سنڌو سڀيتا جي אوسر )ق م 1500אوאئل کان (

رכ سنڌي :مصنف

سوجهرو ۽ سارنگ منگي، ميڈيا لنك :كمپوزنگ

كمپوزرس، قاسم آباد، حيدرآباد ع2008: אيڈيشنאي

ترتيب

4 سنڌو ماٿر جي אرضياتي جاگرאفي .1 10 تهذيبي ۽ سياسي جاگرאفي .2 15 باديونسنڌو ماٿر ۾ אوאئلي אنساني آ .3 28 سنڌو ماٿر ۾ ڳوٺاڻيون زرعي ثقافتون .4 40 سنڌو ماٿر ۾ شهري رياست جو بنياد .5 49 سنڌو سڀيتا جا قديم ماڳ .6 112 سنڌو ماٿر ۾ شهري رياست جي معاشرتي حالت .7 117 سنڌو ماٿر ۾ شهري رياست جو معاشي تجزيو .8 126 سنڌو سڀيتا جي وאرثن جي ٻولي ۽ لپي .9

132 شهري رياست ۾ مذهب ۽ نظرياجي نڌو ماٿر س .10 137 سنڌو ماٿر جي شهري رياست جا پرڏيهه سان الڳاپا .11 146 سنڌو ماٿر جي عوאم جو نسلي جائزو .12 152 سنڌو ماٿر جي شهرن جي تباهي جا سبب .13 154 ماخذאت .14

سنڌو ماٿر جي אرضياتي جاگرאفي

אن وقت . بين سال אڳ هن خال ۾ رڳو ٻرندڙ گئس موجود هئيאڄ کان كئين אر

نه سج هيو، نه چنڈ هيو، نه ڌرتي ۽ . كائنات ۾ كنهن به شي جو وجود كو نه ٿيو هوאن ٻرندڙ گئس . چون ٿا” نيبوال“صرف ٻرندڙ گئس هئي، جنهن کي سائنسدאن . ٻيا سيارא

هي ٹكرא كيترن א. آهستي آهستي ٿڌي ٿيڻ كري ٹكرن جي صورت אختيار كئيجڳن تائين كشش ثقل جي אصول تحت هك ٻئي جي چوگرد ڦرڻ لڳا ۽ گول تارن جي

جنهن مان . سج به אنهن ئي تارن جي گروهه مان هك تارو آهي. صورت אختيار كيائونوري كيترאئي ٹكرא ڌאرٿي ننڍא ٿي پيا ۽ سج جي چوڌאري مقرر مدאر ۾ كشش ثقل

.ننڍن تارن کي אسان گرهه يا سيارو چئون ٿاאنهن . جي زور تي ڦيرא پائڻ لڳاجنهن تي אسان هن وقت . אنهن گرهن مان هك گرهه אسان جي ڌرتي به آهي

يعني אسان جي زمين به سج جو هك حصو هئي ۽ אن کان ٹٹي ئي جنم ورتو . رهون پياپر . جڎهن ڌرتي ٹٹي سج کان ڌאر ٿي ته אن وقت هو نه گول هئي نه وري ٿڌي. אٿائين

. وقت گذرڻ سان، كروڙين سال هك مقرر محور ۾ ڦرڻ كري گول ۽ ٿڌي ٿي پئيپوجي چئي مطابق هي ڌرتي אڄ کان ساڍא چار אرب ورهيه (Geologists)ڌرتي ڄاڻن

سج کان ٹٹل . אڳ سج کان جدא ٿي ۽ پو مقرر مدאر ۾ سج جي چوڌאري ڦرندي رهي ٿييئن كشش ثقل جي אصول تحت ڦرڻ ڌرتي جو هي ٻرندڙ گولو كروڙها ورهيه א

جيكي به سيارא سج کان ڌאر ٿيا، אنهن مڑني جي ٺرڻ کان گهڻو دير . كري ٿڌو ٿيڻ لڳو

جڎهن زمين ٺرڻ شروع كيو ته ٺريل گئس ۽ هوא . سان هي ڌرتي جو گولو ٺريوبخارن جي صورت אختيار كئي ۽ وري خال ۾ ٿڌ ملڻ كري אهي بخار ۽ گئسون پاڻي

تان جو ڌرتي جي . אهو سلسلو كافي وقت تائين هلندو رهيو. ڳيونبڻجي وسڻ لٺريل گئس ۽ ٻين تبديلين پٿرن ۽ ڌאت . هيٺانهن هندن تي پاڻي جمع ٿي سمنڈ ٺاهي وڌא

مختلف وقتن تي ٻرندڙ جبلن ڦاٹڻ، زلزلن ۽ طوفانن جي . جي صورت אختيار كئيڻ كري، هن ڌرتي جي אچڻ، مختلف ڌאتن جي رجي ڌرتي جي سيني مان ٻاهر نكر

אهڑي طرح ڌرتي سج کان ڌאر ٿيڻ . مٿاڇري تي كيتريون ئي تبديليون אينديون رهيونکان پو مختلف تبديلين مان گذري، مختلف אرتقائي مرحال طئه كندي هن حالت تي

چورس 196،960،000ڌرتي جي مٿاڇري جي پيمائش، ڌرتي ڄاڻن موجب . אچي رسي آهي .ميل آهي

۽ ڌرتي تي جنم ورتل (Historical Geology)ڻن، ڌرتي جي تاريخ ڌرتي ڄا، ڌאر (Eras)جي بنياد تي ڌرتي جي ڄمار کي ڌאر ڌאر جڳن (Geological Events)وאقعن

۾ ورهايو آهي ۽ ڌرتي جي پيدאئش جي (Epochs)۽ ڌאر ڌאر אيامن (Periods)ڌאر زمانن ) 1: ڏسو چارٽ. (عمر مقرر كئي אٿن

جڎهن ڌرتي مٿان كروڙين سال الڳيتو مينهن وسڻ لڳا ته ڌرتي جو گولو ٻن ماهرن جي چوڻ موجب אڄ ڌرتي جي گولي . حصن پاڻي ۽ خشكي ۾ ورهائجي ويو

تي کنڈن جي جيكا بيهك آهي، سا قديم دور ۾ אئين كانه هئي ۽ كيترאئي کنڈ پاڻ ۾ کنڈن جي . هك ٻئي کان جدא ٿي ويا جيكي پو אرضياتي تبديلين كري. ڳنڍيل هئا

لک سال 2500جو رאيو آهي ته אڄ کان ) 1(گڎيل هجڻ وאرو خيال پيش كندڙ هك گروهه كوٺن (Pangaea)جنهن کي هو . אڳ دنيا جي گولي تي صرف هك وڏو کنڈ موجود هيو

جو ) 2(پر ڌرتي ڄاڻن جي هك ٻئي گروهه . جنهن مان ئي ٻيا کنڈ ڇڄي ڌאر ٿيا آهن. ٿايال آهي ته شروعات ۾ ڌرتي جي گولي تي ٻه وڏא کنڈ هئا، جن کي گونڈوאنا ۽ خ

אنهي گروهه جي چوڻ مطابق گونڈوאنا وڏي کنڈ ۾ آسٹريليا، . الريشيا جو نالو ڏنو آهيجڎهن ته الريشيا ۾ . אنٹاركٹك، آفريكا، אنڈيا ۽ ڏکڻ آمريكا وغيره حصا אچي ٿي ويا

.אتر آمريكا ۽ يورپ شامل هيا

مٿئين ٻئي گروهه جي رא مطابق هند سنڌ אڄ کان كروڙين سال אڳ گونڈوאنا ۾ אتر هندستان وאرو پاسو (Tertiary)ڌرتي جي ٹئين زماني . وڏي کنڈ جو حصو هئي

אن جي تصديق رאورٹي به ) 3. (آفريكا، سلون ۽ آسٹريليا سان خشكي رستي ڳنڍيل هو. ڌو ماٿر جي سرزمين سمنڈ هيٺ آيل هئيאن وقت سن. ۾ كري ٿو) 4(پنهنجي كتاب

كروڙ ورهيه אڳ سنڌ سميت سڄو ننڍو کنڈ 6ڌرتي جا عالم چون ٿا ته אڄ کان تقريبن אڄ جتي وفاقي پاكستان قائم آهي، אتي قديم دور . نالي سمنڈ هيٺ هيو (Tethya)ٹيٿيا

ن אڄ كالهه جتي دره خيبر آهي، אتي وهيل مڇيو. ۾ سمنڈ موجون ماري رهيو هو )5. (رهنديون هيون

لک سال אڳ پاليوسين دور کان وٺي 10אهو אتر هندستان وאرو پاسو ڌرتي جي هزאر سال אڳ تائين אتر آمريكا جي אتر אولهه يعني 20پالئيسٹوسين دور تائين אٹكل

جڎهن אتر هندستان وאرو پاسو آمريكا ) 6. (אالسكا ۽ ٻئي پاسي چين سان مليل رهيوعني אالسكا ۽ چين سان مليل هو ته پالئيسٹوسين دور ۾ وڏي برفباري جي אتر אولهه ي

(Glaciations) کي 6جيكا . شروع ٿي وئي لک سال אڳ شروع ٿي، نتيجي ۾ هن ڌرتيجن دورن ۾ ڌرتي جو كافي حصو برف سان . ڏسڻا پيا (Ice Ages)چار برفاني دور

بعد ۾ ) 4:ڏسو چارٽ ) (7. (دא رهياאن برفاني دور جي وچ ۾ گرم وقفا به אين. ڍكجي ويوهزאر سال אڳ برفاني دور ختم ٿيو ته برف گهٹ پوڻ ۽ ٻين سببن كري هند 20جڎهن

۽ آفريكا هك ٻئي کان ڌאر ٿي ويا ۽ وچ تي ڇوليون هڻندڙ سمنڈ ظاهر ٿي پيو ۽ אهڑي אنهن ٻنهي حصن ڇڄڻ . طرح مٿي ڄاڻايل گونڈوאنا وڏي کنڈ مان هند سنڌ ڇڄي ڌאر ٿي

ڇو جو אتان . بعد وچون حصو جيكو سمنڈ ۾ ٻڎي ويو، אن کي ليموريا جو نالو ڏنو אٿنאن جي تصديق אسكاٽ . ليموريا نالي هك جانور جا هڎא تمام گهڻي تعدאد ۾ مليا آهن

لينڈ جي هك אرضياتي ماهر به كئي آهي ته برصغير جو عالئقو پهريان آفريقا سان نڈوאنا لينڈ جو جزيرو گم ٿي ويو ۽ אهو سمنڈ ۾ جڎهن زمين ٿڌي ٿي ته گو. ڳنڈيل هو

.ٻڎي وڃي אيشيا سان ٹكريو، جنهن جي نتيجي ۾ قرאقرم پهاڙ وجود ۾ آياجنهن وقت سنڌ ٹيٿيا سمنڈ هيٺ هئي، ته אن وقت سنڌ ڌرتي جي پيدאئش ٿيڻ

كروڙ سال אڳ ٹيٿس سمنڈ 100لڳي ۽ אهڑي طرح سنڌ ڌرتي جو وجود אڄ کان אٹكل ماهرن جي چوڻ . ميدאني عالئقي ۽ پهاڙي سلسلي אڀرڻ جي كري ٿيو جي אندرאن

موجب אن دؤر ۾ هماليه جبل طرف אهڑא ته زلزال آيا جو ڌرتي مٿي چڑهي آئي ۽ سمنڈ אن كري ئي پروفيسر ماڻك پٿا وאال سنڌ ڌرتي کي سمنڈ مان . گهڻو پوئتي هٹي ويو

نهن کي ماهر پري كيمبرين سنڌ ڌرتي جو پهريون تهه ج) 8. (جنم ورتل ڌرتي كوٺيوאن بعد جبل، ٹكر، پوٺا ۽ ميدאن . אرب سال אڳ ٺهيو 3كوٺين ٿا، سو אڄ کان אٹكل

سنڌ ۾ ) 2:ڏسو چارٽ نمبر. (جن جون ماهرن عمريون مقرر كيون آهن. ٺهڻ شروع ٿياکير ٿر کان دאدو ۽ אڳتي بلوچستان طرف جيكي پهاڙي سلسلو آهي، سو هماليه پهاڙي

ه אڳ وجود ۾ آيو ۽ אهڑي طرح هن ڌرتي تي سڀ کان پهريان جيكي سلسلي کان ب .پهاڙي سلسال وجود ۾ آيا، אنهن ۾ كارونجهر ۽ کيرٿر وאرא سلسال پڻ شامل آهن

ٻه אڍאئي لک سال אڳ سمنڈ هٹي وڃي موجوده كرאچي وאري سطح وٽ بيٺو ۽ يون ٿيون ۽ אن بعد وري موسمي تبديل. سنڌو جي ميدאن مان سنڌوندي وهڻ شروع ٿي

هزאر 50سمنڈ جي سطح אڀرڻ شروع ٿي وئي ۽ אهو אڀار جو سلسلو هك لک سال کان هند سنڌ جي زمين تي ٻيهر سمنڈ چڑهائي شروع كئي ۽ سمنڈ . سال אڳ تائين رهيو

جو پاڻي كرאچي وאري سطح کان مٿي چڑهندو آيو، تان جو موجوده سنڌ صوبو پوري אن وقت . پاڻي ملتان جي حدن سان ٹكرאئجڻ لڳو طرح پاڻي هيٺ אچي ويو ۽ سمنڈ جو

كرאچي ۽ حيدرآباد وאرא الڙ جا ٹكر سمنڈ جي پاڻي هيٺ ٻڎل هئا ۽ شاهبندر، ٺٹي، جهركن وאريون ٹكريون، كوٹڑي وאرو سورجاڻو جبل، حيدرآباد وאرو گنجو ٹكر ۽

) 9. (رني كوٽ وאريون ٹكريون آسپاس پاڻي هجڻ كري ٻيٹن وאنگر نظر אچڻ لڳيونم ۾ אهو وڃي –هزאر سال ق 5אن بعد وري سمنڈ جي پاڻي هيٺ لهڻ شروع كيو ته

אن وقت كڇ جي رڻ ۽ ٿرطرف אڃان به كي صديون ساندهه . بدين ۽ ساكري وٽ پهتو .جيكي حصا گهڻو پو سمنڈ جي پاڻي آجا كيا) 10. (سمنڈ ڇوليون هڻندو رهيو

ين ميل ڊگهي ۽ ويكري كروڙين سالن کان پو سنڌو ماٿر جي هي هزאرאيرאضي جيكا سمنڈ مان نكري نروאر ٿي سا طبعي طرح ٹن אهم حصن ۾ ورهايل

.آهيسنڌو3 ( ) (The Plateau(مٿانهون پٹ يا پوٺو ) 2) (Mountain Wall(پهاڙي ديوאر ) 1(

).Indus Plain(جو ميدאن

گرאفيائي جا. جو ذكر كندאسين” سنڌو وאري ميدאن“هاڻ אسان سنڌو ماٿر جي אن ميدאن وאري زمين سمنڈ جي . چئبو آهي) Plain(طرح سنئين سڌي زمين کي ميدאن

. فوٽ کان به گهٹ هوندي آهي 600سطح کان گهڻو مٿي نه هوندي آهي ۽ אن جي אوچائي .אها زمين پوک الئق ٿيندي آهي

هن ميدאن . سنڌو جو ميدאن אٹك، אرאولي جبل ۽ کيرٿر جبل جي وچ ۾ آهي. ولهه ۾ سليمان جبل، אتر ۾ پوٺار جو پوٺو ۽ אوڀر ۾ رאجپوتانه جو رڻ پٹ אٿسجي א

. شروع ٿئي ٿو” سنڌو جو ميدאن“جتي جهلم ۽ چناب ندي אچي پاڻ ۾ ملن ٿيون، אتان لک سال אڳ پالئيسٹوسين دور کان هيل تائين 2هن ميدאن جي پئدאئش אڄ کان

)Recent (جي دور جي ڄاڻائي وئي آهي. هك مٿيون ميدאن ۽ ٻيو . جو ميدאن وري ٻن حصن ۾ ورهايل آهي سنڌولوڻاٺي جبل جي ڏکڻ ۾ ) Upper Indus Plain(سنڌو جو مٿانهون ميدאن . هيٺيون ميدאن

: אهي دوآبا كجهه هي آهن. هي ميدאن كيترن ئي درياهي دوآبن ۾ ورڇيل آهي. آهيجهلم ۽ چناب ندي جي وچ ۾ ) 2(” برچنا دو“رאوي ۽ چناب ندي جي وچ وאرو دوآبو ) 1(سنڌ “جهلم، چناب ۽ سنڌو ندي جي وچ ۾ تمام وڏو دوآبو آهي، جيكو ) 3(” ڇاج دوب“

هن مان . سنڌو جي هيٺـين ميدאن ۾ ريگستان به אچي وڃي ٿو. سڎبو آهي” ساگر دوبن ه. گذرندא هئا) وאهندو(۽ ٻيو هاكڑو ) ٻن كئنالن ۾(אڳ ٻه درياهه هك سنڌو درياهه

.وقت هن جي وچ مان صرف هك سنڌو درياهه وهي ٿوجيكا . سنڌو جي ميدאن کي تشكيل ڏيڻ ۾ وڏو هٿ سنڌو ندي جو آهي

אرضياتي ماهرن جو چوڻ آهي ته جنهن وقت سڄي . سندس وچ مان سينڌ وאنگر وهي ٿيسنڌو ماٿر سمنڈ جي پيٹ ۾ هئي، אن وقت به אن جي وچ مان سنڌو ندي وهندي هئي ۽

ن جيئن سمنڈ سنڌو جو ميدאن ڇڎڻ شروع كيو ته سنڌو ندي אن کي سئنين سڌي جيئميدאن جي شكل ڏيڻ شروع كئي ۽ سنڌو جي لوڙهي آندل لٹ سان زمين مٿان سمنڈ جا ميدאن هك زرخيز چيكي ُאپت وאري مٹي جو ڇڎيل تاثير ختم ٿيندو رهيو ۽ سنڌو

سنڌو ندي جي لوڙهي آندل لٹ، “ٿو ته، جيئن لئمبرכ چوي. سان ماالمال بنجڻ لڳاجنهن کي گرمي، پاڻي ۽ ساوכ جي تاثير سڌאري سنوאري هك سئنين سڌي ميدאن جي

)11(” .شكل ۾ ماٿري جي ڇيڑن تائين پٿاري ڇڎيو

يقينن سنڌو جي ميدאن تي وقت بوقت אيندڙ طوفانن ۽ برساتين وאري پئي جنهن كري سنڌو . چاڙهڻ شروع كئي پکيڑي ۽ وهندڙ ندين جي ر زمين مٿان چادر

.جي ميدאن وאري زمين وئي مٺي ٿينديאڄ به سمنڈ ڌرتي جا جيكي حصا ڇڎي رهيو آهي، אنهن کي آبادي الئق ۽ زرخيز سنڌو جو لٹ بڻائي رهيو آهي ۽ سنڌوندي جو لوڙهي آندل لٹ جڎهن سمنڈ ۾

۽ سامونڈي پاڻي پوئتي هٹندو پئجندو رهي ٿو ته אهي حصا خود بخود مٿي ٿيندא وڃن ٿا جتي سنڌو ڇوڙكري ٿي، אهو حصو مٹي پوڻ كري مستقل مٿي אڀرندو ۽ . وڃي ٿو

.خشك ٿيندو رهي ٿو

حوאال ۽ سمجهاڻيون

جي ” אنيوروننمينٹل سائنس سروس אيڈمنسٹريشن“هي خيال آمريكا جي .1 .سائنسدאنن پيش كيو آهي

.لٹرא אسپرول ۽ ڊאكٹر رאبرٽ ڊينر سائنسدאنن جي گروهه پيش كيو آهيهي خيال وא .23. Bland Ford, H.F, “Quarterly Journal of the Geological Society” Vol: xxx (1875) P-534 4. Raverty, H.G, “The Mehran of Sindh and its tributaries” P- 317, 468-90

5. جي هك ٹولي كيو آهي ۽ جي ماهرن אهڑو אنكشاف تازو مشني گن يونيورسٹيאن אنكشاف جي تصديق پروفيسر فلپ ڊي گرگرش جي زير قيادت آمريكا، پاكستان ۽

.فرאنس جي قديم آثارن جي ماهرن كئي آهي 13 -ص” سرزمين ۽ باشندא-آسٹريليا“گاڊ فري بلنڈن، .6

7. Panhwar, M.H, “Chronological Dictionary of Sindh: P-4 - ع ص1985حيدرآباد، ” אرتقا جي كهاڻي“ ڏسو ڊאكٹر سكندر مغل، وڌيك معلومات ال

117 8. Pithawala, M.B, “ Marvels of Earth” P-51

”Pithawala, M.B, “Historical Geography of Sindhوڌيك معلومات ال ڏسو 55 -ص” قديم سنڌ“آڏوאڻي، ڀيرومل مهرچند، .9

10. Raverty, H.G, “The Mehran of Sindh and its tributaries” P- 314, 468 1،2 -ص” سنڌ هك عام جائزو“، 1جلد ” تاريخ سنڌ“لئمبرכ، אيڇ ٹي، .11

تهذيبي ۽ سياسي جاگرאفي

جنهن جي . نالو هتان جي آڳاٹن رهاكن سنڌو ندي تان ڏنو” سنڌ“هن ديس کي

. يو وهييا אهو وهكرو جيكي سدאئين پ. معنٰي آهي سمنڈ يا وڏي درياهه وאرو ملكجيئن ته خود سنڌ ڌرتي سمنڈ مان جنم ورتو ۽ هن ندي هتان جي برپٹن کي سرسبز ۽

אن كري هتان جي آڳاٹن . شاد آباد كيو ۽ هتان جي رهوאسين جي تمدني تشكيل كئيجيكو אڄ کان . رهاكن، هن ديس جو وڏي درياهه جي نسبت سان نالو ئي سنڌ رکيو

س کي אهو نالو هتي رهندڙ مقامي ماڻهن سنڌو هن دي. ڏهاكو هزאر ورهيه پرאڻو آهيپروفيسر منگهارאم ملكاڻي پنهنجي كتاب ۾ سنڌ جي نالي . ندي جي نسبت سان ڏنو

پادري (Indologist)بمبئي جي ڀارت وگياني “: بابت كجهه هن طرح وضاحت كئي آهيجن جي . هيرس جي سند موجب، سنڌو ندي کي אهو نالو آڳاٹن رهاكن سنڌين ڏنو

جنهن جي پٺيان ساري ملك تي ... سنڌو لفظ جي معنٰي هئي ندي يا درياهه -ولي ۾ سندٻمان ” سنڌ“پو אهو نالو אيرאني وאپارين . جنهن مان ندي وهي ٿي، سنڌ نالو پئجي ويو

تنهن کان پو رومي ... جنهن مان هاڻوكو هندستان ٿيو آهي . كيو” هند“ڦيرאئي جو به . جنهن مان هاڻوكو אنڈيا بڻيو آهي. كيو” نڈא“وאپارين אن کي وڌيك ڦيرאئي

هندستان تي ڀارت نالو گهڻو پو پيو، جڎهن رאجا دشيت ۽ ... ڏيهي نالو آهي ۽ نه يورپي کي ” هندستان“تنهن كري ڏسبو ته سڄي ملك . شكنتال جو پٹ ڀرت رאڄ كندو هو

) 1(” نالو ئي سنڌو ندي ۽ سنڌ مان مليو آهي

سنڌَؤ کان سوא سنڌ كا به . ڌو هك ئي وجود جو نالو آهيهؤن به سنڌ ۽ سنهن ديس تان سنڌ جو نالو مٹايو يا بداليو وڃي ته אهو پاڻ سان دوکو ۽ . معنٰي نه ٿي رکي

אهو بلكل سونهين ٿو ته هن سرزمين جو “ڇو جو بقول لئمبرכ جي ته، . فريب چئبوي ندي ئي کيس جنم ڏنو ڇاكاڻ ته אنه. نالو سنڌو ندي جي نالي سان منسوب هجي

هي سڄو خطو جيكو كيترא سو ميل ڊگهو ۽ . آهي ۽ سندس پرورش كئي آهي )2(” .تنهن جو ذرو ذرو ۽ هر تهه سنڌو ندي تشكيل ڏنو آهي. ويكرو آهي

۾ سنڌو ) م-ق 1500אوאئل کان (هن كتاب ۾ سنڌو سڀيتا جي ذكر ٿيندڙ دور :هيونرياست جون جاگرאفيائي حدون كجهه هن ريت

: سنڌو رياست

אن وقت . جنهن وقت سمنڈ سنڌ جي ڌرتي کان پري هٹي ويو ۽ زمين ظاهر ٿي

سنڌ אندر جيكا تهذيب ُאسري، אها جاگرאفيائي طور مڑني אيشيائي تهذيبن کان وسيع אن جو ڦهال روس جي . لک چورس ميلن تائين پکڑيل هئي 5אيرאضي ۾ אٹكل

سنڌو سڀيتا جو عالئقو پکيڑ ۾ بابل کان چؤڻو ۽ مصر ) 3(. سرحدن تائين وڃي پهتو هو )4. (کان ٻيڻو هو

سرحد صوبي جي جابلو (سنڌو سڀيتا جي אيرאضي ۾ موجوده سمورو پاكستان هندستاني پنجاب، אولهه يو پي، هريانا، كڇ، )عالئقي ۽ آزאد كشمير کان سوא ،

אن وقت سنڌو ) 5. (و شامل هئاكاٺياوאڙ، گجرאت، مهارאشٹر ۽ אفغانستان جو كجهه حصجنهن جو مركز موهن جو دڙو هوندو هو . رياست پنجن صوبن ۾ ورهايل هوندي هئيهك صوبو، موجوده بلوچستان هوندو هو، . ۽ موجوده سنڌ، مركزي صوبو هوندو هو

جيكو אولهائون صوبو سڎبو هو ۽ אن جو گادي جو هنڌ يا مركزي شهر دمب سادאت و موجوده پاكستاني پنجاب ۽ كجهه سرحد صوبي جي حصن تي אتر وאرو صوب. هو

אوڀر وאرو صوبو ڀارتي پنجاب ۽ كجهه . جنهن جو مركزي شهر هڑאپا هو. مشتمل هوجڎهن ته . ڀر وאرن حصن تي مشتمل هوندو هو، جنهن جو مركزي شهر كالي بنگن هو

جنهن جو. ڏکڻ وאرو صوبو كڇ، كاٺياوאڙ ۽ گجرאت جي حصن تي مشتمل هو )6. (مركزي شهر لوٿل هو

سنڌو سڀيتا جي مٿي ڄاڻايل تهذيبي ۽ سياسي سرحدن مان كيترאئي درياهه سنڌو رياست جي אتر وאري صوبي مان . جن ۾ مکيه سنڌو ندي آهي. وهندא هئا ۽ آهن

جڎهن ته . سنڌو ندي، جهلم ندي، رאوي ندي، بياس ندي ۽ ستلج ندي وهنديون آهنان تنهن وقت سنڌو ندي کان سوא هاكڑو ندي پڻ وهندي مركزي صوبي موجوده سنڌ م

ٻئي طرف باقي ٻين ٹن صوبن مان . ع ڌאري سكي بند ٿي وئي1226جيكا بعد ۾ . هئيپر هتي אسان صرف سنڌو ندي . پڻ كيتريون ئي نديون ۽ برساتي ناال وهندא هئا ۽ آهن

.۽ هاكڑو درياهه جي אن وقت جي وهكرن بابت ذكر كريون ٿا

: سنڌو ندي .1

ميل ڊگهي آهي، سا هماليه جبل جي مانسرور ڍنڍ مان 1800سنڌو ندي، جيكا نكري، كشمير، سرحد، پنجاب لتاڙيندي، אتان جي چئن ندين جون پاڻي پاڻ منجهه

بعد ۾ موجوده سنڌ کي سرسبز ۽ آباد . سمائيندي، سنڌ ۾ كشمور وٹان دאخل ٿئي ٿيسنڌو سڀيتا جي مٿي ڄاڻايل تهذيبي دؤر ۾ .كندي وڃي عربي سمنڈ ۾ ڇوڙ كري ٿي

אن جي אولهه وאري شاخ ليمون . موجوده سنڌ ۾ سنڌو ندي ٻن حصن ۾ وهندي هئيجوڻيجي کان אولهه طرف وهندي لوهم جو دڙي، لوهري، آمري جي ڀرسان لنگهندي،

هاكڑو کي سنڌوندي مان پاڻي ٻن . حيدرآباد وٹان ٿيندي وڃي سمنڈ ۾ پوندي هئي .هك كشمور وאري شاخ ۽ ٻيو سکر وאري شاخ مان. ن ملندو هوهنڌن تا

: هاكڑو ندي. 2

אن کي كيترن ئي نالن سان . هاكڑو درياهه، جيكو هن وقت سكي چكو آهي

گهاگهر، سرسوتي، ناالشكر وغيره ۽ سنڌ ۾ אن کي ريڻي، : جيئن. سڎيو ويندو آهيسلي مان نكرندو هو ۽ אن ۾ אهو سوאلك جابلو سل. وאهندو، نارو پڻ سڎيو ويندو آهي

جمنا ندي ۽ ستلج ندي سميت سنڌو ندي پنهنجي پاڻي جو كجهه حصو دאخل كنديون هاكڑو درياهه جڎهن سنڌ جي موجوده سرحدن ۾ دאخل ٿيندو هو ته אن وقت . هيون

سندس אوڀارين كپ تي ونجڻوٽ ۽ אن کان پرتي אولهاين كپ تي ڏمڀ بٺي ۽ آخري אن دؤر ۾ كڇ جو . ڻ وقت نهٹو אولهاين كپ تي هوندو هوڇيڑي تي سمنڈ ۾ دאخل ٿي

رڻ پنهنجي موجوده شكل ۾ نه هوندو هو، پر אتي سمنڈ ڇوليون هڻندو هو ۽ رڻ كڇ جنهن ۾ هاكڑو درياهه ۽ אرאولي ٹكرين مان نكرندڙ لوڻي ) 7. (هك سامونڈي نار هيو

ع ڌאري 1226هاكڑو ندي، جيكا . ندي موجوده ننگر پاركر وٽ ڇوڙ كنديون هيونسكي وئي، سا قديم زماني ۾ گجرאت ۽ سورאشٹر مان لنگهي بهاولپور ۽ ٿر کي سر

אن جي وهكري بند ٿي وڃڻ سبب سنڌ جي ٿر پاركر وאرو عالئقو . سبز كندي هئي )8. (رڻ پٹ ۾ تبديل ٿي ويو آهي

: موسم

ڏکڻ . سنڌ قديم دؤر ۾ چوماسي وאرين هوאئن ۽ برساتن جي دאئري אندر هئي

لهندي وאريون هوאئون אونهاري ۾ چوماسو آڻينديون هيون ۽ سياري ۾ אتر قطب جون א )9. (هوאئون وچ אيشيا وאري ميدאن کان مينهن آڻينديون هيون

آبهوא م کان אڳ آبهوא تمام خشك هئي،-ق 9000 م آبهوא گهڻي خشك مان ڦري گهٹ گهميل ٿيڻ شروع ٿي،-ق 8500 – 9000 گهميلم وچولي -ق 7500 – 8500 م وچولي گهميل-ق 3000 – 7500 م تمام گهڻي گهميل آبهوא-ق 1750 – 3000

بهار جي . سنڌ אندر אن دؤر ۾ پندرنهن کان ويهن אنچن تائين برسات پوندي هئيموسم ۾ جبلن تي برف ڳرڻ كري سنڌو ندي ۽ هاكڑو ۾ پاڻي وڌندو هو ته وڏيون

.وستيون ۽ وאهڻ ناس ٿي ويندא هئاجنهن كري نهايت شادآباد . ٻوڏيون אينديون هيون

جڎهن سمنڈ سنڌو ماٿر مان پوئتي هٹڻ شروع ٿيو ته سنڌو ندي ۽ هاكڑو درياهه سنڌو جي لٹ ذريعي زرخيز ٿيل زمينون وڻن، . جي ٻنهي كنارن تي گهاٹا ٻيال אڀري آيا جن ۾ هاٿي، گينڈא، هرڻ ۽ ٻيا چوپايا جانور ۽. ٻوٹن ۽ گاهن سان سايون چهچ ٿي پيون

سنڌو جا گهاٹا ٻيال شكاري قبيلن جي زندگي گهارڻ ال جانورن . پکي پکڻ رهڻ لڳا .جي شكل ۾ کين خورאכ ميسر كري ڏيڻ لڳا

سنڌو سڀيتا جا وאرث هتي وهندڙ درياهن کي هك ٻئي وٽ אچ وڃ ۽ رאبطن الجنهن وقت אڃا سوאري ال جانورن جو روאج نه پيو هو، אن وقت . אستعمال كرڻ لڳا

هتان جا رهوאسي ننڍن ٻيڑين ۽ . رياهي وهكرא سفري سهولتن ال بهترين ذريعا هئادאن ال خاص كري . ڍونڍن ذريعي هك شهر يا ڳوٺ کان ٻئي هنڌ تائين سفر كرڻ لڳا

.سنڌو ندي ۽ هاكڑو درياهه سندن بهترين ساٿي ثابت ٿيا

حوאال ۽ سمجهاڻيون

11-10 -، ص”ساهتكارن جون سمرتيون“، ملكاڻي، منگهارאم) 1((2) Lambrick, H.T, “Sindh – A General Introduction” Ch: 1. (3) Mughal, M.R, “New Research on the origins of the Indus Civilization” Sindh Quarterly – 1981 – 3, P-45

196-195 –ص ” سنڌو ماٿر جي سڀيتا“صديقي، محمد אدريس، ) 4(ٹماهي مهرאڻ، ” سنڌ جي تاريخ ۽ آثار قديمه تي تحقيق ۽ אشاعت“پنهور، אيم אيڇ، ) 5(

171-، ص2 -1984(6) Panhwar, M.H, “Sindh Cutch Relations” Karachi – 1980, P-4 (7) Panhwar, M.H, “Sindh Cutch R elations” P-2-3

98-ص” سنڌو سؤوير“سمرאٽ، گنگارאم، ) 8(- 102-ص 1975-، אٺا مينهن ملير، ميرپورخاص”هاكڑو درياهه“جيد سنڌي، يا ميمڻ عبدאلم

103 (9) Minchin, C.F “Baluchistan Distt: Gazetteer” Vol: VII 1907, PP-52-53

سنڌو ماٿر ۾ אوאئلي אنساني آباديون

ماهرن . אڄ کان كروڙين سال אڳ زندگي جي شروعات سمنڈ جي پاڻي ۾ ٿي

وڻ موجب جڎهن ڌرتي ٺرڻ شروع كيو ته ڌرتي جي مٿاڇري تي جبل ۽ ٹكر جي چكروڙ ورهيه אڳ 60אنهن جي אرتقائي سلسلن وאرن ڏينهن ۾ אڄ کان . ظاهر ٿيڻ لڳا

كوٺن (Ameba)تخليق ٿي، جنهن کي ماهر אميبا ” زندهه شي“دنيا جي گرم سمنڈن ۾ ماهرن . سمنڈن جي تهن ۾ جنم وٺڻ لڳا אن אميبا مان ئي مختلف قسمن جا حيوאنات. ٿا

كروڙ ورهيه 50جي چوڻ موجب אنهن نباتات ۽ حيوאنات جي אوאئلي قسمن مان אڄ کان وجود ) مڇيون، سپون ۽ ٻيا جيت(אڳ سمنڈن جي تهن אندر بنا كرنگهي وאرא جانور

) مڇي ۽ ڏيڎر(كروڙ ورهيه אڳ كرنگهي وאرא جانور 35אنهن مان אڳتي هلي . وٺڻ لڳاجانورن ۽ . אهو سڄو אرتقائي سلسلو אڃان سمنڈ جي پاڻي אندر موجود هيو. تخليق ٿيا

كروڙ ورهيه אڳ سامونڈي جانورن 14אڄ کان . نباتات ۾ אها مرحليوאر אرتقا جاري هئيجا كي خاص قسم אرتقا كري، אنهي الئق بڻيا جو هو سكي توڙي پاڻي ۾ زندگي

نور سمنڈ אندر وجود وٺڻ لڳا ته هو پنهنجي کاڌي جڎهن אن قسم جا جا. گذאري سگهنخشكي . خورאכ جي حاصالت ال سمنڈ ڇڎي آهستي آهستي خشكي ڏאنهن وڌڻ لڳا

אنهن خشكي . تي شروعات ۾ زندگي אنهن جاين تي شروع ٿي، جتي ڌٻڻ موجود هئي. ووجود ورت) نانگ، كمي(تي آيل جانورن مان אڳتي هلي رڙهندڙ جانورن جي قسمن

ننڍن توڙي وڏن جانورن جي مختلف قسمن مان . كافي عرصي کان پو پکي پئدא ٿياگهوڙي، هاٿي، ُאٺ، شينهن، هرڻ ۽ باندر : قسم جي جانورن جهڑوכ) مماليه(کير پياכ

كروڙ ورهيه אڳ تائين وجود وٺي چكا 8אهي ٿڃ پياريندڙ جانور . پنهنجو وجود ورتوאن وقت . اخن جي صورت ۾ אرتقا كري رهيا هئاهئا ۽ پنهنجي مركزي گروپن مان ش

تائين אنسان جهڑي كنهن به قسم جي ساهوאري جو هن ڌرتي تي كو به وجود كو نه كروڙ سال אڳ ڀولڑن سان ملندڙ جلندڙ نسل جي جانورن مان هك 5אن بعد . هيو

مخصوص قسم جي جنس پنهنجو وجود وٺي رهي هئي ۽ אن ۾ אنساني خاصيتون אڀري

אن دور ۾ خشك (Anthropoid Apes)אهي אنسان نما جانور يا بن مانس ) 1. (هيون رهيونكروڙ سال אڳ אنسان پنهنجي موجوده 2אنهن אنسان نما باندرن مان . عالئقن پئدא ٿيا

ماهرن جي چئي مطابق אنسان نما جانور کي مكمل . شكل ۽ صورت אختيار كئييل تائين אنهن אنسان نما جانورن جي ه) 2. (אنسان بڻجڻ ۾ هك كروڙ سال لڳي ويا

وجود جي شهادت ماهرن کي آفريكا ۽ אتر هندستان جي مركزي ۽ گرم خطي تي كافي ماهر אن ڳالهه تي متفق آهن ته אنسان سان ) 3. (پنهنجو وجود وٺندي ملي آهي

ملندڙ جلندڙ بن مانس جو كو نهايت אعلى ترقي يافته نسل كنهن گرم آبهوא جي אهو نسل ضرور كنهن وڏي برאعظم تي موجود رهيو هوندو، . اد هيوعالئقن ۾ آب

אهو אنساني نسل אڄ كالهه جي ) 4. (جيكو بعد ۾ هندي وڏي سمنڈ ۾ غرق ٿي ويوچمپنزي ۽ گوريلن کان گهڻو مختلف نه هوندو، جيكو آفريكا ۽ هند سنڌ جي عالئقن

جي אرتقا ٹئين ” سلאنساني ن“مان ” حيوאني نسل“هي سڄو عمل يعني . ۾ موجود هيو )5. (۾ ٿيڻ لڳي (Tertiary Age)אرضياتي دور

هاڻي אسان سنڌ ماٿر ڏאنهن אچون ٿا ۽ ڏسندאسين ته هتي אنساني אرتقا جون سنڌ אندر אسان کي אهو אرتقا جو سلسلو تهي جبلن . كڑيون كهڑي طرح دستياب آهن

ٺانهن تهن مان אسان کي ڌرتي جي تمام هي. توڙي زمين جي تهن مان ترتيبوאر ملي ٿوאن وقت سنڌو ماٿر جي . بنا كرنگهي وאرא جانور ملن ٿا، جيكي سمنڈ אندر موجود هيا

جنهن كري سمنڈ ۾ وجود وٺندڙ جانور جبلن جي مختلف تهن . ڌرتي سمنڈ هيٺ هئيجنهن אرتقا جي سلسلي وאر كڑين کي אسان جي آڏو فلم . ۾ پنڈ پهڻ ٿي ويل ملن ٿا

هيٺين تهن کان مٿين تهن ڏאنهن אيندي . ر كري بيهاريو آهيجي ريل جيان ظاهترتيبوאر مڇين جا قسم، ريڑهيون پائيندڙ جانور، אن بعد ٿڻائتا جانور، وري پکي ۽

جن جون . ٿي ويل جسم ملن ٿا (Fossils)אنهن جي مٿان آدم نما جانورن جا پنڈ پهڻ ڎڙو ۽ پٻ مان ماهرن سنڌ جي تهي جبلن جهڑوכ ک. ماهرن عمريون مقرر كيون آهن

کيرٿر مان پڻ אهڑאئي . سامونڈي جانورن جا پنڈ پهڻ ٿي ويل جسم هٿ كيا آهنمنڇر وאرن تهن مان هاٿين، گهوڙن ۽ . سامونڈي جانور پنڈ پهڻ ٿيل مليا آهن

سنڌ אندر مختلف تحقيقاتن رستي . رهينوسيرאز جانورن جا هڎא پنڈ پهڻ ٿي ويل ملن ٿاكروڙ ورهيه 6ليا آهن، אنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته אڄ کان جيكي زندگي جا آثار م

אڳ هتي كيترאئي جيتن جا قسم، كرنگهي دאر مڇيون، پکين جا مختلف قسم پيدא ٿي چكا هئا، جڎهن ته کير پياريندڙ جانورن جو وجود هتي אڄ کان ساڍא چار كروڙ

)6. (ورهيه אڳ تائين ملي ٿوڏکڻ (ڀيٹ ۾ سڀ کان پهريان هند سنڌ אنساني אرتقا جو عمل باقي دنيا جي

سنڌو ماٿر ۾ אنسان ۽ فطرت جي وچ ۾ متمدن زندگي جي ال تمام گهڻي .۾ ٿيو) אيشياويڑهه ٿي ۽ אنسان فطرت تي قابو پائڻ ال ۽ אن کي سمجهڻ سان گڎوگڎ אن کي پنهنجي

فطرت ۽ אنسان جي وچ ۾ پيدא ٿيل هن . قبضي ۾ آڻڻ ال مختلف אيجادون كيونڇو جو ڏکڻ אيشيا يعني هند سنڌ جي . كتاڻ אنساني تمدن کي چار چنڈ لڳائي ڇڎياڇ

موسمي فضا، پاڻي وאري فضا ۽ حياتياتي فـضا وغيره אنسان جي مادي، אخالقي ۽ روحاني تشكيل كئي ۽ هن کي אڳتي وڌڻ جا موقعا فرאهم كري ڏنا ۽ ڏکڻ אيشيا

ماهر אن رא جا آهن . تياب هيونيعني هند سنڌ ۾ אهي مڑئي سهولتون هك ئي وقت دسته אنسان جا پرאڻي ۾ پرאڻا آثار يعني دنيا ۾ سندس هئڻ جي وڌ کان وڌ אڳوڻي ثابتي

ڊאكٹر باشم به אن خيال جو آهي ته אوאئل ۾ אنساني אرتقا هن . سنڌو ماٿر ۾ ملي آهيو آهي אن خيال ج’ هاورڊ موئر‘علم אالنسان جي ماهر ) 7. (ئي خوش نصيب وאدي ۾ ٿي

۽ هو جانورن جي كيترن ) 8(ته אنسان جي پهرين אوسر אيشيا جي ڏאکڻين حدن ۾ ٿي، ئي نسلن کي ڏکڻ אيشيائي ڄاڻائي ٿو ۽ ٻڌאئي ٿو ته دنيا ۾ سڀ کان پهريان چوپايو مال

’ هاورڊ موئر‘. سنڌو ماٿر ۾ پاليو ويو ۽ پالتو مال جا گهڻا قسم אصل ڏکڻ אيشيائي آهنٻكري، سوئر، ككڑ، كتي، خچر، هاٿي ۽ مور کي ڏکڻ אيشيائي مينهن، رڍ، ڇاپرو،

پروفيسر ليكي پڻ אن رא جو آهي ته אهي جانور پو ڏکڻ . جانور سڎيو آهي) هند سنڌ(אيشيا يعني هند سنڌ مان אرضياتي دور ۾ ئي بيرنگ پل رستي ٹپي آفريقا، آمريكا ۽

ڌيك אنكشاف كري ٿو ته، هاورڊ موئر پنهنجي كتاب ۾ و) 9. (يورپ تائين پکڑياאيشيا کنڈ جي ڏکڻ ۾ אنسان ۽ אنسان جي سڀيتا جي شروعات ٿيل ڏسڻ ۾ אچي ٿي ۽ “

)10(” .جيوت جي אوسر ۾ אنسان جهڑو جانور پهريان אيشيا کنڈ ۾ ئي وجود ۾ آيو۾ (Tertiary)كروڙ سال אڳ ڌرتي جي ٹئين زماني 2سنڌو ماٿر ۾ אنسان جڎهن ڌرتي جي ٹئين زماني ۾ سمنڈ سنڌو ماٿر جا אتر ۽ . حيوאني نسل کان علحده ٿيوאن . ته אهي وحشي אنسان جي رهائش جا אوאئلي ماڳ بڻيا. אولهه وאرא جابلو حصا ڇڎيا

ڌرتي . زماني جي ماڻهن جا جسم پنڈ پهڻن جي صورت ۾ زمين جي تهن مان ملن ٿاאڄ پٿر جي جي ٹئين زماني جا אنسان، وڻ ٹڻ ۽ ٻيون شيون گهڻي وقت گذرڻ كري

هيٺ אسان אن دور جي אنسانن جي پنڈ پهڻ ٿي ويل ) 11. (صورت وٺي چكيون آهن .ڍאنچن جو ذكر كندאسين، جيكي ماهرن مختلف هنڌن تان هٿ كيا آهن

۾ هندستان 1930 (G. E. Lewis)بيل يونيورسٹي جي هك ماهر جي۔ אي۔ ليوس و ٻه ڄاڙيون هيـٺيون ۽ جبلن ۾ کوٹائي كندي هك אنسان ج (Siwalik)جي سيوאلك

جن کي هن رאماپٿيكس . مٿيون ڳولهي لڌيون آهن، جيكي پٿرאئجي چكيون آهن(Ramapithecus) رאما پٿيكس אنسان אڄ کان . جو نالو ڏنو آهي” ماڻهو جهڑو پوتر“يعنيهن אنسان جي لڌل . لک سال אڳ جي مايوسين زماني جو אنسان آهي 50هك كروڙ

ع ۾ ٻيهر אڀياس كيو ويو ۽ ماهرن هن پٿرאيل بوتي کي 1961پٿرאيل بوتي جو وري אن بعد وري پاكستان جي پوٺار جي . دنيا جو سڀ کان وڌيك قديم אنسان قرאر ڏنو

جنهن کي . لک سال پرאڻو آهي 70عالئقي مان پڻ پٿرאيل אنسان جو ڍאنچو مليو، جيكو هن دور جو . ڏنو آهيجو نالو ” هر دم زندهه“يعني (Sawapithecus)ماهرن سوאپٿيكس

هو پنهنجو گذرאن وڻن . אنسان كنهن به قسم جا אوزאر ٺاهڻ جو ڏאن كو نه رکندو هوهو אڃان پنهن אرتقا جي אوאئلي دور ۾ . جي پاڙن، ميوون ۽ ماکي وغيره تي كندو هو

هو پاڻ . کيس پنهنجي باندر نما نسل کان ڌאر ٿئي ٿورو عرصو گذري چكو هو. هيوهو ڳالهائڻ ال زبان کي אستعمال كرڻ . جون خاصيتون كڍي رهيو هو مان אڳئين دور

۽ هلڻ ال ٻه پير אستعمال كرڻ ۽ هٿن کي كم كرڻ ال آزאد كرڻ ال جدوجهد ۾ )12. (مصروف هيو

هند سنڌ ۾ هن قسم جي ماڻهو ملڻ کانپو ماهرن کي پنهنجا رאيا بدالئڻا پيا ۽ يا ۾ سڀ کان אول آدم جي پئدאئش سنڌو ماٿر ۾ ٿي هنن אن ڳالهه کي تسليم كيو ته دن

هن کان אڳ دنيا ۾ جيكي ٻين . ۽ سنڌو ماٿر ئي אنساني אرتقا جو پهريون مسكن بڻيهنڌن تي قديم אنسان جا آثار مليا آهن، سي سڀ سنڌو ماٿر ۾ مليل אنسان کان پو جا

دن تي אها ڳالهه جنهن كري אسان هاڻ بنا كنهن هٻك جي سائنسي تحقيقاتي بنيا. آهنچئي سگهون ٿا ته سنڌو ماٿر אوאئلي אنساني אرتقا جو بنياد هئي ۽ شروع ۾ هتان ئي

.אنسان پنهنجو پهريون سفر شروع كيو

:سنڌو ماٿر ۾ پٿر دور جا ماڳ

جڎهن אنسان، حيوאني نسل کان ڌאر ٿي پنهنجو سفر شروع كيو ته هن پنهنجي

אوزאر تالش كرڻ شروع كيا، جيكي کيس وڻن بچا ۽ کاڌي جي بندوبست ال نوאنאهي אوאئلي אنساني אوزאر هيا پٿر، . جون پاڙون کوٹڻ، ميووא ڇنڻ وغيره ۾ مدد ڏيڻ لڳا

אن كري جيتري عرصي . جن کي ئي پهريان אنسان پنهنجي كتب آڻڻ شروع كيور کي تائين אنسان پٿر جا אوزאر אستعمال كندو آيو، ماهر سندس אن سماجي אرتقائي دو

هزאر 4لک سال کان 10سنڌو ماٿر אندر هي دور . جي نالي سان ياد كندא آهن” پٿر دور“ :هي دور پڻ ٹن مختلف حصن ۾ ورهايل آهي، جيكي هي آهن. م تائين هليو-سال ق

م-هزאر سال ق 15لک کان 10 (Paleolithic Age)پرאڻو پٿر دور ) 1( م-هزאر ق 6ر کان هزא 15 (Mesolithic Age)وچون پٿر دور ) 2( م-هزאر سال ق 4هزאر کان 6 (Neolithic Age)نئون پٿر دور ) 3(

אسان هيٺ سنڌو ماٿر جي אنسانن جي پٿر دور جي سرگرمين جي پهرين ٻن .دورن يعني پرאڻي ۽ وچين پٿر دور جو جائزو وٺندאسين

پرאڻو پٿر دور )1(

ڇڎيا ته هنن پهريان جڎهن אوאئلي وحشي ماڻهو وڻن تان هيٺ لٿا ۽ گهاٹا ٻيال رهائش ال ميدאني عالئقا چونڈيا ۽ هو ميدאني عالئقن ۾ درياهن، ڍنڍن ۽ چشمن ڀرسان

هي دور אنسانذאت جي . جتي کاڌو پيتو جهجهي مقدאر ۾ دستياب هيو. رهڻ لڳاهن دور ۾ وحشي אنسان خونخوאر جانورن کان بچا ال پٿر ۽ . جو دور هيو” ٻالكپڻ“

هن אهڑא پٿر گڎ كرڻ ۽ . هرين אوزאر طور אستعمال كرڻ شروع كياڏنڈא پنهنجي پאستعمال كرڻ شروع كيا، جيكي هك ٻئي سان ٹكرאئجي يا پاڻي جي وهكري

جن جي مدد سان هن وڻن . كري ڀڄي ڀري لسا ٿي ويا هئا ۽ چپترא ٿي تکا ٿي چكا هئايا אنهن جو شكار جون پاڙون کوٹي، ميووא ڇني ۽ ننڍن ننڍن ٻين ساهوאرن کي ماري

.كري، אنهن کي کاڌي طور אستعمال كرڻ شروع كيو

هن دور ۾ אنسان אڃا پنهنجي شروعاتي אرتقائي دور ۾ هيو، نه هن كي אوزאر . گڎ كيا هئا يا אيجاد كيا هئا ۽ نه وري پوکي رאهي كرڻ تائين سندس شعور پهتو هو

دگي گذאريندو هو، جتي هو ڇڑوאڳ زن. نه وري هن دور جو אنسان مال پالڻ سکيو هووري صبح جو אٿي پنهنجي کاڌي . رאت پوندي هئس אتي وڻن تي وڃي سمهي پوندو هو

جڎهن هن ال کاڌي جي تالش جيئن پو تيئن . خورאכ جي تالش ۾ نكري ويندو هومشكل بڻجڻ لڳي ته هن ٻيلن ۾ رهندڙ مختلف جانورن کي شكار كري אنهن جو

جانورن جو شكار كنهن به אكيلي ماڻهو جي وس . گوشت پنهنجي غذא ۾ شامل كيوאن كري پهريون دفعو אن دور جي אنسان کي هك ٻئي جي ويجهو . جي ڳالهه نه هئي

אچڻ جي ضرورت محسوس ٿي ۽ هن אكيلي زندگي گهارڻ ختم كري ٹولن جي جنهن سان ئي אجتماعي زندگي گذאرڻ جو پهريون تصور جڑي . صورت אختيار كئي

אها . ٿي پيو” سماجي جانور“ي طرح אوאئلي وحشي אنسان پهريون دفعو رאس ٿيو ۽ אهڑאن تبديلي אنسان کي . جي جڑאوت ۾ وڏي אهم تبديلي هئي” אنساني سماج“אن دور ۾

אڳتي وڌڻ، پنهنجو نسل وڌאئڻ، گڎيل אيجادون كرڻ ۽ سماج جي تعمير كرڻ ڏאنهن .وک وڌאئڻ جو موقعو فرאهم كيو

ي پٿر دور جي אنسانن جي رهائش جا هنڌ ۽ سندن אستعمال سنڌو ماٿر אندر پرאڻويجهر ۾ ماهرن پنجاب . جا אهي אوزאر به لڌא ويا آهن، جيكي هن پٿر مان جوڙيا هئا

جي كناري سون ماٿر مان ” سون ندي“صوبي جي پوٺار ريجن ۾ رאولپنڈي ويجهو لک سال 5عمر جن جي. אنهن אوאئلي אنسانن جا אوزאر ۽ رهائشي آثار ڳولي لڌא אٿن

) 13. (جو نالو ڏنو אٿن” سون كلچر“مقرر كئي אٿن ۽ אن دور کي مان لڌل אوزאرن بابت چون ٿا ته אتان جيكي אوزאر صفا ” سون ماٿر“ماهر

هيٺين تهه تان مليا آهن، سي سون كلچر جي مٿئين تهه تي رهندڙ ماڻهن کان אڳ جي سون ماٿر مان ) 14. (وزאر كوٺيو אٿنآبادي جا آهن ۽ אنهن کي سون كلچر کان אڳ جا א

صفا آخري . مليل پٿر دور جي אنسانن جي رهائشي آبادي جو تعلق ٻن دورن سان آهيپهرين تهه . لک سال جي وچ جو آهي 2کان 4لک سال ٿيندي ۽ ٻيو تهه 5دور جي عمر

مال ۾ تان אڻ گهڑيا پٿر مليا آهن، אن دور جا ماڻهو אڃا پٿرن کي گهڑڻ ۽ אنهن کي אستعپر . هو אستعمال الئق پٿر گڎ كندא هئا. آڻڻ ال مختلف شكليون ڏيڻ كو نه سکيا هئا

جن پٿر مان كهاڙيون، تيرن جا منهن ۽ . ٻئي دور جا ماڻهو كجهه ترقي كيل ڏسجن ٿاאن وقت به هو אڃا کاڌو گڎ كندא . ٻيو وڍ ٹك جو جهڑو تهڑو سامان تيار كري ورتو هو

مال ڌאرڻ يا پوکي رאهي كرڻ تائين سندن شعور كو نه پهتو .هئا ۽ شكار كندא هئاسون ماٿر ۾ رهندڙ پٿر دور جي אنسانن بابت قديم آثارن جي مشهور ماهر سر ) 15. (هو

۾ سڀ کان پرאڻي ۾ پرאڻي ) سنڌو ماٿر(پاكستان “مارٹيمر وهيلر جو رאيو آهي ته، ندي جي كنارن تي אڻ אنساني آبادي جي ثابتي אسان کي رאولپنڈي ويجهو سون

אتان مليل אوزאرن ۾ كي سادي نموني جا ڇرא ۽ . گهڑيل پٿرن جي صورت ۾ ملي آهي ) 16(” .لک سالن جي عمر جا ٿيندא 3کان 5كهاڙيون مليون آهن، جيكي لڳ ڀڳ

جي אوزאرن سان مشابهت ) ننگر پاركر(هي سون مان مليل אوزאر لوڻي ندي אهي ئي אوزאر آهن، جن سان هاكڑو تمدن جا ماڻهو هي ) 17. (رکندڙ ۽ هم عمر آهن

ماهر سون مان لڌل אوزאرن متعلق چون ٿا ته אهي روهڑي ۽ سکر . كم كار كندא هئاאهي אوزאر سکر کان . جي هنڌن تان لڌل אبتدאئي پٿر جي אوزאرن جي سڌريل شكل آهن

ته كرאچي لئمبرכ אن جي تصديق كئي آهي. سوא وאگهو در كرאچي مان پڻ مليا آهنجي אڀرندي كپر تي وאگهي در وٽ ۽ אن جي ڀرپاسي ۾ پڻ אهڑن אوزאرن جي كجهه

אن دور جي پٿر دور جي אنسانن جا אوزאر بياس ندي ) 18. (سڃاڻپ كئي وئي آهيאنهن آثارن جو אنكشاف آثار قديمه جي ماهر ب . جي ماٿري مان پڻ مليا آهن) پنجاب(

) 19. (ماٿر ۾ پرאڻي پٿر دور جا אوزאر مليا آهن ب الل كيو هو ته بياس ندي جيאنهن ماڻهن جو ئي آهي، جيكي سنڌ، بلوچستان ” سون كلچر“مٿي بيان كيل

. אنهن ڏينهن ۾ موسم אڃا خشك هئي. ۽ پنجاب تائين پکڑيل هئا، ميدאنن ۾ رهندא هئارهڻ جڎهن برفباري شروع ٿي، هوאئون گهمجي ويون ته אنسانن ال کليل ميدאنن ۾

جنهن كري هنن برفباري کان بچڻ ال غارن کي رهائش ال אستعمال . مشكل ٿي پيوجيئن ته . جڎهن ته هن کان אڳ אوאئلي אنسان אڃا غارن جو رخ كو نه كيو هو. كيو

سنڌ אندر جبلن ۽ غارن جو تعدאد جهجهو موجود هيو، אن كري سنڌوندي ۽ ٻين ندين سانن غارن ۾ پناهه ورتي ۽ אتي وري نئين زندگي جو ۽ ڍنڍن جي كنارن تي رهندڙ אن

אنهن غارن مان ملندڙ پٿر جي אوزאرن جي باقيات مان אندאزو لڳائي . آغاز كيو

سگهجي ٿو ته هو ميدאني عالئقن ۾ رهندڙ پنهنجن אبن ڏאڏن کان وڌيك ترقي كري ) 20. (چكا هئا

ي وאرن جبلن ۽ אڄ کان هك لک سال אڳ سنڌو ماٿر ۾ אوאئلي אنسان אلهندقديم . אنهن غارن جا آثار سنڌ ۾ كافي تعدאد ۾ مليا آهن. ٹكرن جي غارن ۾ رهڻ لڳو

زماني جي ماڻهن جون کوپريون سيوهڻ جي ڀرسان شاهه بالول جي وאٽ تان پڻ لڌيون . لکين ورهيه אڳ جا الش پٿرن جي אوزאرن سميت ٹنگا نيكا مان لڌא ويا آهن) 21. (آهن

ان كوسي پاڻي جي چشمن جي پريان هك ٹكري تي هك غار لڌو لكي جي جبلن م. אهو به نهايت قديم زماني جو غار آهي) 22. (سڎبو آهي” هك ٿنڀو“ويو آهي، جيكو

. سرحد صوبي ۾ شنگهائو وٽ پڻ אن دور جي ماڻهن جو هك رهائشي غار مليو آهي. م مقرر كئي آهي -هزאر سال ق 40ماهرن אتان مليل باقيات جي عمر هك لک کان

)23( . هن دور ۾ אوאئلي אنسان ننڍين ننڍين ٹولين جي صورت ۾ غارن ۾ رهڻ لڳو

پر . هي ٹوليون شروع ۾ كٹنب، قبيلي يا قوميت جي صورت ۾ منظم كو نه هيونهك ٻئي جي . هن دور ۾ هو رولو زندگي ڇڎي كري ٹولين جي صورت ۾ رهڻ لڳا

هن . ب ۽ پنهنجائپ وאرو جذبو پيدא ٿيوويجهو אچڻ كري هنن جي دلين ۾ رحم، قرאن كري هو پنهنجي عزيزن کي . وقت אنسان אڃا باهه ٻارڻ جو هنر كو نه سکيو هو

אهڑيون كافي شهادتون . جيئن الش ڌپ نه كري. مرڻ بعد پٿرن هيٺان پوري ڇڎيندو هو . سنڌ אندر مليون آهن، جيكي אن وقت جي مدفن אنسانن جون آهن

ع ۾ برطانيه جي 1975ماڳن جي وڌيك چوک چكاس ڊسمبر پرאڻي پٿر دور جيكيمبرج يونيورسٹي جي آركياالجي شعبي جي ماهر ڊאكٹر אلچين ۽ سندس زאل ۽

سنڌ ۾ پٿر دور جي “هنن دعوى كئي آهي ته، . ٻين ٻن ميمبرن سنڌ אندر شروع كئيאسان ..... .אنسانن طرفان אوزאر ٺاهڻ جي كارخانن وאرא هنڌ، ماڳ ۽ مكان موجود آهن

روهڑي وאرين ٹكرين ۽ حيدرآباد ويجهو אهڑא آثار معلوم كيا آهن ۽ אهڑא ماڳ ۽ مكان ڏٺا آهن، جن کي پٿر جي دور جي אوزאرن ٺاهڻ جي كارخانن جا هنڌ چئي

אنهن آثارن بابت ڊאكٹر אلچين جي رא آهي ته אهي آثار پنهنجي خاص ” .سگهجي ٿوپروفيسر . نيا ۾ هن کان אڳ فقط مصر ۾ مليا آهننوعيت وאرא هنڌ آهن، جن جهڑא د

50אلچين هتان مليل אوزאرن کي پرאڻي پٿر دور جا אوزאر سڎيو آهي ۽ אنهن جي عمر )24. (م مقرر كئي אٿائين -هزאر سال ق

هي אهو دور هيو، جو אڃا تائين پوکي رאهي كرڻ تائين אنساني شعور كو نه جو پورאئو مڇي ماري ۽ وڻن مان ميوو ڇني אن كري هو پنهنجي کاڌي . پهتو هو

كندو هو ۽ گڎوگڎ سنڌو ندي جي ڀر وאرن ٻيلن مان پکين ۽ جانورن جو شكار پڻ هن شكار بعد جانورن جي کلن مان هڎن جي ٺهيل سين رستي پنهنجو . كندو هو

