Rrugae ArbëritRruga

e ArbëritBotim Periodik i Shoqatës “Lidhja e Intelektualëve Dibranë”. Viti II i Botimit. Nr. 3(11). Mars 2007 Çmimi: 30 lekë

cyan magenta yellow black

Adresa e redaksisë: Blloku i banesave “Gintash”, Laprakë. Tel.068 31 19 232. E-mail: Lid_gazeta@yahoo.com. www.dibra.org

RRUGA E ARBËRITi mungon Shqipërisë

NË BRENDËSI

KONGRESII DIBRËS

NGA SHERIF DELVINAFAQE 8

“Mjeshtër iepikës dhe lirikës

kombëtare”FAQE 12

“Një iluminist ietur për dituri”

FAQE 11

Bulqizë, hapetdrita jeshile

për minierënFAQE 2

Homazhe mbivarrin e

Said NajdenitFAQE 2

Mungesa emedikamentevefavorizon gripin

FAQE 8

Tregu në rrugë,konsumatorëttë pambrojtur

FAQE 9

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

DibraDibraDibraDibraDibranë rrugënnë rrugënnë rrugënnë rrugënnë rrugën

e dijese dijese dijese dijese dijesNga XHEMAL DOMI

Në gojën e popullit dëgjohet shpesh shprehja:

“Mendja lindi në Shkodër,hëngri drekë në Mirditë dhefjeti në Dibër”. Mjafton pjesae fundit “fjeti në Dibër”, përtë përcaktuar se kush ështëDibra dhe kush janë di-branët. Kultura origjinale,shkolla e Dibrës, etrashëguar dhe e përpunuarnë shekuj në rrjedhën e his-torisë, që nga etnosi ilir derinë ditët tona, përbën një ngatrashëgimitë më të vlefshmetë qytetërimit të popullittonë.

Rilindësit tanë si N. Ve-qilharxhi, Z. Jubani, K.Kristoforidhi, A. Frashëri,Hoxha Tahsini, P. Vasa, S.Frashëri, A. Kulluristi, J. Vre-to, K. Hoxhi, N. Frashëri,Petro N. Luarasi, vëllezërit emotrat Qiriazi, I. Qemali,Babë D. Karbunara, F. Noli,L. Gurakuqi, H. Prishtina,Sali Ceka, Dervish Hima,Said Najdeni, Josif Bageri,Ibrahim Temo, Hamdi Ohrietj., hodhën bazat e men-dimit pedagogjik shqiptar,duke përcaktuar rrugët përzgjimin dhe rritjen e një pop-ulli të shtypur dhe tënëpërkëmbur, siç ishte pop-ulli ynë në ato kohë të vësh-tira, por edhe të lavdishme.Ata përpiluan alfabete, shk-ruan libra, që nga abetarja eVeqilharxhit deri te pamfletipolitik i Sami Frashërit “Sh-qiëpria ç’ka qenë, ç’është, eç’do të bëhet” etj., me tëcilat ngritën peshëndërgjegjen kombëtare dhehodhën bazat e shkollësshqipe.

Shkolla e parë shqipedihet se u hap në Korçë më7 mars 1887, 120 vjet mëparë. Por nuk duhet harruarse në shkollat fetare, kullatdhe kasollet shqiptare, si nëgjithë Shqipërinë edhe nëDibër mësohej fshehurazishqipja me alfabet latin nëfshatra e qytete. Shkrimidhe shkolla shqipe do të ish-in mjet i fuqishëm për të forc-uar ndërgjegjen kombëtareedhe te dibranët.

(Vijon në faqen 5)

Pamje nga kalaja e Petralbës, rrëzë së cilës kalon Rruga e Arbërit

NGUSHËLLIMKryesia e Shoqatës“Lidhja e Intelektu-alëve Dibranë” dheredaksia e gazetës“Rruga e Arbërit”

ngushëllojnë z. RakipSuli për vdekjen e

xhaxhait të tij,Haxhiut.

Intervistë me prof. Hajri Shehun, punonjës shkencor nëInstitutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, Tiranë

Po punojmë për “Fjalorin mePo punojmë për “Fjalorin mePo punojmë për “Fjalorin mePo punojmë për “Fjalorin mePo punojmë për “Fjalorin mefjalë e shprehje të Ujemujes”fjalë e shprehje të Ujemujes”fjalë e shprehje të Ujemujes”fjalë e shprehje të Ujemujes”fjalë e shprehje të Ujemujes”

FAQE 6-7

Rreth kodit artistiktë dasmës dibrane

Nga Prof. Dr. SHABAN SINANIFAQE 10

VISARE NGAODA DIBRANE

Ditë vjeshteDitë vjeshteDitë vjeshteDitë vjeshteDitë vjeshtenë konakunnë konakunnë konakunnë konakunnë konakune Mete Skepite Mete Skepite Mete Skepite Mete Skepite Mete Skepit

Nga NAIM PLAKU

Atë mëngjez, sa diellikishte qit shtat në shpat-ullën e djathtë të Korabit,Mete Skepi u lëshoi fape fap nja dy grushte ujësyve, hodhi kinin e kuqnë sup, dhe, siç bëntezakonisht, hapi derën ekullës, lidhi qenin në hat-ulla e doli në lëndinën elagur me lashtën e butëtë asaj vjeshte. ...

FAQE 12

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

Nga Msc.Ing.Agim SHENJATARIFAQE 3-4

Mars2 0 0 7 2AKAKAKAKAKTUTUTUTUTUALITETALITETALITETALITETALITET

Drejtor: RAKIP SULIKryeredaktor: SHAQIR SKARRA

Redaksia: Hajri Mandri, Prof. Dr. Bashkim Lleshi,Prof. Dr. Shaban Sinani, Bujar Karoshi, Dukagjin Hata,

Dr. Hasan Leka, Mirvet LalaADRESA E GAZETËS: Blloku i banesave “Gintash”, Laprakë.

Tel.068 31 19 232. Tel: (04) 357 179.Email: lid_gazeta@yahoo.com

Opinionet dhe komentet e botuara nuk shprehin qëndrimin eRedaksisë dhe Shoqatës “Lidhja e Intelektualëve Dibranë”.Shoqata “Lidhja e Intelektualëve Dibranë” ka dhe numrin e saj

të llogarisë në PROCREDIT BANKNë lek 13-661344-0001 . Euro 13-661344-0102 . USD 13-661344-0203

KËSHILLI BOTUES I GAZETËS

NJOFTIMGazeta “Rruga e Arbërit”, njofton të gjithë lexuesit dhe bashkëpunëtorët, se numri i radhës

së gazetës do të dalë çdo të diel të fundit të muajit. Për abonimet dhe shpërndarjen egazetës në adresën tuaj, duhet të telefononi në numrin e telefonit: (04) 357 179 ose të na

shkruani në E-mail: lid_gazeta@yahoo.com

Këshilli i Komunës në Dibërtë Madhe ka mbajtur se-

ancë të jashtëzakonshme ko-memorative në fillim të muajit,në të cilën morën pjesë famil-jarë të personave që humbënjetën, këshilltarë, Argëtim Fida,kryetari i komunës dhe RuzhdiLata myftiu i Dibrës. Në pran-inë e mijëra qytetarëve dhe menderime të mëdha në Dibërjanë varrosur Petrit Bomova dheRamazan Trebishta. Dy të vde-kurit e tjerë janë Linda Karameti29 vjeçe dhe foshnja e saj En-gjëll Karameti 18 muajshe, janëvarrosur në SHBA. NizamedinPapraniku, kryesuesi i Këshil-lit të Komunës, duke ngushël-luar prindërit e viktimave nëemër të qytetarëve, propozoinjë ditë zie për Dibrën dhe di-branët. Argëtim Fida, kryetar iKomunës së Dibrës theksoi seky qytet, këtyre ditëve ka qenëi veshur me pikëllim, trishtimdhe revoltë nga rasti në fjalë.Fida, më tutje shtoi se kjotragjedi tronditi shpirtrat e tërëdibranëve kudo që ndodhen.“Shprehim njëherësh edhe re-voltën tonë duke ngritur zërinkundër lënies pas dore të Di-

Më në fund, duket se është hapur drita jeshile, për

vënien në efiçencë, të mini-erës më të madhe të nxjer-rjes së kromit në vendin tonëdhe më gjerë, asaj të Bul-qizës. Këto ditë, në qytetin eBulqizës, kanë ardhur për t‘uinteresuar për këtë minierë,specialistë të dy firmave ruso-austriake. Janë pikërisht fir-ma ruse “Deka Metal” dhe ajoaustriake “ICF”, të cilat kanëzbritur në Bulqizë dhe po in-vestigojnë, për privatizimin eri me konçension të kësajminiere. Kjo minierë, që në 59vjet jetë të saj, ka dhënë përvendin mbi 12 milionë tonëkrom, ku para viteve ‘90, in-teresi i pushtetarëve të kohës,për këtë minierë ishte jash-tëzakonisht i madh, pasi siçdhe deklarohej prej tyre, ish-te prodhimi i kësaj miniere, që“çante bllokadën”, duke reali-zuar 46% të të ardhurave ko-mbëtare bruto. Në përbërje tëkësaj industrie të nxjerrjesdhe pasurimit të arit tëzi(kromit), funksiononin 4ndërmarrje si; ndërmarrjagjeologjike që siguronte rezer-vat, ndërtim-miniera që bënteparapërgatitjen për shfrytë-zim, miniera e nxjerrjes sëkromit dhe fabrika e pasurim-it që përpunonte kromet evarfra, me një fuqi punëtoreprej rreth 12 mijë minatorësh.Pas viteve ‘90, duke pasur

Hapet drita jeshile, përHapet drita jeshile, përHapet drita jeshile, përHapet drita jeshile, përHapet drita jeshile, përminierën e Bulqizësminierën e Bulqizësminierën e Bulqizësminierën e Bulqizësminierën e Bulqizës

Darfo u jep dy firmave ruse “DekaMetal” dhe ajo austriake “ICF”

parasysh potencialin e madhnxjerrës dhe cilësor të kromit,të këtij vendburimi, u afruanshumë firma të huaja, për tamarrë atë në shfrytëzim mekonçension për një periudhëtë gjatë kohore. Kështu në2001, kjo minierë u privatizuame konçension për 30 vjet,nga firma italiane “Darfo-Alba-nia”. Por duhet thënë se qënë fillimet e tij, ky privatizimrezultoi i pasuksesshëm,pasi firma konçensionare nëvazhdimësi shkeli kontratën,duke mos bërë asnjë lloj in-vestimi, në këtë minierë.Numri i punëtorëve, ra nëmënyrë drastike, ku aktual-isht punojnë vetëm 600 mi-natorë, duke marrë një pagëtë vogël, prej rreth 20 mijëlekësh në muaj dhe pa asnjëlloj trajtimi për ta. Jo vetëmkaq, por “Darfo-Albania”, nukka shlyer asnjë lek taksëvendore për bashkinë e qy-tetit. Kështu besueshmëriadhe pakënaqësia e mina-torëve, ndaj kësaj firme, er-dhi në rritje të vazhdueshme,deri në protesta të fuqishme,që kulmuan me bllokimin errugës nacionale Tiranë-Pesh-kopi, në korrik të 2002. Edhepse në mbarë opinionin etrevës së Bulqizës dhe mëgjerë, firma konçensionare“Darfo-Albania”, prej kohësh upa se ishte një firmë fantazmëdhe e dështuar.

Bulqiza© m&b

KRONIKË NGA DIBRA E MADHE

U festua Dita e Mësuesit dhe 120-vjetori i Shkollës së Parë Shqipe

Homazhe mbi varrin e iluministit Said NajdeniHomazhe mbi varrin e iluministit Said NajdeniHomazhe mbi varrin e iluministit Said NajdeniHomazhe mbi varrin e iluministit Said NajdeniHomazhe mbi varrin e iluministit Said NajdeniArsimtarë, veteranë të arsim

it, arsimdashës dheudhëheqës të pushtetit vendor,me rastin e 7-marsit u bënëhomazhe dhe u vendosën lulembi varrin e iluministit dibran dhembarëkombëtar Said Najdeni.Pëllumb Frangu, drejtor i SHF“Said Najdeni”, me këtë rast, thase Said Najdeni si dhe rilindësite tjerë me veprën e tij ishteshembull se si duhet të zhvillo-het arsimi shqip, të luftohet in-joranca, vëllavrasja dhe veset qënuk i takojnë shqiptarit. Më pasnë Qendrën Kulturore u hap ek-spozita me punime vizatimeshme tema të larmishme nganxënësit e shkollave fillore “Vël-lazërim Bashkim” dhe “SaidNajdeni”. Pas kësaj në sallën emadhe u mbajt akademisolemne ku merrnin pjesë edheprofesorë dibranë nga prishtina,Tetova, Ilir Krosi, kryetari i Bash-

kisë së Peshkopisë me stafin etij, mr. Ruzhdi Lata, myftiu i Di-brës, Gëzim Ostreni etj.Argëtim Fida, kryetar i komu-nës së Dibrës, duke përshën-detur të pranishmit, theksoi an-gazhimin e pushtetit aktual ven-dor në krijimin e kushtetve mëtë mira për nxënësit e shollavanë Dibër dhe për domosdosh-mërinë e ndërtimit të godinëssë re të gjimnazit. Prof. Dr.Mahmud Hysa u paraqit mekumtesën e tij shkencore metitull “Rruga e gjatë, e vështirëpor e lavdishme”, kushtuar 120vjetorit të shkollës së parë sh-qipe, duke shtuar se, 7 marsiështë një ditë e lavdishme e tërëatyre që e ndërtuan historinë eshkollës shqipe dhe drejtuankombin të hapërojë drejt hori-zonteve të reja dhe drejt popu-jve të zhvilluar, duke dërtuar nje-riun që e do diturinë, që e

çmon lirinë dhe që sakrifikonpër atdheun. Kjo ditë na sjellndërmend, tha ai, tërë ata pa-triotë dhe intelektualë tëmëdhënj të kombit shqiptar tëcilët sakrifikuan dhe kontribuannë historinë e arsimit ko-mbëtar. Duke folur për his-torikun e mësimit të gjuhës sh-qipe, ai vazhdoi, se mësimi igjuhës shqipe ka ekzistuaredhe para hapjes zyrtarisht tëshkollës së parë shqipe më 7mars 1887 në Korçë dhe paskësaj u hapën shkolla në Po-gradec, Ohër, Dibër, Elbasan,Leskovik etj. Pas kësaj sopra-noja e shquar dibrane DëshiraAhmeti mahniti publikun me rep-ertorin e saj të një niveli të lartëartistik. Ndërkaq nxënësit egjimnazit u paraqitën me njërecital të bukur tematik kushtu-ar historisë së arsimit shqip.

Rexhep Torte

Nderohen katër dibranët emigrantëNderohen katër dibranët emigrantëNderohen katër dibranët emigrantëNderohen katër dibranët emigrantëNderohen katër dibranët emigrantëArgëtim Fida, kryetari i komunës së Dibrës: Sakrificae këtyre të rinjve të shëndrohet në solidaritet me famil-jet e tyre dhe në bashkimin e forcave intelektuale dhefinanciare këtu dhe në diasporë, duke nxitur Qever-inë e maqedonisë dhe faktorin ndërkombëtar të ndi-hmojnë në krijimin e kushteve që rinia dibrane ardh-mërinë ta shohë në këtë qytet e jo në vendet e huajabrës me dekada nga pushtetiqëndror, që e detyron rininë tonëqë perspektivën ta sheh temërgimi”, tha Fida. Ai tha semërgimin e shtojnë edhe prob-lemet e sigurisë në qytet, tëcilat riciklohen me porosi ngandonjë kuzhinë dashakeqe. Aitha se dëshiron që sakrifica ekëtyre të rinjve të shëndrohetnë solidaritet me familjet e tyredhe në bashkimin e forcave in-telektuale dhe financiare këtudhe në diasporë, duke nxiturQeverinë e maqedonisë dhefaktorin ndërkombëtar të ndih-mojnë në krijimin e kushteve qërinia dibrane ardhmërinë tasheh në këtë qytet e jo në ven-det e huaja. Ruzhdi Lata, myf-tiu i Dibrës, u shpreh se në këtoraste kur dhimbjet vijnë nga jas-htë edhe ngushëllimi është i

vështirë. “Profeti Muhamedthotë se vdekja është mësim,ndaj dhe ne duhet ta lexojmë,kuptojmë dhe aqarojmë, për tëgjetur forca për të kapërcyerdhembjen, sepse ka ardhurçasti i fundit që çështja dibranetë shtrohet në tryezën e Qever-isë së Maqedonisë, të partivepolitike dhe të institucionevetjera, sepse më se tri dekadanë Dibër nuk është investuar nëasnjë objekt ekonomik”, thaLata. Dibra është qyteti mëkarakteristik dhe unikal nëbotë, me mijëra dibranë të mër-guar fillimisht në Turqi, 50 mijëdibranë që sot jetojnë në Itali,ndërsa 15 mijë në SHBA.

