetlerden birisi olan Salâhî’nin şiir şerhlerini ele aldığımız tezimiz nihayetinde Şâir

ve şârihimizin ne derece dirâyet sahibi olduğunu gördük. Zâhirî ve bâtinî ilimleri üst seviyede

455

elde etmiş biri olarak çok sayıda te’lif, tercüme ve şerh sâhibi olan Salâhî’nin şiir şerhleri de

özellikle tasavvuf tarihi araştırmacılarına malzeme olacak mâhiyettedir.

Çalışmamız neticesinde bu şerhleri şu şekilde tavsif etmemiz mümkündür:

1- Yapılan bu şerhlerin bir kısmı anlaşılması zor olan tasavvufî sembol ve remizleri

ihtivâ eden şiirlere, işârî olarak ve mükâşefe yoluyla elde edilen bilgilerle yapılan şerhler olarak

dikkat çekmekte iken,

2- Bir kısmı da, derin tasavvufî hakîkatler hakkında yazılmış bu şiirlerin tasavvufî, edebî,

ilmî, farklı açılardan şerh edildiği anlaşılmaktadır.

3- Ayrıca bazı tasavvufî hakîkatleri ifade etmek üzere söylenmiş lügâz ve muammâ türü

örneklere yapılan şerhler de bulunmaktadır. Salâhî bunları şerh ederken asıl maksadın bazı

hakîkatlerin anlaşılmasını sağlamak olduğunu yoksa maksadın derinliği olmayan bilmece veya

boş sözlerle uğraşmak olmadığını ifâde etmektedir.

Neticede yaptığımız çalışmadan edindiğimiz kanaate göre:

1- Salâhî’nin yaptığı bu şerhler; dînî ve tasavvufî muhtevâsının yanısıra, şiir, âyet,

tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, hikmet, ebced, muammâ, sarf-nahiv ve belâgat ilimleri bakımından

zengin bir içeriğe sahiptirler. Salâhî’nin çok geniş bir ilmî birikime sâhip olarak ortaya

koyduğu muhtevâca zengin olan bu şerhler tasavvufî kültürümüzü daha iyi anlama noktasında

çok zengin birer kaynak niteliğindedir.

2- Salâhî şerh ettiği manzûmeleri nazım şekli, nazım birimi ve uzunluk olarak bir ayrıma

tabî tutmamıştır. Kimi zaman uzun bir kasîde, bir ġazel, bir beyit, bir rubâî’ye şerh yazmıştır.

Daha çok anlaşılmasında zorluk çekilen şiirleri seçen Salâhî tasavvufî hakîkatleri erbâbının

nazarına sunarak daha anlaşılır kılmayı arzu etmektedir.

3- Salâhî’nin Türkçe, Farsça veya Arapça manzûmelere yaptığı şerhlerin tamamında

izlediği bir yöntemden bahsetmek mümkün görünmemekle birlikte genel olarak şerhlerde

rastladığımız hususlar şunlardır;

- Salâhî, bazen manzûmede geçen kelimeler hakkında birtakım filolojik bilgiler

vermekte, - Mazmûnların açılımını yapmakta ve kelimelerin daha çok tasavvufî ıstılah olarak

kazandıkları mânâlarını îzâh etmektedir. Salâhî, şerhlerinde edebiyat endişesi gütmese de

manzûmenin vezni, söz sanatları ve şekil özellikleri hakkında da bilgi vermeyi ihmal etmez.

Bazen lügat mânâları verildikten hemen sonra değişik vecihlerden şerh edilen metinlerde uçsuz

bucaksız bir tasavvufî ıstılah dünyası gözlerimizin önüne serilir. - Manzûmelerin tasavvufî mânâ

açısından taşıdığı yoğunluktan dolayı uzun uzun bu izahları yaparken de tasavvufî anlayış ve

456

kültüre kaynaklık eden âyet ve hadis iktibasları yoğun bir şekilde görülmektedir. Ayrıca Salâhî

muhtelif kaynaklara göndermeler ve alıntılar, manzûm iktibaslar, darb-ı mesel, kelâm-ı Sûfiyye,

kelâm-ı kibâr, muhtelif kıssa ve menkîbeler naklederek şerhlerini zengin bir muhtevâya

büründürmektedir. Netîce sahip olduğu tasavvuf ilim ve irfânına dâir derin birikimini

cömertçe sergileyerek genelde dînî, özelde de tasavvufî edebiyat sahasında önemli şerhler

ortaya koyduğunu söyleyebiliriz.