هاڻ هو قدرت جي رאزن ۽ رمزن کي سمجهڻ ال پنهنجو عقل . لباس تيار كري ورتوجڎهن هن ٻيلن ۾ وڻن جي گسڻ كري باهه پيدא ٿيندي ڏٺي ته هن . كرڻ لڳو אستعمال

غارن ۾ אها باهه ڏينهن . אتان ٹانڈو کڻي אچي پنهنجن אوندאهن غارن کي روشن كيوאن باهه تي هو گوشت پچائي کائڻ لڳا ۽ غارن ۾ אيندڙ . رאت ٻرندي رهندي هئي

سردين ۾ ڏكندڙ אنسانن کي . لڳاخونخوאر جانورن کي ڀڄائڻ جو كم به باهه کان وٺڻ هو אن باهه کي سانڍڻ ۽ אن کي پنهنجن هٿن . باهه جهڑي بي بها نعمت هٿ אچي وئي

هنن کي אها אٹكل سجهي آئي ته ٻن پٿرن کي پاڻ ۾ . سان پيدא كرڻ ال جتن كرڻ لڳاهاڻ باهه جي دريافت אنساني زندگي ۾ . زور سان مهٹڻ سان باهه پيدא ٿي پوي ٿي

.אنقالب آڻي ڇڎيو عجيبپرאڻي پٿر دور جي אنسانن پنهنجي دور ۾ אرتقا جا جيكي حيرت אنگيز ڏאكا طئه كيا، אنهن ۾ گڎ رهڻ جو تصور پيدא ٿيڻ، باهه جي دريافت ٿيڻ سان گڎوگڎ سندس

هن دور ۾ ماڻهن پنهنجي ضرورتن کي آڏو . وڏي ۾ وڏو كارنامو ٻولي جي אيجاد هيوقائم رکڻ ال، هك ٻئي کي ڏکئي وقت تي هك هنڌ گڎ رکي، هك ٻئي سان رאبطو

مختلف قسم جا אشارא ۽ . كرڻ ال آهستي آهستي ٻولي جي تخليق كرڻ شروع كئيجن אڳتي هلي هك مكمل אنساني . آوאز بامعنى لفظن جي صورت אختيار كرڻ لڳا

ٻئي هن دور جي ختم ٿيڻ کان پو אنسانذאت پنهنجي אرتقا جي. ٻولي کي جنم ڏنو . دور يعني وچين پٿر دور ۾ پهچي وئي

وچون پٿر دور )2(

אوزאرن ۾ سڌאرو ۽ وאڌאرو آيو، . هن دور ۾ پيدאوאري ذريعن وڌيك ترقي كئيپٿر مان نوאن אوزאر بڻايا ويا، . تير كمان אيجاد ٿي، جنهن كري شكار زور ورتو

ٺهڻ شروع هن دور جي آخر ۾ مٹي جا برتن. کرپي، كهاڙي، كنڈي ۽ ڇري: جهڑوכجڎهن אوאئلي אنسان جانور پاليا ته سندس . אن سان گڎوگڎ جانورن پالڻ جي אبتدא ٿي. ٿيا

تان كم جو بار هلكو ٿي پيو ۽ کيس بار ڍوئڻ ۽ سوאري كرڻ ال ذريعو ميسر ٿي אن کان سوא سندس . جنهن كري سندس كيتريون ئي تكليفون دور ٿي ويون. ويو

هن پاليل جانورن جو کير ۽ گوشت پنهنجي . آسان ٿي پيو کاڌي پيتي جو بندوبست پڻهن ئي دور جي آخر ۾ زمين کيڑڻ طرف אنسان جو ڌيان . غذא ۾ شامل كري ورتو

. هن ڍنڍن ۽ درياهن جي كنارن تي زمين جا ننڍא ننڍא ٹكرא کيڑڻ شروع كيا. ويوكري پيدאوאري ذريعن ۾ ترقي ٿيڻ كري، ماڻهن جو وڏو تعدאد رولو زندگي ڇڎي

جنهن كري برאدري نظام وڌيك پكو ۽ پختو ٿيو، . مستقل طور آباد ٿيڻ شروع ٿيوماڻهن جي وڏن وڏن ٹولن درياهن ۽ ڍنڍن جي كنارن . ٻولي جي אوسر وڌيك تيز ٿي

. سان پاڻي جي سهنج ۽ شكار جي سهوليت کي نظر ۾ رکندي رهائش אختيار كئي .هڑي ٿيڻ لڳيكم گڎ ٿيڻ لڳو، کاڌي پيتي جي ورهاست هكج

هن دور . م تائين هليو -هزאر ق 6هزאر کان 15سنڌو ماٿر אندر وچون پٿر دور جي אنساني وسندين جا آثار گجرאت، كاٺياوאڙ، سکر جي ويجهو روهڑي، كرאچي،

)25. (حيدرآباد ۽ منڇر ڍنڍ جي پسگردאين مان مليا آهنجيكي . يار كندא هئاهن دور جا ماڻهو پنهنجا پٿر جا אوزאر چقمقي پهڻ مان ت

ماهرن אتان . جي آس پاس وאرين ٹكرين مان ملندא هئا) سکر(کيس אروڙ جي کنڈرن אهي چقمقي پهڻ جا אوزאر אن كري . چقمقي پهڻ جو אهڑو كارخانو ڳولي لڌو آهي

وڌيك אستعمال ۾ אيندא هئا، ڇو جو چقمقي پهڻ سخت هجڻ كري گهڻو كري وڍ ٹك جيكي . ن אنهي مان پائيدאر ۽ سٺيون ٺهنديون هيونجو سامان ڇريون، كات، كنڈيو

لئمبرכ ڄاڻائي ٿو ته אهڑي אوچي . وري تکيون كري אستعمال كيون وينديون هيونאهڑאئي كيترאئي . قسم جا אوزאر ۽ אنهن جي ٺهڻ جا هنڌ روهڑي ۽ كوٹڎيجي لڳ آهن

. به آهنهنڌ وچولي كوهستان ۾ ۽ ٻيا كيترא سامونڈي كپر سان ڏאکڻين ٹكرين وٽ )26(

هن دور ۾ אوزאرن ۾ ترقي אچڻ كري ۽ ٻيو ته برفاني دور ختم ٿيڻ كري هنن وڏي تعدאد ۾ ڍور ڍڳا، رڍون ۽ ٻكريون . ماڻهو نون عالئقن ڏאنهن ڦهلجڻ لڳا

هن دور جي ماڻهن جي رهائشي هنڌن تان مٹي جا ٺهيل . وغيره پالڻ شروع كيوني قسم جا آهن، جيكي هٿ تي ٺاهيا ويندא برتن پڻ هٿ آيا آهن، جيكي تمام شروعاتهيٺانهين سنڌ جا ماڻهو گهڻو كري هن دور . هئا، אڃا چك جو אستعمال كو نه ٿيو هو

سندن אن دور جا אوزאر ٺارو ٹكري ۽ گولف . ۾ مڇي جو شكار وڌيك كندא هئاروهڑي طرف مليل ٻه ماڳ شهنشاهه بلوچ ۽ نوאب . كلب كرאچي ڀرسان مليا آهن

هن دور جا ٻيا آثار ماهرن هاكڑي . به هن دور جي אنسانن جون وسنديون آهنپنجابي جن کي پٿر جا אوزאر روهڑي طرف کان هاكڑي . درياهه جي كنارن سان پڻ لڌא آهن

)27. (درياهه رستي پهچندא هئاهن دور جي ماڻهن پٿر کي وڍي ٹكي خاص شكليون ڏئي אستعمال كرڻ

پٿر جون پاٹيون ۽ ترאکڑيون אستعمال كرڻ هنن کاڌي کي پچائڻ ال. شروع كيوآهستي آهستي אوאئلي אنسانن پنهنجي پٿر جي אوزאرن کي سڌאرڻ شروع . شروع كيون

هنن مڇي پكڑڻ ال كنڈيون، . هاڻي هو پٿر مان عمدي قسم جا אوزאر ٺاهڻ لڳا. كيوکان سوא אن אن. پٿر جا نيزא، پاڻي ڍوئڻ ال جانورن جي کلن مان پکالون ٺاهي ورتيون

. ئي دور ۾ پٿر جون بهترين كهاڙيون، ڇريون ۽ ٻيو وڍ ٹك جو سامان ٺاهيو ويوאهڑي قسم جا ) 28. (۽ ٻين هنڌن تان مليون آهن) ننگر پاركر(אهڑيون شيون لوڻي ندي

يعني سنڌ جي ڏکڻ אولهه طرف ) كرאچي(ع ۾ ڊرگ روڊ 1941ٻيا אوزאر كئپٹن ريڈ ڊכ شايد אهي مڇي مارڻ جا . ي پهرين جي چنڈ جي شكل جا آهنجيكي گهڻو كر. لڌא آهن

جن جا كاٺ جا ڳن گهڻي وقت گذرڻ كري مٹي ۾ ملي . אوزאر يا تيرن جا ڦر ئي هجن ) 29. (ويا آهن

هن دور ۾ شكار ال نوكدאر تکن אوزאرن ۽ ٻئي وڍ ٹك جي سامان شكار کي كڑي ۽ سنڌو جي كنارن وڏي هٿي ڏني ۽ هاڻ ماڻهن جا ٹوال سيوستان، مكرאن، ها

אن وقت هاكڑي ۽ سنڌو جي كنارن وאرن ٻيلن ۾ . وאرن ٻيلن ۾ شكار ال نكري پياهن دور کي ماهر . هاٿي، گينڈא، باندر، چيتا ۽ ٻيا قسمين قسمين جانور رهندא هئا

ڇو ته هن دور ۾ אڃا زرאعت كا بيان . شكاري ۽ مال ڌאريندڙ ماڻهن جو دور چون ٿا

رقي كانه كئي هئي ۽ نه وري هن دور جا ماڻهو قبائلي نظام هيٺ گڎ كرڻ جهڑي تهو אڃا ننڍن ننڍن خاندאنن ۽ برאدرين ۾ ورڇيل هئا، جيكي خوني . ٿي سگهيا هئا

. رشتيدאري تي ٻڌل هيون

سماجي زندگي جو جائزو

شروع ۾ سماج אندر طبقن جو وجود كونه ٿيو هو، كو به ظالم ۽ مظلوم، آقا ماڻهو هك ٻئي جو . كو نه هيو، سڀني אنسانن جو رتبو هك جهڑو هيو ۽ غالم

سماج ۾ طبقاتي نظام تمام . אستحصال كرڻ کان سوא پنهنجي زندگي گذאريندא هئاאن كري طبقاتي نظام کان אڳ جي هن نظام کي سماجي . گهڻو پو وجود ۾ آيو

. اچون ٿ” رאڄوڻي نظام“يا ” אبتدאئي كميونزم“سائنس جا ماهر سنڌو ماٿر ۾ پرאڻي پٿر دور ۽ وچين پٿر دور جي ماڻهن جي سماجي زندگي تي نظر وجهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته אن دور ۾ هتي אڃا طبقاتي نظام جو بنياد كو نه پيو

سڀ ماڻهو گڎجي پيدאوאر ۾ حصو وٺندא هئا، جن ۾ عورتون، مرد، ٻار ۽ ٻڍא شامل . هوو حاصل كيل پنهنجي روزي کي هك ٻئي ۾ هوندא هئا ۽ هو سخت جدوجهد کان پאن دور ۾ نجي ملكيت جو بنياد אن كري پئجي . برאبر ونڈي ورڇي אستعمال كندא هئا

نه سگهيو هو ته אوزאرن جي אڻ هوند ۽ سادگي كري كو به אكيلو ماڻهو אن الئق نه هن کي هر وقت پاڻ جهڑن ٻين . هوندو هو ته هو אكيلي سر كو كم كري سگهي

جيئن شكار كرڻ وقت، ڦل گڎ كرڻ وقت . اڻهن جي مدد جي ضرورت پوندي هئيمسڀ گڎجي كم كندא هئا ۽ هنن کي سخت محنت ۽ مشقت کان پو به مس אيترو کاڌو

אن كري . يا شي نصيب ٿيندي هئي، جنهن مان پنهنجو پيٹ قوت حاصل كري سگهنאن كري ذخيره אندوزي . هو فاضل پيدאوאر جي جمع ٿيڻ جو سوאل ئي پيدא كونه ٿيندو

هن دور ۾ كنهن به حكومت، رياست يا قانون جو ) 30. (كرڻ אن دور ۾ ناممكن هئيخونخوאر جانورن جي . تصور كو نه هيو، سڀ ماڻهو گڎجي پنهنجو بچا كندא هئا

هنن وٽ אن وقت عالئقائي . حملن ۽ ٻاهرين حملي آورن سان گڎجي جنگ كندא هئاهو فطري حدبندين אندر رهندא هئا، يعني هو . موجود كو نه هيوورهاست جو تصور به

אتي وڃي پنهنجا ديرא ڄمائيندא هئا، جتي خورאכ وאفر مقدאر ۾ ملندي هئن ۽ پاڻي جو .سهنج موجود هوندو هو

هن دور ۾ سنڌو ماٿري جا رهوאسي وحشي دور مان نكري، אكيلي زندگي אهي برאدريون ۽ خاندאن خوني . متحد ٿيا گذאرڻ وאري عادت ڇڎي برאدرين ۽ خاندאن ۾

آزאد . شروعات ۾ منجهن آزאد جنسي تعلقاتن جو روאج هيو. رشتن تي ٻڌل هوندא هئاجنسي تعلقاتن كري كنهن به پيدא ٿيندڙ ٻار جي باري ۾ كا به خبر كانه پوندي هئي

قديم אن كري. אن كري نسب جو سلسلو ما کان هلندو هو. ته אن جو پي كهڑو آهيعورت ئي سڄي خاندאن تي رאڄ كندي . سماج ۾ عورت جي وڏي عزت هوندي هئي

هك برאدري يا خاندאن אندر جيكي به مرد يا عورتون هونديون هيون سي سڀ . هئيهك ٻئي سان جنسي تعلقات رکندא هئا، جنهن ۾ رشك يا رقابت جي كا به گنجائش نه

ما آدرشي “سماجي سائنس جا ماهر אن كري هن دور جي سماج کي ) 31. (هوندي هئيهو ئي برאدرين ۽ . جو نالو ڏين ٿا، ڇو ته هن دور ۾ عورت ئي حكمرאن هئي” سماج

کاڌي جي ورهاست، نسلي پرورش ۽ پاليل مال جي سار سنڀال . خاندאن جي אڳوאڻ هئي . سندس ذمي هوندي هئي

پوي ٿي هن دور جي אنسانن جي אيجادن تي جيكڎهن نظر وجهجي ٿي ته خبر ته هن دور ۾ אنسانن جيكي אڳ אلف אگهاڙא گهمندא هئي، تن شكار كيل جانورن جي

پنهنجو تن ڍكڻ جو خيال کين אوگهڑ ڍكڻ . کلن سان پنهنجا تن ڍكڻ شروع كياجنهن אڳتي هلي ستر كرڻ جي . بدرאن سردي يا گرمي کان پاڻ کي بچائڻ ئي هيو

باهه جي . אيجاد باهه جي دريافت پڻ هئيهن دور جي وڏي ۾ وڏي . شكل אختيار كئيهن دور جي אنسانن جا אوزאر پٿر، . مدد سان هو گوشت پچائي ۽ نرم كري وאپرאئڻ لڳا

هن دور ۾ אنسان فطرتي محتاجي مان . كاٺين، هڎن ۽ سنڱن جا ٺهيل هوندא هئاאهڑي طرح لکين سالن تي ٻڌل . نكري، خود خورאכ پئدא كرڻ ال هٿ پير هڻڻ لڳو

سماجي אرتقا جو هي دور אنسانذאت جي אرتقائي سفر ۾ سنگ ميل جي حيثيت رکي . ٿو

حوאال ۽ سمجهاڻيون

:אنساني אرتقا جي هن سڄي سلسلي کي سمجهڻ ال هيٺيان كتاب ڏسڻ گهرجن .1 ع1982كرאچي ” אنسان بڑא كيسي بنا“ميخائيل אيلين ۽ אيلينا سيگان، • ع1985حيدرآباد ”אرتقا جي كهاڻي“سكندر مغل • حيدرآباد” وحشي جيوت جا نشان“هاورڊ موئر، •

117-116، 106، 65 -ص” אرتقا جي كهاڻي“سكندر مغل، .2 43 -ع ص1982ماهوאر سائنس، فيبروري، ” אنسان جي قدאمت“پروئل هنري אبي، .3 7 -، ص1973، ماسكو 3حصو ” منتخب تصنيفات“فريڈرכ אينگلس، .4 98 -ص” يتتشكيل אنسان“رאبرٽ بريفالٹ، .5

6. Panhwar, M.H. “ Chronological dictionary of Sindh” P- 1-3 7. Basham A.L. “The Wonder that was India” P-10

94 -هاورڊ موئر، ص .89. Leaky, L.S.B. “The Stone Age of Africa” P-21

99 -هاورڊ موئر، ص .10 53 -ص” قديم سنڌ“ڀيرومل مهرچند، .11

12. Panhwar, M.H. “Man in Sindh” Sindhological Studies, Summer 1982, Institute of Sindhology Jamshoro, P-14-15,18

ٹماهي ” سنڌ جي تاريخ ۽ آثار قديمه تي تحقيق ۽ אشاعت“پنهور אيم אيڇ، : وڌيك ڏسو 161 -، ص1984-2مهرאڻ، سنڌي אدبي بورڊ حيدرآباد،

13. Gordon, G.H. Col, “The stone Industries of Holocene in India and Pakistan” Ancient India No: 6, 1950, P-64 Also refer: Sorly, H.T. “Sindh Gazetteer” Karachi, 1968, P-105-106 Pithawala M.B. “Historical geography of Sindh” P-20

14. Paterson. T.T. and Orummond, H.J.H, “Soan-The Paleolithic age of Pakistan” Karachi, 1962 15. Altaf Gauhar, “Twenty years of Pakistan” Karachi, 1969, P-622 16. Wheeler S.M. “The Archaeology of Pakistan” The Cultural heritage of Pakistan, Karachi, 1955, P-20 17. Panhwar, M.H. “ Chronological dictionary of Sindh” P- 7-8

83-ص” سنڌ هك عام جائزو“ٹي، . لئمبرכ، אيڇ .1819. Panhwar, M.H. “ Chronological dictionary of Sindh” P- 7to 14 20. Sorly, H.T. “Sindh Gazetter” P-106 to 109

54-ص” قديم سنڌ“ڀيرومل مهرچند، .2122. Cousens H. “The Antiquities of Sindh” P-45 23. Channa M.H “Pre Harappan Civilization in Indus Valley” Sindh Quarterly, 1978, P-19 24. Report “Bulletin” Vol: 5, 1975-76, Institute of Sindhology p-18

31ع، ص1976ماسكو ” پاكستان كي قوميتين“يوري گنكوفسكي، .25 113۽ 84-ص” سنڌ هك عام جائزو“لئمبرכ، אيڇ ٹي، .26

27. Panhwar, M.H, “Man in Sindh…” Sindhological Studies-Journal, Institute of Sindhology, Jamshoro, Summer 1982, P-22 28. Patterson, “The World Correlation of Pleistocene” P-395

113۽ 84-، ص”سنڌ هك عام جائزو“لئمبرכ، .29 22-20 -ع، ص1975ماسكو ” سياسي معاشيات“ليف ليونتيف، .30 89- 88-ع، ص1977ماسكو ” معاشري كي سائنس“يا منتخب تصانيف ” خاندאن، ذאتي ملكيت אور رياست كا آغاز“نگلس فريڈرכ، אي .31

208-207-ع ص1973ماسكو 3: حصو

سنڌو ماٿر ۾ ڳوٺاڻيون زرعي ثقافتون

قديم دور جي ماڻهن . אنساني تهذيب جي شروعات درياهن جي كنارن تي ٿيڇو جو . سگهيو پنهنجا جهوپا אن ئي هنڌ جوڙيا، جتي کين پاڻي سهنجائي سان ملي ٿي

جن جي مدد سان کوهه کوٹي يا درياهن . אوאئل ۾ אڃا אهڑא אوزאر جڑي كين سگهيا هئاאن كري رهائشي ڳوٺ يا شهر ٻڌڻ جا . مان وאهه كڍي پاڻي جو پورאئو كري سگهجي

درياهي كنارن ڀرسان رهڻ كري پاڻي ۽ . مناسب هنڌ درياهن ۽ ڍنڍن جا كنارא ئي هئانه صرف אتي ٻنيون کيڑي، ريج كري، زرאعت . سگهيو ٿي خورאכ جو مسئلو حل ٿي

کي ترقي وٺائي سگهجي پئي، پر گڎوگڎ جانورن جو چارو ۽ ٻيا هنر ۽ كاريگريون پڻ جڎهن “بقول אنساني تاريخ جي ماهر رאبرٽ بريفالٹ جي ته، . אتي زور وٺي سگهن پيون

جي ماٿرين ۾ پهتا خانه بدوش אنسان چرאگاهن جي تالش ۾ אيشيا جي وڏن وڏن درياهن۽ کين معلوم ٿيو ته هتي ٿورڙي محنت سان جانورن ۽ אنسانن ال خورאכ مهيا ٿي سگهي ٿي، ته هنن آوאره زندگي گذאرڻ ڇڎي، زرאعتي زندگي אختيار كئي ۽ مستقل

۽ سنڌو، گنگا، يانگسي، فرאت ۽ نيل ندي جي گپ چك مان ئي تهذيب . هنڌن تي آباد ٿيا. ي وאئل ۾ تهذيب جو ٻوٹو درياهن جي كنارن تي ئي وڌي وڻ ٿيويعن) 1(” جنم ورتو

دنيا אندر ٹي وڏي ۾ وڏא درياهه سنڌو، دجله ۽ فرאت آهن، جن جي كناري تي تمدني .زندگي جي شروعات ٿي ۽ زرאعت زور ورتو

هزאر سال אڳ سنڌو 8دنيا אندر سڀ کان پهريان کيتي كرڻ جو هنر אڄ کان لڌو ۽ هتي ئي شروعات ۾ אنساني تهذيب جو وڻ وڌڻ شروع ماٿر جي رهوאسين ڳولهي

ماهرאن رא جا آهن ته سنڌو ماٿر אن كري אنساني تهذيب ال وڌيك אسرڻ جي . ٿيوموزون جڳهه هئي، ڇو جو هتي جي آبهوא نه گهڻي گرم هئي ۽ نه سخت سرد هئي،

ونه يعني وچولي قسم جي هئي ۽ سنڌو ندي جي وهك كري هتي خورאכ جو ڏكر كאن كري ئي هتان جا رهوאسي ٻي دنيا جي ڀيٹ ۾ سڀ کان پهريان زرعي زندگي . هو

אها هن ڌرتي ۽ هتان جي ندي جي سرسبزي ۽ . ۽ ڳوٺاڻي رهائش ڏאنهن مائل ٿيا. خوشحالي چئبي، جو هتان جا رهوאسي ٻين قومن کان گهڻو אڳتي نكري چكا هئا

سنڌ کي رونقدאر ۽ ڀريو “و هٻكي ته، پروفيسر ماڻك پٿاوאال پڻ אيئن چوندي كونه ٿ

سنڌو درياهه אسان جي سنڌ جي جنم کان . ڀاڳيو بنائڻ ۾ سنڌو درياهه جو وڏو هٿ آهيجيئن ٻار ڄمڻ کان אڳ ما جي ٿڻن ۾ ٿڃ אچي ٿي، تيئن سنڌ کي . אڳ ئي موجود هو

ين אوאئل ۾ هتان جي رهوאس) 2. (تاتي نپائي وڏو كرڻ ال سنڌو אڳئي هتي حاضر هئيهزאر سال אڳ 8אڄ کان . جون زرعي אيرאضيون ننڍن ننڍن درياهن جي وאدين ۾ אڀريون

۾ سنڌو ماٿر جي رهوאسين ٻنيون کيڑي فصل אپائڻ جي ) Neolithic Age(نئين پٿر دور אهڑא آثار تازو فرאنسيسي آركيالجيكل مشن جي ڊאئريكٹر مسٹر ذאن . شروعات كئي

۽ . هرڳڑهه جي قديم آثارن مان ڳولهي لڌא آهنزيري بلوچستان جي بوالن لك وٽ مماهرن مهرڳڑهه کي אيشيا جي . م مقرر كئي آهي - هزאر ق 6אنهن آثارن جي عمر

אهڑي طرح هتي جي رهاكن ئي سڀ کان پهريان . پهرين زرعي وسندي كوٺيو آهي مسٹر ذאن زيري هن قديم وسندي تي. جو بنياد وڌو) Agrarian Society(هك زرعي سماج

م کان אڳ نئين پٿر دور ۾ فني، -هزאر ق 6روشني وجهندي چوي ٿو ته هتان جا ماڻهو هنن جي . جمالياتي ۽ تخليقي ذهنيت سان ماال مال هئا ۽ هو אڏאوتي مهارت رکندא هئا

رهڻي كهڻي، آرٽ، ٿانون جي ڊيزאئن، دفنائڻ جا طريقا ۽ زرعي سرشتو گهڻو ترقي אن كري אوزאر طور . ن ڌאت ڳولهي كانه لڌي هئيهن دؤر ۾ אڃا ماڻه) 3. (كيل هو

هو زمين کيڑن ال پٿر جا هر، فصل جي كٹائي ال پٿر جا ڏאٹا، . پٿرא אستعمال كندא هئاهو אوزאرن ٺاهڻ ال چقمقي يهڻ جا . אن پينهڻ ال پٿر جون چكيون אستعمال كندא هئا

)4. (ڌאر وאرא אوزאر אستعمال كندא هئاکان پو خبر پئي ته کيتي كرڻ جي سرشتي كري سنڌي مٿين آثارن ملڻ

ماڻهو سڀ کان پهريان تمدني زندگي ڏאنهن مائل ٿيا ۽ تيزي سان ترقي جا ڏאكا طئه سڌريل پوک . جڎهن ته אهو سڄو عمل باقي دنيا ۾ تمام دير سان شروع ٿيو. كرڻ لڳا

. شروع ٿيم ۾ - هزאر ق 5جو كم ۽ پكي ڳوٺاڻي آبادي مشرق قريب ۾ تقريبن هاڻ هو پنهنجي . پوکي رאهي אنساني زندگي ۾ هك نئون אنقالب برپا كري ڇڎيو

زرאعت جي فن אنسان . جياپي ال فطرت تي ڀاڙڻ ڇڎي، پنهنجي غذא پاڻ پيدא كرڻ لڳوجنهن ڳالهه אڳتي هلي . کي پنهنجي زندگي جون ضرورتون پاڻ پوريون كرڻ ال همٿايو

.ن بڻايوאنسان کي صحيح معنٰي ۾ אنسا

پهريان ته سنڌ אندر عورتون پنهنجي هٿن سان زمين کيڑي אناج پوکينديون ڍڳن ۽ : هيون، پر پو كٹنب جي وڌڻ ۽ وڌيك تجربي ٿيڻ بعد پاليل جانورن جهڑوכ

אبتدא ۾ سنڌو ماٿر אندر هتي جي رهوאسين . گهوڙن کان ٻنيون کيڑڻ جو كم ورتو ويوماهرאن رא جا آهن ته كڻك، . ع كيونجون، كڻك ۽ كپهه جون پوکون كرڻ شرو

م کان نئين پٿر دور ۾ ڍنڍن ۽ درياهي كنارن –هزאر ق 6جون ۽ كپهه جون پوکون هن دؤر ۾ . جنهن جا آثار مهر ڳڑهه جي کوٹاين مان مليا آهن. تي پوکيون وينديون هيون

بعد ۾ ئي . مهرڳڑهه جا باشندא كپهه جو فصل تيل حاصل كرڻ ۽ ڌאڳا وٹڻ ال پوکڻ لڳا )5. (كپهه کي كپڑي ٺاهڻ طور אستعمال كرڻ جو روאج پيو

زرאعت جي אبتدא ٿيڻ كري ماڻهو رولو زندگي ختم كري هك هنڌ ويهي ماڻهو معاشي طور ته ٻن وڏن سماجي . پنهنجي پوکيل فصلن جي حفاظت كرڻ لڳا

ورن هكڑא אهي هئا جن زرعي زندگي אختيار كئي ۽ ٻيا جان. گروهن ۾ ورهائجي وياجانورن جا ولر پاليندڙن جون ثابتيون אسان کي بنون ۽ كڑي گل . جا ولر پالڻ لڳا

هو نه صرف جانور گوشت ۽ کير حاصل كرڻ ال ڌאريندא هئا پر . محمد مان مليون آهنهن دؤر جا باشندא رڍون، ٻكريون، گڎهه، هرڻ ۽ . אنهن کان سوאري جوكم پڻ وٺندא هئا

جون وڌيك ثابتون آمري، ڏنڀ بـٺي، پانڌي وאهي ۽ عثمان جن . رڇ وغيره ڌאريندא هئاجن ماڻهن زرعي زندگي אختيار كري جهڳا جوڙڻ شروع ) 6. (بٺي مان مليون آهن

كيا، تن وאندكائي وאري وقت ۾ پٿرن مان هر، ڏאٹا، كهاڙيون، אٹي پينهڻ ال جنڈ ۽ ه مال چاريندڙ جڎهن ت. ٻيا زرعي كم كار ۾ אستعمال ٿيندڙ אوزאر ٺاهڻ شروع كيا

هنن جانورن جون کلون، رڍن جي ُאن ۽ جانورن . گروهه پو به ڇڑوאڳ زندگي گذאرڻ لڳو .جو کير معاشي ضرورتن ال אستعمال ۾ آڻڻ شروع كيو

زرאعت جي روאج بعد قديم دور جي ماڻهن کي هاڻ کاڌي خورאכ جي ڳوال ۾ پر هو . ڻي ڀڄڻو پوندو هوجهنگلن ۾ وڃڻو كونه پوندو هو ۽ نه ئي شكار ال ڏڦا ک

אن وאندكائي وري سوچ فكر هنن کي אڃا . هاڻ آرאم ۽ سكون سان زندگي گذאرڻ لڳاجيئن ته هنن کي پنهنجن فصلن کي جانورن . به بهتر زندگي گذאرڻ تي مجبور كيو

. کان بچائڻ ال هك هنڌ وهڻو ٿي پيو، سو هنن ميدאني عالئقن ۾ گهر بنائڻ جو سوچيو۾ وڃڻ ۽ جانورن جي پويان سڄو ڏينهن ڀڄڻ بجا هك هنڌ ويهي گهر هاڻ هو ٻيلن

ٺاهڻ ۽ ڳوٺ ٻڌڻ لڳا ۽ قدرت جي ٻين شين تي ضابطو كرڻ ۽ אنهن کي پنهنجي يعني گهر ٺاهڻ، ڳوٺ ٻڌڻ ۽ אيجادون . حكم هيٺ آڻڻ ال نيون تدبيرون جوڙڻ لڳا

.كرڻ جي رאهه ۾ وڏو عمل دخل زرאعت جو هيو) م–هزאر ق 6(ثابت كيو آهي ته سنڌ אندر نئين پٿر دور ماهرن تحقيق كري

אهڑن گهرڙن جا نشان . ۾ אنسانن غارن کي آخري سالم كري אچي پنهنجا گهرڙא ٺاهياאهي گهرڙא אوאئل ۾ . אسان کي روهڑي، كرאچي ۽ منڇر ڍنڍ جي پسگرאدאئي ۾ ملن ٿا

د אهي ئي אنسان جا سرن بدرאن كاٺين ۽ تيلين مان ٺاهيا ويا ۽ غارن مان نكرڻ بعאهڑن ڳوٺن جا آثار سنڌوندي ۽ هاكڑي سان گڎوگڎ مختلف ڍنڍن جي . پهريان אجها بڻيا

ڇو جو אتي پاڻي سان گڎوگڎ مڇي ملڻ جو به سهنج هيو ۽ אتي . كنارن تي پڻ مليا آهنشروع ۾ ماڻهن ٻيلن مان . ئي ننڍڙא ننڍڙא ٻني ٹكرא کيڑي َאُن אپائي پيو سگهجي

אهي چوئنرא . ۽ تيليون آڻي درياهي كپن تي چوئنرא ٺاهڻ شروع كياكاٺيون كري אن دؤر جي ماڻهن پنهنجا . درאصل گهر ٺاهڻ جي شروعاتي كڑي كري سمجهڻ گهرجي

هنن جا . אهي چوئنرא ٻوڏن کان بچا ال كن قدرتي مٿانهن هنڌن تي ٺاهڻ شروع كياي אڏאوت جي كابه نشاني ڳوٺ چند ڇڑوڇڑ گهرن تي مشتمل هوندא هئا، جتان سرن ج

جيئن آمري، پانڌي وאهي ۽ غازي شاهه جي شروعاتي تهن ۾ گهرن جي . كانه ملي آهيאن جو مطلب . אتان صرف אستعمال جا ٿانون ئي مليا آهن. تعمير جا نشان كونه مليا آهن

אهو وٺڻ سرאسر غلط ٿيندو ته كو אن وقت جا ماڻهو بنا گهر گهاٽ جي کلئي آسمان پر هي ڳوٺ אن وقت جا آهن، جنهن دؤر ۾ אڃان مٹي جون . گي گذאريندא هئاهيٺان زند

.سرون وجهي گهرن ٺاهڻ تائين אنساني ذهن كونه پهتو هووري جڎهن אنساني ذهن ترقي كئي ته هنن جي گهرن جي جڑאوت ۾ پڻ تبديلي

אهڑא گهر . گهر ترقي كري هٿ جي ٺهيل سرن ۽ پٿرن سان جڑي رאس ٿيڻ لڳا. آئيאهي گهر پڻ אڳ وאنگر . يل نموني جا وڏن پڌرن سان ۽ هك هنڌ ڳاهٹ ٿيل ملن ٿامستط

هو گهرن جي ڀتين . ٻوڏن کان بچا ال كن قدرتي مٿانهن پٹن تي آباد كيا ويندא هئاجي پيڑهه ۾ پٿرن جو אستعمال كندא هئا، مٿي אوساري سرن جي هوندي هئي، ڇتون

۽ پانڌي وאهي ) ق م 4200(كڑي گل محمد .كکايون پرگاري سان لتل هونديون هيونكڑي گل محمد جا رهوאسي كچي مٹي . مان هن قسم جي אڏאوتن جا نشان مليا آهن

جي گهرن ۾ رهندא هئا ۽ پانڌي وאهي مان مليل گهر مستطيل قسم جا آهن ۽ אنهن جي جا אهڑي قسم) 7. (باقي אڏאوت چيرولي يا گاري سان ٿيل آهي. پيڑهه پٿر جي رکيل آهي

هن دؤر جي ڳوٺن جي خاص خوبي . رهائشي گهر آمري جي وچين تهن مان پڻ مليا آهنآمري، ٿرڙي گجو، كوهترאس . אها آهي جو אنهن جي چوڌאري حفاظتي قلعا ٺهيل آهن

)8. (بٺي ۽ كوٹڎجي جي کوٹاين مان אهڑن حفاظتي قلعن جا آثار مليا آهن. جي پڻ ضرورت پيش آئيگهرن ٺهڻ كري گهر ۾ אستعمال ٿيندڙ شين ٺاهڻ

هو . نئين پٿر دور جا رهوאسي شروع ۾ אوزאرن طور پٿر کي وڌيك אستعمال كندא هئاپٿر جون كهاڙيون، ڏאٹا، کرپيون، ڇريون، جنڈ، ماني پچائڻ جو ٿوڦيون ٺاهيندא هئا،

بعد ۾ هنن كاٺين ۽ تيلين مان . جيكي گهڻو كري چقمقي پهڻ جون هونديون هيونرکڻ جو دٻكيون، کارא، אن رکڻ جا ڀانڈא ٺاهڻ شروع كيا، جن کي ٹوكريون، ماني

אن ئي دؤر ۾ مٹي جي ٿانون ٺاهڻ طرف پڻ . ڏאمر يا مٹي سان چوڌאري لنبيو ويندو هوگهرن ۾ رهندڙن مٹي مان אهڑيون شيون ٺاهڻ شروع كيون ، جيكي کاڌي . ترقي ٿي

جا אڻ پكل برتن تيار ٿيندא هئا، پهريان ته كچي مٹي . رکڻ ال ٿانون طور אستعمال ٿينאن كري سنڌو ماٿر جي رهوאسين . جيكي پاڻياٺين شين جي אستعمال ال ناقص هئا

م ڌאري سنڌ ۾ كنڀاركي چك -ق 4000אٹكل . אنهن ۾ تبديليون آڻڻ شروع كيونمٹي جا ٿانون ڳوٺن جا محنتي كنڀر چك تي ٺاهي، אنهن کي آوين ۾ . جو بنياد پيو

كنڀر جي چك ٿانون جي بناوت ۾ عجيب تبديلي آڻي ڇڎي ۽ مٹي جا . پچائڻ لڳاאن دور جي آبادين كلي گل محمد ۽ مڈيگك مان مليل ) 9. (نفيس برتن تيار ٿيڻ لڳا

جن تي אڳتي هلي نقش نگاري جو كم پڻ ٿيڻ ) 10. (ٿانون چك تي ٺهيل ملن ٿاتي رنگين چٹسالي هتان جا كنڀر ٿانون کي خوبصورت بنائڻ ال אنهن. شروع ٿيورאڻا گندئي مان مليل ٿانون تي ڳاڙهي ۽ هيڈي رنگ جا تهه چڑهيل آهن ۽ . كرڻ لڳا

آمري مان مليل ٿانون جي . אنهن مٿان كاري رنگ جي مصالحي جي چٹسالي ٿيل آهيٹكنڈن جي پاسن ۾ ڳاڙهو رنگ . تري تي ٿلهن كارن پٹن تي الڳيتا ٹكنڈא مليا آهن

هو ٺكر تي كاري “ؤر جي ماڻهن جي ٿانون بابت ٻڌאئي ٿو ته، لئمبرכ אن د. ڀريل آهييا ڳاڙهي رنگ سان چٹسالي كندא هئا ۽ אنهن تي جاميٹري جي شكلين جهڑא چٹ

كوئيٹا جي قديم آثارن مان مليل ٿانون جو رنگ بادאمي ملي ٿو ۽ ) 11(” .كڍندא هئا

وري . م جا آهن -ق هزאر 4אهي ٿانون . אنهن تي ڀوري رنگ سان نقش نگاري ٿيل آهيאڳتي نال مان مليل ٿانون ۽ آمري مان مليل ٿانون تي אسان کي شينهن، مڇين، ڍڳي ۽

شروع شروع ۾ جيكي ) 12. (پکين کان سوא پپر جي پنن جا نقش ُאكريل ملن ٿاٿانون ٺهڻ لڳا، پهريان אنهن تي سادي قسم جي چٹسالي ٿيندي هئي، جنهن ۾ אكثر

م کان -هزאر ق 6אن قسم جا ٿانون . چٹيل هونديون هيونجانورن جو ن شكليون م -ق 3500אٹكل . بعد ۾ אنهن ٿانون ۾ ترقي ٿيڻ شروع ٿي. سنڌو ماٿر אندر رאئج هئا

ڌאري ٿانون تي جانورن جون شكليون چٹڻ جو كم بند ٿي ويو ۽ אن جي جا جاميٹري )13. (جي ڏکين ۽ رنگ برنگي نمونن ورتي

هو ) 14. (م ڌאري ڌאت پڻ ڳولهي لڌي -ق 4000وאسين سنڌو ماٿر جي رهبعد ۾ ٹامي مان ) 15. (شروعات ۾ ٹامي مان پنهنجي هار سينگار جون شيون ٺاهڻ لڳا

جنهن جا آثار ماهرن نال، آمري، . كهاڙيون، آرא، ڀاال ۽ چوڙيون وغيره ٺهڻ لڳيونجي قديم آثارن كلي ) 16. (كوٹڎجي ۽ كلي گل محمد جي آثارن مان ڳولهي لڌא آهن

هتان جا ماڻهو نه صرف ٹامي جي . مان אن سلسلي ۾ אڳتي ٿيل אوسر جو پتو پوي ٿوאستعمال کان وאقف هئا، پر هو ٹامي ۽ ٹن کي پگهاري كنجهي جون شيون ٺاهڻ پڻ

ڌאت جي وڌيك אستعمال جا ثبوت ماهرن كوهٹرאس بٺي مان پڻ هٿ كيا . ڄاڻندא هئا -هزאر ق 6ڳالهه تي متفق آهن ته سنڌو ماٿر ۾ نئون پٿر دور آثار قديمه جا ماهر אن. آهن

م ۾ هتان جي ماڻهن ڌאت ڳولهي -هزאر ق 4بعد ۾ . م تائين هليو -هزאر ق 4م کان .אستعمال كرڻ لڳا) رجائي(لڌي ۽ هو ٹامي ۽ ٹن کي پگهاري

زرאعت جي אوج ۽ ڳوٺن جي بنياد سنڌو ماٿر אندر كيترאئي وאڍא، رאزא، كنڀرسنڌو . پيدא كري ورتا ۽ هتان جا وאپاري كچي مال کي هٿ كرڻ ال ٻاهر نكري پيا

. ماٿر جون ٻيڑيون سمنڈن جا سينا چيرينديون وڃي آفريكا ۽ אڀرندي אيشيا ۾ پهتيونهي دنيا جو אكيلو ئي خطو هيو، جتان אوאئل ۾ تهذيب يافته אنسان ٻاهرين دنيا ۾

يتن سان هن ڌرتي کي رنگيني بخشي، برپٹن ۾ پکڑجڻ لڳا ۽ پنهنجي التعدאد صالحقديمه “ر جي سنڌين بابت لکي ٿو ته هك ماهر پوكاכ אن دؤ. بازאريون لڳائي ڇڎيون

دور ۾ سنڌو ندي جي مهاڏي تي سامونڈي سفر كندڙ ڦڑت، هنرمند ۽ همت وאرא ماڻهو ماهر وري هك ٻئي ) 17(” .جن جي نتيجي طور سڀيتا کي אوج ملي.... رهندא هئا،

سنڌ مان “فرگوسن کي به ٻڌندא هلو، جيكو سنڌو ماٿر کي مكمل دنيا سمجهي ٿو، سنڌو ندي رستي ذאتين پٺيان ذאتيون ۽ بيشمار ماڻهو ٻاهر ويا آهن، جن تهذيب جو

هتان “سبط حسن چوي ٿو ته، ) 18(” .۽ سنڌ هند هك مكمل دنيا آهي.... ڦهال كيو آهي אن جي كناري سان بحر عرب ۽ خليج فارس ٹپي جون ٻيڑيون مال سان لڎجي مكر

)19(” .سوميري بندرگاهن ڏאنهن وينديون هيونهن دؤر ۾ سنڌو ماٿر جا باشندא ٻاهر وڃڻ شروع ٿيا هئا ۽ دنيا جي مختلف

هنن جون ٻيڑيون سمنڈ جا سينا . كنڈن ۾ پهچي پنهنجو علم ۽ هنر ڦهالئي رهيا هئاجتي אڃا אنساني אرتقا . ُאسهي رهيون هيون چيرينديون آفريقا ۽ عرب ملكن ڏאنهن

آثار قديمه جو هك وڏو ماهر ڊאكٹر אيم آر مغل אن . پنهنجي ٻالكپڻ جي دؤر ۾ هئيدؤر جي سنڌو ماٿر جي رهوאسين جي بين אالقوאمي وאپار بابت هن طرح رقمطرאز آهي

محدود ڳوٺاڻي ثقافت جي ماڻهن جو وאپاري رאبطو نه صرف پنهنجن شهرن تائين “ته، هو אيرאن، گلف جي رياستن، . هيو، پر هنن جو وאپار ٻاهرين ملكن سان پڻ هلندڙ هو

אن وאپار جا ثبوت ماهرن کي ) 20. (عرب رياستن ۽ ميسوپوٹيما سان پڻ وאپار كندא هئاكاپر جو سامان جيكو غازي شاهه، كوهٹرאس بٺي، لوهري، . آمري مان پڻ مليا آهن

)21. (ي، سو وאپار رستي ٻاهرאن گهرאيو ويندو هوآمري ۽ كوٹڎجي مان مليو آهسنڌو ماٿر ۾ هن دؤر جي ماڻهن جي سماجي زندگي تي نظر وجهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته אن وقت ماڻهو خاندאنن ۽ برאدرين کان אڳتي وڌي قبيلن جي صورت ۾ منظم

شتيدאري אهي قبيال خوني ر) 22. (ٿي چكا هئا ۽ אن وقت معاشري جو بنياد قبيالئي هيوאنهن . جن جي زندگي جي تعمير جمهوري אصولن تي ٿيندي هئي. تي ٻڌل هوندא هئا

قبيلي جو سربرאهه . قبيلن جي سربرאهي بزرگ مردن يا عورتن جي هٿن ۾ هوندي هئيقبيلن ۾ منظم ٿيڻ كري ماڻهو پاڻ کي אڳ کان وڌيك . سڀ فرد گڎجي چونڈيندא هئا

אڳ جيان كنهن به حكومت، رياست يا قانون هن دؤر ۾ پڻ . محفوط تصور كرڻ لڳاقبيلي جا مڑئي فرد قبيلي جي گڎيل روאيتن جو אحترאم . جو تصور موجود كو نه هيو

كندא هئا ۽ جيكڎهن كو به قبيلي جو فرد مقرر ٿيل אصولن جي אنحرאفي كندو هئو ي ته قبيلي جا سڀ فرد אن عمل کان نه صرف روكيندא هئا پر زبردستي אنهن אصولن ت

جنهن كري قبيالئي ريتون رسمون ۽ روאيتون مضبوط کان . هلڻ ال مجبور كندא هئا

ؤر ۾ אڃان عالئقائي حدبنديون قبيلن جي بنياد تي ٻڌل هن د. مضبوط تر ٿيڻ لڳيونهرهك قبيلو، جيكو هزאرين، لکين ماڻهن تي مشتمل هوندو هو، سو كنهن . هيون

אهائي دنيا ۽ אهو . نظم ۽ مضبوط كندو هوزرخيز عالئقي تي قابض ٿي אتي پاڻ کي مجيكڎهن كو ٻيو قبيلو אن جي حدن אندر . خطو אن قبيلي جي سڄي كائنات هوندو هو

مختلف . دخل אندאزي كندو هو ته قبيلي جا مڑئي فرد منظم ٿي، אن سان جڌ جوٹيندא هئاکي قبيال جيكي مختلف خطن אندر منظم ٿي رهيا هئا، אنهن پنهنجي پنهنجي ٻولي

ٻولي אڃا אبتدאئي شكل ۾ هئي ۽ نه . אختيار كري، אن کي وڌאئڻ ويجهائڻ شروع كيو. ڃان خيالن جي אظهار جي لحاظ کان אڻپوري هئي صرف لکي كا نه ويندي هئي پر א

قبيلن אندر אڃا آزאد جنسي تعلقاتن جو روאج هيو، جيكو جيئن پو تيئن كمزور ٿي .لسلو ما کان شروع ٿيندو هوپو به ٻار جي نسب جو س. رهيو هو

هن دؤر جي سماج تي نظر وجهڻ سان ٻي جيكا ڳالهه معلوم ٿئي ٿي سا אها كو به ظالم ۽ مظلوم كو نه هيو، كو به . آهي ته אڃا تائين هتي سماج غير طبقاتي هيو

سڀ گڎجي محنت كندא هئا ۽ אن جو ڦل به گڎجي پاڻ ۾ . آقا ۽ محكوم كو نه هيومحنت هر ماڻهو ال الزم هوندي هئي، قبيلن جا سربرאهه پڻ אن ۾ . ئاورهائي کڻندא ه

” قديم رאڄوڻي نظام“هن دؤر جي سماجي نظام کي ماهرن . برאبر جو حصو وٺندא هئا .جو نالو ڏنو آهي) אبتدאئي كميونزم(

سنڌو ماٿر جي هن دؤر جي ماڻهن جي عقيدن ۽ ريتن رسمن بابت جيكي هزאر سال אڳ مئلن 8هي آهي ته אن دؤر جا ماڻهو אڄ کان كجهه معلوم ٿيو آهي، אهو

אهڑيون ثابتيون ماهرن کي . کي ستل توڙي ويٺل ٻنهي طريقن سان دفن كندא هئاאڳتي هلي هتان جي رهوאسين ميتن سان ) 23. (مهرڳڑهه جي قديم آثارن مان مليون آهن

אن قسم جا آثار ڏنڀ . اگڎ ٿانو ٿپا ۽ هار سينگار جو سامان به گڎ دفن كرڻ شروع كيآمري جي قديم آثارن مان معلوم ٿيو ) 24. (بٺي ۽ نال مان مليل قبرن مان مليا آهن

آهي ته هو مڑدن کي كرونڈڙو كري پوريندא هئا ۽ אهي به مڑدن سان گڎ ضرورت جو אنهن آثارن مان سنڌو ماٿر جي אنهن رهوאسين جي عقيدن بابت . سامان پوريندא هئا

ٿو ته هو אن عقيدي جا هئا ته مرڻ کان پو به ماڻهو کي قبر ۾ אنهن شين معلوم ٿئي

جي ضرورت پوي ٿي ۽ هو אنسان جي ٻئي جنم يعني مري وري زندهه ٿيڻ وאري .عقيدي جا قائل هيا

ڳوٺاڻين زرعي ثقافت جي وسندين مان كنهن به قسم جو بت يا پوڄا پاٺ الگهجي ته هو كنهن אعلي هستي جي پوڄا جو چئي س. مندر وغيره كو نه مليو آهي

جي کوٹاين مان ماهرن ننڍڙא ننڍڙא אنساني بوتا هٿ ) هزאر ق م 6(مهر ڳڑهه . كندא هئاאهڑي قسم جا زنانا ) 25. (كيا آهن، جن אڳتي هلي زنانن بوتن جي شكل אختيار كئي

يهي، آمري ۽ كلي، م. م جي ٻين آبادين مان به وڏي تعدאد ۾ مليا آهن -هزאر ق 4بوتا كوٹڎجي جي کوٹاين مان אن قسم جا كيترאئي زنانا بوتا مليا آهن، جن کي ماهرن

אهي زنانا بوتا ضرور אن وقت کان تخليق ٿيڻ شروع ٿيا . جا بت سڎيو آهي” ماتا-ڌرتي“ .پنهنجي پوري جوڀن تي هوندو” ما آدرشي سماج“هوندא، جڎهن سنڌو ماٿر אندر

دؤر جا ماڻهو كنهن مافوق אلفطرت هستي جي بدرאن هاڻ سوאل ٿو אٿي ته אن جا بت ڇو ٺاهيندא هئا ۽ هو אنهن جي عبادت ڇو كندא هئا؟ אن بابت سماجي ” ماتا-ڌرتي“

ماهرن جيكا رא قائم كئي آهي، سا هي آهي ته جڎهن سنڌو ماٿر جي رهوאسين کيتي قدر پيدא ٿيا ۽ كرڻ جي هنر جي شروعات كئي ته אن وقت אنساني سماجي ۾ אخالقي

زرعي زندگي ڏאنهن مائل ٿيڻ بعد کيتكارن تي ٻن قدرتي شين جو تمام گهڻو אثر پيو אنهن ۾ پهريون زمين ۽ . ۽ אنهن شين کان هو متاثر ٿيڻ کان سوא رهي كين سگهيا

.ٻيو پاڻي هو

زمين) 1(ا אوאئلي אنسانن زمين جي پيٹ مان سرسبز سال אڀرندي ڏٺا ۽ مختلف אناج، ٻوٹ

۽ ميووא زمين جي پئدאئش هئڻ كري، هنن ڌرتي کي אنسان جي بهتر زندگي جو ۽ ) ما(ڇو جو عورت . ضامن ڄاڻندي، אن جي پوڄا كرڻ لڳا، ۽ אن کي ما كوٺڻ لڳا

جڎهن عورت ننڍڙא گالب جهڑא چهرא پئدא پئي . ڌرتي ٻئي تخليق كندڙ شيون هيونختلف سون ورنا سنگ ۽ ڳاڙها ساوא كري سگهي ته ٻئي طرف ڌرتي جي سيني مان م

אن كري אنسان جي من ۾ אنهن ٻنهي شين سان . ٻوٹا אڀرن پيا ۽ אتان فصل جنم وٺن پياאن كري ئي هنن جو عقيدو هو ته، آسمان کي ۽ ستارن . محبت كرڻ אڻ ٹر ڳالهه هئي

ڏي ڇو ڏسون، ُאن ڌرتي جي ڌوڙ ڇو نه چمون، جيكا אسان جي بهترين زندگي جي جي پوڄا شروع كئي، אن جا بت ٺاهيا، ” ماتا-ڌرتي“אن كري قديم ماڻهن . هيضامن آ

جا ” ديوي-ماتا“سنڌو ماٿر جي قديم آثارن مان . جيكي عورت جي ئي شكل جا هيا .مجسما نكرڻ جو אصل سبب אهو ئي هو

پاڻي) 2(

پر جيكڎهن אئين . پاڻي نه صرف אنساني جياپي ال אهم حيثيت رکندڙ آهيزندگي جو مركز پاڻي ئي آهي ۽ אن بنا هن ڌرتي تي كنهن به ساهوאري جي چئجي ته

.زنده رهڻ جو تصور به نه ٿو كري سگهجي ته אن ۾ كو به وڌא كو نه ٿيندوقديم سنڌي، سنڌو ندي جي ميرאنجهڑي پاڻي مان پنهنجي زندگي جون

۽ گڎوگڎ هنن جي هنن سنڌو جي ئي پاڻي تي فصل پوکيا . ضرورتون پوريون كرڻ لڳاאن كري هو سنڌو ندي جي . صنعت ۽ حرفت جو دאرو مدאر ئي سنڌَؤ جي پاڻي تي هيو

אهميت ڄاڻندي، אن کي عزت جي نگاه سان ڏسڻ لڳا ۽ هن جي پاڻي کي پاכ ۽ پوتر ۽ جڎهن سنڌَؤ جي پاڻي تي ڀرسان پوکيل فصل پچي رאس . ڄاڻندي אن کي پوڄڻ لڳا

ان ٻاهر نكري ڇڻڻ شروع كندو هو ته قديم باشندא خوشي وچان ٿيندא هئا ۽ َאُن سنگن مجشن كندא هئا ۽ َאُن لڻڻ کان אڳ چوڏهين جي چنڈ رאت جٿن جي صورت ۾ سنڌَؤ جي كناري تي ويندא هئا ۽ אتي چنڈ جي جركيدאر چانڈوكي ۾ گڎجي ناچ كندא هئا ۽

پنهنجا ڀڄن ۽ گيت سنڌَؤ هو. جي سارאهه جا گيت ڳائيندא هئا’ ڌرتي ماتا‘سنڌو ندي ۽ .کي אرپڻ كندא هئا

قبيلن جي جٿن جي جلوس جي سروאڻي قبيلي جي مک عورت كندي هئي ۽ عورت کي אن وقت سماج ۾ تمام سٺي نظر سان . سڄو قبيلو אن جو אحترאم كندو هو

جون مورتون ” ڌرتي ماتا“۽ אن . جو درجو مليل هو’ماتا-ڌرتي‘۽ هن کي . ڏٺو ويندو هوڇو . سماج هيو” ما آدرشي“هي سماج . رאش ترאشڻ ۾ فخر محسوس كندא هئاسنگت

جو عورت ئي کيتي جو روאج وڌو ۽ فصلن کي אپائڻ ۾ هن جو ئي هٿ سمجهيو ويندو ۾ אن (Golden Bough)” گولڈن بو“سر جيمس جارج فريزر پنهنجي مشهور كتاب . هو

هو ته عورت کي ما جي حيثيت ۾ جو אعتقاد ) سنڌين(هندستانين “بابت چوي ٿو ته،

אن كري ئي عورت کي ) 26(” .جنم ڏيڻ ۽ گهڻي אناج کي پيدא كرڻ جي قوت هئيجڎهن فصلن . سنڌي معاشري ۾ אهم مقام حاصل هيو ۽ אن جي عزت كئي ويندي هئي

جي كٹائي ٿيندي هئي ته عورت ئي فصل لڻڻ جي شروعات كندي هئي ۽ אناج جي 14سنڌو جي كناري . جي سروאڻي پڻ عورت كندي هئي كٹائي جي جلوس يا محفلن

تاريخ جي چانڈوكي ۾ جيكو ناچ ٿيندو هو، אن ۾ אهم كردאر عورت ئي אدא كندي .هئي

سماج متعلق كجهه هن ريت لکيو ” ما آدرشي“سرאج אلحق ميمڻ، سنڌ אندر جنهن ۾ . هيوسماج ” ما آدرشي“علم אالنسان جي لحاظ کان אول אول سنڌ אندر “آهي،

هتي جي אنسانن ڏٺو ته عورت . ڇو جو هن אناج پوکڻ אيجاد كيو. عورت سردאر هئينه رڳو هو خوبصورت . هك دلچسپ چيز هجڻ سان گڎوگڎ سموري تخليق جي ما آهي

אن كري عورت جي אن تخليقي . ٻارڙא پيدא كري ٿي، پر فصل به هو پيدא كري ٿيگهڻو كري قديم ماڻهن . هن کي ديوي جو درجو ڏنو .قوت کي پوڄا الئق سمجهيو ويو

عورت جي شرم گاهه ۽ ٿڻن . جا بت ديوين جا آهن ۽ هو אنهي جي ئي پوڄا كندא هئاאن كري אنهن ٻنهي جسماني . کي تخليقي قوت جو مظهر ۽ منبع سمجهيو ٿي ويو

)27(” .عضوون، پيك ۽ ٿڻن کي سڀ کان وڌيك پوڄا الئق ٿي سمجهيو ويو. سماج شروع ٿيو” ما آدرشي“אندر ٻني ٻاري كرڻ جي شروعات کان وٺي سنڌ

سماج جو هتي بنياد پيو ۽ אهو تيستائين جاري رهيو، ” ما آدرشي“يعني شروع کان אن عورتاڻي آدرشي سماج جا . جيستائين زرعي ترقي אنتهائي عروج حاصل نه كيو

چي جي مول وאدي مان كجهه مسٹر كارٹر كرא. كافي آثار سنڌو ماٿر ۾ مليا آهن. پٿر لڌא آهن، جن تي عورتاڻي آدرش جي هك صورت ۾ كنول جا چٹ کوٹيل آهن

کي تخليقي مركز سمجهندي אن کي ) پيك(قديم زماني ۾ عورت جي شرم گاهه مصور אن تخليقي مركز کي مختلف . كنول جي گل سان تشبيهه ڏني ويندي هئي

ورت جي شرم گاهه مان گل ۽ ٻوٹا ڦٹندي ڏيکاريندא كي ع. אهڃاڻن سان ظاهر كندא هئا . هئا ته كي وري אن کي كنول جي گل جي مختلف شكلين رستي ظاهر كندא هئا

آمري، كوٹڎجي، موهن جي دڙي جي صفا شروعاتي آبادي وאرن تهن مان אسان جڎهن زرعي ترقي ٿي ۽ زرאعت به مردن . سماج جا آثار مليا آهن” ما آدرشي“کي אن

موهن . سماج شروع ٿيو” پي آدرشي“سماج ٹٹي پيو ۽ ” ما آدرشي“جو كم بڻيو ته אن کان אڳ هيٺين تهه مان . سماج ملي ٿو” پي آدرشي“جي دڙي جي وچين دور کان

موهن جي دڙي جي هك مهر . سماج جي ساک ڀرين ٿيون” ما آدرشي“مليل مورتون جيكو . אڀرندي ڏيکاريو ويو آهي مان سلو) پيك(تي هك عورت جي تخليق گاهه

אن کان سوא ضلع دאدو ۾ . عورت کي تخليق جو مظهر سمجهڻ جو وڏو ثبوت آهيمليو ” الکيو“آمري جي אتر אوڀر وאري حد ۾ هكڑو موهن جي دڙي جو هم عمر ماڳ

ساڳي نموني جون ) 28. (جون مورتون مليون آهن” ماتا ديوي“جتان אسان کي . آهيسماج جا ثبوت אسان کي آمري جي هم عمر ماڳ كلي ۽ ” ما آدرشي“ي مورتون يعن

.ميهي مان پڻ مليا آهنهن دور جي אنسانن جي אيجادن تي جيكڎهن نظر وجهجي ٿي ته معلوم ٿئي ٿو

هنن مختلف قسم جون . ته هن دور ۾ ماڻهن گهر ٺاهڻ ۽ ڳوٺ ٻڌڻ شروع كيا هئايار كرڻ لڳا، ڌאت ڳولي لڌي ۽ אن مان پوکون كرڻ شروع كيون، كپهه مان كپڑو ت

אن کان . ٺكر جي ٿانون ۾ وڏي پيماني تي ترقي ٿي. مختلف شيون تيار كرڻ لڳاهن ئي دور جي آخر ۾ سنڌو . سوא ٻيڑيون ٺاهي هك هنڌ کان ٻئي هنڌ تائين پهچڻ لڳا

ماٿر جو سماج ڳوٺاڻين زرعي ثقافتن مان ترقي كري شهري تمدن ۾ دאخل ٿيو ۽ هتي طبقاتي نظام يعني آقا ۽ غالم ۾ تبديل ٿيڻ ) אبتدאئي كميونزم(لندڙ رאڄوڻي نظام ه

. شروع ٿيوهي مٿي ذكر كيل ديهي ثقافت نه صرف سنڌ جي موجوده حدن ۾ محدود

אها ثقافت אوڀر ۾ رאجسٿان جي كالي بنگن . هئي پر אن جي אيرאضي وسيع تر هئيتائين، ڏکڻ ۾ سمنڈ تائين، ڏکڻ אولهه جي تائين، אوڀر ڏکڻ جي كنڈ ۾ كڇ ۽ كاٺياوאڙ

كنڈ ۾ مكرאن تائين، אولهه ۾ אفغانستان جي منڈيگك تائين، אتر ۾ گومل ماٿر، אن אيرאضي ۾ אڄ تائين هٿ آيل ديهي ثقافت جي بستين ) 29. (پنجاب تائين ڦهليل هئي

گل مهرڳڑهه، آمري، كوٹڎجي، كڑي : مان كجهه مشهور بستين جا ناال هتي ڏجن ٿامحمد، پانڌي وאهي، كالي بنگن، رאڻا گندئي، نال، بنون، منڈيگك، علي مرאد، گومال، رحمان ڳڑهي، ڏنڀ بٺي، گورאنڈي، كوهترאس بٺي، غازي شاهه، پيرאڻو گهنڈאئي،

)30. (بهوٽ، جالل پور ۽ سري كوال وغيره

حوאال ۽ سمجهاڻيون

151-ع ص1966الهور ” تشكيل אنسانيت“رאبرٽ بريفالٹ، .12. Pithawala, M.B “Marvels of Earth” P-56-57

ع1983ڊسمبر 5رپورٽ، روزאنه هالل پاكستان، كرאچي .3ٹماهي مهرאڻ حيدرآباد، ” تحقيق ۽ אشاعت.... سنڌ جي تاريخ“پنهور אيم אيڇ، .4

169-163-، ص1984-2 164-ساڳيو، ص .5

6. Mughal, M.R “The Dawn of Indus Civilization” Sindh Quarterly Karachi 1980-4, P-26-27

، وڌيك ڏسو گنكوفسكي، 98- ص” سنڌ هك عام جائزو“ٹي . لئمبرכ، אيڇ .7 34-33-ص” پاكستان كي قوميتين“

8. Mughal, M.R “The Dawn of Indus Civilization” Sindh Quarterly Karachi 1980-4, P-24 to 27

مهرאڻ حيدرآباد، ٹماهي ” تحقيق ۽ אشاعت.... سنڌ جي تاريخ“پنهور אيم אيڇ، .9 164-، ص1984-2

10. Panhwar, M.H, The Chronological Dictionary of Sindh” P-18 103-102-ص” سنڌ هك عام جائزو“ٹي . لئمبرכ، אيڇ .11 63-62-ص” پاكستان مين تهذيب كا אرتقا“سبط حسن، .12ٹماهي مهرאڻ حيدرآباد، ” تحقيق ۽ אشاعت.... سنڌ جي تاريخ“پنهور אيم אيڇ، .13

164-ص ،1984-214. Panhwar, M.H, The Chronological Dictionary of Sindh” P-22-23

103-102-ص” سنڌ هك عام جائزو“ٹي . لئمبرכ، אيڇ .15 يا 63-62-ص” پاكستان مين تهذيب كا אرتقا“سبط حسن، .16

يا 35-ص” پاكستان كي قوميتين“گنكو فسكي، Panhwar, M.H, The Chronological Dictionary of Sindh” P-22-23 17. Pecocke, E. “India in Greece” London, P-42 18. Frgossen, “History of Indian & Eastern Architecture” vol: 1, Introduction P-4

64-63-ص” پاكستان مين تهذيب كا אرتقا“سبط حسن، .1920. Mughal, M.R, “The origins of Indus Civilization” Sindhological Studies, Sindhology Summer, 1980, P-12-13 21. Mughal, M.R, “The Dawn of Indus Civilization” P-26-27

35-ص” پاكستان كي قوميتين“گنكوفسكي، .22 163-ص” تحقيق ۽ אشاعت.... سنڌ جي تاريخ “پنهور، .23 104-103-ص” سنڌ هك عام جائزو“ٹي . لئمبرכ، אيڇ .24 169-168-ص” تحقيق ۽ אشاعت.... سنڌ جي تاريخ “پنهور، .25 981-، ص2: حصو” جادو ۽ سائنس“فريزر، سر جيمس جارج، .26 90-ص” سنڌي ٻولي“سرאج אلحق، .27 104-ص” سنڌ هك عام جائزو“لئمبرכ، .28- ، ص1983مقالو، ماهوאر هالل مئگزين، مئي ” كوٹڎجي كلچر“אي، . خان، אيف .2931

30. Mughal, M.R, “The origins of Indus Civilization” Sindhological Studies, Sindhology Summer, 1980, P-10

.