Rexhep Torte, 07.03.2007

(Marrë ngawww.dibra.org.mk)

Mars2 0 0 73

NgaMsc.Ing.AgimSHENJATARI

PERSPEKPERSPEKPERSPEKPERSPEKPERSPEKTIVËTIVËTIVËTIVËTIVË

Rruga e Arbërit – – – – – shpresë apo realitet

Në lindje të Tiranës është e njohurprej dekadash Rruga e Dibrës, ash-

tu si shumë rrugë të tjera që lidhinKryeqytetin me Durrësin, Elbasanin,Kavajën etj. Por duhet theksuar se kjorrugë ka ekzistuar para se Tirana tëcaktohej kryeqytet në vitin 1920 dheshumë më përpara se dibranët të ven-doseshin në anë të saj në kohën eluftërave ballkanike, gjithashtu shumëmë përpara se Tirana të themelohej siqytet. Ky arter i rëndësishëm rrugorpararomak lidhte detin dhe përtejdetinme lindjen europiane nëpër kanionetnatyrale që natyra ka krijuar para dh-jetëra e qindra milion vjetësh, në aksinmë të shkurtër të mundshëm. Përrëndësinë e madhe të kësaj rruge nëzhvillimin e tregtisë flasin dy mar-rëveshje të vjetra: E para në fillim tëshekullit të XIII, ku Dhimitri “Princ i madhi Arbërit” u garanton raguzianëve “kalimtë lirë në tokat e tij”, pra nëpër shtetin eArbërit dhe e dyta, është e vitit 1429,firmosur nga Gjon Kastrioti dhe bijtë etij, me të cilën u sigurohej gjithashtutregtarëve raguzianë “kalim i lirë nëpërtokat e Kastriotëve”, pra nëpër luginëne Matit e më tej. Qafa e Murrizës, evendosur në jug-perëndim të luginës sëMatit në kufi me Zall Dajtin, përbëntepikën kyçe të lidhjes së ultësirës perën-dimore pranëadriatike me pjesën lindoree verilindore të vendit. Nga qafa e Mur-rizës kalonin dy rrugë:

Qafë Murrizë – Guri i Bardhë – Urae Vashës – Plani i Bardhë – Qafë Buall– Bulqizë .... Shkup.

Qafë Murrizë – Qafë Shkallë – Klos.Në Klos kemi ndarjen në tre drejtime:Klos (Dars) – Ura e Halilit – Bel Un-

jatë – Gurrë (Krahu perëndimor i lug-inës së Matit).

Klos – Suç – Shoshaj – Urakë –Perlat .... Shkodër.

Klos – Bejnë – Cërujë – Patin, medy variante. Varianti veror: Patin – QafëDardhë – Qafë Mesi – Qafë Murrë -Peshkopi dhe varianti dimëror: Patin –Kurdari – Gjalish – Lis – Qafë Murrë ...Kukës – Prizren.

Këto variante mbi dymijë vjeçare, tëshoqëruara me ura, kala, karakolle,kalldrëme, që ruhen pjesërisht deri nëditët e sotme, pësuan deformime të thel-la në strukturë në shekullin e njëzetë.Kështu, në vitet ‘30 të shekullit të kalu-ar u hap rruga: Krujë – Qafështamë –Burrel – Lis – Qafë Murrë dhe rruga:Rrëshen - Ura e Matit – Klos që për fattë keq funksionuan shumë pak dhe sotshërbejnë vetëm për nevoja lokale. GjatëLuftës së Dyte Botërore u punua përhapjen e rrugës Klos – miniera e kromitBulqizë, kryesisht për qëllime të trans-portit të mineralit të kromit. Pavarësishtkëtyre arterieve rrugore, rruga e Arbëritfunksiononte, karvanët tregtare vazhdo-nin odisenë e tyre tradicionale nëpërportën e Qafë Murrizës. Në fillim tëviteve ’50 në funksion të ndërtimit tëhidrocentraleve të Ulzës dhe Shkopetitu hap Rruga e Dritës, një nyjë e rëndë-sishme kombëtare, por me një kostorelativisht të lartë për ekonominë e ven-dit për sot dhe për të ardhmen. Rruga eDritës i dha goditjen kryesore rrugës sëArbërit, rrugës Burrel – Qafështamë –Krujë, rrugës Burrel – Lis – Qafë Murrëe më tej. Theksojmë kosto të lartëekonomike, sepse devijimi nga aksitradicional mbi dymijë vjeçar (Klos-Ti-ranë) me gjatësi 40 km nuk është pak,por dy deri në tre fish i gjatësisë (Klos-

Milot-Tiranë) 110 km, gjë që vlen njësojdhe për rajonet e Bulqizës, Martaneshit,Dibrës e më në lindje, deri në Gostivar,Tetovë, Shkup e më tej.

RRUGA E ARBËRIT DHERRUGA E ARBËRIT DHERRUGA E ARBËRIT DHERRUGA E ARBËRIT DHERRUGA E ARBËRIT DHERESURSET NRESURSET NRESURSET NRESURSET NRESURSET NAAAAATYRTYRTYRTYRTYROREOREOREOREORE

Natyrisht, kjo rrugë në shekuj nuk kashërbyer vetëm për transportudhëtarësh, por veçanërisht për trans-port mallrash. Janë të njohura në shek-uj pazaret e Klosit dhe të Lisit që ishinnë aks të Rrugës së Arbërit. Në këtopazare tregtarët matjanë, dibranë, kru-tanë, tiranas dhe elbasanas shkëmbe-nin mallrat industrialë dhe blinin pro-dhime bujqësore e blegtorale, traditë qëvazhdon deri në ditët e sotme. Duhettheksuar se në vitet ’30 e në vazhdim,në pazarin e Urës (Klos) dhe në fsha-trat përreth, tregtarët vendas dhe ngarrethet fqinjë kryesisht Kruja dhe Tiranapatën ngritur dyqane mjaft funksionalenë shkëmbimin dhe tregtimin e prodhi-meve bujqësore, blegtorale e industri-ale, që i shërbenin ekonomisë ven-dase, por dhe tregut të Tiranës, Krujës,Elbasanit etj.

Me zhvillimin e ekonomisë së vendit,veçanërisht pas viteve ’50, në Matmorën zhvillim të vrullshëm investimetnë industrinë e kromit, energjetike,mekanikën bujqësore etj.

Nga Mati dhe Dibra janë prodhuar dhetransportuar për në portin Durrësit mbi20 milionë ton krom, me dhjetëra mil-ionë m3 lëndë drusore, mermerë egëlqerorë të mermerizuar etj., të cilëtkanë të faturuar në koston e tyre përçdo ton dhe m3 dhe taksën e rëndë tëtransportit, që për fat të keq vazhdon tëmerret dhe në ditët e sotme nga djersadhe mundi i banorëve të këtyre trevave.Krahinat e Matit, Bulqizës dhe Mar-taneshit e më tej, janë të njohura përpasuritë e mëdha industriale qëzotërojnë. Kështu, përllogariten në disadhjetëra milionë ton rezervat prognozenë oksid kromi (Cr2O3 ), në disa dhjetëramilionë m3 rezervat në mermerë egëlqerorë të mermerizuar, gëlqerorë plla-kore, argjila industriale e materialendërtimi, bimë industriale e mediciona-

le, me rëndësi të madhe ekonomike përtë sotmen e të ardhmen e këtyre tre-vave. Duhet theksuar se 90% e pasur-ive që përmendëm ndodhën në skajinjugor dhe lindor të luginës së Matit,vetëm 10-20 km nga porta e qafë Mur-rizës dhe vetëm 40-60 km nga metropoliTiranë-Durrës.

Vendburimet kryesore të kromit ndod-hen në Shkallë–Qafë Burreli-Manazdre,Bulqizë, Batër-Lugu i Gjatë-Thekën(Martanesh), por dhe rezervatgjeologjike prognoze të përllogarituranga specialistët e fushës, ndodhen afërdhe përreth këtyre vendburimeve të njo-hura. Gëlqerorët e mermerizuar të tria-

sit të sipërm, gëlqerorët pllakore të tria-sit të mesëm, ranorët pllakorë të kretë-paleogenit ndodhen në rajonin Xibër-Lla-push-Qafështamë, në krah të Rrugës sëArbërit, vetëm 10-15 km në sasi prej disadhjetëra milionë m3 dhe në cilësi qëherë-herë shkon deri në mermer krista-lin, përsa i përket shkallës së mermer-izimit. Mineralet sulfide të bakër-nikelitndodhen në rajonin Qafë Dardhë-Cëruje-Shahinaj, Staveç-Krastë. Argjilat indus-triale ndodhen në Shoshaj dhe Shëng-jun. Duhet theksuar se për të ardhmenmbetet e hapur perspektiva për kërkimin,vlerësimin dhe rivlerësimin e mineralevedhe shkëmbinjve industrialë të territorittë rrethit të Matit për të zbuluar dhe vënënë shërbim të ekonomisë rajonale dhetë vendit potenciale të reja mineralm-bajtëse dhe fusha të reja kërkimi, zbuli-mi e shfrytëzimi. Natyrisht, ShërbimiGjeologjik Shqiptar dhe dega rajonaleGjeologjike e Burrelit, ka në planet esaj kërkimore e vlerësuese, afatmesmedhe afatgjata, si detyrë parësore eviden-timin, studimin, kërkim-zbulimin dhedhënien për shfrytëzim subjekteve pri-vate të vendit e të huaja pasuritë min-erale të këtij rajoni, sa më parë që tëjetë e mundur.

GJEODIVERSITETIGJEODIVERSITETIGJEODIVERSITETIGJEODIVERSITETIGJEODIVERSITETIDHE BIODIVERSITETIDHE BIODIVERSITETIDHE BIODIVERSITETIDHE BIODIVERSITETIDHE BIODIVERSITETI

Për atë që i ka rënë rruga të kalojëmalin e Dajtit në pranverë, verë, vjeshtëapo dimër, që të ndalet vetëm për pakkohë në peizazhin e malit me Gropa,në ultësirën e Bizës dhe Ballesë, nëpllajën e malit të Kaptinës së Mar-taneshit, në luginën e Linosit, në Maline Zi (të Xibër Murrizës), në Gurë tëBardhë, në livadhet e Micekut, luginëninteresante e mbresëlënëse të Valit tëMartaneshit, liqenet malorë, shpellatkarstike etj, qoftë dhe për pak kohë si

kalimtar i rëndomtë, sqimatar, strategushtarak, alpinist, studiues, poet aposhkrimtar etj., besoj, duke qenë njëriprej tyre, se në kujtesën e gjithësecilitkanë mbetur mbresa të pashlyeshmenga koha, që nuk kanë të krahasuarme gjë tjetër. Por, i dashuri lexues igazetës “Rruga e Arbërit”, ato që e kanëpasur këtë kënaqësi, ata që e njohinkëtë të vërtetë, këtë vlerë të papërsërit-shme, janë së pari; banorët e këtyretrevave me njohje të pjesshme, të sh-këputur e ndarë keqas nga njëri-tjetri,së dyti, fatkeqët e kohës së diktaturës,mësues, mjekë, inxhinierë, agronomë,ushtarakë etj., që punuan e shërbyenpër vite në këto anë, që kanë si pronëvetëm kujtimet e një pjese të rinisë sëtyre dhe vetëm kaq, sepse, i dashurlexues, edhe ato që patën mundësinëtë integrohen në sferat politikëbërësee vendimmarrëse të vendit, qeveri,parlament, pushtet lokal etj., nuk orga-nizohen në lobe përfaqësimi interesash,si kudo në botë, për të zgjuar nga gjumishtetin, që ka gati një shekull që nga1912 që fle e nuk e di se ç’bën e ç’duhetbërë.

ÇFÇFÇFÇFÇFARË I BËN INTERESANTEARË I BËN INTERESANTEARË I BËN INTERESANTEARË I BËN INTERESANTEARË I BËN INTERESANTEKËTO RAJONE?KËTO RAJONE?KËTO RAJONE?KËTO RAJONE?KËTO RAJONE?

Peizazhet e rralla e karakteristike tëmalit me Gropa dhe malit të Micekut,ku takohen gropa natyrale me diametërderi në 50 m e me thellësi deri në 15-25m me ponore në konuset e tyre fundoreqë mbajnë borë deri në fillimet e të nxe-htit të verës. Diversiteti gjeologo-gjeografik, ku, krahas formave të sipër-përmendura të relievit, takohen ultësiranatyrale si ajo e Bizës, Ballesë, luginasi ajo e Valit, kanione si ai i Tujanit, urëssë Vashës, Blishtes etj., maja maleshme pllaja si ajo e Kaptinës, qafa karak-teristike si ajo e malit të Zi, liqene mal-ore karakteristike si liqeni i Zi, liqeni iSopeve, liqeni i Bardhë në Martanesh,liqeni i Dhive në Balgjaj etj. Biodiversitetmjaft interesant, ku theksojmë kullotattipike alpine me barin e tyre karakteris-tik, bimët e shumta mjekësore e aro-matike që rriten në lugina, shpate dhekreshta, pyjet e rralle të pishës, bredhittë Martaneshit që përbëjnë kritere përligjërimin e një parku kombëtar të mbroj-tur nga dëmtimi i mëtejshëm. Një tjetërvlerë e këtij rajoni janë resurset minerale,historia zhvillimit të tyre, vlerat historiketë zonës, bujaria dhe fisnikëria enjerëzve që jetojnë në këto treva, qëkëtu e 100 vjet më parë e detyruan IsufMyzyrin të krijonte këngën e famshmederi në ditët tona “Ma mirë në pyll sesanë qytet”, aq më tepër me këto qytetettona, të ditëve të sotme, të mbytura ngapluhuri dhe smogu. Po ta pyesësh njëtiranes, durrsak apo elbasanlli se nëç’vend ke qenë, mund të të përmendëvende europiane, aziatike, plazhe ek-zotike e ku di unë se çfarë, por mos prittë të thotë se ka qenë në malin me Gro-pa, te liqenjtë malore të Martaneshit, tëBalgjajt. E përse? Sepse mungon in-frastruktura rrugore, mungon interesishtetëror për investime në këto sektorëprioritarë me mjaft interes për turizminmalor, vetëm 20 apo 30 km në lindje tëmetropolit një milionësh Tiranë-Durrës.

(Vijon në faqen 4)

Pamje nga pjesa jugore e luginës së Matit

Pamje nga kalaja e Xibrit. (Përballë fshati Shkallë)

Pamje nga kalaja e Xibrit

Mars2 0 0 7 4PERSPEKPERSPEKPERSPEKPERSPEKPERSPEKTIVËTIVËTIVËTIVËTIVË

(Vijon nga faqja 3)

MIKROKLIMAMIKROKLIMAMIKROKLIMAMIKROKLIMAMIKROKLIMARajoni i Matit dhe Martaneshit kanë

karakteristika të ndryshme klimatike emjedisore, gjë që ka kushtëzuar dhezhvillimin e orientuar lokal të tyre. Kësh-tu, krahina e Martaneshit, Macukullit eZallë Gjoçajve, me një mikroklimë tëashpër, në shekuj kanë qenë shquar përmbarështrimin e bagëtive të imta, krye-sisht dhen dhe dhi. Vetë pozicionigjeografik me klimë të ftohtë dhe tëfreskët, me verë relativisht të shkurtërdhe dimër të gjatë nuk favorizonte tëmbjellat bujqësore, pemëtarinë e vitikul-turën. Nga ana tjetër lugina e Matit kar-akterizohet nga një mikroklimë e nxe-htë dhe e thatë në verë, ndërsa e lagështdhe e butë në dimër. Një mikroklimë etillë në shekuj ka favorizuar rritjen, kul-tivimin e pemëtarisë, veçanërisht tëvreshtarisë. Matjani në shekuj nuk mundta konceptonte shtëpinë dhe arën e tijtë parrethuar me lloj-lloj pemësh frutoree varietete rrushi, deri në kultivarët lokalëme emër në prodhimin e rakisë, verës,mushtit, hardallisë si: rrushi i “Cërujës”,“Gjalishit”, “Tajga” etj. Aq favorizueseështë mikroklima në këtë rajon përrrushin, sa, kronikani i PerandorisëOsmane Elvia Çelebi, kur e kaloi ngaqafa e Thanës (mali i Bejnit), nëpërShëngjun, Bejne, Fullqet, Gurra,Frankth për në qafë Shtamë e Krujëthekson “ ... ishte korrik, por nuk pashëdiell me sy nga tendat e rrushit...” Për-mendet dhe një fakt tjetër interesant përsa i përket prodhimit të rrushit në këtëzonë, po në periudhën e sundimit os-man, ku në vitin 1467, në taksat përvreshtarinë, kazaja e Matit paguanterreth 300 000 litra lëng rrushi në vit pallogaritur atë çfarë ato konsumonin përvetë ku vera në kohën e Skënderbeutdhe lëngu i rrushit (mushti, hardallia) pasislamizimit masiv piheshin në vend tëujit.