Tasavvufî sahâda, kendisine ulaşacak mâhir bir elin değmesini bekleyen yüzlerce eser

kütüphânelerde kaderine terk edilmişken; bu mahiyette yaptığımız ve yapılan çalışmalar bir

nebze bu kaderi değiştirmeye katkı sağlarsa kendimizi bahtiyar sayarız.

II- EKLER

“Eşrefoğlu Rûmî’nin Ġazel-i Şerîfleri’nin Şerhi”; İ.Belediye O.E No. 58, vr. 84b

457

“Güfte-i Âşık Ömer, Şerh-i Salâhî Efendi”; İ.Belediye: O.E No. 145, vr. 13b

458

“Lügaz-i Âşık Ömer, Şerh-i Salâhî Efendi”; İ.Belediye: O.E No. 145, vr. 26b

459

“İsmail Hakkı Bursevî’nin Nutk-i Şerîfi’nin Şerhi”; Atıf Efendi Ktp, 2122, 1b

460

“Nutk-ı H ażret-i Nas ūh ī, Şerh -i S alâh î”; DTCF Ktp. Muzaffer Ozok, II/7; 161b

461

“Şerh-i Kasīde-i Hamriyye-i Fâriziyye”; İÜ. Ktp. T.Y. No. 1644, 1b

462

“Şerh -i Rubâiyye-i Ebû Saîd İbni Ebi’l-Hayr”; İ.Ü. Ktp. T.Y. No. 2330, vr. 1b

463

“Şerh-i Ġazel-i Hażret-i Mevlânâ”; Topkapı S. M. Ktp, E.H. 1457, 1b

464

“Şerhü’s-Salâhî bi-imdâdi’l-feyżi’l-ilâhî”; Sül. Ktp. Atıf E. Ktp. No. 2153 vr. lb

465

“Kelâm-ı Mısrî Kuddise Sirruh”; Sül. Ktp. P. Paşa No. 633 vr. 123a

466

“Diğer Nutk-i Şerîf-i Hażret-i Misrî”; Sül. Ktp. H M Efendi 2770, 1b

467

“Diğer Nutk-i Şerîf-i Hażret-i Mısrî”; Sül. Ktp. Hafid Efendi 459, 126b

468

“Şerh -i Muammâ Muhtasarca”; Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2736, l c. 71a

469

“Şerh u’r-Rumûz Fî Sırrı’l-Lügûz”; Sül. Ktp. İzmir 806, 6a

470

“Kelâm-ı Hażret-i Ali”; Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 35b

471

“Muammâ-i Hażret-İ Ali”; Sül. Ktp. Hacı Uşşâkî Tekkesi 300, 99a

472

“Miftâhu’r-Rumûzi’l-Esrâri’l-Künûz”; Sül. Ktp. Hacı Mahmud 3917, vr. 39b

473

“Şerh -i Beyt-i Mir Hüsrev”; Sül. Ktp. H M Efendi 3917, 50b

474

“Şerh -i Nutk-i Nasreddin Efendi”; Sül. Ktp. Yazma Bagışlar 3376, vr. 135b

475

“Kıt’a-i Ebû Tâlib İsfehânî, Şerh-i Salâh î”; Sül. Ktp. H. Mahmud Ef. 2684, 40b

476

“Beyt-i Şevket, Şerh-i Salâh î”; İ.Belediye: O.E No. 832, vr. 47b

477

“Beyt-i Hak ânî, Şerh-i Salâh î”; İ.Belediye: O.E No. 832, vr. 45b

478

“Beyt-i Enverî, Şerh-i Salâh î”; Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, vr. 53a

479

“Letâifü’l-Hayâl Beyitlerinden Şerh-i Salâhî”; Sül. Ktp. Nasuhi D. 111, 66b

480

Diğer Farsça Beyitlerin Şerhleri; Sül. Ktp. Hacı Mahmud Ef. 2684, 49a

481

Diğer Farsça Beyitlerin Şerhleri; Sül. Ktp. Nasuhi Dergahi 111, 166a

482

III- KAYNAKÇA

483

Afîfî, Ebu’l-‘Alâ, İbnü’l-Arabî’de Tasavvuf Felsefesi, Kırkambar Yay. İstanbul

1999

……….Füsûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar, İz Yay. İstanbul 2000

Armutçuoğlu İlhan, Kasîde-i Bürde Manzûm Tercümesi, İzmir 1979

Akkuş Mehmet, Abdullah Salâhaddin Uşşâkî (Salâhî)’nin Hayatı ve Eserleri, Ankara

1998

Ahmed b. Muhammed b. Hanbel (ö. 241/855), el-Müsned, I-VI, Mısır ts.