سنڌو ماٿر ۾ شهري رياست جو بنياد

:رياست جي אبتدא

رياست جي وجود ۾ אچڻ کان אڳ قديم قبائلي تنظيم موجود هئي ۽ אها אنساني

جيكا رت جي رشتن كري وجود . تاريخ ۾ سڀ کان پهرين سماجي معاشي تنظيم هئيقديم قبائلي تنظيم . ئي موثر אتحاد جو ذريعو هوقديم زماني ۾ رت جو رشتو . ۾ آئي

جنهن ۾ عورت قبيلي جي אڳوאڻ ” ما آدرشي سماج“جي אوسر جا ٻه دور هيا، هكڑو جڎهن . אن دور ۾ قبيال تمام گهٹ فردن ۽ خاندאنن تي مشتمل هوندא هئا. هوندي هئي

. اريون پڻ وڌياآدمشماري ۾ وאڌ آئي ۽ قبيال وڌي ويا ته אنهن جون ذميوאريون ۽ كم كوجود ۾ ” پي آدرشي سماج“ٹٹي پيو ۽ ” ما آدرشي سماج“زرאعت جي ترقي كري

قبيلي جو אڳوאڻ ٿيو ۽ هن زرאعت ۽ ٻين كمن كارين تي ) مرد(جنهن ۾ پي . آيوقديم قبائلي تنظيم ۾ هك قبيلي، خاندאن يا برאدري جي فردن . پنهنجو كنٹرول كيو

. جنهن جا مفاد هكجهڑא ۽ پاڻ ۾ خوني رشتا هيا. وهه هيوتي هك ماڻهن جو متحد گرهنن پنهنجي قبيلي کي ٻين قبيلن جي ڀيٹ ۾ مضبوط ۽ مستحكم كرڻ ۽ אن אندر אمن אمان قائم رکڻ ۽ گڎيل قانون ٺاهي אن تحت زندگي گذאرڻ ۽ ٻاهرين قبيلن جي

ڳوאڻ قبيلي جو אن تنظيم جو א. حملن کي منهن ڏيڻ ال قبيالئي تنظيم جو بنياد وڌوكي سردאر ته مورثي هوندא . جنهن جي چونڈ قبيلي جا فرد كندא هئا. سردאر هوندو هو

هن تنظيم رياست کي خام مال تيار كري ڏنو ۽ رياست جي تصور پڻ قبيالئي . هئا

אئين کڻي چئجي ته رياست جي وجود ۾ אچڻ جو هي پهريون . تنظيم مان جنم ورتونساني جي هك ماهر والديمير אيليئچ لينن אن אبتدאئي برאدري تاريخ א. بنيادي مرحلو هيو

قديم قبائلي تنظيم، אبتدאئي برאدري جو نظام يا تاريخي אنساني ۾ “بابت لکيو آهي ته؛ قبيالئي برאدري אنهن خوني رشتيدאرن جي جماعت . پهريون سماجي معاشي نظام هيو

خاندאني نظام جي אرتقا ۾ ٻه אن . هئي، جيكي خاندאني ۽ سماجي تعلقاتن ۾ ٻڌل هئا )1(” ).پي آدرشي سماج(ٻيو پدر شاهي ) ما آدرشي سماج(هك مدر شاهي . دور آيا

אن قديم قبيالئي تنظيم کان پو رياست جو وجود ٿيو ۽ قبيالئي تنظيم جو مختلف قبيلن ۽ خاندאنن پاڻ کي معاشي ۽ אقتصادي مفادن . محدود تصور ختم ٿيو

پنهنجي گڎيل طاقت ۽ هك ٻئي جي سهاري سان هك سوسائٹي کي . تحت منظم كيوهنن بهترين زندگي گذאرڻ ال قانون، ريتون رسمون ۽ نظم ۽ ضبط ۽ ٻيا . جنم ڏنو

۽ אن تحت گڎيل رضامندي ۽ אتحاد سان אرتقائي عمل تحت رياست جو . قاعدא تيار كيااست אرتقا جي خاص ري“هيگل رياست جي وجود بابت چوي ٿو ته؛ . وجود عمل ۾ آيو

يعني رياست قوت يا طاقت ذريعي نه پر باهمي ) 2(”.منزل تي سماج جي پيدאوאر آهيميل ميالپ ۽ قبيلن جي گڎيل معاشي، معاشرتي، تهذيبي ۽ كلچرل مفادن جي كري

قديم قبائلي تنظيم جي ڀيٹ ۾ رياست جي وجود كري אنسان אڳ کان . وجود ۾ آئي. ڻ لڳو ۽ هو پاڻ کي وڌيك محفوظ سمجهڻ لڳووڌيك آسائش سان زندگي گذאر

رياست جي وجود كري قبيالئي جهڳڑא ۽ نفاق ختم ٿيڻ لڳا ۽ אڳي وאنگر جيكو ماڻهو جو ميڄالو قبيالئي جهڳڑن ۽ نفاقن کي ختم كرڻ تي خرچ ٿيندو هو، سو هاڻ

رياست جا رهوאسي پنهنجن حقن ۽ فرضن جي . كنهن تعميري كم تي خرچ ٿيڻ لڳوאن رياست جو . دא هئا ۽ رياست جي نظام ۾ هنن کي پوري مدאخلت جو حق هيوڄاڻ رکن

אهڑي طرح مختلف ملكن ۾ سياسي . سماجي نظام مختلف ملكن ۾ مختلف رهيوكن جو بادشاهت سان ته كن جو جمهوريت يا אشرאفيه . زندگي جو آغاز به مختلف ٿيو

رياست “بابت لکي ٿو ته؛ אنساني تاريخ جي ماهر فريڈرכ אينگلز رياست. سان ٿيو۽ אها אن طبقي جي رياست ....مجموعي طور تي سڄي سماج جي سركاري نمائنده هئي

جهڑي طرح . هئي جيكو پنهنجي دور ال سڄي سماج جو وאحد ترجمان هوندو هيوقديم زماني ۾ غالمن جي شهري رياست هئي، وچين دور ۾ جاگيردאرن جي ۽ هن

)3(”.زماني ۾ بورجوאزين جي

سنڌ אندر شهري رياست جو بنياد

هتان جا ماڻهو شهرن ۾ . م ڌאري پيو-هزאر ق 5سنڌ אندر شهري رياست جو بنياد سندن گهر پكسرאوאن، ٻه ماڙ بلڈنگن تي مشتمل هجڻ سان گڎ جديد طرز جي . رهڻ لڳا

غسل خانن، بورچيخانن، تالئن، کوهن سان يعني אڄ كالهه جي شهرن وאنگر مڑني سندن شهرن جا رستا كشادא، زمين ۾ ڍكيل ناليون، وندر . سان آرאستا هئا سهوليتن

. جون جايون، مسافر خانا ۽ بازאرون سهڻي رٿا سان جڑيل هيونهنن مهذب אنسانن قائدي ۽ قانون جو ضابطو پهريان هتي مرتب كيو ۽ هك

يا هتان جو رياستي אنتظام رאجائن . אنصاف تي ٻڌل حكومت جو قيام عمل ۾ آندوجن جي چونڈ به رאڄوڻي صالح مشوري . شهرن جي چڱن مڑسن جي حوאلي هوندو هو

جيكڎهن كو چڱو مڑس پنهنجن אختيارن جو ناجائز فائدو وٺندو هو . سان ٿيندي هئيته سڀ شهري متحد ٿي אن کي هٹائي سندس جا تي ٻيو حكمرאن يا چڱو مڑس مقرر

يا دنگي فساد جي ملكي אنتظام אهڑي طرح هتي بنا كنهن خون خرאبي. كندא هئاאهڑي אمن ۽ سكون جي موجودگي ۾ سنڌو ماٿر جا . نهايت خيرخوبي سان هلندو هو

. رهوאسي ڏينهون ڏينهن ترقي ۽ تعمير جا ڏאكا طئه كرڻ لڳاجيكڎهن كو אهڑو ملك هن ڌرتي “אنساني علم جو ماهر كروسر چوي ٿو ته؛

هجي ته אهو אنسانذאت جو گهوאرو آهي يا گهٹ تي آهي، جنهن جي ال دعوى كري سگ۾ گهٹ شروعاتي تهذيب جو گهوאرو آهي، جنهن جي تهذيب وڌندي وڌندي سڄي دنيا جي تهذيب بڻجي وئي ۽ אن جو علم سڄي دنيا جو علم بڻجي ويو ته אهو ملك پك

”.سان هند سنڌ آهيهذيب جا אوڀر جي كنهن مالك مان جيكڎهن ت“אيڇ جي ويلز جو چوڻ آهي ته،

ڇو ته سميريا جي . كرڻا سميريا پهتا ته אهو ملك مهرאڻ جي ماٿري ئي ٿي سگهي ٿوאوڀر ۾ هئڻ سان گڎ אها ڳالهه به آهي ته ٻنهي ملكن جي وچ ۾ كنهن ٻي تهذيب جا

هي אهو ئي ملك آهي، جنهن جو تمدن بابل، سمير، مصر، يونان ۽ پو . آثار نه ٿا ملن

)4(”.دن جو پهريون مركز هوڄڻ ته هي تم. روم پهتوشهري رياست وאري دور ۾ سنڌو ماٿر جا رهوאسي پٿر ۽ ٹامون گڎ אستعمال

تن אتان . هتان جا ماڻهو جيكي دنيا جي مختلف ملكن ۾ پکڑيل هئا. كندא هئاאهڑي طرح . معدنيات هٿ كئي يا وאپار كري אهي مڑئي شيون سنڌو ماٿر ۾ آنديون

سنڌو ماٿر جي ماڻهن . ورت ۾ ٻاهرאن هتي آندي وئيگهڻي معدنيات كچي مال جي صپتل، جست، سون ۽ چاندي وغيره کي ڳاري مختلف אوزאر، زيور، کاڌي جا ٿانون

ع ۾ آمريكا ۽ אنگلينڈ جي تحقيقي ٹيم سان برصغير آيل ماهر 1936. وغيره ٺاهياهن . ه آهيڊאكٹر ٹيري جي رא آهي ته سنڌو ماٿر پٿر ۽ ٹامي دور جي سنگم جي جڳه

يعني تهذيب جي مڑني . جا آثار به مليا آهن (Bronze Age)ئي زمين تي كانسي دور . دورن جا مرحليوאر آثار هتي مليا آهن

ياد “سرجان مارشل سنڌو ماٿر جي تهذيب بابت هك رپورٽ ۾ ڄاڻائي ٿو ته، زمره جي ڇو ته هو رو. אڃا پٿر دور جي بدلجندڙ دور ۾ هيا) سنڌي ماڻهو(رهي ته אهي

جيكي سون جي تعدאد ۾ گهرن مان لڌא . אستعمال ال پٿر جا كپ ۽ رنبا كم آڻيندא هئاپر باوجود אن جي هو ٹامي، سون، چاندي ۽ جست بابت چڱي ڄاڻ رکندא هئا ۽ هو . آهن

) 5(”.אنهن جو אستعمال كندא هئانن ه. سنڌو ماٿر جا باشندא زندگي جي معنى مقصد کان چڱي طرح وאقف هيا

سڀني جا هك جهڑא گهر، رهڻي كهڻي هكجهڑي، . وٽ كوبه غريب ۽ אمير كونه هيوهي سماج אوאئلي אشترאكي سماج . منجهن غريب אمير جو كوبه تفاوت موجود نه هو

هر . ذאتي ملكيت جو بنياد گهڻو پو پيو. هيو، جنهن ۾ گڎيل ملكيت جو روאج هووير جڳ مشهور مفكر جوزف كو محنت كندو هو، هن אشترאكي سماج جي تص

:אسٹالن هن طرح چٹي آهيאوאئلي אشترאكي سرشتي ۾ پيدאوאر جي الڳاپن جو بنياد هي هو ته پيدאوאر جا “

۽ معاشي لڳ الڳاپا پيدאوאر جي . وسيال سموري سماج جي گڎيل ملكيت هوندא هئان دور جي وسيلن پٿر جا هٿيار ۽ אن کان پو گز كمان، א. طاقتن سان برאبري وאرא هئا

جيكڎهن هو پاڻ ۾ گڎجي אنهن هٿيارن جي مدد سان . جي فقط אها ئي پونجي هئيفطرت جي مخالف طاقتن ۽ جهنگلي جانورن سان مقابلو نه كن ها ته سندن جيئرو رهڻ

ٻيلن ۽ جهنگلن مان ڦل هٿ كرڻ، مڇي مارڻ ۽ پنهنجي אجهي ٺاهڻ ال پاڻ . مشكل هوهو پاڻ ۾ گڎجي ملي رهڻ سان ئي . تمام ضروري هيو ۾ گڎجي كم كرڻ سندن ال

. جهنگلي جانورن ۽ ڀر پاسي وאرين ڌאرين قبيلن جي حملن کان پاڻ بچائي ٿي سگهيا گڎجي كم كرڻ سبب پيدאوאر جي هٿيارن تي سڀني جو گڎيل حق هوندو هو ۽ אنهي

ي אنهي سماج ۾ پيدאوאر ج. كري محنت جو ڦل به سڀني جي گڎيل ملكيت هئيسوא אنهي جي ته . وسيلن تي كنهن فرد جي ملكيت جو تصور به پيدא كين ٿيو هو

كي پيدאوאر جا هٿيار جن جي مدد سان جهنگلي جانورن جو مقابلو كيو ويندو هو، אنهي سماج ۾ نكي ته ماڻهو هك ٻئي جي محنت جي ڦرلٹ . ذאتي ملكيت هوندא هئا

)6(” .يل هئاكندא هئا ۽ نكي אڃا هو طبقن ۾ ئي ورهاאوאئلي אشترאكي سماج جي مٿي پيش كيل تصوير אسان کي سنڌ جي قديم

آمري جي هيٺئين . شهرن جي אڏאوت ۽ گهرو ريتن رسمن ۽ אوزאرن مان ملي ٿيجتي سڄي ڳوٺ جي رڌپچا جي . زميني تهه تي بنياد پيل ڳوٺ مان אهڑא نشان مليا آهن

آمري . ا جون چلهيون يا ٻيا نشان نه مليا آهنهكڑي جڳهه آهي ۽ هر هنڌ جدא جدא رڌ پچجي کوٹائي مان گهرن جي جوڙجك ۽ چلهين جا نشان هر گهر ۾ نه ملڻ پر هك هنڌ سڄي ڳوٺ جو رڌپچا ٿيڻ جا آثار ملڻ ۽ سڀني جي هكجهڑي زندگي گذאرڻ جا آثار . ملڻ مان ظاهر آهي ته هي تهذيب אن دور جي آهي، جڎهن سڄو ڳوٺ هك אيكو هو

جنهن جي پئدאئش ۽ دولت سڀني جي گڎيل ملكيت هئي ۽ אن جو کاپو به گڎيل تهذيب جو אهو دور سنڌ ۾ . ممكن آهي ته رڌپچا به אجتماعي هو. جوאبدאري ۽ حق هو

ٻيو ته موهن جي . م تائين هيو-ق 2000אوאئل کان شهري تمدن جي لڳ ڀڳ آخر يعني بقول سر جان . چٹي تصوير ملي ٿيدڙي جي وچين تهه ۾ אوאئلي אشترאكي سماج جي

سنڌ אندر سندر عمارتون فقط نگر وאسين جي سک ال جڑنديون هيون، “مارشل جي ته؛ ڇو جو . پر ٻين ڏيهن جهڑوכ مصر ۽ אولهه אيشيا ۾ كو به אهڑو مثال كونه ٿو ملي

אنهن ديسن ۾ ديوتائن جي مندرن، محالتن ۽ رאجائي سماڌين تي بي شمار ناڻو لٹيو پر . باقي عام ماڻهو אئين بلكل سادين مٹي جي ٺهيل جهوپڑين ۾ رهندא هئا. دو هووين

سنڌ ۾ تصوير جو بلكل ٻيو روپ آهي، جتي سندر عمارتون صرف نگر وאسين جي )7(” .سک ال جڑنديون هيون

. دنيا جي پهرين سماجوאدي رياست سنڌو ماٿر جا ماڻهو ترقي جي بلندين تي هئاكرڻ ال غورאبن ۾ چڑهي دنيا جي مختلف کنڈن تي وڃي نكرندא هو كچي مال هٿ

سمير جي . ٻاهرين دنيا ال سنڌ هك مثالي ملك هيو. جن کان هو אڳئي وאقف هيا. هئاهو سنڌ سان پنهنجون روאيتون ۽ قصا . ماڻهن ال سنڌ جو ملك معتبر حيثيت رکندو هو

سمير مان . ڀيتا جو وڏو אثر هيوبابلي تهذيب تي سنڌ جي سڌريل س. منسوب كندא هئاאهو ملك، جو سمير جي “: لڌل هك كتبي ۾ سنڌ جي سارאهه كجهه هن ريت ملي ٿيאهو אهڑو ملك آهي، جتان . אوڀر ڏي آهي؛ ۽ جتان ٻيڑين رستي گهڻو كجهه هت אچي ٿو

سج אڀري ٿو ۽ אهو بهشت آهي، جتي كوبه مريض ناهي، كي بيوאهون ۽ يتيم ٻار نه ) 8(”.آهن

تشدد نه پر אمن تي ٻڌل تهذيب

دنيا جي قديم ترين سنڌو سڀيتا جي אهم خاصيت אن جي پرאمن طرز زندگي

אهڑو אنكشاف . ڇاكاڻ جو هتان جي قديم آثارن مان هك به هٿيار كونه لڌو آهي. هئيع ۾ پاكستان ۾ قديم آثارن تي تحقيق كندڙ هك آمريكي آركياالجسٹ 1976

كن سينٹر ۾ سنڌ جي تهذيب جي مختلف پهلوئن تي جوناٿن مارכ كينائر آمريڊאكٹر كينائر موجب ميسوپوٹيما، אومان، مصر، چين، . ليكچر ڏيندي كيو آهي

آمريكا ۽ ڏکڻ آمريكا جهڑين قديم تهذيبن جي אبتڑ سنڌو ماٿر جي تهذيب وڻج وאپار مختلف سببن جي كري هتان جو وڻج وאپار صدين تائين جاري . كندڙ تهذيب هئي

آمريكي ماهر موجب آڳاٹي دور ۾ سنڌ جي تهذيب وאرن ماڳن تي جنگي . يورهאتان جي عالئقن کي وڏي پئماني تي قلعي . ٹيكناالجي چڱي موچاري موجود نه هئي

بند شكل كونه ڏني وئي هئي ۽ نه وري אنهن هنڌن تان هٿيارن کي گڎ كرڻ جي كا جسمن ۽ ٺكرن جي ٿانون تي سنڌ جي قديم آثارن مان مليل مهرن، م. ثابتي ملي آهي

آمريكي . جنگين، فوجي كاهن ۽ جنگي قيدين جون تشبيهون به אكريل كونه آهنماهر موجب مهرڳڑهه جي كجهه قبرن مان هٿ آيل الشن کي بي رحمي سان مارڻ جا

אنهن آڳاٹن ماڳن تي אيكڑ ٻيكڑ אڳرאيون ۽ جهيڑא ته ٿيل ملن ٿا پر . ثبوت پڻ نه ٿا ملن

نه ئي وري سنڌو ماٿر . جهڑي كا وڏي سرگرمي ٿيڻ جا אهڃاڻ نه ٿا ملنهٿياربند جنگ جوناٿن مارכ موجب هتان جي رهوאسين . کي جنگي ڏאڍ ۽ جبر وسيلي ڳنڍيو ويو هو

אهڑي ٹيكناالجي كتب آندي ۽ אن کي אوسر ڏني جيكا شهري زندگي جي گهرج . پٹاندڙ هئي

رאج אلحق ميمڻ كجهه אن وقت جي سنڌو ماٿر جو نقشو سنڌ جي هك محقق سجتي אنسان جي . سنڌ אها جنت هئي، جتي كوبه بک نه مرندو هو“: هن ريت چٹيو آهي

ذهن تان ڏک ۽ ڳڻتي ميسارڻ ال ناچ، سنگيت، نقاشي، بت ترאشي ۽ ماکي جا ٺهيل مڌ جنهن ۾ هر אنسان ٻئي אنسان . جنهن ۾ אنسانن کي گندگي سان چڑ هئي. موجود هئا

جنهن ۾ ملك ۾ پيدא ٿيندڙ سمورين شيون سڀني جون گڎيل . هوجو دوست ۽ ڀا. جنهن ۾ مذهب جي نالي تي تنگدلي ۽ خونريزي وڏي ۾ وڏو گناهه هو. ملكيت هيون

جنهن ۾ پنهنجي . جنهن ۾ ٻين کي رنجائڻ غير אنساني حركت سمجهيو ويندو هو )9(” .پاڙيسري ماڻهن يا ملكن سان אڳرאئي حرאم هئي

. هو نهايت مهذب هيا. سنڌي ڏאڍ ۽ ڏهكا مان ڄاڻندא ئي كونه هئا ظاهر آهي تهאن . هو אمن אمان جا قائل هيا. سنڌ جي ماڻهن وٽ تشدد يا دٻا جو تصور ئي كونه هيو

پر هٿيارن يا مذهبي ٺكاڻن بدرאن אنهن . كري ته سندن شهرن مان هٿيار كونه مليا آهنئي پنهنجي طاقت يعني علم ۽ هنر سان دنيا هو אن. مليا آهن) علم(جي شهرن مان אکر

هنن پنهنجن غورאبن ۽ جهازن ۾ چڑهي سمنڈن جا سينا . جي هر كنڈ ۽ كڑڇ ۾ پکڑياهنن جي هٿن ۾ ڀالن، ترאرن ۽ نيزن جهڑن هٿيارن . چيري وڃي אڻ وسايل پٹ آباد كيا

وت אها ئي سندن ترقي كرڻ ۽ אڳتي وڌڻ جي لكل ق. بدرאن قلم، ڏאٹو ۽ ونجهه هياسنڌ جي آڳاٹن رهاكن جي . אهو ئي سندن زندهه رهڻ جو مقصد ۽ متو هيو. هئي

تشدد ۽ دٻا نه پر مهذب پڻو “: سوسائٹي بابت ڊي ڊي كوسمبي אسان کي ٻڌאئي ٿو ته )10(” .سنڌو سوسائٹي جي نظرياتي طاقت هيو

هو. مصر جا فرאعنه جنگجو هئا، كلديا ۽ אشور جا ماڻهو وحشي ۽ خونخوאر هئاپنهنجن مخالفن جون زبانون وڍيندא هئا، فنيقي ڌאڙيل هئا، ٻانهين جو وكرو كندא هئا، אيرאني پڻ پنهنجي هيٺين رعيت کي آزאريندڙ هئا، پر سنڌو ماٿر جي شهرن مان كابه . אهڑي شي هٿ كانه آئي آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ته ملك ۾ لڑאئي به لڳندي هئي

بريلس فورڊ אن بابت چوي ٿو ته موهن جي دڙي جي شهر آثار قديمه جو هك ماهر مسٹرکي چوطرف كوبه قلعو نه آهي ۽ جنگي هٿيارن جي نه ملڻ كري چئي سگهجي ٿو ته

. شهر جا ماڻهو صلح سانت ۾ رهندא هئاسنڌو ماٿر جي شهري رياست جا رهوאسي سياسي طور آزאد هئا، هو كنهن به

אهو ئي سبب هيو جو هو پنهنجن صالحيتن ڌאري قوم يا قبيلي جا ماتحت كونه هيا،آزאدي سان گڎ ترقي كرڻ جي خوאهش كري . کي آزאدאنه نموني אجاگر كري سگهيا

هنن هك ٻئي سان تعاون پيدא كيو، . هو غور فكر كرڻ ۽ نيون אيجادون كرڻ لڳاجنهن ۾ هر . پنهنجي ال قانون مقرر كين، حكومت جو بنياد وڌن. هك تنظيم ٺاهي

حكومت مختلف طبقن جي نمائندن . ي جي حفاظت حكومت جي ذميوאري هئيرهوאسאنهن . تي مشتمل هوندي هئي، پر אن ۾ خاص كردאر وאپاري طبقي جو هوندو هو

. جيكو پنهنجي جمهور אڳيان جوאبدאر هيو. نمائندن مان حاكم چونڈيو ويندو هو

شهري نظام

ظام رאئج هيو ۽ אن سلسلي ۾ سنڌو سڀيتا جي وאرثن وٽ هك معقول بلدياتي نشهر کي صاف رکڻ، چوكيدאري نظام، عام فالح ۽ بهبود ال אناج جا گدאم، عوאمي

. کوهه، تورڻ ۽ ماپڻ جا مختلف پئمانا هك منظم سماجي زندگي جي نشاندهي آهيجتي אنهي زماني ۾ . موهن جي دڙي ۾ كن هنڌن تي ٿنڀن جا وڏא هال آهن

چورس فوٽ كشادو 80אنهن مان هك هال ته . پئنچاتون كندא هئاماڻهو خاص كمن الجڎهن ته . جنهن ۾ ويهڻ ال درجه بدرجه بئنچن وאنگر مٹي جا ڏאكا ٺهيل آهن. آهي

אنهن هالن مان אندאزو ) 11.(אڳوאڻن جي ويهڻ ال هك پليٹ فارم كجهه مٿڀرو ٺهيل آهنتظام هالئڻ ال אنهن هالن ۾ لڳائي سگهجي ٿو ته אن زماني ۾ ماڻهو شهر جو אن

گڎجاڻيون كري صالح مشورא كندא هئا، جنهن جي موجوده دور ۾ جديد شكل . אسيمبلي آهي

شهري אڏאوت جي رٿابندي

موهن جي دڙي جي بيهك مان معلوم ٿئي ٿو ته אن وقت جا ماڻهو سليقيدאر ۽

گهٹيون سڌيون ۽ جن جون . سندن گهر ننڍن ننڍن محلن ۾ ورهايل هئا. شاهوكار هئاآمهون سامهون هيون، گهرن جون كي سرون אهڑيون آهن، جن تي هزאرن سالن گذرڻ

قديم آثارن جي ماهرن کان سوא ٻيو كو ڏسندو ته . بعد به كوبه אثر ڏسڻ ۾ نه ٿو אچيجاين ۾ رهڻ . אئين ئي چوندو ته ڇتين کان سوא گهر ڄڻ ته تازي زماني جا ٺهيل آهن

. ديوאرن تي אندرאن ٹي אنچ ليپو چڑهيل آهي. لخانه ۽ کوهيون به آهنال كوٺيون، غسكن گهرن . محلن جي אندر گهرن ۾ گهڑڻ ال هك وڏو دروאزو ٻاهرين گهٹي مان آهي

كن هنڌن تي ٿنڀن جا وڏא هال آهن، جتي شايد אنهي . ۾ گهڑڻ ال ٹي دروאزא به آهنچورس فوٽ 80אنهن مان هك هال . هئا زماني جا ماڻهو خاص كمن ال پئنچاتون كندא

شهر جا كي . جنهن ۾ ويهڻ ال بئنچن وאنگر مٹي جا ڏאكا ٺهيل آهن. كشادو آهيهك دكان ۾ نيرولي . هك دكان شرאب خانو پيو لڳي. گهر دكانن وאنگر نظر پيا אچن

هك وڏي کليل عمارت אندر، . אنهي تي رنگ جا دאڳ אڃا موجود آهن. جي كن هئي. جنهن ۾ لهڻ ال ڏאكا آهن. فوٽ آهن، هك وڏو تال آهي 8يا 7جون ديوאرون جنهن

فوٽ 8فوٽ ويكرو ۽ 23فوٽ ڊگهو، 39تال . تال جو ترو مضبوط، لسو ۽ صاف آهيتال جي تري ۾ هك كنڈ . تال لڳ کوهه آهي، جتان تال کي ڀريو ويندو هو. אونهو آهي

تال جي . نيكال كري تال کي صاف كيو ويندو هو وٽ سورאخ هو، جتان گندو پاڻيسم جي روكڻ ال ڏאنبر ۽ كنكريٹ . אوساري سيمينٹ جهڑي مصالحي سان ٿيل آهي

دڙي جي گهرن אندر جيكي غسلخانه مليا آهن، سي سوڙها پر سندن . אستعمال ٿيل آهيچن ۽ پكين سرن جي ڀور مان گڎيل مصالحي جي . فرش تمام مضبوط ٻڌل آهن

ته جيئن پاڻي آساني . غسلخانن جي فرش جي ليول لهوאري آهي. رشبندي ٿيل آهيفجن جي . كيترن گهرن ۾ ننڍيون کوهيون ۽ وڏא کوهه به مليا آهن. سان ٻاهر هليو وڃي

كن . هرهك رستي ۽ گهٹي سان کوهه کوٹيل آهن. אوساري گول سرن سان ٿيل آهيجنهن تي پاڻي ڀرڻ وאرא אچي ويهندא .کوهن تي ويهڻ ال سرن جون بئنچون جڑيل آهن

. هوندא. شهر مان گندي پاڻي جي نيكال جو سسٹم تمام سهڻي نموني رکيل آهي

جيكي سموريون هك . هرهك گهٹي ۽ رستي سان پكين سرن سان ٻڌل ناليون آهن۽ ماڻهن . معلوم ٿئي ٿو ته شهر ۾ هك سٺي ميونسپالٹي هئي. ٻئي سان ڳنڍيل آهنگهر هك ٻئي کان אيترو . جي صحت جي حفاظت جو گهڻو אونو هيو کي شهر جي آبادي

. پري آهن، جو هرهك گهر ۾ روشني ۽ صاف هوא אچي سگهيپرאڻي אيجپٹ ۽ مصر خوאهه אولهه אيشيا ۾ אهڑو “سر جان مارشل لکي ٿو ته؛

كوبه مثال كونهي جنهن سان موهن جي دڙي جي ٺهيل سنان كوٺين ۽ كشادن گهرن )12(” .گهجيسان ڀيٹ كري س

:حوאال ۽ سمجهاڻيون

146-ماسكو، ص” رياست אور אنقالب“لينن، .1 ماسكو” خاندאن، ذאتي ملكيت אور رياست كا آغاز“אينگلز فريڈرכ؛ .2 ماسكو” خاندאن، ذאتي ملكيت אور رياست كا آغاز“אينگلز فريڈرכ؛ .3، ماهوאر نئين ”كستانتهذيب ۽ تمدن جو مركز אولهه پا“قمر אلدين دوني، .4

ع1965زندگي، جوال 5. Archaeological Survey Report 1924-25, P-61-62

77-76 - جوزف אسٹالن، ماركسي فلسفو، ص .67. Marshall, “Mohenjo Daro and Indus Civilization” Vol: 1, P-VI 8. Dr. Noah Crammer, Report in Daily Dawn Karachi, December 1960

87-86: سنڌي ٻولي، صسرאج אلحق، .910. D.D. Kosambi, The culture and civilization of Ancient India in Historical Lines

25-تمدن سنڌ، ص .1112. Sir John Marshall, “Mohen jo Daro and Indus Civilization” Vol: 1, P-VI

سنڌو سڀتا جا قديم ماڳ

ڌو سڀيتا جا قديم ماڳ، پاكستان جي موجوده جاگرאفيائي سرحدن موجب، سن

ڇو . مڑني صوبن سميت אفغانستان ۽ هندستان جي مختلف صوبن ۽ حصن ۾ مليا آهنאڳ אنهن مٿين ملكن جا كجهه حصا سنڌو ) ق م 6000(هزאر سال 8يا 7جو אڄ کان

אڄ تائين ٿيل تحقيق . سڀيتا جي وאرثن جي حكومت هيٺ ۽ سرحدن ۾ شامل هئاجن مان كجهه قديم آثارن ۽ ڀڑن . ماڳ ملي چكا آهن 252ا جا אٹكل موجب سنڌو سڀيت

ماڳن 252אنهن . جي کوٹائي كئي وئي آهي ته كن جي صرف نشاندهي كئي وئي آهي، אفغانستان ۾ هك، رאجسٿان 37، پنجاب ۾ 8، سرحد ۾ 38، بلوچستان ۾ 81مان سنڌ ۾

.ل تائين ملي چكا آهنماڳ هي 25۽ كاٺياوאڙ ۾ 30، كڇ ۾ 33۽ אڀرندي پنجاب ۾ 6جيكي . هي ماڳ مشهور سنڌو سڀيتا جي אوسر يا عروج جي دور جا آهن

الکين جو אنهن شهرن ۾ تمام پرאڻو ماڳ . م تائين آباد هيا -ق 1500م کان -هزאر ق אنهن . م جو آهي -ق 4200۽ אن بعد كلي گل محمد م جا -هزאر ق 6دڙو ۽ مهر ڳڑهه

سوא باقي شهر ۽ ڳوٺ سنڌو سڀيتا جي ٻن مشهور دورن سان ن پرאڻن ماڳن کانٹجي نالي سان سڎجي ٿو، جيكو ” ڳوٺاڻي ثقافت“جنهن ۾ אوאئلي دور . وאسطو رکن ٿا

م جو آهي ۽ ٻيو دور سنڌو سڀيتا جي عروج وאري دور -ق 2300م کان -ق 3500. م جو آهي -ق 1500م کان -ق 2500جيكو . جي نالي سان سڎجي ٿو” شهري تمدن“

ڳوٺاڻي ثقافت وאرن ماڳن ۾ آمري ۽ كوٹڎجي אهم بستيون آهن ۽ شهري تمدن ۾ .موهن جو دڙو، هڑאپا ۽ چانهون جو دڙو אهم بستيون آهن

،אسان هيٺ אنهن مڑني قديم ماڳن جي هيل تائين دستياب فهرست ڏيڻ کان پور وچور پيش كريون אنهن ماڳن مان كن مکيه ۽ گهڻو אهم شهرن ۽ ڳوٺن بابت مختص

.ٿا

سنڌ جا قديم ماڳ. 6ڳاڙهو ڀڑو، . 5چانهون جو دڙو، . 4كوٹڎجي، . 3آمري، . 2موهن جو دڙو، . 1

ڊرٻ ڏيٿڑي، . 11علي مرאد، . 10پانڌي وאهي، . 9كوهٹرאس بٺي، . 8ٿرڙي گجو، . 7نهٹو، . 17ڻيجو، ليمون جو. 16لنڈي بٺي، . 15كائي بٺي، . 14لکمير جي ماڙي، . 13ٿيڑ، . 12

. 22ڏيسوئي، . 21ديهه ماڙي صابري، . 20ڏنڀ بٺي، . 19نارو وאرو دڙو، . 18غازي شاهه، چونرو، . 27ٻانڌڻي، . 26شاهه جو كوٹڑو، . 25عارب جو ٿاڻو، . 24عامالڻو، . 23אلهڎنو،

جانگهارא، . 33جهكڑ، . 32حسن علي، . 31گورنڈي، . 30ڏيجي جي ٹكري، . 29ڍאل، . 28لوهم . 39ليالن جي ماڙي، . 38لوهري، . 37، )پير الکو(لکيو . 36کجور، . 35، كرچاٽ. 34

ٹنڈو . 44پوکرאڻ، . 43پئي جو كوٹڑو، . 42عثمان جي بٺي، . 41אورنگي، . 40جو دڙو، . 50بيبي جي ڀت، . 49ٻانڌڙي، . 48بچاڻي، . 47אحمد شاهه، . 46تونگ بٺي، . 45رحيم،

كڇو . 54جڎيرن جو دڙو، . 53جيري جو كالت، . 52 ڍالڻي جو كوٽ،. 51ڇٹي جو كنڌ، . 59كرنڈ جي ڀٹ، . 58كرهيو پير ڀانڈאري، . 57كانڌي وאهي، . 56کنڈر ڀٹ، . 55بٺي،

. 65مرکان، . 64ممڑو، . 63الل ڇتو، . 62لنڈي ٺوڙهي، . 61كونج سر، . 60کوسو دڙو، روهيل جو كنڌ، . 70، رאڄو ديرو. 69ڦنگ، . 68نكا، . 67ترگاڻي جو كنڌ، . 66مشتاق،

نيل . 75پير شاهه جڑيو، . 74ٺيڑهي بهادر شاهه، . 73ٺارو ٹكري، . 72سنياسي بٺي، . 71الکين . 81وجهڑوٽ، . 80كوٹيشر، . 79ڌאمرאهو، . 78مٺو ڌياڻو، . 77جهانگري، . 76بازאر، جو دڙو

بلوچستان جا قديم ماڳ

رאڻا . 86نال، . 85ستكاجن در، . 84 دمب سادאت،. 83كڑي گل محمد، . 82مهر ڳڑهه، . 81وאهل، . 92شاهي تمپ، . 91تربت، . 90ستكا كوهه، . 89دشتو، . 88باالكوٽ، . 87گندئي،

. 100ميهي، . 99كناڙ، . 98نندوري، . 97نوكجا شاهه، . 96نندرא، . 95كولي، . 94بيال، . 93

. 106كوٹرא، . 105علوم، نام. 104پٺاڻي ڏمڀ، . 103אنجيرهه، . 102خضدאر، . 101سرخ ڏنڀ، . 112بابر كوٽ، . 111ٹوگائو، . 110كرتا، . 109گاند ڏمڀ، . 108قالت، . 107سياهه ڏنڀ،

. 117مغل گندאئي، . 116كوئيٹا مري، . 115كيچي بيگ، . 114كناڙي، . 113شوجنگل، .دبر كوٽ. 118پيرאڻو گندאئي،

جا قديم ماڳ) پختون خوאهه(سرحد

هٹاال، . 124رحمان ڳڑهي، . 123گومال، . 122كرم شاهه، . 121ري كوال، س. 120بنون، . 119 . شهباز ڳڑهي. 126جهنگ، . 125

پنجاب جا قديم ماڳتائين ماڳ 155کان 131سانڌ نارو، . 130ٹركي، . 129گنويري وאال، . 128هڑپا، . 127

. 158بهوٽ، .157لوري وאال ٿر، . 156بهاولپور ۾ قديم هاكڑي درياهه جي كنارن تي، موسى . 163چك پربان سيات، . 162ليهه، . 161جالل پور، . 160ونيوאل، . 159كدوאال،

.خيل

.منڈيگك. 164אفغانستان ۾

אوڀر پنجاب ۽ رאجپوتانه ۾ قديم ماڳعالمگير پور، . 169بارא، . 168كوجال نيهنو، . 167كوٽ پالن، . 166كالي بنگن، . 165 . دوب. 197ماڳ بيكانير ۾، 25تائين 196کان 172روپر، . 171نگر، . 170

كڇ ۾ قديم ماڳكوٹڈא، . 204אنجار، . 203ناليا، . 202توديو، . 201مانڈوي، . 200ناوينال، . 199مندرא، . 198. 211ويدא، . 210نارپا، . 209ڏيسالپور، . 208نکتارאنا، . 207كوٹڈא بادلي، . 206ڀڄ، . 205

موريو، . 217كوٹاڊي، . 216نيوني ڌر، . 215كوٹرא، . 214ڻي، با. 213لوڻي، . 212لکپت،

. 224الکپر، . 223پد مهت، . 222رאپر، . 221سيالري، . 220سركونڈא، . 219كيرאسي، . 218 .جهانگار. 227پير وڏא کيتر، . 226کاري كاكندא، . 225كنٿ كوٽ،

كاٺياوאڙ ۾ قديم ماڳ

. 234كنار كيڈא، . 233گوپ، . 232هاالر، . 231 آمرא،. 230الکا بهاول، . 229ڦاال، . 228بهم پاتال، . 239אڌ كوٽ، . 238روجڈي، . 237ونيوאدر، . 236كانجيٹر، . 235سومناٿ،

. 246ڀنسووא، . 245گوئي، . 244چكائو، . 243ديوאال، . 242رאنگپور، . 241بابر كوٽ، . 240 . ڀڳتارو. 252تيلوڊ، . 251گام، ميه. 250جمناگر، . 249نوستاريا، . 248كوٿ، . 247لوٿل،

موهن جو دڙو. 1

ع کان ڏکڻ پنجاب، 1918אنڈيا جي قديم آثارن جي ماهر رאکلدאس بئنرجي ٺل ڳولڻ ال مختلف هنڌن جي 11بيكانير، بهاولپور ۽ سنڌ ۾ سكندر אعظم جا אهي

جيكي سكندر אعظم عيسوي سن کان سوא ٹي سو . جاچ ۽ کوٹائي كرאئي رهيو هورهيه אڳ پنهنجي كاهه دورאن بياس ندي جي كناري ٺهرאيا هئا ۽ مٿن يوناني ٻولي و

ع تائين وڏي جدوجهد بعد سنڌ 1922ع کان 1918هن . ۽ هندي زبانن ۾ نوشتا ُאكرאيا هئا 53وڏن ۽ 27۾ کيرٿر کان سنڌوندي تائين جيكب آباد، سکر ۽ الڙكاڻي ضلعن ۾

ائي كرאئي، پر אتفاق سان אهي سڀ ٻڌ دور جا يادگار ننڍن دڙن کي ڳولي، אنهن جي کوٹع ۾ אچي الڙكاڻي ضلعي 1922אئين אتفاق سان هي ماهر ووڙيندو ووڙيندو ) 1. (نكتا

ميل پري هك ٻڌ אسٹوپا وٽ پهتو، جيكو ٻڌ دور جو هك 6جي ڏوكري شهر کان نهن ٺل ج. فوٽ مٿي هك دڙي تي هيو 46אهو ٺل سنڌوندي جي سطح کان . مندر هيو

جو ۽ אتان مليل ٻڌ ڌرم جي ڀكشن جي رهڻ جي جاين جو אن کان هيٺين تهن يا زماني هي مٿيون سڀ تعميرאت ٻڌ ڌرم جي رאجا وאسديو . سان كنهن به قسم جو وאسطو نه هو

אهي אن کان هيٺ موجود شهر جي تباهي کان پو هزאر . جي دور جون هيون) پهريون(

אن خيال کان ته زمين جي سطح کان . يون ويون هيونسال گذرڻ بعد אن مٿان وري אڏمٿانهين جڳهه تي مذهبي آستان جوڙڻ سان אن جو سال بسال سنڌو جي ٿيندڙ ٻوڏين

. کان بچا ٿي پئي سگهيوجڎهن بئنرجي ٺل ڀرسان كجهه کوٹائي كرאئي ته کيس אتان پٿر جا كپ ۽

. ان كو به وאسطو نه هيوٺكر جي ٿانون جو אهڑو ٺيكرאٽ هٿ آيس، جن جو ٻڌ دور س. پر אهي كنهن هزאرين سال پرאڻي دور جي كنهن نرאلي تهذيب جي نشاندهي كن پيا

جڎهن بئنرجي אسٹوپا ڀرسان کوٹائي كرאئي ته אتان هن کي هك אهڑي مهر ملي، ) 2(جيكا شكل ۽ صورت ۾ هڑאپا مان مليل هك تصويري رسم אلخط وאري مهر سان

يكا سر אلگزينڈر كنگهم کي هڑאپا جي کوٹائي مان ملي ج. هك جهڑאئي ڏيکاري پئيאن مان بئنرجي אندאزو لڳايو ته هتان אڃا كنهن قديم تهذيب تي روشني ) 3. (هئي

ڇو جو هتان ملندڙ كجهه . هزאر سال کن پرאڻي هوندي 5جيكا هڑאپا وאنگر . پوندي. ان ملي رهيا هئاאوزאر ۽ ٺكر جا ٿانون هڑאپا مان אنهن ئي ڏينهن ۾ ٿيندڙ کوٹائي م

بس אيئن . جيكو هنڌ אن وقت برصغير ۾ سڀ کان پرאڻو ۽ قديم شمار كيو ويندو هو. هزאر سال پرאڻي تهذيب مٿان زمانن جا پيل پردא ۽ لٹ لهڻ شروع ٿيا 5ئي سنڌ جي

قديم آثارن جي ماهرن جون پرڏيهي אخبارن ۾ هن عظيم تهذيب بابت رپورٹون ۽ بيان ۽ جلد ئي سڄي دنيا ۾ هن عظيم تهذيب ۽ تمدن جي هاכ پئجي شايع ٿيڻ شروع ٿيا

هزאر سال אڳ جي سونهري دور 5אن ئي کوٹائي سنڌ ديس جي אڻ لکيل تاريخ ۾ . وئيبرصغير سميت سڄي دنيا جي تاريخ جي شروعات هن خطي جي ذكر . جو אضافو كيو

. سان شروع ٿيڻ لڳيي אن وقت אنڈيا جي قديم موهن جي دڙي جي هن قديم ماڳ جي وڌيك کوٹائ

ع جي 1922آثارن وאري کاتي جي ڊאئريكٹر جنرل سر جان مارشل جي نظردאري هيٺ אن کوٹائي جو سمورو אحوאل . ع تائين هلي1927سياري جي مند ۾ ٿي، جيكا الڳيتو

وري ٻيو دفعو هن کنڈر جي ) 4. (سر جان مارشل ٹن ضخيم جلدن ۾ شايع كرאيوع 1931ع کان 1927جنهن پنهنجو كم . جي نظردאري هيٺ ٿي کوٹائي אرنيسٹ مئكي

אن بعد ) 5. (تائين كري ختم كيو ۽ پنهنجي تحقيقات کي جدא كتاب ۾ شايع كيوع ۾ 1965وري . ع کان هن دڙي جي کوٹائي كرאئي1950وري ڊאكٹر سر آر אيم وهيلر

ورسٹي آف يوني(آمريكي آركياالجيكل مشن جي سربرאهه پروفيسر جارج אيف ڊيلز אهڑي طرح هن عظيم شهر جي کوٹائي . طرفان وڌيك کوٹائي كرאئي وئي) پينسلونيا

۾ بئنرجي، سر جان مارشل، جارج אيف ڊيلز، هارگريوز، سروپ وتيس، كي אين هزאر سال پرאڻي تهذيب ۽ تمدن جا نرאال رنگ 5ڊكشٹ پنهنجو كردאر אدא كيو ۽ هي

.مهون آيا۽ ڍنگ ورهين گذرڻ بعد אسان جي سا- موهن جي دڙي جو تباهه ٿيل شهر אتر سنڌ جي ضلعي الڙكاڻي ۾ كرאچي

سنڌوندي هن . ميل پري آهي 6كوئيٹا ريلوي الئين تي ڏوكري جي אسٹيشن کان ) 6. (אيكڑن ۾ ڦهليل آهي 240موهن جي دڙي جو کنڈر . ماڳ جي אوڀر ۾ وهي ٿي

ان به وڌيك ڦهليل آهي ۽ هي لئمبرכ جي چئي مطابق هي شهر گهيري ۾ ٹن ميلن ک. هي کنڈر هن وقت ٻن حصن ۾ ورهايل آهي) 7. (تمام گهاٹي آدمشماري وאرو شهر هيو

جيكا ٻين جڳهن کان كجهه . جتان شهر پناهه جا آثار مليا آهن” مٿيون شهر“هك אن مٿين سطح تي جوڙيل אڏאوتن ۾ ميونسپل هال ۽ شهري . مٿڀري سطح تي جڑيل آهي

ظاميه جون سركاري آفيسون ۽ بنگال، پاڻي جو تال، ٿنڀن وאرو אسيمبلي کاتن جي אنتجيكي مٿين سطح تي אن خيال کان ٺاهيا ويا ته . هال ۽ هك وڏو אن جو ڀانڈو مليو آهي

جيئن سنڌو درياهه جي ٻوڏن کان אنهن جي حفاظت ٿي سگهي ۽ هيٺئين شهر جا ماڻهو ٻيو وري هيٺيون ) 8. (حاصل كري سگهنبه مٿئين شهر جي قلعي ۾ ٻوڏن وقت پناهه

هيٺيون . شهر، جنهن ۾ رهڻ جون جايون، دكان، بازאريون، كشادא رستا وغيره آهنهن شهر جون وڏيون گهٹيون . شهر به אعلٰي رٿا سان אنجنيئري طريقي سان ٺهيل آهي

شروعات ۾ دڙو هك ئي هئو، پر ) 9. (شهر کي مختلف وڏن بالكن ۾ ورهائن ٿيونيد سنڌو ندي جي كنهن אوאئلي ليٹ هن جي אسٹوپا אيرאضي وאري حصي کي پو شا

)10. (هيٺين אيرאضي کان جدא كري ڇڎيو. هاڻ אسان موهن جي دڙي ۾ مليل عمارتن، گهرن وغيره جو ذكر كندאسين. جيئن ته شهر ۾ مليل عمارتن ۾ אسٹوپا به هك خاص ۽ ڌيان طلب عمارت يا هنڌ آهي

جو سنڌو سڀيتا جي هن پوئين دؤر سان كوبه وאسطو نه آهي ۽ پر جيئن ته هن عمارت . אن كري هت אن جو ذكر نه ٿو كجي. אسٹوپا پو جي ٻڌ وאري دؤر جي אڏאوت آهي

אنهن جو . باقي ٻئي جيكي جڳهون سنڌو تهذيب جي دؤر سان وאسطو رکندڙ آهن .جو ذكر كيونپو אچو ته پهريان مٿئين شهر ۾ مليل عمارتن . مختصر אحوאل ڏجي ٿو

:وڏو حوض هي حوض سنڌو سڀيتا جي . אسٹوپا جي אتر אوڀر وאري كنڈ ۾ هك حوض آهي

فوٽ ڊيگهه ۽ 29هي حوض مستطيل شكل جو آهي ۽ . وچ وאري دؤر جي عمارت آهيهي تال هك وڏي کليل ) 11. (منجهس אندر لهڻ ال ڏאكا آهن. فوٽ ويكر אٿس 23

. تال جو ترو مضبوط ۽ لسو آهي. فوٽ آهن 8يا 7ديوאرون جنهن جو . عمارت אندر آهيجتان تال کي . هن تال جي ڀر ۾ هك کوهه مليو آهي) 12. (تال אٺ فوٽ אونهو آهيهن تال کي صفائي كرڻ ال هيٺان هك كنڈ ۾ سورאخ به . پاڻي پهچايو ويندو هوندو

۾ جمع ٿيل كنو پاڻي نيكال جنهن رستي تال. جنهن مان نالي نكتل آهي. ٿيل آهي۽ אيتري אونهي آهي جو ڀلي . هي نالي به نهايت عمدي جڑيل آهي. كيو ويندو هوندو

وچ تي نالي ۾ هك . سڄي نالي ڍكيل آهي. فوٽ ڊگهو ماڻهو אن ۾ بيٺو هجي 6ته نالي ۾ گندو كچرو گڎ ٿي وڃڻ جي صورت ۾ ماڻهو אن . آهي) Main-hole(کليل ٹكر

پاڻي جي سيمي کي روكڻ . گهي وڃي، نالي جي صفائي كندو هوندوسورאخ مان لنسم . تال جي אوساري سيمينٹ جهڑي مصالحي سان ٿيل آهي) 13. (ال ڏאمر هنيل آهي

.جي روكڻ ال ڏאمر ۽ كنكريٹ אستعمال كئي وئي آهيورאنڈي جي אتر، ڏکڻ ۽ אوڀر پاسي . حوض جي چئني پاسن کان ورאنڈو آهي

. حوض جي ٺاهڻ ۾ كافي محنت کان كم ورتو ويو آهي. رא جڑيل آهنمختلف كمحوض جي ڏאکڻي پاسي ساڍא . سرون ڇلي، چڱي طرح مسالو لڳائي جوڙيون ويون آهن

אنهن غسلخانن ۾ پردي دאري جو . فوٽ ويكرא غسلخانا ٺهيل آهن 11فوٽ ڊگها ۽ 9אن مان . كڻ آهيهر غسلخاني ۾ مٿي وڃڻ ال هك ڏא. خاص خيال رکيو ويو آهي

هنن غسلخانن ۽ مٿي ڄاڻايل حوض ) 14. (אندאزو لڳايو ويو آهي ته جايون ٻه ماڙ هيوننه صرف غسلخانا حوض جي ڀر ۾ مليا . جو پاڻي وري وڃي هك وڏي نالي ۾ پوي ٿو

جنهن مان خبر پوي ٿي ته . آهن، پر موهن جي دڙي جي هر گهر ۾ غسلخانا لڌא ويا آهنفائي، سٺائي ۽ صحت جو خاص خيال رکندא هئا ۽ صبح جو موهن جي دڙي وאرא ص

.روزאنو تڑ ڦليل كرڻ سندن معمول هيو

: درسگاهه -پئنچاتي هال فوٽ 235جنهن جي ڊيگهه . تال ۽ אسٹوپا جي وچ ۾ هك تمام وڏي عمارت آهي

هن ۾ تمام گهڻا كمرא ٺهيل . אنهي جو وڏو در אولهه پاسي هو. فوٽ آهي 78۽ ويكر ماهرن موجب تي . خاص بيٺك جون ٿلهيون ۽ مضبوط ڀتيون ڌيان ڇكائيندڙ آهن .آهن

هي ٿنڀن جو هال אن دور جي ماڻهن جي خاص ) 15. (هي عمارت ٻه ماڙ يا ٹه ماڙ هونديڇو جو هن هال ۾ وهڻ ال بئنچن . كمن ال گڎجاڻيون يا پئنچاتون كرڻ ال هوندو

وڏي در کان ) 16. (هون پليٹ فارم ٺهيل آهيوאنگر مٹي جا ڏאكا ٺهيل آهن ۽ سامאنهي . فوٽ ويكرو آهي 4فوٽ ڊگهو ۽ 24جيكو . لنگهڻ کان پو هك هال אچي ٿو

جنهن کي چئني طرفن کان . جي کٻي پاسي هك ويكري در کان پو هك אڱڻ آهيجن ۾ وري پروهت يا אستاد . אنهن جي چئني پاسن کان كمرא آهن. ڀتيون آهن

هك گهٹي ننڍي אڱڻ . گهٹيون آهن 2هال جي سڄي پاسي کان . رهندא هوندא) پاڙهيندڙ(אن پاسي كيترא . طرف وڃي ٿي، جنهن جي چئني پاسن کان وري ننڍא ٻه ماڙ كمرא آهن

پئنچاتي . جيكي شايد شاگردن جي رهائش جي هاسٹل هوندي) 17. (ٻيا אڱڻ ۽ كمرא آهن . هال جو هي حصو درسگاهه پيو معلوم ٿئي

:هيٺيون شهر جيكو ٿورو ئي پري . אسٹوپا אيرאضي کان هك رستو ڏکڻ אوڀر طرف وڃي ٿو

אوڀر وאري سڑכ کوٹيل . وڃي אوڀر پاسي مڑي אوڀر وאري وڏي رستي سان ملي ٿوאتر . آهي) 18(سڑכ جي ڏکڻ پاسي אيڇ آر אيرאضي . عالئقي کي ٻن حصن ۾ ورهائي ٿي

وאري وڏي سڑכ کي پهرين وڏي سڑכ گوني אوڀر . آهي) 19(طرف وي אيس אيرאضي كنڈ تي كاٹي ٿي ۽ وي אيس ۽ אيڇ آر אيرאضين کي ٻن حصن ۾ ورهائيندي، ڊي كي

אنهن عالئقن ۾ هزאرين گهر، تمام گهڻيون گهٹيون ۽ . تي پهچي ٿي) 20(אيرאضي . بيشمار کوهه آهن

اديون موهن جي دڙي مان جيكي گهرن جون عمارتون مليون آهن، سي سڀ كش :گهرجنهن مان سمجهجي ٿو ته جڳهون ٻه . كن گهرن جي אڱڻ ۾ ڏאكڻ آهي. ۽ هوאدאر آهنسرون گاري ۽ چيرولي سان . ڀتين تي پلستر ٹي אنچ ٿلهو چڑهيل آهي. ماڙ به هيون

. جڳهون گهڻو كري پكين سرن جون ٺهيل آهن. ٿڦيل آهن

هك . ه مليون آهنموهن جي دڙي ۾ گهرن کان سوא دكانن جون عمارتون ب :دكانهك دكان مان . دكان אهڑو به مليو آهي، جيكو شرאب خاني جي طرز تي ٺهيل آهي

جنهن كري אهو دكان . نيروٹي جي كن لڌي وئي ۽ אتي رنگ جا دאغ به אڃا ظاهر آهن . كنهن رنگساز جو معلوم پيو ٿئي

هه پكسرא کو. کوهن جي אڏאوت هك جهڑي آهي. هتان کوهه به كافي لڌא ويا آهن :کوههکوهن ڀرسان بئنچون به ٺهيل . هك ٻه کوهه بيضوي شكل جا به آهن. ۽ گوالئي تي آهن

. آهن، شايد אهي پاڻي ڀريندڙن ال وهڻ جون جايون هيونهر . شهر جي گندي پاڻي جي نيكال جي ترتيب به אعلى قسم جي پئي لڳي :ناليون

. الي آهيهك رستي، گهٹي ۽ لنگهه کي پنهنجي پنهنجي ڍكيل ن. موهن جو دڙو ۾ هك ٻئي مٿان ست شهر لڌא ويا آهن :هك ٻئي مٿان אڏيل شهر

جي ڇرن لهڻ سبب هي جي ٻوڏ ۽ چوماسي ۾ جبلن تان پاڻي ۾ سنڌوندي آبكالڻيشهر هك ڀيرو زبون ٿيو ٿي ته پاڻي جي لهڻ بعد ماڻهن كجهه عرصي بعد אتي نئون

ٻڌאئون، جن مان אڃا تائين ستن شهرن جو پتو پيو אئين شهرن مٿان شهر. شهر ٻڌو ٿيقديم آثارن جي ماهرن موجب پاڻي ) 21. (אنهن ستن تهن هيٺان پاڻي نكتو آهي. آهي

جيكڎهن موهن جي دڙي ۾ مٿي چڑهي آيل سم جي . هيٺان پڻ אڏאوتن جا آثار ملن ٿاسگهن پاڻي جي كنهن طريقي سان سطح گهٹ كجي ته كجهه وڌيك تهه دريافت ٿي

موهن جي دڙي جي کوٹائي كندڙ سر جان مارشل کوٹائي دورאن لنڈن جي هك . ٿاאسان هيل تائين کوٹائي ۾ هك ٻئي هيٺان نون شهرن جا کنڈر “۾ لکيو ته، ) 22(אخبار

جنهن مان بئبيلونيا کان به אڳ جي تهذيب . ساڳي مال ۽ مٹي جي تهن هيٺان لڌא آهنشهر 5يا 4، 3ي کوٹائي كندאسين، سمجهون ٿا ته אڃا אسان אڃا אونه. تي روشني پوندي

” .هزאر ورهيه پرאڻي هوندي 11کان 9جن جي عمر . אنهن تهن مان هٿ كندאسينقديم مصر خوאهه “سر جان مارشل دڙي جي کوٹائي کان پو אعترאف كيو ته،

جي جنهن سان موهن جي دڙي جي رهوאسين. אولهه אيشيا ۾ אهڑو كو به مثال كونهيאنهن . ٺهيل سهڻين سنان كوٺين ۽ كشادن گهرن سان אن جي ڀيٹ كري سگهجي

. ديشن ۾ ديوتائن جي مندرن، محالتن ۽ رאجائي سماڌين تي بيشمار ناڻو لٹيو ويندو هوپر سنڌ ۾ تصوير . باقي عام ماڻهو بلكل אيئن سادين مٹي جي جهوپڑين ۾ رهندא هئا

ارتون فقط نگر وאسين جي سک ال ئي جتي سندر عم. جو بلكل ٻيو روپ آهي )23(” .جڑنديون هيون

موهن جو دڙو، سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جو مركز هيو ۽ سنڌو رياست جي جتان هتان جا رهوאسي رياست جي ٻين صوبن يا رياستن جي . گادي وאرو شهر هيو

.اد رهيوم تائين آب -ق 1500م کان لڳ ڀڳ -ق 3000هي شهر . نظردאري كندא هئا

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Chatterji, S.K, “ Modern Review” December 1924 82-، سنڌي אدبي بورڊ، ڄامشورو، ص”قديم سنڌ“آڏوאڻي، ڀيرومل مهرچند، .2

3. Fleet, I.F, “Seals from Harappa” J.R.A.S, 1912, P-699 4. Marshall, Sir John, “Mohen jo Daro and Indus Civilization” Vol: 1-3, London 1931 5. Mackay, E.J.H, “Further Excavation at Mohen jo Daro” 2 Volumes, Delhi, 1938.