Në ditët e sotme, në kushtet e ekon-omisë së tregut, matjani i është kthyertraditës që në një farë mënyre u defor-mua në vitet e kolektivizimit ku punohejpër gjithçka e për shumëçka. Ka filluare vazhdon me intensitet mbjellja epemëve frutorë, rrushit e krahas tyrembajtja në një numër më të vogël tëbagëtive. Vlen të theksohet se mbësh-tetja me mikrokredi nga shteti mungonfare. Produktet e prodhuara, megjithësecilësore nuk kanë infrastrukturën enevojshme të përpunimit në rrugë indus-triale si baxho, punishte rakie dhe verë,fabrikë përpunimi mishi, fabrikë për-punim bimësh industriale etj. Natyrisht,matjani sot prodhon mish cilësor, por ekonkurron në mënyrë të pandershmemishi maqedonas, prodhohet në rrugëartizanale por me cilësi, si qëmoti rakiadhe vera e famshme e Klosit, por konkur-rohen në mënyrë të pandershme nga“grapa” dhe verërat alkoolike të ngjyro-sura bukur me reagente kimikë, ngakushedi se ku, e kushedi se ku. Prod-hohet qumësht cilësor dhie, deleje, lopëme bazë bare e lule mali, por nuk shitetose shitet nën kosto. Mblidhen mëshumë mund e sakrifica bime industri-ale e medicionale aq të njohura në Mat,por u shiten matrapazëve të pander-shëm vendas e të huaj për një copë

bukë. Ishte për të të ardhur keq, kur vitemë parë takova rastësisht një bari nëmalet e Skënderbeut, i cili kishte meleverdi ta derdhte qumështin apo t’uajepte kecave, sesa ta shiste me atëçmim qesharak që nuk i nxirrte asshpenzimet e udhëtimit dhe nuk bëhejfjalë për pak, por për 100-120 litraqumësht në ditë që ai merrte bashkëme ortakët, në tufën e tij. A mundet sh-teti ynë, shtetarët tanë, politikëbërësitqendrorë dhe lokalë të hartojnë dhe tëmbështesin politika ekonomike të difer-encuara, të mbështetura me mikrokre-di në drejtime prioritare dhe me interesnë zhvillimin ekonomik lokal. Dihet senë botë, por dhe rreth nesh, ka krahinatë njohura për prodhim të orientuar sip.sh. krahina e Shampanjës në Francëe njohur për prodhimin e verërave, rajo-net e Napolit në Itali, të njohur në botëpër prodhimin domates për salcë, ra-jone të tjerë të njohur për prodhimin edjathërave, proshutës etj. Po në vendintonë a ka mundësi të tilla? Ka. Por nukdihet se kur do të mendohet e punohetpër to.

Në televizionin shqiptar, por dhe nëtelevizione të tjerë kombëtare qëmbahen në këmbë me taksa të taksapa-gueseve shqiptarë, përveç emisionit“Hapësirë e Gjelbërt”, që tek-tuk në njëhapësirë të kufizuar, trajton probleme tëzhvillimit të prodhimit bujqësor e bleg-toral as një kronikë problematike shqetë-suese nuk zë vend, nuk sjell shqetësim-et e prodhuesit lokal, tregut të munguar,infrastrukturës mizerabël të përpunimittë prodhimeve blegtorale e bujqësore.Është për të ardhur keq që vendin e parënë TV tona e zë kronika e zezë, sharjetpolitike shumëplanëshe, sikur në kemilindur vetëm për t’u rrahur, sharrë apovrarë. Vërehet mungesa e theksuar emendimit të opinionit publik, vërehetmungesa e opinionistëve të spektrit pro-fesional, me bagazh dhe përvojëshumëvjeçare. Për fat të keq opinioni ipublikut nuk është ai që merret në kro-nikat e ndërtuara në bulevardet e Ti-ranës, por tek prodhuesi i thjeshtë që ibie bretku në arë, që me një ofshamëshpreh njëmijë fjalë që s’kanë nevojë përkoment. “Një popull që s’ka opinionpublik, nuk mund të numërohet përkomb”, - ka thënë ideologu ynë i ril-indjes Sami FRASHËRI. Me gazetarëqë intervistojnë në trotuare, me drejtuesgazetash mediokër, që shqetësohen seqeveria po harxhoka miliona dollarë përrrugën Durrës-Kukës, e për të cilin dotë kishte qenë më me vend të rregullo-

heshin rrugicat e Tiranës, nuk mund tëpresësh sjelljen në ekran, në shtyp etj.,mendime të opinionit publik e nga tëcilat politikëbërësit shqiptarë të thurninplanet e zhvillimit afatshkurtër, afat-mesëm e afatgjatë. Masmedia në Sh-qipëri, për fat të keq, nuk ka detyrë parë-sore hetimin, mbledhjen dhe përpunimine opinionit publik, por mediatregun, tëpërbërë nga interesa të ngushtë indi-vidësh e grupesh politike, konkurrente,që punojnë me vete dhe për vete.

Natyrisht, rruga Durrës-Kukës ështëvonuar kryesisht për arsye gjeopolitiketë para viteve 1990, vonesa e saj e mëte-jshme nuk mund të quhet asgjë mëtepër se krim kombëtare. Rruga e Ar-bërit, një rrugë mbi 2-mijë vjeçare, qëlidh pjesën lindore të vendit me Tiranën,bregdetin, portin e Durrësit dhe perën-dimin e industrializuar e anasjelltas,

është një domosdoshmëri që i ka kalu-ar koha këtu e 75 vjet më parë, qyshme devijimin në aksin Krujë-Qafësh-tamë-Burrel, aks sot i vdekur, Rrëshen-Lis-Qafë Murrë-Peshkopi, aks gjithashtui vdekur, aksi i “Rrugës së Dritës”, akstërësisht antiekonomik dhe dëmsjellësqë ka rreth 50 vjet që na vjedh rëndom epër gjithë ditën xhepat, kohën, inves-timet e munguara, interesin për të vetë-investuar, prodhuar, tregtuar e që ështëmë e rëndësishmja po shoqërohet mebraktisje marramendëse të trojeve të tëparëve tanë fisnikë, që turku për 500 vjetnuk arriti ta realizonte. Perandoria ro-make na la të qetë në trojet tona, kultu-ra romake mungon në Mat. PerandoriaOsmane na la të varfër e pa rrugë sedhe ne matjanë e dibranë bashkë nuk elamë të qetë as për pesë muaj, për pesëshekuj me radhë, regjimi i Zogut nisi tëbënte, nuk diti si të bënte, s’pati dhekohë të brente, regjimi komunist 50vjeçar ndërtoi si mundi e voli sa mundi.

Po regjimi postkomunist? Mjafton tëmarrësh rrugën për Burrel, Klos e Bul-qizë e më tej të shohësh në të dy anëte saj dhe mjafton fjala e huaj “No Co-ment”. Rrugë për të ardhur keq, minieratë privatizuara, ku secili punon në kokëtë vet e për hesap të vet, nuk di seç’nxjerr dhe përse e nxjerr, nuk di seç’le dhe përse e le, nuk di se ç’shet,kujt ia shet dhe sa ia shet. Uzinë fer-rokromi që duket si objekt i dalë ngandonjë luftë botërore, jo si objekt i rëndë-sishëm i industrisë së vendit, që vetëm10-12 vjet më parë prodhonte rreth 30000 tonë ferrokrom me vlerë 24 milionëdollarë në vit. Kromi anashkalon uzinëne Burrelit, shitet s’di ku shitet, punë-torët ngrohen në diell e qyteti vdes çdoditë e nga pak. Fabrika pasurimi, impi-ant seleksionimi me teknologji bash-

Rruga e Arbërit – – – – – Shpresë apo Realitetkëkohore rrinë pa punë. Përse? Askushnuk e di sepse. Traverbank gjigant ihapur në rreth 5700 ml thellësi, vetëm1300 ml pa vajtur në projekt nuk vazh-don. Përse? Askush nuk e di sepse.Hekurudhë e zhvilluar në 60% të saj, ebraktisur. Përse? Askush nuk e disepse. Qytet minatorësh i braktisur irrënuar i pajetë. Përse? Askush nuk edi sepse. Pyje të shkatërruara, degrad-uara, ku pritet çdo ditë, male lakuriq kuerozioni bën kërdinë, askush nuk thotëndal, të gjithë bëjnë sikur e ruajnë e tëgjithë vjedhin, pritet e nuk mbillet.Përse? Askush nuk e di sepse. Po sh-teti ku është? Ariu shtet është në gjumëe s’di se kur do të zgjohet e s’ka si tëzgjohet i shkreti. Sapo nis t’i dalë gjumi,mjeshtra të sprovuar të korrupsionit meshiringa në duar i bëjnë injeksionegjumësjellëse. Dhe gjumashi shtet aposhteti gjumash, thuaj si të duash, fle,fle, fle.

Mati është i njohur për vallen dyshetë burraveose “Zebekçja”, siç e quajnëvendasit, fituese në disa festivale ko-mbëtare, gjithashtu, vallja dyshe e bur-rave është e njohur e kërcehet dhe nëDibër. Matjanët, të shquar në shekuj përzgjuarsi e inteligjence, që kanë nxjerrënga kumti i tyre princa dhe mbretër,burra shtetarë, udhëheqës brilantë edinakë, gjeneralë, pashallarë që kanëdrejtuar legjione të perandorisë në bete-ja të përgjakshme e kanë dalë fitues,nuk duhet të gënjehen nga shtetarëhileqarë e të paskrupullt që nëpër fush-ata elektorale, premtojnë hapje tunelidiku në perëndim të vargmaleve Krujë-Dajt drejt Burrelit, me gjatësi disa mijëra

metra që as ka filluar e s’ka për të fillu-ar kurrë. Matjanëve dhe dibranëve jutakon që vallen e Rrugës së Arbërit tahedhin së bashku, për të mirën e për-bashkët. Ju takon, gjithashtu, që tëzgjojnë nga gjumi e të ftojnë në vallepushtetarët lokalë e qendrorë, deputetë,ministra, t’ju kërkojnë leximin e votëssë tyre dhe në zgjedhjet e fundit t’u kuj-tojnë që të mbajnë premtimet e dhëna,se do të ketë dhe në të ardhmenzgjedhje, por nuk do të pranojnë mëpremtime boshe butaforike, inskenimemjerane për fillim investimesh me bul-dozerë e fadroma e që nuk vazhdojnëmë shumë se disa orë. Ju takon, gjith-ashtu, t’ju kërkojnë atyre të përllogari-sin me lapsin e financierit humbjet qëshkaktohen çdo ditë, çdo muaj e suk-sesivisht vit pas viti nga transporti nëqarkullimin e mallrave, njerëzve etj., përnjë investim të vonuar e të munguar, qës’duhet të vonojë më tej. Kolegët e mitë nderuar, Prof. Dr.Bashkim LLESHI,Dr.Vesel HOXHA etj., në numra të kalu-ar të gazetës “Rruga e Arbërit”, kanëtrajtuar me kompetencë shkencoreresurset e rrethit të Dibrës, studimin efizibilitetit të bërë për Rrugën e Arbërit,studimin gjeologjik të aksit, leverdinëekonomike që vjen nga hapja e saj etj.Hapja e një rruge të re nuk lëndonaskënd, nuk mënjanon askënd,përveçse hap perspektiva dhe mundësitë reja, kjo është kryesore dhe kjo du-het pasur mirë parasysh. Duke përfun-duar këtë shkrim dua të kujtoj një thëniepër Romën nga ROLAN: “Shteti dheshoqëria shpeshherë kanë qenë tëdetyruar të marrin në konsideratë opin-ionet e njeriut të ndershëm, i cili nuk kanë dorë armë tjetër përveç forcës sëfjalës.”

(Fotot janë të autorit)

Pamje nga kalaja e Petralbës

Pamje nga pjesa lindore e lugines se Matit

Pamje nga perëndimi i fshatit Plani i Bardhë

Mars2 0 0 75 ARSIMARSIMARSIMARSIMARSIM

Dibra në rrugën e dijesDibra në rrugën e dijesDibra në rrugën e dijesDibra në rrugën e dijesDibra në rrugën e dijesDibra në rrugën e dijesDibra në rrugën e dijesDibra në rrugën e dijesDibra në rrugën e dijesDibra në rrugën e dijesNga XHEMAL DOMI

(Vijon nga faqja 1)Nevoja për shkolla shqipe

bëhej edhe më i madh për sh-kak të shtimit të shkollave nëgjuhën turke, bullgare etj., qësynonin shkombëtarizimin epopullsisë shqiptare, veçanër-isht në Dibër, ku ngjarjet poli-tike dhe pozicioni gjeografik nëkufi me shtete që kishin qëllimeshoviniste ndaj vendit tonë,bëhej gjithnjë më kërcënues.“Edhe në Dibër – shkruante kon-sulli austro-hungarez i Manas-tirit, u rrit ndjenja e homogjeni-tetit dhe po kërkojnë shkolla,kulturë, me një fjalë zgjimin ekombit shqiptar”.

Në vitet e fundit të shekullitXIX në Dibër zhvillonte veprim-tari patriotike Seid Najdeni, injohur si “Hoxhë Voka”, një ngapjesëtarët më aktiv të shoqërisësë Stambollit, që mbante lidhjeme Naim e Sami Frashërin, Is-mail Qemalin etj. Ky u përpoqqë të hapte një shkollë shqipenë Dibër, por për shkak të reak-sionit të fortë, nuk ia arritiqëllimit. Megjithëatë shkrimi eleximi në gjuhën shqipe vazh-doi të përhapej edhe në malë-si. Librat shqipe, nëpërmjet Sh-kupit, me anën e qiraxhinjvebesnikë shpërndaheshin nëDibër, Zerqan, Homesh, Bul-qizë, Bllacë, Luzni, Lurë, Gol-lobordë, Rekë etj.

Krahas Seid Najdenit nëlëvizjen patriotike arsimore nëDibër dallohet edhe HamdiOhri, i cili ndihmoi në zgjerimine përhapjen e shkrimit shqip nëkëtë krahinë. Qeveria Turkemori masa për t’i prerë rrugënkësaj veprimtare të rrezikshme.Hamdi Ohri u arrestua dhe umbajt në burg katër vjt (1895-1899). Pothuajse të njëjtin fatpati edhe Said Najdeni, i cili uinternua në Edrene. Por Ham-di Ohri edhe në burg organizoinjë kurs për mësimin e shqipes,ku shumë shqiptarë, kur dolënnga burgu dinin të shkruanin etë lexonin shqip. Në këtëmënyrë, siç raporton konsulliaustro-hungarez nga Manasti-ri, dibranët ishin vënë në lidhjeme Haxhi Zekën e Pejës meMurat Toptanin dhe me kolonitëshqiptare të Bukureshtit,Sofjes etj., prej nga silnin librae gazeta shqipe dhe me për-pjekje të përbashkëta, ndonësepa pas mësues e shkolla, bren-da një kohe të shkurtër, mësu-an patriotike dhe sjelljen e bot-imeve shqip në Dibër kon-tribuan në këtë kohë edheKadri Fishta e Selim Rusi.Kadriu ishte furnizues i ushtrisëturke dhe si i til lë kishtemundësi të lëvizste lirisht dhetë kryente detyrat patriotike.

Të gjitha këto dhe ngjarjetpolitike të vitit 1899, bënë qënë Dibër të organizohen shumëmbledhje ku shprehej solidari-teti me Kosovën, bëheshin për-gatitje për t’i bërë ballë rrezikuttë copëtimit, pa harruar luftënkundër sundimit shekullor turkdhe kërkesat për shkollën sh-qipe. Kërkesa e fundit ndiqejme vëmendje dhe i tmerrontediplomatët e huaj, prandaj kon-sulli rus i Manastirit raportontenë fillim të dhjetorit 1899 se “...dibranët tani nuk do të kufizo-hen me kërkesën për ndërrimine mytesarifit, por do të kërkojnëedhe hapjen e shkollave në gju-hën shqipe”. Nuk vonoi shumëdhe patriotët dibranë hartuan njëkërkesë të firmosur nga 30 fir-ma për njohjen dhe lejimin e sh-

kollave shqipe. Kërkesa iudorëzua të dërguarve të Sulltan-it, mareshallëve, Hasan Tahsindhe Telat Pasha. Në kërkesëthuhej: “Meqenëse në qytetintonë, Dibër, flitet vetëm shqipdhe fëmijët e vendit nuk kanëpasur mundësi të marrin mësimlegalisht dhe të stërviten në gju-hë amtare... në qoftë se lejo-het përgjithësohej, arsimi pop-ullor...”. Pikërisht në këto rre-thana u lirua nga burgu HamdiOhri me porosi që të mos përz-ihet në punët e Lidhjes në Dibër.Por Hamdiu rifilloi aktivitetinpolitik dhe në shtëpinë e tij nëOhër, fshehurazi hapi një sh-kollë shqipe me rreth 80nxënës. Aktiviteti i tij ra në sytë autoriteteve turke. Sulltanidërgoi një “Komision arsimor”në Dibër për të hapur 100 sh-kolla të reja turqisht, por popu-lli nuk i përkrahu, megjithësegazetat e Stambollit shkruan sekomisioni ishte prit me entu-ziazëm nga shqiptarët. NuriBeu, adjutant i sulltanit, arres-toi dhe burgosi shumë patriotë,në mes tyre dh eHamdi Ohrin.Nuri Beu kishte filluar të kon-fiskonte edhe librat shqipe qëgjendeshin në Dibër.

Veprimtaria e Nuri Beut izemëroi dibranët. Në korrik tëvitit 1901 një shqiptar e vrau nëmes të pazarit Nuri Beun dheu largua qetë-qetë prej qytetit.Jendja në Dibër ishte tepër eacaruar, ku, siç shprehej kon-sulli austro-hungarez i Manas-tirit më 8 mars 1902, gjendejpika e gravitetit të situatës.

Në këto rrethana, kur lëvizjakishte marrë zjarr, dibranët men-donin të ngrinin vetë shkollashqipe edhe në pikat më tërëndësishme të sanxhakut, si-domos në Malet e Dibrës. Uvendos të hapeshin 7 shkollashqipe: Dy në Dibrën e sipërme,tri në Dibrën e Poshtme dhe dynë Mat. Konkretisht shkollat dotë hapeshin në fshatrat Çidhën,Muhurr dhe Luzni në Dibër tëPoshtme, Zogje dhe Homeshnë Dibër të Epër, Lis dhe Çull-injë ose Çukë të Matit. Situatae krijuar bëri që edhe fshatra tëtjerë të mendojnë për hapje shol-lash shqipe ose për t’i kthyershkollat ekzistuese të huaja nëshkolla të gjuhës shqipe.