Anbarcıoğlu Meliha Ülker, Fîhi Mâ fîh, MEB, İstanbul 1974

Aşkar Mustafa, Molla Fenârî ve Vahdet-i Vücûd Anlayışı, Muradiye K. V. Yay,

Ankara 1993,

Avcı Seyyid, Sûfilerin Hadis Anlayışı-Bursevî Örneği, Ensar Yay. Konya 2004

……….İbnü’l-Arabî’nin Hadis Anlayışı, Ensar Yay. Konya 2005

Ateş Ahmed, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzûm Eserler, MEB, İst. 1968

Atlansoy Kadir, “Bursa Şâirleri: Bursa Vefeyatnâmelerindeki Şâirlerin

Biyoğrafileri”, Asa Kitabevi, Bursa 1998

Aynî, M. Ali, Türk Azizleri I, İsmail Hakkı Bursevî, İstanbul 1944

Aydemir Yaşar, Salâhî’nin Nasûhî Efendi’nin Bir Gazelini Şerhi, Üsküdar

Sempozyumu C. II. Üsküdar Belediye yay.

Belal-Abdelmaksud, İbnü’l-Fârız ve İsmail Ankaravî’nin Kasîde-i Hamriyye şerhi,

(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi SBE 2000)

Beyt-i Enverî, “http://www.parset.com/Culture/Poems/ShowPoem/PoemID= 16737”

Bilgin A. Azmi, “Osmanlı Şiir Geleneğinde Türk Tasavvuf Şiirinin Yeri”, İ.Ü.

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXX (İstanbul, 2003).

Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (ö.256/870), Câmiu’s-Sahîh (Sahîhü’l-Buhârî),

I-VIII, İstanbul 1981

Bursalı Mehmed Tahir, Kibâr-ı Meşâyıh ve Ulemâdan On İki Zâtın Terâcim-i

Ahvali, İstanbul, 1316

……….Osmanlı Müellifleri (I-III), (Haz. A. Fikri Yavuz-İsmail özen), Meral

Yay., İst. 1972-1975

Bursalı Mehmed Veliyyüddin Efendi, “Eşrefoğlu Rûmî, hayatı-menkîbeleri-

şiirleri”; (haz. Abdullah Uçman, Önder Akıncı.), Bedir Yayınevi, İstanbul 1976

Bursevî İsmail Hakkı, Dîvân-ı Bursevî, (Haz: Murat Yurtsever), Arasta Yay. Bursa 2000

484

Can Şefik, Mesnevî tercümesi, İstanbul 2001

………“Mevlânâ: Hayâtı-Şahsiyeti-Fikirleri”, Ötüken Yay, İstanbul 2003

Cebecioğlu Ethem, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Ankara 1998

………. “Şatahât İfadelerin Anlaşılmasına Doğru” Tasavvuf Dergisi, sayı: 17,

Ankara 2006

Cevdet Ahmed Paşa, Târih-i Cevdet (I-IV), Ali Bey Matb., İst. 1992

Ceylan Ömür, “Tasavvufî Şiir Şerhleri”, Kitabevi yay. İstanbul 2000.

………“Böyle Buyurdu Sûfî” Tasavvuf ve Şerh Edebiyatı Araştırmaları, Kapı yay.

İstanbul Kasım 2005

Coşan Es’ad, “Bazı Yazmalarda Görülen Bilmeceli Tarih Kayıtları”, A.Ü.

