simptomebi, niSnebi da normidan gadaxrili ... - MedPortal.ge
sagamomcemlo saxli IX [email protected]....
Transcript of sagamomcemlo saxli IX [email protected]....
sagamomcemlo saxli `triasi~Tbilisi, robaqiZis gamziri 7.
tel.: +995 32 2 51 52 06mob.: +995 99 56 04 35
+995 79 49 77 99www.triasi.ge
Email: [email protected]
redaqtori: x. klauteqredaqtori: g. CiqviniZemxatvrebi: l. siWinava l. cxondiadizaini dakomp. uzrunvelyofa: g. tabliaSvili l. siWinava
p i r o b i T i n i S n e b i
sakiTxebis CamonaTvali, romelzec unda moxdes moswavlis yurad Rebis gamaxvileba
daskvniTi nawili
eqsperimenti, praqtikuli samuSao. tabulebis, cxrilebis, diagramebisa da eqsperimentis Sedegebis analizi.
kiTxvebi
testebi
rTuli kiTxvebi
davaleba masalis irgvliv: referati, referatis prezentacia
girCevT
sakvanZo sityvebi internetSi informaciis mosaZieb lad. internetmisamarTebi
gakveTilis teqstSi CarTuli kiTxva
gakveTilis teqstSi CarTuli cda
modeli
s a r C e v i
I cocxali sistemis zogadi niSnebi§1. kveba, sunTqva, gamoyofa, moZraoba, gamravleba, ....................................................7zrda-ganviTareba, gaRizianebadoba
II genetika da seleqcia§2. memkvidreobiToba ....................................................................................................................18mitozimitozis mniSvneloba§3. meiozi ..............................................................................................................................................23meiozis mniSvneloba§4. monohibriduli Sejvareba ..................................................................................................25erTgvarobis kanonidaTiSvis kanonimemkvidreobiTobis citologiuri safuZvlebi§5. dihibriduli Sejvareba .......................................................................................................34genTa damoukideblad damemkvidrebis kanoni§6. sqesis gansazRvris qromosomuli meqnizmebi ..........................................................42sasqeso qromosomebityupebisiamis tyupebi§7. memkvidruli niSnebis gadacema adamianSi ................................................................49§8. adamianis memkvidruli daavadebebi .............................................................................54genetikuri kvlevis zogierTi meTodi adamianSi§9. cvalebadoba ................................................................................................................................59memkvidruli cvalebadoba§10. aramemkvidruli cvalebadoba .........................................................................................67§11. seleqciis tradiciuli da Tanamedrove meTodebi .............................................72mcenareTa seleqciacxovelTa seleqcia
III evoluciuri moZRvreba §12. evoluciuri moZRvreba .......................................................................................................85xelovnuri gadarCevabrZola arsebobisaTvisbunebrivi gadarCeva§13. evoluciis damamtkicebeli argumentebi .................................................................99
IV eKOkologia §14. ekosistema, misi komponentebi ........................................................................................104ekosistemis abioturi faqtorebi: wyali, sinaTle, temperatura organizmebis Seguebulobani am faqtorebis mimarT§15. niadagi da misi struqtura ................................................................................................111organizmTa Seguebulobani sxvadasxva struqturis niadagis mimarT§16. urTierTobani organizmebs Soris ...............................................................................114 TanasazogadoebaSi
§17. kvebiTi jaWvi ............................................................................................................................117kvebiTi qseli§18. fotosinTezSi moreagire nivTierebebi .............................................................122 qlorofilisa da mzis energiis roli fotosinTezSi fotosinTezis mniSvneloba§19. energiis gadacema kvebiT jaWvSi ...................................................................................126§20. populaciis ricxobrioba, masze momqmedi faqtorebi .......................................131populaciis ricxobriobis gansazRvris meTodebi§21. biogeoqimiuri cikli ............................................................................................................138wylis cikli§22. naxSirbadis cikli .................................................................................................................142§23. adamianis saqmianobis gavlena garemoze ..................................................................146§24. biomebi ..........................................................................................................................................151velebi: tundra, savanaudabno§25. tyeebi: taiga ...............................................................................................................................158farTofoTlovani foTolcvenia tyetropikuli tye§26. zRvebi da okeaneebi ...............................................................................................................163§27. tbebi da guburebi ...................................................................................................................166mdinareebi da Waobebixelovnuri ekosistemebi
V cocxali sistemis organizaciis doneebi §28. biologiuri organizaciis ierarqiuli sistema ..................................................170
I cocxali sistemis zogadi niSnebi
kveba, sunTqva, gamoyofa, moZraoba, gamravleba, zrda-ganviTareba, gaRizianebadoba
kveba
gifiqria, ratom uTmobs adamiani drois did nawils sakvebze zrunvas?