Ndonëse ishin bërë të gjithapërgatitjet, aksioni i hapjes sëkëtyre shkollave nuk u kurorë-zua me sukses. Austro-hungar-ia, nga ku pritej ndihma, utregua tepër e rezervuar. “...Aksionin përkatës, i shkruanteministri i jashtëm austro-hun-garez, konsullit të tij në Manas-tir më 10 mars 1902, për arsyeqë kuptohen lehtë, jemi tëdetyruar t’ia lemë ekskluzivisht

popullsisë dhe nuk donte tëangazhohej prë ato shkolla dhefatin e tyre”.

Në fund të shek. XIX dhe nëfillim të shek. XX shkrimi shqipdhe shkolla shqipe kishin bërëpërparime të dukshme,ndonëse pa shkolla përkatëse,pa mësues të përgatitur, memjete të kufizuara dhe fshehu-razi, që të mos diktoheshin ngaarmiqtë e shumtë, të vjetër etë rinj. Lëvizjet e armatosura,mbledhjet, kuvendet e Kongre-set e zhvilluara, sidomos Kon-gresi i Manastirit, i Dibrës, iElbasanit dhe mbledhje e vep-rimtari të klubeve, bënë qëlëvizja kombëtare të shkontepërpara.

Përballë shkollave në gjuhëtë huaj, turke, arabe, greke,serbe, bullgare etj., rilindësittanë të mëdhenj dhe patriotëvinin arsimin kombëtar, shkollën

shqipe. “Shqipëria ka nevojë tëmadhe për dritë – shkruantegazeta “Dielli” – po drita duhettë jetë thjesht shqiptare”.

Me idealet dhe platformat erilindjes iu përkushtuan atd-hetarët tanë të mëdhenj edheçështjes së arsimit kombëtarpas shpalljes së pavarësisë më28 nëntor 1912. Por luftëratballkanike të 1912-1913 dhesulmet serbe, malazeze egreke për pushtimin ecopëtimin e tokave shqiptare,pushtimi i Kosovës dhe i viseveshqiptare në lindje si dhe shtr-irja e ushtrisë serbe në pellgune Drinit, çështjen e shkollavejo se e harruan, por në plan tëparë doli mbrojtja e çdo pëllëm-bë toke arbërore, ku edhe di-branët derdhën edhe gjakun etyre. Kemi parasysh betejën eKolosianit, kryengritjen e 1913-ës, djegiet, masakrat serbe,shpërnguljet e popullatës sh-qiptare nga tokat e pushtuaraetj., në vitet 1912-1921.

U desh të pritej viti 1914, kurme vendim të qeverisë sh-qiptare, të dërgoheshin në Dibër3 mësues për të hapur për herëtë parë 3 shkolla, të cilat do të

vinin themelet e shkollës sh-tetërore shqipe në Peshkopi, nëSllovë dhe në Trebisht. Mësues-it e parë të tyre Haki Sharofi nëfillim në Peshkopi dhe pak mëvonë në Sllovë dhe Ramiz Qat-ja në Trebisht qenë kuadrot eparë që i hapën rrugën arsimitshtetëror shqip në Dibër. Kup-tohet sa jehonë pati hapja ekëtyre shkollave dhe sa gëzime shpresa ngjalli në popullinarsimdashës të Dibrës ky akt.

Por vijimi i shkollave, sa megëzim filloi, u ndërpre shpejt.Plasi Lufta e Parë Botërore.Shqipëria u bë shesh lufte. Di-bra përsëri shkelet nga ushtriafamëkeqe serbe, e cila nga fun-di i viti 1915, duke u tërhoqnëpër Shqipëri, vrau e masak-roi njerëz të pafajshëm. Vendine saj e zunë forcat austro-hun-gareze dhe bullgare dhe zija ebukës që bëri kërdinë. Si kudo

edhe në Dibër.Në fushën e arsimit, as pas

mbarimit të Luftës së ParëBotërore deri në vitin 1922 nukpati asnjë shkollë. Dibra upushtua nga ushtria serbe. Pasluftrave të 1919-1920 u dogj dheu shkrumbua krejtësisht. Pop-ulli iku nga Dibra dhe u strehuanë zonën fushore, sidomos nëTiranë dhe Elbasan. Fëmijët erefugjatëve, që ishin në Tiranë,patrioti Ramiz Daci i mblodhidhe u përpoq t’i sistemonte nëshkollë për të mësuar të shk-ruanin e të lexonin shqip. NëElbesan fëmijët e refugjatëveme flamur në dorë i dolën për-para, duke protestuar, përfaqë-suesve të lidhjes së kombevemë 1921.

Siç dihet ushtritë serbe utërhoqën nga vija strategjike nëkufijtë e 1913 nga fundi i vitit1921 në sajë të luftës së pan-dërprerë të popullit dhe presionitndërkombëtar. Populli i Dibrësu kthye në vatrat e veta e sfili-tur, i zhveshur, i uritur. Në këtokushte u rihapën shkollat nëSllovë, Peshkopi dhe Trebishtdhe u hapën edhe shkollat nëMaqellarë, Homesh, Zerqan,

Okshtun etj, më 1922.Vit me rëndësi për Dibrën në

fushën arsimore ishte viti 1923,kur në një shtëpi private, në Qafëtë Pazarit, në Peshkopi, u hapinternati “Dibër”, i cili dy vjet mëvonë do të transferohej në Kas-triot, në ndërtesën që ishte nispër zyrat e Prefekturës së Di-brës, ku do të ishte edhe qen-dra e Dibrës, por që pas vrasjessë Elez Isufit, tarafi i Sulë She-hut bëri që qendra e prefekturëstë mbetej në Peshkopi dhendërtesa mbeti përgjysëm nëKastriot. Kjo ndërtesë pas 1925-ës u bë një nga shkollat më tëmira jo vetëm në Dibër, por nëgjithë Shqipërinë.

Internati “Dibra” u drejtuanga figura të ndritura të arsimitsi Ferid Jegeni, Haki Sharofi,Sali Morina, Ahmet Imami, Fer-id Imami, Rifat Spahiu etj. Atydhanë mësim dhe lanë emër tëpashlyeshëm mësues si PetërElezi, Adem Jahja, MuharremMusa, Jahja Damnori, XhetanElezi, Beqir Spahiu, HamitMuça etj.

Në Peshkopi, gjatë gjithëperiudhës së sundimit të Zogut,kanë funksionuar dy shkolla,një shkollë mashkullore dhe njëshkollë fëminore. Shkollë fëmi-nore ka pas edhe në Zerqandhe në Trebisht, por u shkrinënë shkollat mashkullore. NëDibër numri i shkollave deri më1938-1939 ishte i vogël. Gjith-sej ishin 42 shkolla më 1938-1939 më 63 mësues dhe më2056 nxënës.

Detyrimi shkollor sipas ligjësorganike të arsimit, nuk u zbat-ua gjatë 15 vjetëve të regjimittë Zogut, për arsye të mung-esës së lokaleve shkollore,mungesës së fondeve për ar-simin dhe mungesës së më-suesve.

Me gjithë vështirësitë qëhasi arsimi në Dibër dhe gjet-kë, nuk e humbi karakterin ko-mbëtar dhe edukimin patriotik.Në Dibër radhët e njerëzve qëdinin të shkruanin ishin shtuar.Krenaria kombëtare ishte rrit tebrezi i ri. Kjo duket te manifes-timet kulturore e sportive, tëcilat pas vitit 1928 drejtoheshinnga instruktorë italianë. Më-suesit e nxënësit e Internatit“Dibra” të Kastriotit dhe tëPeshkopisë në manifestimet embylljes së vitit shkollor,visheshin me rroba me ngjyrate flamurit kuq e zi. Në shfaqjetteatrale, që luheshin nga më-suesit e nxënësit jepeshinpjesë me përmbajtje patriotikesi “Dibranja e mjerueme” e HakiStërmillit etj., të cilat shiheshinme kënaqësi nga populli dheduartrokiteshin nxehtësisht përinterpretimin e mirë.

Mars2 0 0 7 6INTERVISTËINTERVISTËINTERVISTËINTERVISTËINTERVISTË

Intervistë me prof. Hajri Shehun, punonjës shkencor në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, Tiranë

Po punojmë për “Fjalorin me fjalë e shprehje të Ujemujes”Po punojmë për “Fjalorin me fjalë e shprehje të Ujemujes”Po punojmë për “Fjalorin me fjalë e shprehje të Ujemujes”Po punojmë për “Fjalorin me fjalë e shprehje të Ujemujes”Po punojmë për “Fjalorin me fjalë e shprehje të Ujemujes”

Prof. Hajri Shehu

Publiku i gjerë është njohur me lajminse ka dalë nga shtypi “Fjalor i gjuhës sh-qipe” (2006). Ju jeni bashkëhartues.Ç’është ky fjalor?

Do të donim t’ju thoshim më parë se kemi njëtraditë të vyer 370-vjeçare në hartimin efjalorëve. Për fjalorët dygjuhësh e terminologjikë(të degëve të shkencave e të teknikave) mundtë krahasohemi me vende të zhvilluara evropi-ane. Në shqipe, fjalori i parë latinisht-shqip ësh-të botuar nga Frang Bardhi më 1635. Në Britani,fjalori i parë latinisht-anglisht është botuar më1588. Fjalori i gjuhës shqipe i Kostandin Kristo-foridhit është botuar më 1904 në Athinë dhefjalori i parë shpjegues kombëtar i gjuhës sh-qipe, Fjalor i gjuhës shqipe është botuar më1954 në Tiranë. Siç dihet, më pas, më 1980,1984, 2002, janë botuar fjalorë të tjerë ko-mbëtarë të gjuhës shqipe. Më 2002 dhe 2004janë botuar edhe dy fjalorë sinonimikë të gjuhësshqipe. Janë botuar mbi 140 fjalorë termi-nologjikë shqip-gjuhë e huaj e gjuhë e huaj-sh-qip. Është në rrjet Fjalori elektronik i gjuhës sh-qipe dhe Autokorrektori i gjuhës shqipe. Në lib-rin “Leksikografia shqipe – trashëgimi dhe per-spektivë” (Tiranë, 2005) ka një bibliografi të gjerëtë trashëgimisë dhe të arritjeve në fushën ehartimit të fjalorëve. Në 370 vjet, i takon të jetëbotuar gati një fjalor në vit. Gjeografia e fjalorëvetë shqipes ose me shqipen shkon nga Tirana,Prishtina, Kalabria etj. deri në Gjermani e Holan-dë, Angli e Finlandë, Amerikë e Kinë, Itali e Bull-gari, Greqi e Rusi, Maqedoni e Hungari, Serbi ePoloni, Danimarkë e Siri, Austri e Francë, Turqie Rumani etj.

Fjalori i gjuhës shqipe (2006) është vepëre re, por, siç thuhet edhe në parathënien e tij,“ruan në shkallën më të lartë vlerat kryesore tëfjalorëve të mëparshëm shpjegues të shqipes”dhe ka synuar “t’i rritë dukshëm këto vlera” mefjalë, kuptime etj. Në këtë fjalor (me rreth 48 000fjalë) janë përfshirë shumë fjalë, shprehje ekuptime që përdoren sot në shqipe, që nuk kanëqenë në fjalorët e mëparshëm të shqipes. Këtofjalë të reja janë nxjerrë nga letërsia e sotmeartistike, shkencore, politike, fetare, nga fjalorëtdygjuhësh, nga tekstet shkollore, nga gazetat,nga fjalorët krahinorë etj. Shpresojmë të jetëshumë i përdorshëm e i pëlqyer nga mësuesit,studentët, nxënësit e shkollave të mesme, pub-licistët, shkrimtarët, përkthyesit etj., sepse kasynuar të jetë i tillë me zgjedhjen e fjalëve, tëshprehjeve e të kuptimeve e edhe me sintezat eshpjegimeve etj. Besojmë që lexuesit e nderuartë gazetës suaj janë njohur me këtë Fjalor ngarecensioni i prof. Enver Hysës e ne nuk na mbetetvetëm të përsërisim, po të vijojmë më tej. Be-sojmë, gjithashtu, që Fjalori të ketë hyrë në bib-liotekat e tyre e të jetë bërë libër tryeze. Ai kaformat të atillë, që mund të merret edhe në çantë.

Më konkretisht, në ç’drejtime ështëpasuruar ky Fjalor në krahasim me fjalorëte mëparshëm të shqipes?

Besojmë se jemi në një mendje: Çdo ribotimsjell diçka të panjohur për lexuesit, kurse në njëfjalor të ri e reja është shumë më e madhe. Nëfjalor, e reja është detyrë e përhershme dhepunë e përhershme. Në këtë fjalor kanë ardhurfjalë e formime të reja fjalësh që sjellin nocionee dukuri të reja të kohës, që janë terma të rinj,sidomos nga fusha e informatikës, e ekono-misë dhe e financës, e politikës, e pluralizmit etj.Fjalori nuk mund të mos merrte nga veprat eshkrimtarëve të njohur, nga fjalëformimet e tyretë reja, nga kuptimet e reja që u japin fjalëve,nga fjalët e shprehjet me burim popullor që atapasqyrojnë a të formuara sipas gjedhes (mod-elit) popullore etj. Kështu, p.sh. në Fjalor kaformime të I. Kadaresë (fortafolës për altopar-lant, arkëmort për arkivol, dehashpirt për ek-stazë etj.). Në Fjalor ka mjaft fjalë të reja qëvijnë nga shtypi i sotëm pluralist, nga gazetariatelevizive e radiofonike, nga ligjërimet fetare etj.(miush / maus, menaxhoj, evazion, ekstremi-zoj, indeksoj, kolaps, islam (si emër), ezan,kible etj.). Brenda kritereve shkencore tëpërzgjedhjes së fjalësit, janë përfshirë fjalë,shprehje e formime me prejardhje nga gjuha epopullit, të papasqyruara a të panjohura derimë tani (nga ndajfoljet më -shëm, emrat më -ajë/ -najë etj. të të folmeve të Veriut: (vëmend-shëm, habitshëm, zemërueshëm, vathnajë,vjedhnajë etj.). Në Fjalor nuk ka politicizma dheideologjizma.

Si ndikojnë fjalorët në kulturën gju-hësore?

Gjuha kombëtare është formë e kulturëskombëtare. Kultura kombëtare formësohet megjuhën. Nga ana e saj, kultura (shkolla, arsimi,teatri, radioja, televizioni etj.) ndikojnë te gjuhaduke fuqizuar normën, standardin. E thënë nëmënyrë më të përgjithshme, gjuha nuk mund tëmos varet nga kushtet në të cilat jeton sho-qëria, nga niveli i zhvillimit të saj, në fund tëfundit, nga njerëzit që e flasin gjuhën, nga vep-rimtaria e tyre, e cila mund të formësohet edhesi program i politikës gjuhësore (kujtojmë pro-gramin e Rilindjes Kombëtare). Nuk mund të riv-inin, le të themi, bashki, komunë, prefekturë,qark etj. pa ndryshimet politike të viteve ’90 tëshekullit të kaluar. Leksiku (leksiku është tërë-sia e fjalëve të një gjuhe) lidhet më drejtpërdrejtme ndryshimet shoqërore, politike, kulturore etj.të shoqërisë. E, fjalorët i pasqyrojnë ato do-mosdo. Fjalorët janë ndërmjesuesit midis gju-hës e folësve të saj. Në një kuptim më të ngush-të, gjuha është institucion kulturor, domethënë,ajo ruan trashëgiminë kulturore të ligjërimit (të tëfolurit) të bashkësisë. Më 1910, në “Agimi iGjytetniis”, Shtjefën Gjeçovi thotë: “Fjalori ashtvisari i gjuhës, i dijes, i t’nnollunave, i vargënimite i vjershënimit”. Më mirë s’ka si përkufizohet:visari i gjuhës. Fjalorët e pasqyrojnë këtëtrashëgimi, këtë visar sipas prerjes së tyre etipave të tyre. Fjalorët i shkojnë pas gjuhës, endjekin atë. Fjalorët nuk janë ligjbërësit. Do tëishte doktrinë e gabuar nëse fjalorët do të veço-heshin nga marrja e dhënia me komunikiminnjerëzor. Por, sigurisht, ata kanë të drejtë tëzgjedhin e të përzgjedhin (besojmë, këtu vjenthelbi i përgjigjes për pyetjen tuaj); p.sh. një fjalori gjuhës standarde, doemos do të zgjedhë e dotë përzgjedhë; të tillë fjalorë e pasqyrojnë gju-hën standarde, madje, nuk e teprojmë po tëthemi, edhe vetë rrugën si është bërë ajo stan-darde; ata bëhen vetë simboli i gjuhës stan-darde e këtej është edhe rruga e ndikimit tëtyre.

A mund të na e thoni pak më konkre-tisht: Si?