İlah. Fak. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, Ank. 1975, c. II, s. 55-65

Cürcânî, Kitâbü’t-Ta‘rîfât, İstanbul 1997 (terceme: Arif ERKAN)

Çakan İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İFAV, İstanbul 2003

Çaylıoğlu Abdullah, Niyâzî Misrî Şerhleri, İnsan Yayınları, İstanbul

Çelebi Asaf Hâlet, Molla Câmî, Hece Yay. Ankara 2002

……….“Mevlânâ’nın Rubâîleri”, Hece Yay. Ankara 2002

……….“Eşrefoğlu Dîvânı”, Hece Yay. Ankara 2002

Deylemî, Firdevs I-II, Beyrut 1986

Dîvân-ı Hazret-i Ali, http://www.ahl-u bait.org

DURU Necip Fazıl, “Şîraz’dan Hindistan’a Örfî’nin Sergüzeşti ve Klâsik Türk

Şiirinde Örfî-i Şîrâzî” Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi Sayı 26 2003 Yaz

Dilçin Cem, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi T.D.K. Yay. Ank. 2004

Devellioğlu Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi.

Ankara 2002

Demirci Mehmet, “Mevlânâ’dan Düşünceler”, Akademi Kitabevi, İzmir, 1997

Deliktaş Süleyman, “Salâhâddin Uşşâkî ve Kasîde-i Hamriyye Şerhi”, (Basılmamış

Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1990

Dilmen Ömer, “Mir‘atü'l-A‘lam ve Mişkatü’l-Ahlam, Abdullah Salâhî Uşşakî”

Marmara Üniversitesi 2003 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)

Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş'as (ö.275/888), Sünen-i Ebî Dâvûd I-II+Fihrist,

(Haz. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1988.

485

Ebü’l-Hasan Ebu Turab Ali b. Ebi Talib Abdimenaf Ali. (trc. Müstakimzade Süleyman

Sa‘deddin Efendi.) Hazret-i Ali Dîvânı. İstanbul: Ana Yayınevi, 1981.

Ebû Nasr es-Serrâc, “el-Lüma‘” İslâm Tasavvufu, (çev: H. Kâmil Yılmaz)

Altınoluk Yay., İstanbul 1996, s. 369

Ergun Sami, Nasreddin Hoca Fıkra ve Hikayeleri, MEB, Ankara 1950

Eraydın Selçuk, Tasavvuf ve Tarîkatlar, M.Ü. İlahiyat Fak. Vak. Yay. İstanbul

1997

Erdoğan Kenan, “Niyâzî Mısrî Hayatı Edebî Kişiliği Eserleri ve Dîvânı’nın

Tenkitli Metni”, Akçağ Yayınları, 1998, Ankara

Ertuğrul İsmail Fennî, Vahdet-i Vücud ve İbn Arabî, (haz. Mustafa Kara), İnsan

yay, İstanbul, 1991

………Materyalizmin İflası ve İslam I-II, Sebil Yay. İstanbul 1996

Elçin Şükrü, Âşık Ömer, Kültür ve Turizm Bakanlığı yay. Ankara 1987

Ergin Mehmet, “Cemaleddin Uşşâkî'nin hayatı, eserleri ve Dîvânı’nın edisyon

kritiği” Ankara Üniversitesi 1994 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)

Ergun Saadettin Nüzhet, Âşık Ömer, Hayatı ve Şiirleri, Semih Lütfi Matb,

(Basım yeri ve tarihi yok)

Eva de Vitray Meyerovitch, İslâm’ın Güler Yüzü, Şule Yayınları, İstanbul, 1998.

el-Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlü’l-İlbâs ‘Amme’ş-tehera

mine’l-Ahadîsi alâ Elsineti’n-Nâs, I-II, Beyrut. 1351-1352

el-Câmi Abdurrahmân İbnu Ahmed, Nefehâtü’l-Üns Min Hazarâti’l-Kuds, (ter.

Abdulkâdir Akçiçek) Sağlam Yay. İstanbul. trs

el-Cîlî Abdulkerim, İnsân-ı Kâmil (ter. Abdulaziz Mecdi Tolun), İstanbul 2002

Erşahin İbrahim, Halk Kültürü ve Edebiyat Sözlüğü, Ötüken yay. İstanbul 2005

Fayda Mustafa ve Diğerleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, I-XV,

Kombassan, Konya 1994

Gençosman M Nuri, Mevlânâ’nın Rubâîleri, MEB, İstanbul 1997

Geylânî Abdülkâdir, Sırrü’l-Esrâr, (ter: Abdülkâdir Akçiçek) Bahar Yay. Mayıs

2000

Hasan H. İbrahim, İslam Tarihi I-XII, ( ter: İsmail Yiğit, Sadreddin Gümüş),

Kayıhan yay. İstanbul 1991

486

Haskan Mehmet Mermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, Üsküdar Belediyesi Yay, C. I-

III, İstanbul 2001

Hazer, Dursun “Şeyhzâde’nin Kavâ‘idu’l-i‘râb’ Şerhi Penceresinden Osmanlı

Arapça Şerh Çalışmalarına Bakış”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 15 (Bahar 2003)

Huart Clement, Arab ve İslam Edebiyatı, (çev: Cemal Sezgin) Tisa Basım, Ankara trs.