ع 1959سنڌ يونيورسٹي ڄامشورو، ” تمدن سنڌ“شيدאئي، رحيم دאد خان موالئي، .6 12-ص

118 -ص” سنڌ هك عام جائزو“لئمبرכ אيڇ ٹي، .78. Altaf Gauhar, “Twenty years of Pakistan” 1947 to 1967, Karachi, 1969, P-623 9. Ibid, P-623

، 1979سنڌي אدبي بورڊ، حيدرآباد، ” سنڌو ماٿر جي سڀيتا“صديقي، محمد אدريس، .10 38-ص 40 -صديقي، ص .11 25 -شيدאئي، تمدن سنڌ، ص .12

91 -آڏوאڻي، ص .13 41 -صديقي، ص .14 42 -صديقي، ص .15 25 -شيدאئي، تمدن سنڌ، ص .16 42 -صديقي، ص .1718. جو نالو אن جي کوٹائي كندڙ ماهر هار گريوز جي نالي پويان אيڇ آر אيرאضي

.رکيل آهيهي אيريا אن جي کوٹائي كندڙ ماهر ساڌو سروپ وتس جي نالي پويان سڎبي .19

. آهي . ڊي كي אيريا אن جي کوٹائي كندڙ ماهر كي אين ڊكشٹ جي نالي پويان آهي .20 88-آڏوאڻي، قديم سنڌ، ص .21

22. Modern Review, February, 1925 23. Marshall, Sir J. “Mohen jo Daro and Indus Civilization” Vol: 1, P-VI

آمري. 2

ع تائين باقياتي 1931ع کان 1927قديم آثارن جي ماهر אين جي مجمدאر کوجنائون كري، ٻين قديم سنڌو سڀيتا جي ماڳن سان گڎ آمري جا قديم آثار به ڳولهي

ميل 65جهند تعلقي ۾ لكي جي جبلن کان آمري جو ماڳ دאدو ضلعي جي مان) 1. (لڌאميٹرن جي مفاصلي تي 250ميل אتر طرف، موجوده آمري شهر کان 9ڏکڻ ۾ ۽ سن کان

هي ماڳ موهن . אتر אولهه طرف سنڌو درياهه جي אولهه وאري كناري تي موجود آهي .ميل אولهه ۾ آهي 25ميل ڏکڻ ۾ ۽ چانهون جي دڙي کان 85جي دڙي کان

جنهن . مدאر، هن قديم ماڳ جي مكمل کوٹائي كرאئي نه سگهيوאين جي مجع ۾ فرאنسيسي ماهر مونس ۽ جين ميري كاسل جي نگرאني هيٺ 1959كري

ع 1962پاكستان جي آركياالجي وאري کاتي طرفان هت کوٹائي كرאئي وئي، جيكا .تائين هلي

ا אن جو صف. مختلف دورن سان وאسطو رکندڙ آهي 4آمري جو قديم ماڳ هيٺيون تهه، سنڌو سڀيتا جي ڳوٺاڻي ثقافت سان وאسطو رکندڙ آهي، جڎهن ته אن کان پو جو ٻيو تهه شهري تمدن جو آهي، ٹيون تهه، جهكر وאري دور سان وאسطو رکي ٿو، جڎهن ته چوٿون تهه جيكو شروعاتي تهه به سڎي سگهجي ٿو، אهو مسلمانن جي دور جو

ن، جن جو وאسطو ڳوٺاڻي ثقافت ۽ شهري تمدن هتي אسان صرف هيٺين ٻن ته. آهي .سان وאسطو رکندڙ آهي، אن کي بحث جو موضوع بنائيندאسين

אهو وچين پٿر دور جو . آمري ۾ زميني سطح تي جيكو پهريون ڳوٺ ٻڌل آهيجڎهن אڃان אنسان سرن سان گهرن ٺاهڻ جي شروعات نه كئي هئي ۽ هو پنهنجا . آهي

. אتان چك بدرאن هٿ جا ٺـاهيل ٿانون مليا آهن. يندא هئاگهر كاٺين ۽ تيلن مان ٺاهجنهن كري אستعمال جون شيون ۽ ٿانون . ڇاكاڻ ته אن وقت چك جي אيجاد نه ٿي هئي

کوٹائي كندڙ فرאنسيسي ماهرن جو چوڻ آهي ته אن تهه مان ) 2. (هٿ تي ٺاهيا ويندא هئادکيون ۽ ٻيا هٿ جا ٺهيل صرف مٹي جون كنيون، . تعميرאتي آثار كو نه مليا آهنهتان پٿر جا چهنبدאر كات، پٿر جا گوال، پكل مٹي ) 3. (ٿانون وڏي تعدאد ۾ مليا آهن

جيكي وچين پٿر دور جون شيون . جا دאڻا، سپن جون ٺهيل چوڙيون پڻ مليون آهن .آهن

. زميني شروعاتي تهه کان پو ٻيو تهه پڻ ڳوٺاڻي ثقافت سان وאسطو رکندڙ آهيتان عمارتن ۾ كم آندل كچيون سرون مليون آهن ۽ ٻيا كيترאئي رهائشي هن تهه

هك كمرو ته אهڑو به مليو آهي، جنهن جي אوساري ۾ پٿرאئون . كمرא ۽ گهر مليا آهنאن زماني جي . كيترن جڳهن تي پوريل دکيون به مليون آهن. گارو אستعمال ٿيل آهي

ري تي ٿلهن كارن پٹين تي الڳيتا ٿانون جي ت. ٿانون تي خاص قسم جا چٹ چٹيل آهنאهي ٿانون تي چٹيل ) 4. (ٹكنڈن جي پاسن ۾ ڳاڙهو رنگ ڀريل آهي. ٹكنڈא مليا آهن

ڄڻ אنهن ٿانون تي كنهن ننڍڙي ڳوٺ جو نظارو . ٹكنڈא چوئنرن جي شكل پيا لڳنهي نه هڑאپا سان . هن تهه مان لڌل ٿانون جي نوعيت مختلف قسم جي آهي. ڏنل آهي

جنهن كري قديم آثارن . ي ۽ نه وري موهن جي دڙي مان لڀجندڙ ٿانون سانملندڙ آه .جو نالو ڏنو آهي” آمري ثقافت“جي ماهرن هن ثقافت کي

אڄ به אٹكل ساڳيو هنر ۽ نمونو . آمري جا كنڀر ڏאڍא هوشيار پيا معلوم ٿيني אن وقت جا كنڀر ٿانون ت. سنڌ אندر ڏسندي אچرج پيو لڳي، אن وقت جي ماڻهن تي

هو ٿانون کي زيبائتو بنائڻ ال ڦكي يا . كمال جي نفيس ۽ نرم ليئي كم آڻيندא هئا هلكي ڳاڙهي رنگ تي سنهي پٹي گهڻو كري ٿانون جي منهن يا كلهن وٽ كني

ٿانون ) 5. (طور هڻندא هئا ۽ بعد ۾ אن مٿان كاري يا خاكي رنگ جي چٹسالي كندא هئامستطيل خانن جي . جهڑא كنڈאئتا هوندא هئا تي چٹ گهڻو كري جاميٹري جي شكلين

سندن ٿانون تي ٻيون به . אندر چورس خانا آمري جي ٿانون تي אكثر چٹيل ملن ٿاجڎهن ته . جيئن گوالئي وאريون شكليون، جهڑوכ گول ۽ אڌ گول.شكليون ملن ٿيون

.كجهه ٿانون تي وڻن ۽ אنهن جي پنن جون شكليون نكتل آهنن ئي دور ۾ پنهنجي ٿانون تي ساهوאرن شين جا بوتا يا آمري وאرن ماڻهن ه

אنهن شكلين ۾ ڳئون ۽ ڍڳي جي شكل گهڻي ملي . شكليون كڍڻ شروع كيونאها شكل هرڻن ۽ ڦاڙهن جي شكل کان وڌيك بهتر قسم جي ٺهيل معلوم ٿئي . آهيאهو אن كري جو ڍڳو يا ڳئون زرخيزي جي عالمت سمجهي ويندي هئي ۽ אن جي . ٿي

ٻيو آمري جي ٿانون تي مڇي جهلڻ جي رڇن ۽ ڄارين جا ) 6. (ئي ويندي هئيعزت ك .خاكا پڻ نظر אچن ٿا ۽ رلي جي چٹن جو بهترين نمونو به هن دؤر ۾ ملي ٿوאتان گهرن . آمري جو مٿيون تهه، جيكو شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

ف ماپن جا هك نموني جا گهر مختل. نمونا ملن ٿا 4جي جوڙجك ۾ אوساري جا پٹ يا پڌر کي مٹي جو ليپو ڏنل . هر گهر کي دروאزو ملي ٿو. مستطيل شكل آهن

گهر مختلف ننڍين كوٺين ۾ ورهايل . پڌر گهٹين کان ٿورو مٿڀرو سطح تي آهن. آهيسيكڑو 55كل ٿانون مان אٹكل . هن دؤر ۾ چك جو אستعمال گهڻو نظر אچي ٿو. آهن

آمري جا وאرث پٿر جي . ن مان ڌאت پڻ لڌي آهيهن دؤر جي ته. چك تي چڑهيل آهن. אوزאرن سان گڎ ٹامي کي پگهاري مختلف شكلين وאرא ٿانون ۽ אوزאر پڻ ٺاهيندא هئا

هك پكسري . جيكي موهن جي دڙو ۽ هڑאپا مان مليل ٿانون سان مشابهت رکندڙ آهن

م آندل جا مان אهڑيون سرون لڌيون ويون آهن، جيكي هڑאپا دؤر جي אڏאوتن ۾ ك .سرن جهڑيون آهن

آمري جي چٹي تهبندي مان אهو نتيجو ظاهر آهي ته شهري تمدن وאرن هي ماڳ אن كري ڳوٺاڻي . ڳوٺاڻي ثقافت جي وאرثن طرفان ڇڎي وڃڻ کان گهڻو پو وאالريو

ثقافت جي خاتمي کان گهڻو پو وري شهري تمدن وאرن אهي دڙא وسائي، אتي پنهنجا )7. (شهر ٻڌא

حوאال ۽ سمجهاڻيون

(1) Majumdar, N. G, “Exploration in Sind” M.A.S.I No: 48, Delhi, 1934. (2) Wheeler, S.M, “Civilization of Indus Valley and Beyond” P-90 (3) Casal, J.M. “Fresh digging at Amri” Archaeological Dep’t: of Pakistan, 1964, Vol: 1 (4) Channa, Mahboob Ali, “Pre-Harappan Civilization in Indus Valley” Sind Quarterly, 1978-1, P-24-25

103-102-ص” هك عام جائزو -سنڌ“لئمبرכ، אيڇ ٹي، ) 5( ع1966، ماهوאر نئين زندگي، مارچ אپريل 2-1-قسط” آمري“مڃڻ سرאج אلحق، ) 6(

(7) Casal, J.M “Fresh digging at Amri”

كوٹڎجي . 3

ميل ڏکڻ طرف موجوده كوٹڎجي 15كوٹڎجي جا قديم آثار خيرپور شهر کان فوٽ ڊگهو، 600هي ماڳ . وאري قلعي جي سامهون نئشنل ها وي جي אولهه طرف آهن

.فوٽ אوچو آهي 40فوٽ ويكرو ۽ زمين جي سطح کان 400. وאسطو رکندڙ آهيهي ماڳ، جيكو ڳوٺاڻي ثقافت سميت شهري تمدن سان به

بعد ۾ هن ماڳ جي کوٹائي . ع ڌאري هك ماهر ڊאكٹر گهريا ڳولي لڌو1935تنهن کي )1. (ع تائين كرאئي1975ع کان 1955ڊאكٹر אيف אي خان

كوٹڎجي مان قديم آثارن جي ماهرن کي هك אهڑي ثقافت جا אهڃاڻ مليا آهن، كوٹڎجي “אن کي ماهرن . يسو سال آڳاٹي آه 7جيكا سنڌو ماٿري جي شهري تمدن کان

ماڳ جي کوٹائي كندڙ ماهر ڊאكٹر אيف אي خان . جو نالو ڏنو آهي” وאري ثقافتكوٹڎجي بابت ٻڌאيو آهي ته ڏکڻ אيشيا ۾ אها پهرين زرعي وسندي هئي ۽ سنڌو ماٿر

هن وڌيك אنكشاف . جي سڀيتا جو بنيادي پٿر رکڻ وאرא אهي كوٹڎجي جا ماڻهو هئاسو سال قديم آهي ۽ 7جي زرعي وسندي، موهن جي دڙي کان كيو آهي ته كوٹڎجي

جنهن كري אسين چئي سگهون ٿا ) 2. (אها تاريخ ريڈيو كاربان وسيلي حاصل ٿي آهيجو پايو (Agrarian Society)” زرعي سماج“ته ننڍو کنڈ ته ڇا پر سڄي ڏکڻ אيشيا ۾ هك

. وجهندڙ سنڌي ماڻهو هئاهك كوٽ ڏنل شهر، جيكو شايد . ل آهيحصن تي مشتم 2هي قديم ماڳ

حكمرאن طبقي جي رهائش گاهه هيو ۽ ٻيو ٻاهريون شهر، جنهن ۾ شايد كمي كاسبي . ماهرن موجب كوٹڎجي برصغير ۾ سڀ کان پهرين پناهه وאري بستي هئي. رهندא هئا

هن قديم ماڳ جي سڀ کان متاثر كندڙ شي אهو . جنهن جي چوڌאري كوٽ אڏيل هوجنهن جي אوچائي ۽ ٿولهه كافي . يكو هڑאپا جي زماني کان אڳ جو آهيكوٽ آهي، ج

هي كوٽ هك ٹكر تي تعمير ٿيل آهي ۽ ٿوري ٿوري فاصلي تي مورچا ٺهيل . آهي 40سو فوٽ ڊگهو ۽ ساڍא ٹي سو فوٽ ويكرو ۽ 5كوٽ وאرو حصو، جيكو ) 3. (آهن

جا ۽ باقي אڏאوت مٹي جي جن جا بنياد پٿر . فوٽ بلند آهي، אتان كشادא كمرא مليا آهنڇتيون گاري ) 4. (فوٹن کان به وڌيك آهي 5كيترن ديوאرن جي ٿولهه . سرن جي آهي . سان لنبيل آهن

كوٹڎجي بابت ڊאكٹر אيف אي خان ٻڌאئي ٿو ته هن ماڳ جي رهاكن کان هڑאپا جن ۾ شهري رٿابندي ۽ . ۽ موهن جي دڙي وאرن كي فني ۽ ٻيون ڳالهيون سکيون

. دي شامل آهنقلعي بنهن قديم ماڳ جي شروعاتي تهه تي آباد ٿيل ماڻهو ٺكر جي ٿانون ٺاهڻ جي

هتان سندن كوزي گري جا تمام بهترين نمونا . هنر ۾ كافي ترقي كري چكا هئاشروعاتي دور جي . هو مٹي جي ٿانون تي عام پينٹنگ كندא هئا. دريافت ٿيا آهن

هتان لڀندڙ ٿانون چك تي ) 5.(جا نمونا ملن ٿا ٿانون تي مور جون تصويرون ۽ مڇيאن . جن تي گهري ڳاڙهي چمكدאر روشن فتيل چٹيل آهي. ٺهيل ۽ باهه ۾ پكل آهن

. کان سوא אنهن ٿانون تي مخصوص هڑאپا طرز جا نمونا كاري رنگ ۾ چٹيل آهن كوٹڎجي جي. نمونن ۾ پپر جو پن، مڇي جا ڇلر ۽ سج وغيره عام جام نظر אچي ٿو

پر بعد ۾ آهستي آهستي אنهن אوسر جا . אوאئلي دور وאرא ٿانون אيترא ترقي كيل نه هئا . אبتدאئي ٿانون ڳچين کان سوא هئا) 6. (مختلف مرحال طئه كيا

ماڳ جي شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ تهه منجهان مهرون ۽ ٺكر جون ٺهيل 12ر جون ٹي زنانيون ۽ مورتن ۾ ٺك. جانورن ۽ אنسانن جون مورتون به مليون آهن

هتان مليل ڌאت جي אوزאرن ۾ كهاڙي، نيزא، . سنڱي ڍڳي جون مورتون شامل آهنجن تي . پڻ لڌא ويا آهن) چلها(אن کان سوא مارنگ . ڇيڻيون ۽ چوڙيون لڌيون ويون آهن . אتان جا رهوאسي رڌ پچا كندא هئا

אنديكا، گاڏيون، كوٹڎجي مان مليل باقيات ۾ مٹي جا ٿانون، ٻارن جا رکينهون، سنگمرمر جا ٹكرא، چوڙيون، مٹي جي ٺهيل ديوين ۽ جانورن جون مورتون،

عورتن جي پائڻ جون چوڙيون، مٹي ۽ ) 7. (تير ۽ پٿر جا אوزאر وڏي تعدאد ۾ مليا آهنجڎهن ته ٻارن جي کيڎڻ ال بال ۽ گاڏيون پكل مٹي جون ٺهيل . سپ جون جڑيل آهن

. آهنفت سنڌ کان سوא رڻ كڇ جي ڏאکڻين حصي، پنجاب، بلوچستان جي هي ثقا

كوٹڎجي مان مليل ) 8. (אترين حصي، رאجسٿان جي אترين حصي تائين ڦهليل هئي . אن کان אڳ سري كوال ۽ پيرאڻو گهنڈאئي مان ملي چكي آهي. باقيات

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Khan, Dr. F.A, “Kotdigi- Preliminary Report on Kotdigi Excavations” 1956-58, Karachi.

. ع ۾ كيو1983هن אهڑو אنكشاف خيرپور ۾ ٿيل سچل نيشنل سيمينار .2ٹماهي مهرאڻ ” آثار قديمه جو هك نشان-كوٹڎجي“،.سومرو، موال بخش אي .3

4پرچو نمبر 1962حيدرآباد، 4. Altaf Gauhar, “Twenty years of Pakistan 1947 to 1964” Pakistan Publication, Karachi 1969, P-624-625 5. Khan, F.A, “Kotdigi-Preliminary Report…” 6. Wheeler, S.M, “Early India & Pakistan” P-1100-1107 7. Mughal, M.R, “Archaeology of Sindh” 1975, P-6

ماهوאر هالل پاكستان ميگزين، روزאنه ” كوٹڎجي كلچر“خان، ڊאكٹر אيف אي .8 ع1983אچي، هالل پاكستان كر

الکين جو دڙو. 4

هزאر سال آڳاٹو شهر الکين جو 9ڳوٺاڻي ۽ شهري ثقافت سان وאسطو رکندڙ

شاهه لطيف ) 1. (دڙو سکر شهر جي سائيٹ وאري عالئقي مان تازو دريافت ٿيو آهييونيورسٹي جي قديم آثارن جي ماهر غالم مصطفى شر جي نگرאني ۾ تازو هن شهر

. چورس كلوميٹرن جي אيرאضي تي مشتمل آهي 12هي شهر . وئي جي کوٹائي كئيع ۾ 1988هن قديم ماڳ کي شاهه عبدאللطيف يونيورسٹي جي آركياالجي شعبي

ع، 1998ع، 1994جنهن بعد . ڳولي لڌو ۽ אبتدאئي طور تي کوٹائي جو كم شروع كيوکوٹائي مان ع ۾ ٿيل 2009تازو جنوري . ع ۾ کوٹايون كيون ويون2006ع ۽ 2000

ماهرن موجب هي قديم ماڳ بلوچستان مان مليل ڳوٺاڻي . وڌيك ثابتيون مليون آهن 3دنيا אندر ملندڙ سڀ کان قديم . ثقافت جي قديم ماڳ مهرڳڑهه جي زماني جو آهي

جڎهن ته هن کان אڳ هن دوري جو هك شهر . شهرن ۾ هي شهر به شامل آهيאهي ٻئي شهر به الکين جي دڙي . كو شهر آهيبلوچستان ۾ مهرڳڑهه ۽ فلسطين ۾ جري

. هزאر سال ق م جي دور جو آهي7هزאر سال آڳاٹو يعني 9هي ماڳ . جا هم عصر آهنهن وقت تائين دنيا אندر . پکيڑ جي لحاظ کان هي دنيا جو وڏي ۾ وڏو قديم شهر آهي

ي قديم ه. چورس كلوميٹرن تي ٻڌل هن عمر جو كوبه قديم ماڳ هٿ نه آيو آهي 12هي آبادي אتان جي . شهر دفن ٿيل آهن 9هك ٻئي هيٺان . تهن تي ٻڌل آهي 9ماڳ

هن . ڀيرא وري ٻيهر אڏي אتي پنهنجي رهائش אختيار كئي 9رهوאسين تباهه ٿيڻ بعد ماهرن موجب هيٺين تهه جي آبادي . ماڳ جي هر تهه جي אوچائي ڏيڍ کان ٻه ميٹر آهي

جڎهن ته وچيون تهه ڳوٺاڻي ثقافت سان وאسطو رکندڙ . هيپٿر دور سان وאسطو رکندڙ آمٿين تهه جا آثار مشهور شهري تمدن موهن جي دڙي جي . هزאر سال آڳاٹو آهي 9يعني

الکين جي دڙي جي قديم آثارن مان مور جي شكلين وאرא پينٹ ٿيل . دور جا آهنگول مٹكا، مٹكا، ڊزאئن ٿيل مٹي جون سرون، مٹي جون ٺهيل چوڙيون، ننڍא

جڎهن ته هتان . کوٹائي دورאن كجهه هڎא به مليا آهن. رאنديكا ۽ ٻيون شيون مليون آهن

אهي . هتان لکتن جا به نمونا مليا آهن. جي אهم دريافت شيشي ٺاهڻ جي فيكٹري آهي . لکتون تصويري رسم אلخط ۾ آهن

:حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Daily Dawn, Karachi, 13 January 2009. ع2009جنوري 14אني كاوش، حيدرآباد، روز .2

چانهون جو دڙو. 5

چانهون جو دڙو نوאب شاهه ضلعي جي شهر سكرنڈ جي ڳوٺ جمال كيرئي جنهن جي کوٹائي . ع ڌאري قديم آثارن جي ماهرن ڳولي لڌو1931هي شهر . ڀرسان آهي

ا ع ۾ هك آمريكي ماهر אرنيسٹ مئكي، ميوزم آف فائين آرٹس آمريك36-1935جنهن بعد هن دڙي جي وڌيك ٻيو دفعو کوٹائي ڊאكٹر אين جي . طرفان كرאئي

)1. (مجمعدאر كرאئي. چانهون جو دڙو جا قديم آثار ٹن مختلف دڙن جي شكل ۾ ورهايل آهن

ماهرن هنن دڙن ) 2. (אيكڑن جي אيرאضي تي ڦهليل آهن 29فوٽ אوچا ۽ 50جيكي فوٽ 26فوٽ ۽ ٻئي هنڌ 17هك هنڌ .جون ٻن مختلف هنڌن تي کوٹايون كرאيون

جنهن كري وڌيك کوٹائي جو . جنهن بعد پاڻي نكرڻ لڳو. אونهي کوٹائي كرאئي وئيجيكي . جڎهن ته پاڻي وאري سطح کان هيٺ به آبادي جا آثار ملن ٿا. كم روكيو ويو

کوٹائي كندڙ ماهرن ) 3. (پاڻي جي سطح אڀري אچڻ كري في אلحال رאز ۾ رهجي وياجن مان هيٺين ٹن آبادين جو . هتي هك ٻئي هيٺان چئن آبادين جا آثار مليا آهن کي

هزאر سال אڳ پنهنجي 5جيكا אڄ کان . وאسطو سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن سان آهي. جنهن جا هن کان אڳ نشان موهن جي دڙي ۽ هڑאپا مان ملي چكا آهن. عروج تي هئي

يئن ته چانهون جو دڙو سنڌو سڀيتا جي ٻين ج. جڎهن ته مٿين آبادي گهڻي پو جي آهي

. شهرن وאنگر אن وقت سنڌو درياهه جي אڀرندي شاخ کان ٹن ميلن جي مفاصلي تي هوپر پو به אن ) 4. (אن كري مختلف وقتن تي ٻوڏون אچڻ كري تباهه ۽ برباد ٿيندو رهيو

م -ق 3000אهو سلسلو . جا رهوאسي هن شهر کي وري وري אڏيندא ۽ آباد كندא رهيابعد ۾ جڎهن تمام وڏين ٻوڏن هن شهر کي مكمل . م تائين جاري رهيو -ق 1500کان

بعد . تباهه كري ڇڎيو ته كي صديون ته هي عظيم شهر ماڻهن جي نظرن مان لهي ويوم ڌאري جهكر كلچر سان وאسطو رکندڙن وري ٻيهر هن شهر کي آباد -ق 1350۾

אين جي . جڳهه ڏسي אتي پنهنجا ديرא ڄمايا جن درياهي سطح کان مٿڀري) 5. (كيو. مجمدאر مٿئين تهه مان جهكر كلچر جي ماڻهن جا هٿ جا ٺهيل باسڻ هٿ كيا آهن

جهكر . جن جهڑא هن کان אڳ جهكر جي قديم آثارن جي کوٹاين مان هٿ آيا آهنكلچر جي ماڻهن جون رهائشي جايون، سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن سان وאسطو

سندن رهائشي گهر مستطيل قسم جا آهن، جن . ان אلڳ نوعيت جون آهنرکندڙ دور کאن كري مٿئين تهه جو هيٺين ٹن تهن ) 6. (جا فرش كچا ۽ ڀتيون پڻ آڏيون אبتيون آهن

.سان كنهن به قسم جو وאسطو نه آهيچانهون جو دڙو جي هي אنساني آبادي אن وقت هتي אچي رهائش پذير ٿي،

جنهن جو אهم . ر سال אڳ سنڌو سڀيتا پنهنجي عروج تي هئيهزא 5جنهن وقت אڄ کان چانهون جو شهر אن دور ۾ سنڌو ماٿر جي وسيع . شهري مركز موهن جو دڙو هيو

هتان جي باشندن جا لڳ الڳاپا سنڌو . رياست جو هك אهم وאپاري ۽ زرعي مركز هيودر لوٿل، كالي بنگن، هڑאپا ۽ ستكاجن : رياست جي مڑني אهم مركزن جهڑوכ

. وغيره سان هياچانهون جو دڙو جي شهري رٿابندي جو ساڳيو نمونو هن کان אڳ אسان کي

אنهن ٹنهي شهرن جي رٿابندي ملندڙ جلندڙ . موهن جو دڙو ۽ هڑאپا مان ملي چكو آهيگهٹين جا نمونا، نالين جو سسٹم، کوهن جو نمونو ۽ گهرن ٺاهڻ جو طريقو . آهي

جهڑو هن کان אڳ موهن جو دڙو ۽ هڑאپا مان مليو . بلكل ساڳيو ئي معلوم ٿئي ٿوאن مركزي . فوٽ ويكري شاهرאهه تي آهن 25چانهون جي دڙي جون عمارتون . آهي

گهٹين . ڊگري جي سڌאئي تي אچي پون ٿيون 30شاهرאهه ۾ شهر جون ٻيون گهٹيون . جي پاسن ۾ پكسريون ناليون آهن، جيكي نهايت صاف سٿريون ۽ سڌيون ٺهيل آهن

جڎهن ته مٿين تهن . شهر جي هيٺين تهن مان مليل אڏאوتون كچين سرن جون آهن) 7(هتان جيكي کوهه مليا . جي אڏאوتي كم ۾ پكل سرن جو אستعمال ٿيل ڏسجي ٿو

. ڊאيا ميٹر جا ٺهيل آهن ۽ אڏאوت ۾ ڇيڻي نما سرن جو אستعمال ٿيل آهي 5X6آهن، אهي )8 (

سنڌو ماٿر جو אهم وאپاري ۽ صنعتي هزאر سال אڳ 5چانهون جو دڙو אڄ کان جنهن بابت هك ماهر كي אيم . هتي جا زيور ملكان ملك مشهور هيا. مركز هيو

هزאر سال אڳ سنڌ جا ماڻهو 5אڄ کان “۾ لکي ٿو ته، ” هندو אزم“سين پنهنجي كتاب پنهنجا زيور سون، چاندي ۽ ٹامي مان ٺاهيندא هئا ۽ زيورن ٺاهڻ جو سنڌ ۾ وڏي ۾ وڏو

אن وقت . جتي كيترאئي آرٹسٹ ۽ سونارא رهندא هئا. كز چانهون جو دڙو هيومرڇو جو هتان کوٹائي كندڙ ماهرن ” .سڎيو ويندو هيو” زيورن جو شهر“چانهون جو دڙو

کي سون، ٹامي، چاندي ۽ سپي جون ٺهيل چوڙيون، هار، تائٿ، ٻهه رکيون، بازوبند، اچڻيون، سرمي وجهڻ جون سرאيون ۽ ٻيون ڏند کوٹڻيون، كن کوٹڻيون، وאرن جون ٹ

کوٹائي كندڙ ماهرن کي چقمقي پهڻ مان ) 9.(هار سينگار جون شيون هٿ آيون آهن ) 10. (جن ۾ كهاڙيون، رنبا، ڇيڻيون ۽ ڀاال وغيره شامل آهن. ٺهيل אوزאر پڻ مليا آهن

قديم آثارن جي ماهرن کي چانهون جي دڙي مان مڻكن ٺاهڻ جي صنعت جو به هن کان אڳ אهڑي صنعت جا آثار صرف سنڌو سڀيتا جي شهر لوٿل مان . لڳو آهيپتو

ماهرن چانهون مان مڻكن ٺاهڻ جو هك كارخانو ڳولي لڌو آهي، جنهن مان . مليا آهن )11. (خبر پوي ٿي ته هي شهر مڻكن ٺاهڻ جي صنعت جو سٺو مركز هيو

ن جون شيون به دڙي جي کوٹائي مان كٹ، ٹامي، سپي ۽ عاج مان ٺهيل ساماهتان ٹامي جا אوزאر، غير مكمل ڌאتو جا پگهاريل ٹكرא پڻ . گهڻي تعدאد ۾ مليون آهن

جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته هتان جا ماڻهو ڌאت جي אستعمال کان ڀلي ڀت . لڌא ويا آهنهتان . چانهون جي دڙي ۾ مٹي جو كم به نهايت خوبصورت ٿيندو هئو) 12. (وאقف هيا

جن تي مختلف قسمن . تي عاليشان قسم جي ٺكر جا ٿانون ٺاهيندא هئا جا كنڀار چكماهرن کوٹائي كندي مٹي جا אهڑא تائٿ هٿ كيا . جون رنگين چٹساليون كندא هئا

مٹي جي ٺهيل ٿانون . آهن، جن تي هرڻن جون تصويرون ۽ كنول جا گل ُאكريل آهنאد ۾ مليا آهن، جن مٿان جيكي گهڻي تعد. ۾ خاص كري گلدאن ڌيان ڇكائيندڙ آهن

אن کان سوא ٺكر جا ٺهيل كنگڻ، پكل ) 13. (بهترين قسم جي چٹسالي ٿيل آهيمٹي جا ٺهيل مجسما، ٻارن جا رאنديكا، جن ۾ بيل گاڏيون، هك سڱا ڍڳا، ڌرتي ماتا

. جا بت ۽ مختلف قسم جا پکي شامل آهن، سي ججهي تعدאد ۾ مليا آهنجن تي تصويري . ف قسم جون مهرون مليون آهنچانهون مان ماهرن کي مختل

هك مهر تي ٻه ماڻهو ڏيکاريل آهن، جن جي هٿن ۾ . رسم אلخط ۾ كجهه لکيل آهيماهرن هتان مليل אن . ڍאلون ۽ تير كمان آهن ۽ ڀرسان جابلو ٻكر بيٺل نظر אچي ٿو

ههڑي . مهر کي وڌيك אهميت ڏني آهي، جنهن تي پپر جي وڻ جي تصوير ُאكريل آهيقسم جي مهر אڳ سنڌو ماٿر جي ٻئي كنهن به شهر جي کوٹائي مان نه ملي آهي، جنهن

) 14. (كري אها عجيب دريافت آهيپاڻي . هتي جي ماڻهن جو خاص ڌنڌو وאپار ۽ אن سان گڎ پوکي رאهي پڻ هيو

جي سهنج كري هك ته پوکي رאهي جام ٿئي پئي، ٻيو ته درياهه جي ويجهو هجڻ و אوج مليو ۽ هن شهر جو مال ٻيڑين رستي ٻين شهرن تائين پهچڻ كري وאپار کي سٺ

نه صرف وאپاري طور هي شهر سنڌو ماٿر جي ٻين شهرن سان ڳنڍيل هو، پر هتان . لڳوهتان جا وאپاري مال کڻي אيرאن ۽ تركستان طرف . ٻين ملكن سان وאپار پڻ هلندڙ هيو

ماهرن چانهون جي . س موٹندא هئاويندא هئا ۽ אتان پنهنجي ضرورت جون شيون کڻي وאپشهر مان کوٹائي كندي، אيرאن جي وحشي لوكن جون ٺهيل مخصوص قسم جون پتل

جيكي אيرאن جي قديم دور جي شهر حصار ۽ سيالك مان . جون سيخون لڌيون آهنجنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته هتان جا وאپاري אنهن شهرن ڏאنهن پنهنجو مال . مليون آهن

אهڑي طرح . ۽ بعد ۾ אتان جي لوكن جو مال آڻي هتي نيكال كندא هئاکڻي ويندא هئا אنائو . تركستان جي قديم شهر אنائو سان پڻ چانهون جي شهرين جو وאپار هلندڙ هو

شهر جي کوٹائي مان ماهرن مٹي جي ٺهيل אهڑي گاڏي جو نمونو ڳولي لڌو آهي، کان سوא ٻيون به אهڑيون אن. جيكا אن کان אڳ صرف چانهون جي دڙي مان ملي آهي

ثابتيون مليون آهن، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته هتان جي ماڻهن جو ميسوپوٹيما ) 15. (، تركستان ۽ אيرאن سان وאپار هلندڙ هو)عرאق(

جڎهن سنڌو درياهه ۾ . م ڌאري ٿي-ق 1500هن عظيم شهر جي تباهي تقريبن هر کي ڇڎي وڃي ٻئي هنڌ پنهنجا مسلسل ٻوڏن كري ماڻهو هن ش. وڏيون ٻوڏون آيون

אهڑي طرح هي عظيم شهر زماني جي گردش سبب مٹي جي دڙن . جهوپا جوڙيا . هيٺان دٻجي تاريخ جو هك حصو بڻجي ويو

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Sorly, H.T, “Sind Gazetteer” P-112 2. Pithawala, “Historical Geography of Sind” P-34 3. Pithawala, P-34

84 -ص” سنڌ مسلم فتح کان אڳ“ٹي، . مبرכ، אيڇلئ .4 88 -لئبرכ، ساڳيو، ص .5 53 -ص” سنڌو ماٿر جي سڀيتا“صديقي، .6 53-52-صديقي، ص .7

8. Sorly, P-317 101-92 -، ص”אٺا مينهن ملير“غالم علي אالنا، .9

10. Sorly, P-318 57-لئمبرכ، ص .11 53-52-صديقي، ص .12

13. Sorly, P-317 14. Sorly, P-318

38-39-لئمبرכ، ص .15

ڳاڙهو ڀڑو. 6

5אڄ کان كي . ڳاڙهو ڀڑو، سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جو هك אهم هنڌ آهيهزאر سال אڳ ۾ هي هك مشهور وאپاري شهر هيو ۽ هتان مال نه صرف سنڌو سڀيتا جي ٻين شهرن ڏאنهن ويندو هو، پر هتان سامونڈي ٻيڑא مال سان ڀرجي، ميسوپوٹيما

هي شهر אن وאپاري رستي تي هيو، جنهن تان هڑאپا، . هئا۽ مصر ال روאنا ٿيندא ) عرאق(موهن ۽ منڈيگك جا وאپاري پنهنجو مال کڻي لوٿل، رنگپور ۽ سومناٿ سميت كڇ ۽

هي شهر نه صرف بحري پر بري لحاظ ) 1. (كاٺياوאڙ جي بين شهرن ڏאنهن ويندא هئان وאري طرف کان بري لحاظ کان אن كري جو بلوچستا. کان به وאپار جي عروج تي هيو

אيندڙ وڻجاركي وאٽ، جيكا منڇر ڍنڍ جي ڀرسان لنگهندي هئي، אها پڻ ڳاڙهي ڀڑي وٹان گذري لوٿل طرف ويندي هئي ۽ ٻيو بري رستو ڊرٻ ڏيٿڑي، كوٹڎجي ۽ چانهون

بحري لحاظ کان هاكڑو درياهه ڳاڙهي ڀڑي کان . جي دڙي کان ٿيندو هتي پهچندو هوجنهن جي رستي كالي بنگن، عالمگير پور، هڑאپا ۽ )2. (كجهه پنڌ تي وهندو هو

رحمان ڳڑهي جا وאپاري ٻيڑين ۾ سفر كري هتي پهچندא هئا ۽ پو سمنڈ رستي ٻاهر . ويندא هئا

جنهن جي کوٹائي . ڳاڙهي ڀڑي جا آثار، ٿرپاركر ضلعي جي مٺي تعلقي ۾ آهنهن قديم شهر جا . ع ۾ كرאئي1972پاكستان جي قديم آثارن وאري ماهر محمد شريف

אيكڑن جي وسيع אيرאضي تي پکڑيل آهن ۽ دڙي جي سمنڈ جي سطح کان 6-5آثار هك حصو ميدאن ۾ . هي ڀڑو ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. فوٽ کن مٿي آهي 25אوچائي

אڳتي نكتل پيٹ تي آهي ۽ ٻيو حصو אنهي ميدאن ۾ فرالنگ کن كپر کان אندر بيٺل آثار مليا آهن، جنهن بابت ماهر چون ٿا ته אهو پو جي هن ڀڑي ۾ هك كوٽ جا . آهي

زماني سان وאسطو رکي ٿو، پر كوٽ ۾ پکڑيل ٺيكرאٽ אن رא کي شك ۾ تبديل ڇو جو كوٽ وٹان مليل ٿانون جا پرزא ۽ ٺكريون سنڌو سڀيتا جي مليل . كري ٿو

هن ٿانون ڳاڙهي ڀڑي مان مليل ٺكر جا ٿانون هوبهو אن. باقيات سان تعلق رکن ٿيونسان مشابهت رکن ٿا، جيكي אڳ אولهه سنڌ جي شهري تمدن جي بستين مان ملي چكا

אن كري مليل كوٽ سنڌو سڀيتا جي وאرثن جي محنت ۽ جدوجهد جو نتيجو . آهن . آهي

ڳاڙهي ڀڑي جو مٿاڇرو سڄو ٺكرن جي ڀور ۽ پكل مٹي جي دز سان ڳاڙهو ي ٺكر جي ٿانون ٺاهڻ ۽ پكين سرن جنهن مان هتان جي رهوאسين ج. لڳو پيو آهي

هن قديم آثار . سان گهرن جوڙڻ جي مهارت ۽ كاريگري جو پختو ۽ چٹو ثبوت ملي ٿومان باقياتي کوجنا كندڙ ماهرن کي ٹنگر ٿانون جي گهڻائي، ٺكر جا كنگڻ، چقمقي پهڻ جا ڌאر وאرא אوزאر، ٹامي جي كانٹن جا ٹوٹا توڙي ڳريل پر אڻ سوڌيل ڌאتو جا ننڍא

ڳاڙهي ڀڑي جي آس پاس ۾ كو به אهڑو هنڌ نه مليو آهي، ) 3. (ننڍא ڳنڈא پڻ هٿ آيا آهنאن كري چقمقي پهڻ ضرور روهڑي مان كوٹڎجي . جتان چقمقي پهڻ هٿ אيندو هجي

يا وري كالي بنگن، هڑאپا، سري كوال جا אيندڙ مسافر . جا باشندא هتي آڻيندא هوندאدא هوندא، אنهن אهي چقمقي پهڻ يا אوزאر هتي آندא جيكي روهڑي رستي هيڎאنهن אين

. ڇو جو چقمقي پهڻ ملڻ جو ويجهي ۾ ويجهو هنڌ روهڑي وאرא ئي ٹكر آهن. هوندאڳاڙهي ڀڑي جا رهوאسي، جيكي نه صرف ٺكر جا عمدא ٿانون ٺاهيندא هئا ۽ پٿر

ڻ ڌאت جا جي אوزאرن کي אستعمال ۾ آڻيندא هئا، پر אن سان گڎ ڌאتو ڳاري אنهن مان پهو پنهنجي ٿانون تي موهن جي دڙي جي رهوאسين وאنگر چٹسالي . אوزאر ٺاهيندא هئا

هو . كندא هئا ۽ عجيب قسم جي چٹن ۽ گلن سان אنهن کي خوبصورتي بخشيندא هئاهو ٿانون تي وڻ ٹڻ نقش كندא هئا ۽ אنهن ۾ . لطيف فن سان خاص ذوق رکندא هئاאن ڳالهه جي تصديق ) 4. (کي رنگين پڻ كندא هئاوڌيك دلچسپي پئدא كرڻ ال ٿانون

ڳاڙهي ڀڑي تان مليل אهي ڄٹسالي وאرא ٿانون ۽ ٺكريون آهن، جن تي شكليون ٺهيل سندن ٿانون جو رنگ گهاٹو خاكي آهي ۽ ُאكريل وڻن ۾ خاص وڻ کجي جو . آهنليل باقيات هن ڀڑي مان م. مٿئين قسم جا ٿانون ڀر وאري ُאپٻيٹ تان به مليا آهن. آهي

. سنڌو ماٿر جي معاشرت ۽ تمدن تي خاصو موאد مهيا كري ڏئي ٿي

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Mughal, M.R, “Present state of Research on the Indus valley Civilization” Karachi, 1973, P-3 2. Lambrick, H.T, “Sindh before Muslim Conquest” 1973, P-64

149 -ص” سنڌ هك عام جائزو“ٹي، . لئمبرכ، אيڇ .3 149 -ساڳيو، ص .4

نهٹو. 7

جنهن . نهٹو، سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جي دور سان وאسطو رکندڙ شهر هيوجا آثار ضلعي ٿرپاركر جي عمر كوٽ تعلقي ۾ هاكڑي درياهه جي אڀرندي كپ تي

۾ سمنڈ ڇو جو אن دور. نهٹو ڏکڻ سنڌ جو سامونڈي ڇيڑي وאرو شهر هيو) 1. (مليا آهنپو . جو كنارو نهٹي وٽ هيو ۽ سمنڈ جو پاڻي نهٹي شهر جي كپرن کي ڇهندو هونهٹو . كافي عرصو گذرڻ بعد سمنڈ هيٺ لهي ويو ۽ אڄ نهٹي کان كوهن تي آهي

سامونڈي كناري وאرو شهر ۽ درياهي پتڻ هجڻ كري سنڌو سڀيتا جي رياست ال وڏي جهاز سري كوال، هڑאپا، كالي بنگن ۽ ٻين אتر سنڌ جا ٻيڑא ۽ . אهميت رکندڙ هيو

شهرن مان هاكڑي درياهه رستي هتي مال آڻيندא هئا، جيكو وري سامونڈي بندرگاهه نهٹو سمنڈ جي کاري تي هجڻ كري جلدي . رستي ٻاهرين ملكن ڏאنهن ويندو هو

אيڇ ٹي لئمبرכ هن . ترقي كرڻ لڳو ۽ سنڌو ماٿري جي אهم شهرن ۾ شمار ٿيڻ لڳوهن وسندي جا ماڻهو هاكڑي درياهه مان پنهنجون ٻيڑيون “ بابت چوي ٿو ته، شهر

كاهي مٿين سنڌ ڏي אيندא هئا ۽ پنهنجي شهر مان هيٺ سمنڈ رستي ٻين ملكن سان به نهٹي جي بندرگاهه کان سنڌو ماٿر جا ماڻهو ٻاهرين ملكن ڏאنهن سفر . وאپار كندא هئا

”.كري ويانهٹي جا آثار ) 2. (فوٽ مٿي آهي 15ڇري کان رڳو نهٹي جو شهر سمنڈ جي مٿا

هك אوڀارون دڙو ۽ . ٻن دورن سان وאسطو رکندڙ آهن ۽ אهي آثار ٻن دڙن تي ٻڌل آهنאلهندي طرف وאرو دڙو سنڌو سڀيتا جي دور جو آهي، جڎهن ته אڀرندو . ٻيو אوالهون

)3. (ويجهڑ جي تاريخي دور جو آهيجن ۾ ٺكر جا ٿانون، كنگڻ، سكا، . يا آهننهٹي مان ڳاڙهي رنگ جا ٿانون مل

هتان هك مستطيل شكل جي . رאنديكا، بيل گاڏيون، مٹي جا ڦيٿا ۽ زيور شامل آهن

אهڑن ) 4. (جنهن تي تصويري رسم אلخط جون ٹي نشانيون ُאكريل آهن. مهر لڌي آهي . ئي حرفن وאري مهر موهن جي دڙي مان پڻ لڌي آهي

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Baloch, N.A, “In Search of the Indus Culture Sites in Sind”, Bulletin of Institute of Sindhology, Jamshoro, Vol: III, July 1973, P-16

149 -ص” سنڌ هك عام جائزو“لئمبرכ، אيڇ ٹي، .23. Baloch, N.A, P-16-17 4. Same P-18

ٿرڙي گجو .8

جيكو ٺٹي شهر کان . ڳوٺ آهيجي دور جو هك ” ڳوٺاڻي ثقافت“ٿرڙي گجو، آثار قديمه جي ماهر אيڇ ٹي كزنس کي هتان نئين پٿر . ڏهاكو کن ميل אولهه طرف آهي

هي ڳوٺ אن ٻه وאٹي تي آهي، ) 1. (وאري دور جي آبادي جا دلچسپ آثار مليا آهنجيكو ستكاجن در، باالكوٽ، عالماڻو کان ٿيندو، ٿرڙي گجو وٹان لنگهي نهٹي ۽

جنهن رستي . هي ٻه وאٹو به مکيه وאپاري رستو هو. ين شهرن ڏאنهن وڃي ٿوكڇ جي ٻ. אولهه سنڌو ماٿر جي ملكن سان كاٺياوאڙ ۽ كڇ جو خشكي رستي وאپار هلندو هو

)2 ( هي ڳوٺ به كوٹڎجي، كوهٹرאس بٺي ۽ ڳاڙهي ڀڑي وאنگر هك كوٽ جي

قلعي جون . هيون آهنهن قلعي جون ڀتيون ٻٹيون هئڻ كري كافي ٿل. אندر آهي )3. (فوٽ آهي 250كمانون بهتر قسم جون ٺهيل آهن ۽ قلعي جي چوڙאئي

هتان مليل אوزאر ۽ ٿانون אهڑي ئي قسم جا آهن، جيكي هن کان אڳ آمري ۽ . אن جي هم אثر هنڌن تان مليا آهن

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Pithawala, M.B, “Historical Geography of Sindh” Institute of Sindhology, Jamshoro, P-32

145-144 -ص” سنڌ هك عام جائزو“لئمبرכ، אيڇ ٹي، .23. Sorly, H.T, “Gazetteer of Sind” P-112

كوهترאش بٺي. 9

كوهترאش بٺي جا قديم آثار ضلعي دאدو ۾ کيرٿر جبل جي كڇ ۾ كرچات ٹائي قديم هن بستي جي چوک چكاس ۽ کو. كلوميٹر אتر אولهه طرف آهن 10کان

دڙي جي کوٹائي مان معلوم ٿيو آهي ته هي . آثارن جي ماهر אين جي مجمعدאر كرאئيقديم ماڳ سنڌو سڀيتا جي شروعاتي دور سان وאسطو رکندڙ آهي ۽ هي بستي سنڌ ۽

) 1. (جي زماني جي آهي” ڳوٺاڻي ثقافت“بلوچستان ۾ مليل كا بلوچستان ۽ سنڌ کي تي آهي، جي” وڻجاركي وאٽ“كوهترאش بٺي، אن אهم

قديم دؤر ۾ هن وאٽ تان بلوچستان ۽ سنڌ جي شهرن ڏאنهن אيندڙ ويندڙ . ڳنڈي ٿيڇو جو هك ) 2. (قافال لنگهندא هئا ۽ אنهن قافلن جي منزل هن ئي بستي ۾ ٿيندي هئي

ته אها אن وאپاري رستي جي אهم ۽ خاص جڳهه هئي، جتان وאپاري پنهنجو سيڌو سامان ٻيو ته هي هنڌ אن ال به אهم هيو جو . سفر ال پوري تياري كندא هئا وٺي، אڳتي جي

هتي سامان جي مٹا سٹا ٿيندي هئي ۽ وאپاري پنهنجو مال ٻئي ملكي حصي ڏאنهن هي وسندي אن جڳهه تي אن ال به אهم هئي ته عالئقي . ويندڙن جي حوאلي كندא هئا

ي سالمتي ال هتي אهو אنتظام ٿيل مان لنگهندڙ قافلن جي حفاظت ٿي سگهي ۽ وאٽ ج

خاص كري کير . وאپارين جي אچ وڃ ۽ رهڻ كري هن شهر چڱي ترقي كئي. هوندوٿر جي كڇ ۾ جيكي אن دور جا ڳوٺ هئا، אنهن ال هي جڳهه مركز جو كم ڏيندي

هتي جي ماڻهن پنهنجي گذر سفر . هئي ۽ هو پنهنجو سيڌو سامان هتان گهرאئيندא هئاهتان جا . ريو ۽ אن کان سوא زرאعت پڻ سندن خاص كرت ۾ شامل هئيال مال ڌא

رهوאسي، كوهستان ۾ رهندڙ ماڻهن وאنگر خانه بدوش نه هئا پر هو مالوند هئا، هاري هئا ۽ هنن بهترين گهر ٺاهي هك هنڌ رهائش אختيار كئي ۽ تمدني زندگي جو آغاز

)3. (كيوهك . ون אڏאوتون مليون آهنكوهترאش بٺي مان مجمدאر کي بهترين قسم ج

گهر مان مجمدאر کي هك كنڈ ۾ بهتر قسم جو ٺهيل غسل خانو مليو آهي ۽ אن ئي אتان هك ڏאكڻ جا آثار به مليا . گهر مان ٻن منزلن وאري عمارت جا نِشان پڻ مليا آهن

جنهن مان אندאزو لڳائي سگهجي ٿو ته هتي ٻه ماڙ جڳهون به ٺهنديون هونديون ۽ . آهنيعني كوهترאش جا رهوאسي موهن جي دڙي جي ) 4.( جا فرش پكسرאوאن هوندאگهرن

رهوאسين جيترאئي سڌريل ۽ متمدن هيا ۽ حفظان صحت جي אصولن تحت روزאنو شنان .پاڻي كندא هئا ۽ گهر به عمدي قسم جا كنهن رٿا سان جوڙيا هئائون

אن كوٽ جي ڀرسان چڱي . كوهترאش ۾ هك عمدو كوٽ به مليو آهيאن مکيه هنڌ کان ٿورو هيٺ کلئي ميدאن ڏאنهن جي نظر ) 5. (אضي ۾ گهر ٺهيل آهنאير

كوهترאش مان مليل . وجهجي ٿي ته אن پاسي به وڏي تعدאد ۾ رهائش جا نشان ملن ٿاباقي جي . كوٽ بابت چئي نه ٿو سگهجي ته كو אهو خطري وقت بچا ال ٺهيل هو

اڻهن جون جڳهون يا مال جا ڀانڈא هجن ته ٻي אيئن کڻي مڃجي ته אن ۾ وאپارين ۽ وڏن م .ڳالهه آهي

هو رڍون، ٻكريون، گڎهه، رڇ ۽ ٻيا . كوهترאش جا باشندא مالدאر ماڻهو هئاجانور پاليندא هئا ۽ کاڌي ۾ אنهن جو گوشت کائيندא هئا ۽ جانورن کان سوאري جو

ر مان پنهنجا אوزאر هو ڌאتن جي אستعمال مان پڻ وאقف هئا ۽ هو كاپ. كم پڻ وٺندא هئا .۽ ٿانون ٺاهيندא هئا

ڳوٺاڻي ثقافت جي ٻين بستين وאنگر هي ڳوٺ به אن جي بنياد وجهندڙن پاڻي جي سهوليت کي آڏو رکي ٺاهيو ۽ אتي وڃي رهائش אختيار كيائون، جتي پاڻي جاالرو

هن بستي جي ڀرسان چشمو مليو آهي، جتان نه صرف پيئڻ جو پاڻي حاصل . ملندو هوڇو جو گبر ) 6. (يو ويندو هو، پر אن چشمي جي پاڻي تي ٻني ٻارو پڻ كيو ويندو هوك

بندن جي وچ تي هن بستي جي ڀرسان אهڑي زمين موجود آهي، جتي کيتي باڙي كري אهو گبر بندن . ٻيو ته برسات جي مند ۾ پاڻي جيكو جبلن تان لهندو هو. سگهجي

.ا رهوאسي فصل كندא هئارستي درياهن ۾ وڃڻ کان روكي، אن تي هتان ج

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Mughal M.R, Dr. “The Dawn of Civilization of Sindh”, Sind Quarterly, 1980-1, PP-26-7

95-94-ص” هك عام جائزو-سنڌ“ٹي، .لئبرכ، אيڇ .23. Mujmadar, N.G, “Exploration in Sind”, Indus Publication KARACHI, 1981, Ch: 7 and 89 4. Sorly, H.T “Sind Gazetteer” p-112

96-95- ص ص-ساڳيو-لئبرכ .56. Mujmadar-Same.