ratom ganicdian mSoblebi Svilebis umadobas?imitom, rom kveba sicocxlisTvis erTerTi aucilebeli pirobaa.
sakveb produqtebSi Semavali nivTierebebi, erTi mxriv, uzrunvel yo fen organizmebs saSeni masaliT, romelic aucilebelia maTi zrdis, gamravlebisa da ganviTarebisTvis, xolo, meore mxriv, amarageben maT sicocxlisTvis aucilebeli energiiT.
mcenareebs aqvT unikaluri unari _ araorganuli nivTierebebidan warmoqmnan rTuli organuli nivTierebebi. kvebis aseT tips avtotrofuli (berZ. avto — TviTon, trofos — kveba) ewoda, xolo organizmebs, romlebic ase ikvebebian — avtotrofebi.
mcenareebi am iSviaT unars qlorofils unda umadlodnen, romelic qloroplastebSia moTavsebuli. es mwvane pigmenti STanTqavs mzis energias, romelic xmardeba naxSirorJangisa da wylisagan organuli nivTierebebis warmoqmnas — sinTezs. am process fotosinTezi uwodes.
fotosinTezis procesSi garemoSi Jangbadi gamoiyofa.
Tvalis erTi gadavlebiT, albaT, advilad ganasxvaveb cocxal organizmebs aracocxali bunebisgan. ityvi, rom cocxalia mcenare, cxoveli, adamiani; aracocxalia wyali, qva, mze, varskvlavebi, haeri.
mainc, riTi gansxvavdebian isini erTmaneTisgan?cocxali organizmebis mravalferovnebis miuxedavad, yvela maT
gans ujreduli agebuleba da msgavsi qimiuri Sedgeniloba aqvs. isini ikvebebian, sunTqaven, garemoSi gamoyofen daSlis produqtebs, moZraoben, mravldebian, izrdebian da viTardebian, reagireben garemos cvlilebebze.
6CO2 + 6H2O C6H12O6 + 6H2Omzis energia
§1
7
cxovelebi kvebisaTvis gamudmebiT saWiroeben mza organul nivTierebebs da amitom maT heterotrofebs (berZ. hetero — sxva, trofos — kveba) uwodeben. sakvebis mopovebis gzebi rTuli da mravalfe ro vania. arseboben balaxismWameli, xorcismWameli da nairmWameli cxovelebi.
zogi xorcismWameli cxoveli nadirobiT moipovebs sakvebs, zogi ki leSiTac kmayofildeba.
nairmWameli cxovelebi sakvebs ar arCeven. isini ikvebebian rogorc mcenareebiT, ise cxovelebiT.
naxSirorJangiwyali
glukoza Jangbadi
fotosinTezi
balaxismWameli cxovelebi
nadiroba
8
1 daasaxele SenTvis cnobili balaxismWameli, mtacebeli da nairmWa meli cxovelebi.
nadirobs zogierTi mcenarec. mweriWamia mcenareebi, romlebic binadroben mineralebiT Rarib niadagze, sakvebis deficits mwerebze nadirobiT ivseben. isini msxverpls mkveTri SeferilobiTa da mbzinavi foTlebiT ityueben da moxerxebulad abamen maxeSi.
sunTqva
1 dainiSne dro da Seikave sunTqva. didxans gaZeli?mxolod kargad navarjiSeb adamians Tu SeuZlia sunTqvis 34 wuTiT
Sekaveba. ufro xangrZlivi uhaeroba sikvdils iwvevs.ratomaa sunTqva ase aucilebeli?CaAsunTqvisas filtvebidan SeRweuli JaAngbadiT Sen ujredebSi
sakvebSi arsebuli nivTierebebis daSla, daJangva, wva xdeba.