İbnü’l-Arabî, Harflerin İlmi (Ter: Mahmud Kanık), Asa Yay. İstanbul 2000

………Tedbîrât-ı İlâhiyye, (ter. Ahmed Avni Konuk, haz. Mustafa Tahralı), İz yay,

İstanbul 1992

………Arzuların Tercümanı, (Çev: Mahmut Kanık), İst. 1991

İbn Haldun, Şifâü’s-sâil, Tasavvufun Mahiyeti, (hz. Süleyman Uludağ), Dergah yay.

İstanbul 1984

İbnü’l-İmad Ebü’l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed, 1089/1679, Şezeratü'z-

zeheb fi ahbari men zeheb; (tahkik Abdülkadir Arnaut, Mahmud Arnaut), Beyrut 1986. 5. c.

(451 s.)

İbn Hallikan Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b.Muhammed, Vefeyâtü’l-A‘yan ve

Enbau Ebnai’z-Zaman; (tahk. Hasan Abbas), Beyrut 1994

İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-Kazvinî, es-Sünen I-II, Çağrı yay. İstanbul 1981

Kanar Mehmed, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, Birim Yay. İstanbul 1998

Kâşânî Abdurrezzak, Letâifu’l-‘alâm fî ehli’l-ilhâm. (Çev: Tasavvuf Sözlüğü: Ekrem

Demirli), İz Yay, İstanbul 2004

Kabaklı Ahmet, Türk Edebiyâtı, c. II, Türk Edebiyâtı Vakfı Yayınları, İstanbul,

1997.

………Mevlânâ, Toker Yay. İstanbul 1972

Kanar Yüksel, Mevlânâ Celaleddin Rûmî Eserlerinden Seçmeler, Morpa Kültür

Yayınları, İstanbul, 1992

Kara Mustafa, Dervişin Hayatı Sûfînin Kelâmı. Hal Tercümeleri, tarikâtlar,

ıstılahlar, Dergah yay. İstanbul 2005

………Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları, Dergah yay. İstanbul 2005

Karahan Abdülkadir, “Enverî, Evhadüddin” DİA, c. XI, s. 267-268

Kılıç M. Erol, “Muhyiddin İbnü’l-Arabî’de Varlık ve Mertebeleri”, (Basılmamış

Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi SBE 1995)

………“Sûfî ve Şiir: Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası”, İstanbul 2004

487

………“Sûfî Şiirin Poetikası”, Cogito, sy.38, Kış 2004

………“A Bosnian Origin Ottoman Sûfî Abdullah Salâhaddîn al-Ushshâqî (1705-

1782) and His Commentary on The Verses Attributed to Rûmî”, International Conference

on the Reconstruction of Isa Bey Tekia, 2-3 Şubat 2001, Sarejevo, Bosna-Hersek

Cumhuriyeti.

………“Uşşâkî Sâliklerin Âdâbı - Tuhfetü’l-Uşşâkıyye” (haz. M. Erol Kılıç),

İstanbul 1998

Kocakaplan İsa, “Açıklamalı Edebî Sanatlar”, Damla yay. İstanbul 1998

Konuk, Ahmed Avni, “Füsûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi”, (haz. Mustafa Tahralı-

Selçuk Eraydın), İFAV yay. İstanbul 1994

………“Tedbîrât-ı İlâhiyye Tercüme ve Şerhi” (haz. Mustafa Tahralı) İz Yay,

İstanbul 1992, s. 420.