پانڌي وאهي -10

. پانڌي وאهي جا قديم آثار دאدو ضلعي جي جوهي تعلقي ۾ نارא نئن ويجهو آهنڳوٺاڻي ثقافت جي وאرثن جي هي وسندي کير ٿر ڇپر جي هيٺان هك مٿانهين ماٿر تي

دڙي جي شهر تمدن کان אڳ جو هك ننڍو ڳوٺ يا وאهڻ هي وسندي موهن جي . آهيهيٺيون تهه، جيكو ڳوٺاڻي ثقافت وאري دور . کوٹائي دورאن אتان ٻه تهه مليا آهن. آهي

جڎهن ته مٿئين تهه مان هڑאپا دور ) 1. (جو آهي، אتان آمري جي دؤر وאرא ٿانون مليا آهنقديم آثارن جي ماهر . آهن جا مخصوص ٿانو ڳاڙهي تر تي كاري چٹسالي وאرא مليا

فليم جي رא ۾ ته אهو ضرورري ناهي ته אهڑي چٹسالي وאري ٿانو فقط هڑאپا دور سان جڎهن ته هتان ملندڙ كن ٿانون جو وאسطو ڏאکڻي بلوچستان سان . وאسطو رکندڙ هجن

ٿانون کان سوא هتان אفغانستان جي قديم آثار منڈيگك مان لڀندڙ قيمتي ) 2. (به آهيچٹن ۾ پپر جو پن، مڇين جا ڇلر ۽ . يا، نيزא، چقمقي پهڻ وאرא אوزאر پڻ مليا آهنمڻ

ميهي كلچر سان وאسطو -ڍڳي جو نمونو بلوچستان جي كلي. ڍڳن جا چٹ عام آهن )3.(جڎهن ته مڇين جا ڇلر موهن جي دڙي سان وאسطو رکندڙ آهن. رکندڙ آهي

א هئا ۽ پوکي رאهي تي هي وسندي، אنهن ماڻهن جي آهي، جيكي مال ڌאريندگهرن جي ڀتين جي . هو ننڍא مستطيل گهر ٺاهي، אنهن ۾ رهندא هئا. گذرאن كندא هئا

كن هنڌن تي . پيڑهه پٿر جي رکندא هئا، باقي אڏאوت چيرولي يا گاري سان كندא هئاَسرن جي تيلين ۽ پيسن جي پترن جا به ڇپر ٺاهيندא هئا ۽ אنهن مٿان ٿلهي گاري جو تهه

אهڑي قسم جون אڏאوتون گهٹ ئي ٿينديون هيون، پر گهڻو كري . ڇڎيندא هئا چاڙهيڇو جو پانڌي وאهي . پٿر ۽ چيرولي سان مضبوط كيل אوساري جو كم جام هلندو هو

جتي پٿر جو ججهوאندאز ۽ אن کي سوالئي سان حاصل كرڻ . کير ٿر جي پاڙ وٽ هئيچقمقي . چقمقي پهڻ جا ٺاهيندא هئا هتان جا باشندא پنهنجا אوزאر. جا موقعا فرאهم هيا

אن هنڌ جي ڀرسان . پهڻ حاصل ٿيڻ جو هنڌ پانڌي وאهي جي تمام ويجهو مليو آهيאوزאر ٺاهيندڙ كارگيرن جي پٿرאئن گهرن جا نشان ۽ سندن אوزאرن جي ڀور ۽ ٹكرא

پانڌي وאهي جي ماڻهن پنهنجي هت رهائش پاڻي جي سهولت . وڏي אندאز ۾ مليا آهنر رکي אختيار كئي ۽ אتي ئي وڃي پنهنجا جهوپا جوڙيا، جتي پاڻي آساني کي مدنظ

. پانڌي وאهي ڳوٺ جي ڀرسان پاڻي جو هك چشمو به مليو آهي. سان ملي سگهيو ٿي جتان אتان جا باشندא پاڻي حاصل كندא هوندא ۽ אن ئي چشمي جي پاڻي تي گذر سفر ال

. جا نشان مليا آهن) وאٹر(هك كڑيي אن چشمي مان نكتل . ٻني ٻارو كندא هوندאجيكو كڑيو چشمي مان نكري آبادي الئق زمين کي پوک كرڻ ال پاڻي پهچائيندو

ڀون وگياني ماهر فيڈن گهڻو אڳ אن چشمي جو جائزو وٺي ٻڌאيو هو ته چشمو אڳ . هو .جيترو جاالرو هو، هاڻي אيترو نه رهيو آهي

هن وسندي جا . جا گهر ملن ٿاپانڌي وאهي وسندي ۾ אسان کي ٻن قسمن مركزي گهر جيكي ننڍڙي אيرאضي ۾ پکڑيل آهن ۽ هك قدرتي مٿانهين دڙي تي

אنهن گهرن مان אندאزو لڳائي سگهجي ٿو ته هي گهر جيكي مركز ۾ آهن، אهي . آهنڳوٺ جي چڱي مڑس ۽ سندس عزيزن جا هوندא ۽ אن مركزي رهائشي אيرאضي جي

چوٿائي کن ميل ۾ אكيال گهر يا گهرن جا ميڑאكا لڌא ويا آهن، چوڌאري پري پري تائينجيكي ٻئي قسم جي گهرن ۾ شامل آهن، جتان كافي אندאز ۾ ڀڳل ٿانون، قيمتي

. אهي گهر وسندي جي هارين نارين ۽ مالوندن جا هوندא. چقمقي پهڻ جا אوزאر مليا آهنهنجو گهڻو وقت مال چارڻ ۽ پن. پانڌي وאهي وسندي جا رهوאسي هاري ۽ مالدאر هئا

)4. (زرאعت كرڻ تي صرف كندא هئاهن وسندي جي ملڻ سان سنڌو ماٿر جي قديم ڳوٺاڻي ثقافت تي وڌيك روشني

سان ٿيندڙ ) عرאق(ٻيو ته هي هنڌ אن كري به אهم آهي جو هي ميسوپوٹيما . پوي ٿييعي ميسوپوٹيما وאپاري رستي تي هيو ۽ وאپاري قافال هي وسندي لتاڙي موال لك ذر

. ويندא هئا

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Flame, Louis, “The Paleography & Prehistoric Settlement Pattern in Sind” (CA 4000-2000 B.C), A dissertation in South Asia Regional Studies, Pennsylvania, 1818, P-271 2. Majumdar, N.C, “Exploration in Sindh” P-94 3. See Majumdar & Flame

99-98 -ص” سنڌ هك عام جائزو“لئمبرכ، .45. Panhwar, M.H, “Chronological Dictionary of Sind”

علي مرאد. 11

ميلن جي فاصلي تي ڏکڻ طرف مليا 20علي مرאد جا قديم آثار دאدو شهر کان هن ع تائين چوک چكاس كري،1931ع کان 1928قديم آثارن جي ماهر مجمدאر . آهن

Bronze)عالئقي ۾ علي مرאد سان گڎ لوهري ۽ غازي شاهه وٽ پڻ ُكٹ وאري زماني Age) مڑئي وسنديون אن دور جي قديم ) 1. (جي وسندين جا آثار ڳولي هٿ كيا هي

تي آهن، جيكا وאٽ كوهستان منجهان ڏکڻ طرف هلندي منڇر ڍنڍ ” وڻجاركي وאٽ“. ي، جتي نئن بارאن ميدאن ۾ دאخل ٿئي ٿيکن ميل پرتي אن هنڌ تائين وڃي ٿ 70کان

ميلن جي وٿي تي قديم لوكن جون منزل گاهون 15کان 12مجمدאر کي אن وאٽ سان אهي مڑئي منزل گاهون پاڻي جي چشمن ۽ نئين جي وهكرن جي ويجهو . مليون آهن ) 2. (مليون آهن

. يا آهنعلي مرאد جا قديم آثار، هك وאرياسي ميدאن ۾ دڙي جي صورت ۾ هٿ آدڙي جي کوٹائي بعد هك . جتان مجمدאر کي אن دور جي کوهه جا آثار پڻ مليا آهن

فوٽ 2كوٽ جي אوساري ۾ . وאل آهي 250كوٽ مليو آهي، جنهن جي ڊيگهه ۽ ويكر كوٽ جو دروאزو ڏکڻ . فوٽ ٿلها پٿر كم آندא ويا آهن 5ڊگها ۽ هك فوٽ ويكرא ۽

)3. (ه گهرن جا نشان مليا آهنكوٽ جي אندر هك کوهه ۽ كجه. طرف آهيعلي مرאد وٽ مليل كوٽ بابت אيڇ ٹي لئمبرכ چوي ٿو ته علي مرאد وאرن אهو

ڇو جو علي مرאد جي منهن ۾ ڦوسي لك وٽ . كوٽ پنهنجي بچا ال ٺاهيو هوندوאن كري אها ڳالهه يقيني آهي ته ) 4. (بلوچستان ۽ سنڌ جي وچ ۾ هك مکيه وאٽ آهي

باشندن پنهنجي بچا ال ٺاهيو هجي ته جيئن ڦوسي لك کان אيندڙ אهو كوٽ אتي جي .حملي آورن کان بچا كري سگهجي

. هتان مليل ٺيكرאٽ جي ڳاڙهي سطح تي كارن چٹن سان چٹسالي ٿيل آهيجيئن پپر جي پنن . هن دڙي مان ملندڙ باقيات هوبهو هڑאپا مان ملندڙ باقيات جهڑي آهي

ٿانون، پكل مٹي جا ٺهيل ڏאندن جا پتال، پٿر جا چاقو، ُكٹ جي نشانن وאرא مٹي جاאهي سڀ مليل شيون هن ) 5. (يا ٹامي جي پيٺل پاسن وאري كهاڙي ۽ عقيق جا مڻيا

بستي جو هڑאپا ۽ موهن جي دڙي جي رهوאسين سان گهاٹو تهذيبي وאسطو ڏيکارين هك אهم بستي قرאر ماهرن هن بستي کي سنڌو ماٿر جي شهري تمدن جي) 6. (ٿيون

) 7. (ڏنو آهي، جيكا ُكٹ وאري دور جي هك وڏي آبادي هئي

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Majumdar, N.G, “Exploration in Sind”, P-90-91

95 -ص” سنڌ هك عام جائزو“لئمبرכ، .2 55-54 -ص” سنڌو ماٿر جي سڀيتا“صديقي، .3 143-لئمبرכ، ساڳيو، ص .4 55-54-صديقي، ساڳيو، ص .5

6. Flame, Louis, 1881, P-274 7. Sorly, “Sind Gazetteer”, P-112

ڊرٻ ڏيٿڑي .12

سنڌ ۾ سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جي دور جي هكڑي وسندي ڊرٻ ڏيٿڑي

هي وسندي سکر شهر جي אتر ) 1. (ضلعي سکر ۾ آثار قديمه جي ماهرن کي ملي آهيسي كپ تي ڳوٺ هاكڑو درياهه جي ڦٹل وهكري جي ساڄي پا-אوڀر كنڈ تي گهاگهر

)2. (يارو لنڈ ۽ صاحب خان لنڈ جي وچ ۾ آهيفوٽ کن אتاهين جڳهه تي آهي ۽ אن جو مٿاڇرو אڌ 100هي ڦٹل شهر زمين کان

هي وڏي אيرאضي وאرو . جيكو سڄو ٺيكرאٽ سان ڍكيل آهي. چورس ميل کن ٿيندوتان هك کوهه אوڀر وאري پٹ –هن وسندي جي ڏکڻ . شهر وאري هيٺان لكي ويو آهي

جيكو زمين جي مٿاڇري کان كي چار فوٽ هيٺتي زمين ۾ پوريل . لڌو ويو آهيسرون 9پر پاسن جي هر قطار ۾ رڳو . אهو کوهه گهيري ۾ پنج فوٽ کن آهي. آهي

אهي سرون آڏيون گوالئي ۾ . אٿس، جيكي سڀ هك ئي كاڇي ۽ قالب جون نه آهنאوساري جو هي نمونو موهن . ٿيون لڳل آهن ۽ پاسي کان ڏسڻ تي ونگ جو ڏيک ڏين

هن وسندي جي אتر ) 3. (جي دڙي جي אنيك کوهن جي אوساري کان بنهه نيارو آهيאوڀر كنڈ ۾ چئن ميلن جي فاصلي تي سنڌو سڀيتا جو هك ٻيو ماڳ ونجهڑوٽ مليو

. آهي

حوאال ۽ سمجهاڻيون

146-ص” سنڌ هك عام جائزو“لئمبرכ، .1 170 -ساڳيو، ص .2 147-146 -ساڳيو، ص .3

ٿيڑ. 13

ٿيڑ، אتر سنڌ ۾ تعلقي روهڑي، ضلعي سکر جي ڀرسان هك سنڌو سڀيتا جو ميل אوڀر ۾ هك وאهي وٽ آهي، جيكا ريڻي 3هي بستي ممڑي کان كي . ماڳ آهي

ٿيڑ، سنڌو تهذيب جو تمام ننڍڙي پکيڑ، אٹكل هك אيكڑ کن . ندي ڏي وڃي ٿيجن ۾ چقمقي . هن دڙي جو مٿاڇرو ٺيكرאٽ سان ڀريل آهي. אيرאضي وאرو ماڳ آهي

کوٹائي ۾ هكڑي جا . پهڻ جي ڌאر وאرא אوزאر ۽ ٺكر جا ٹنگر ٿانون به אچي وڃن ٿاسنڌ هك عام “لئمبرכ، . (جي ڀت به نكتي آهي، جيكا پكين سرن جي ٺهيل آهي

)147-ص” جائزو

لکمير جي ماڙي. 14

جتان سنڌو سڀيتا . يوهڻ ضلعي دאدو ۾ آهيلکمير، نئنگ جي ڀرسان تعلقي سفوٽ 60لکمير جي ماڙي جا قديم آثار پٹ کان אٹكل . جي دور جا قديم آثار مليا آهن

جن جي چوڌאري . مٿاڇري تي وڏين گٺل کاڌل אوسارين جا نشان مليا آهن. אتانهان آهني ۾ جڎهن ته ٹكري جي پاڙ ۾ هك ٻئي جي پاس) 1. (پٿرن جا ڍڳ سٿيا پيا آهن

هي ماڳ هڑאپا دور جي شهري . پهريدאرن، خادمن جي كوٺين ۽ جاين جا آثار نظر אچن ٿا

هتان لڀندڙ ٿانون ۾ ڳاڙهي تي كاري چٹسالي . تمدن سان وאسطو رکندڙ نظر אچي ٿو )2. (وאرא ٿانو، چقمقي پهڻن وאرא אوزאر هٿ آيا آهن

. ي ڀرسان آهيهي وسندي به پاڻي جي سهولت جي لحاظ کان هك جاالري چشم )3. (אن چشمي ۾ پاڻي جي حفاظت ال چوڌאري ٻنا ڏنل آهن

حوאال ۽ سمجهاڻيون

101-100-ص” هك عام جائزو -سنڌ“ٹي، . لئمبرכ، אيڇ) 1(

(2) Mujumdar, 1984, P-88 101-100-ساڳيو ص -لئمبرכ) 3(

كائي بٺي. 15

ئي ڳوٺ ويجهو، كائي بٺي جا قديم آثار دאدو ضلعي جي تعلقي سيوهڻ ۾ كا

هي سنڌو سڀيتا جي دور جو هك وڏو ڳوٺ . كائي ماٿري جي ڏکڻ אولهه حصي ۾ آهنجتان كائي وאرא نه . كائي جي ڀرسان پڻ هك وڏو پاڻي جو چشمو مليو آهي. آهي

ڇو جو كائي ڀرسان . صرف پيئڻ جو پاڻي پر ٻني ٻاري ال پڻ پاڻي حاصل كندא هئاهك چڱي ڀلي ڳوٺ جي پورאئي ال فصل كري جيكو چشمو مليو آهي، אن تي

)1.(سگهجي ٿوكائي بٺي جي وسندي کان كجهه وאل پرتي אڀي الهي وאرن پاسن سان

لئمبرכ جي . جنهن تي هك كوٽ אڏيل آهي. هكڑي چپٿري مٿاڙ وאري ٹكري آهيچوڻ موجب ته אن زماني ۾ كائي جا رهاكو مصيبت وقت كوٽ ۾ وڃي پناهه وٺندא

.كائي بٺي قد ۾ گهڻي ننڍي آهي، پر پکيڑ ۾ ميري ۽ لکمير جيتري آهي. هئافليم אن بابت چيو . هتي ڀنگار وאري دور جي ٺكرאٽ به عام جام نظر אچي ٿي

)2. (آهي ته كائي بٺي جو كنڀاركو هنر آمري دور سان وאسطو رکندڙ آهي

حوאال ۽ سمجهاڻيون 100-ص” هك عام جائزو -سنڌ“ليمبرכ، ) 1(

(2) Flame, Louis “The Paleography & Prehistoric Settlement Pattern in Sind” 1881, P-292

لنڈي بٺي. 16

لنڈي بٺي، دאدو ضلعي جي تعلقي سيوهڻ ۾ نئنگ نئن جي ساڄي كپ تي كلوميٹرن جي پنڌ 2بڈو رينج ويجهو، نئنگ ڳوٺ کان ڏکڻ אوڀر طرف ) אوڀر طرف(

אهو . جي ماڳ جي אصلي بناوت گهڻي وڌيك چٹي آهي هن تاريخ کان אڳ. تي آهيمخروطي دڙو، هك ٻئي مٿان ٹن پٿرאئن ڀتين يا ٿلهن سان وكوڙيل آهي ۽ چوٹي تي

אن مان لڳي ٿو ته אن تي كو كوٽ نه پر ميسوپوٹيما جي אهرאم . ماڙي جا نشان אٿس هتي ساڄي پاسي جيكو ٹكر جو ويكرو . جي صورت جهڑي كا عبادت گاهه هئي

ڇو ته אهو پهڻ، ٺكرאٺن، ڀڳل . چپٿرو ٹكر آهي، سو مکيه رهائشي אيرאضي لڳي ٿوسو אن هنڌ جي . ٿانون ۽ چقمقي پهڻ جي ڌكيل ٹكرن سان אصل كارو لڳو پيو آهي

مكاني عقيدو آهي ته لنڈي بٺي . عام بيهك ۽ بناوت ڏنڀ بٺي سان مشابهت رکي ٿي )101 -ص -لئمبرכ. (جون ڀتيون بچا ال کنيون ويون هيون

ليمون جوڻيجو .17

ميل אلهندي طرف 40ليمون جوڻيجي جا قديم آثار אتر سنڌ ۾ شكارپور کان

هي تاريخ کان אڳ جي دور جي رهوאسين جو ڦٹل شهر سنڌو سڀيتا جي شهري ) 1. (آهنهن دڙي جي نشاندهي ۽ تصديق آثار قديمه جي ماهر אين . تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

هن بستي مان موهن جي دڙي ۽ هڑאپا مان ملندڙ ٿانون ۽ ) 2. (אر كئي آهيجي مجمد .אوزאرن جهڑيون شيون مليون آهن

حوאال ۽ سمجهاڻيون 76-ص” قديم سنڌ“ڀيرومل، مهر چند آڏوאڻي، ) 1(

12-11-ص” تمدن سنڌ“يا موالئي شيدאئي، (2) Majumdar, N. G “Exploration in Sind”, Archaeological Survey of India No: 48

غازي شاهه .18

كلو 6غازي شاهه جا قديم آثار ضلعي دאدو ۾ ٹنڈو رحيم خان کان ڏکڻ אوڀر

كلوميٹر אوڀر 2ميٹرن تي ڀٹ رينج جي پيرאندي کان אتر אوڀر پير غازي شاهه کان .طرف آهن

ع تائين جاچ پڑتال كري، جيكي1931ع کان 1928قديم آثارن جي ماهر مجمدאر سنڌو سڀيتا جي ُكٹ وאري دور جا شهر ۽ ڳوٺ ڳولهي هٿ كيا، אنهن مان غازي شاهه

. هي سنڌو سڀيتا جي ڳوٺاڻي ثقافت ۽ شهري تمدن جو گڎيل هنڌ آهي) 1. (پڻ هك آهيهك شروعاتي تهه، جيكو ڳوٺاڻي ثقافت ) 2. (تهه مليا آهن 2جتان אسان کي رهائش جا

.هه شهري تمدن جي دور سان وאسطو رکندڙ آهيوאرن جو هيو ۽ אن بعد ٻيو مٿيون تهن آثار جي شروعاتي تهه مان אسان کي אوאئلي אنساني ڌنڌن، سندن كرت ۽

هيٺين تهه مان אسان کي كي به تعميرאتي جايون يا گهر نه . مشغولي جا نشان مليا آهننهن مان ج) 3. (پر صرف אتي رهندڙن جي אستعمال جا אوزאر ۽ ٿانون مليا آهن. مليا آهن

אندאزو لڳائي سگهجي ٿو ته هتي جا پهريان آبادكار سرن سان אڏאوتون كو نه كندא .هئا، پر كکن ۽ كانن جي النڍين ۽ ڇپرن ۾ رهندא هئا

جڎهن ته آخري مٿئين تهه جا رهندڙ كاپر אستعمال كندא هئا ۽ אڳين کان وڌيك ما، جابلو ٻكرن جون دڙي جي کوٹائي مان ڏאند جا مجس. متمدن زندگي گذאريندא هئا

هتان جا . تصويرون، ڦڻين جا مختلف نمونا ۽ ٻئي هار سينگار جو سامان مليو آهي .ماڻهو رڍون، ٻكريون، رڇ ۽ گڎهه ڌאريندא هئا

مجمدאر کي هتان جيكي ٿانون مليا آهن، تن تي ڳاڙهي مٿان كاري چٹسالي جون مورتون نال אهڑيون ساڳيون ڍڳي . كن ٿانون تي ڍڳي جي مورت آهي. ٿيل آهي

پپر جي . אن کان سوא مور جو אستعمال به گهڻي ڀاڱي ٿيل آهي. منجهان به مليون آهن )4. (پن جو به جام تصويرون مليون آهن

حوאال ۽ سمجهاڻيون

(1) Majumdar, N.G, “Exploration in Sind” P-85 142-ص” هك عام جائزو -سنڌ“ٹي، . لئمبرכ، אيڇ) 2(

(3) Sorely, H.T, “Gazetter of Sind” P-112 (4) Flame, Louis, “The Paleography & Prehistoric Settlement Pattern in Sind”, P-281

نارو وאرو دڙو. 19

سنڌو سڀيتا جي وאرثن جي هي بستي ضلعي خيرپور جي ٹنڈي مستي خان

يم آثارن ع ۾ قد1935هن بستي کي . אسٹيشن جي אوڀر ۾ ٻن ميلن جي فاصلي تي آهي. جتي کيس كيترאئي وאري جا دڙא مليا) 1. (جي هك ماهر پنڈت ماڌو سروپ ڳولهي لڌو

جيكو سنڌو سڀيتا جي ) 2. (آهي” نارو وאرو دڙو“جن مان ڏکڻ אوڀر ڇيڑي وאرو دڙو . ڳوٺاڻي ثقافت وאرن رهوאسين ۽ אن کان پو شهري تمدن جي وאرثن جو گڎيل هنڌ آهي

كوٹڎجي جي باشندن سان گهرא الڳاپا هيا، كوٹڎجي وאرא هتان جي رهوאسين جا) 3( .ميل אتر אولهه ۾ آهن 7قديم آثار هن بستي کان

جن جي . نارو جي دڙي مان مليل برتن تمام سڌريل قسم جا نظر אچن ٿاجوڙجك אعلٰي قسم جي ۽ אنهن تي ٿيل چٹسالي، سندن فن جي پختگي جو אعلٰي

ي مان مليل شيون، كوٹڎجي ۽ موهن جي دڙي مان هن دڙي جي کوٹائ) 4. (ثبوت آهيهتان ملندڙ زيورن ۾ هٿن جون منڈيون . مليل شين سان كافي مشابهت رکن ٿيون

دڙي جي کوٹائي مان . وغيره موهن جي دڙي مان مليل زيورن سان مشابهت رکن ٿيونار قديم آثارن جي ماهرن کي ٻارن جا رאنديكا، ڍڳي گاڏيون، چوڙيون ۽ ٻئي هار سينگ

ماهرن هن دڙي مان ) 5. (جي سامان سان گڎ بهترين قسم جي ٺكر جا ٿانون مليا آهن .هك אنساني هڎאئون پڃرو به لڌو آهي

نارو وאرو دڙو، سنڌو سڀيتا جي ڳوٺاڻي ثقافت ۽ شهري تمدن جي مليل جليل .دورن جو هك بهترين سنگم آهي

Pithawalla, “Historical Geography of Sind”, P-166 (1) حوאال ۽ سمجهاڻيون

(2) Exploration at Naru Waro Daro, Archaeological Deptt: of Pakistan, 1964- vol: 1 (3) Flame, Louis, “The Paleography & Prehistoric Settlement Pattern in Sind” – P – 941 (4) Pithawala, P-166 (5) Pithawala, P-167

ڏنڀ بٺي. 20

كلوميٹر ڏکڻ 10جا قديم آثار دאدو ضلعي ۾ جهانگارא ڳوٺ کان ڏنڀ بٺي

هتان قديم آثارن جي ماهر فليم ۽ مجمدאر کي ٹماڙ جڳهه جا نشان هٿ آيا . אولهه ۾ آهنجڎهن ته ڏאکڻين طرف هك ڏאكڻ . جنهن جي الهي کان ڀتين جا نشان موجود آهن. آهن

تر کان پيڑهه جي ڀتين جا نشان مليا هن جي هيٺيان ڏکڻ، אوڀر ۽ א. جا نشان مليا آهنمجمدאر بٺي جي کوٹائي دورאن . جنهن مان گهرن جي كمرن جي نشاندهي ٿئي ٿي. آهن

هتان ملندڙ ٿانون آمري ۽ هڑאپا جي دورن سان . هك אنساني ڍאنچو ڳولي هٿ كيوجنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته هي ماڳ ڳوٺاڻي ثقافت سميت شهري . وאسطو رکن ٿا

.ري دور سان به وאسطو رکي ٿوتمدن وא

ديهه ماڙي صابري .21

ديهه ماڙي صابري جا قديم آثار ضلعي نوאب شاهه ۾ ڳوٺ نوאز ڏאهري ڀرسان هتان ملندڙ شين ۾ كاري تي ڳاڙهي . هي ماڳ هڑאپا دور سان وאسطو رکي ٿو. آهن

.چٹ وאرא ٿانو، ٺكر جو ڍڳو، ٹنگر سامان جا ٹكر شامل آهن

ڏيسوئي. 22

ي ماڳ دאدو ضلعي ۾ ٿاڻي بوال خان کان אٺ كلو ميٹر אتر אوڀر تي ڏيسوئي ه

. پٿر جي كپچي ۽ وٿون جا بجا پکڑيل آهن. هي ماڳ ترאکڑو آهي. نئن ويجهو آهيهتان ملندڙ سامان ۾ ٹنگر ٿانو، ٺكر ۽ ٹامي جا چوڙא، كٺ جو وٽ، ننڍڙא ٺكر جي

אهڑא ڳوڙها ٿاڻي . ڳوڙها به لڌא ويا آهن گاڏڙن جا ٹكر، ٻه سو گول ۽ ٻه چهنبارא ٺكر جامجمدאر ۽ فليم جي رא موجب هي ماڳ هڑאپا . بوال خان جي ٻين ماڳن تان به لڌא ويا آهن

.دور سان وאسطو رکي ٿو

אلهه ڏنو. 23

هن . كلوميٹر אتر אوڀر طرف آهي 32قديم آثارن وאرو هي هنڌ كرאچي کان هي ماڳ سنڌو سڀيتا جي دور سان وאسطو رکندڙ . ماڳ تان ٹن دورن جا آثار مليا آهن

.آهيאلهڎني جي ڀتين ۾ . ماهرن هن وستي ۾ چٹسالي سان گڎ سادא ٿانون به لڌא آهن

کوٹائي مان سون ۽ چاندي به هٿ . پٿرن سان گڎ كچيون سرون به אستعمال ٿيل آهن . كئي وئي آهي

عامالڻو. 24

كلوميٹر אتر אولهه طرف مول ۽ 34ل عامالڻي جا قديم آثار كرאچي کان אٹك

אهڃاڻ ترאکڑא آهن، .ميٹرن אندر ڦهليل آهي 91هي بستي . ملير نئن جي سنگم تي آهن . ماڳ سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

عارب جو ٿاڻو. 25

5عارب جي ٿاڻي جا قديم آثار ضلعي دאدو ۾ شاهه جو كوٺڑيو کان אٹكل .ناريئڑو جبلن جي پيرאنڌي ۾ آهن كلوميٹر ڏکڻ طرف

אين جي مجمدאر، . لئمبرכ کي هن بستي مان ٹامي جون ڇيڻيون هٿ آيون آهن . هن بستي کي سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جي رهوאسين جو وٿاڻ ٻڌאئي ٿو

شاهه جو كوٹڑو. 26

كلوميٹر ڏکڻ אوڀر طرف بارאن نئن جي 7هي ماڳ دאدو ضلعي ۾ کجور کان

هوٿياڻو جبل کان هك نكرندڙ چشمو ماڳ جي ڀرمان . ر کاٻي پاسي وאقع آهيאوڀهتان لڀندڙ ٿانون جو . هن قديم آثار جي مٿاڇري تي ڀت جا آثار نظر אچن ٿا. لنگهي ٿو

هتان مليل . نمونو ڏکڻ بلوچستان جي قديم ماڳن كلي ۽ ميهي مان به لڌو ويو آهيجنهن مان ظاهر ٿئي ٿو . ون تي چٹيل آهنٿانون تي کجي جو وڻ ۽ ٻكرن جا چٹ به ٿان

. ته هتان جا ماڻهو ٻكريون ڌאريندא هئا ۽ אن دور ۾ سنڌ ۾ کجي پوکي ويندي هئي

ٻانڌڻي.27

ٻانڌڻي جو قديم ماڳ دאدو ضلعي ۾ ٻانڌڙي نئن ويجهو ٻانڌڻي ڳوٺ ڀرسان کوٹائي مجمدאر هن قديم ماڳ جي. دڙو אتر کان אتانهون ۽ ڏکڻ کان ترאکڑو آهي. آهي

قديم آثار مان ملندڙ ٿانون، هن ماڳ جو . كرאئي، جتان پٿر جون ڀتيون مليون آهن .سان ڳانڍאپو ڏيکارين ٿا) ڳوٺاڻي ثقافت(آمري ثقافت

هن ماڳ تان ملندڙ باقيات ۾ ٻه رنگا سنهڑي چادر وאرא ٿانون ۽ چقمقي پٿر جا آهن، جڎهن ته אنهن جو ٿانون تي ڳاڙهي ۽ ناسي رنگن جا چٹ چٹيل. אوزאر شامل آهن

. تهه پيلو آهي

چؤنرو. 28

هي ماڳ . چؤنرو جا قديم آثار دאدو ضلعي ۾ ٻاندڙي نئن جي ڏکڻ طرف آهنهتان مجمدאر کي کوٹائي دورאن . مخروطي دڙي ۽ هك هيٺاهين وسندي تي ٻڌل آهي

هتان . هي ماڳ ڳوٺاڻي ثقافت وאري دور سان وאسطو رکندڙ آهي. ڀتيون مليون آهنجيكي هن کان אڳ آمري مان ملي چكا . ڳاڙهي ۽ ڦكي رنگ جا ٿانون لڌא ويا آهن

ٿانون چك تي ٺاهي پچايا . جن تي چاكليٹي ڦكي رنگ سان چٹسالي ٿيل آهي. آهن 5هن آثار مان ليمبرכ کي هك چقمقي پهڻ جو كپ هٿ آيو آهي، جيكو . ويا آهن

. אنچن کان وڌيك ڊگهو آهي

ڍאل. 29

هن قديم . ديم آثار لكي جبلن جي אولهه طرف ضلعي دאدو ۾ آهنڍאل بٺي جا قٹكنڈي جو ننڍي ۾ ننڍو . بستي جو نشان هك ٹكنڈي جي صورت ۾ موجود آهي

حصو אتر وאري پڇڑي آهي ۽ אتر وאري پڇڑي تي ميدאن هك مخروطي دڙي جي ن هن قديم آثار جو وאسطو سنڌو ماٿر جي ڳوٺاڻي ثقافت سا. صورت אختيار كري ٿو

هتان مجمدאر کي جتي آمري دور جا سنها ٿانون . گڎ شهري تمدن وאري دور سان به آهي. مليا آهن، אتي ٹكر جي چوٹي تي كٺ جي دور جي عمارتن جا آثار نه نظر آيا آهن

هتان ملندڙ شين ۾ چٹسالي ٿيل ٿانون، ٺكر جا چوڙא، אسٹينڈ تي ڊش ۽ ٹنگر ٿانون . شامل آهن

مجمدאر کي אوڀر وאري אڌ مان ڀتين جي پيڑهه وאرא پٿر قديم آثارن جي ماهرجڎهن ته فليم کي بٺي جي אولهه وאري پاسي کان هك گوالئين پٿرאئين אڏאوت . نظر آيا

. جا آثار مليا آهن

ڏيجي جي ٹكري .30

ع ۾ 1938. هي قديم آثارن وאرو ماڳ خيرپور ضلعي جي ديهه چونئرو ۾ آهيجيكو چن وאري پٿر جي ٹكري تي آهي . اڳ ڳولي هٿ كيوهك ماهر وئٹس هي م

ميٹر مٿي آهي ۽ شكل ۾ چوكنڈو 12۽ آس پاس وאري ميدאني عالئقي کان אٹكل . آهي

مٿيون تهه سنڌو سڀيتا . تهه آهن 5کان 4وئٹس جي رא موجب هن وسندي جا وٺاڻي جڎهن ته هيٺين تهن جو وאسطو ڳ. جي شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

هتان كجهه אهڑيون باقيات مليون آهن، جن جهڑيون هن . ثقافت وאري دور سان آهي . کان אڳ كوٹڎيجي سميت رאجسٿان وאري قديم ماڳ كالي بنگن مان هٿ آيون آهن

گورنڈي. 31

. كلوميٹر אتر طرف آهي 13گورنڈي وאرو قديم ماڳ دאدو ضلعي ۾ نئنگ کان

قديم آثارن جي ماهر אين جي مجمدאر هن . ر אوچو آهيهي ننڍڙو دڙو אٹكل אڍאئي ميٹماڳ جي چوک چكاس كندي ٻڌאيو آهي ته سمورو عالئقو پٿر جي كپچين ۽ ٿانون

جتان هتان جا رهوאسي پيئڻ ۽ . سندس ڀرسان هك پاڻي جو چشمو آهي. سان ڀريل آهيجا چوڙא، هتان ٺكر جو ڍڳو، چوڙא، سپين. زرאعت كرڻ ال پاڻي אستعمال كندא هئا

قديم آثارن جي ماهرن موجب هي . عقيق جو مڻكو ۽ كوپر جي منڈي وغيره مليا آهن . ماڳ شهري تمدن ۽ ڳوٺاڻي ثقافت وאرن دورن سان وאسطو رکندڙ آهي

حسن علي. 32

حسن علي جا قديم آثار كرאچي کان ساڍא پنجٹيهه كلوميٹر אتر אوڀر طرف،

. ميٹر مٿانهين جڳهه تي آهي 3ميدאني عالئقي کان هي ماڳ . سپر ها وي تي آهنقديم آثارن جي ماهر فليم موجب هك بستي . هتان ڀتين جي پيڑهه جا نشان مليا آهن

. هڑאپا دور يعني شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

جهكڑ. 33

الڙكاڻي . كلوميٹر אولهه طرف آهي 9هي ماڳ مٺو ديرو لڳ الڙكاڻي کان تاريخ کان אڳ وאري دور ۾ هي . ندي روڊ جي אترين طرف نظر אچي ٿوکان وאرهه وي

جا قديم آثار ٻن حصن ۾ ) جهكر(جهوكر . وسندي سنڌو درياهه جي کاٻي كپ تي هئيدڙو بي سنڌو . فوٽ אوچو آهي 63’ بي‘فوٽ אوچو آهي ۽ دڙو 17’ אي‘دڙو . ورهايل آهن

جڎهن ته . ني سان وאسطو رکي ٿوسڀيتا جي شهري تمدن وאري دور کان پو وאري زماتهه 3دڙي אي جا . جا هيٺيان تهه، موهن جي دڙي جي دور سان وאسطو رکن ٿا’ אي‘دڙي جڎهن ته אن جا هيٺيان ٻه تهه . ساساني دور سان وאسطو رکي ٿو-مٿيون تهه אنڈو. آهن

ه جڎهن ته ڊאكٹر رفيق مغل چوي ٿو ت. سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن سان وאسطو رکن ٿا .دڙي جي هيٺين تهن جو به سنڌو تهذيب سان وאسطو آهي

جهانگارא. 34

هي ماڳ دאدو ضلعي ۾ جوهي کان سيوهڻ وאري رستي تي جهانگارא ڳوٺ کان چوک چكاس . فوٽ אوچا آهن 17دڙא אٹكل . ميل پري ڏکڻ طرف موجود آهي 2אٹكل

ٿانون جا پرزא ٹڑيل دورאن دڙن تي چن جي پٿر وאريون كپچيون، چقمقي پرد، خاكي هتان مليل ٿانون جا كجهه نمونا . ٺكر سادא ۽ بنا چٹسالي جي آهن. پکڑيل مليا آهن

هتان ٹامي جي هك ڇيڻي ۽ هك آر به . موهن جي دڙي وאري אسٹوپا ڀرسان به مليا آهنאن کان سوא אنساني مٿي جو هڎو ۽ جانورن ۾ ٻكرين جا هڎא وڌيك مليا . لڌي آهي

.جي آخري دور جي آهي) شهري تمدن(وسندي هڑאپا دور هي . آهن

كرچاٽ. 35

كرچاٽ جو قديم ماڳ دאدو ضلعي ۾ کيرٿر ۽ كيلرو جبلن جي وچ ۾ كرچاٽ هتي ٺهيل عمارتن جي . هن دڙي جي آسپاس ۾ ٹي چشما وهن ٿا. ڳوٺ ويجهو آهي

باقيات ۾ هتان ملندڙ. بنياد ۾ هك پيلي رنگ جو وאرياسو پٿر به אستعمال ٿيل آهيكاري رنگ تي ڳاڙهي چٹسالي وאرא ٿانون، ٺكر جي كيكن جا ٹكرא، چقمقي אوزאر

جيكي الجورد، אسٹيٹائيٹ ۽ . هتان مختلف قسمن جا مڻكا به لڌא ويا آهن. شامل آهنچٹن ۾ کجي . هتي جي ٿانون تي ٿيل چٹسالي ۽ رنگ نهايت سهڻا آهن. ٺكر جا آهن

مجمدאر موجب هي . نمونا، پکين جا مٿا شامل آهنجا وڻ، جابلو ٻكر، אکين جهڑא وسندي سنڌو تهذيب جي شهري تمدن، جڎهن ته فليم موجب ڳوٺاڻي ۽ شهري تمدن جي

. گڎيل آبادي آهي

کجور. 36

كلوميٹر پري ڏکڻ אوڀر 9کجور جا قديم آثار به دאدو ضلعي ۾ كرچات کان جن جو بنياد كاري . نشان مليا آهنهتان قديم آثارن جي ماهرن کي ڀتين جا . طرف آهن

هتان ملندڙ ٿانون ۾ سڌي ڳچي وאرن باسڻن جا ٹكر عام . پٿر ۽ ككرين تي ٻڌل آهيٿانون تي ڳاڙهسرو ناسي رنگ ۽ هلكو ڦكو ۽ . چٹسالي ٻه رنگي آهي. جام آهن

هتان مجمدאر کي ٺكر جو هك ٻن كنڈن وאرو مڻكو، جيكو . كارو رنگ ٿيل آهي . هتان ملندڙ باقيات جو ڳوٺاڻي ثقافت سان وאسطو آهي. يو آهيُאكر سان آهي، مل

)پير الکو(لکيو . 37

كلوميٹر אتر ڏکڻ ۾ لکيو جا قديم آثار 9دאدو ضلعي جي ڳوٺ شاهه حسن کان

هن ٻه کڎون ٻن . قديم آثارن وאري ماهر مجمدאر هن ماڳ جي کوٹائي كرאئي. مليا آهنمان ڳاڙهي تر تي كاري چٹسالي ٿيل ٺكر جا هن بستي. كلوميٹرن تائين کوٹرאيون

ٿانو، ٺكر جون ٺهيل ماتا ديويون، ڍڳي جون مورتيون، ٺكر جا كنگڻ، موتي، مجمدאر کي هن ماڳ تان אهڑא به . رאنديكا، چقمقي پرد، אسٹيٹائيٹ موتي مليا آهن

هتان مليل ماتا ديوي جهڑيون . ٿانون مليا آهن، جيكي بنا چٹسالي ٿيل سادא آهن . ورتيون، هن کان אڳ كلي ۽ ميهي مان به مليون آهنم

لوهري. 38

هي دڙو آس پاس وאري ميدאني . هي ماڳ دאدو ضلعي ۾ منڇر ڍنڍ ڀرسان آهن

مجمدאر ٻه ميٹر مٿاڇري کان هيٺ کوٹائي . عالئقي کان אٹكل هك ميٹر مٿانهون آهينون مان ٹن دورن جي هتان ملندڙ ٿا. كرאئي، پر پاڻي نكرڻ سبب אها אڌ ۾ رهجي وئي

- هكڑא ٿانون، آمري وאري دور سان وאسطو رکن ٿا، ٻيا گڎيل آمري. نشاندهي ٿئي ٿيجنهن مان معلوم ٿئي ٿو . هڑאپا دور جا آهن ۽ ٹيان آخري هڑאپا دور سان وאسطو رکن ٿا

مجمدאر کي . ته هي ماڳ ڳوٺاڻي ثقافت کان شهري تمدن جي آخري دور تائين آباد رهيوكيترن אڏאوتن جي پيڑهه ۾ وڏא وڏא . تطيل ۽ چورس كمرن جا نشان مليا آهنهتان مس

هكڑي تهه مان هك گهر چڱي حالت ۾ نظر آيو آهي، جيكو . پٿر אستعمال ٿيل آهن .چئن كمرن، ٻن كوٺين ۽ هك ورאنڈي تي ٻڌل آهي

هتان مليل باقيات ۾ پنج ٺكر جا مٹكا ُאكر ٿيل، ٻن جانورن جون مورتيون، ٺكر . هتان مليل ٿانون جو رنگ ڦكو يا هلكو ڳاڙهو آهي. زيور شامل آهنٹامي جا

مٿن چٹسالي ال ڳاڙهو، ناسي ۽ چاكليٹي رنگ אستعمال . جي ٿانون جو تر سنهڑو آهي . ٿيل آهي

ليالن جي ماڙي. 39

ليالن جي ماڙي جا قديم آثار ڳوٺاڻي ثقافت سميت شهري تمدن وאري دور سان

هي آثار موال ۽ ڦوسي لكن جي وچ ۾ کينجي نئن تي کير ٿر جي . وאسطو رکندڙ آهنهتان جي رهوאسين هي بستي هك چشمي جي ويجهو آباد . ٻاهرين قطار تي وאقع آهن

. كئي هئي

لوهم جو دڙو. 40

. ميٹر אتر طرف دאدو ضلعي ۾ آهي 35لوهم جو دڙو پيارو ڳوٺ אسٹيشن کان مجمدאر کوٹائي دورאن هتان موهن جي . يهي دڙو هك پرאڻي درياهي وهكري تي آه

دڙي يعني شهري تمدن ۽ אن کان پو وאري دور جيكو جهكڑ دور كوٺجي ٿو، אن جا هتان ملندڙ ٿانون تي هلكو ڳاڙهو رنگ ٿيل آهن، جنهن مٿان . آثار ڳولي لڌא آهن

ا، چٹسالي وאرن نمونن ۾ جاميٹري جا نمونا، אڏندڙ پکي، ٻوٹ. كاري چٹسالي ٿيل آهيهي ٿانون دڙي جي هيٺين تهه مان لڌא ويا . پپر جا وڻ، ڦڻي جهڑيون شاخون شامل آهن

ٻنهي تهن . جڎهن ته مٿئين تهه مان مليل ٿانون جهكڑ دور سان وאسطو رکندڙ آهن. آهنمجمدאر کي هتان مليل . مان ڍڳي جون مورتيون، ٺكر جا چوڙא ۽ رאنديكا پڻ مليا آهن

جا مڻكا ۽ موتي، تور جا وٽ، ٹامي جو چاقو، نيزو، پهڻن باقيات ۾ عقيق، אسٹيٹائيٹ . جي ڌאر وאرא אوزאر ۽ موهن جي دڙي جون مهرون مليون آهن

אورنگي. 41

هي قديم ماڳ كرאچي ۾ منگهو پير جي ستين ميل جي پٿر کان ڏيڈ كلوميٹر

مجمدאر کي چوک چكاس دورאن هتان جابجا ٺكريون مليون آهن ۽ . אولهه طرف آهيهي ماڳ تاريخ کان אڳ جي دور سان . قمقي پهڻ جي ڌאر وאرא אوزאر به مليا آهنچ

. جتي کوٹائي نه ٿي سگهي آهي. وאسطو رکي ٿو

عثمان جي بٺي. 42 كلوميٹر ڏکڻ طرف بارאن نئن جي אوڀر 1هي قديم ماڳ عارب جو ڳوٺ کان

ٽ هيٺ فو 2ماڳ جي کوٹائي دورאن هتان . وאري كپ تي وאهي ڳوٺ ڀرسان آهيهتان مليل ٿانون . سٺ کان وڌيك وٿون هتان لڌيون ويون. كمرن جا آثار نظر آيا آهن

مجمدאر . تي ٻن رنگن سان چٹ چٹيل آهي، جن جون ڳچيون گهڻي ڀاڱي سڌيون آهن

جڎهن ته کوٹائي دورאن سامونڈي . کي چوک چكاس دورאن پهڻن جا تيز אوزאر مليا آهن .گجي پڻ هٿ آئي آهي

كوٹڑيو پئي جو. 43

هتان قديم آثارن . كلوميٹر ڏکڻ طرف آهي 10پئي جو كوٹڑيو، رאڄو ديرو کان

. جي ماهرن کي جيكي ٿانون مليا آهن، تن جو وאسطو آمري ۽ هڑאپا دور سان آهيجنهن مان معلوم ٿيو آهي ته هي ماڳ ٻنهي دورن يعني ڳوٺاڻي ثقافت ۽ شهري تمدن

. ۾ آباد هيو

پوکرאڻ. 44

م ماڳ مان ملندڙ باقيات جو وאسطو آمري جي وאئلي تهن مان نكرندڙ هن قديهي ڳوٺاڻي ثقافت سان وאسطو رکندڙ بستي پوکرאڻ ٹكرين جي . ٿانون سان آهي

هتان قديم آثارن جي ماهرن کي ڀتين جا . چوٹي تي پوکرאڻ ٻرگهل جي ڏکڻ ۾ آهي . جو آهي جڎهن ته هتان جو كنڀاركو فن پڻ خاص قسم. آثار مليا آهن

ٹنڈو رحيم. 45

هي قديم ماڳ دאدو ضلعي جي تعلقي جوهي ۾ غازي شاهه کان چار ميل אتر

جن جي تري تي هلكو ڳاڙهو يا . هتان جا ٿانون ڦكي مادي سان ٺهيل آهن. طرف آهي . جڎهن ته چٹ كاري يا چاكليٹي رنگ ۾ آهن. ڦكو رنگ آهي

تئونگ جي بٺي. 46

جي אتر אوڀر وאري كنڈ تي گاج جبلن جي پيرאندي کان هي آثار دنبر جبل ) ڳوٺاڻي ثقافت(لئمبرכ کي هتان کوٹائي دورאن آمري دور . تئونگ ڳوٺ ويجهو آهن

. وאري دور سان وאسطو رکندڙ ٿانون مليا آهن) شهري تمدن(۽ هڑאپا دور

אحمد شاهه. 47

آريجو ڳوٺ کان هي قديم ماڳ دאدو ضلعي ۾ بارאن ماٿر جي אڀرندي پاسيقديم آثارن جي . هي قديم ماڳ ڳوٺاڻي ثقافت وאري دور جو آهي. ڏکڻ אوڀر ۾ آهي

אين جي مجمدאر کي . ماهرن هتان چقمقي پرد، كور ۽ ٺكر جا ٿانون هٿ كيا آهن . هتان كٺ جي دور جا نشان پڻ مليا آهن

بچاڻي. 48

ي ڳوٺ کان אتر אوڀر هي ماڳ دאدو ضلعي ۾ بارאن نئن جي אولهه طرف بچاڻ

هي ماڳ . هتان مليل ٿانون شهري تمدن وאري دور سان وאسطو رکندڙ آهن. طرف آهيهتي جون אڏאوتون پٿر ۽ گاري سان ٺهيل هونديون . پٿرن ۽ ٺيكرאٽ سان ڀريل آهي

. هيون

ٻاندڙي. 49

دאدو ضلعي ۾ مليل هي ماڳ موجوده ٻاندڙي ڳوٺ کان ٹي كلوميٹر אتر طرف جنهن جي ڀرسان هك . جيكو شهري تمدن وאري دور سان تعلق رکندڙ آهي .آهي

مجمدאر کي هتان هك عمارت جا . هتي جون אڏאوتون پڻ پٿر جون آهن. چشمو وهي ٿو . آثار مليا آهن

بيبي جي ڀٹ. 50

هتان مليل باقيات ۾ ٺكر . هي ماڳ آمري ۽ هڑאپا دور سان وאسطو رکندڙ آهي . هي ماڳ بارאن نئن چئنل ڀرسان آهي. جا ٿانون אهم آهن

ڇٹي جو كنڌ. 51

هتان ملندڙ باقيات مان معلوم . هي قديم ماڳ نئن بارאن جي چور لك وٽ آهي

هتان جيكي ٺكر . ٿيو آهي ته ماڳ ڳوٺاڻي ثقافت وאري دور سان وאسطو رکندڙ آهيسان مشابهت رکندڙ جا ٿانون مليا آهن، سي آمري جي אوאئلي تهن مان مليل ٿانون

. آهن

ڍالڻي جو كوٽ. 52

كلوميٹر אتر 6دאدو ضلعي ۾ بارאن نئن جي كپ تي جهانگاري کان אٹكل قديم آثارن جي ماهر אين جي مجمدאر هن قديم . אوڀر طرف ڍالڻي جو كوٽ وאقع آهي

ماڳ جي چوک چكاس كرڻ کان پو ٻڌאيو آهي ته هي ماڳ ڳوٺاڻي ثقافت وאري دور جيكي آمري . هتان مليل ٺكر جا ٿانون ڳچي کان سوא آهن. ن وאسطو رکندڙ آهيسا

. جي شروعاتي تهن سان وאسطو رکندڙ آهن

جيري جو كالت. 53

هي . هي قديم ماڳ ضلعي دאدو ۾ نئن گاج جي کاٻي كناري تي وאقع آهيميٹر אوچي 10 אها پهاڙي نئن گاج كئنال کان אٹكل. آثار هك پهاڙي אوچائي تي آهن

هن ماڳ مان مليل ٿانون آمري سان وאسطو . هتان كافي אڏאوتن جا آثار مليا آهن. آهي . رکندڙ آهن

جڎيرن جو دڙو. 54

قديم آثارن جو هي ماڳ هن وقت سنڌ بلوچستان سرحد تي بلوچستان جي حدن سبي جيكب آباد کان. אندر وאقعي جهٹ پٹ ۽ ٹيمپل ديري ريلوي אسٹيشن تي آهي

هي ماڳ . ويندڙ روڊ کان هي ماڳ ڏيڍ كلوميٹر אولهه طرف ڊنگارא نئن ڀرسان آهيجڎيرن جو دڙو، چئن دڙن . سنڌو سڀيتا جي مشهور شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

אن . ماڳ تان كيترא تيز پكل ساوא ٿانون، سانچا، ٹكنڈא كيك مليا آهن. تي ٻڌل آهيجانورن جون مورتيون، سپون، ننڍڙא رאنديكا پڻ مليا کان سوא ٺكر جون چوڙيون،

. هتان ٻن منهن وאرא چقمقي بليڈ پڻ مليا آهن. آهن

كڇهو بٺي. 55

پکرאڻ کان אڍאئي كلوميٹر ڏکڻ طرف دאڦڑو نئن ويجهو كڇهو بٺي جا قديم جن جي چوڌאري ٺكر جا ٹكرא پکڑيل . هتان אڏאوتن جا نشان مليا آهن. آثار مليا آهن

. هن ماڳ جي אڃا صحيح نموني ڇنڈڇاڻ نه كئي وئي آهي. نآه

کنڈر ڀٹ. 56

هي ماڳ سکر ضلعي جي ميرپور ماٿيلو تعلقي ۾ کهي کنڀجي ۽ بازאر لنڈ هي آثار قديم هاكڑو درياهه جي هك ننڍي وهكري . وچ ۾ هك ڀٹ تي وאقع آهي

ي پرد، كاپر جا ٹكر، هتان مليل باقيات ۾ چقمق. ڀرسان پاڻي جي سهنج ۾ مليا آهنکنڈر ڀٹ جا قديم آثار شهري تمدن وאري دؤر سان وאسطو . پٿر جا مڻيا شامل آهن

. رکندڙ آهن

كانڌي وאهي بٺي. 57

. ڳوٺاڻي ثقافت سان وאسطو رکندڙ هي ماڳ دאدو ضلعي ۾ نئنگ ماٿري ۾ آهي

ڙ ۽ سڄي אيرאضي پكل مٹي جي ڌڌ. هي وسندي قدرتي طور אتانهين دڙي تي آهيهن ماڳ جا رهائشي آثار چوٿائي ميل ۾ . ٺكرين جي ڀور سان ڳاڙهي ڏسڻ ۾ אچي ٿي

. پکڑيل آهن

كرهيو ٻير ڀانڈאري. 58

كلوميٹرن جي فاصلي 12هي ماڳ بدين ضلعي ۾ بدين شهر کان ڏکڻ אولهه ۾ . هي ماڳ سنڌو سڀيتا جي مشهور شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي. تي آهي

ڀٹ كرنڈ جي. 59

جمڑאئو 3هي قديم ماڳ نوאب شاهه ضلعي ۾ نوאب شاهه جي ديهه نمبر

. ماڳ شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي. ريگستان جي كناري تي آهي

کوسو دڙو. 60

هي ماڳ سکر ضلعي جي ميرپور ماٿيلي تعلقي ۾ پير پاکڑو کان אڍאئي ماڳ موهن جي دڙي جو هي. كلوميٹر אولهه طرف کهي کينجي جي ڏکڻ אوڀر ۾ آهي

. هم عصر آهي

كونج سر. 61

هي . كلوميٹر ڏکڻ طرف آهي 4ماڳ ضلعي بدين ۾ شهر بدين کان אٹكل

. قديم آثار موهن جي دڙي وאري شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهن

لنڈي ٺوڙهي. 62

ضلعي سکر جي ميرپور ماٿيلي تعلقي ۾ بازאر لنڈ ۽ کهي کينجي جي وچ ۾ . هي آثار شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهن. ڙهي جا قديم آثار مليا آهنلنڈي ٺو

الل ڇتو. 63

هي ماڳ ضلعي دאدو ۾ منڇر ڍنڍ جي پسگردאئي ۾ ترهڻي کان هك ميل جي

هي ماڳ سنڌو سڀيتا جي شهري . مفاصلي تي پير الل ڇتي جي نالي سان منسوب آهي . تمدن جي آخري دؤر سان وאسطو رکندڙ آهي

ممڑو. 64

جتان گهرن . ممڑو جا قديم آثار سکر ضلعي ۾ روهڑي کان ٹي ميل אوڀر ۾ آهن

هتان مليل گهرن جي پيڑهه . جي אڏאوت، چقمقي پهڻ، ٺكر جا ٹنگر ٿانون مليا آهنگهرن مان ٺكر جا . رهائشي آبادي مان هك کوهه به مليو آهي. پكين سرن جي آهي

هي ماڳ سنڌو . كرڻ جا پٿر جا وٽ مليا آهن ٿانون، ٻارن جا ٺكر جا رאنديكا، تور . سڀيتا جي شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

مرکان. 65

هتان مليل . کن كلوميٹر ڏکڻ אوڀر طرف آهي 15هي ماڳ بدين شهر کان . باقيات مان معلوم ٿئي ٿو ته هي قديم ماڳ شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

مشاق. 66

عي ۾ شاهه حسن کان אٹكل ڏيڍ كلوميٹر ڏکڻ אوڀر ۾ هي قديم ماڳ دאدو ضل

مجمدאر کي هتان ٹنگر ٿانون، ٺكر جا چوڙא، . منڇر ڍنڍ جي אولهه وאري كناري تي آهيهي ماڳ سنڌو سڀيتا جي . چقمقي پهڻ جا ڌאر وאرא אوزאر، عقيق جا مڻكا مليا آهن

. شهري تمدن وאري دؤر سان وאسطو رکندڙ آهي

ڌنزگاڻي جو كن. 67

هي ماڳ دאدو ضلعي ۾ نئن گاج جي کاٻي پاسي، روهيل جي كنڌ کان אٹكل هتان مليل باقيات آمري دؤر يا ڳوٺاڻي ثقافت سان . ڏيڍ كلوميٹر אولهه طرف آهي

. وאسطو رکندڙ آهي

نكا. 68

هي ماڳ ڊאكٹر . نكا جو قديم ماڳ دאدو ضلعي ۾ گمرכ ٹكر ويجهو آهيهتان ملندڙ . هتي جي אڏאوتن ۾ پٿر אستعمال ٿيل آهي. ع ۾ ڳولي لڌو1976لوئس فليم

. ٺكر جا ٿانون موهن جي دڙي مان ملندڙ ٿانون جهڑא آهن

ڦنگ. 69

هي قديم ماڳ دאدو ضلعي ۾ كوهترאش کان ٹي سو ميٹر אتر אولهه طرف وאقع . هي ماڳ ڳوٺاڻي ثقافت وאري دؤر سان وאسطو رکندڙ آهي. آهي

رאڄو ديرو. 70

م ماڳ دאدو ضلعي ۾ موجوده رאڄو ديرو ڳوٺ جي ڏאکڻين طرف نئن هي قدي

هي ماڳ ٻن دڙن ۾ . كلوميٹر אتر אوڀر طرف آهي 14گاج جي چورلك کان אٹكل . אوچي ۽ وڏي دڙي مان ڳوٺاڻي ثقافت سان وאسطو رکندڙ باقيات ملي آهي. ورهايل آهي

. دڙ وٿون مليون آهنسان وאسطو رکن) شهري تمدن(جڎهن ته ننڍي دڙي مان هڑאپا دور

روهيل جو كنڌ. 71

كلوميٹر وאقع آهي ۽ سنڌو 8هي ماڳ دאدو ضلعي ۾ نئن گاج جي אندر ساڍא هتان قديم آثارن جي ماهرن کي . سيتا جي ڳوٺاڻي ثقافت سان وאسطو رکندڙ آهي

جيكي ٿانون ۽ ٻيون شيون مليون آهن، سي هن کان אڳ نال ۽ آمري مان ملي چكيون .آهن

سنياسي بٺي .72

ماڳ جي . هي ماڳ دאدو ضلعي ۾ كائي ماٿري جي אلهندي لنگهه ويجهو آهي

لئمبرכ موجب ماڳ سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن سان . ڀرسان پاڻي جو چشمو آهي . وאسطو رکندڙ آهي، جيكو هك אوچي ٹكري تي אڏيل آهي

ٺارو ٹكري. 73

كلوميٹر ڏکڻ אولهه 2کان ٺٹي روڊ تي گجو جي ڳوٺ -هي قديم ماڳ كرאچيهي ماڳ ڳوٺاڻي ثقافت . ۽ شيخ ترאبي جي قبر کان ڏکڻ אوڀر طرف ٺٹي ضلعي ۾ آهي

. سان وאسطو رکندڙ آهي

ٺيڑهي بهادر شاهه. 74

ماڳ . هي قديم آثار جهٹ پٹ ريلوي אسٹيشن کان ڏيڍ كلوميٹر אوڀر طرف آهيماڳ سنڌو سڀيتا جي شهري . نجي مٿاڇري تان كچين سرن جي אڏאوت جا نشان مليا آه

.تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

)بلوچستان(مهرڳڑهه . 75

فرאنسيسي . ر بلوچستان جي بوالن لك وٽ مليا آهنمهرڳڑهه جا قديم آثاآركياالجيكل مشن جي ڊאئريكٹر ذאن زيري تازو אنهن قديم آثارن کي ڳولهي لڌو

م –هزאر ق 6ن آثارن جي عمر אنه. آهي، جيكي نئين پٿر دؤر سان وאسطو رکن ٿا. ماهرن مهرڳڑهه کي אيشيا جي پهرين زرعي وسندي كوٺيو آهي. مقرر كئي وئي آهي

هتي جي رهاكن سڀ کان پهريان هك زرعي سماج جو بنياد وڌو ۽ ٻنيون کيڑي فصل .אپائڻ جي شروعات كئي

ته قديم آثارن جو ماهر ذאن زيري هن قديم وسندي تي روشني وجهندي چوي ٿو م کان אڳ نئين پٿر دور ۾ فني، جمالياتي ۽ تخليقي –هزאر ق 6هتان جا ماڻهو

هنن جي رهڻي كهڻي، آرٽ، . ذهنيت سان ماالمال هئا ۽ هو אڏאوتي مهارت رکندא هئاهن دؤر ) 1. (ٿانون جي ڊيزאئن، دفنائڻ جا طريقا ۽ زرعي سرشتو گهڻو ترقي كيل هو

. אن كري אوزאر طور پٿر אستعمال كندא هئا. هئي۾ אڃان ماڻهن ڌאت ڳولهي كانه لڌي هو زمين کيڑڻ ال پٿر جا هر، فصل جي كٹائي ال پٿر جا ڏאٹا، אن پينهڻ ال پٿر جون

هو אوزאرن ٺاهڻ ال چقمقي پهڻ جي ڌאر وאرא אوزאر . چكيون אستعمال كندא هئا )2. (אستعمال كندא هئا

حوאال ۽ سمجهاڻيون

ع1983ڊسمبر 5ٽ، روزאنه هالل پاكستان، كرאچي، ذאن زيري جي رپور .1ٹماهي مهرאڻ، حيدرآباد، ” تحقيق ۽ אشاعت.... سنڌ جي تاريخ“پنهور، אيم אيڇ، .2

169-163 -، ص2، شمارو 1984

كڑي گل محمد. 76

نيچرل . ميلن جي فاصلي تي آهن 3كڑي گل محمد جا قديم آثار كوئيٹا شهر کان ع ۾ صوبي بلوچستان 1950-51هك ماهر وאلٹر سروس هسٹري ميوزم آف آمريكا جي

هن ) 1. (جي كوئيٹا ماٿر ۾ قديم آثارن جي چوک چكاس كندي، هي هنڌ ڳولي لڌوאنهي دور جي . کي אتي پوئين پٿر وאري زماني جي شروعاتي دور جا تهه مليا آهن

کان אڳ ٺهيل هتان كٹ جي دور) 2. (ماڻهن کي مٹي جا ٿانون ٺاهڻ به كونه אيندא هئارڍون . هتان جا رهاكو كچي مٹي جي گهرن ۾ رهندא هئا. پٿر جا אوزאر لڌא آهن

جنهن مان אندאزو لڳائي سگهجي ٿو ته هو אنهن . پاليندא هئا ۽ کيتي کان پڻ وאقف هئاکان تمام گهڻي אڳ جي ” شهري تمدن“هي بستي مشهور . جو گوشت پڻ کائيندא هئا

م مقرر -ق 4200جنهن جي عمر ماهرن . دور جي ڳوٺاڻي آبادي هئي جي” ڳوٺاڻي ثقافت“ )3. (كئي آهي

فوٽ گهرאئي کان 40كڑي گل محمد جي قديم آثارن مان ماهرن کي هك دڙي جي پو אهڑن قديم ماڻهن جا آثار مليا آهن، جيكي برتنن جي אستعمال کان پڻ אڻ وאقف

هو پنهنجا گهر . جون سيون ۽ نيزא ئي آهنאنهن جا אوزאر صرف پٿر جا چاقو، هڎن . هئا ُאس ۾ سكايل كچين سرن جا ٺاهيندא هئا، هو مالوند هجڻ سان گڎ فن كاشتكاري

אهي سندن برتن ٺاهڻ جون . هتان جا برتن تمام ٿلها ۽ بدشكل آهن) 4. (کان به وאقف هئاڑي آهستي آهستي هنن אن فن ۾ ترقي كئي ۽ אه. شروعاتي كوششون پيون نظر אچن

دڙي جي مٿانهين تهه مان אهڑא ٿانون مليا آهن، . طرح ٻن قسمن جا ٿانون رאئج ٿي ويا

אنهن ۾ . جن جي بناوت ۽ رنگين نقش نگاري אڄ جي ٿانون سان مقابلو كندڙ آهيڇو جو ذوب ۽ . پهريون قسم אهڑن برتنن جو آهي، جيكي ذوب جا برتن كوٺجن ٿا

אنهن ٿانون جو تهه گهاٹي ڳاڙهي رنگ . يٺ هئالورאالئي جي وאدين ۾ زيادهه אستعمال ه . جو آهي، جنهن تي كاري رنگ جي چٹسالي ٿيل آهي

مٿئين تهه مان مليل ٿانون تي خاص كري هرڻ ۽ كونهٹ نما پٺين وאرن ڍڳن جون ٻئي قسم جا אهي برتن آهن، جيكي سڀ کان پهريان كوئيٹا جي . تصويرون ٺهيل آهنبرتنن جو تهه ڳاڙهي بجا هلكو ڀورو آهي ۽ אنهن تي كوئيٹا جي. عالئقي ۾ لڌא ويا

. جانورن جون تصويرون تمام گهٹ آهن

حوאال ۽ سمجهاڻيون 23-ع، ص1983كوئيٹا ” تاريخ بلوچستان“بخاري، محمود شاهه، .1

2. Fair Servis, “ Preliminary report on the Pre Historic Archeology of Afghanistan, Baluchi Areas” American Museum of National History 1952 3. Panhwar, M.H, “Chronological Dictionary of Sind” Jamshoro.