wvis Sedegad gamoiyofa wyali, naxSirorJangi da energia. swored am energiiT aris dainteresebuli Seni organizmi. Sen xom mas gamudmebiT xarjav iseT sasicocxlod aucilebel procesebSi, rogoricaa moZraoba, zrdaganviTareba, azrovneba. energiis nawili siTbos saxiTac gamoTavisufldeba da aTbobs Sens sxeuls.
rogorc xedav, sunTqvis ZiriTadi daniSnuleba organizmis energiiT momaragebaa. amisTvis mas gamudmebiT esaWiroeba JaAngbadi.
mweriWamia mcenareebi
9
sunTqva
2 gaixsene, rogor gadaWres Jangbadis mopovebis problema organizmebma, romlebic sxvadasxva garemoSi cxovroben. rogor sunTqaven isini?
Tumca, arseboben anaerobuli organizmebic. isini organul nivTierebebs Jangbadis gareSec Slian.
3 romel anaerobul organizms icnob?
nivTierebebis qimiuri gardaqmnebis Sedegad ujredSi mravali nivTiereba warmoiqmneba, romelTa dagroveba momakvdinebeli iqneboda organizmisTvis. maT Sorisaa, erTi SexedviT uvnebeli nivTierebebic (wyali, naxSirorJangi) da Zlieri Sxamebic. am nivTierebebisgan gaTavisuflebis xerxebi organizmis sirTulesa da sacxovrebel garemozea damokidebuli. mravalujrediani cxovelebi amas gamomyofi sistemiT axerxeben.
4 ra gzebiT toveben Sens organizms mavne nivTierebebi?mcenareebs specialuri gamomyofi sistema ar gaaCniaT. usargeblo
nivTierebebi xSirad maT mkvdar qsovilebSi (magaliTad, korpSi) grovdeba da amitom isini organizms safrTxes ar uqmnian. foTolcvenia mcenareebi bunebrivad Tavisufldebian im Sxamebisgan da uvargisi nivTierebebisgan, romlebic mTeli wlis ganmavlobaSi foTlebSi grovdeba.
gamoyofa
gamomyofi sistemebi mravalujredian organizmebSi
gamomyofi milebi
10
moZraoba
daakvirdi cocxal bunebas. Sen irgvliv yvelaferi moZraobs. gadauWarbeblad SeiZleba iTqvas, rom sicocxlis erTerTi umTavresi Tviseba _ moZraoba, TviT sicocxlesTan erTad gaCnda. es arcaa gasakviri, radgan moZraoba exmareba cocxal organizmebs sakvebis moZiebasa da mopovebaSi, mtaceblisgan TavdacvaSi, axali sacxovrebeli adgi lebis aTvisebaSi.
wyalSi moZraobis forma curvaa. aq mcxovreb organizmebs saerTo gasaWiri aqvT: gadaadgilebisas wylis didi winaaRmdegoba unda daZlion.
wamwamebiSolticrufexebi
ameba
curaven ara mxolod Tevzebi
evglena qalamana
5 curvis ra saSualebebi gaaCnia ilustraciaze warmodgenil cxovelebs?
rvafexa reaqtiulad moZ raobs. is wyals jer sxeulis specialur RruSi Seiwovs, Semdeg ki kunTebis Zlieri SekumSviT mas didi ZaliT gamotyorcnis. am dros, sxeuli wylis Wavlis sapirispiro mimarTulebiT gada adgildeba. Tevzis moZraoba wyalSi Zalze natifia. misi farflebi TiTqos patara niCbebia, romlebic wyals ukuagdebs.
11
gamravleba organizmis unaria, warmoqmnas Tavisive msgavsi. am unaris gamo, dedamiwaze sicocxle ar wydeba, miuxedavad imisa, rom cocxali organizmebi ukvdavi ar arian _ isini mxolod garkveul xans cocxloben.