Konyalı İbrahim Hakkı, Nasreddin Hoca’nın Şehri Akşehir, Nümûne Mat. İstanbul

1945

Köprülü Fuad, İlk Mutasavvıflar, DİB yay. Ankara 1991

Kurt Hüseyin, Mehmet Elif Efendi’nin “el-Kelimetü’l-mücmele fi şerhi’t-tühfeti’l-

mürsele” adlı eserine göre Vahdet-i Vücûd Anlayışı, Tasavvuf Dergisi, 11, Ankara 2003

Kerâmeddin Efendi (Yay. haz. Kürkçüoğlu Kemal Edip), Muhammed Nasûhî

Hayatı, Eserleri, Divânı ve Mektupları, Alem Yay. İstanbul 1996.

Latîfî, Tezkire-i Latîfî, İstanbul 1314.

Levend, Agah Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, TTK yay Ankara 1988

……….. Dîvan Edebiyatı; Kelimeler, Remizler, Mazmûnlar ve Mefhûmlar,

Enderun Kitabevi, İstanbul 1984

Mevlâna, Fîhi Mâfih, Çev. Meliha Ülker Anbarcıoğlu, İstanbul, 1990.

……….. Mesnevî, Çev. Veled İzbulak, M.E.B. Yayınları, İstanbul, 1998

Milânî Ali; Şevket Buhârî Hayatı ve Dîvânı’ndan Seçmeler, s. 1-28, Küçükaydın

Matbaası, İstanbul 1961

Muhammed b. Münevver, Esrârü’t-tevhîd, (Mukaddime, tashih, ta‘likât Dr.

Muhammed Rıza) Tarihsiz.

………Tevhid’in Sırları, (Çev: Süleyman Uludağ) Kabalcı Yayınları, İstanbul 2004

Mübarek Zeki, et-Tasavvufü’l-İslami fi’l-Edeb ve’l-Ahlak, Kahire 2003

Nâci, Lügat-i Naci, tarihsiz

488

Naci Muallim, Osmanlı Şâirleri, Akçağ Yay. Ankara 2000

Nebhânî, Yusuf b. İsmail, el-Envâru’l-Muhammediyye, İstanbul 1988

Niyâzi-i Misrî, Tam ve Tekmil Dîvân-ı Niyâzî, İstanbul Maarif Kitaphânesi, No: 38

târihsiz.

……….Dîvân-ı Niyâzî, Neş: Yusuf Ziyâ, Dersâadet 1326

Namlı Ali, İsmail Hakkî Bursevî, İnsan yay. İstanbul 2001

Nevevî, Yahya b. Şeref (ö. 676/1277), Sahîhu Müslim bi Şerhi'n-Nevevî, Dâru’l-

Kutubi’l-İlmiyye, I-XVIII+Fihrist, Beyrut Tsz.

ÖNDER Mehmet, Hazret-i Mevlânâ, Tercüman Yayınları, 1987

………. Nareddin Hoca Hayatı ve Fıkraları, İstanbul 1986

Ömer İbnü’l-Fârız (Ebî Hafs Şerefuddin), Divânü’l-Fârız, el-Matbaatü’l-Edebiyye,

Beyrut 1894

Ömer Rıza Kehhâle, “Mu‘cemü’l-müellifin: terâcimu musannifi’l-kütübi’l-

Arabiyye” Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993/1414.

Özçelik Mustafa, “Tasavvuf'ta Bir Anlatım Aracı Olarak Şiir”, Somuncu Baba

Dergisi, Şubat / 2006

Pakalın Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (I-IV),

M.E.B. Yay., İst. 1946-1954

Pârsa Muhammed, “Risâle-i Kudsiyye Tercümesi” (Ter: ‘Abdullâh Salâhî) Ahmed

İhsan Matbaası, İstanbul 1323

Rûmî Eşrefoğlu, Eşrefoğlu Dîvânı, (Haz: Asaf Hâlet Çelebi), Hece Yay. Ankara 2002

………… Dîvân-ı Eşrefoğlu, Dersâadet 1301

Süreyya Mehmed, Sicill-i Osmânî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniye (Yayına

Hazırlayan; Prof. Dr. Ali Aktan, Prof. Dr. Abdulkadir Yuvalı, Yrd. Doc. Dr. Metin Hülagü)

Sebil Yayınevi, İstanbul, 1996

Saraç M. A. Yekta, “Tasavvuf Edebiyatında İçki Kavramına Giriş”, İlmî

Araştırmalar 11 (İstanbul, 2001).

………“Tasavvuf Edebiyatına Ait Temel Bir Metin ve Türk Edebiyatına

Yansımaları”, İ.Ü. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXX (İstanbul, 2003).