-ع، ص1951ماهه نو كرאچي، آكٹوبر ” قديم ترين بلوچستان“لزلي אيل كاכ، .443-4

دمب سادאت. 77

ميل پري قالت ڏאنهن ويندڙ رستي تي سنڌو سڀيتا جي وאرثن 10كوئيٹا کان ع ۾ آثار قديمه جي هك ماهر 1942جنهن جي . هك אهم بستي دمب سادאت ملي آهيجي

دمب سادאت ۾ زمين جي אصل سطح تائين کوٹائي . سٹوאرٽ پگٹ کوٹائي كرאئيآخري تهه مان אعلى قسم جي مٹي جا برتن . تهه مليا آهن 3جتان آبادي جا . كرאئي وئي

جنهن جي بنياد جي كنڈ ۾ پٿرن سان . آهيمٿئين تهه مان هك چبوترو مليو . مليا آهنمورتي هك . جتان هك ديوي جي مورتي ملي آهي. تعمير ٿيل هك تهه خانو مليو آهي

جنهن متعلق چيو وڃي ٿو ته אها ذهوب ديوي جي . ننڍي پليٹ فارم تي نصب ٿيل آهي ) 1. (مورتي آهي

. رهندא هئا هن دڙي جي کوٹائي مان معلوم ٿئي ٿو ته هتي جا ماڻهو گهر ٺاهيجن جي אندروني ڊگهائي ۽ . سندن گهر ننڍن ننڍن كمرن تي مشتمل هوندא هئا

سندن گهرن جي پيڑهه ۾ پٿر . فوٹن جي ويجهو هوندي هئي 7۽ 10ويكرאئي عام طرح كٿي . אستعمال ٿيل هوندو هو ۽ مٿي אوساري مٹي جي سرن جي ٿيل هوندي هئي

سندن گهرن جي كوٺين ۾ عام طرح پٿرن ) 2. (كٿي پٿر به אستعمال ٿيل هوندو هوشهر . جو فرش لڳل هوندو هو ۽ كمري جي هك كنڈ ۾ چلهه پڻ ٺهيل هوندي هئي

جي رٿابندي، سنڌو سڀيتا جي ٻين بستين وאنگر אعلى قسم جي نه هئي، شهر جون گهرن ۾ אناج كٺي كرڻ ال ) 3. (گهٹيون سوڙهيون ۽ ڏنگيون ڦڎيون هونديون هيون

אن کان سوא گهرن مان شرאب ٺاهڻ جا برتن، پياال ۽ گالس مليا . رتن مليا آهنمٹي جا ب. جيكي ڏאڍي سٺي مٹي جا ۽ אعلى نموني جي كاريگري سان ٺهيل آهن. پڻ آهن

אتان هك کير ماپڻ جو . אنهن برتنن کي سهڻن رنگن ۽ چٹن سان سينگاريو ويو آهي ) 4. (ٿانون پڻ مليو آهي

يل مٹي جا אهي برتن خاص ڌيان لهڻن، جن تي אکرن جون دمب سادאت مان ملهي نشان . אهڑאئي نشان كوئيٹا مان مليل ٿانون تي پڻ مليا آهن. نشانيون مليون آهن

۽ ٻين حرفن جهڑא (T)” ٹي“، (A)” אي“، (W)” ڊبليو“، (V)” وي“رومي، حرف هجا جي . ي سان لکيل آهنאهي אکر كچن ٿانون تي كاٺي يا كنهن ٻي نوكدאر ش. آهن

) 5. (جيكي אنهن ٿانون جي مالكن جون خاص نشانيون معلوم ٿين ٿيوندڙي جي کوٹائي مان ٹامي ۽ ُكٹ جا אوزאر مليا آهن ۽ سندن ٻيا אوزאر گهڻو

אتان سپن ۽ . كري هڎن، پٿرن، چقمقي پهڻن ۽ سليٹ جهڑي نرم پٿرن مان ٺهيل آهنجا ماڻهو אناج، אڄ كالهه جي ماڻهن وאنگر پيهندא سادאت. پٿرن جا سادא مڻيا مليا آهن

سندن گهرن مان رڍن . كو نه هئا، پر אن کي پٿر جي ُאکرين ۾ كٹي אستعمال كندא هئاجنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته هو אنهن . ۽ ٻكرين جون به كافي هڎيون مليون آهن

هيو، אن کان سندن مکيه ڌنڌو هارپو . جانورن جو گوشت کاڌي طور אستعمال كندא هئا )6. (سوא وאپار كرڻ ۽ مال چارڻ به سندن كرت ۾ شامل هيو

دڙي جي کوٹائي مان مٹي جا ٺهيل بت ۽ مورتيون كافي אندאز ۾ مليون آهن، جن جي ڳچين ۾ مڻين جا هار پيل . جيكي ماتا ديوي جون مورتيون معلوم ٿين ٿيون

ديوي جي مورتين کان سوא كونهه ماتا. آهن ۽ אنهن جا وאر چيلهه تائين لڑكندڙ آهنماهرن جي چئي مطابق هي گهوڙن جي قديم . نما ڍڳن ۽ گهوڙن جا مجسما پڻ مليا آهن

אن كري معلوم ٿئي ٿو ته دنيا . شكل آهي، جيكا ننڍي کنڈ ۾ אڄ تائين كانه ملي آهي )7. (۾ پهريون دفعو گهوڙא دمب سادאت وאرن پالياجيكو شايد אتان جي رهوאسين . مليا آهن شهر جي چوڌאري هك كوٽ جا آثار

هتان ملندڙ باقيات، موهن جي دڙي جي رهوאسين ) 8. (شهر جي حفاظت ال אڏيو هجيאهڑي طرح هي بستي سنڌو . جي ملندڙ باقيات سان كافي حد تائين مشابهت رکي ٿي

سڀيتا جي شهري تمدن جي وאرثن جي هك אهم بستي آهي، جيكا بلوچستان جي . ا ماٿر ۾ ملي آهيكوئيٹ

حوאال ۽ سمجهاڻيون

23-22-ع، ص1983كوئيٹا ” تاريخ بلوچستان“بخاري، سيد محمود شاهه، .1 -ع، ص1951ماهه نو كرאچي، آكٹوبر، ” قديم ترين بلوچستان“لزلي אيل كاכ، .2

44-46 45-44-، ص”پاكستان جا پرאڻا شهر“رشيد ڀٹي، .3 46-44-لزلي אيل كاכ، ص .4 ساڳيو .5 45-44-رشيد ڀٹي، ص .6 لزلي אيل كاכ، ساڳيو .7 رشيد ڀٹي، ساڳيو .8

ستكاجن در . 78

جي سامونڈي عالئقي ۾ درياهه دشت جي ستكاجن در جا قديم آثار مكرאن ميل پري אولهه طرف ۽ سمنڈ جي 300جيكي كرאچي کان . كناري تي مليا آهن

.ميل אتر طرف آهن 25كناري کان ع جي وچ ۾ ڳولهي هٿ كيو ۽ אن 1926-28شروعات ۾ هي دڙو آريول אسٹائن

بعد ۾ هن بستي جي وڌيك چوک چكاس ) 1. (جي قديم هئڻ جي نشاندهي كئيع ۾ پنسليوאنيا يونيورسٹي آف آمريكا جي ميوزم طرفان ڊאكٹر جارج אيف ڊيلز 1960 )2. (كئي

فوٽ هيٺ زمين 9-8جن ۾ . אسٹائن شروعات ۾ هتي كجهه خندقون کوٹايونجيكو هك ٹكري تي . کيس کوٹاين مان هك قلعي جا آثار به مليا .مان ٺكريون لڌيون

وאل ڊگهو ۽ אوڀر 17אهو قلعو مستطيل شكل جو آهي ۽ אتر אولهه پاسي . تعمير ٿيل هو. אن قلعي جي אوساري پٿر جي چورس سرن سان ٿيل آهي. وאل ويكرو آهي 125طرف

حصي ۾ هك دروאزي جا אن قلعي جي אوالهين ) 3. (جيكي وري گاري سان لنبيل آهنאنهي دروאزي جي ٻنهي پاسن تي . فوٽ ويكرو آهي 8جيكو تقريبن . آثار مليا آهن

. قلعي جي אندر تعميرאتي آثار مليا آهن) 4. (مستطيل شكل جا برج تعمير ٿيل آهنجنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته אهو قلعو شهر وאرن پنهنجي حفاظت ال جوڙאيو هجي ۽

جيئن ته هي شهر مكرאن . ج حفاظتي مورچن جو كم ڏيندא هجندروאزي تي ٺهيل برهزאر سال אڳ سنڌو سڀيتا جا وאرث 5אن كري אڄ کان . جي سامونڈي كناري تي هو

. جنهن جو كافي شهادتون پڻ مليون آهن. هن شهر مان بندرگاهه جو پڻ كم وٺندא هجن۾ جيكا جهاز رאني ماهرن کوٹائي مان אهو ثابت كيو آهي ته אن دور ۾ عرאق ۽ سنڌ

אنهي جهاز رאني جو مركز هي شهر به هيو ۽ هتي پڻ سامونڈي ٻيڑא אچي . هلندڙ هئي )5.(لنگر هڻندא هئا

جن ۾ خاכ ۽ . کوٹائي دورאن ماهرن کي كيترن هنڌن تان خاكدאن پڻ مليا آهنني جنهن مان ماهرن אندאزو لڳايو آهي ته هتان جا رهوאسي אنسا. אنساني هڎيون پيل آهن

هن . الشن کي ساڙيندא هئا ۽ بعد ۾ سندن خاכ ۽ هڎא برتن ۾ وجهي پوري ڇڎيندא هئاتنهن ۾ پٿر جا چاقو، پٿر جا تير، ٹامي جون ٺهيل . ڀڑي مان ٻي جيكا باقيات ملي آهي

)6.(كهاڙيون، مٹي جون ٺهيل كنگڻيون ۽ كجهه چٹسالي ٿيل ٿانون شامل آهن

جيكو هو سمنڈ رستي عرאق . ار هيوهن بستي جي باشندن جو אهم پيشو وאپهي ماڻهو سمنڈ کي ويجهو هئڻ كري ۽ אن سان الڳاپيل رهڻ . وغيره سان كندא هئا

.كري ماهي گيري، كشتي باني جي فن ۾ پڻ ماهر هيا

حوאال ۽ سمجهاڻيون1. Steinn, Sir, A, “An Archaeological Tour in Waziristan & Baluchistan”, M.A.S.I. No: 37, Delhi 1929

25-ص” تاريخ بلوچستان“بخاري، سيد محمود شاهه، .23. Sorly, H.T, “Gazetteer of Sindh” P-112

54-ص” سنڌو ماٿر جي سڀيتا“صديقي، محمد حنيف، .45. Stien, Sir, A, “An Archaeological Tour in Gedorosia” M.A.S.I No: 43 Delhi 1931, P-71

54-صديقي، ص .6

نال. 79

جهاالوאڻ عالئقي ۾ نال جي قديم آثارن مان شهري تمدن ۽ بلوچستان جيسر وهيلر نال بابت چوي ٿو ته אتي . ڳوٺاڻي ثقافت جي ٻنهي دورن جا آثار مليا آهن

ع 1925نال شهر جي کوٹائي ) 1. (جيكا تمدن אڀري، سا موهن جي دڙي کان אڳ جي آهيهن شهر بابت . هيو آهيهي شهر به مختلف وقتن تي آباد ر. ۾ مسٹر هارگريوز كرאئي

هارگريوز جو پڻ אهو ئي رאيو آهي ته هن شهر جي אوאئلي تهه تي هك ڳوٺاڻي بستي )2. (جتان پٿر جا אوزאر لڌא ويا آهن. وسيل معلوم ٿئي ٿي

هي . هي ماڳ هك قدرتي چشمي تي وאقع آهي، جيكو ٹكرن مان نكري ٿوي جي کوٹائي دورאن هك هن بست. ميل ڏکڻ אوڀر طرف آهي 3ڦٹل شهر خضدאر کان

هك ئي قبر ۾ هك کان وڌيك الش به . جنهن ۾ الش پوريل آهن. قبرستان مليو آهيكيتريون قبرون אهڑيون مليون آهن، جتي وڏن سان گڎ ننڍن ٻارن ۽ . پوريل آهن

جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته هتان جا ماڻهو، كٹنب جا . عورتن جا به الش دفن ٿيل آهنالش אوڀر אولهه طرف پوريو ويندو ۽ אن سان گڎ . نڌ دفنائيندא هئامئل ماڻهو هك ئي ه

كيترن ٿانون ۾ جانورن جا هڎא، زيور ۽ مڻيا موتي هٿ . ٿانون به گڎ پوريا ويندא هئا .كيا ويا آهن

هتان مليل ٺكر جا ٿانون ۽ زيور هوبهو موهن جي دڙي ۽ هڑאپا مان مليل کوٹائي دورאن . ن شكليون چٹيل آهنٿانون تي سٺا چٹ ۽ سهڻيو. سامان جهڑא آهن

. سندن گهرن جي پيڑهه پٿر جي هوندي هئي. ٹامي ۽ كٹ جا ٿانو ۽ هٿيار به مليا آهنجڎهن ته سندن گذر سفر . אنهن گهرن مان مهرون، پٿر جا زيور، ۽ مڻيا لڌא ويا آهن

.پوکي رאهي ۽ مال چارڻ تي هوندو هو حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Wheeler, S.M “The Archaeology of Pakistan”, “The Cultural Heritage of Pakistan” P-21 2. Hazgreaves, H, “Excavations in Baluchistan” M.A.S.I No:35 Delhi – 1927.

رאڻا گندئي . 80

جن مان ٻن صفا شروعاتي . بلوچستان ۾ رאڻا گندئي ۾ آبادي جا پنج تهه دريافت ٿيا آهن۾ چوכ 1951هي آثار، جن جي אي جي رאس . آثار مليا آهنتهن ۾ ڳوٺاڻي ثقافت جا

هيٺين تهن . چكاس كئي، تن جا مٿيان تهه شهري تمدن جي دور سان وאسطو رکن ٿاتي رهندڙ ماڻهو پهريان ته هٿ جا ٺهيل سادא ٿانون ۽ پٿر جا אوزאر אستعمال كندא هئا،

هه جا رهاكو אنهن کان ٿورو אن کان مٿئن ت. جانور پاليندא هئا ۽ جهوپڑين ۾ رهندא هئاڇو جو هو چك تي ٿانون ٺاهيندא هئا ۽ אنهن کي خوبصورت . سڌريل معلوم ٿين ٿا

سندن ٿانون تي پهريان ڳاڙهي ۽ هيڈي رنگ جا تهه . بنائڻ ال مٿن چٹسالي كندא هئاقديم ) 1. (אنهن جي مٿان كاري رنگ جي مصالحي سان چٹسالي ٿيل آهي. ڏنل آهن

)2. (ر אي جي رאس کي هتان ماتا ديوي جا بت به هٿ آيا آهنآثارن جي ماه

حوאال ۽ سمجهاڻيون 26-25-ص” سنڌو ماٿر جي سڀيتا“صديقي، محمد אدريس، .1 23-ص” تاريخ بلوچستان“ .2

باالكوٽ . 81

باالكوٽ جا قديم آثار بلوچستان جي ضلعي لسٻيلي ۾ سونمياڻي بندر ويجهو هن ماڳ جي کوٹائي جي رٿا هك ماهر جارج אيف . حب ندي جي كناري تي وאقع آهن

ع ۾ هن ماڳ تي چوک 1996. ڊيلز، كيلي فورنيا يونيورسٹي جي هٿ هيٺ تيار كئي .چكاس جو كم شروع ٿيو

هن ماڳ مان . کوٹائي دورאن هتان ڀتين ۽ كمرن جي فرشن جا آثار مليا آهنصحيح سالم حالت ۾ كيترאئي אهڑא كمرא مليا آهن، جن ۾ سرن ۽ پٿرن جو ناليون ۽

ماڳ جي אلهندي حصي تي كيتريون ئي אوچيون ديوאرون مليون آهن، . مرتبان مليا آهنهتان وڏي تعدאد ۾ مٹي . جن کي پبلك אئڈمنسٹريشن جون عمارتون سڎي سگهجي ٿو

جيكا אڃا . مٹي جون مهرون تيار كرڻ جي هك بٺي به ملي آهي. جا برتن مليا آهنאن وڏي بٺي جي ڀرسان كيتريون ئي ننڍيون ننڍيون . آهي چڱي نموني صحيح سالم

قديم آثارن جي ماهرن کي . بٺيون به مليون آهن، جن مان ڏאندن جا مجسما مليا آهنباالكوٽ . هتان كوڏن، سپين، گونگهن جا ٺهيل آرאئشي زيور ۽ ٻيو سامان مليو آهي

زيور طور جيكي عورتن ال. جي وڏي صنعت سپ ۽ كوڏن جون ٺهيل چوڙيون آهن .אستعمال ٿينديون هيون

هتان جي رهوאسين جو وאپار אهم ڌنڌو هيو ۽ ماهگيري جي فن کان پڻ وאقف هو پنهنجن ٻيڑين کي هكالي نه صرف . אن كري ٻيڑيون ٺاهڻ جي هنر ۾ ماهر هئا. هئا

.سمنڈ رستي אيرאني نار ۾ پهچندא هئا، پر אن کان אڳتي مصر تائين سفر كندא هئا

دبر كوٽ . 82

دبر كوٽ جا قديم آثار موجوده بلوچستان صوبي ۾ لورאالئي جي ڏکڻ ۾ مليا دبر كوٽ قنڌאر ڏאنهن . فوٽ آهي 1255فوٽ אوچو آهي ۽ אن جو قطر 113هي دڙو . آهن

هن دڙي جي مٿانهين تهه ۾ سنڌو ماٿري جي . ويندڙ پرאڻي پرאڻي رستي تي وאقع آهيهن وڌيك کوٹائي كرאئي وڃي ته هيٺين تهن مان جيكڎ. دور جون باقيات مليون آهن

)55-صديقي، ص. (אن کان אڳ جي رهاكن جي باقيات ملڻ جي אميد رکي سگهجي ٿي

) پنجاب(هڑאپا . 83

سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جو هي אهم مركز ۽ صوبائي گادي وאرو هنڌ رאوي موجوده صوبي پنجاب جي ضلعي ساهيوאل ۾ אڄ وאري هڑאپا ڳوٺ جي ڀرسان

سال אڳ قديم 2هي ڦٹل شهر موهن جي دڙي کان به אٹكل . ندي جي كپ تي آهيڀيرא 12هن دڙي جي ) 1. (آثارن جي ماهرن ڳولي هٿ كيو ۽ אن جي کوٹائي كرאئي

هي شهر سڄو پكسرو ٻڌل هو ۽ . کوٹائي ٿي، پر نتيجو گهڻو حوصلي אفزא نه نكتون אناج رکڻ جو گدאم، مزدورن جا هڑאپا جي کوٹائي ما. کيس چوڌאري كوٽ ٻڌل هو

. مزدورن جا كوאرٹر رٿا سان ۽ قطار ۾ ٺهيل آهن. كوאرٹر ۽ ٻه قبرستان لڌא آهنمزدورن جي . كوאرٹرن جي قطارن جي وچ ۾ رستا ۽ گهرن جي وچ ۾ گهٹيون آهن

جتي مزدورن جي كم ال ٿلها ٺهيل . بستي جي אولهه ۾ كارخانن جا نشان مليا آهنאتي شايد אن ڇڑهيو يا كٹيو ويندو . وچ تي ُאکري يا چلهه جا نشان آهن آهن، ٿلهن جي

مزدورن جي گهرن جي ويكر . ڇو جو אتان سڑيل كڻك ۽ جون جا دאڻا هٿ آيا آهن. هوگهرن جا فرش پكسرא . فوٽ آهي، هر هك گهر ۾ ٻه كمرא يا هك كمرو ۽ אڱڻ آهي 56

ستن ۽ ڏکڻ وאري قطار ۾ אٺن אتر وאري قطار ۾. گهر ٻن قطارن ۾ ٺهيل آهن. آهن )2. (گهرن جا ڦٹل نشان مليا آهن

אهي گدאم وڏא . هڑאپا مان مليل جاين مان אناج جا گدאم پڻ אهميت الئق آهن :אناج جا گدאمگدאمن جي . فوٽ ويكرو آهي 2فوٽ ڊگهو ۽ 30هر گدאم . ۽ گهڻن مقصدن وאرא آهن

جيئن برسات . ي ٿلهي تي ٺهيل آهنفوٽ אوچ 4گدאمن جون جايون . وچ ۾ وڏא رستا آهن )3.(جو پاڻي گدאمن אندر دאخل ٿي، گڎ ٿيل אناج کي نقصان پهچائي نه سگهي

6کان 3אهي بٺا . بٺا مليا آهن 16مٿي ذكر كيل مزدورن جي كوאرٹرن ڀرسان :بٺابٺن مان مليل شهادتن جي بنياد ماهرن אندאزو لڳايو آهي، هنن . فوٹن تائين ڊگها آهن

بٺن ۾ كوئال ۽ ڇيڻا . ٹامو يا ٻيا ڌאتو پگهاري אنهن مان אوزאر ٺاهيا ويندא هئا بٺن ۾ )4.(ٻاريا ويندא هئا ۽ אنهن ۾ لوهه جي نلي سان هوא ڦوكي باهه ٻاري ويندي هئاگهر ويكرא . هڑאپا جي شهري رٿابندي، موهن جي دڙي سان مشابهت رکندڙ آهي

هر گهر ۾ سنان . ري كمرא ٺهيل آهن۽ صاف سٿرא آهن، جن جي وچ ۾ پڌر ۽ چوڌאگهرن . جون جايون، رڌ پچا جي كوٺي ۽ سامان رکڻ ال אلڳ אسٹور روم ٺهيل آهن

گهرن ۽ رستن . جن ۾ پاڻي جي نيكال جون ناليون ٺهيل آهن. جي وچ ۾ گهٹيون آهنهتان مليل باقيات ۾ ٺكر جا ٿانون ۽ موهن جي ) 5.(۾ پكين سرن جو فرش ٻڌل آهي

ڌאتو جا ٿانون، هٿيار، אوزאر ۽ زيور پڻ ساڳيا موهن . ڑيون مهرون لڌيون آهندڙي جههڑאپا مان پٿر ۽ پكل مٹي جا بت ۽ شكليون . جي دڙي مان مليل باقيات جهڑא آهن

.مليون آهنهڑאپا جي رهوאسين جي گذر سفر جو وسيلو پوکي رאهي كرڻ ۽ مال چارڻ

غذא طور אستعمال كندא هئا ۽ مال مان هو چوپائي مال جو کير، مکڻ ۽ گوشت . هيوهتان كڻك، جو، کجور ۽ كپهه جا آثار مليا آهن، ) 6. (سوאري جو پڻ كم وٺندא هئا

.جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته هو אهي فصل كندא هئاهڑאپا جا رهوאسي جنازي کي . هن دڙي جي کوٹائي مان قبرستان پڻ لڌو آهي

. گڎ عام אستعمال جا ٿانون پڻ دفن كندא هئا هو جنازي سان. ساڙڻ بدرאن پوريندא هئاجنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته سندن عقيدي موجب مئل ماڻهو کي قبر ۾ אنهن شين جي

. جنازي کي قبر ۾ אماڻڻ کان אڳ سنوאريو ۽ سينگاريو ويندو هو. ضرورت پوندي هئا .אن کي سپ، عاج ۽ ٹامي جا زيور پارאئي پو دفن كيو ويندو هو

مجهاڻيونحوאال ۽ س

1. Vats M.S. “Excavations at Harappa” 2 vol's, Delhi 1949.

48-، ص1979حيدرآباد ” سنڌو ماٿر جي سڀيتا“صديقي، محمد אدريس، يا OR Wheller- Indus Civilization, P-22-24

50-49-صديقي، ص .2 49-صديقي، ص .3

4. Vats, M.S “Excavations at Harappa” 2 vols: 5. Vats, Same.

گنويري وאال .84

هن ماڳ . گنويري وאال جو قديم ماڳ پنجاب جي بهاولپور ضلعي ۾ وאقع آهيهي موهن جي . جي کوٹائي تازو قديم آثارن جي ماهر ڊאكٹر محمد رفيق مغل كرאئي

ڊאكٹر مغل אنكشاف كيو آهي ته گنويري وאال . دڙي جو هم عصر تهذيبي شهر آهيهي ماڳ كو . ن جي دڙي جي وچ تي وאقع آهيسنڌو ماٿر جو مركز ۽ هڑאپا ۽ موه

אن شهر جي وسعت . אيكڑن تي ڦهليل شهر آهي 200ننڍو ڳوٺ نه هيو پر گهٹ ۾ گهٹ אيكڑ وڏو ۽ 4جو אندאزو אن مان لڳائي سگهجي ٿو ته هي هڑאپا کان گهٹ ۾ گهٹ

.אيكڑ ننڍو آهي 5موهن جي دڙي کان هن شهر جو . جو حامل آهي گنويري وאال، موهن جي دڙي وאنگر مڑني خاصيتن

يعني هن شهر جو هك . نقشو به سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جي ٻين شهرن جهڑو آهيگنويري وאال جي مليل . حصو قلعه نما بلندي تي آهي ته ٻيو حصو هيٺانهين هنڌ تي آهي

آثارن مان אها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته هڑאپا، موهن جي دڙي ۽ گنويري وאال جي باقيات ۾ .تسلسل موجود آهي هك

هتان مليل برتن، آرאئشي سامان، مصوري جا نمونا، مٹي جون ٺهيل بيل جنهن مان . گاڏيون، ڦيٿن جا نمونا هوبهو موهن جي دڙي مان مليل باقيات جهڑא آهن

معلوم ٿئي ٿو ته سنڌو ماٿر تي هك زبردست حكومت هئي، جنهن جي دؤر ۾ هي .۾ تمدني سلسلو ڳنڈيل هوشهر אڀريا ۽ אسريا ۽ אنهن شهرن وچ

) سرحد(بنون . 85

بنون . ميل ڏکڻ ۾، توچي ماٿر ۾ كجهه قديم آثار مليا آهن 13تازو بنون کان

دڙא كوٹڎجي جي كلچر سان وאسطو رکندڙ آهن، אهي توچي ندي جي کاٻي 2جا هنن قديم آثارن جو پتو پشاور يونيورسٹي جي آركياالجي وאري . كناري تي آهن

.ماهرن لڳايو آهي شعبي جيهن ماڳ تان مليل باقيات مان پتو پوي ٿو ته هي سنڌو ماٿر جي ڳوٺاڻي ثقافت

ٻنهي دڙن جي کوٹائي مان كوٹڎجي جي ٹائيپ جا . جي وאرثن جي אهم بستي هئي .چوڙא، پٿر جا كات ۽ ٻيو سامان مليو آهي

ان مليل سرحد صوبي جي گومل ماٿر جي قديم آثارن مان ملندڙ سامان ۽ بنون مهي ماڳ هك زرعي آبادي پيو معلوم ٿئي ۽ هتان جا . باقيات ۾ كافي مشابهت آهي

هن ماڳ جي ملڻ كري شهري تمدن کان אڳ جي ) 1. (ماڻهو مالوند پڻ ڏسڻ ۾ אچن ٿاڳوٺاڻي ثقافت تي ججهو موאد ملي سگهي ٿو ۽ אسان جي تاريخ کان אڳ جي زماني

.بابت معلومات ۾ به אضافو ٿي سگهي ٿو

حوאال ۽ سمجهاڻيون1. Channa, Mehboob Ali, “Pre-Harappa Civilization in Indus Valley” An Article in “Sind Quarterly, 1978-1, p-18-19”

سري كوال . 86

سري كوال جا قديم آثار موجوده سرحد صوبي ۾ پشاور ۽ رאولپنڈي کي

) 1. (ع جي آخر ڌאري ڳولهي لڌو1967رن هن قديم آثار کي ماه. ڳنڍيندڙ روڊ تي مليا آهن .ع ۾ كرאئي وئي1968جڎهن ته کوٹائي مئي

مختلف دورن سان 4تهه مليا آهن، جيكي 4هن قديم بستي جا هك ٻئي هيٺان سري كوال جو آخري تهه يعني زمين تي پهرين آبادي جو ) 2. (وאسطو رکندڙ آهن

אن کان مٿان . ٿر جا אوزאر مليا آهنهن تهه مان پ. وאسطو آخري پٿر وאري دؤر سان آهيهن تهه مان ملندڙ باقيات . وאري ٻئي تهه مان ڳوٺاڻي ثقافت جي دور جا آثار مليا آهن

جڎهن ته ٹيون تهه אن ) 3. (هوبهو كوٹڎجي جي قديم آثارن مان ملندڙ باقيات جهڑي آهيٿين تهه مان چو. جتان هك قديم قبرستان جا آثار مليا آهن. کان پو جي دور جو آهي

هن تهه تي جوڙيل جاين ۾ پٿر جو אستعمال ٿيل . وڌيك سڌريل آبادي جا آثار مليا آهن )4. (هتان ملندڙ پكل مٹي جا بت ۽ ٺكر جا ٿانون خاص ڌيان ڇكائيندڙ آهن. آهي

سري كوال جا قديم آثار سنڌو سڀيتا جي ڳوٺاڻي ثقافت جي دور سان وאسطو . تهه مان ملندڙ قبرستان خاص אهميت رکندڙ آهيهن بستي جي ٹئين . رکندڙ آهن

جتي قبرون سڌين قطارن ۾ . جيكو برصغير ۾ אن نوعيت جو پهريون قبرستان آهيمڑدن جا مٿا אوڀر طرف ۽ پير אولهه طرف آهن ۽ אهي . אوڀر کان אولهه طرف ٺهيل آهن

عام قبرن مان) 5. (عورتن ۽ مرد אلڳ אلڳ قطارن ۾ پوريل آهن. سڌא سمهاريل آهنجيكي אن دور جي ٻين قبرستان مان عام طور تي . אستعمال جون شيون نه مليون آهن

سري كوال جي قبرستان مان عورتن، ٻارن ۽ مردن جي مليل الشن مان . مليون آهن )6.(هتان جي نسلي تاريخ تي بهتر روشني پئجي سگهي ٿي

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Khan, F.A, “A Pre-historic settlement discovered near Taxila” The Pakistan Times, 14 June 1968. 2. Halim, M.A, “Preliminary report on Sarai Khola Excavation” 1968 3. Beruhard, Wolfram, “Preliminary report on the Human Skeletal Remains from the Pre-historic Cemetery of Sarai Khola” Pakistan Archaeology, No: 6, 1969, Karachi, P-101-114 4. Beruhard, P-101 5. Halim, 1968 6. Beruhard, P-101-114

)אفغانستان(منڈيگك . 87

. سنڌو سڀيتا جا قديم آثار، سنڌو ماٿر کان ٻاهر אفغانستان تائين مليا آهنمنڈيگك جي هك ماڳ تان جيكو אفغانستان جي قنڌאر پرڳڻي ۾ آهي، אتان جي

کوٹائي دورאن قديم آثارن وאرن ماهرن . سيوزאن ميري كاسل كرאئي هئيکوٹائي موکي ڏهين وאالر وאري دڙي وٽ אوچتوئي אوچتو אهڑא ڳوٺ ملڻ بند ٿي ويا، جتان جو

אتان هكڑو كوٽ آيل شهر . ٺيكرאٺ كوئيٹا وאري ٺيكرאٽ سان مشاهبت رکندڙ هوس پٿرن جون ۽ مٿان אن كوٽ جون ڀتيون هيٺان אڍنگائي سان ٹكيل چور. هٿ آيو

. كوٽ جي چورس برج به آهن. אوساري گاري جي ٿيل آهي. كچين سرن جو ٺهيل آهن .وאري كوٽ سان گهڻو ملي אچي ٿو) قديم آثار(كوٽ جو هي نمونو אوאئلي كوٹڎجي

منڈيگك جا قديم آثار ڳوٺاڻي ثقافت سان گڎ شهري تمدن سان پڻ وאسطو جو وאسطو شهري تمدن سان آهي، אن مان موهن شهر جي مٿئين تهه، جنهن. رکندڙ آهن

هتان ٿانون تي ) 1. (جهڑو هك پهڻ جو مٿو لڌو آهي” پروهت رאجا“جي دڙي مان لڌل .چٹسالي جا نمونا، هن کان אڳ سنڌو ماٿر جي ٻين قديم ماڳن مان ملي چكا آهن

حوאال ۽ سمجهاڻيون

168-167-ص” هك عام جائزو-سنڌ“ٹي، .لئمبرכ، אيڇ .1

) رאجستان(كالي بنگن . 88

سنڌو سڀيتا جو هي قديم ماڳ هندستان جي صوبي رאجستان جي ضلعي

12ندي جي کاٻي كناري تي ) سرسوتي(هي ماڳ پرאڻي هاكڑي . گنگانگر ۾ مليو آهيكالي بنگن ۾ آثار قديمه جي ماهرن کي . ميٹر אوچي دڙي جي شكل ۾ موجود آهي

هن بستي جي صفا ) 1. (جا آثار پڻ مليا آهنڳوٺاڻي ثقافت سان گڎوگڎ شهري تمدن جڎهن ته . هيٺين شروعاتي تمدن مان كوٹڎجي مان مليل ٿانون جهڑא ٿانون مليا آهن

مٿيان تهه جيكي شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهن، אتان هڑאپا ۽ موهن جي دڙي مان جو چوڻ هندستان جي قديم آثارن جي ماهرن) 2. (مليل باقيات جهڑي باقيات ملي آهي

رٿا به ساڳي . آهي ته هن شهر جي אڏאوت جو نمونو سنڌو سڀيتا جي شهرن جهڑو آهي )3. (آهي ۽ ساڳئي قسم جون شيون مليون آهن

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Mughal, M.R, “The Present State of Research on the Indus Valley Civilization” P-3 137-ص” سنڌو وسوؤير“سمرאٽ، گنگارאم، .2

3. Indian Archaeology [A Review] 1960-61 P-23 to 31

لوٿل . 89

کنڀات جي نار جي كناري تي سنڌو سڀيتا جي وאرثن جو خوبصورت شهر لوٿل جيكا . هن شهر جي کوٹائي مان سامونڈي جهازن جي هك وڏي گودي ملي آهي. هيو

فوٽ 12ر فوٽ ۽ ويك 71אن گودي جي ڊيگهه ) 1. (سڄي پكين سرن جي ٺهيل آهيجن ۾ سمنڈ رستي ٻاهر ويندڙ يا . گودي جي ڀرسان گودאمن جا نشان مليا آهن. هئي

لوٿل ۾ مليل سامونڈي گودي تان سنڌو سڀيتا . ٻاهرאن אيندڙ سامان رکيو ويندو هوندوقديم آثارن جا ماهر لوٿل . جي وאرثن جو سميريا سميت ٻين ملكن سان وאپار هلندڙ هو

.ي تمدن جي وאرثن جو سامونڈي بندرگاهه وאرو شهر سڎين ٿاکي سنڌو سڀيتا جي شهرلوٿل جي کوٹائي مان אتان جي رهوאسين جي سامونڈي سرگرمين بابت وڌيك

אتان مليل ٻيڑين جون تصويرون ۽ سامونڈي جانور ڌيان ڇكائيندڙ . ثابتيون مليون آهنجي مٿين رא خاص كري مٹي مان ٺهيل لنگرن ۽ بادباني ٻيڑن جا نمونا ماهرن. آهن

كجهه . کي وڌيك وزن ڏين ٿا ته لوٿل سنڌو جي رهوאسين جو سامونڈي بندرگاهه هيوماهرن موجب بندر جي گودي شهر جي زندگي جي ٻئي دؤر ۾ تعمير كئي وئي هئي ۽

180م کان -ق 210אهو سڄي دور אٹكل . אها چوٿين دور تائين אستعمال ۾ אيندي رهين خطي کي سميريا وאرא سمنڈ وאرو ملك سڎيندא هئا ۽ אتان جا ه) 2. (م تائين جو آهي-ق

.وאپاري سمنڈ رستي پنهنجو سامان کڻي אيڎאنهن ويندא هئا. لوٿل ۾ ٿيل عمارت سازي، موهن جي دڙي ۽ هڑאپا سان مشابهت رکندڙ آهي

گهٹين جي رٿابندي، معياري پكل سرن سان جاين جي אڏאوت ٿيل، پاڻي جي نيكال هتان مليل مهرن تي موهن . جو وڇايل ڄار، هوبهو موهن جي دڙي جهڑو آهيال نالين

جي دڙي مان مليل مهرن وאنگر جانورن جون شكليون ۽ تحريرون ُאكريل آهن، مخصوص شكل شبيهه ۽ چٹن وאرא ٺكر جا ٿانون ۽ אناج جي ذخيري كرڻ ال گدאم به

)3. (لوٿل مان مليا آهنلوٿل مان قديم آثارن . شان پڻ مليا آهنشهر جي نقشي ۾ كوٽ جي رٿا ۽ ن

هن کان אڳ אهڑي صنعت جا . جي ماهرن کي مڻكن ٺاهڻ جي صنعت جو پتو لڳو آهي- نوאبشاهه(آثار سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ شهر چانهون جو دڙو

هي شهر، جنهن کي ججهي تعدאد ۾ پنهنجون صنعتون هيون، سو . مان مليا آهن) سنڌ )4. (هٹ يقين جي حد تائين ضلعي يا صوبي جو مركزي شهر هيوذري گ

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Wheeler, S.M, “Indus Civilization” 1960, P-5-52 54-53-، ص”مسلمانن جي فتح کان אڳ-سنڌ“لئبرכ، אيڇ ٹي، .2 58-56-لئبرכ، ساڳيو، ص .3 58-56-لئبرכ، ساڳيو، ص .4

سنڌو ماٿر ۾ شهري رياست جي تي حالتمعاشر

ناچ ۽ سنگيت

אنساني معاشري ۾ . جذبات جي אظهار جو אولين ۽ موثر ذريعو رאڳ رهيو آهي

سنڌو سڀيتا جا وאرث يعني موهن جي . ناچ ۽ رאڳ کي خاص مقام حاصل رهيو آهيموهن . دڙي جا رهوאسي رאڳ ۽ ناچ جي باري ۾ چڱي طرح باخبر ۽ شوق رکندڙ هئا

جو مجسمو ۽ بانسري אن ڳالهه جا ثبوت آهن، ته سنڌو ماٿر جي دڙي مان نكتل ناچڻيجي سڀيتا جا وאرث رאڳ سان نه رڳو محبت رکندא هئا پر אن کي پنهنجي شوق جو

אن دور ۾ موسيقي جو فن אيتري قدر ترقي كري چكو هو جو مجسما . ذريعو بڻاينجي ماڻهن جي ناچ ۽ سنگيت سنڌو ماٿر. بڻائي سجاوٽ يا يادگار طور رکيا ويندא هئا

فنكارن، سنگترאشن ۽ نقاشن کي عزت جي نگاهه سان . روح جي غذא بنجي چكو هوناچن يا ناچڻين : سنگترאش پنهنجي ديس جي مشهور شخصيتن جهڑوכ. ڏٺو ويندو هو

۽ ڳائڻن وغيره جا بت ترאشڻ ۽ شهرن אندر چوكن يا אهم جاين تي אنهن کي نسب ٿري ۾ موسيقي، ُسر ۽ سنگيت جو تعلق سنڌو ما. كرڻ ۾ فخر محسوس كندא هئا

سنڌي موسيقي . ڳوٺاڻي زندگي سان بيحد گهرو ۽ ويجهڑאئي وאرو پئي رهيو آهيموهن جي دڙي مان هك אهڑي . جون پاڙون ڳوٺاڻي ثقافت ۾ وڌيك گهريون هيون

ملي آهي، جنهن ۾ هك شخص وچ ۾ بيهي ڍولك وڄائي رهيو آهي ۽ ) مهر(سيل . ئي ماڻهو ناچ كري رهيا آهنسندس چوڌאري كيترא

زيور ۽ جسماني ٺاهه ٺوهه

هو مٿي تي پائڻ جا . سنڌو سڀيتا جا وאرث هر قسم جا زيور تيار كندא هئا

زيور، ڳچي ۾ پائڻ جا زيور، ٻانهن ۾ پائڻ جا زيور، نرאڙ جا زيور، كنن جا زيور،

هي زيور كنجهي ۽ هو א. هٿ جون گجريون، منگليون، كنگڻ ۽ بازو بند ٺاهيندא هئاٻيو ته ٺهيو پر אهڑא نفيس . ٹامي سان گڎ هڎن، كوڏن ۽ سپن مان پڻ تيار كندא هئا

جيكي . كم به ٿيندא هئا، جو موهن جي دڙي جا ماڻهو قميص جا بٹڻ پڻ ٺاهيندא هئاאنهن تي به مختلف ڊزאئنون، نقش ۽ چٹ پڻ چٹيندא . كوڏين مان تيار كيا ويندא هئا

) 1.(جي چكر يا ڦيٿي جي نموني تي ٺهيل آهنאهي بٹڻ رٿ . هئا جي هك ڀڳل مورتي لڌي وئي آهي، جنهن جي ڳچي موهن جي دڙي مان مٹي

موهن جي دڙي مان ٻه چوڙא به لڌא ويا آهن، אنهي ) 2.(۾ هار ۽ ٻانهن ۾ چوڙא پيل آهنא سان گڎ هك پتلي به ملي آهي، جنهن کي هك ٻانهن ۾ كلهي کان كرאئي تائين چوڙ

موهن جي دڙي وאري دور ۾ . ٻي ٻانهن ۾ رڳو كرאئي وٽ چوڙא پيل آهن. پيل آهن )3.(كي زאلون ٺونٺ کان وٺي كلهن تائين ٻانهين چاڙهينديون هيون

زيورن جو “چانهون جي دڙي وאري شهر ۾ زيور אيترא ته ٺهندא هئا جو אهو شهر ۽ سپي مان ٺهيل چانهون جي دڙي مان سون، مٹي، ٹامي. سڎيو ويندو هو” شهر

چوڙيون، هار، تائيٿ، ٻهه رکيون، بازوبند، ڏند کوٹڻيون، كن کوٹڻيون، وאرن جون چانهون جي دڙي مان . ٹاچنيون، سرمي وجهڻ جون سرאيون ۽ كانيون هٿ آيون آهن

مٹي جي هك . لڌل مٹي جي تائيٿن مان هك تي ٻن هرڻن جون تصويرون ُאكريل آهن )4. (جي ميووي جي تصوير ُאكريل ملي آهيتائيٿ تي كنول جي گل

مٿئين ثابتين مان معلوم ٿئي ٿي ته سنڌ جا هنرمند אوאئل کان چوڙيگري جي אن کان سوא . فن کان وאقف هئا ۽ هو هار ۽ ٻانهن جا چوڙא بهتر قسم جا جوڙيندא هئا

کان جيكي ٻانهيون ٺونٺ. به جوڙيندא هئا” ٻانهيون“אن وقت جا كاريگر אڄ وאنگيان موهن جي دڙي مان אهڑيون التعدאد زنانيون . كلهن تائين پاتيون وينديون هيون

مورتيون به مليون آهن، جن جي جسم تي كوبه كپڑو نه آهي، پر سندن ڳچي ۽ سيني موهن جي دڙي مان مليل هك مجسمي ۾ عورت جا . تي گهڻا هار ۽ مالهائون پيل آهن

هن، كن مورتين جي چوٹي پوئتي ٺهيل آهي، گهنڈيدאر وאر پوئتي لٹكيل ڏيکاريل آمردن جي . عورتون وאرن ۾ پنون ۽ بكل وجهنديون هيون. جيكو אڄ به روאج آهي

رאڄ جي چڱي مڑس جا وאر ٻٹون هئا، مردن ۾ . وאرن جي ٺاهه ٺوهه جا طريقا אلڳ هئاڏאڙهي ٺاهڻ جا مختلف طريقا هئا، كن جون ڌאڙهيون كوڙيل ته كن جون وري

. ڏאڙهيون هيونچاپڑيون موهن جي دڙي جي دور ۾ سنڌ ۾ سوناركو هنر به عروج تي هيو، چانهون جي دڙي مان سنڌ جي كاريگرن جون ٺهيل چوڙيون، هار، تائيٿ، ٻهه رکيون، بازو بند،

. وאرن جون ٹاچنيون، سرمي وجهڻ جون سرאيون ۽ كانيون هٿ آيون آهنن جي فرش هيٺان يا ڀتين هڑאپا ۽ موهن جي دڙي مان زيور אكثر كري گهر

هتان مليل زيورن مان אندאزو ٿئي ٿو ته سنڌو . جي אندر אحتياط سان پوريا ويندא هئاماٿر جون عورتون حسن ۽ جمال جي نکار ال كثرت سان زيور אستعمال كنديون

حسن جي نکار ال سرمدאڻيون ۽ . سنڌي عورتون سينگار جون شوقين هيون. هيونپيرن کي صاف كرڻ . ٹامي جا گول آئينا به مليا آهن. د ۾ مليون آهنسرאيون گهڻي تعدא

. ال پكل مٹي جا کهرא ٹكر به مليا آهن مصوري

جنهن وقت سنڌ אندر ڳوٺاڻي ثقافت אڀري رهي هئي ته אن وقت ڳوٺاڻي ثقافت אهڑא آثار אسان کي آمري . جا ماڻهو سادي سودي نموني جون تصويرون پڻ كڍندא هئا

عام طور تي آمري جا رهوאسي هر ڏينهن جي خاص وאقعي . کوٹائي مان مليا آهن جيهو مٹي، پٿر، هڎي ۽ هاٿي جي ڏندن تي . کي تصويرن ذريعي محفوظ كندא هئا

هو پنهنجي هٿيارن ۽ ٿانون تي نقش . ڏאڍيون سهڻيون ۽ دلكش مورتون ٺاهيندא هئا )5. (ان سينگاريندא هئانگاري كندא هئا ۽ אنهن کي عجيب طريقي جي چٹن س

ٿانون جي تري تي . آمري مان مليل ٿانون تي خاص نموني جا چٹ چٹيل آهنٹكنڈن جي پاسن ۾ ڳاڙهو رنگ ڀريل . ٿلهن كارن پٹين تي الڳيتا ٹكنڈא مليا آهن

ڄڻ ته אنهن مٹن ۽ نادين . אهي ٿانون تي چٹيل ٹكنڈא چونئرن جي شكل پيا لڳن. آهيجنهن ۾ چوئنرن جهڑא گهر هك ٻئي جي . و نظارو چٹيل آهيتي كنهن ننڍڙي ڳوٺ ج

آمري جي ماڻهن אن دور ۾ پنهنجي ٿانون تي ساهوאرن شين جا بوتا . ويجهو ٺهيل آهنאنهن شكلين ۾ ڳئون ۽ ڍڳي جي شكل گهڻي ملي . يا شكليون كڍڻ شروع كيون

ٿئي אها شكل هرڻن ۽ ڦاڙهن جي شكل کان وڌيك بهتر قسم جي ٺهيل معلوم. ٿي

ٻيو ته آمري جي ٿانون تي مڇي جهلڻ جي رڇن ۽ ڄارين جا خاكا پڻ نظر אچن ٿا ۽ . ٿي . رلي جي چٹن جو بهترين نمونو به هن ئي دور ۾ ملي ٿو

نال جي قبرستان مان هيڈي يا سائي خاكي رنگ جا ٿانون مليا آهن، جن تي جدא كڑي . نون نكتل آهنجدא نمونن ۾ كاري، نيري، هيڈي ۽ ڳاڙهي رنگ جون ڊيزאئ

ماهي مان مليل خاكي رنگ جا ٿانون تي جانورن ۽ قدرتي منظرن جون تصويرون . موهن جي دڙي مان نيري رنگ وאري چٹسالي ٿيل ٿانون پڻ مليا آهن. چٹيل آهن

رאڻا گندئي مان مليل ٿانون تي پهريان ڳاڙهي ۽ هيڈي رنگ جا تهه ڏنل آهن، كوٽ ڏيجي جي . ي جي چٹسالي ٿيل آهيאنهن جي مٿان كاري رنگ جي مصالح

شروعاتي دور جي ٿانون تي مور . مٹي جي ٿانون تي عام پينٹنگ كئي ويندي هئي . جون تصويرون ۽ مڇي جا نمونا ملن ٿا

چانهون جي دڙي مان لڌل مٹي جي تائيٿن مان هك تائيٿ تي ٻن هرڻن جون جي ” ميووي“جي گل جي تصويرون ُאكريل آهن، مٹي جي هك تائيٿ تي كنول

)6. (אها אن زماني جي مصوري آهي. تصوير پڻ ُאكريل آهي

رאنديون

موهن جي دڙي مان אهڑيون ڳوٹون ۽ . سنڌو ماٿري شطرنج جي جا پيدאئش هئيאن دور ۾ به شطرنج אئين کيڎي . پٿر مليو آهي، جنهن تي شطرنج جا خانا ٺهيل آهن

موهن جي دڙي مان אهڑא ثبوت ملڻ کان . ٿي ويندي هئي، جيئن هن وقت کيڎي وڃيאڳ كي ماهر شطرنج رאند کي گنگا ندي جي كنارن تي جنم ورتل رאند، ته كي وري

11جڎهن ته هي رאند يورپ ۾ . אن کي אيرאن، عرب ۽ مصر جي אيجاد سمجهندא هئاكجهه אنسائيكلوپيڈيائن جي مصنفن אن رאند کي برصغير . صدي عيسوي ۾ پهتي

.رאند كوٺيو آهي، جيكا אيرאن کان ٿيندي يورپ پهتي جيجڎهن سر جان مارشل موهن جي دڙي جي کوٹائي كرאئي ته אتان אهڑא پٿر مليا،

جن جي تور . پر پو אهڑא وٽ אلڳ אلڳ مليا. جن کي پهريان تور جا وٽ سمجهيو ويو۾ سر بعد . كئي وئي ته معلوم ٿيو ته אهي مهرون شطرنج جي وڌيك ويجهو آهن

مارٹيمر وهيلر ۽ ڊאكٹر אيف אي خان به אن تي تحقيق كئي ۽ ٻڌאيو ته شطرنج سنڌو هك برطانوي ماهر אيف ڊي ڊگلس پنهنجي مقالي ۾ אن ڳالهه تي . ماٿر جي אيجاد آهي

. هزאر سال אڳ کيڎي ويندي هئي 5زور ڏنو ته شطرنج سنڌو ماٿر ۾ مهرن ۽ خانن وאري تختي ڊאكٹر سر مارٹيمر وهيلر موهن جي دڙي مان نكتل

کي دنيا جي قديم אيجاد كوٺيندي אن ڳالهه تي زور ڏنو ته دنيا جي پهرين شطرنج هتي شطرنج جون ڳوٹون ۽ אن جي پٿر وאري . אيجاد ٿي، بعد ۾ دنيا جي אندر پکڑجي وئي

. تختي كرאچي جي قومي عجائب گهر ۾ رکيل آهي

رאنديكاجنهن مان אندאزو . تها رאنديكا پڻ مليا آهنسنڌو ماٿر جي وسندين مان بي אن

ٿئي ٿو ته אن دور جا وאلدين پنهنجي ٻارن جي دلچسپي ۽ سندن رאند روند تي كيترو . هتان مٹي، سپ، پٿرن ۽ هاٿي ڏندن جي هر قسم جا אرنديكا مليا آهن. ڌيان ڏيندא هئا

ڍن سڱن وאرא ڏאند، رאنديكن ۾ مٹي جون ٺهيل ننڍڙيون گاڏيون، مٹي جا ڏאند، ننگينڈא، مينهون، شينهن، سوئر، ڀولڑא، سها، مڇيون، مانگر مڇ، كڇون، ككڑيون،

. طوطا خاص طور ذكر الئق آهن

:حوאال ۽ سمجهاڻيون

101-92-غالم علي אالنا، سنڌي ثقافت جا אهم پهلو، אٺا مينهن ملير، ص .1 9-ع، ص1944، 2ڀاڱو ” سنڌ جو پرאچين אتهاس“دوאركا پرساد، .2 يا موالئي شيدאئي، تمدن سنڌ 89-ڀيرومل، قديم سنڌ، حيدرآباد، ص .3، ُאٺا ”زيور ۽ هار سينگار جا سامان -غالم علي אالنا، سنڌي ثقافت جا אهم پهلو .4

101-92-مينهن ملير، ص ع1966سرאج אلحق، آمري، نئين زندگي مارچ ۽ אپريل .5 101-92-ير، صغالم علي אالنا، سنڌي ثقافت جا אهم پهلو، אٺا مينهن مل .6

سنڌو ماٿر ۾ شهري رياست جو معاشي تجزيو

. سنڌ אندر شهري رياست جي بنياد کان پو علم ، אدب ۽ هنر جو چرچو وڌيو

هركو ماڻهو پنهنجي ڌنڌي يا . فنكار ۽ كاريگر کي عزت جي نگاهه سان ڏٺو ويندو هور كوٺيو ويندو هو، ٺكر جا ٿانون ٺاهيندڙن کي كنڀ. كاروبار جي پويان سڎجڻ لڳو

אهڑي طرح . سڎيو ويندو هو) مالح(مڇي ماريندڙ ۽ درياهه يا سمنڈ جهاڳيندڙ کي مهاڻو . رאزא، حجام، لوهار وغيره هن ئي دور ۾ پنهنجن ڌنڌن پويان سڎجڻ لڳا

زرאعت

سنڌ جي زرאعت بابت قديم . سنڌو سڀيتا جا وאرث زرאعت سان وאبستا هئا

بيڈن، پاويل ۽ ٻين عالمن جي رא آهي ته شروعاتي دور ۾ אهي آثارن جا ماهر ڊكسن، سنڌ جون عورتون ئي هيون، جن کاڌي خورאכ ال مختلف قسمن جا ٻج، ٻوٹا پنهنجي

علم نباتات جي ماهرن جو خيال آهي . تجربي ۾ آڻي אنهن جي پوک جا طريقا رאئج كياماهر אئين پڻ چون ٿا ته . ته سنڌ ۾ پيدא ٿيل آڳاٹي كڻك جي تاريخ تمام پرאڻي آهي

روسي . م ۾ كڻك جي پوک جي אبتدא ٿي- ق 2700چين ۾ سنڌ کان گهڻو عرصو پو) 1.(ماهرن جو چوڻ آهي ته دنيا ۾ كڻك جي پوک جي شروعات سنڌ مان ئي ٿي هئي

سنڌ ۾ موهن جي دڙي مان كڻك جا كي كارא ٿيل پر سالم دאڻا به مليا آهن، جيكي אن کان عالوه هتي چانورن ۽ دאلين . אنساني محنت جو نتيجو آهن پاڻهي پيدא ٿيل نه پر

.جي پوک به ٿيندي هئي. موهن جي دڙي جي قديم آثارن مان كڻك، جو ۽ هڑאپا مان مٹر ۽ تر مليا آهن

אهڑي طرح هك مهر . جڎهن ته موهن جي دڙي مان کجور جون ککڑيون به مليون آهن

אهڑي طرح . ناريل جو وڻ ڏيکاريل آهيتي هك אهڑي تصوير ُאكريل آهي، جنهن تي .هك مهر تي ڏאڙهون جو وڻ به آهي

سنڌو ماٿر جي אهم . سنڌو ماٿر ۾ אن دور ۾ كپهه جي پوک به ٿيندي هئيدريافت موهن جي دڙي مان مليل אهو كپهه جو ٹاڻيل كپڑو آهي، جيكو ٹامي ۽

جڎهن ته . دريافت آهي אها كپهه جي قديم ترين. چاندي جي ٿالهي جي ڀرسان مليو آهيموهن جي دڙي مان سٹ . كوركو هنر سنڌ ۾ گهڻي قديم زماني کان موجود هيو

کوٹائي مان گهڻو كري هر گهر مان سٹ كتڻ جا چرخا مليا . كتڻ جا אئٹ مليا آهنאن مان معلوم ٿئي ٿو . אهي چرخا قيمتي ڌאتن کان وٺي مٹي جا به ٺهيل مليا آهن. آهن

هك هنڌאن چاندي جي ٿالهي جوאهرن . نهن ڏينهن ۾ عام هيوته سٹ كتڻ جو كم אאن مان معلوم ٿئي . سان ڀريل ملي آهي جيكي هك كپڑي جي ٹكر ۾ ويڑهيل هئا

. ۽ كوري موجود هئا. ٿو ته אن زماني ۾ كپڑو پڻ ٺهندو هوكپهه مان كپڑي ٺاهڻ جي صنعت هيل تائين مليل ثابتين مطابق دنيا ۾ سڀ

هتي جا آڏאڻا ۽ هتي جو ٺهيل سوٹي كپڑو خاص . ڌو ماٿر ۾ شروع ٿيکان پهريان سنموهن جي دڙي جا ماڻهو سبيل كپڑو . كري ململ جو كپڑو سڄي دنيا ۾ مشهور هيو

אهي سيون دڙي . پائيندא هئا، جنهن جي ثابتي دڙي مان مليل אكيچار سين مان ملي ٿيكندڙ ماهر سرجان موهن جي دڙي جي کوٹائي. جي مختلف تهن مان مليون آهن

. كپڑي ال كپهه جو אستعمال אن زماني ۾ אكيلو سنڌ ۾ ٿيندو هو“مارشل لکي ٿو ته؛ ) 2( ”.جيكا ڳالهه باقي دنيا ۾ ٻه ٹي هزאر ورهيه پو ڏسڻ ۾ אچي ٿي

אڳ . سنڌ جا ماڻهو كڻك، كپهه کان سوא سارين جا فصل پڻ پوکيندא هئادنيا ۾ پهريان پهريان چانورن جي پوک فلپائين سڄي دنيا אئين وسهندي هئي ته سڄي

پر سنڌو سڀيتا جي قديم آثارن جي کوٹائين مان معلوم ٿيو آهي ته فلپائن . ۾ ئي ٿيكجهه سال אڳ . کان به كي صديون אڳ سنڌ جا هاري ناري سارين جي پوک كندא هئا

و موهن فلپائين جو אئگريكلچر جو ڊאئريكٹر جنرل پاكستان جي دوري تي آيو ته هجي دڙي تي به گهمڻ ويو، אتان هن هك ڀت جي مٹي پٹائي ڏسي چيو ته אڳ אسان אئين سمجهندא هئاسين ته چانور دنيا ۾ پهريان پهريان فلپائين ۾ ٿيا، پر هتي אچڻ کان پو

ڇو جو . مون کي خبر پئي آهي، ته چانورن جي قديم پوک سنڌو ماٿر ۾ ئي ٿيندي هئي

ي ۾ كڻك جي بهه سان گڎ سارين جا توتڑ ۽ چانورن جا אڌڙ ڇو جو ڀتين تي لڳل گار . به مون کي نظر אچن ٿا

هنر ۽ كاريگري

موهن جي دڙي مان جيكي برتن مليا آهن، אهي سنڌو درياهه جي چيكي مٹي

אهي برتن كنڀر جي چك تي ٺاهيل . جن ۾ چن ۽ אبرق جا ذرא شامل آهن. مان ٺهيل آهن. مٹي مان جڑيل آهن ۽ אنهن تي كاري پالش ٿيل آهي كجهه ٿانون ڳاڙهسري. آهن

هتي . كجهه אهڑא برتن به مليا آهن، جيكي ٻارن کي کير پيارڻ ال אستعمال ٿيندא هوندאكانسي ۽ مٹي جون אهڑيون سرمدאڻيون به لڌيون آهن، جن جو منهن تمام سوڙهو

پاڻي جا مٹ ۽ کٹاڻ ٺاهڻ جون .ٻيا به هار سينگار جا پٿر جا ٺهيل אوزאر مليا آهن. آهيبرتنن کان سوא مٹي جا ٻيا كيترאئي سامان مليا آهن، جيئن . برنيون به مليون آهن

مٹي جا ڦيٿا، چوڙيون، گلدאن، كٹورא، صرאحيون، هنڈيون، مٹكا ۽ אن رکڻ جا برتن به . شامل آهن

هنن جون .آمري جا ٿانون ڏسڻ بعد آمري جي كنڀرن کي دאد ڏيڻو پوي ٿوبهترين قسم جون دکيون جن تي ٿلهن كارن پٹين تي الڳيتا ٹكنڈא ٺـهيل آهن، ڏسي

كوٹڎيجي مان . אچرج پيو لڳي ته אڄ به אٹكل ساڳيو هنر ۽ نمونو سنڌ אندر موجود آهيمليل ٺكر جي ٿانون مان معلوم ٿئي ٿو ته אهي ٺكر جي ٿانون ٺاهڻ ۾ كافي ترقي

هو . ي جو هنر تمام אوچي درجي جو معلوم ٿئي ٿوسندن كوزي گر. كري چكا هئاجهكر جي دڙي مان ٹامي جي ٺهيل ) 3( .پنهنجن ٿانون تي عام طور پينٹند كندא هئا

نارو جي . ڀالي جو منهن لڌو آهي، جيكي אسان جا كاريگر هٿيار طور جوڙيندא هئاجي قبرستان نال . دڙي مان پڻ رאنديكن جون گاڏيون، چوڙא ۽ ٺكر جا ٿانون مليا آهن

كوٹڎجي جي کوٹائي مان تيرن جا . مان ٹامي جون كهاڙيون ۽ چاقن جا ڦر لڌא ويا آهن . منهن ۽ رאند كرڻ جا بلور مليا آهن

جيكي گهريلو . موهن جي دڙي مان ٹامي ۽ ُمٺ جا به كافي ٿانون مليا آهنن جي אستعمال جي برتنن، كهاڙين، خنجرن، چاقن، بڑڇين، كٹارن، تيرن، منڈين، كن

אن دور ۾ تمام گهڻيون شيون ٹامي ۽ مٺ مان ٺاهيون وينديون . وאلين تي ٻڌل آهنسنڌو ماٿر جي سڀيتا جي وאرثن جا אوزאر ۽ هٿيار پٿر، كانسي ۽ ٹامي جا ٺهيل . هيون. ۽ אنهن سان كابه جنگ كري نه ٿي سگهجي. پر אهي مفيد، مضبوط ۽ عمدא ناهن. آهن

ڙيون، تير كمان، بڑڇيون، تيشيون، گرز سنڌو ماٿر جي نيزن جا ڦر، كٹار، ڀاال، كهانيزא . אهي سڀ ٹامي يا مٺ جا آهن. قديم شهرن ۽ ڳوٺن مان ججهي تعدאد ۾ مليا آهن

تامي جي . ڏאڍא نازכ آهن، جي אنهن کي هٿ سان ٿورو زور ڏجي ته چٻا ٿي پون ٿاناچڻي جو هك مليل אوزאرن ۾ . مليل گرزن ۽ ٻين אوزאرن تي كجهه تحرير ٿيل آهي

هاٿي جي ڏندن مان ٺهيل . مجسمو، مينهن ۽ ٻكري جا مجسما به ذكر كرڻ جهڑא آهنبه كافي شيون مليون آهن، جنهن مان پتو پوي ٿو ته هاٿي جي ڏندن جو كم هتي

. ترقي كندڙ هو شكار

سنڌو سڀيتا جا وאرث گوشت پڻ وאپرאئيندא هئا، هو پالتو جانورن کان سوא

هك مهر تي ٻن ماڻهن . جانورن جو شكار كري به گوشت حاصل كندא هئاجهنگلي موهن جي دڙي جي هك جڳهه تان . کي تير ذريعي شكار كندي ڏيکاريو ويو آهي

مٹي . تصويري تحرير ۾ به تير كمان جو نشان ملي ٿو. گهڻي אندאز ۾ تير مليا آهنجي شكل جي گليلي جي جن مان كمان . جون پكل گوليون يا گليليون به مليون آهن

مڇي پكڑڻ جون كنڈيون به وڏي تعدאد ۾ . ذريعي پکين جو شكار كيو ويندو هوهتي جا رهوאسي جانور به پاليندא هئا، جانورن جو گوشت رڌي کاڌو ويندو . مليون آهن

ڇو جو گهٹين ۽ گهرن مان مينهن، ٻكري، ورياهي ۽ سامونڈي مڇي جون تمام . هو .هنگهڻيون هڎيون مليون آ

:سائنس جي جنم ڀومي سنڌو ماٿر هئي

م ۾ چوماسي وאرين هوאئن ۽ -موهن جي دڙي جا ماڻهو אڍאئي هزאر سال ق

فنلينڈ . سنڌوندي ۾ ٻوڏ جو אڳوאٽ אندאزو لڳائڻ ال پٿر جا كئلينڈر אستعمال كندא هئاو جي قديم آثارن وאري ماهر ڊאكٹر אيركا مائوال אنهن پٿر وאرن كئلينڈرن جو ڳوڙه

يونائٹيڈ نيوز آف אنڈيا کي هن ٻڌאيو آهي ته אهي پٿر دنيا جا پهريان . אڀياس كيو آهيڊאكٹر مائوال دعوى كئي آهي ته سائنس جي جنم ڀومي . سائنسي אوزאر آهن

هن چيو آهي ته موهن جي دڙي ۽ هڑאپا مان لڌل . ميسوپوٹيميا يا مصر نه پر سنڌ آهيهن موجب . يا مخروطي پٿر وغيره سڎيو ويندو هوאنهن پٿرن کي گول پٿر، ڇليدאر پٿر

. ٿيندو) אٹكل هك مڻ(كلوگرאم 40سينٹي ميٹر قطر وאرن אنهن پٿرن جو وزن 40-45سورאخ آهن ۽ سندن لسي سطح تي كيترאئي 2אنهن پٿرن جي ٻنهي پاسن کان وچ وٹان

ر אهڑא آهن پٿ 3ڊאكٹر مائوال موجب אنهن مان . جيكي کوٹي ٺاهيا ويا آهن. نشان آهنفنلينڈ جي ماهر موجب אهي وڏא ڇليدאر پٿر . جن تي אكريل نشان אڃا تائين محفوظ آهن

جيكي موهن جي دڙي ۽ بمبئي ۾ محفوظ آهن، نه رڳو كئيلينڈر جو كم ڏيندא هئا جن . علم نجوم جي אوزאر طور پڻ אستعمال كيا ويندא هئا) دوربين کان سوא(پر אهي

ڻ، ٻين آسماني تارن جي ظاهر ٿيڻ ۽ گم ٿيڻ ۽ ڌرتي جي ذريعي سج جي لهڻ ۽ אڀرאنهن پٿرن کي سنڌو ماٿر جي قديم علم . بدلجندڙ حالتن جو אڀياس كري سگهبو هو

پٿر صحيح 5مائوال موجب אنهن مان . فلكيات وאرن آثارن ۾ شمار كري سگهجي ٿوسڄي جيكو. جن مان هك مركزي كئيلنڈر جي حيثيت رکي ٿو. سالمت مليا آهن۽ ٻيا ننڍא كئلينڈر آهن جيكي مختلف مقصدن جهڑوכ زرאعت، . معاشري ال آهي

)4. (وאپار، شكار ۽ الباري ال אستعمال ٿيندא هوندאهتي چنڈ جي حساب . سنڌ ماٿر جا رهوאسي مهينا چنڈ مطابق شمار كندא هئا

هو چنڈ . هئاאن حساب سان موسمن جو به شمار كندא . سان هاللي مهيني جو روאج هيوموهن جي دڙي جا رهوאسي هرهك موسم جا . جي رفتار سان پنهنجا ڏڻ ملهائيندא هئا

. تور، ماپ ۽ جوتش جو علم هتي عام هيو. چار مهينا شمار كندא هئا אي ولدروسكي جي هك روسي ماهر آ ع ۾ بخارسٹ 1984ٻئي طرف رياضي

گريس کي ٻڌאيو ته موهن جي دڙي ۾ سڎאيل تاريخ ۽ سائنس متعلق بين אالقوאمي كانمان هٿ آيل مهرن جي كمپيوٹر ذريعي אڀياس مان معلوم ٿيو آهي ته سنڌو ماٿري جا

هن كانگريس کي ٻڌאيو ته هك مهر . بابت وڏي ڄاڻ رکندא هئا” علم فلكيات“ماڻهو

پيش كري ٿي، جنهن جي تامل ٻولي ۾ معنى آهي ” من“تي مڇي جي شكل لفظ طرح ڇهن تارن وאري . مان مرאد تارن وאرو ڄاتل سڃاتل برج آهي مڇي ۽ مڇي אهڑيجي نشاندهي كري ) دب אكبر(۽ ستن مڇين وאري جهڳٹي ) دب אصغر(جهڳٹي وאري

)5. (ٿوسنڌ جي قديم باشند ڳڻڻ جو فن אيجاد كيو ۽ شين جو وزن كرڻ يا وقت ۽

مٹي جون گوليون ۽ تورڻ ڇو جو ڳڻڻ جون. فاصلي جي پيمائش جا آغاز به هتان ٿيوسنڌي ماڻهو لکڻ پڑهڻ جي فن کان . جا وٽ אسان کي سنڌ جي قديم آثارن مان مليا آهن