Sen ukve ici, rogor mravldebian mcenareebi da cxovelebi.6 daasaxele gamravlebis ori ZiriTadi forma.7 daasaxele mcenaris vegetatiuri gamravlebis formebi.
zrdis unari yoveli cocxalis erTerTi mTavari Tvisebaa. zrda mxolod zomebSi matebas ar niSnavs. zrdasTan erTad cocxali organizmebi viTardebian. es ori procesi imdenad mWidrod aris erTmaneTTan dakavSirebuli, rom mas mecnierebi erTad ganixilaven da zrdaganviTarebas uwodeben.
Sen arseboba erTaderTi ujredidan _ zigotidan daiwye. sanam am qveyanas moevlinebodi, am erTi ujredidan cxra Tvis ganmavlobaSi Seni organizmi warmoiqmna.
2 ramdens iwonidi da ra zomis iyavi rodesac daibade? axla ramdens iwoni?
magram saqme mxolod wonaSi da zomaSi ar aris. dabadebis Semdeg Senma sxeulma icvala forma, proporciebi, Segecvala xasiaTi, miswrafebebi, azrovneba, gagiCnda axali unarebi. es procesi SenSi isev grZeldeba _ Sen viTardebi.
8 daakvirdi grafiks. erTnairi siCqariT izdeba adamiani yvela asakSi? romelia misi zrdis yvelaze swrafi periodebi?
xmeleTze cxovelebi darbian, daxtian, cocaven, xoxaven.
haeri frinvelebma saxeSecvlili kidurebiT _ frTebiT daipyres.
cxovelTa moZraobis aseTi Tavbrudamxvevi da mravalferovani suraTis Semdeg, mce nareTa samyaro, albaT, uZravad moge Cveneba. magram es mxolod erTi SexedviTaa ase.
cxovelisgan gansxvavebiT, moZraobs ara mTlianad mcenare, aramed misi organoe bi. mravali mcenaris yvavili RamiT an wvimis win ixureba. saocaria mweriWamia mcenareebis foTlebis elviseburi moZraoba msxverplis daWerisas. qlamidomonada, mcenareebisgan gansxvavebiT, mTeli sxeuliT gadaadgildeba.
gamravleba, zrda-ganviTareba
qori
12
sxeu
lis
mas
a kg
asaki
nayofis zrda
Cvilis zrda
mozardis zrda
bavSvis zrda
706050
4030
20
10
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22
msgavsi procesebi sxva mravalujredian organizmebSic mimdina reobs, magram cxadia, sul sxvadasxvagvari formiTa da xangrZlivobiT.
erTwlovani mcenareebi ramdenime TveSi asruleben zrdas, xemcenareebi mTeli sicocxlis manZilze izrdebian. SeuzRudavi zrda axasiaTebs Tevzebsa da qvewarmavlebis umravlesobas.
gaRizianebadoba
yoveli cocxali organizmi garemos mudmiv zemoqmedebas ganicdis, rac myisve aisaxeba mis cxovelqmedebaze.
organizmis unars, ama Tu im saxiT upasuxos garemos zemoqmedebas, gaRizianebadoba hqvia. is yvela cocxalisTvisaa damaxasiaTebeli. Tu wyalSi cota marils Cayri, qalamana wamwamebis swrafi moZraobiT marilis naklebi koncentraciisken gadaadgildeba, ameba ki Sewyvets moZraobas, SeikumSeba da gairindeba. araxelsayrel pirobebSi ufro xangrZlivad yofnisas ki orive sqel garss Semoikravs da droebiT Sewyvets cxovelqmedebas.
qalamanasa (1) da amebas (2) reaqcia gamRizianebelze
13
1 2
yvela cocxali ikvebeba, sunTqavs, gamoyofs daSlis produq tebs, moZraobs, mravldeba, izrdeba da viTardeba, reagirebs garemos cvlilebebze.
mravalujredianebs ufro swrafi reagirebisTvis nervuli sistema gaaCniaT.
sakmarisia, hidras nemsiT Seexo, rom is mTeli sxeuliT saswrafod upasuxebs am gaRizianebas _ SeikumSeba da amiT Tavs aaridebs gamRizianebels.