………“Salâhaddin Uşşâkî’nin Belâgat ile İlgili Eseri ve Bu Eserdeki Edebî

Terimler”, İ.Ü. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXXI (İstanbul, 2003).

489

………“Kasîde-i Hamriyye ve Türk Edebiyatına Tesirleri”: VII. Milletler Arası

Türkoloji Kongresi ( 8-12 Kasım 1999). (Basıldı)

Sunar Cavit, Tasavvuf Felsefesi veya Gerçek Felsefe, Ankara 1974.

Sübkî, Ebu Nasr Taceddin Abdülvehhab b. Ali b. Abdülkafi, “Tabakatü’ş-

Şafiiyyeti’l-Kübra” (haz. Mustafa Abdülkadir Ahmed Ata) Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye,

1999

Şemseddin Sami, Kâmusu’l-A‘lâm (I-VI), Mihran Matb. İst. 1306-1316

………Kâmus-ı Türkî (I-II), Çağrı Yayınları, İstanbul 2001

Şeşen Ramazan, Salâhaddin Eyyübi ve Devri, IRCICA, İstanbul 2000 XXV, 658s.

Şükûn Ziyâ, Farsça-Türkçe Lügat (I-III), Meb. Yay. İstanbul 1996

Taberî, Ebû Ca’fer (ö.310/922), Târîhü’t-Taberî, Târîhü’r-Rusûl ve’l-Mulûk, (Thk.

Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim), I-X+Zuyûl, Dâru’l-Ma‘rife, Kahire Tsz.

Tâhiru’l-Mevlevi (Olgun), Edebiyat Lügati, (Haz: Kemal Edip Kürkçüoğlu) Enderun

Kitabevi, İstanbul 1994

Tatçı Mustafa, Muhammed Nasuhî ve Divançe-i İlâhiyat’ı, Kaknüs Yay. İstanbul 2004

……… “Türk Edebiyatında Şathiyye” Akçağ Yay, Ankara 2001

Tayşi M. Serhan, “Şeyh Ebu’l-A‘lâ Muhammed Nasûhî el-Halvetî”,

Sahabeden Günümüze Allah Dostları, Şule Yay İstanbul 1996

Timurtaş Faruk Kadri, Tarih içinde Türk edebiyatı, Boğaziçi Yayınları,

İstanbul 1990.

Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi I-XXXI, İstanbul

Türkmen Erkan, Emir Hüsrev Dihlevî’nin Hayatı, Eserleri ve Edebî Şahsiyeti,

Atatürk Kültür Mer. Yay. Ankara 1989

Türkmen Fikret, Letâif-i Nareddin Hoca (Burhaniye Tercümesi), Kültür Bakanlığı, Ankara

1989

Toshihiko Izutsu, İbnü’l-Arabî’nin Füsûsu’ndaki Anahtar Kavramlar, (Çev. Ahmet

Yüksel Özemre), İstanbul 1998

Topçu Nurettin, Mevlânâ ve Tasavvuf, Hareket yay, Şubat 1974

Tökel, Dursun Ali, Dîvân Şiirinde Harf Simgeciliği, Hece Yay. Ankara 2003

Uludağ Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1995.

Uzel Nezih, Mevlânâ ve İnsan, Göl Yay, İstanbul 1975

490

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Karesi Meşâhiri (I-II), Karesi Vilayet Matb, Karesi

1342

Yıldız Sakıp, “Türk Müfessiri İsmail Hakkî’nın Hayatı”, İslami İlimler Dergisi, sy.

1, s. 103-126, Erzurum, 1976

Vassaf Osmanzâde Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ I-V, Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz (ter.),

Kitabevi yay. İstanbul 2006

Vicdanî M. Sadık, Tomar-ı Turuk-ı ‘Aliyyeden Halvetiyye Silsilenâmesi, Evkâf-ı

İslâmiyye Mat. İstanbul 1341

Yakıt İsmail, Batı Düşüncesi ve Mevlânâ, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000

Yavuz Yusuf Şevki, “Adem”, DİA, I, 356-357

Yazıcı Tahsin, “Ebû Said Ebü’l-Hayr”, DİA, c. X s. 220

Yeniterzi Emine, Mevlânâ Celaleddin Rûmî, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.

Yunus Emre, Dîvân-ı Yunus Emre, (Haz: Mustafa Tatçı), Akçağ yay. Ankara 1998