هك ماهر گريئرسن ٻڌאئي ٿو ته سنڌو ماٿر جا . אڳ ڳڻڻ ۽ تورڻ جو فن אيجاد كيوهو . رهوאسي ڳڻپ كري ڄاڻندא هئا، هو אنگ ڳڻڻ ۽ حساب كتاب رکڻ جا ماهر هئا

ري ڳڻيندא هئا ۽ سٺ بدرאن ٹي كوڙيون يا ٹي ويهون كري چوندא ويهون ويهون ك )6(. جيكو طريقو אڄ به سنڌ אندر رאئج آهي. هئا

جيكي . موهن جي دڙي مان پٿرن جا نهايت صفائي سان ٺهيل ٹكرא ملن ٿاאنهن ۾ كي وٽ ته אيترא وڏא آهن، جو . وزن كرڻ ال وٹن طور אستعمال ٿيندא هوندא

كي ته وري אيترא ننڍڙא آهن، جو אنهن سان سون ۽ . و پوندو هوندوکين رسن سان کڻڻموهن جي دڙي مان مليل ننڍא وٽ خاكي رنگ جي سليٹ . چاندي توريو ويندو هوندو

تقريبن هك سو پنجاهه جڳهن تي پيمائش كرڻ سان אهو . تارאزو گهٹ مليا آهن. جا هئافوٽ ٻنهي طريقن سان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ אندر هك ئي وقت ۾ فوٽ ۽ كيوبك

. پيمائش كئي ويندي هئي

مهرون

سنڌو سڀيتا جي وאرثن جي كامياب ترين تخليق אهي مهرون آهن، جيكي אيڎي وڏي تعدאد ۾ مهرون مليون . موهن جي دڙي، هڑאپا ۽ ٻين شهرن مان مليون آهن

. آهن جو אن مان אندאزو لڳائي سگهجي ٿو ته هر شخص وٽ پنهنجي مهر هوندي هئيאهي مهرون אڍאئي אنچ کان אڍאئي . مان ٺهيل آهن (Steatite)אهي مهرون אسٹيٹائيٹ

هي . אنچ جون آهن 1-2۽ 11، 7عام سائيز . چورس אنچ تائين مختلف سائيزن جون آهن

. جن تي جانورن جون تصويرون ۽ تحرير چٹيل آهي. مهرون چورس شكل جون آهنچورس . فقط تحرير لکيل آهي جن تي. كجهه مهرون مستطيل شكل جون به آهن

شكل جي مهرن جي پاسن تي ٻه سورאخ دאر كنڈא لڳل آهن ۽ مستطيل مهرن جي وچ معلوم ٿئي ٿو ته אنهن مهرن کي پٿرن . جن ۾ ڌאڳو ٻڌو ويندو هو. ۾ آرپار سورאخ آهن

بعد ۾ אنهن ٹكرن کي قينچي يا چاقو سان ترאشي نقش . مان كاٹي ٺاهيو ويو هوندوאن بعد אنهن تي چن جا تهه ڄمائي کين باهه ۾ پچايو . ر لکي ويندي هوندينگار ۽ تحريگهڻين مهرن جا نقش موجوده دور جي پتل جي مهرن وאنگر אبتا ٺهيل . ويندو هوندو

آهن، جڎهن کين كنهن هنڌ لڳايو ويندو هوندو ته אصلي تصوير سڌي אچي ويندي . هوندي

ٻيڑي کان جهاز تائين

אهي ٻيڑيون كنهن وڏي . كار ال ننڍيون ٻيڑيون تيار كيونאوאئل ۾ אنسان شٿڑ جو هك پاسو كٹي ۽ پو . وڻ جو ٿڑ وچ مان کوکلو كري ٺاهيون وينديون هيون

ٿڑ אوאئل ۾ پٿر جي كهاڙين . وچ وאري ڳر كڍي אن ۾ ويهڻ جي جا ٺاهي ويندي هئيئن ماڻهو אن ٻيڑي ۾ جي. سان کوکلو كندא هئا ۽ אن کي کهري پٿر سان لسو كندא هئا

ويهي سوالئي سان شكار كري سگهي يا درياهن ۽ ڍنڍن رستي هك عالئقي کان ٻئي )7.(عالئقي ۾ وڃي سگهي

سنڌو سڀيتا جو پتو پوڻ کان אڳ دنيا وאرن جي نظر ۾ ته پهرين جهاز رאني جو فن سندن ملك كنعان . جن کي كنعاني به سڎيو ويندو هو. فنيقي قوم אيجاد كيو

جنهن ۾ هاڻي شام، لبنان ۽ . شام ۽ فلسطين جي كناري وאرو ملك هو) يشيافن( )8.(אسرאئيل جا ملك אچي وڃن ٿا

پر جڎهن سنڌ ۾ قديم آثارن جون کوٹايون ٿيون ۽ سنڌو سڀيتا پنهنجي ڇو جو فنيشيا . عجائبات سان ظاهر ٿي ته ماهرن کي אن پرאڻي رא کي تبديل كرڻو پيو

جهاز رאني جو فن سنڌ ۾ . ي جي فن جو پتو سنڌ ۾ پوي ٿوکان گهڻو אڳ جهاز رאنجديد تحقيق ته אيتري قدر ثابت كيو آهي . فنيقي قوم کان به گهڻو אڳ هتي موجود هو

ته خود فنيشين لوכ هتان سنڌو ماٿر مان ئي كنعان ويا ۽ אتي وڃي تهذيب ۽ تمدن جو هاز رאني کي عروج تي אهي هتان جا ئي لوכ هئا جن كنعان ۾ فن ج. بنياد وڌو

قديم آثارن جو ماهر ڊאكٹر هال ٻڌאئي ٿو ته سنڌي ماڻهو فن جهاز رאني ۾ ڀڑ . رسايوهئا ۽ سندن وאپار ڏکڻ ۾ دکن ۽ سيلون، אوڀر ۾ هند ۽ چين، אولهه ۾ אيرאن، عرאق، يمن

جن . אن ڳالهه جي تصديق بابل ۽ نينوא جي كتبن ۾ ملي ٿي. ۽ مصر تائين پکڑيل هو )9. (سنڌو ۽ سمير جو پاڻ ۾ گهاٹو سٻنڌ ٻڌאيو ويو آهي۾

سنڌين جي جهاز رאني جو ٻيو ثبوت אهو مليو آهي ته سنڌ جا ماڻهو سمير ۾ جڎهن پهتا ته אتان جي ماڻهن، جن אڳ كڎهن جهاز كونه ڏٺا هئا ۽ نه وري سامونڈي

. ڻ شروع كيوسڎ’ אوئنس‘سفر کان وאقف هئا، تن جهازن ۾ چڑهي آيل نون ماڻهن کي אوئنس אنهن رאكاسن کي ڇئبو آهي، جيكي خشكي تي به هلي سگهن ۽ پاڻي تي به

אهي سنڌو ماٿر جا باشندא ئي هئا، جيكي سمنڈ جي خوفائتي مسافري طئه . تري سگهنبابل جي كتبن ۾ אوئنس جو . ۽ بابل ۾ وڃي رهائش אختيار كئي. كري بابل پهتا

بابل ۾ جڎهن سنڌي ) 10(ن ڌڙ مڇي جو ٻڌאيو ويو آهيمٿيون ڌڙ ماڻهو جو ۽ هيٺيوماڻهو جهازن ۾ پهتا ته پهريون ڀيرو سمنڈ رستي אيندڙ ماڻهن کي ڏسي بابل وאسي تعجب ۾ پئجي ويا ۽ هنن אنهن کي عجيب ۽ غريب مخلوق سمجهي کين אهڑي . رאكاس سان تشبيهه ڏني ۽ אنهن جو پنهنجن كتبن ۾ عجيب طريقي سان ذكر كيو

ڌو ماٿر کان آيل ماڻهن کي ڳچي کان پيرن تائين عجيب پوشاכ ۾ ڏسي هنن سن . مڇي سان تشبيهه ڏني

جي وאدي سنڌو سڀيتا جي دور ۾ مكرאن جي سامونڈي كناري تي دشت نديسنڌ ۽ عرאق وچ ” ستكگين كوهه“۽ شادي كرونڈي جي ماٿر ۾ ” ستكگين در“۾

ساڳئي ئي ) 11.(جتي سامونڈي جهاز لنگر هڻندא هئا. ۾ جهاز رאني جا ٻه وڏא مركز هئاوقت کنڀات جي نار جي كناري تي لوٿل نالي شهر جي کوٹائي مان سامونڈي جهازن

)12. (ٺاهڻ جي هك گودي ملي آهي، جيكا سڄي پكين سرن جي ٺهيل آهي

:وאپار

موهن جي دڙي ۽ هن عالئقي جي ٻين شهرن ۾ “مسٹر پگٹ لکي ٿو ته؛ ۽ هك جهڑאئي جيئن پكيون سرون، برتن هك جهڑא ۽ معياري، هر جڳهه يكسانيت

تي هك ئي رسم אلخط مان אندאزو لڳائي سگهجي ٿو ته موهن جي دڙي تي وאپاري جيكو سمنڈ پار جي ڏورאهن ڏيهن ڏאنهن پنهنجو مال وكڻڻ ويندو . طبقو حاوي هيو

ا شهر تعمير كرאيا ۽ هو ۽ אن وאپار جي خاطر هنن ملك אندر هر جڳهه تي رستا ۽ سٺ )13(” .ٻاهرين ملكن ۾ پنهنجون كوٺيون قائم كيون

جنهن . بابل ۽ نينوא جي كتبن ۾ سنڌ جي شربتي ململ جو ذكر كيو ويو آهيאن مان خبر پوي ٿي ته سنڌ جا هنرمند ململ جو كپڑو تيار . سڎيو ويندو هو’ سنڌو‘کي

جي بدلي אتان شيون خريد كري كري پرڏيهه ۾ وكرو كري ناڻو كمائيندא هئا، يا אنسنڌ جا رهوאسي بابل ۽ نينوא ڏאنهن مصالحو، سرهاڻ، ناريل ۽ نير پڻ . هتي آڻيندא هئا )14. (کڻي ويندא هئا

كئليفورنيا يونيورسٹي آمريكا جي ماهر جوناٿن مارכ تحقيق بعد ثابت كيو يميا ۽ אيرאن آهي ته سنڌ جا رهوאسي موهن جو دڙو وאري دور ۾ אفغانستان، ميسوپوٹ

موهن جي دڙي جي رهوאسين אن . سان كوڏن ۽ سپن جو وאپار سمنڈ رستي كندא هئاموهن جي دڙي مان אهڑي سپ ملي آهي ۽ אهڑيون سپون . وאپار کي كافي زور وٺايو

مكرאن جي عالئقي مان کوٹائي دورאن . مكرאن ۽ سبي جي عالئقي مان پڻ مليون آهنيكو سپن جو ٺهيل آهي، אن ڳالهه جي ثابتي ڏئي ٿو ته هزאر سال پرאڻو هار ج 6هٿ آيل

)15.(هتي אهو وאپار ۽ صنعتي شين جي ٻين ملكن سان مٹاسٹا عروج تي هئيسنڌو سڀيتا جي دور ۾ سنڌ مان ململ کان سوא نير ۽ دوאئون به ٻين ملكن

موهن جي دڙي مان كاري رنگ جو سالجيت ۽ . ڏאنهن موكليون وينديون هيونسنڌ جا باندر، مور ۽ عاج بيت אلمقدس تائين هتان . سنڱ به هٿ كيا ويا آهن ڦاڙهي جا

)16. (جا وאپاري کڻي ويندא هئاهندوאزم كتاب جو مصنف كي אيم سين ڄاڻائي ٿو ته سنڌو ماٿر جي سڀيتا جو بنياد وجهندڙن کي چاندي، ٹامي، جست ۽ پتل جي אستعمال كرڻ جي ڄاڻ هئي ۽ هو

وٹن وאپاري طبقو هو ۽ هو كن هنرن ۽ كاريگري ۾ تمام . الکڻ پڑهڻ ڄاڻندא هئزيور . سڎيو ويندو هو” زيورن جو شهر“אن ئي وقت ۾ چانهون جو دڙو . هوشيار هئا

. سون، چاندي، ٹامي ۽ ٻين ڏאتن مان ٺاهيا ويندא هئاهتان ويجهن عالئقن کان سوא ڏورאهن . موهن جو دڙو هك وאپاري منڈي هئي

موهن جي دڙي ۽ هڑאپا مان التعدאد بيل گاڏين جا . אپار پڻ كيو ويندو هوڏيهن ڏאنهن وآثار مليا آهن، جن مان אندאزو ٿئي ٿو ته سامان کڻي אچڻ ۽ وڃڻ ال بيل گاڏيون به

موهن جي دڙي جا ماڻهو جانورن کي بار ڍوئڻ ۽ گاڏين . אستعمال كيون وينديون هيونجي دڙي مان گهوڙن جون هڎيون ملڻ אن ڳالهه موهن . هكلڻ ال پڻ אستعمال كندא هئا

بيل گاڏين . جي ثابتي آهي ته گهوڙو هتي بار ڍوئڻ ۽ سوאري ال پڻ אستعمال ٿيندو هوسنڌوندي جهاز رאني . ۽ جانورن کان سوא هتي ٻيڑين ذريعي به سامان آندو ويندو هو

سان هك شهر کان ٻئي אن دور ۾ وڏيون ٻيڑيون آساني . ال אنتهائي موزون رهي آهيكاٺ مان ٺهيل ٻيڑيون ضرور موجود هونديون، . شهر ڏאنهن سامان کڻي وينديون هيون

אن هوندي به كجهه אهڑيون . پر אهي وقت گذرڻ سان سڑي رک ٿي ويون هونديونمثلن هك مهر . ثابتيون مليون آهن، جيكي אن سلسلي ۾ אسان جي رهنمائي كن ٿيون

אن مان ظاهر آهي ته هتان جا ماڻهو ٻيڑي ٺاهڻ ۽ אن کي . يتي ٻيڑي جي تصوير ملي آه . هالئڻ جي مهارت رکندא هئا

سنڌو ماٿر مان مختلف سامان پرڏيهه روאنو كيو ويندو هو ۽ אتان وري هتي نه مثلن فيروزه، گيروب، رאل، خاص قسم جا هڎא، . ملندڙ شيون ۽ سامان آندو ويندو هووجود هجڻ مان ثابت ٿئي ٿو ته אهي شيون ٻاهرאن هاٿي ڏند، سيپ، گهونگها وغيره م

ٻاهرאن گهرאيون ويندڙ شين ۾ هيٺيون شيون ذكر كرڻ الئق . آنديون وينديون هيون :آهن

ڏکڻ : چاندي. 3ڏکڻ هندستان، אفغانستان، אيرאن، : سون. 2رאجپوتانا، : سنگمرمر. 1: قلعي. 5ن، رאجپوتانه، ڏکڻ هند، אفغانستا: ٹامون. 4هند، אفغانستان، אيرאن، آرمينا،

كاٺياوאڙ ۽ : سنگ جرאحت. 7אيرאن، خرאسان، : فيروزه. 6אفغانستان، אيرאن، رאجپوتانه، رאجپوتانه، : عقيق. 10رאجپوتانه، : سليٹ جو پٿر. 9ڏکڻ هندستان، : ياقوت. 8بلوچستان،

. كاٺياوאڙ، كشمير وغيره

:حوאال ۽ سمجهاڻيون ع1967يم سنڌي، حيدرآباد، موالنا قاسمي، رسالو אلرح .1

2. Sir John Marshall, “Mohen jo Daro and Indus Civilization” Vol: 1, P-VI 3. Khan, Dr. F.A, “Preliminary report on Kot Diji Excavation” 1956-58

ع1983ڊسمبر 31روאنه هالل پاكستان .4 ع1984ڊسمبر 21روزאنه هالل پاكستان كرאچي، .5

6. Graersen, “Linguistic Survey of India” Vol: 1, Part 1, P-35-132 156-158 -אنسان بڑא كيسي بنا، ص .7

8. Philip, Hitti, “History of Syria” P-100 9. Hall, H.R, “Ancient History of Near East” P-171-174 10. Siecus, “History of Persia” Vol: 1, P-6

71-ع، ص1931تو، كلك” آركياالجيكل ٹوئر آف گدروسيا“آئرل אسٹيئن، .1112. Wheeler, S.M, “Indus Civilization” P-51-52 13. Sturat Piggott, “Pre-Historic India” 1950 14. Majumdar, R.L, “History and Culture of Indian People” Bombay, 1955, Vol: 2, P-611-612

جي موضوع تي ” سنڌو ماٿر ۾ كوڏن ۽ سپن جو وאپار“جوناٿن مارכ .15يونيورسٹي آمريكا طرفان ڊאكٹريٹ جي ڊگري ال مقالو لکندي אهڑو كئليفورنيا

ع1981نومبر 7ڏسو عبرت . אنكشاف كيو آهي 29-تمدن سنڌ، ص .16

سنڌو سڀيتا جي وאرثن جي ٻولي ۽ لپي

دنيا جي پرאڻين تهذيبن جي کنڈرن مان مليل كتبن مان ظاهر ٿئي ٿو ته شروعات . אنهن کي لکڻ جو طريقو كري אستعمال كرڻ لڳو۾ אنسان شكليون ٺاهڻ سکيو ۽

אنهي . אهو طريقو هيل تائين مليل ثابتين مان پهريان سنڌو ماٿر مان ملي ٿوصورتخطي ۾ هرهك ُאچار يا آوאز ال جدא جدא مورت هئي ۽ אنهن مورتن کي ڳنڈي

کي ماريو، فرض كريو ته جي لکڻو آهي ته ماڻهو شينهن. אکر يا جملو ٺاهيو ويندو هوته אنهي حالت ۾ شينهن جي شكل كڍي ماڻهو کي سندس سامهون يا پويان بيهاريو

شينهن جي شكل . ويندو هو ۽ אن جو ڀالو شينهن جي پيٹ ۾ آرپار ڏيکاريو ويندو هوאن قسم جي . אهڑي طرح ڏيکاربي هئي ڄڻ ته אهو سور ۽ پيڑא وچان مري رهيو آهي

جيكڎهن אنسان مصوري . تصويري رسم אلخط چئبو آهيلکڻي کي پكٹوگرאف يعني نه سکي ها ۽ אوאئل ۾ شكليون كڍڻ نه سکي ها ته هو لپي يا صورتخطي אيجاد نه

אن بعد ئي هن . אن كري אنسان لکڻ کان אڳ مصوري كرڻ سکي هئي. كري سگهانجنهن مان ئي אڳتي . پنهنجي خيالن کي چٹڻ ۽ شكلين رستي ظاهر كرڻ شروع كيو

. صورتخطي وجود ۾ آئيهلي آمري مان مليل ٿانون جي تهه تي جيكي چٹ چٹيل آهن، אنهن چٹن ۾ لکت جا پڻ

אهڑي لکت אسان کي آمري . אهي سادא نشان مخروطي نموني جا پيا لڳن. نشان ملن ٿاوאري ) موهن جي دڙي وאري تهذيب(جي هيٺين تهه کان وٺي آمري جي شهري تمدن

جن مان كي . نمونا مليا آهن 39ٿانون تي لکت جا كل . ي ٿيدور جي تهه تائين ملٹوئن بي موهن جي ) 1.(موهن جي دڙي جي لکت سان وאسطو ۽ مشابهت رکندڙ آهن

دڙي جي ماڻهن بابت چوي ٿو ته אن قوم جي אلف بي سڀني هجي جي حرفن جي ما )2(. آهي

رسم אلخط سنڌو ماٿر جي ماڻهن אها پكٹوگرאف رسم אلخط سڌאري هك نئين هن . كري سڎي وڃي ٿي” خط ميخي“يا ” كيونيفارم אسكرپٹ“אيجاد كئي، جيكا

جي جدא جدא لفظن ۽ אکرن ال אستعمال كيون وينديون . نشانيون هيون 560لکت ۾ كيونيفارم نالو مٿس אن كري پيو جو هرهك نشان ۾ تمام گهڻيون كنڈون يا . هيون

ي كيونيفارم صورتخطي אولهه אيشيا ۾ هتان אها ساڳ. نوكون אستعمال ٿينديون هيونאن رسم אلخط کي אولهه אيشيا ۾ رאئج كرڻ جو سهرو سميري ثقافت . سنڌ مان وئي

)3.(جن جا پڻ سنڌو ماٿر جي وאرثن سان ويجها ۽ گهاٹا الڳاپا هئا. جي وאرثن تي آهيير جو سنڌ ۾ قديم آثارن جي کوٹائي کان אڳ ماهرن وٽ אها رא موجود هئي ته تحر

אن بعد مصري تهذيب وאرن ۽ ٻين . فن سڀ کان پهريان دجله ۽ فرאت وאرن אيجاد كيوموهن جي دڙي جي کوٹائي کان אڳ ماهر אن رא جا هئا ته لکڻ جو هنر ساڍא پنج . سکيو

ع ۾ 1924אريك شهر جي کوٹائي . هزאر سال پهريان عرאق جي شهر אريك ۾ אيجاد ٿيوم ڌאري -ق 3500جيكا . ين هك تصويري تحرير مليجرمن ماهرن كرאئي ۽ אتان ک

.مٹي جي هك تختي تي لکيل هئيٻئي . ميسوپوٹيميا جي سمير تهذيب جي لپي موهن جي دڙي جي لپي جهڑي آهي

طرف אيشيا مائنر جي تيل رهف ۽ بوگزكوئي مان جيكا نهايت پرאڻي هٹائيٹ تهذيب . نڌو تهذيب ۽ سنڌو لپي جهڑي آهيملي آهي، אها ۽ אتان جي پرאڻي هٹائيٹ لپي س

אيجپٹ مان سر پيٹري کي אتان جي پهرين אنساني آبادي جون جيكي شيون مليون آهن ۽ جيكا אنهن جي پرאڻي لپي ملي آهي، سا به سنڌو لپي سان كافي حد

. تائين مشابهت رکندڙ آهييز پئسفك سمنڈ جي نيكرني ۽ אيسٹركيو مان ٿورא سال אڳ هك حيرت אنگ

אن لپي جي جاچ كندي معلوم ٿيو آهي ته אها سنڌو . پرאڻي لپي ۾ لکيل ليک مليا آهنموهن جي “ڊאكٹر لئنگڈن جهڑي ماهر אن بابت چيو آهي ته؛ . لپي جي ئي ڌي هئي

دڙي جي تهذيب وאرא ماڻهو پرאڻي زماني ۾ پئسفك سمنڈ ۾ آمدرفت كندא هئا ۽ אها ” .جيكا אيسٹركيو جي کنڈرن ۾ ملي آهي. אنهن جي ئي لپي ۽ تهذيب آهي

آمريكا جي پرאڻن رهاكن مايا ماڻهن جي لپي ۽ سنڌو لپي ۾ كافي هك جهڑאئي . آهي ۽ אن مان אهو چئي سگهجي ٿو ته پرאڻي سنڌي لپي كافي پري پري تائين پکڑي

سنڌي ماڻهو جيكي بعد ۾ آمريكا ۾ ڳاڙها هندستاني سڎجڻ لڳا، سي سنڌو ماٿر مان ) 4(.يكا پهتا هئا ۽ אتي وڃي پنهنجي ٻولي ۽ لپي کي عام كيو هئائونآمر

. سنڌو سڀيتا جي عروج وאري دور ۾ كيترאئي قبيال سنڌ مان لڎپالڻ كري ٻاهر وياكي پنجاب وאري وאٽ وٺي אتر هندستان ڏאنهن پکڑڻ لڳا ته كي وري سرحد پار كري

ي قبيال سمنڈ رستي سمير، بابل، ك. אيرאن ۽ אن جي آس پاس وאرن ملكن ۾ رهڻ لڳاماهرن موجب فونيشين يا پڻي لوכ سنڌو ماٿر جي . نينوא ۽ فونيشيا وڃي پهتا

هنن يورپي ٻولين جي آئيوٹا پنهنجي אصلوكي مورتي . رهوאسين جي بڻ بڻياد مان هئا. هندستان ۾ وري אن مورتي لپي مان برهمي رسم אلخط پيدא ٿيو. لپي مان پيدא كئي

الهه تي هاڻي ٻولي جا ماهر متفق آهن ته سمير جي مورتي لپي جون كيتريون אن ڳجن کي سميرين محض پنهنجي ٻولي . نشانيون سنڌي صورتخطي جون نشانيون آهن

لينارڊ وولي چوي ٿو ته سميرين ماڻهو אوڀر کان אچي . جا آوאز ڏئي لکڻ شروع كيوتي تحقيق كندڙ آمريكا جي مشهور سميرين تهذيب. فرאت جي كناري تي آباد ٿيا

هيروڊوٹس به אن خيال جو آهي ته . آركياالجسٹ نوحا كريمر جو به ساڳيو خيال آهيفونيشين ماڻهو אيريٿرين سمنڈ يعني هندي سمنڈ جي كناري کان ٻيڑين ۾ چڑهي آيا

אهي אوڀر. پهتو هو) بيبيالن(” شنار“אنجيل مطابق حضرت نوح جو אوالد אوڀر کان . هئاڇاكاڻ ته אن دور ۾ تهذيبي طرح سنڌي تمدن ئي אوڀر ۾ ثابت . جا ماڻهو سنڌي ئي هئا

אهي سمورא قبيال پنهنجي אصلوكي زبان، صورتخطي، مهرن ۽ . ٿي سگهيو آهيوقت گذرڻ سان אنهن ئي نشانين کي كتب . لکيتن جي صورت ۾ پاڻ سان کڻي ويا

هٹي . ن رسم אلخط אيجاد كيا وياآڻي، אنهن کي نيون معنائون ۽ نوאن אچار ڏئي نوאٻولي ۾ ته نه رڳو نشانيون ساڳيون ملن ٿيون پر خود كيترא لفظ هوبهو سنڌي جا ملن

ڇاكاڻ ته هٹي ٻولي موهن جي دڙي جي . جيكي موهن جي دڙي جي زماني جا آهن. ٿا . ورهيه پو جي آهي 2500زماني کان אٹكل

سنڌو ماٿر جي لوكن جي ٻولي

ا جي وאرثن جي ٻولي بابت لساني ماهرن ۾ وڏא אختالف موجود سنڌو سڀيت

אن جو وڏو سبب موهن جي دڙي سميت ٻين قديم آثارن مان مليل لکتن جو . آهنسنڌو ماٿر جا ماڻهو وڏن دستاويزن ال ڦرها، چمڑي ۽ كپڑي جا . پڑهجي نه سگهڻ آهي

ڳري، سڑي ۽ ٹكرא ۽ كاٺ جون تختيون كم آڻيندא هئا، جيكي وقت گذرڻ سانאن كري אن دور جي ٻولي ۽ لکت بابت אنتهائي گهٹ ثابتيون مليون . مٹي ۾ ملي ويا

جيكي به مهرون ۽ ٻولي بابت ٻيون شهادتون مليون آهن، سي אنتهائي گهٹ ۽ אڻ . آهنكي تختيون ۽ مهرون ڀڄي پرزא پرزא ٿي ويون آهن، ته كن تي وري . پوريون آهن

. ليو آهيهك אڌ אکر مس لکيل مموهن جي دڙي جي کوٹائي بعد قديم آثارن جي مختلف ماهرن אتان مليل لکتن کي پڑهڻ يا سمجهڻ کان אڳ ئي مفروضي تحت سنڌي ٻولي جو وאسطو مختلف ٻولين

. جنهن جو كوبه علمي ۽ عقلي جوאز موجود نه هو. جي شاخن سان منسوب كري ڇڎيوقرאر ڏئي ڇڎيو ته كن وري אن کي كن ماهرن אن کي سامي صفت جي ٻولين جي شاخ

. سنسكرت جي ڌي قرאر ڏيڻ ۾ كابه ججهك محسوس نه كئييورپ جا محقق ۽ لساني ماهر جڎهن هندستان آيا ته هنن پهريان سنسكرت جو مطالعو كيو، بعد ۾ پنهنجي محدود مطالعي جي آڌאر تي هتان جي ٻين ٻولين کي

کي جنهن به ٻولي جي سنسكرت سان هنن. سنسكرت ٻولي جون شاخون ظاهر كيوٿوري به مشابهت نظر ٿي آين ته تكڑ ۾ אها رא پئي قائم كين ته אها ٻولي پڻ

تامل، تيلگو ۽ كناڙي ۾ سنڌي ٻولي جون كجهه . سنسكرت جي ڀيڻ يا ڌي آهيخاصيتون ڏسي ڌكو کڻي هنين ته سنڌي ٻولي אنهن ٻولين جي گروپ مان جڑي رאس

يا وري سنسكرت ۽ سنڌي ٻولي ۾ كافي . אوڙي ٻوليون آهنٿي ۽ אهي درپر אصل ۾ אئين كونه . هكجهڑאئي ڏسي سنڌي زبان کي سنسكرت ڄائي ٿي سمجهين

تامل تيلگو ۽ كناڙي ٻولين جي وאرثن جون . אن جو كوبه ثبوت موجود نه هو. هوڙيون لڳن تهذيبون אيتريون قديم نه آهن، سندن تهذيبون سنڌو سڀيتا جي ڀيٹ ۾ ٻار

. ٿيونموهن جي دڙي، هڑאپا ۽ سنڌو ماٿر جي ٻين قديم آثارن جي کوٹائي بعد نين

لکتن جي ملڻ ۽ وقت بوقت نوאن אنكشاف يورپي ماهرن جي אنهن نظرين کي رد پر هك אهڑو به . كندא رهيا ۽ ماهر وقت بوقت پنهنجي خيالن ۾ تبديليون آڻيندא رهيا

ٹرپڻي ۽ هٺ ڌرمي كري زوري پنهنجي رא تي ٹولو هيو، جيكو هروڀرو مذهبي كڊٺ هڻي ويهي رهيو ۽ سنڌي ٻولي کي هتان جي אصل نج ٻولي مڃڻ کان אنكار

אن ٹولي ۾ كٹر هندو، سنڌي زبان کي سنسكرت ۽ ٻين درאوڙي نسل . كندو رهيوجي ٻولين مان نكتل ٻولي سمجهڻ لڳا ۽ ٻيا وري كٹر مسلمان هروڀرو سنڌي زبان

. وאسطو عربي ۽ سامي نسل جي ٻولين سان ڳنڍڻ ال جتن كرڻ لڳاجو سنڌي زبان کي سنسكرت ٻولي مان نكتل ڏيکارڻ وאري گروپ جو אڳوאڻ

سندس אن نظرئي کي سنڌ ۾ وڌيك مشتهر كرڻ ۾ وڏو كردאر . گريئرسن صاحب آهيهٿي هن אن ڳالهه کي. كاكي ڀيرومل مهرچند آڏوאڻي پنهنجي ٻن كتابن ذريعي كيو

وٺائي ته سنڌي زبان هند آريائي زبانن جي شمالي مغربي گروهه سان تعلق رکي ٿي ۽ . ورچڈא אپڀرنش پرאكرت سان هن جو سڌو تعلق آهي

ڊאكٹر אين بي بلوچ ۽ אبوאلجالل ندوي אن ڳالهه تي زور ڏنو ته سنڌي سنسكرت زبان نه آهي، אبو אلجالل ندوي جي چوڻ موجب سنڌي سنسكرت ۽ تامل

)5.(سان كوبه تعلق نه ٿي رکيجن تي . کن مهرون ۽ تائيٿ لڌא آهن 800موهن جي دڙي ۽ هڑאپا مان אٹكل

אنهن مان مکيه نشانيون ۽ سڃاڻپ ۾ . شكليون، تصويرون ۽ نشانيون ُאكريل آهنڊאكٹر جي آر هنٹر، ) 6.(אها אن وقت جي سنڌي لپي هئي. کن ملن ٿيون 400אيندڙ

گئڈ تحقيق بعد אهو نظريو قائم كيو آهي ته برهمي مئكي، سڈني سمٿ، سي جيهنٹر אن خيال جو آهي ته . رسم אلخط موهن جي دڙي جي سنڌي لپي مان ڦٹي نكتي

۽ فونيشين رسم אلخط، سنڌي رسم ) قبرص ملك(برهمي، سبائين، صفائين، سائپريٹ آهي ته ممكن ڊאكٹر هنٹر ته אن حد تائين خيال ڏيکاريو) 7.(אلخط مان ئي אڀريا ۽ אسريا

آهي ته אن وقت سنڌين کي אيرאني نار تائين سامونڈي آمدرفت ۽ جهاز رאني ۾ هك אها حقيقت אنجيل ۾ ذكر ٿيل هرم بادشاهه ۽ سليمان عليه سالم جي . هٹي حاصل هئي

جنهن معاهدي مطابق فونيشين . وچ ۾ ٿيل معاهدي جي روאيت کي ثابت كري ٿي . يٺك قائم كرڻ جي אجازت ملي هئيلوكن کي אيزئنجبر ۾ ب) سنڌين(

جي چئن سائنسدאنن آسكوپارپوال، سپو كوسكينيامي، ) فنلينڈ(كوپن هيگن ع جي ڏهاكي ۾ دعوى كئي آهي ته هنن موهن جي 1970سيموپارپوال ۽ پنيٹي אلٹو

هنن موهن جي دڙي جي رسم . دڙي جي قديم رسم אلخط پڑهي ۽ سمجهي ورتو آهيهنن אها رא אن بنياد تي قائم كئي آهي، ڇاكاڻ ته ) 8. (و آهيאلخط کي درאوڙي قرאر ڏن

پر אهي ماهر אن حقيقت کي ويجهو . سنڌي ٻولي جا لفظ درאوڙي ٻولين ۾ موجود آهننه پهچي سگهيا آهن ته אصل ۾ درאوڙي ٻولين تي آڳاٹي سنڌي ٻولي جو אثر هو ۽

. هئيموهن جي دڙي جي ٻولي درאوڙي نه پر آڳاٹي سنڌي ٻولي ڊאكٹر پرپوال، سيموئل پرپوال ۽ روس جي ٻين عالمن كمپيوٹر ذريعي موهن جي

موهن “هنن موجب . دڙي جي قديم لکت کي پڑهڻ ۾ كاميابي جي دعوى كئي آهيجنهن مان אهي درאوڙي ٻوليون ڦٹي . جي دڙي وאري ٻولي، درאوڙي ٻولين جي ما آهي

يل كن مهرن جون پڑهڻيون به ڏنيون هنن ماهرن موهن جي دڙي مان مل) 9(”.نكتيون : אن وقت جا ُאچار هيٺ ڏجن ٿا. كي لفظ אڄ به سنڌي ٻولي ۾ عام آهن. آهن

) 9(مڇي ) 8(مٹ ) 7(طبل ) 6(ُمٺيو ) 5(چكر ) 4(كوڙي ) 3(ڦڻي ) 2(كنوאٺي ) 1( کٹ) 12(ڌمال ) 11(ناُر ) 10(كوٽ

سنڌي ٻولي ئي سنڌو سڀيتا ) ٹوپرو(ٻولي جا ماهر אن ڳالهه تي متفق آهن ته پرאڻي سنڌي ٻولي جون پاڙون موهن جي دڙي وאري سڀيتا ۾ کتل . جي وאرثن جي ٻولي هئي

پروٹو سنڌي ٻولي جون خاصيتون هندستان جي ٻين ٻولين ۾ هجڻ אن ڳالهه جو . آهنبابل ۽ ميسوپوٹيميا ۾ . ثبوت آهي ته אنهن ٻولين جو אصل بڻ بڻياد پروٹو سنڌي هئي

ٻولي جون نشانيون ملڻ مان אها ڳالهه ظاهر ٿئي ٿي ته سنڌو ماٿر جي ترقي يافته سنڌي جو אنهن ديسن ۾ ڦهال تهذيب جي وאرثن وאپار سانگي אتي پهچڻ بعد پنهنجي ٻولي

جنهن كري بابل ۽ ميسوپوٹيميا جي قديم آثارن مان ٻولي بابت مليل باقيات جو . كيوماهرن אهو ثابت كيو . ڑאئي אن جو ثبوت آهيموهن جي دڙي جي ٻولي سان هكجه

آهي ته مکيه درאوڙي ٻوليون تامل، تيلگو ۽ كناڙي אصل پروٹو سنڌي ٻولي مان ڦٹي . جڎهن ته سنسكرت جي ڀيٹ ۾ سنڌي ٻولي گهڻي پرאڻي آهي. نكتيون آهن

:حوאال ۽ سمجهاڻيون ع1966ريل سرאج אلحق، آمري، ماهوאر نئين زندگي كرאچي، مارچ אپ .1

2. Toynbee, P-9 ڊאكٹر ممتاز پٺاڻ، صورتخطي جي אرتقا، ماهوאر نئين زندگي كرאچي، مارچ .3

ع19674. National Geographic Magazine, Feb. 1922

ندوي אبو אلجالل، موهن جو دڙو كي زبانين، رساله تاريخ و سياست، نومبر .5 ع1953

122-سنڌي ٻولي، ص .67. Hunter, “Script of Harapa and Mohenjo Daro”, P-22

مهر كمال، موهن جي دڙي جي ٻولي كهڑي هئي، ماهوאر نئين زندگي .8 ع1969كرאچي، آكٹوبر

9. The Daily Dawn, Karachi, Sunday, July 20th, 1969, P-17

سنڌو ماٿر جي شهري رياست جا مذهب ۽ نظريا

אن . אپاري پڻ هئاسنڌو ماٿر جا رهوאسي زرאعت سان منسلك هجڻ سان گڎوگڎ وسنڌي تهذيب ٻين . كري هنن وٽ زندگي جي باري ۾ هك אلڳ نقطي نظر هيو

وאپاري طبقي وٽ مذهب ثانوي حيثيت رکندڙ . تهذيبن جي ڀيٹ ۾ مادي مزאج جي هئيوאپاري هجڻ كري هنن . هو، אن كري هتي مذهبي خيال وڌيك پرورش وٺي نه سگهيا

ين ۽ وحدت بدرאن كثرت کي אهميت حاصل وٽ روح بدرאن جسم، آسمان بدرאن زم . هو ماڻهو قدرت تي گهٹ ڀاڙيندא هئا. هئي

موهن جي دڙي ۽ . سنڌ ماٿر جي سڀيتا جو بنياد مذهب نه پر وאپار تي بيٺل هيوهڑאپا سميت سنڌو ماٿر جي ٻين אهم شهرن جي אستحكامت مان אندאزو لڳائي سگهجي

قديم آثارن جو ماهر ) 1.(رڏيهي وאپار تي هيوٿو ته אن تمدن جو بنياد مذهب تي نه پر پאسٹروٽ پگاٽ אن نقطي نظر جو آهي ته سنڌو سڀيتا جي وאپاري پيشا ملكي حكمرאنن

)2(. جو سياسي نقطي نظر الديني هيو۾ لکيو آهي ته ” هندو אزم“پروفيسر كي אيم سين پنهنجي مشهور كتاب كرڻ جون كي جايون كونه موهن جي دڙي يا هڑאپا جي کوٹائي مان گڎجي عبادت

موهن جي دڙي ۽ هڑאپا سميت سنڌو ماٿر جي ٻين אهم شهرن جي . مليون آهنאستحكامت مان אندאزو لڳائي سگهجي ٿو ته אن تمدن جو بنياد مذهب تي نه پر پرڏيهي

)3.(وאپار تي هيوسنڌي تهذيب ۾ شو ۽ ڳئون جي عالمت ظاهر كري ٿي ته אهي ٻئي شيون

אن . ڇو جو زرאعت جو تعلق ڌرتي ۽ ڏאند سان هيو. متون هيونزرخيزي جون عالٻيو جنسي ميالپ جي . كري אنهن ٻنهي شين جي وڌيك عزت كئي ويندي هئي

ڇو جو عورت جي . حساب سان عورت ۽ مرد جي خاص عضوون کي وڌيك אهميت هئيرح אهڑي ط. خاص عضووي ۾ جڎهن مرد ٻج دאخل كندو هو ته تخليق جو عمل ٿيندو هو

. جڎهن زمين تي ٻج ڇٹبو هو ته אتان فصل پئدא ٿيندא هئاאنهن ال تخليق هك . سنڌو ماٿر جا ماڻهو تخليق جي مادي تصور جا قائل هيا

ٻنين . مسلسل عمل هئي، هي عمل بهار ۾ وڻن جي ڦوٹهڑي אچڻ سان شروع ٿيندو هوماهرن . كندא هئا) جماع(۽ کيتن ۾ جوڙא وڃي پيار ونڈيندא هئا ۽ تخليق جو عمل

موجب سنڌو ماٿر ۾ تخليق جو تصور جدلي يعني مادي هو، پر ٻين ديسن ۾ אهو تصور قديم سنڌين جو خيال هيو ته ڌرتي ماتا يعني زمين . نظر אچي ٿو) روحاني(سلبي

عورت ۽ . تنهن كري אها پوڄا جي الئق آهي. אنسانن ۽ جانورن کي کاڌو پهچائي ٿيفطري ڳالهه آهي، אن كري عورت ۽ ڌرتي تخليق جو زمين ۾ هك جهڑאئي هجڻ جيكو پڻ . אن زماني ۾ لنگ پرستي جو به روאج هيو. سرچشمو شمار كيا ويندא هئا

موهن جي دڙي مان אهڑא مجسما مليا آهن، . تخليق جي عمل سان سلهاڙيل عضوو آهيپتو جنهن مان قديم سنڌين جي نظرئي بابت . جن ۾ مرد ۽ زאل جي گڎيل تصوير آهي

موهن جي دڙي مان هك مرد جو مجسمو مليو آهي، جنهن کي سرجان مارشل . پوي ٿوهك אهڑي عورت جي . אهو مرد مڇي جي يوگ آسڻ تي ويٺل آهي. ديوتا سڎي ٿو

تصوير به ملي آهي، جيكا אونڌي منهن ٹنگون ٹيڑي پئي آهي، سندن خاص عضوي مان ورت تخليق جي ما هجڻ وאري تصور جنهن مان ع. پٻڻ جو ٻوٹو אسرندي ڏيکاريل آهي

)4. (کي هٿي ملي ٿيسنڌو ماٿر جي قديم شهرن ۽ وسندين مان مندر، بت يا كا مذهبي مورتي كانه

سنڌو ماٿر جي رهوאسين جو تخليق بابت عقيدو هيو ته عورت ۽ ڌرتي ماتا . ملي آهينگي ٻاهرين هتان جا رهوאسي جڎهن وאپار سا. ئي هر شي جي تخليق جو بنياد آهي

ڌرتي . ملكن ۾ پهتا ته אتي به هنن אن تصور کي وڌאيو ۽ ڌرتي ماتا جي پوڄا شروع ٿيعرאق ۾ پڻ ڌرتي ماتا جي پوڄا ٿيندي . ماتا جي پوڄا وאري تخيل جا خالق سنڌي هئا

عرאق جي قديم آثارن مان مليل . هئي، جنهن کي عورت سان تشبيح ڏني ويندي هئيليو آهي، جنهن بابت ماهرن جي رא آهي ته אهو سنڌ مان هك كتبي تي هك دאستان مڇو جو אن دאستان جو وאسطو سنڌ جي مشهور شهر . ئي وאپارين رستي عرאق پهتو

عرאق وאرن ڌرتي ماتا کي نن هورسنگ جو لقب ڏنو آهي، سوميري ۽ . دلمون سان آهيان جيكو مٺي نن هورسنگ دאست. عكادي گيتن ۽ ڀڄنن ۾ אن جا كيترא ئي ناال ملن ٿا

م -هزאر ق 4هي دאستان . پاڻي وאري ديوتا سان وאبستا آهي، אهو وڏي אهميت رکي ٿوكتبي ۾ دلمون جي . אن دאستان جو جنم گهر دلمون آهي. جي لڳ ڀڳ زماني جو آهي

. سارאهه ٿيل آهي :دאستان هن ريت آهي

دلمون جيكو پاكيزه ۽ صاف سٿرو آهي، جيكو روشن ۽ منور آهي، جتي “جتي كنهن كنوאري عورت کي وهنجڻو نه ٿو پوي ۽ نه . كوبه كنهن کي ڏکائي نه ٿو

نه ئي وري پوڄارين . ئي كنهن رאڳي يا فنكار کي كنهن جو مرثيو پڑهڻو پوي ٿوكنهن شهري کي ديوאر جي ڀرسان . ... کي ديوتائن جي چوڌאري ڦيرא پائي رئڻو پوي ٿو

دلمون ۾ مٺن . گهنڈ وڄائڻو كونه ٿو پوي بيهي فرياد كرڻو كونه ٿو پوي، אنصاف جوهاڻ هن شهر ۾ אنكي نالي . چشمن جي گهڻائي آهي ۽ אناج جي كابه كمي كانهي

نون مهينن . هك عورت وٽ نن هورسنگ نمودאر ٿئي ٿو ۽ אن سان مباشرت كري ٿو۽ نون ڏينهن بعد هو ما بنجي وڃي ٿي ۽ هو درياهه جي كناري تي نن مو کي جنم

”.אهڑي طرح نن مو جوאن ٿي نن کرא کي جنم ڏئي ٿو. ڏئي ٿيجي אيڎي تعريف ) موهن جي دڙي(هن عرאقي كتبي ۾ سنڌ جي شهر دلمون

ڇو . ٿيل آهي، جو چوڻو پوي ٿو ته אهو دאستان هتان ئي وאپارين رستي אتي پهتو هوندوجو كنهن شهر جي אيتري تعريف אهو ماڻهو ئي كندو، جنهن جو אن شهر سان رت جو

. رشتو هوندوهيو ۽ جنهن ۾ عورت کي عزت جي ” ما آدرشي سماج“سنڌ אندر אوאئل ۾

نگاهه سان ڏٺو ويندو هو، زرאعت عورتن جو كم هئي ۽ ٻوٹا پوکڻ ۽ زمين کي عورت ۽ زمين . زرعي مقصدن ال كتب آڻڻ جي شروعات به پهرين عورتن كئي

سماج ۾ ٻنهي عورت ۽ جيكي زرخيزي جي عالمت هيون، אنهي كري אوאئليبعد ۾ جڎهن . ڌرتي کي مان ۽ مرتبو حاصل هيو ۽ אنهن جي پوڄا كئي ويندي هئي

زرعي نظام پختو ٿيڻ شروع ٿيو ۽ زرאعت به مردن جو كم بڻجي وئي ته ما آدرشي جنهن بعد ئي ذאتي ملكيت جو بنياد . سماج جي جا پي آدرشي سماج وאالري ورتي

مرد معاشري جي حاوي ٿيڻ ۽ ذאتي ملكيت جي وאڌ ويجهه . وپكو ۽ پختو ٿيڻ لڳجيئن . جنهن بعد ئي مذهب جي ضرورت پيش آئي. سبب سماج طبقن ۾ ورهائجي ويو

. مٿئين طبقي جي مال، ملكيت ۽ ڦرلٹ کي مذهبي بنيادن تي جائز قرאر ڏنو وڃيڊپ ڏنو هيٺين طبقي کي مطيع كرڻ ال کين مذهب جي بنياد تي אڻ ڏٺين قوتن جو

ويو ۽ هن زندگي جي آسائشن کي ڇڎي ڏيڻ جي عيوض هن زندگي کان پو ملندڙ طبقاتي سماج جي طاقت وٺڻ بعد مذهب پنهنجي . آسائشن ۽ ثوאبن جي اللچ ڏني وڃي

سنڌو ماٿر ۾ אهو . ملك אندر پوڄارين جي طاقت وڌڻ لڳي. پوري قوت سان ظاهر ٿيوאن دور کي سنڌو سڀيتا کان پو وאرو . وٺڻ لڳو م بعد شروع ٿيو ۽ طاقت-ق 1500دور

جيكو . אن ئي دور ۾ شولنگم جي پوڄا جو روאج پيو. كوٺيو وڃي ٿو” ويدכ دور“م ڌאري -ق 1500سنڌو ماٿر ۾ طبقاتي سماج . جو אهم אهڃاڻ هيو” پي آدرشي سماج“

۽ وڌيك پختو ۽ مضبوط ٿيو، وאپاري طبقو كمزور ٿيڻ لڳو ۽ ملك ۾ پوڄارين . جنهن سان مذهبي نظرين کي هٿي ملي. پروهتن جو تعدאد وڌڻ لڳو

אنساني علم جا ماهر فريزر ۽ ٹائلر چون ٿا ته دنيا جي مڑني وحشي ۽ نيم ماڻهو אنهن بدنصيب الشن کي ٻنين ۾ . مهذب قومن ۾ אنساني قرباني جو روאج هيو

يكو وغيره ۾ אهو روאج مصر، عرאق، آسٹريليا، ميكس. ٻج سميت دفن كندא هئاپر אڄ تائين كوبه محقق אهو ثابت كري نه سگهيو آهي ته אهو روאج سنڌ . موجود هيوهو אهڑين ڳالهين ۽ . ڇو جو سنڌي ٻين قومن جي ڀيٹ ۾ وڌيك مهذب هيا. ۾ به هيو

هو صرف درياهه ۽ . هنن وٽ אنسان جو قدر ۽ قيمت هئي. تصورن ۾ يقين نه رکندא هئاهو ڌرتي ۽ درياهه . ۽ فصلن پچڻ وقت خوشيون كندא هئا .زمين جي پوڄا كندא هئا

. جي ال كابه אنساني قرباني وغيره كونه ڏيندא هئا

الش پورڻ جو طريقيكار

پر هڑאپا . موهن جي دڙي ۾ אڃا تائين كوبه باقاعدي قبرستان كونه مليو آهيٿري ۾ الش پورڻ אتان مليل باقيات موجب سنڌو ما. مان ٹن قسمن جا قبرستان مليا آهن

. جا ٹي طريقا رאئج هياجنهن موجب الش کي مٹي جي هيٺان مكمل طرح پوريو ويندو : مكمل تدفين )1(

אنهن الشن سان قبر אندر אستعمال جون شيون، برتن، אوزאر، زيور به گڎ . هو

هڑאپا ۾ كيل کوٹائي دورאن אتان كجهه قبرن مان الش زيور . پوريا ويندא هئاجتي الشن کي مڻين جا هار ۽ ٹامي جون منڈيون پهريل ۽ سندن .پهريل به مليا

هك قبر جي پيرن کان مٹي . ڀرسان كجل پائڻ جون سرאيون دفن ٿيل هيونهك عورت جي الش کي كاٺ . جو ڏيئو، ككڑ جون هڎيون به رکيل هيون

. برتن به رکيل آهن 37جي هك تابوت ۾ رکي دفن كيو ويو آهي، אن قبر ۾ . رتن تابوت جي אندر ۽ ٻه ٻاهر پيل آهنجن مان هك ب

. هن طريقي هيٺ پهريان الش کي کليل فضا ۾ رکيو ويندو هو: جزوي تدفين )2(. بعد ۾ אن جو گوشت سڑي وڃڻ بعد هڎن جي پڃري کي دفن كيو ويندو هو

موهن جي دڙي مان هك برتن مان هك אنساني سر مليو آهي، אن جي ڀرسان تي ٻارنهن سنڱي جانور جي شكل، پپر جا پن אن برتن. هڎين جا ٹكر پيل آهن

هك هنڌאن گهڻيون אنساني هڎيون . ۽ شاخون ۽ ٻين قسمن جا نقش چٹيل آهنجن ۾ مڻكا، . مليون آهن، אنهن هڎين جي ڀرسان مختلف אوزאر به مليا آهن

هڑאپا جي هك قبرستان مان به ٻه . چقمقي پٿر جا אوزאر ۽ ٻيون شيون شامل آهنكافي الش وڏن . אنهن جا گوڏא مڑيل آهن. نچا مليا آهندرجن אنساني ڍא

ٻارن جا الش ثابت حالت ۾ وڏن مٹكن ۾ . خاكدאنن ۾ رکي دفن ٿيل آهن . אنهن برتنن جا منهن ڍكڻ سان ڍكيل آهن. وجهي پوريل آهن

هن طريقي هيٺ الش کي ساڙي אن جي رک كنهن برتن ۾ : خاكستري تدفين )3(خاכ ال جدא قسم جا ويكرא برتن خاص אهڑي . وجهي دفن كئي ويندي هئي

موهن جي دڙي جي אيڇ אيريا ۾ هك گهر جي فرش هيٺان . تيار كيا ويندא هئاڍאنچا مردن ۽ عورتن جا ۽ هك ڍאنچو ٻار جو 40אنهن مان . ڍאنچا مليا آهن 41

جنهن مان אندאزو ٿئي ٿو ته . אنهن ڍאنچن مان كن کي زيور پهريل آهن. آهيجن سان گڎ سندن هڎن کي دفن . ڻهن کي אهي زيور پهريل هئامرڻ وقت אنهن ما )5. (كيو ويو هوندو

الشن سان كڻك، جو، ململ جو كپڑو، ڳڑ جهڑي شي ۽ ٿانون گڎ پوريا ويندא جنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته אن دور جي ماڻهن جو عقيدو هو ته مرڻ بعد به کين אنهن . هئا

. ر جنم وٺڻ سان الڳاپيل هويا אهو خيال ٻيه. شين جي ضرورت پوي ٿي

آمري كلچر جا ماڻهو الشن کي تانگهن پٿر جي אوساري ٿيل كمرن ۾ پوري אن مان ظاهر . ڇڎيندא هئا، ۽ الشن سان گڎ ٿانون ٿپا ۽ هار سينگار جو سامان به رکندא هئا

آهي ته هنن وٽ عقيدو هو ته ماڻهو مرڻ بعد ٻيو جنم وٺي ٿو ۽ هن کي אنهن شين جي ٻيو ته ماهرن کي آمري مان پوريل دکيون ۽ كنيون مليون . پيش אچي ٿيضرورت

آهن، אنهن بابت ماهرن جي قياس آرאئي آهي ته אنهن ۾ مڑدن کي ساڙڻ بعد سندن الشن )6(. جي خاכ ۽ هڎيون محفوظ كري پوريندא هئا

:حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. ع1951محمد אشرف، تاريخ و سياست، رسالو، جوال 2. Piggott, “Pre Historic India” 1950

3. ع1951محمد אشرف، تاريخ و سياست، رسالو، جوال 4. Marshall, Sir John, “Mohen jo Daro and Indus Civilization” Vol: 1-3, London 1931

، 1979سنڌي אدبي بورڊ، حيدرآباد، ” سنڌو ماٿر جي سڀيتا“صديقي، محمد אدريس، .5 38-ص

6. Lambrick, H.T, “Sindh-A General Introduction” P-104

سنڌو سڀتا جي وאرثن جا پر ڏيهه سان الڳاپا

قديم تهذيبن ۽ ٻولين تي کوج كندڙ ماهرن جي ذهنن ۾ אن وقت عجيب غريب جڎهن هنن ڏٺو ته قديم قومن جي نه صرف . سوאل אڀريا ۽ هو مونجهاري ۾ پئجي ويا

هنن پوري جڳ جي کوج كرڻ . ك ئي هوٻولي پر ريتون رسمون ۽ حسب نسب به هبعد אندאزو لڳايو ته אنسانذאت كنهن هك ئي مركز تان ٹڑي پکڑي آهي ۽ پو وقت گذرڻ ۽ مختلف ملكن جي آبهوא ۽ ٻين موسمي حالتن سندن شكليون، ٻوليون ۽

تڎهن به كي אهڑيون هكجهڑאيون مڑني ملكن جي ٻولين، . كلچر بدالئي ڇڎيا آهند كٿائن ۾ ملن ٿيون، جن مان پروڙ پوي ٿي ته قديم אنسان كنهن ريتن رسمن ۽ ڏن

. وقت هك ٻئي سان گڎ رهندא هئا ۽ پو ڌאر ٿيڻ كري منهنجن تبديليون אچي ويونجڎهن ته مڑني قديم قومن جي ٻولين، ريتن رسمن ۾ هكجهڑאيون صرف مٿئين خيال

قومن وچ ۾ אهي جي ئي تصديق نه ٿيون كن، پر אهو به چئي سگهجي ٿو ته قديم هكجهڑאيون، سندن هك خطي کان ٻئي خطي تائين لڎ پالڻ، אتي وڃي پنهنجون آباديون قائم كرڻ يا אنهن خطن وچ ۾ وאپاري ناتا ۽ الڳاپا هئڻ كري به پيدא ٿي سگهيون

جنهن جون אڳتي . אنساني تاريخ جا ماهر אن ٻئي خيال کي وڌيك قبول كن ٿا. هونديون .لن ٿيونهلي مضبوط شهادتون م

قديم دؤر جي مختلف تهذيبن وچ ۾ هكجهڑאيون ملڻ جيئن قديم مصر جي تهذيب، عرאق جي تهذيب ۽ سنڌو سڀتا جي قديم ماڳن مان مليل سامان، لکتن ۽ گهرن جي אڏאوت ۾ مشابهت، אن ڳالهه جا وڌيك پختا دليل آڏو آندא ته قديم دؤر ۾ هك هنڌ

كيئي قبيال ۽ برאدريون موسمي ڦيرين گهرن . کان ٻئي هنڌ لڎپالڻون ٿينديون رهيونلڎپالڻ جي عمل ۾ אچڻ جو سبب אهوئي . كري هك هنڌ کان ٻئي هنڌ وينديون رهيون

هيو جو موسمي تبديلين، يعني گهٹ برساتين، سردين، طوفانن، ٻوڏن، زلزلن كري سرسبز ميدאن صحرאئن ۾ تبديل ٿي ويندא هئا ته وري كي ٺوٺ سكل ۽ אنساني

אهڑي طرح موسمي ڦيرين . ن نا آشنا خطا بدلجي سرسبز ۽ آباد ٿي ويندא هئاتهذيب کاسنڌ مان جيكا . گهيرين کان سوא لڎپالڻ آبادي جي وאڌ كري به عمل ۾ אيندي هئي

אن جي پويان به אهي . لڎپالڻ ٿي ۽ هتان جا ماڻهو قديم دؤر ۾ ٻين خطن ۾ وڃي آباد ٿيافرگوسن . ريخ جا ماهرאن ڳالهه سان هم خيال آهنكيترאئي אنساني تا. عمل كارفرما هيا

سنڌ مان سنڌوندي رستي ذאتين پٺيان ذאتيون ۽ بي شمار ماڻهو ٻاهر ويا “ته چوي ٿو ته )1(” آهن، جن تهذيب جو ڦهال كيو آهي

دنيا جي گهڻن قديم قومن جي تهذيب ۽ تمدن، ٻولي ۽ كلچر ۾ سنڌو ماٿر ڳالهه جي ثابتي آهي ته هزאرين سال אڳ جڎهن سنڌ جي ٻولي ۽ كلچر جي ڇاپ ملڻ، אن

ڌرتي تي אنساني אوسر ۽ تهذيب جي אبتدא ٿي ته هتان جا ماڻهو قافلن جي صورت ۾ هو پنهنجن ٻيڑين ۽ غورאبن ۾ چڑهي، . خشكي توڙي سمنڈ رستي دنيا ۾ ڦهلجڻ لڳا

دڙ אنساني نين אنساني آبادين کان خالي توڙي تهذيب جي אبتدאئي مرحلن ۾ سفر كنهي لڎ پالڻ سنڌو ماٿر مان אن وقت ٿيڻ لڳي، جڎهن موهن جو . آبادين تائين وڃي نكتا

.دڙو، هڑپا، چانهون جو دڙو، كوٹڎيجي پنهنجي تهذيب جي אعلٰي منزل تي رسيل هياجتان . سنڌو ماٿر جا وאرث אن دؤر ۾ دنيا جي هيٺين خطن تائين وڃي پهتا

.אهڑيون شهادتون مليون آهن :آسٹريليا

برفاني دؤر جي شروع ٿيڻ كري زمين جي سطح “گاڊ فري بلنڈن لکي ٿو ته پاڻي کان مٿي אڀري آئي ۽ سمنڈ محدود ٿيڻ لڳا ۽ سامونڈي پاڻي پنهنجي موجوده

אن كري خشك زمين جي هك پٹي مٿي אڀري . سطح کان ٹي سو فوٽ هيٺ ٿي ويوאن ئي دور ۾ אيشيا . سان ملي ويو) نده(אهڑي طرح آسٹريليا جو حصو ڏکڻ אيشيا . آئي

)2(” .جا جانور ۽ قديم باشندא אنهن رستن کان هتي پهتا) هند، سنڌ(

ماهرאن ڳالهه تي متفق آهن ته جڎهن برفاني دور ختم ٿيڻ تي هو ته آسٹريليا طرف گرم هوאئون گهلڻ لڳيون ۽ سرديون ختم ٿيون ته אيڎאنهن هند، سنڌ جي گرم

هتان هجرت ڏکڻ هندستسان . رאگاهن ۽ رهائش جي تالش ۾ وڌڻ لڳاعالئقي جا ماڻهو چهتان جا . ٿيڻ لڳي ۽ هتان جا قديم باشندא هجرت كري مليشيا ۽ آسٹريليا طرف ويا

جانور ۽ قديم باشندא ليموريا کنڈ رستي قديم پٿر دور ۾ آسٹريليا طرف ويا ۽ אتي ت אسان ٻڌאئي آيا آهيون ته אڄ باب” سون كلچر“. جو بنياد وڌאئون” سون“پنهنجي تهذيب

אنهن ئي ماڻهن هجرت كري وڃي . لک سال אڳ سنڌو ماٿر ۾ موجود هيو 5کان . وאرن جو پونئير آهي” سون كلچر“آسٹريليا کي آباد كيو ۽ بحر رومي نسل هن ئي

جيكو آسٹريليوي نسل جو پڑאڏאڏو كوٺيو وڃي ٿو، ” جاوא نسل“אهڑي طرح אنسان جو אن کان تمام گهڻو پرאڻو ” سون كلچر“پر . م کان אڳ جو كونهي - هزאر ق 40سو پڻ

جنهن آسٹريليا، جاوא، ) 3. (موجود هيو” سون אنسان“کان אڳ ” جاوي אنسان“يعني . آهي .سوماترא ۽ سريلنكا جا ٻيٹ آباد كيا

سون كلچر אيشيا جي سر زمين “بابت ٿامس پئٹرسن لکي ٿو ته ” سون كلچر“هن سون كلچر بدستور آسٹريليا جي گئمبيرين كلچر . يل ٿيوتي ڀينين كلچر ۾ تبد

تاسمين كلچر آسٹريليا ۾ آخري زماني وאري پليوسين دؤر ۾ .... کي وجود ۾ آندو )4(” پهتو ۽ هن ۾ سون ماٿر جي אوزאرن جا كيترא نمونا پسجن ٿا

אن بنياد تي چئي سگهجي ٿو ته جنهن نسل کي محقق آسٹريليوي نسل كوٺن جيكي هتان ئي آسٹريليا کنڈ . رאصل سنڌو ماٿر جي رهوאسين جو نسل آهيٿا، سو د

אن لڎ پالڻ جو ٻيو ثبوت אهو به آهي ته نيوگني، آسٹريليا کنڈ ). 5(طرف لڎي وڃي ويٺا ۾ هك ڄامڑن جو نسل ملي ٿو، جن بابت ماهر چون ٿا ته אهي ڏکڻ אيشيا مان هجرت