Po. Një shembull. Ka një standard të pranu-ar, ka një normë drejtshkrimore, gramatikore etj.Fjalori kombëtar është i detyruar ta pranojë dheta pasqyrojë atë. Por në veprimtarinë e përdit-shme njerëzit mund të sjellin a të përcjellin fjalë,trajta fjalësh etj. që janë normale në një varianttjetër të gjuhës, le të themi, në dialekt a të folmepor jo në standard. Mirëpo fjalori i gjuhës stan-darde nuk merret me të tilla gabime a shmangiedhe nuk i pasqyron ato. Ai nuk lejon gjithçka,nuk pranon gjithçka. Përderisa ka një normë(standard) drejtshkrimore, drejtshqiptimore, gra-matikore e fjalëformuese etj., fjalori nuk pranonshpërdorime të saj. Fjalori ka për detyrë ta më-sojë e ta edukojë gjuhësisht përdoruesin. Nëkëtë kontekst, është e rëndësishme të thekso-het se fjalorët nuk përcaktojnë kufij tokësorë tëpërdorimit të mirë të shqipes, por ata shem-bullsojnë kujdesin gjuhësor të folësve të kultu-ruar (të kulturuar gjuhësisht), çka sjell të mirashoqërore dhe etike. Fjalorët i drejtohen masëspër të ngritur kulturën e ligjërimit të shkruar dhetë folur. Thënë shkurt, fjalorët japin këshillimet eligjshme gjuhësore: ç’është mirë. Në një kuptimmë të ngushtë, Fjalori i gjuhës shqipe është

pyetësor praktik. Ai i hap lexuesit tablonë jash-tëgjuhësore të botës. Lexuesi mëson diçka tëre, por edhe përforcon dijet jo të plota për njëfjalë të caktuar etj. Një shembull i thjeshtë:Njerëzit i drejtohen zakonisht fjalorit për fjalë,shprehje frazeologjike, shkurtime e shkurtesa,bashkëlidhje fjalësh etj. të panjohura. Në vitin1981, siç dihet, vëllezërit tanë kosovarë u faj-suan nga pushtuesit serbë si “irredentistë”. Fjalau përdor shpesh në gazeta, në radio e nëtelevizion.. “Na sqaroi Fjalori, - do të thoshinshumë lexues të gazetave e dëgjues e shikuestë radios e të televizionit, - se nuk e kishim diturkëtë fjalë”. Sigurisht. Fjalori është libër për tëgjithë.

Ju thoni se janë përfshirë në Fjaloredhe fjalë, shprehje e formime nga gjuhae popullit. A duhet të përfshijë fjalë eshprehje popullore dialektore e krahi-nore një fjalor shpjegues i gjuhës shqipestandarde?

Gjuha e përgjithshme, mbarëkombëtare kadisa variante. Një ndër variantet e saj ështëgjuha standarde. Është varianti më i përgjiths-hëm, më i pranueshëm i komunikimit. U tha seshoqëria ndikon mbi gjuhën. Por edhe vetë gju-ha nuk rri pasive në marrëdhëniet me shoqërinë.Në një etapë të caktuar të zhvillimit të saj his-torik ajo hedh tej lëkundjet në normë, hedh tejhuazimet e panevojshme etj., pra bëhet stan-darde. Ne e kemi një gjuhë të tillë. Argument përkëtë është edhe fjalori kombëtar i gjuhës sh-qipe, siç janë edhe gramatika e saj, drejtshkrimie drejtshqiptimi, fjalëformimi etj. Përmendëm tëparin Fjalorin, sepse vetëm gjuhët e standardi-zuara e kanë organizuar leksikun në fjalorëshpjegues. Në gjuhët jostandarde nuk ka fjalorëtë tillë, ka vetëm fjalorë dygjuhësh: gjuhë e huaj– gjuhë vendi. Një gjuhë prestigjioze e meritonnjë fjalor kombëtar. Kuptohet, nga ana tjetër, njëfjalor i mirë e rrit më tej prestigjin e saj.

Më lejoni të kapërcejmë pak nga përgjigjjase besojmë, ia vlen të theksohet. Ne e kemi njëgjuhë standarde. Një arritje e madhe kombëtare.Nuk mund të ishte ndryshe? Edhe mund të ish-te. Ka shembuj. Është rasti i greqishtes. Siçdihet, në shek. IV, p.e.s., dialektet e vjetra fillu-an të shuheshin dhe të zhvillohej një gjuhë epërbashkët, e ashtuquajtur koiné. Por zhvillimi ikësaj koineje në një gjuhë të vërtetë letrare undërpre shpejt për arsye të një prirjeje vjetër-suese (arkaikzuese) që mbizotëroi në bash-kësitë greke në shekujt e parë të erës së re:gjuha letrare do të ishte aq shumë afër mod-eleve të Atikës së shekujve V, IV p.e.s. Kjo pr-irje vjetërsuese ka sjellë në Greqi një diglosi tëfuqishme, që në njëfarë mënyre mbijeton edhesot: kathareusa (e pastër) dhe demotiki (pop-ullore) janë dy forma konkurruese të greqish-tes letrare; nëse nuk mësohet në shkollë,kathareusa nuk mund të kuptohet nga një grek,lëre pastaj të përdoret në shkrim e edhe në tëfolur. Kjo dukuri nuk është e panjohur edhe nëvende të tjera të botës. Kështu ka qenë rasti mekinezshten klasike. Arabishtja e sotme standardeështë shumë afër arabishtes klasike. Kur’aninuk mund të lexohet e të kuptohet pa e njohurarabishten klasike. Kjo situatë nuk njihet te sh-qipja. Për shumë arsye. Brendagjuhësore e jas-htëgjuhësore. Nuk është vendi për t’i shkoqitur.

Të kthehemi te pyetja juaj. Siç dihet, objektthemelor i fjalorëve kombëtarë është gjuha eshkruar. Pas saj, edhe gjuha e folur – e mjetevetë informimit masiv, e konferencave, e fjalimeveetj. Por edhe gjuha bisedore, sepse,në parim,një fjalor shpjegues duhet të përfshijë atë qërealisht përdoret në gjuhë. Fjalori shpjegueskërkohet të jetë një libër referimi për përdorues-it e tij. Si i tillë, mungesa e leksikut jonormativështë parimisht zgjidhje e padrejtë. Përjashtimi ifjalëve të ligjërimit bisedor, krahinor-bisedor,madje, edhe të ligjërimit të thjeshtë (vulgariz-mave) etj. do të thotë, në thelb që hartuesi e kapërcaktuar që më parë atë rreth tekstesh qëpërdoruesi duhet të kuptojë, të përkthejë etj.,kur tekste bisedore me fjalë krahinore etj.gjenden në letërsinë artistike tregimtare, në folk-lor etj. Kjo do të thotë që autori i fjalorit hartonnjë libër të paragjykimeve të veta. Atëherë?Atëherë, nuk duhen shpërfillur as ato njësi qëqëndrojnë në anërrugë të gjuhës standarde.Në fjalorët kombëtarë të gjuhës së sotme sh-qipe, brenda prerjes së tyre e tipit të tyre, nukka kufizime të tilla, nuk ka qëndrim joobjektivndaj veprimtarisë gjuhësore. Fjalorët kombëtarë

të shqipes janë burim informacioni edhe për fjalëa shprehje jonormative. Sa e si? Ka parime dhekritere shkencore e teknike për këto.

Pas këtij sqarimi, besojmë se i jemi përgjig-jur me “po” pyetjes suaj, por mund të shpje-gonim disi atë “sa-në” dhe “si-në”. Dialektet e tëfolmet truallsore të shqipes kanë shërbyer eshërbejnë si burime të pazëvendësueshme tëpasurimit të fjalorëve kombëtarë. Gjuha stan-darde dhe fjalori i saj ushqehen nga dialektet etë folmet. Në mënyrë të figurshme do të ishtekështu: gjuha standarde është deti që ushqe-het nga dy lumenj të mëdhenj – Drini e Vjosa. Neqë kemi pasur rastin të jemi bashkëhartues, kemingulitur në mendje edhe fjalë të veçanta e tëfolmen nga kanë ardhur ato (p.sh. ylltoj, udhoje udhohem, sypafjetur, parsë (për fasadë),ballosh, brezatar etj., nga e folmja e Dibrës(Ujemuja), që përfush ka ardhur nga Guri iBardhë, (Mat etj.). Për këto prurje ka studime estatistika nga studiues leksikografë. Nëse kaende njësi të pakodifikuara, të papërfshira nëFjalor, kjo është thjesht për mosnjohje ose sepsetipi i fjalorit të kufizon. (Fjalorët janë si xeherorinë nëntokë e hartuesit, si gjeologët. Gjeologuvendos që në këtë vit a në këto vite shkëmbixeheror do të pritet kaq e aq. Më pas do tashtrijë prerjen. Edhe hartuesit e fjalorëve kësh-tu bëjnë). E, megjithëse “Fjalori i gjuhës së sot-me shqipe (1980) e pas tij, edhe fjalorë të tjerëtë shqipes nuk hyjnë tek tipi i madh (i fjalorit),japin shembull të mirë për pasqyrimin e fjalëve etë shprehjeve popullore. Madje, një ndër veçoritëdalluese të “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”(1980) e edhe të “Fjalorit të shqipes së sotme”(1984, ribotuar më 2002) e të “Fjalorit të gjuhësshqipe” (2006) e të “Fjalorit sinonimik të gjuhësshqipe” (2004) është se kanë përfshirë nëfjalësin e tyre një numër jo të vogël fjalësh pop-ullore me prejardhje dialektore ose krahinore, tëpanjohura ose pak të njohura deri atëherë nëgjuhën shqipe standarde. Kjo zgjidhje është krejte ndryshme nga ajo e shumë fjalorëveshpjegues të gjuhëve të tjera standarde, si tëbullgarishtes, të rumanishtes, të rusishtes etj.,të cilët fjalët me burim dialektor e krahinor osepërgjithësisht, fjalët popullore i pasqyrojnë vetëmmbi bazën e përhapjes së gjerë të tyre, tej kufijvevendorë ose mbi bazën e përdorimit të tyre mjafttë gjerë në gjuhën standarde, sidomos në gju-hën e letërsisë artistike. Kjo zgjidhje që ështëdhënë në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe”(1980) “është mbështetur, - siç e ka shpjeguare argumentuar prof. Androkli Kostallari, - në vetëkushtet e zhvillimit të gjuhës letrare kombëtareshqipe në përgjithësi dhe përputhet me etapënhistorike në të cilën zhvillohet ajo”. Një ngaveçoritë e kësaj etape, - vë në dukje ai, - ështëmospërputhja midis pasurisë së madhe leksiko-re e frazeologjike të gjuhës së folur në tërësinëe dialekteve dhe pasqyrimit të kufizuar e nëmënyrë josimetrike të kësaj pasurie në shkrimee botime të ndryshme, për arsye historike qëdihen.

Kjo zgjidhje e drejtë teorike është mbështe-tur te parimi udhëheqës më i përgjithshëm përzgjedhjen e fjalësit (fjalëve). Sipas këtij parimi,“vlerësimi i çdo fjale (për ta futur ose jo në Fjalor)duhet të bëhet, në radhë të parë, jo sipas burimitdialektor, as sipas burimit letrar, por sipas vlerëssë saj objektive në strukturën leksikore tëshqipes së sotme letrare”. Vlera objektive efjalës është: a sjell emërtim të ri për gjuhën stan-darde, a sjell kuptim të ri a ngjyresë të re kupti-more, a zëvendëson një fjalë të huaj të pa-nevojshme etj. Kuptohet, të tilla njësi janë mevlerë letrare potenciale, por që mund të fitojnëvlera reale, pra mund të fitojnë “të drejtën eqytetarisë” në gjuhën standarde, domethënë,mund të pasqyrohen në tekstet shkollore, nëfjalorët terminologjikë, në mjetet e informimitmasiv e sidomos, në letërsinë artistike. Për vetërrezen e gjerë të veprimit të saj, si varianti më igjerë i gjuhës sonë standarde, letërsia artistikeka mundësi më shumë se çdo fushë tjetër për t’ipasqyruar fjalët e shprehjet popullore. Të gjithëshkrimtarët tanë shquhen për pasqyrimin efjalëve dhe të shprehjeve popullore. Ata kanëgjetur në gjuhën e popullit shprehjet më të hollaartistike të mendimit njerëzor. Poetët, edhe po-etizma. Lexojini veprat e Gjergj Fishtës, të HakiStërmillit, Mitrush Kutelit, Jakov Xoxës, IsmailKadaresë, Martin Camajt, Hivzi Sulejmanit,Skënder Drinit, Mehmet Elezit, Sulejman Krasni-qit, Xhafer Martinit, Xhelal Ndreut, Petrit Palushite të shumë të tjerëve edhe me këtë pamje, se

Mars2 0 0 77 INTERVISTËINTERVISTËINTERVISTËINTERVISTËINTERVISTË

do të ndieni edhe një tjetër kënaqësi.

Kemi lexuar kritika që në Fjalorët emëparshëm (1980, 1984, 2002), nga të fol-met e Veriut janë përfshirë më pak fjalë eshprehje.

Përkundrazi, nga të folmet e Veriut janëmarrë më shumë. Nuk është vendi për të treguararsyet gjuhësore dhe jashtëgjuhësore. Por,ndoshta është vendi për të thënë që nuk kaarsye të politizohet problemi, të veçohet Veriu.Fjalori ka nevojë edhe për Veriun, edhe për Ju-gun. Problemi është shkencor. Nëse ka (dhendoshta, shumë) fjalë a shprehje që nuk janëpërfshirë (e jo vetëm nga të folmet e Veriut, poredhe nga ato të Jugut) deri më sot në fjalorët eshqipes, kjo ka ndodhur jo se nuk duhen përf-shirë ngaqë janë fjalë dialektore e krahinore.Çështja është të kuptohet nocioni “fjalë dialek-tore” e “fjalë krahinore”. Gjuhësisht ështëshpjeguar nga prof. Androkli Kostallari, prof.Jani Thomai e studiues të tjerë. Ajo që mund tësqarohej për lexuesin është kjo. Ka fjalë dialek-tore e krahinore që janë variante shqiptimore(fonetike) të fjalëve të gjuhës standarde. Mekëto, siç u tha më lart, nuk merren fjalorët egjuhës standarde, sepse po e përsërisim:fjalorët kombëtarë, normativë nuk mund ta brak-tisin detyrën për të mësuar e udhëzuar lexues-it. Ka edhe fjalë dialektore e krahinore me vlerëletrare potenciale, domethënë, të tilla që, siç ushpjegua më lart, mund të fitojnë të drejtën eqytetarisë në gjuhën standarde ngaqë sjellinvlera pozitive. Të tilla fjalë, edhe pse mund tëvijnë me shqiptimin dialektor e krahinor, gjuhastandarde (e fjalori i saj), pa i shfytyruar,përgjithësisht i përpunon për disa arsye (nukështë vendi të shpjegohen) sipas normave tëpranuara drejtshkrimore, gramatikore etj. Supo-zojmë se duhen pasqyruar fjalë të tilla nga efolmja e Dibrës, si lnaur (në kuptim të figur-shëm), spupllaimë, kllauket (në kuptim të fig-urshëm), maiksa (u ka hi maiksa), taurrem etj.;nuk mundet, nëse nuk përpunohen: lënur, spu-pllimë, klluket, mykëz, turrem etj. Një shem-bull, ndoshta më mbushamendës. Supozojmëse gjetëm fjalën dorëpugjómë. Ajo nuk mund tëpranohet, madje, as të regjistrohet në skedë mekëtë shqiptim krahinor. Për arsye gjuhësore dhejogjuhësore. Po të pranohej kështu, nuk do tëfitonte “të drejtë qytetarie”, do të mbetej e vde-kur, e pakuptueshme, sepse ndër të tjera, ësh-të e pamotivueshme. Ajo do të motivohej e do tëkuptohej po të rindërtohej, të paktën dorëpë-gamë “që e ka dorën të pëgame, që të pëgan”,(nga pëgaj/ pëgahem). Diku më parë, në mënyrëtë figurshme, gjuha standarde u krahasua medetin që ushqehet nga Drini dhe nga Vjosa. Tani,në mënyrë të pafigurshme, mund të thuhet sedy dialektet tona i kanë të përbashkëta mbi 80%të fjalëve dhe të shprehjeve. Nuk është vendipër ta shpjeguar gjuhësisht. Por mund të thuhetvetëm kaq: Studimet historike dhe etimologjikekanë vërtetuar njësinë (unitetin) gjuhësore.Kështu, fjalë që janë hetuar në një a në disa tëfolme, dëshmohen edhe në të folme të tjera,gjeografikisht edhe të largëta; shih, p.sh. jetënë kuptimin “gjindje, botë” në të folmen e Dibrës:e muer vesht gjithë jeta dhe në arbërishte: kurshporta ka fiq, gjithë jetën e ke miq. Te 20-përqindëshi është gjeografia e disa grupeve tëfjalëve. Gjeografia e fjalëve është, sidomosgjeografi e mikrofushave – e profesionalizmave(p.sh. fjalët që lidhen me ujitjen, dherat etj.), eetnografizmave (veshje, gatesa etj.), e etno-botanizmave (emërtime popullore të bimëve tëegra etj.), e etnozoologjizmave (emërtime pop-ullore të zogjve, kandrrave etj.), e ngjyrave, eemërtimeve të njerëzve sipas dukës a sipasvetive morale etj. Gjeografia e fjalëve është edhegjeografi e sinonimeve të fjalëve (p.sh. rrës-mon për fundërron) dhe e kuptimeve të fjalëve(e njëjta fjalë mund të vijë me zhvillime të ndry-shme kuptimore; krahaso, p.sh. në të folmen eDibrës: nxit “i fryj zjarrit që të ndizet”, vrugoj evrugohem në kuptim të figurshëm: nuk vrugo-het miku në shtëpi etj.). Gjeografia e fjalëveështë edhe gjeografi e grupeve të caktuara fjalë-formuese (kujtojmë emrat me –ajë në të folmene Dibrës e më tej: kopshtnajë, plehnajë, elbna-jë, vathnajë etj. e prapashtesën –sh te mbiem-rat e emërzuar – tipi gërbulsh, kalbsh, squllsh,miniksh etj.) dhe e plotësimit të çerdhes fjalë-formuese (le të themi, njihet pikërr, por jo çer-dhja pikërroj/ pikërrohet/ pikërrim/ pikërrimë.Për këtë arsye kërkohet gjithnjë e më shumëlidhja e gjeografisë gjuhësore me teorinë e prak-tikën e hartimit të fjalorëve. Por, do të donim tëtheksonim se vjelja shteruese e dialektizmavedhe e krahinorizmave është shumë relative.Pse? Sepse dialekti ose e folmja është tip i gjallëi gjuhës bisedore që ndryshon vijimisht e nuk

është i ngulitur në shkrim. Sa për krahinorizmat,- fjalët e të folmeve, ka edhe një vështirësi tjetër:është vështirë të përcaktohen kufijtë tokësorëtë së folmes, sepse, siç dihet, nuk përkojnëkufijtë administrativë tokësorë. Veç kësaj, fjalët,sidomos profesionalizmat shtegtojnë. Në këtokontekste, nuk kemi aq shumë të drejtë “të anko-hemi” pse kjo a ajo fjalë e së folmes sime nukështë në “Fjalorin e gjuhës shqipe”. Veç kësaj,siç u përmend, në Fjalor nuk ruhet trajta krahi-nore shqiptimore e shkrimore, sepse fjalët du-het t’i nënshtrohen standardit, duhet të përpuno-hen nga pikëpamja e normës drejtshkrimore egramatikore. Kjo shpesh e errëson prejardhjene një fjale. Kjo është edhe një ndër arsyet qënjë lexues jo shumë i kualifikuar nuk i gjen dotnë Fjalor si të tilla.