9 ra hqvia gaRizianebaze aseT swraf pasuxs?mcenareebs nervuli sistema ar gaaCniaT, Tumca, isini reagireben
sinaTleze, siTboze, Sexebaze, dedamiwis mizidulobaze, niadagis qimiur Sedgenilobaze.
mzesumziras yvavilebi, TiT qos, caze mzis moZraobas akvir de bi an, yovelTvis mzis sxivebis ken arian mimarTulni _ `mzes um ze ren~. ba buawveras yvavilebi di liT iS le bian da saRamos ixurebian, Tambaqosi _ piriqiT. mimo zis foTlebi Sexebis an Zlieri xma uris dros ikeceba. warmoidgi ne misi mdgomareoba xmaurian qa laqSi!
hidras pasuxi gaRizianebaze
nemsi
ilustraciaze gamosaxulia mcenaris nawi lebis reagireba dedamiwis mizidulobaze.
fesvi, rogorc ki TAavs daaRwevs mils, vertikalurad qvemoT, dedamiwisken eSveba, ylorti ki sawinaaRmdego mimarTulebiT izrdeba.
14
1. gadaitane cxrili rveulSi. miuCine suraTze warmodgenil cxovelebs saTanado adgi li mocemul cxrilSi. Seavse cxrili SenTvis cnobili cxo velebiT.
balaxismWamelebi mtaceblebi parazitebi
aracocxali sxeulebis moZraoba
cocxali organizmebis moZraoba
2. ijeqi mSvidad. daTvale, ramdenjer CaisunTqe da amoisunTqe 1 wuTSi da Sedegi Caiwere. Semdeg gaakeTe ramdenime buqni. isev gaizome sunTqvis sixSire da Sedegi Caiwere. Seadare erTmaneTs Sedegebi. ra daskvnas gaakeTeb?
3. romeli cdiT SegiZlia daamtkico, rom Sen mier amosunTqul haerSi marilebi ar aris?
4. gadaitane cxrili rveulSi. daakvirdi garemos da aRricxe yvela saxis moZraoba.
5. miwian qilaSi gazarde xorbali 56 smmde. amis Semdeg qila daawvine ise, rom miwa ar gadmoiyaros. daakvirdi mcenares ori kviris ganmavlobaSi. Caixate cdis Sedegi da gaakeTe daskvna.
15
7. daakvirdi qoTnis mcenaris Rerosa da foTlebis mdebareobas. dadgi qoTani fanjris rafaze, mzian adgilas. ramdenime dRis Semdeg daakvirdi, ra cvlilebebs amCnev. ra daskvnas gaakeTeb?
1. xangrZlivi SimSili gaxdomis miz niT, gansakuTrebiT mozardebisTvisaa mavnebeli. ratom?
2. ratomaa es paraziti mcenare `gafiT rebuli~?
3. daakvirdi ilustracias. ra saerTos xedav kengurus, kaliisa da ba yayis sxeulebis proporciebSi? axseni, raze miuTiTebs es faqti?
4. zogierT qveyanaSi bayayi delikatesad iTvleba. rogor fiqrob, bayayis wina kidurebs Seeqcevian Tu ukanas? pasuxi daasabuTe.
paraziti mcenare
cxoveli saSualo siCqare
martorqa 40 km/sT
cxeni 80 km/sT
antilopa 100 km/sT
gepardi 110 km/sT
6. sportis gakveTilze SeejibreT erTmaneTs sirbilSi. gazome siCqareebi da gamoTvale Seni klasis moswavleTa saSualo siCqare. Seadare is tabulis monacemebs. aage svetovani diagrama.
16
AAAAAAsunTqvis ZiriTadi daniSnulebaa:AAa) Jangbadis STanTqma;b) naxSirorJangis gamoyofa;g) wylis gamoyofa;d) energiis miReba.
plastiliniT an sxva masaliT daamzade qaTmisa da ixvis fexis modeli. rogor daamtkiceb, rom aseTi fexiT qaTami Sors ver gacuravs?
ilustraciaze warmodgenili mrudebidan, romeli maTgani asaxavs xemcenaris da romeli _ fexsaxsriani cxovelis zrdas?
zo
maz
oma
asaki
asaki
5. Sors gasacurad adamianebi fexebze lastebs icvamen. ratom? romeli cxo velebisgan `aiRes~ maT magaliTi?
6. daasaxele hormonebi, romlebic zrdas uwyoben xels.
17