.كري آياا طرف ٿي، אن جا ثبوت ٻولي جي ماهرن ڏکڻ אيشيا مان هجرت جيكا آسٹريلي

سنڌ جا رهوאسي جيئن ته سنڌ مان ڏکڻ هنُد طرف ويا، אن كري ڏکڻ هند جي . ڏنا آهنٻولين تامل، تيليگو ۽ كناڙي تي دאروڙن جي ٻولي جو אثر پيو ۽ אتي אڄ جيكي به

سنڌي ٻولي جا لفظ ۽ ٻيون گرאمري-ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون، אنهن ۾ پروٹو

دکن ۽ ڇوٹا ناگپور جي رهوאسين ۾ سنڌينن وאريون خاصيتون . خاصيتون ملن ٿيون .جسماني توڙي كلچرلي ملن ٿيون

ڏسڻ ۾ ته אهو به אچي ٿو ته אنڈونيشيا جو ملك، جنهن ۾ جاوא، سوماترא، بالي، تنهن جو نالو پڻ سنڌ ۽ سنڌوندي جي نالي . سيليسين، بورٺيو وغيره אچي وڃن ٿا

جنهن جو مطلب آهي . آهي (Indus-Nusia)” אنڈس نوسيا“אصل ۾ אهو . ل آهيپٺيان رکي )6. (سنڌو جو پرאڙ وאرو ملك

مٿين شهادتن مان ثابت ٿئي ٿو ته سنڌو سڀيتا جا وאرث موهن جي دڙي وאري تهذيب يافته دور ۽ אن کان אڳ هجرتون كري، آسٹريليا طرف ويا ۽ هنن جاوא، سوماترא،

.رف وڃي پنهنجون آباديون قائم كيونسريلنكا وغيره ط

) ميسوپوٹيميا(عرאق

(Kish)جي کوٹائي ليو نارڊولي ۽ كش (Ur)تازو ميسوپوٹيميا جي شهر ُאر ٻنهي شهرن جي صفا هيٺين تهن مان جنهن . شهر جي کوٹائي پروفيسر لئگڈن كرאئي

ن کان אڳ جي هتي א. جي آهي (Bronze Age)تهذيب جا آثار مليا آهن، سا كانسي دور كنهن به אبتدאئي אنساني آبادي جا آثار نه ملڻ مان אندאزو لڳايو ويو ته عرאق אندر هي

هن کان אڳ هن אنساني آبادي وאرن پنهنجي تهذيب جا ) 7. (وسندڙ پهرين آبادي آهيپروفيسر . بعد ۾ אتان لڎي אچي هتي آباد ٿيا. אبتدאئي ڏאكا كنهن ٻئي هنڌ طئه كيا هئا

אبرٽ بريفالٹ، ميسوپوٹيميا جي رهاكن ۽ سندن تهذيب تي ڳالهائيندي چيو آهي، ربابل ۾ جتي אسان کي پهريان ئي پوري ترقي يافته تهذيب نظر אچي ٿي ۽ كو به “

אبتدאئي قديم مرحلو نظر نه ٿو אچي، אن كري فرض كرڻو پوي ٿو ته بابل وאرن تهذيب )8(” .و هوندوجو پهريون مرحلو كنهن ٻئي هنڌ تي طئه كي

كيترن ئي אنساني تهذيب جي ماهرن سميرين تهذيب جو جنم گهر سنڌو ماٿر کي سڎيو آهي ۽ ثبوت سان ٻڌאيو آهي ته سنڌو سڀيتا جي وאرثن אتي وڃي تهذيب جو

ميسوپوٹيميا جا “אنساني تهذيب جو هك ماهر فرئنكفرٽ چوي ٿو ته، . ڦهال كيو) 9(” .کان آيا، جن جي تمدن سنڌ تائين ڦهليل هئي אوאئلي رهاكو אيرאن جي مٿانهن پٹن

يعني אيرאن جا مٿانهان پٹ، سنڌو ماٿر جا ئي هئا ۽ אيرאن جي مٿانهن پٹن ۾ وڌ کان وڌ אن كري چئي سگهجي ٿو ته אهي سنڌو ماٿر جا . قديم تهذيب سنڌ ۾ ئي ملي آهي

وكن بابت هك ٻيو ماهر هال پڻ سمير جي ل. رهاكو ئي هئا، جن عرאق کي وسايوאن كري . سان ملندڙ آهي) آڳاٹن سنڌين(سندن مشابهت ڀارت جي درאوڙن “چوي ٿو ته،

خاطري آهي ته سميرين لوכ ڀارتوאسي آهن، جيكي خشكي رستي يا سمنڈ رستي . جي ماٿرين ۾ پهتا) فرאت(۽ يوفرٹيس ) دجله(کان ٿيندא، ٻن ندين ٹائگرس ) אيرאن(پرشيا

)10(” .ايد سنڌ هو ۽ جتان ئي هو אيشيا مائنر پهتاسندن אصل گهر ڀارت ۾، شقديم سڀيتائن جي ماهرن موجب ميسوپوٹيميا يعني אلهندي אيشيا ڏאنهن هتان

لينارڊ وولي، سميرين بابت چوي ٿو ته אهي אوڀر . سنڌ جي رهاكن وڃي بيٺكون وڌيونوڀر ۾ ڀريو کان אچي فرאت جي كناري آباد ٿيا هئا ۽ אسان کي خبر آهي ته عرאق جي א

.ڀاڳيو پرڳڻو سنڌو ماٿر ئي آهي، جنهن جي ئي مهاڏي تان لڎپالڻون عمل ۾ آيونאنسائيكلوپيڈيا برٹينكا ۽ ٻيون تاريخون ته אيئن ٻڌאئين ٿيون ته قديم زماني

پر אهي . سندس אصل نسل جو پتو كونهي. ۾ كي لوכ ميسوپوٹيميا ۾ אچي رهياسمير نالي وאرא ماڻهو ڏکڻ . ان سميرين نالو ٺهيوسڎجڻ ۾ آيا ۽ אنهن م (Shumer)شمير

عرאق ۾ سمنڈ ۽ خشكي جي رستي آيا ۽ فرאت جي ماٿري ۾ אنهن ئي אچي تهذيب ۽ كري سڎيو ويو آهي، يعني ته ” אونس“بابل جي كتبن ۾ אنهن کي . تمدن جو بنياد وڌو

אهي ماڻهو ڇو جو. אهي رאكاس جن جو مٿيون ڌڙ ماڻهو جو هو ته هيٺيون مڇي جو. سمنڈ رستي ٻيڑين ۾ אتي پهتا، جيكا ڳالهه אتان جي ماڻهن ال حيرت جوڳي هئي

پهتو ) ئيالن(مقدس אسان کي ٻڌאئي ٿو ته حضرت نوح جو אوالد אوڀر کان شنار ” אنجيل“אنجيل مقدس ۾ شمير بدرאن شنر . يعني سميري لوכ אوڀر يعني سنڌو ماٿر کان آيا. هو

(Shuner) يا سنڌ لفظ جو ) 11. (آيل آهي، جيكو سنڌور يا سنڌ کي ويجهو آهينالو كمپوكوכ، شنار لفظ بابت אئين ئي چوي ٿو ته אهو آهي، . بگاڙ ئي معلوم ٿئي ٿو

سميري אصل ۾ ٻاهريان آهن ۽ אهي ) 12. (۽ سميري سنڌوندي جا رهاكو آهن” سنڌور“ Historian’s)” اريخ عالممورخن جي ت“. سامي ناهن، אن تي كيترאئي ماهر متفق آهن

History of the World) جي ترتيب ڏيندڙن وڏي بحث مباحثي ۽ تحقيق بعد ظاهر كيوسميري قطعن سامي كو نه هيا ۽ نه ئي بنيادي طور تي، نه فعلي، كردאري ۽ “آهي ته،

אن نظرئي رکندڙ ماهرن ۾ پروفيسر هٹي، ڊאكٹر فرينكفرٽ، ” .زبان جي لحاظ کان ئي )13. (ي אيل وولي ۽ ليونارڊ كانرאل سر فهرست آهنڊאكٹر س

جو ” گل گامش“عرאق جي قديم آثارن جي کوٹاين مان پكين فرحين تي ُאكريل جنهن جي زباني گفتگو ۽ . نظر אچي ٿو” سنڌي سورمو“جنهن ۾ هك . دאستان ملي ٿو

شاعري ۾ سندس سنڌي هجڻ متعلق فخريه كالم ملي ٿو ۽ אن سان گڎ هو سنڌ کي منهنجو وطن אهو آهي، جتان سج جا كرڻا אڀري، “سڎي چوي ٿو ته، ” ورب جوتيپ“

صدي 28تاريخي طور تي گل گامش جو دאستان لڳ ڀڳ . سڄي دنيا کي روشن كن ٿابابلي مندر جي هك پروهت بيروس قديم سميرين جي مذهبي . م کان אڳ جو آهي -ق

אوينس ديوتا، جيكو “و ته، عقيدن ۽ روאيتن بابت لکيل پنهنجي تصنيف ۾ ڄاڻائي ٿتنهن سميرين کي هر طرح جو علم ۽ فن، لکڻ ۽ . پنهنجي אصل وطن کان سمير پهتو

پڑهڻ، ترڻ، تير هڻڻ، كشتي وڙهڻ، برتن جوڙڻ ۽ سڌريل نموني شهرن جي אڏאوت ”.كرڻ سيکاريو

عرאق . سي سنڌ مان عرאق پهتا هئا. هر ۽ ڦيٿو تهذيب جو بنياد سمجهيا وڃن ٿايا ” هر“جيكو . آهي” هري“يا ” ُعري“، ”ُאر“يا ” ُعر“کان قديم ۽ پهريون شهر جو سڀ

ڇو جو سنڌي ماڻهن ئي پهريان عرאق ۾ کيتي باڙي جي . جو بگڑيل ُאچار آهي” هري“אتان . شروعات كئي ۽ هر سان אتان جي زمين کي کيڑي، אن مان سون جهڑא فصل ُאپايا

ڇو جو هر ذرخيزي جي . جي پويان رکيو” ره“جي אصلي باشندن پنهنجي شهر جو نالو .عالمت آهي

جي دڙي مان هٿ ” كش“آثار قديمه جي ماهرن موهن جي دڙي جهڑي هك سيل جيكا سارگن جي زماني جي آهي ۽ אن تي لکيل ٻولي بابت چون ٿا ته אها . كئي آهي

مطابق تازي تحيقيق ) 14. (ئي هئي، جيكا אن زماني ۾ ڄاتل سڃاتل هئي” سنڌو لپي“ساڳيو لفظ فقط سنڌي . ملي ٿو” ڀا“معنى ” אدא“سميري تمدن جي قديم لکتن ۾ لفظ

يعني אهو سنڌي لفظ عرאق ۾ אن كري ويو جو سنڌي אتي رهندא هئا . ٻولي ۾ ئي آهي )15. (۽ عرאق سان وאپاري ناتا هئن

قديم دور ۾ سنڌي وאپاري ۽ جهازرאن جيكي سنڌ کان سامان کڻي عرאق ويندא عرאق ۾ سنڌين جي . هئا، אنهن אتي ننڍيون ننڍيون وאپاري بستيون ۽ شهر پڻ آباد كيا

م ۾ سنڌي وאپارين -ق 2000هزאر سال אڳ אٹكل 4هك אهڑي بستي ملي آهي، جيكا ملتان وאرو (אتي آباد كئي هئي ۽ אن جو نالو هنن پنهنجي وطن جي هك خطي ملوهه

عرאقي كتبن ۾ جن ٹن مشهور خطن ملوهه، . جي نالي جي نسبت سان رکيو هو) حصوجو هر هر ذكر אچي ٿو، אتان جا رهوאسي عرאق ) موهن جو دڙو(، دلمون )مكرאن(ماگان

عرאقي شهرن جي قديم کنڈرن مان سنڌي مصنوعات عرאق جي אكادي دور . ۾ آباد هيا جي شروع کان ئي ملڻ شروع ٿيون ۽ אهي شيون عروج يافته سنڌي تهذيب) ق م 2334(

.يعني אڄ کان ساڍא چار هزאر سال אڳ جون آهن. سان وאسطو رکن ٿيونعرאق جي قديم شهر ُאر جي کوٹائي مان אنهن ڳالهين جا ٺوس ثبوت مليا آهن ته

אن شهر مان موهن جو دڙو سميت . אتي سنڌي ماڻهو بحري ۽ خشكي رستي אيندא هيا . ليا آهنچانهون جي دڙي جون ٺهيل مهرون، زيور ۽ برتن وغيره م

جي زماني ۾ عرאق ۾ بابل جي ) ق م 1750-1892(عرאق ۽ سنڌ جو وאپاري ناتو حموربي خاندאن . پهرين شاهي خاندאن جي فرمانروא حموربي جي زماني ۾ ختم ٿي ويو

عرאق אن ئي . م ۾ عرאق ۾ گهرو ويڑهه ۽ אفرאتفري مچي وئي -ق 1595جي زوאل بعد . ويو دور ۾ باقي دنيا کان אلڳ ٿلڳ ٿي

אسان مٿي ڏنل حقيقتن جي روشني ۾ چئي سگهون ٿا ته عرאق ۾ تهذيب ۽ . تمدن کي وڌאئيندڙ سنڌو ماٿر جا رهوאسي هئا ۽ بابلي تهذيب جو جنم گهر سنڌ هو

سنڌو سڀيتا جي وאرثن جا عرאق سان وאپاري ناتا ۽ رشتا هئا، جيكي جيئن جو تيئن . گهاٹا ۽ אڻ ٹٹ ٿيندא ويا

:استوننار جون ري

سنڌو سڀيتا “قديم آثارن جي هك ماهر ڊאكٹر رفيق مغل تازو پنهنجي رپورٽ

אومان، بحرين ۽ كويت : ۾ لکيو آهي ته گلف جي رياستن جهڑوכ” تي نئين روشني۾ قديم دڙن جي کوٹائي کان پو معلوم ٿيو آهي ته سنڌو ماٿر جي ماڻهن عربي سمنڈ

جنهن جي ثبوت ۾ . تي وڃي قبضو كيو هو جي رياستن جي وאپار) نار(ٹپي، گلف جي دڙي مان لڌل ٺكر جا ٿانون، مهرون ۽ مٹي جا אهڑא ٺكر مليا ” ثاربري“بحرين ۾

אهڑي طرح . آهن، جن تي جڳ مشهور موهن جي دڙي وאري لپي ۾ لکتون مليون آهنمان پڻ ” رאس אلجفيا“۽ ” رאس אلحمارא“אٹلي جي ماهرن אومان جي دڙن جهڑوכ

ساڳي ريت كوويت جي سامونڈي كناري کان ٿورو . يون شيون کوٹي كڍيون آهنساڳ. ٻيٹ وٽ پڻ هك ٻي ٹيم موهن جي دڙي وאريون مهرون هٿ كيون آهن” فاعلقا“پري

هنن وאپاري ناتن ۾ سنڌو ماٿري مان جيكي شيون אوڏאنهن موكليون وينديون هيون، ڊאكٹر رفيق . ثابتي ملي آهي تن ۾ ڀاڄين، كپهه، مور پکي، ٹامي ۽ قيمتي پٿر جي

. مغل وڌيك ٻڌאيو آهي ته بغدאد ۽ دمشق مان پڻ سنڌو ماٿر وאريون مهرون مليون آهن. گلف رياستن ۾ چانور پهرين سنڌو ماٿر جي ماڻهن وאپار وسيلي متعارف كرאيا هئا

ڇو جو کجي جون ککڑيون سر . אهڑي طرح کجي به سنڌو ماٿر ذريعي عربستان پهتي )16. (شل کي موهن جي دڙي جي کوٹائي مان مليون آهنجان مار

بحرين ۾ فرאنسيسي ماهر موسيو بي کوٹائي دورאن موهن جي دڙي جون تازو אومان ۽ אبوظهبي جي אلنار جزيري ۾ کوٹائي دورאن . مهرون هٿ كيون آهن

)17. (موهن جي دڙي جا برتن مليا آهن

حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Frgossen, “History of Indian and Eastern Architecture” Vol: 1, Introduction P-4

12-3 -ص” آسٹريليا-سرزمين אور باشندي“گاڊ فري بلنڈن، .23. Bowte John, “The Concise Encyclopaedia of World History” P-19 4. The Chamber’s Encyclopaedia, Vol: 1, P-805

3-1973ٹماهي مهرאڻ ” ر جا אصل رهوאسي درאوڙ آهنسنڌ ماٿ“محبوب علي چنا، .5 9-ع ص1971نئين زندگي كرאچي ” سنڌ جي عظمت“ممتاز پٺاڻ، .6 99-98 –ص ” سنڌ سووير“گنگارאم سمرאٽ، .7 96-ص” تشكيل אنسانيت“رאبرٽ بريفالٹ، .8

9. Journal, Sindh Historical society, Vol: VIII, P-71 10. Hall, “The Ancient History of Near East” P-173-174 11. Chaman Lal, “Hindu America” P-46 12. Pecocke, “India in Greece” P-45-47

3-2- ص” سنڌي אدب كي مختلف رجحانات“محبوب علي چنا، .1314. Langdon, S. “A new factor in the Problem of Sumerian origins”, Journal, Royal Asiatic Society (1931), P-593-6

ع1962” سنڌي ٻولي جي مختصر تاريخ“خش بلوچ، ڊאكٹر نبي ب .15 ”سنڌو سڀيتا تي نئين روشني“ڊאكٹر رفيق مغل، .16روزאنه جنگ كرאچي، ” قديم سنڌ אور אس كي روאبطه“جمنا دאس אختر، .17

13-12-ع، ص1983جوال 27مڈويك مئگزين 18. Archaeological Survey report, 1926-27, Plate: XIII 19. National Geographic Magazine, Feb. 1977

20. Pecocke, “India in Greece” P-45-47 21. Historical Researches, Vol:II, P-310 22. Discovers, P-18 23. Cooke Taylor, “Manual of Ancient History” P-11 24. Toynbee, A.J, “A Study of History” Vol:I, P-92-102 25. Robert Shaw, “Origin of Anciant Civilization of the Nile’s Valley” P-85 26. Heras, H. “Studies in Proto-Indo-Mediterranean Culture” P-401 27. Heras, H. “Journal of Indian History” April 1937, S.No:46 28. Heras, H. “Sindh Observer” Karachi, 27 October 1937

318-ص” سنڌو سووير“گنگارאم سمرאٽ، .29

אم جو نسلي جائزوسنڌو ماٿر جي عو

هتان . سنڌ אندر باقي دنيا جي ڀيٹ ۾ پهريان پهريان تمدني زندگي جو آغاز ٿيوهتان ئي . جي ئي سنڌي ماڻهن پنهنجي پروٹو سنڌي ٻولي کي لکت جي صورت ڏني

قبيلن جا قبيال لڎپالڻ كري ڏورאنهن ڏيهن ڏאنهن ويا ۽ אتي وڃي تمدني زندگي جي جنهن . تائين سنڌو ماٿر جي سڀيتا پنهنجي عروج تي هئي م-ق 1500. شروعات كئي

هزאر سال אڳ سنڌ جا ماڻهو پرڏيهه سان 3ويدכ دور کان . بعد ويدכ دور شروع ٿيو. سنڌ جي ماڻهن ڏکڻ هندستان پهچي پنهنجي تهذيب جو ڦهال كيو. وאپار كندڙ هئا

جيكو אڄ به . ثر پيوجنهن كري אتان جي تهذيب ۽ ٻولي تي پروٹو سنڌي ٻولي جو אسنڌو سڀيتا جي وאرثن درאوڙي نسل جي ماڻهن . كنهن نه كنهن شكل ۾ موجود آهي

درאوڙي ٻولين ۾ سنڌي ٻولي جا لفظ ملڻ אن ڳالهه جي ثابتي . تي پنهنجي ڇاپ ڇڎيجيكڎهن كو אئين سمجهي . جو אثر قبول كيو” سنڌو“آهي ته هنن هك سڌريل تهذيب

ڙ نسل جي ماڻهن جي تخليق آهي ته אهو گهوڙي کي گاڏي جي ٿو ته سنڌي تهذيب درאوڇاكاڻ ته درאوڙن جي אصل ديسن ۾ كنهن به אهڑي شاندאر تهذيب . אڳيان جوٹڻ ٿيندو

ماهرن ثابت كيو آهي . جا ثبوت نه مليا آهن، جهڑيون شاهديون سنڌو ماٿر ۾ مليون آهن . نڌي هئاته موهن جي دڙي جا ماڻهو درאوڙ نسل جا نه پر آڳاٹا س

جي هك ماهر אين كي بوس پنهنجي ) دهلي(آركياالجيكل سروي آف אنڈيا هڎאون پڃرن جي ماپ ۽ جاچ كرڻ بعد אن نتيجي تي پهتو آهي ته، 260۾ ) 1(كتاب

يعني سنڌ אندر هك ئي قوم سنڌي . موهن جي دڙي جا ماڻهو موجوده سنڌين جهڑא هئاאڄ جيكي سنڌ אندر مختلف . א ويا آهنجن جا هڎא موهن جي دڙي مان لڌ. رهندڙ هئي

. ذאتيون ۽ قبيال آهن، تن جا אبا ڏאڏא موهن جي دڙي جا وאرث هئا

آرين جو سنڌ تي حملي وאرو مفروضو

مختلف ماهرن طرفان آرين جو سنڌ ۾ אچڻ ۽ هتان جي אصلي باشندن کي غالم

ڇڎڻ يا سندن بڻائي אنهن جو قتل عام كرڻ يا مڑني ماڻهن کي سنڌ مان نيكالي ڏئيسموري تهذيب ۽ אن جي شهرن ۽ وسندين کي مكمل طور فنا كري ڇڎڻ وאرو تصور

אن . آريا نه كا قوم، نه وري قبيلو يا ماڻهن جو كو گروهه هيو. هك مفروضو پيو لڳيكري אهو تصور كرڻ ته سنڌو سڀيتا جو خاتمو نام نهاد آريا قبيلن آندو، عقلي ۽

.آهيسائنسي بنيادن تي بيٺل نه آريا אصل ۾ كا قوم، قبيلو يا نسل نه هو، پر سنڌو ماٿر ۾ رهندڙ ماڻهن جو

هارين کي موهن جي . آريا אهي ماڻهو سڎبا هئا، جيكي هارپو كندא هئا. هك طبقو هودڙي جي دور کان وٺي هندو ڌرم جي عروج وאري دور ۽ אن کان پو به آريا چيو ويندو

هندن جو ديوتا . אڻ سڌريل يعني אڻ آريا چيو ويندو هوجڎهن ته هارپو نه كندڙن کي . هوאن . مان نكتل آهي ۽ آبادي جو ديوتا تصور كيو ويندو آهي’ هر‘אصل ۾ ’ هري‘

كري سنڌو ماٿر ۾ آبادي ۽ خوشحالي جي عالمت طور هارين کي آريا كوٺيو ويندو سنسكرت . سنسكرت زبان ۾ به آرين جي معنى אوچي ذאت، شريف ۽ آزאد آهي. هو

جيئن . زبان ۾ آريا لفظ كنهن نسل، قبيلي يا قوم جي نالي طور كتب نه آيو آهي. يورپي محققن هك مفروضو قائم كري تاريخ ۾ آرين جو אفسانو گهڑي شامل كيو

يورپي محققن طرفان آرين جو אفسانو گهڑڻ پويان به ننڍي کنڈ جي ماڻهن کي غالم كري جرمني جا ماڻهو پاڻ کي آريا يعني يورپ خاص. رکڻ جو هك نفسياتي حربو هو

سڌريل نسل جا سمجهندא هئا ۽ برصغير تي پنهنجي قبضي کا جائز ڄاڻائڻ ال هنن هتان אنگريز محققن ۽ حكمرאنن پاڻ کي آرين . جي تاريخ کي مسخ كرڻ جي كوشش كئي

جا وאرث ڄاڻائي دنيا آڏو ۽ غالم قومن آڏو אهو ثابت كرڻ جي كوشش كئي ته هو . هنن ئي سڄي دنيا کي تهذيب يافته بڻايو. قديم دور کان وٺي سڌريل ۽ طاقتور هئاڇو جو هو تهذيب جا علمبردאر هئا ۽ دنيا . سندن كمزور قومن مٿان قبضو جائز هيو

. کي مهذب كرڻ ال ماضي جيان ٻيهر نكتا هئا אي ولدروسكي جي هك روسي ماهر آ يل ع ۾ بخارسٹ ۾ سڎא1984رياضي

تاريخ ۽ سائنس متعلق بين אالقوאمي كانگريس کي ٻڌאيو ته موهن جي دڙي مان مليل مهرن جي كمپيوٹر تي אڀياس مان معلوم ٿيو آهي ته موهن جي دڙي جا رهوאسي آريا

گهڻا ماهر אن ڳالهه تي متفق آهن ته سنڌو ماٿر جي سڀيتا جا ) 2.(هئا) مقامي(نه پر درאوڙ

)3(. وڙ يعني تڎهوكا سنڌي هئاאصل باشندא هتان جا درאموهن جي دڙي جي کوٹائي جي شروعات ۾ سنڌ جي قديم لوكن بابت عجيب

אنگريزن ۽ ٻين يورپي محققن پنهنجي نسلي برتري ثابت . قسم جا رאيا قائم كيا وياكرڻ ال موهن جي دڙي جي ماڻهن کي هتان جا قديم باشندא تصور كرڻ بدرאن بنا

سلي ڳانڍאپو يورپين نسل جي ماڻهن سان ڳنڍڻ جي كوشش كنهن ثبوت جي سندن نجڎهن ته هندو مذهب جي אثر هيٺ هندو عالمن سنڌي لوكن کي مسلمانن سان . كئي

אڻبڻت سبب אنهن کي هندستان جي אڀرندن عالئقن جي ماڻهن سان ڳنڍڻ جي كوشش يورپي محققن سر جان مارشل، ميكي، كرنل سيول ۽ مسٹر گوها موهن جي . كئي

ڙي مان مليل الشن جي بنياد تي دعوى كئي ته موهن جي دڙي ۾ آسٹريلوي، بحر دهنن אها به . رومي، אلپائني ۽ منگوليائي يعني چئن مختلف نسلن جا ماڻهو آباد هئا

دعوى كئي ته مليل کوپرين مان אڌ کان وڌيك هك نسل يعني بحر رومي نسل جي سڀيتا جا خالق هتان جا אصل باشندא نه يعني ته سنڌو ماٿر جي. ماڻهن جون کوپريون آهن

سربستي تحقيق کان אڳ ماهر אن رא جا هيا ته كولن ۽ سنٿالن جي . پر ٻاهرאن آيل هئاصاحبي ۾ درאوڙ لوכ كاهي آيا، جن كولن ۽ سنٿالن کي هٹائي وچ هندستان ڏאنهن

هندڙ قومن يا هو ڀونچ سمنڈ طرف ر. ڀڄائي ڇڎيو ۽ پاڻ אتر هندستان جا وאلي ٿي ويٺاאها . جن אچي سڀيتا جو بنياد وڌو. ۽ پو ميسوپوٹيميا وאري وאٽ وٺي هتي آيا. مان هيا

ڇو جو موهن جي دڙي جا وאرث . ڳالهه بعد ۾ ٿيل تحقيق جي بنياد تي غلط ثابت ٿيكول ۽ سنٿال پڻ אصل ۾ سنڌ جا . پر سنڌ جا אصل باشندא هيا. ٻاهرאن كونه آيا هئاآڳاٹا سنڌي هتان ئي ڀونچ . بعد ۾ هتان ڏکڻ هندستان ڏאنهن لڎي وياباشندא هيا، جيكي

هاڻي ڀونچ سمنڈ وאرن ملكن ۾ . سمنڈ وאرن ملكن طرف ويا ۽ ميسوپوٹيميا پهتاموهن جي دڙي جي ماڻهن جي ٿوري باقيات ملڻ مان אهو نظريو قائم نه ٿو كري

אكثريت ۾ هتي سنڌو جڎهن ته אن نسل جا ماڻهو وڏي. سگهجي ته هو هئا ئي אتان جا. پر ڀونوچ سمنڈ طرف سندن باقيات אيكڑ ٻيكڑ ملي آهي. ماٿر ۾ ئي رهندڙ هيا

خود قديم آثارن جو ماهر אيس وي ونكٹ אن . جيكي به وאپار سانگي אوڏאنهن ويا هئاقبيال سمنڈ رستي يا خيبر لك جي رאهه کان هن ) آڳاٹا سنڌي(درאوڙي “بابت چوي ٿو ته؛ ونه ٿيا هئا، پري هي ماڻهو אصلي هتي جا ئي باشندא هئا ۽ سندن خمير ملك ۾ دאخل ك

)4. (هن ڌرتي جي مٹي مان آهي1943 جي هك روسي محقق پروفيسر سٹروُو אنهي ع ۾ אنساني علم ۽ ٻولي

جنهن ۾ هن אيشيا ۽ . نام نهاد آريا نسل جي يورپي אفساني جي قلعي کولي ڇڎين کي پڑهي ثابت كيو ته אهو آرين جو אچڻ هك محض كاكيس مان لڌل موאد ۽ كتب

)5.(ڍونگ آهيويدن ۾ لفظ آريا فقط . آريا لفظ جي ويدכ دور ۾ كا نسلي معنى نه آهي

ويدכ אنڈيكس جوڙڻ وאرن . تهذيب يافته ۽ سکئي ستابي ماڻهو ال كم آيل آهييتا وאري دور سنڌو سڀ) 6. (كندڙ’ هارپو‘مصنفن موجب آريا لفظ جي אصل معنى آهي،

’ آريو‘کان پو ويدכ دور ۾ سنڌي ماڻهو قديم زماني ۾ אتر هندستان پهتا ۽ هنن وٽ - ق 1500(ويدن جي زماني ۾ . لفظ صرف هاري جي معنى ۾ אستعمال ٿيندא هئا’ آري‘۽

صرف هارين مان بدلجي مذهب جي بنياد تي ذאتين جي معنى ۾ ’ آريو‘אهو لفظ ) م بعد. כ دور جي ٹن ذאتين برهمڻ، کتري ۽ وئش ال كتب אچڻ لڳوאستعمال ٿيو ۽ ويد

ڌنڌن جي بنياد تي كٹنب . ويدכ دور کان אڳ ذאت پات جي بنياد تي ننڍ وڏאئي نه هئيאن كري خود אهي ماڻهو جيكي پوئين دور ۾ شودر سڎجڻ لڳا تن کي به . ٺهيل هئا

جيكڎهن אئين نه هجي . هئا ڇاكاڻ ته هارپو ته אهي به كندא. آري ۽ آريو سڎيو ويندو هوها يعني אن ۾ كا ذאت پات جي معنى هجي ها ته هندو رشي كڎهن به شودر سان لفظ

)7. (آريو نه ڳنڍين هاسوאل آهي ته جيكڎهن آريا هتان جي אصل وאرثن کان كو אلڳ نسل نه هو ۽

אب אهو אن جو سڌو سنئون جو. هو ٻاهرאن نه آيا هئا ته ويدن ۾ ذكر كيل قبيال كير هئاتمدني بنياد . آهي ته אهي ويدن جا مصنف ۽ אهي قبيال אصل هندستان جا ئي رهاكو هئا

تي אهو پكي طرح چئي سگهجي ٿو ته אنهن ۾ مکيه قبيال موهن جي دڙي ۽ هڑאپا جي پنهنجي آبائي وطن سنڌ کي وسارڻ جي . سنڌي تهذيب وאري دور ۾ لڎي אوڏאنهن ويا

ساڳئي وقت پنهنجي . سارאهه ۾ كتاب لکڻ شروع كيابدرאن هنن سنڌ ۽ سنڌو جي אصلوكي مادري زبان سنڌي کي جا ظاهر آهي ته سندن لڎڻ وאري دور ۾ אيتري پختي نه هئي، پنهنجي نئين عالئقي، אتر هندستان جي مقامي ٻولين سان گڎي، هك نئين

موهن جي . يعني سڌאريل ٻولي’ سنسكرت‘جنهن جو نالو رکيائون . زبان کي جنم ڏنو

دڙي وאري رسم אلخط هنن مان كجهه ماڻهو ڄاڻندא هئا ۽ پنهنجي نئين ٻولي پئدא ) 8.(به وجود ۾ آندאئون” برهمي“كرڻ سان گڎ نئين لپي

پويان ٹي ويد אتر هند ۾ تخليق ٿيا، پر پهريون ويد سنڌ ۾ سنڌو جي كنارن تي ين ويد ۾ پرאڻي سنڌي ٻولي پهر. אن ۾ جابجا سنڌ ۽ سنڌو جو ذكر ملي ٿو. رچيو ويو

بعد ۾ אتر هند ۾ אن تصنيف ۾ وقت بوقت وאڌאرא ۽ تبديليون ٿينديون . جو אثر ملي ٿو. پو אن جي ٻولي مكمل طور تي بدلجي وئي پر אها به سنسكرت نج نه هئي. رهيون

. سنڌي گاڏڙ سنسكرت هئينگال تائين سنڌ مان موهن جي دڙي جي ٻولي אتر ۽ אوڀر هندستان، بهار ۽ ب

ڇو جو ويدن ۾ سنڌ، سنڌي ماڻهن ۽ سنڌو درياهه جي وאکاڻ جا باب ملن ٿا ۽ . پهتيجيكڎهن ويد كن ٻاهرين . ويدن جا مصنف سنڌ کي پنهنجو אصلوكو وطن سڎين ٿا

آيلن يعني نام نهاد آريا نسل جي ماڻهن جي تخليق آهن ته پو هنن پنهنجن אصلوكن يا אتان جي . אتان جي تمدن جي پرچار ڇو نه كئي. يووطنن جو אنهن ۾ ذكر ڇو نه ك

پر هنن אن جي بدرאن سنڌ ۽ سنڌو کي ڇو . ماڻهن جي سارאهه جا گيت ڇو نه سرجياאهو صرف אن . سنڌو کي ڇو پنهنجا گيت אرپيا אٿن. سارאهيو؟ אن جا ڀڄن ڇو ڳايا אٿن

. كري آهي جو אهي سنڌ جا אصلوكا رهوאسي هئانڌي ليکكن ڀيرومل ۽ ٻين وري موهن جي دڙي جي لوكن ٻئي طرف هندو س

. کي تامل، تيلگو ۽ كناڙي نسلن جي ماڻهن جي باقيات قرאر ڏيڻ جي كوشش كئي. سنڌ جا قديم لوכ هاڻوكن كولن ۽ سنٿالن جا אبا ڏאڏא هئا“جيئن ڀيرومل لکي ٿو ته؛ )9(” .جڎهن سمنڈ سنڌ ڌرتي ڇڎي. جن پهريان سنڌ אچي وسائي

אڻ آرين ۾ ويڑهه جو سببآرين ۽

پي آدرشي “جي جا مكمل طرح ” ما آدرشي سماج“م ڌאري جڎهن -ق 1500

ورتي ۽ زرعي نظام وڌيك پكو ۽ پختو ٿيو ته ذאتي ملكيت جو تصور وڌيك ” سماججنهن بعد ئي هيٺين ۽ . گهرو ٿيو ۽ سنڌي سماج آهستي آهستي طبقن ۾ ورهائجڻ لڳو

. لڳا، جن אڳتي هلي جهيڑن جي صورت אختيار كئي مٿئين طبقي ۾ אختالف وڌڻ

۾ جن جنگين جو ذكر آهي، אهي جنگيون ڌرتي ’ رگ ويد‘هندن جي مذهبي كتاب ڌڻين ۽ ٻاهرين حملي آورن ۾ نه هيون، پر אها ويڑهه אصل ۾ هيٺين ۽ مٿئين طبقي ۾

. אنهن جنگين کي محقق سنڌين ۽ ٻاهرאن آيلن ۾ لڑאيون كري پيش كن ٿا. شروع ٿيجيئن آئون مٿي چئي چكو آهيان ته آريا אهي ماڻهو هئا، جيكي אوאئلي אشترאكي

אنهن . سماج ۾ هارپو كندא هئا ۽ سماج جي ٻين طبقن جي ڀيٹ ۾ وڌيك محنتي هئائي دولت گڎ كرڻ شروع كئي ۽ جڎهن دولت ججهي مقدאر ۾ جمع ٿي ۽ ) هارين(آرين

رאڄوڻي (אوאئلي אشترאكي سماج ) آريا(وڌيك دولت جمع كرڻ جو حرص پيدא ٿيو ته هو جا مخالف ٿي بيٺا ۽ پاڻ کان كمزور، غير صالح ۽ سست ماڻهن کي پنهنجو ) سماج

غالم بنائي ورتو ۽ پاڻ پئسي ۽ دولت جي بنياد تي سڌريل، شريف، ۽ אوچي ذאت جا ٿي مٿئين طبقي جا ماڻهو هيٺئين طبقي وאرن جو אستحصال ) سڌريل(جڎهن אهي آريا . ويا

אن كري هيٺين طبقي جا ماڻهو . كرڻ لڳا ته منجهن جنگيون ۽ جهيڑא جنم وٺڻ لڳاאن مان אهو . لڎي ٻين ڏيهن ڏאنهن ويا، ۽ אتي وڃي نئين زندگي جي شروعات كين

مطلب وٺڻ بلكل غلط ٿيندو ته كو ٻاهرאن آيلن אچي سنڌ تي قبضو كيو ۽ هنن هتان ڇڎيو ۽ پاڻ אڇي كاري جا مالك ٿي جي אصل رهوאسين کي ڌكي سنڌ مان ٻاهر كڍي

. ويهي رهياجديد تحقيق ذريعي ثابت ٿيو آهي ته موهن جي دڙي جا وאرث هند جي مٿين

جن هن ماٿري ۾ . حصن کان آيل درאوڙ نه پر هتان جا אصلي رهوאسي آڳاٹا سنڌي هئاي ٻاهرين جڎهن ته تحقيق بعد אهو به ثابت ٿيو آهي ته سنڌ ت. سنڌو سڀيتا جو بنياد رکيو

جو حملو ۽ سندن طرفان هن تهذيب جو مكمل خاتمو آڻڻ وאرو نظريو به ) آرين(قبيلن . فرضي آهي، אن جو حقيقتن سان كوبه تعلق نه آهي

:حوאال ۽ سمجهاڻيون

1. Boss N.K, “Human skeletal Remains from Harappa” ع1984ڊسمبر 21روزאنه هالل پاكستان كرאچي، .2

3. Moinul Haq. S, Ancient India, P-12 אيس وي ونكٹ، ونڈر ديٹ وאز אنڈيا، بحوאال تاريخ مغربي پاكستان، رشيد .4

אختر ندوي، אردو بورڊ الهور 103-، ص”سنڌي ٻولي“سرאج אلحق، .5

6. Keith and MacDonnell, “Vedic Index” Vol:1, P-64-66 110-109-ص” سنڌي ٻولي“سرאج אلحق، .7 111-ص ،”سنڌي ٻولي“سرאج אلحق، .8 10-ع، ص1972ڀيرومل، سنڌي ٻولي جي تاريخ، אدبي بورڊ، حيدرآباد، .9

سنڌو سڀيتا جي شهرن جي تباهي جا سبب

ڇو . قديم سنڌو سڀيتا جا شهر مختلف زمانن ۾ وري وري آباد ٿيل ٿا ڏسجنوڻ جو قدرتي آفتن خاص كري سنڌو ۽ هاكڑو ندي جي ٻوڏين يا ججهين برساتن پ

وري جڎهن حالتون معمول تي אينديون هيون ته ماڻهو . كري شهر تباهه ٿي ويندא هئاهو ڊٺل شهرن جي دڙن کي سنوت ۾ آڻي . وאپس אچي پنهنجا جهڳا ٻيهر جوڙيندא هئا

אئين كيترين ئي אٿلن پٿلن كري هك ٻئي جي مٿان . אتي نوאن شهر تعمير كندא هئاموهن جو دڙو، چانهون جو . ان مٿي ٿيندא رهياشهر ٻڌبا رهيا ۽ אهي زمين جي سطح ک

دڙو، هڑאپا، آمري ۽ كوٹڎيجي وغيره مان هك ٻئي هيٺان مختلف زمانن جا شهر مليا شهر دفن ٿيل 4آمري جي کوٹائي مان معلوم ٿيو آهي ته هتي هك ٻئي مٿان . آهنن تهن مان باقي مٿين ٻ. جن مان پهريان ٻه تهه ڳوٺاڻي ثقافت سان تعلق رکن ٿا. آهن

هك تهه موهن جي دڙي جي شهري تهذيب جي دور سان وאسطو رکندڙ آهي، باقي كوٹڎجي، آمري کان پو جي . بلكل مٿيون تهه جهانگر تمدن سان وאسطو رکندڙ آهي

هتي هك . دور جي رهائشي بستي آهي، جيكا پڻ كيترא ڀيرא برباد ۽ آباد ٿيندي رهيهن بستي جا . كي مختلف زمانن سان تعلق رکن ٿاجي. شهر دفن ٿيل آهن 11ٻئي مٿان

אوאئلي تهه شهري رياست جي بنياد پوڻ کان אڳ ڳوٺاڻي ثقافت سان تعلق رکندڙ آهن، ۽ موهن جو . باقي مٿيان تهه مشهور سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن سان وאسطو رکندڙ آهن

جي ٻوڏ ۽ آبكالڻي ۾ سنڌوندي . دڙو ۾ هك ٻئي مٿان ست شهر لڌא ويا آهنچوماسي ۾ جبلن تان پاڻي جي ڇرن لهڻ سبب هي شهر هك ڀيرو زبون ٿيو ٿي ته

אئين شهرن مٿان . پاڻي جي لهڻ بعد ماڻهن كجهه عرصي بعد אتي نئون شهر ٻڌو ٿيאنهن ستن تهن هيٺان پاڻي . شهر ٻڌאئون، جن مان אڃا تائين ستن شهرن جو پتو پيو آهي

. اهرن موجب پاڻي هيٺان پڻ אڏאوتن جا آثار ملن ٿاقديم آثارن جي م. نكتو آهيجيكڎهن موهن جي دڙي ۾ مٿي چڑهي آيل سم جي پاڻي جي كنهن طريقي سان

موهن جي دڙي جي کوٹائي . سطح گهٹ كجي ته كجهه وڌيك تهه دريافت ٿي سگهن ٿاكندڙ سر جان مارشل کوٹائي دورאن لنڈن جي هك אخبار ۾ لکيو ته، אسان هيل تائين کوٹائي ۾ هك ٻئي هيٺان نون شهرن جا کنڈر ساڳي مال ۽ مٹي جي تهن هيٺان لڌא

אن كري ماهر אن رא جا آهن . هڑאپا ۽ موهن جي دڙي ۾ ٻوڏ אچڻ جا آثار مليا آهن. آهن . ته هن سڀيتا جي بربادي جو سبب هك وڏي ٻوڏ هئي

کي ٿو ته، سڀ کان قديم آثارن جو ماهر ماڻك پٿاوאال سنڌوندي ۾ ٻوڏن بابت ل אول سنڌو ماٿر جي رهوאسين هن وسيع ۽ אڻ جهل ندي)جي نظام کي سمجهڻ ) سنڌو

אن سلسلي ۾ هنن بند . جون كوششون كيون ۽ موسمي ٻوڏن کان بچڻ ال אپا سرجيا .تعمير كيا ۽ پيمائشون كيون

ر ۽ ٻاهرين حملي كندڙن هٿان سنڌو سڀيتا جي بربادي جو خيال ڊאكٹر وهيلجنهن جي אڳتي هلي ٻين كافي ماهرن ۽ خاص كري . אسٹورٽ پگٹ قائم كيو

ڇاكاڻ جو موهن جي دڙي ۽ هڑאپا وאري تهذيب . برصغير جي ماهرن نفي كئي آهيهندستان جي قديم آثارن جي ماهر . کان پو تهذيب جي אرتقا ركيل نظر نه ٿي אچي

مزور كيو آهي، هڑאپا ۽ ڊאكٹر فضل אحمد خان آرين جي حملي وאري تصور کي كموهن جي دڙي جي بربادي وאرن تهن جي مٿان جهكر ۽ جهانگر كلچر جا تهه مليا

אن کان سوא بيكانير جي عالئقي ۾ به كيترن هندن تي کوٹائي ٿي آهي، هتي . آهنجن جي . كيترن ئي هندن تي مٿين سطح تي ڀوري رنگ جا برتن ۽ אوزאر مليا آهن

ڀوري رنگ جي تهذيب جي تهه هيٺان ٻوڏ . م تجويز كئي آهي-ق 600تاريخ محققن . جي آندل مٹي جو هك موٹو تهه آهي ۽ אن تهه هيٺان سنڌو سڀيتا جي باقيات ملي آهي

موهن جي . جيكا هڑאپا ۽ موهن جي دڙي مان مليل باقيات سان هكجهڑאئي رکي ٿيآندل مٹي جو دڙي جي هيٺين تهه مان هك אهڑي مهر ملي آهي، جنهن تي ٻوڏ جي

אن كري هن سڀيتا جي شهرن ۽ خاص كري موهن جي دڙي ۽ هڑאپا جي . ٿلهو تهه آهي . بربادي جو سبب هك وڏي ٻوڏ هئي

ماخذאت

1. Altaf Gauhar, “Twenty years of Pakistan 1947 to 1964” Pakistan Publication, Karachi 1969

2. Archaeological Survey Report, 1924-25 3. Archaeological Survey Report, 1926-27, Plate: XIII 4. Baloch, N.A, “In Search of the Indus Culture Sites in Sind”, Bulletin of Institute of

Sindhology, Jamshoro, Vol: III, July 1973 5. Basham A.L. “The Wonder that was India” 6. Beruhard, Wolfram, “Preliminary report on the Human Skeletal Remains from the

Pre-historic Cemetery of Sarai Khola” Pakistan Archaeology, No: 6, 1969, Karachi 7. Bland Ford, H.F, “Quarterly Journal of the Geological Society” Vol: xxx (1875) 8. Boss N.K, “Human skeletal Remains from Harappa” 9. Bowte John, “The Concise Encyclopaedia of World History” 10. Casal, J.M. “Fresh digging at Amri” Archaeological Dep’t: of Pakistan, 1964, Vol: 1 11. Chaman Lal, “Hindu America” 12. Channa, Mahboob Ali, “Pre-Harappan Civilization in Indus Valley” Sind Quarterly,

1978-1 13. Chatterji, S.K, “ Modern Review” December 1924 14. Cooke Taylor, “Manual of Ancient History” 15. Cousens H. “The Antiquities of Sindh” 16. D.D. Kosambi, The culture and civilization of Ancient India in Historical Lines 17. Dani Ahmed Hassan, “Shahbaz Garhi”, Archaeological Guide Series No: 2, Peshawar,

1964 18. Discovers

19. Dr. Noah Crammer, Report in Daily Dawn Karachi, December 1960 20. Exploration at Naru Waro Daro, Archaeological Deptt: of Pakistan, 1964- vol: 1 21. Fair Servis, “ Preliminary report on the Pre Historic Archeology of Afghanistan,

Baluchi Areas” American Museum of National History 1952 22. Flame, Louis, “The Paleography & Prehistoric Settlement Pattern in Sind” (CA 4000-

2000 B.C), A dissertation in South Asia Regional Studies, Pennsylvania, 1818 23. Fleet, I.F, “Seals from Harappa” J.R.A.S, 1912 24. Frgossen, “History of Indian & Eastern Architecture” vol: 1 25. Gordon, G.H. Col, “The stone Industries of Holocene in India and Pakistan” Ancient

India No: 6, 1950 26. Graersen, “Linguistic Survey of India” Vol: 1, Part 1 27. Halim, M.A, “Preliminary report on Sarai Khola Excavation” 1968 28. Hall, H.R, “Ancient History of Near East” 29. Hazgreaves, H, “Excavations in Baluchistan” M.A.S.I No:35 Delhi – 1927. 30. Heras, H. “Journal of Indian History” April 1937, S.No:46 31. Heras, H. “Sindh Observer” Karachi, 27 October 1937 32. Heras, H. “Studies in Proto-Indo-Mediterranean Culture” 33. Historical Researches, Vol:II, 34. Hunter, “Script of Harapa and Mohenjo Daro” 35. Indian Archaeology [A Review] 1960-61 36. Journal, Sindh Historical Society, Vol: VIII 37. Kahn F.A, “Kot Diji-Preliminary report on the execuation at Kot Diji” Archeology

Department University of Karachi, 1958 38. Khan F.A, “Architecture and Art Treasures in Pakistan” Archeology Department

University of Karachi, 1968

39. Khan F.A, “Cultural heritage of Pakistan”, Archeology Department University of Karachi, 1966

40. Khan F.A, “Fresh Side Light on the Indus Valley”, Archeology Department University of Karachi, 1965

41. Khan F.A, “the Glory that was Harappa”, Archeology Department University of Karachi, 1967

42. Khan F.A, “The Glory that was Mohenjo Daro”, Archeology Department University of Karachi, 1967

43. Khan F.A, “The Indus valley and early Iran” Archeology Department University of Karachi, 1964

44. Khan, Dr. F.A, “Kotdigi- Preliminary Report on Kotdigi Excavations” 1956-58, Karachi.

45. Khan, F.A, “A Pre-historic settlement discovered near Taxila” The Pakistan Times, 14 June 1968.

46. Keith and MacDonnell, “Vedic Index” Vol:1 47. Lambrick, H.T, “Sindh – A General Introduction” 48. Lambrick, H.T, “Sindh before Muslim Conquest” 1973 49. Langdon, S. “A new factor in the Problem of Sumerian origins”, Journal, Royal

Asiatic Society (1931) 50. Leaky, L.S.B. “The Stone Age of Africa” 51. Louis Falm, “Prehistoric Settlement in Sind” Sindh Quarterly, Karachi, 1984-4 52. Mackay, E.J.H, “Further Excavation at Mohen jo Daro” 2 Volumes, Delhi, 1938. 53. Majumdar, “Exploration in Sind” M.A.S.I No: 48, Delhi, 1934. 54. Majumdar, “History and Culture of Indian People” Bombay, 1955, Vol: 2 55. Majumdar, “Exploration in Sind”, Indus Publication KARACHI, 1981 56. Marshall, Sir John, “Mohen jo Daro and Indus Civilization” Vol: 1-3, London 1931

57. Minchin, C.F “Baluchistan Distt: Gazetteer” Vol: VII, 1907 58. Modern Review, February, 1925 59. Moinul Haq, “Incient India” Karachi, 1954 60. Mughal M.R, “Dawn of Civilization in Sind” Sindh Quarterly, Karachi, 1980-4 61. Mughal M.R, “Origin of Indus Civilization” Sindhological Summer, 1980 62. Mughal, Dr. M.R, “ New Research of the Origins of the Indus Civilization” Sindh

Quarterly 1981-3 63. Mughal, M.R, “Archaeology of Sindh” 1975 64. Mughal, M.R, “Present state of Research on the Indus valley Civilization” Karachi,

1973 65. National Geographic Magazine, Feb. 1922 66. National Geographic Magazine, Feb. 1977 67. Panhwar, M.H, “Chronological Dictionary of Sindh” Jamshoro 68. Panhwar, M.H. “Language of Sindh”, Sindh Quarterly, Karachi, 1978-3, Vol: VI 69. Panhwar, M.H. “Man in Sindh” Sindhological Studies, Summer 1982, Institute of

Sindhology Jamshoro 70. Panhwar, M.H. “Sindh Cutch Relations” Karachi, 1980 71. Paterson. T.T. and Orummond, H.J.H, “Soan-The Paleolithic age of Pakistan”

Karachi, 1962 72. Patterson, “The World Correlation of Pleistocene” 73. Pecocke, E. “India in Greece” London 74. Philip, Hitti, “History of Syria” 75. Pithawala, M.B, “ Marvels of Earth” 76. Pithawala, M.B, “Historical Geography of Sindh” Institute of Sindhology, Jamshoro 77. Raverty, H.G, “The Mehran of Sindh and its tributaries” 78. Report “Bulletin” Vol: 5, 1975-76, Institute of Sindhology

79. Robert Shaw, “Origin of Anciant Civilization of the Nile’s Valley” 80. Siecus, “History of Persia” Vol: 1 81. Snelgrove, A.K. “Geohydrology of the Indus River west Pakistan” Hyderabad, 1967 82. Sorly, H.T. “Sindh Gazetteer” Karachi, 1968 83. Steinn, Sir, A, “An Archaeological Tour in Waziristan & Baluchistan”, M.A.S.I. No:

37, Delhi 1929 84. Stien, Sir, A, “An Archaeological Tour in Gedorosia” M.A.S.I No: 43 Delhi 1931 85. Sturat Piggott, “Pre-Historic India” 1950 86. The Chamber’s Encyclopaedia, Vol: 1 87. The Daily Dawn, Karachi, Sunday, July 20th, 1969 88. Toynbee, A.J, “A Study of History” Vol:I 89. Vats M.S. “Excavations at Harappa” 2 vol's, Delhi 1949. 90. Wheeler S.M. “The Archaeology of Pakistan” The Cultural heritage of Pakistan,

Karachi, 1955 91. Wheeler, S.M, “Civilization of Indus Valley and Beyond” 92. Wheeler, S.M, “Early India & Pakistan” 93. Wheeler, S.M, “Indus Civilization” 1960

ع1931كلكتو، ” آركياالجيكل ٹوئر آف گدروسيا“آئرل אسٹيئن، .94، سنڌي אدبي بورڊ حيدرآباد، ”يخسنڌي ٻولي جي تار“آڏوאڻي، ڀيرومل مهرچند، .95

ع1972 ” قديم سنڌ“آڏوאڻي، ڀيرومل مهرچند، .96 2-1967ٹماهي مهرאڻ حيدرآباد، ” سنڌي ٻولي جو بڻ بڻياد“אالنا غالم علي، .97 ع1974، حيدرآباد، ”سنڌي ٻولي جو بڻ بڻياد“אالنا، غالم علي، .98پاكستان، رشيد אيس وي ونكٹ، ونڈر ديٹ وאز אنڈيا، بحوאال تاريخ مغربي .99

אختر ندوي، אردو بورڊ الهورمنتخب تصانيف ” خاندאن، ذאتي ملكيت אور رياست كا آغاز“אينگلس فريڈرכ، .100

ع 1973ماسكو 3: حصو ع1983كوئيٹا ” تاريخ بلوچستان“بخاري، سيد محمود شاهه، .101 ع 1982ماهوאر سائنس، فيبروري، ” אنسان جي قدאمت“پروئل هنري אبي، .102ٹماهي مهرאڻ، ” سنڌ جي تاريخ ۽ آثار قديمه تي تحقيق ۽ אشاعت“يڇ، پنهور אيم א .103

1984-2سنڌي אدبي بورڊ حيدرآباد، روزאنه جنگ كرאچي، ” قديم سنڌ אور אس كي روאبطه“جمنا دאس אختر، .104

ع1983جوال 27مڈويك مئگزين جوزف אسٹالن، ماركسي فلسفو .105 ع1981نومبر 7جوناٿن مارכ، روزאنه عبرت حيدرآباد، .106ماهوאر هالل پاكستان ميگزين، روزאنه هالل ” كوٹڎجي كلچر“خان، אيف אي .107

ع1983پاكستان كرאچي، مئي ع1944، 2ڀاڱو ” سنڌ جو پرאچين אتهاس“دوאركا پرساد، .108 ع1983ڊسمبر 5ذאن زيري جي رپورٽ، روزאنه هالل پاكستان، كرאچي، .109 1966رאبرٽ بريفالٹ، تشكيل אنسانيتـ الهور، .110 ع1983ڊسمبر 5وزאنه هالل پاكستان، كرאچي رپورٽ، ر .111 ”پاكستان جا پرאڻا شهر“رشيد ڀٹي، .112 ع1983ڊسمبر 31روאنه هالل پاكستان .113 ع1984ڊسمبر 21روزאنه هالل پاكستان كرאچي، .114مختلف 1982کان 1980، ٹماهي مهرאڻ حيدرآباد، 3-2-1”سنڌي طب“زمان شيخ، .115

شمارא ع1966نئين زندگي، مارچ אپريل ، ماهوאر2-1-قسط” آمري“سرאج אلحق، .116 ع1964” سنڌي ٻولي“سرאج אلحق، .117 1-1962ٹماهي مهرאڻ حيدرآباد، ” سنڌي ٻولي“سرאج אلحق، .118 ع1985حيدرآباد ” אرتقا جي كهاڻي“سكندر مغل .119

”سنڌو سؤوير“سمرאٽ، گنگارאم، .120ٹماهي مهرאڻ ” آثار قديمه جو هك نشان-كوٹڎجي“سومرو، موال بخش אي، .121

4پرچو نمبر 1962حيدرآباد، ع 1959سنڌ يونيورسٹي ڄامشورو، ” تمدن سنڌ“شيدאئي، رحيم دאد خان موالئي، .122 1979سنڌي אدبي بورڊ، حيدرآباد، ” سنڌو ماٿر جي سڀيتا“صديقي، محمد אدريس، .123 ع1976ماهنامه قومي زبان، مئي ” سرאئكي زبان كا جائزه“عبدאلحميد رאشد، .124 2- 1968ي مهرאڻ حيدرآباد، ٹماه” سنڌي ٻولي“علي نوאز جتوئي، .125 2: حصو” جادو ۽ سائنس“فريزر، سر جيمس جارج، .126 1973، ماسكو 3حصو ” منتخب تصنيفات“فريڈرכ אينگلس، .127، ماهوאر نئين ”تهذيب ۽ تمدن جو مركز אولهه پاكستان“قمر אلدين دوني، .128

ع1965زندگي، جوال ” سرزمين ۽ باشندא-آسٹريليا“گاڊ فري بلنڈن، .129 ” سنڌ سووير“سمرאٽ، گنگارאم .130 ” سنڌ هك عام جائزو“، 1جلد ” تاريخ سنڌ“لئمبرכ، אيڇ ٹي، .131 ع1951ماهه نو كرאچي، آكٹوبر ” قديم ترين بلوچستان“لزلي אيل كاכ، .132 22-20 -ع، ص1975ماسكو ” سياسي معاشيات“ليف ليونتيف، .133 ماسكو” رياست אور אنقالب“لينن، .134 2-1-1966ٹماهي مهرאڻ حيدرآباد، ” سنڌو ماٿري جي تهذيب“ماڻك پٿاوאال، .135 3-1973ٹماهي مهرאڻ ” سنڌ ماٿر جا אصل رهوאسي درאوڙ آهن“محبوب علي چنا، .136 3-2- ص” سنڌي אدب كي مختلف رجحانات“محبوب علي چنا، .137138. ع1951محمد אشرف، تاريخ و سياست، رسالو، جوال 89-88-ع، ص1977معاشري كي سائنس، ماسكو .139 ”هتكارن جون سمرتيونسا“ملكاڻي، منگهارאم، .140 ع1971نئين زندگي كرאچي ” سنڌ جي عظمت“ممتاز پٺاڻ، .141 ع1967ممتاز پٺاڻ، صورتخطي جي אرتقا، ماهوאر نئين زندگي كرאچي، مارچ .142 ع1967موالنا قاسمي، رسالو אلرحيم سنڌي، حيدرآباد، .143

مهر كمال، موهن جي دڙي جي ٻولي كهڑي هئي، ماهوאر نئين زندگي .144 ع1969ر كرאچي، آكٹوب

ع1982كرאچي ” אنسان بڑא كيسي بنا“ميخائيل אيلين ۽ אيلينا سيگان، .145 2-1-1973، ٹماهي مهرאڻ حيدرآباد، ”سنڌي ٻولي“ميمڻ عبدאلمجيد سنڌي، .146 1975-، אٺا مينهن ملير، ميرپورخاص”هاكڑو درياهه“ميمڻ عبدאلمجيد سنڌي، .147 ع1962” سنڌي ٻولي جي مختصر تاريخ“نبي بخش بلوچ، .148وي אبو אلجالل، موهن جو دڙو كي زبانين، رساله تاريخ و سياست، نومبر ند .149

ع1953 حيدرآباد” وحشي جيوت جا نشان“هاورڊ موئر، .150 ع1976ماسكو ” پاكستان كي قوميتين“يوري گنكوفسكي، .151

رכ سنڌي جو تعارفع تي تعلقي كنڈياري ضلع 1961آگسٹ 5سنڌ جو مشهور ليکك رכ سنڌي

پاڻ سنڌ يونيورسٹي مان گريجوئيشن كرڻ . وאب شاهه جي ڳوٺ حامد אڄڻ ۾ پيدא ٿيونپاڻ روزאني سنڌ سجاڳ جي אيڈيٹر ۽ روزאني جاڳو . بعد صحافت جو پيشو אختيار كيو

جڎهن ته روزאني عوאمي . كرאچي جي אيڈيٹر ۽ پبلشر طور خدمتون سرאنجام ڏنيونڀ كرאچي، روزאني تعمير سنڌ آوאز كرאچي، روزאني سچ كرאچي، روزאني سو

كرאچي، روزאني سنڌ حيدرآباد ۾ نيوز אيڈيٹر ۽ אسسٹنٹ אيڈيٹر طور خدمتون . پاڻ مختلف صحافتي تنظيمن ۾ شامل رهيو آهي. سرאنجام ڏنيون

رכ سنڌي سنڌ جي حقن خاطر مختلف قومپرست ۽ ترقي پسند تنظيمن ۾ به سالن کان אدب، سياست ۽ صحافت 20هو گذريل . سرگرم كردאر אدא كندو رهيو آهي

جن ۾ كيترאئي . سان الڳاپيل هجڻ سميت كيترن ئي كتابن جو خالق رهيو آهيجڎهن ته سندس سوين مقاال ۽ مضمون مختلف אخبارن ۽ رسالن . كتاب شايع ٿيل آهن

قومون ۽ قومي تحريك “رכ سنڌي جي شايع ٿيل كتابن ۾ . ۾ شايع ٿيندא رهيا آهنسنڌ جي سياسي “، ”سنڌي قوم جو مقدمو“، ”جو سانحو ٹوڙي ڦاٹك“، ”آزאدي

سنڌ جي “، ”قاضي فيض محمد“، ”تاريخ جي الٽ“، ”سنڌ آزאدي ۽ אنقالب“، ”صورتحالكتاب ” سنڌو سڀيتا جي אوسر“۽ ” אڄ جي سنڌ“، ”قومي تحريك ۽ سنڌين جو אتحاد

. ڳڻائي سگهجن ٿا. لي ۾ وڌא آهنرכ سنڌي كيترאئي كتاب ترجمو كري سنڌي ٻولي جي جهو

جڎهن ته . به هك آهي” پاكستان طوفان جي گهيري ۾“جن ۾ بينظير ڀٹو جو كتاب سنڌي “، ”بابا سنڌ كامريڈ حيدر بخش جتوئي“جن ۾ . كيئي كتاب مرتب به كيا آهن

. ۽ ٻيا شامل آهن ”ٻولي رت رتولي