Kemi parë disa fjalorë me fjalë tëmbledhura nga gjuha e popullit. A prisnitë tjerë fjalorë të tillë?

Po. Ka më shumë se dhjetë fjalorë me fjalëe shprehje të mbledhura nga ligjërimi popullor.

Dalja e një vepre të re gjuhësore vlerëso-het me të drejtë si ngjarje e rëndësishme nëjetën kulturore të vendit. Edhe fjalorët me fjalë eshprehje popullore nga krahinat vijnë te kyvlerësim. Ne që punojmë në sektorin e Fjaloritgëzohemi si fëmija kur na vjen nga bashkëpunë-torët e jashtëm një fjalë e re e jo më kur botohetnjë fjalor krahinor. Ne presim me kënaqësi fjalorëtë tjerë me fjalë e shprehje nga të folmet tona.Nga e folmja e Dibrës presim një fjalor me fjalë(rreth 6000) e shprehje të Ujemujes e një meshprehje frazeologjike nga Mevlud Buci. Këtajanë të deklaruar. Po të ndjekim gjurmëtoren (tra-senë) e ardhshme të Rrugës së Arbrit e pak mëtej: Rakib Lasku e Rabije Xira, në Gur të Bardhëe Hamit Vata, Mat e kanë të gatshëm një fjalorme fjalë e shprehje të së folmes së tyre po tëgjykojmë nga sa kanë sjellë në Institutin e Gju-hësisë dhe të Letërsisë; Qemal Murati (tani, nëPrishtinë), pas “Fjalor i shqipes truallsore”(Tetovë, 1998), besojmë që me ndezullinë që ekarakterizon, të dalë me një vëllim të dytë. Ra-madan Ajazi ka në librin e tij, “Ajazët mes Lindjese Perëndimit” fjalë të urta e proverba shumë tëçmuara. Do të donim shumë që nga Ajazët anga Lura, në përgjithësi të shikonim edhe njëfjalor me bukurinë e fjalëve, veç bukurive naty-rore e njerëzore. Nuk besojmë që Ali Hoxha eXhemal Domi, dikur, bashkëpunëtorë të zellshëmtë Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, të rrinëpa botuar. Besojmë se edhe dr. Fejzullah Gjabri(nga Bushtrica, tani, në një institucion shumë tërëndësishëm pune e krijimi) e ka visarin e Bush-tricës, të Çajës e të Buzëmadhes për një fjalor.Petrit Palushi (nga Bicajt, tani në Kukës), vitemë parë ka mahnitur Institutin me fjalët e shpre-hjet popullore të mbledhura në ato anë; në ro-manin e tij “Përroi i Andrrës” kemi vjelë rreth 300njësi të panjohura. Jemi të bindur që në skedar-ët e tij ai ka lëndë të përkryer leksikografike përnjë fjalor me fjalë e shprehje nga e folmja eLumës. Për dr. Shefqet Hoxhën (nga Bicajt, taninë Tiranë), besojmë se e ka të mbaruar fjalorine tij me fjalë e shprehje popullore, por duket, elaton e e laton. Lëndë të mjaftueshme për njëfjalor me fjalë e shprehje popullore duhet të ketëlënë folkloristi i njohur, i ndjeri, Esat Braha, ngaBicaj.

Mendohet të hartohet një fjalor i përgjiths-hëm dialektor i shqipes. Me vlera të pallogarit-shme edhe për studimet gjuhësore leksikologjike,dialektologjike, historike, etimologjike etj. Besojmëtë jetë detyrë e pritshme. Por jo më pak i vlef-shëm do të ishte hartimi i fjalorëve të të gjitha tëfolmeve të shqipes, sepse kështu mund të mbër-rihej më mirë te fjalori i përgjithshëm dialektor,sepse kështu do të nxirrej në dritë ajo pasuri qërron në popull. Do të jenë fjalorë të plotë apodiferencues – kjo është çështje diskutimi sh-kencor.

Po të më kishit pyetur për tipa të tjerëfjalorësh, do t’ju kisha thënë se ka disa autorë

nga anët e Rrugës së Arbërit. Halit Muharremi(nga Mati) sapo ka botuar “Fjalorin e teologjisë”.Profesor Xhevat Lloshi është bashkautor dhebashkëredaktor i “Fjalorit kombëtar të gjuhës sësotme shqipe” (1980). Dëfrim Shkupi ka botuarvite më parë “Fjalorin e gjeologjisë”. RamazanHysa ka botuar fjalorë anglisht-shqip e shqip-anglisht. Prof. Hasan Çipuri ka botuar dhjetërafjalorë terminologjikë ushtarakë (disa gjuhësh);me siguri ka në dorë të tjerë.

Nuk dimë nëse mund të bëhet njëpyetje e tillë: Sa fjalë ka gjuha shqipe?

Pyetja është me vend. Sigurisht, numra nukmund të jepen sepse leksiku (tërësia e fjalëveqë ka gjuha) rritet e pasurohet gjithnjë. Krijohene rikrijohen vlera të reja. E, edhe për këtë arsye,asnjëherë nuk mund të vilet shterueshëm le-ksiku.

Gjuha shqipe është e madhe. Që është emadhe, ajo e ka provuar vetveten. Ka përballu-ar të gjitha zhvillimet e shoqërisë shqiptare dhetë teknikave e të teknologjive të sotme botërore,të gjitha përkthimet e kryeveprave të letërsisëartistike botërore, të Kur’anit e të Biblës etj. Nësemund të jepen disa të dhëna telegrafike, atojanë këto. Në Kartotekën e leksikut (e fjalëvedhe të shprehjeve) të shqipes (që pret të mod-ernizohet teknikisht) në Institutin e Gjuhësisëdhe të Letërsisë janë numëruar mbi 150 000fjalë në fund të viteve ’70 të shekullit të kaluar.Rreth 190 000 njësi (më të shumtën, kuptime tëpanjohura, por edhe fjalë) kanë ardhur nga Ak-sioni i madh kombëtar i arsimtarëve në vitet ’80.Ka rreth 5 000 000 skeda me citime nga mijëralibra nga të gjitha fushat e dijes që prej 500vjetësh (1555), ose të mbledhura në ligjëriminpopullor nga qindra bashkëpunëtorë, në eks-pedita të organizuara gjuhësore e vetmorisht.E tërë kjo lëndë është shfrytëzuar e pret tëshfrytëzohet më gjerë për Fjalorinshumëvëllimësh të gjuhës shqipe.

A vijon gjurmimi e zbulimi i vlerave tëgjuhës së popullit?

Gjurmimi e zbulimi i vlerave të visarit gjuhë-sor popullor ka qenë vijë e përhershme e studi-uesve dhe e intelektualëve dashamirës të për-parimit të gjuhës, një detyrë e ndieshme nëshpirt. Ndër gjuhëtarët rilindës shquhet K.Kristoforidhi. F. Bardhi ka në shtojcën e Fjalorittë tij latinisht-shqip (1635) 113 proverba, ndërto edhe popullore. Në faqe të revistave më tëhershme - “Shkolla kombëtare (1937-1939 e1943) e “Normalisti” (1929-1935 e 1945) e tësotme - “Gjuha jonë” (Tiranë), “Gjuha shqipe”(Prishtinë), “Studime filologjike” (Tiranë), “Gjur-mime albanologjike” (Prishtinë), “Zjarri” e “Ka-tundi ynë” (revista arbëreshe), “Etnografia sh-qiptare”, në “Visaret e kombit” (1941, 1944) etj.kanë ardhur e vijnë fjalë e shprehje të mbledhu-ra në popull. Pas Çlirimit, sidomos me ngritjen eKartotekës së leksikut të shqipes, më 1955, vjeljae fjalëve dhe e shprehjeve nga të folmet popu-llore u organizua mbi baza shkencore. Qindrabashkëpunëtorë të jashtëm, mësues, studentëe edhe nxënës e dashamirës të përparimit tëgjuhës sonë amtare kanë emrat e tyre, skedat etyre dhe kontributin e tyre në arkivin e madhkombëtar të gjuhës shqipe – në Kartotekën eleksikut të shqipes. Mësuesit e mësueset e Di-brës, sidomos të gjuhës e të letërsisë, zënëvend të merituar në këtë kontribut. Janë shquarsidomos Ali Hoxha, Hafiz Shehu, Ibrahim Daci,Iljaz Kaca, Mevlud Buci, Naim Plaku, Teki Çera,Xhemal Domi etj.

Edhe sot, gjurmimi e zbulimi i vlerave të gju-hës së popullit, jo vetëm në terren, por edhenga ditaret, përshkrimet, udhëpërshkrimet,përmbledhjet folklorike e etnografike, letërsia ar-tistike etj. është një nga drejtimet e gjuhësisëshqiptare, por në të vërtetë, jo me atë fuqish-mërinë e disa viteve më parë; duket, për mung-esë fondesh për ekspedita gjuhësore, për hon-orare për bashkëpunëtorët e jashtëm etj. “Nga

visari popullor, - ka thënë profesor AndrokliKostallari, - mund të jetë thithur e aktivizuar ngagjuha letrare e shkruar jo më shumë se 60%”.Pra, duhet ende shumë e shumë punë. Do tëdonim të jepnim një shembull dhe të bënim njëftesë. Kemi pasur rastin të jemi në “ShtëpinëBotuese të Oksfordit” (Oxford University Press),Angli, në departamentin e Fjalorit të gjuhës an-gleze. Fjalori i gjuhës angleze ka histori të gjatëbotimi. Viti 1604 mund të konsiderohet si pikënisjee fjalorit shpjegues të gjuhës angleze, kurse nëAmerikë, fjalori i parë i anglishtes amerikaneështë botuar aty nga viti 1676. Janë botuarfjalorë të mëdhenj. Ka vite që punohet për njëFjalor 32-vëllimësh. “Shtëpia Botuese e Oks-fordit” ka tri kartoteka të leksikut të gjuhës an-gleze – një në skedarë, një në blloqe të mëdhenjdhe një në sistemin kompjuterik. E megjithatë,departamenti i Fjalorit, me një kolektiv prej dh-jetëra redaktorësh e bashkëredaktorësh (nëparantezë: sektori i Fjalorit të gjuhës shqipe, nëInstitutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, Tiranë,ka 7 punonjës shkencorë), ka shumë bash-këpunëtorë të jashtëm, pa pagesë, thjeshtdashamirës të gjuhës amtare, të ashtuquajtur“ëord-checkers”, që mund të përkthehej me“gjurmuesit e fjalëve” e fjalë për fjalë, me “kon-trolluesit e fjalëve”. Kur gjejnë në leximet e tyrevetjake ndonjë fjalë e kuptim fjale që nuk ështënë fjalorët (e mëdhenj) të anglishtes, e presincitatin ose e fotokopjojnë atë dhe e çojnë nëOksford. Një shembull i madh për t’u ndjekur.Sepse gjuha është e të gjithëve. Donim t’i për-fundonim përgjigjen dhe ftesën me një ndodhitë treguar. Subjekti: Një mbledhës folklori do tëshkonte te një i moshuar. Ashtu i erdhi puna enuk shkoi në ditën e caktuar. Po shkoj pasnesër,- tha ai. Por kur shkoi pasnesër, i thanë se plaku… nuk jetonte më. Brezat e brezatarët ikin evijnë. Por duhet shpejtuar për tek ata që ikin.

Për çfarë po punohet tani në departa-mentin tuaj dhe ç’plane ka për më tej?

Në departament ka dy grupe: njëri grupmerret me fjalorët shpjegues; tjetri, me fjalorëtterminologjikë. Unë mund t’ju them diçka përpunën e grupit të parë. Siç e dini, në fund të vitittë kaluar doli nga shtypi “Fjalor i gjuhës shqipe”.Më 2004, u botua “Fjalor sinonimik i gjuhës sh-qipe”. Vite më parë janë botuar “Fjalor antonimiki shqipes” (1988) nga prof. M. Samara e “Fjalorfrazeologjik i gjuhës shqipe” (1999) nga prof. J.Thomai. Është ribotuar “Fjalor i shqipes së sot-me” më 2002. Tani po punohet për fjalorinshumëvëllimësh (5-6 vëllime) të gjuhës shqipe,me rreth 80 000 fjalë. Besojmë që në fund tëvitit 2008 të dalë vëllimi i parë. Fjalorët japin tab-lo të ndryshme të gjuhës, e cila, nga ana e sajka të bëjë me tërë shoqërinë dhe me tërë jetëne saj. Ky Fjalor do të japë një tablo të saj tëmadhe. Besojmë se ai do t’i kënaqë më shumëedhe lexuesit, edhe hartuesit sepse, veç tëtjerash, do të përfshijë edhe shumë më tepërfjalë e shprehje popullore nga të folmet e sh-qipes. Po punohet edhe për fjalorin e veprës sëshkrimtarit Ismail Kadare. Besojmë, lexuesi taketë në dorë këtë vit.

Po ju, përveç punës shkencore nëdepartamentin e fjalorëve, a keni ndonjëplan tuajin vetjak?

Besojmë që kemi. Kemi botuar para dy mua-jsh një libër teoriko-praktik për fjalëformimin nëgjuhën angleze, ballafaquar me atë të gjuhësshqipe. Presim të botojmë këtë vit një fjalor an-glisht-shqip. Shpresojmë të tubojmë e të bot-ojmë artikujt e studimet tona në fushën e le-ksikologjisë, të leksikografisë e të fjalëformimitnë gjuhën shqipe. Po punojmë për “Fjalorin mefjalë e shprehje të Ujemujes” dhe si bashkautor(me dr. Natasha Sotirin), për një fjalor shkollortë gjuhës shqipe etj. Mundet, edhe ndonjë përk-thim a redaktim nga letërsia fetare islame.

A keni ndonjë sugjerim për gazetën?Gazeta juaj ka titull të madh. Ajo është gazetë

enciklopedike. Titulli duhet ligjëruar me përm-bajtjen, me shkrimet. Deri tani, besojmë që ekeni ligjëruar. Do të na pëlqente që ose “Dibra”,ose “Rruga e Arbërit” të ishte revistë. Dibra emeriton një revistë. Siç dihet, ku dhemb dhëmbi,vete gjuha. E, pra, do të na pëlqente që gazetajuaj ose “Dibra” të kishte edhe një rubrikë tëveçantë (qoftë edhe gjysmë kolone) me fjalë,shprehje frazeologjike, fjalë të urta e proverbapopullore të trevave të Rrugës së Arbërit e mëgjerë. I duan shkrimtarët. Po, jo vetëm sh-krimtarët. Edhe ne të tjerët. Një faqe e kënd-shme do të ishte ajo me krijime letrare.

Ju faleminderit!Intervistoi: Shaqir Skara

Pas Çlirimit, sidomos me ngritjen e Kartotekës së leksikut tëshqipes, më 1955, vjelja e fjalëve dhe e shprehjeve nga të folmet

popullore u organizua mbi baza shkencore. Qindrabashkëpunëtorë të jashtëm, mësues, studentë e edhe nxënës e

dashamirës të përparimit të gjuhës sonë amtare kanë emrat e tyre,skedat e tyre dhe kontributin e tyre në arkivin e madh kombëtar të

gjuhës shqipe – në Kartotekën e leksikut të shqipes. Mësuesit emësueset e Dibrës, sidomos të gjuhës e të letërsisë, zënë vend tëmerituar në këtë kontribut. Janë shquar sidomos Ali Hoxha,Hafiz Shehu, Ibrahim Daci, Iljaz Kaca, Mevlud Buci, Naim

Plaku, Teki Çera, Xhemal Domi etj.

Mars2 0 0 7 8HISTHISTHISTHISTHISTORIORIORIORIORI

KONGRESI I DIBRËSKONGRESI I DIBRËSKONGRESI I DIBRËSKONGRESI I DIBRËSKONGRESI I DIBRËS(23-29 korrik 1909)(23-29 korrik 1909)(23-29 korrik 1909)(23-29 korrik 1909)(23-29 korrik 1909)

Nga Sherif DELVINA, Studiues

Kongresi i Dibrës është konsideruarsi Kongres Kombëtar. Kështu me

të drejtë e ka cilësuar atë gazeta “Liria”e Mit’hat Frashërit. Nga kjo gazetë cit-ojmë:

“Pa dyshim fare, Kongresi i Dibrësquhet e para mbledhje kombëtare nëShqipëri, e para mbledhje ku e tërëShqipëria të jetë takuar për të zgjedhurnjë punë të nevojshme për tërë vendin.”“Për këtë Kongres të Dibrës, ku mëtepër se 300 delegatë gegë, toskë,muslimanë, të krishterë ortodoksë, ka-tolikë, hoxhallarë, prifterinj dhe shehlerë,erdhën nga çdo çipë e nga çdo kënd iShqipërisë, themi është i pari kongresqë ka mbledhur tërë vendin”. (Gazeta“Liria”, nr.56, viti 1909)

Në këtë Kongres morën pjesë 325delegate dhe shumica prej tyre ishinshqiptare. Për ketë gazeta “Osmanis-cher Lloyd”, ne artikullin e saj “Programishqiptar”, botuar në “Dielli”, shkruan:“Duke vënë re kompetencën që ka kjoDietë ngaqë është një kongres prejgjithë shqiptarëve, programi që u shtruashënon një hap të madh që të fitojnëshqiptarët idenë e shtetit kushtetues”Gazeta ‘Dielli”, 3 shtator, 1909. Edhegazeta “Lidhja ortodokse”, pohon se“Kongresi i Dibrës i dha të kuptontebotës ngjalljen e kombit shqiptar, pralindjen dhe progresin” (Gazeta “Lidhjaortodokse”, nr.3, 1909).

Për Kongresin e Dibrës gazeta ital-iane “L’Italia all’estero” (Shqipëria jash-të shtetit, nr.18, 20 shtator 1909) shpre-het kështu:

“Kongresi i Dibrës, pas zhvillimit tëbisedimeve, mori vendime për zgjidhjene disa çështjeve ekonomike të Sh-qipërisë.

Kongresi i Dibrës mori emrin Kongresii kushtetutës së përbashkët shqiptaro-osmane. Ai kerkoi që në Shqipërii gju-ha shqipe të gëzojë liri të plotë, nëpunë-sat të dinë gjuhën dhe zakonet e ven-dit, kërkoi nga qeveria decentralizimin,keshillat e vilajeteve të kenë me tepërtë drejta” (Gazeta “L’Italia all’estero”, nr.18, 20 shtator 1909)

Shqiptarët në Kongresin e Dibrësdhanë besën se do t’i qëndronin besni-kë Kushtetutës. Ata në këtë Kongresdolën me kerkesa ekonomike dhe kul-turore. Vlen të përmendet veprimtaria ezhvilluar nga klubi “Bashkimi” i Dibrës,nën drejtimin midis tjerëve edhe të RizaRusit i cili zhvilloi një veprimtari të gjerëe të dendur, sidomos për levrimin e gju-hës shqipe e për të dërguar nxënës nënormalen e Elbasanit. Ai ndihmoi nëpërgatitjen dhe organizimin e Kongresittë Dibrës (Haki Sharofi, Historia e Di-brës, v. I, Tiranë 1968 (cituar sipasM.Murrës)

A. Kadiu pohon: “Klubi Bashkimi iDibrës edhe në Kongresin e Dibrës qëu hap në korrik të vitit 1909, dëftoi njëaktivitet të gjerë. Këshilli i këtij Klubipati mbledhur disa herë delegatët sh-qiptarë të Kongresit për të biseduar dhevendosur, në mënyrë gatimore mbiçështjet kombëtare që do të shoshisteKongresi.” (Dr. Arian Kadiu, “Dibra eMadhe”, monografi, Tiranë, 1996.)

Kongresi i Dibrës në emër të “Nyjavetë para për bashkim”, kërkoi nyjet e dytatë nevojshme që i shërbenin më së miricështjes kombëtare. Para opinionitndërkombetar të asaj kohe, shpalosikërkesat e veta në emër të kombit.

Kongresi i Dibrës iu kundërvu propa-gandës antishqiptare që bëhej në Eu-ropë. Shqiptarët cilësoheshin sipërkrahës të regjimit të sulltan Hamid-it. Në të vërtetë shqiptarët kishin punu-ar më shumë se popujt tjerë për të sjellëne fuqi xhonturqit.

Xhavit Pasha vepronte në Kosovëkundër forcave kryengritese. Delegatëte Kongresit të Dibrës pranuan pesënenet e bashkimit të propozuara ngaxhon turqit, por me ndryshime të beranga delegatët e Kongresit. Pjesa e dytëe programit prej 12 nenesh “Nyjat e dytatë nevojshme” u propozuan dhe u

miratuan nga përfaqësuesit e rrymëskombëtare shqiptare. Një rol të rëndë-sishëm në këto ngjarje padyshim i për-ket kryetarit të këtij Kongresi, myftiutVehbi Dibra, i cili ia doli që Kongresi t’ikryeje punimet me sukses. Ky Kongresqë një manifestim i pavarur kombëtarshqiptar. Të 45 delegatët, nga nëntë përçdo vilajet, që u zgjodhën nga mbledhjae gjerë prej 325 delegatëve, ishin ata tëcilët bënë që Kongresi të shndërrohejnë tribunë luftarake për shpalosjen ekërkesave te mirëfillta të shqiptarëve, “tëkërkesave më të avancuara të LevizjesKombëtare Shqiptare” (Prof.Dr.Gazmend Shpuza, Në prag të pavar-ësisë Nju Jork, 1999, fq.3-62) Shtojmëse ata 45 delegatë këshilloheshin me280 të tjerët.

Kongresi i Dibres ishte një KongresKombëtar Shqiptar dhe këtë e tregonedhe pjesëmarrja e gjerë e atdhetarëveshqiptare, të cilët na i numron “Historiae popullit shqiptar”, ku lexojmë: “VehbiEfendi Dibra, Sotir Peçi, Fehmi Zava-lani, Dervish Hima, Loni Logori, HafizAu Korça, Liambi Kota, Abdyl Ypi, Aqifpashë Elbasani, Benjamin Nosi, AndreaBallamaci, Qazim Beu, Isuf Karahasani,haxhi Ibrahim Efendiu, Murat Aga, etj,”(Historia e popullit shqiptar), v. II, Tirane,2002

Në Kongresin e Dibrës përfaqësohejtërë Shqipëria së bashku me pakicatetnike në suazën e Perëndorisë Os-mane. Të bën përshtypje kërkesa e El-ezoviqit, i cili kërkon që Kongresi kush-tetues i përbashkët shqiptaro-osman tëquhet Kuvendi i Rumelisë Osmane, oseKuvendi i Maqedonisë. Bukur i përgjig-jet Hafiz Ali Korça: “Dhe me të thënitKuvendi i Maqedonisë fitohet gje”, se“Maqedonia domethënë Shqipëri emoçme. Zotëruesit dhe populli më imoçëm kanë qenë stërgjyshërit e sh-qiptarëve të sotëm.” ose ajo e HaxhiIbrahimit (kryetar i bashkisë së Shkupit),kur thotë: “Çdo anë e Kosovës ështëShqipëri”, apo e Qenan Manastirit:“…Dibra dhe vendi ku ka lindur zoti Ele-zoviq, që kur historia filloi të shënojëngjyrat e botës, ka qenë atdheu i sh-qiptarëve dhe një pjesë e Shqipërisë.”

Pas diskutimeve të zhvilluara lidhurme këtë çeshtje, emri i këtij Kongresimbeti i pandryshuar.

Asambleja harton disa neneshtuese që përbëjnë nisjen

drejt autonomisë

Vazhdojmë duke cituar René Pinon,“L’Europe et la jeune Turquie”,(Europadhe Turqia e re) Paris, 1911: “Komitetete vilajetit të Maqedonisë vendosën tëmbajnë në Dibër një mbledhje tëpërgjithshme, e para pas asaj të Fer-izajit. Komiteti “Bashkim e Përparim”kërkoi ta kthejë këtë në dobi të tij, dukei dhënë një karakter jo vetëm shqiptar,por të përgjithshëm. Me kërkesat e tij,të gjithë bashkësitë maqedonase u ftu-an të marrin pjesë. Në vilajetin e Kos-ovës, serbët e të gjithë kazave dërguandelegatët; bullgarët me përjashtim tëatyre të Koprylu dhe të Koçanës, ab-stenuan. Komiteti (“Bashkim e Përpa-rim”) delegoi Njazi Beun, heroin e Resn-jës me disa oficerë. Banda e shkollëssë arteve dhe të zanateve të Shkupitshkoi në Dibër, duke i dhënë kështukësaj mbledhjeje një karakter thuajsezyrtar. Një program i përgatitur nënkujdesin e Komitetit Bashkim e Përpa-rim që në fillim u pranua, por pastajasambleja hartoi disa nene shtesë qëpërbënin një nisje drejt një autonomiepa u kërkuar në mënyrë kategorike, tëpaktën kështu ka shumë të ngjarë. Ajo(asambleja) kërkonte: pëlqimin e kan-didatëve vendorë në emërimin e funk-

sionarëve, të drejtën për çdo besim, tëketë shkolla kombëtare, të kremtohenritet fetare në gjuhen kombëtare, të kri-johen shkolla në të cilat mësimi të jepetnë gjuhën shqipe, të ndërtohen heku-rudha dhe rrugë, të thirret për çdo vit nënjë qytet maqedonas të caktuar meshort një sezon i Kongresit osmano-shqiptar të bashkimit kushtetues.”

Bota merr një përshtypjekrejtësisht të gënjeshtërt mbi

qëndrimin e shqiptarëvepërballë regjimit të ri.

H. Charles Woods, ne “La Turquie etses voisins”, (Turqia dhe fqinjët e saj)Paris 1911 shkruan:

“Kongresi i Dibrës, që u mbajt nëkorrik, ishte organizuar nga anëtarët ekomitetit shqiptar për t’u treguar bash-këpatriotëve të tyre se kishte ardhurkoha për të diskutuar çështjet ko-mbëtare nga ana politike. Rëndësia ekëtij Kongresi qëndron jo vetëm për disavendime që ai miratoi, vendime që dësh-muan në mënyrë të padiskutueshme qëpopulli shqiptar nuk mund të shtypejlehtësisht, por akoma më keq, siç u tra-jtua kohët e fundit nga xhonturqit. Kurturqit e rinj morën vesh se ky Kongresishte propozuar për t’u mbajtur, ven-dosën që atë ta shfrytëzojnë në dobi tëtyre. Për këtë qëllim, të gjitha bash-kësitë e Maqedonisë u ftuan të çojnëpërfaqësuesit e tyrë ne asamblenë eDibrës. Vetë xhonturqit siguruan em-rimin e disa përfaqësuesve nën drejtimine Njazi Beut, heroit të Resnjes. Gjith-ashtu ata përgatiten një listë propoz-imesh për të cilën u munduan që Kon-gresi ta miratonte pa diskutime.

Kur delegatët mbërriten në Dibër, panëse numri i tyre ishte tepër i madh, kësh-tu që i kalonte mundësitë për të diskutu-ar programin e hartuar nga xhonturqit.Ata morën vesh se 8 përfaqësues do tëemeroheshin anëtarë të një KomitetiQendror për të shprehur interesat e se-cilit prej 5 vilajeteve turke që kishin dër-guar deputetet në Kongres. Në fillim këta40 deputete miratuan raportin e përgati-tur nga turqit e rinj, raport që natyrishtishte plotësisht favorizues për xhontur-qit, pastaj ata shtuan disa nene shtesë,që tregonin qartë kërkesat e vetë sh-qiptarëve. Në numrin e rezolutave tëmiratuara nga Kongresi figuronte kërke-sa për më tepër drejtesi ndër gjykata sidhe ndërtimi i shkollave të veçanta nëShqipëri. Delegatët, gjithashtu, kërkuanqë t’i jepeshin kompetenca më të mëdhaKeshillit të Përgjithshëm të çdo vilajeti,si dhe që shuma e të hollave e të dh-jetës vjetore, e mbledhur nga qeveria, ecila ishte caktuar sipas të dhjetave tëpaguara gjatë 5 viteve të fundit, duhej tëcaktohej sipas pagesës së çdo viti, sicka qenë vepruar në të kaluarën.

Disa fjalime energjike u mbajtën mbidobinë e ndërtimit të rrugëve në Shqipëri.Gjithashtu u kërkua të caktohej përfun-dimisht kufiri turko-malazez. Vetëmnenet favorizuese për turqit e rinj u botu-an, kështu që bota mori nga ky Kon-gres një përshtypje krejtësisht tëgënjeshtërt mbi qëndrimin e shqiptarëvepërballë regjimit të ri.”

Pritja e detegatëve në Kon-gresin Shqiptar të Dibrës

Lidhur me këte aspekt po botojmëfragmente të një relacioni me titull “Kon-gresi shqiptar i Dibrës” (cituar sipas “Lanazione albanese”, përkthyer nga gaze-ta “Journal de Salonique”), shkruar nganje delegat i këtij Kongresi që nuk ësh-të shqiptar prej gjaku, por që ka qenë ipranishëm në seancat e Kongresit me

cilësinë e anëtarit të delegacionit tëdërguar për të përfaqësuar vilajetin eSelanikut. Atij i bën përshtypje korrek-tësia me të cilën u zhvilluan seancat eKongresit, mikpritja e dhënë në Dibërprej kongresistëve dhe saktësia kush-tetutore në çdo veçanësi të saj, e res-pektuar gjatë çdo seance të këtij Kon-gresi. Citojmë: “Organizatorët e Kon-gresit të Dibrës kishin bërë përgatitje tëmëdha për të pritur delegatët e vilajetevetë tjera. Një batalion ushtarësh me nëkrye bandën e Shkollës së Arteve dhetë Zanateve të Shkupit u soll me shpe-jtësi për të pritur delegatët. Një turmë emadhe gjendej jashtë qytetit, një orëlargësi prej tij, një manifestim i madh ubë për të nderuar delegacionin tonë.Brohoritjet alternoheshin me “Urra”, ban-da ekzekutonte këngë patriotike: gjithç-ka të linte përshtypje të pashlyeshme.…Pritëm mbërritjen e të gjitha delega-cioneve që të hynim së bashku në qytet.Hyrja ne qytetin e Dibres eshtë trium-fuese dhe e paharrueshme. As në Sel-anik nuk shohim një entuziazëm të tillë,të shoqëruar nga një gëzim i papërshk-rueshëm. Ishin vërtet caste prekëse.Prej syve tona zbritën lot gëzimi. Komi-sioni i ngarkuar për pritjen i kishte mar-rë të gjitha masat për bujtjen e denjë tëdelegatëve; cdo njeri nga paria u dhamikpritje tre delegateve. Ajo qe mikpritjeprincërore, mbretërore, me të vërtetë lin-dore. Dibranët deshën të bënin çdo gjëtë mirë dhe ia arritën. E thënë troç, nenuk mendonim të gjenim në Dibër njemirëqënie kaq të madhe, madje edheenët e kuzhinës i kishin të zgjedhura;gjithçka ishte e persosur dhe zotërinjtëe shtëpive ku ne bujtëm na lanë mjaftborxhlinj.

E premte, 10/23 korrikNë orën tre allaturka të gjithë dele-

gatët shkuan në grupe në konak, ku dotë kryhej ceremonia zyrtare për të krem-tuar pervjetorin e rivendosjes së kush-tetutës. Oborri i konakut, megjithësemjaft i madh, ishte i pamjaftueshëm përtë mbajtur këtë mori të jashtëzakon-shme njerëzish që shtyhej. Në çastinkur hyri në oborr delegacioni i Selani-kut, ndodhi një lëvizje e madhe. Myftiu iDibrës nderpreu per një cast lutjensolemne që po recitonte. Një trazirë emadhe ndodhi rreth tij. Çfarë do të thosh-te kjo lëvizje e befasishme? Kush kish-te mbërritur? Ishte, përkundrazi, IsmailBeu, deputeti i Dibrës, i goditur ngaapopleksia, kishte rënë pa jetë dhe tëgjithë vërtiteshin rreth tij. Festa ishte nërrezik që të prishej, por myftiu i Durrësit,një klerik i shquar për inteligjence, ngri-ti zërin dhe tha: “Patriotët e mi të dashur,kur një gjeneral bie në fushën e bete-jës, ushtria a duhet të tërhiqet?! Jo! Dheai i yni, Ismail Beu, ndërroi jetë në mestë festes kombëtare: a duhet të nder-pritet për ketë, ceremonia? Të gjithë tëpranishmit iu përgjigjën njëzëri: Jo! My-ftiu i Dibrës vijoi lutjen e tij të ndërprerëdhe ndërkaq kufoma u transportua nështëpinë e tij.

Kongresi duhej të hapej po atë ditë,por vdekja e Ismail Beut, u bë shkak qëçelja e Kongresit të lihej për ditën tjetër,kështu që i gjithë populli mori pjesë nëfuneralet e deputetit të Dibrës që u bënëmadhështore.

E shtunë, 11/24 korrikTë nesërmen, të shtunën, të gjithë

delegacionet shkuan paradite në rrethinushtarak. Atje u dha nje pritje për dele-gatet. Delegatët e Kongresit hasën nëvështirësi qysh në fillim. Ata ishin 315.Nëse diskutimi do të zhvillohej nga tëgjithë, nuk do të mjaftonte një muaj i tërëpër të kryer punimet e këtij Kongresi. Përta shmangur këtë vështirësi dhe për të

Mars2 0 0 79 HISTHISTHISTHISTHISTORIORIORIORIORI

kryer veprime të arsyeshme, propozuamtë caktonim tetë përfaqësues për çdovilajet, të cilët do të diskutonin midis tyreprogramin politik shqiptar dhe do të gje-nin zgjidhjet për të cilat, çdo grup do tëbinte dakord me mandatuesit e tij. Kypropozim u pranua nga të gjithë. Em-rimet u bënë, të zgjedhurit u takuan atëpasdite në rrethin ushtarak, të caktuarsi lokal të mbledhjes së Kongresit. Tëzgjedhurit duhej të ishin 48, por nga 6vilajete të së ashtuquajturës Turqi Euro-piane vetëm pesë, dmth Selaniku, Kos-ova, Manastiri, Shkodra dhe Janina kishinnisur delegatët e tyre, ndërsa Adrianop-oja (Edrene) kishte abstenuar.

Fati, qe është mësuesi i çdo gjëje mëfuti në ata 8 delegatë që do të përfaqë-sonin vilajetin e Selanikut. Me këtë cilë-si, munda të ndjek të gjitha debatet eKongresit, për të cilat kam përshtypjetme të mira përsa i përket racës sh-qiptare. Kjo race, më duket, është e des-tinuar të përfaqesojë një pjesë mjaft tërëndësishme në fatet e këtij vendi (Per-andorisë Osmane) sepse ajo ka burimenjerëzore që nuk i ndesh në racat e tjera.Unë marr me vete një hidhërim të thellënga Kongresi i Dibrës, sepse unë nukpashë akoma në të ashtuquajturen Tur-qi Europiane që të jetë adoptuar mësimii stenografisë. Nëse do të ishinstenografuar të gjitha bisedat e mbajtu-ra në këtë Kongres, nëse do të mund tëpërcilleshin me shkrim të gjitha propoz-imet, shkëmbimet e bisedimeve në zjar-rin e bisedimeve, do të ishin mbledhurdokumenta me nje vlerë të paçmueshmepër arkivin e vetë Kongresit.”(La nazionealbanese, 15 gusht, 1909)

Nga diskutimet e mbledhjes së tretëNga diskutimet në mbledhjen e tretë

në Kongresin e Dibrës shohim se si tra-jtohet çështja e shkollave shqipe dhe ealfabetit të saj. Delegati i këtij kongresi,Qenan Manastiri, në librin e tij “Kongresii Dibrës” na bën të ditur se në këtëmbledhje Hafiz Ali Korca kërkoi hapjene shkollave shqipe, por ai u kundërshtuanga Sybi Efendiu që thosh: “Me çfareshkronja do të shkruhet shqipja? Duhettheksuar se ana e Gegërisë shkronjatlatinisht nuk i pranon.” Ndërsa shoku i tijRiza Beu pohonte: “Gjuha kombëtare,dmth shqipja, nuk ka nevoje të mëso-het. Neve turqishtja na mjafton. Në sh-kolla vetëm turqishtja lexohet.”

Në këtë mbledhje grupi xhonturk patikundër shumicën derrmuese të dele-gatëve të Kongresit. Ata hodhën poshtëkërkesat antikombëtare të tyre. PatriotiQenan Manastiri kërkoi çeljen e shkol-lave shqipe, kurse . . . “çështja e shkro-njave — pohoi ai — mbetet në dëshirëne shqiptarëve.” Për kohën, ky vendimishte i drejtë, sepse të tilla ishinmundësite në Shqipëri. Është për të vënënë dukje se një vit më vonë, 14 deputetëtë parlamentit osman që përfaqësonin njëpjesë të mirë të popullit tonë, kërkuannga veziri Haki Pasha që për shkrimin eshqipes të përdorej alfabeti arab dhe tëndalohej alfabeti latin; pastaj të mos har-rojmë se edhe në Kongresin e Dytë tëManastirit u vendos që në Shkup tëthemelohej nje gazetë e re në shqip dheturqisht. Po ashtu edhe në promemor-jen prej katër pikash që iu dergua Portës

së Lartë, u kërkua midis të tjerash, “T’ulihej mësuesve shqiptarë e drejta ezgjedhjes së alfabetit të shqipes, siç qevendosur në Kongresin e Dibrës.”

Në këtë rast vlen të kujtohet neni 4 iKushtetutës xhonturke të cilët iu bë njëamendament, ku midis të tjerash thek-sohej se të gjitha klubet a shoqëritë poli-tike në emër vetëm të një kombi janë tëndaluara.

Duhet theksuar se në Kongres mbi-zotëronin dy rryma. Riza Beu ringuli këm-bë që të mos mësohet shqipja dukethënë, “Kur të mësohet turqishtja.ç’duhet shqipja!?”, ndërsa Qenan Ma-nastiri, iu përgjigj, “Sikur të hapen në cdokatund shkolla turke, vetëm turqisht tëmësohet, por pa shkuar njëqind vjet dhepa kaluar tre breza nuk mund të arrihetajo që thotë Riza Beu, sepse gjatë njëkohe të atillë, me anë të përparimeve qëdo të bëhen në fushën e arsimit, shqipt-aret humbasin e shkojnë. Por atëherë,Zoti mos e dhëntë, edhe osmanët mun-det që nga Europa të fluturojnë e të sh-kojnë!”

Theksojmë se kjo ironi therrëse e për-dorur në Kongresin e Dibrës kundër xhon-turqve me teorinë e tyre të osmanizimitte popullsisë së Perandorisë Osmanedhe botuar në Stamboll në kohën e sun-dimit të turqve te rinj, tregon edhe njëherë se sa e fortë dhe dominante ishterryma antixhonturke në Kongresin e Di-brës.

Të bën përshtypje qëndrimi antiko-mbëtar i Riza Beut. Ai u drejtohet ba-jraktarëve të Shkodrës duke iu thënë: “Anuk është e vërtetë që ne nuk e duamgjuhën shqipe në shkollat tona?”

Abdyl Ypi (me entuziazëm) “Oh, o Zot,gjuha e mëmës, fjalët e babës, nuk du-het të përbuzen. Ne që nuk na ka hijenjë gjuhe tjetër, gjuhën tonë nuk e duam?!Fjala e parë një fëmijë që pi qumësht,kënga e parë e atij bilbilit të natyrës tëmos dëgjohet?! Zotërinj, thelbi nuk ndry-shohet, njeriu në esencë është ai qëështe. Ne ishim shqiptarë, shqiptarë jemidhe shqiptarë do të mbetemi dhe gjuhëntone do ta përparojmë.”

Seit Aga “Gjuhën tonë medoemos dota lexojmë.”

Murat Agë Gjakova, “Shqip patjetër dotë lexojmë.”

Isuf Beu nga paria e maleve, “Nga gjuhajonë nuk heqim dorë, atë do të lexojmë.”

Halim Beu, “Shqip do të lexojmë, popër çështjen e shkronjave të vihet njëkusht.”

Qenan Manastiri, “Ju lutem, çështjene shkronjave të mos e zemë në gojë, sembase kundërshtimi që qëndron në këtëpikë shkakton ngatërrime të rëndë-sishme. Atë t’ia lemë kohës ta zgjidhë.”Qenan Manastiri, Kongresi i Dibrës,Stamboll 1912.

Dhe kështu u bë, koha e zgjidhi këtëcështje. Për këtë cështje, vijojmë me del-egatin Selanikut, të cilin po e citojmë nga“Journal de Salonique”: “Dueli oratorikishte shumë i bukur dhe, kur u kalua nëvotim, u zbatua metoda e Solomonit:dardha u nda në dysh. Parimi themelorishte që liria duhet të sundojë mbi gjithç-ka, me kusht që të gjitha veprimet tëkenë vulën e realitetit. U vendos që se-cili mund të adaptonte shkronjat qëdëshironte, duke lënë të tjerët krejtësishttë lirë të përdornin të tjera shkronja, nësee tillë ishte bindja e tyre. Për çështje tëatij lloji, duke mos pasur zgjidhje përfun-dimtare, pa miratimin e kohës, u vendosqë t’ia lejonin të ardhmes të caktojëzgjedhje me të drejtë midis përkrahësvetë alfabetit arab dhe atij latin. Kjo ka qenëzgjidhja më e drejtë, prandaj me duar-trokitje unanime u prit rezultati i votimit”.Lanazione albaneze, vep. e cit.

Komentet se cilat shkronja janë mëtë pershtatshme i bën shtypi i asaj kohe,citojmë njërin prej tyre, Feim Zavalanin:“Shkronjat latine janë fort të lehta, shk-ronjat arabe janë fort të rënda. Sa mundtë bëhen gurët bukë dhe në kopësht tëmbijë kripë aq mund të shkruhet me sh-kronja arabe gjuha jonë shkronjat tonajanë si hekurudhat, ne nuk duam te ecimme gamile”. “Bashkimi i kombit”, nr. 20,9 nëntor 1909.

Kongresi i Dibres ishte njëKongres Kombëtar Shqiptardhe këtë e tregon edhe pjesë-marrja e gjerë e atdhetarëveshqiptare, të cilët na i numron“Historia e popullit shqiptar”,ku lexojmë: “Vehbi EfendiDibra, Sotir Peçi, FehmiZavalani, Dervish Hima, LoniLogori, Hafiz Au Korça, Liam-bi Kota, Abdyl Ypi, Aqif pashëElbasani, Benjamin Nosi,Andrea Ballamaci, QazimBeu, Isuf Karahasani, HaxhiIbrahim Efendiu, Murat Aga, etj,

LAJME nga shtypi i përditshëm

MUNGESA E MEDIKAMENTEVEFAVORIZON EPIDEMINË GRIPALE

Viroza gripale, siç deklarojnë vetë mjekët, në rajonin e Dibrës, është kthyernë një epidemi gripale të vërtetë, me raste që vijnë gjithmonë e më shumë

në rritje dhe me komplikacione të rënda për shëndetin e banorëve, sidomospër fëmijët dhe të moshuarit. Në rritjen e numrit të pacientëve të prekur ngaviroza gripale, thonë mjekët në spitalin e qytetit të Peshkopisë, ka influencuardukshëm edhe mungesa e vaksinës antigrip, në farmacitë e këtij qyteti. Mad-je, kjo mungesë vërehet në të gjitha farmacitë e Qarkut të Dibrës dhe mbarëvendit, vijojnë në fjalën e tyre, këta mjekë.

Në lidhje me këtë, farmacistë të shumtë, në qytetet Peshkopi, Bulqizëdhe Burrel, deklaruan se disponojnë në sasi të konsiderueshme vaksinashantigrip, madje të mbetura stok nëpër magazina, por nuk disponojnë vaksinëne duhur për virozën aktuale të gripit tepër të rrezikshëm, nga i cili janë prekurbanorët, raste këto, që çdo ditë e më tepër vijnë në rritje. Mjeku pediatër meeksperiencë të gjatë pune, Hasan Lleshi, fajëson direkt shtetin, për mung-esën aktuale të vaksinës antigrip. Është Instituti i Higjienës dhe Epidemi-ologjisë në Tiranë, thotë ai, që duhet të përcaktojë llojin e virusit të këtij gripi,gjë që ende nuk është bërë edhe pse situata gripale ka mbërthyer mbarëvendin prej muajsh të tërë. Në të tilla kushte, kur mungon vaksina efikase përtë luftuar virozën aktuale gripale, mjekët nuk kanë se çfarë t‘u rekomandojnëpacientëve të tyre të shumtë, për t‘u mbrojtur nga kjo virozë gripale. Gjithsesi,kjo vonesë e pajustifikueshme, në përcaktimin e virozës gripale, që qarkullonprej muajsh në vendin tonë, është një akuzë e hapur për Ministrinë e Shënde-tësisë dhe strukturat vartëse të saj. (SHQIP)

TREGU NË RRUGË, KONSUMATORËTTË PA MBROJTUR

Në të gjitha zonat urbane të Qarkut të Dibrës, si Peshkopi, Maqellarë,Shupenzë, Bulqizë, Klos dhe Burrel, tregu e zhvillon aktivitetin e tij në rrugë,midis pluhurit e baltës së shiut. Në asnjë prej këtyre zonave tregu nuk ështëi sistemuar konform standardeve të lejuara për mirëfunksionimin e tij. Të mosharrojmë se në këto tregje ka një gamë shumë të madhe artikujsh që tregto-hen si: mish, bulmetra që vijnë nga fshatrat rreth këtyre tregjeve, fruta, per-ime, kinkaleri, veshmbathje, bare, enë llamarine, këpucë e rroba të vjetra ederi lavazhe makinash. Natyrisht artikujt ushqimorë zënë edhe peshën krye-sore në mbushjen e këtyre tregjeve, si dhe përbëjnë mundësinë më të madhepër rrezikimin e shëndetit të konsumatorëve. Themi kështu, pasi në këto tregjeçdo gjë lëviz në mënyrë kaotike dhe të çrregullt. Në shumë nga këto qyteteata janë të vendosur spontanisht nga tregtarët në trotuaret e bulevardeve, kundër të tjera vështirësojnë mjaft lëvizjen e lirë të qytetarëve. Gjatë gjithë ditëspluhuri që shkaktohet nga lëvizja e madhe e makinave bie mbi artikujt ushqi-morë të këtyre tregjeve, duke i kthyer në një rrezik permanent për shëndetin ekonsumatorëve. Tradicionalisht këto tregje kanë qenë dhe vazhdojnë të jenëjashtë çdo kontrolli, si nga organet higjieno-sanitare të shëndetësisë, ashtuedhe nga inspektoratet e ushqimit pranë drejtorive të bujqësisë dhe ushqimitnë rrethet respektove: Dibër, Bulqizë dhe Mat. (SHQIP)

DIBËR, 20 POLICË PADISIN AUDITIN E MINISTRISËAuditi i Ministrisë së Brendshme, gjatë një kontrolli të zhvilluar në Drejtorinë ePolicisë së Qarkut Dibër, ka ndëshkuar për përfitime të padrejta pothuajse tëgjithë efektivat e kësaj policie. Kontrolli është shtrirë për një periudhë kohore4-vjeçare, 2002-2006. Burime nga kjo drejtori saktësuan për “Shqip” se vlerafinanciare e këtyre ndëshkimeve shkon nga 1000-150000 lekë të reja. Po sipaskëtyre burimeve, janë efektivat blu të ndëshkuar me gjoba më të rënda, ata qëkanë kontestuar këto ndëshkime, që sipas tyre janë të padrejta. Gjobat e vënapër efektivat e policisë në tre komisariatet Dibër, Bulqizë dhe Peshkopi, janëmotivuar nga kontrolli i Auditit të Ministrisë së Brendshme, si përfitime të padrejtanga ata, për tejkalime limitesh në paga, dieta, dru zjarri, karburante, orë jashtëorarit të punës etj. Deri më tani janë 20 efektiva të kësaj policie, që kanëpaditur në gjykatat e shkallës së parë të këtij qarku Auditin e Ministrisë sëBrendshme për gjobat e vëna, që sipas tyre janë të padrejta. Burime nga këtogjykata konfirmojnë se numri i policëve që kanë paditur Ministrinë e Brendshmeështë rritur në mënyrë të dukshme, pasi padive për pushime nga puna përshkak të reformës në polici u shtohen edhe këto të 20 policëve.(SHQIP)

© m&b

Mars2 0 0 7 10ETNOKETNOKETNOKETNOKETNOKULULULULULTURETURETURETURETURE

Rreth kodit artistiktë dasmës dibrane

Nga Prof. Dr. SHABAN SINANI

Në gjithë hartën folklorike të Shqipërisë është pothuajse e pamun-

dur të gjesh një vend, një zonë et-nografike, ku kënga të jetë e ndarë ngadasmat, të ketë një jetë më vete e tëpavarur prej tyre. Në kuptimin e plotë tëfjalës, në krejt truallin shqiptar, dasmatkanë qenë festa të artit, të këngës, for-ma më e organizuar e veprimtarisë kul-turore të popullit; ato kanë qenënjëherësh festival krejt i natyrshëm izërave dhe këngëve të reja, provë gjen-erale e tyre, momenti më i rëndësishëmi kontakteve intensive të njerëzve mëvlerat shpirtërore të trashëguara ngaparardhësit e të krijuara nga ata vetë.

Kënga e re që pëlqehej në dasmë,merrte miratim për t’u përhapur, ajo fi-tonte pasaportën e fitueses dhe nënsh-krimin e poetit anonim popullor. Ky ish-te nderimi më i madh dhe vlerësimi mëi lartë për krijimtarinë, Firma e anonimitpopull nuk vihet në çfarëdo arti. Vetëmkrijimtaria e klasit të parë e meriton atë.

Sot kënga popullore, sidomos ajoe dasmës, është zhveshur e lehtësuarnga disa funksione, për të cilat, tash-më, janë krijuar mjete specifike. Dikurajo nuk ka qenë thjesht art, argëtim, pordhe nxitje, dekoratë (siç e quan Kadare-ja), nderim, manifest i mendimit dheshijeve popullore. Ajo sillte kënaqësishpirtërore jo thjesht me vlerat estetike,por dhe me funksionarët e tjera joartis-tike të saj. Kjo vihet re veçanërisht mekëngët folklorike të dasmës dibrane,sidomos të asaj të zonës së Reçit eDardhës, në të cilat dallohet ndoshtamë shumë se në disa treve të tjera folk-lorike, dhe një rol krejt specifik: këngëte dasmës janë dhe organizatore të cer-emonisë, pjesa më e rëndësishme e saj,komponenti urdhërues i saj.

Eshtë e qartë që, edhe në dasmëndibrane, kënga popullore nuk ekzeku-tohet thjesht për të organizuar e disi-plinuar ceremoninë dhe njerëzit që erealizojnë atë. Ajo, mbi të gjitha,nevojitet për të krijuar atë atmosferë tëndezur festive e gazmore, pa të cilëndasma nuk do të ishte e tillë. Njerëzitnë dasmë këndojnë për të shprehurgëzimin e tyre, dhe, me këtë rast, ualehtësojnë punën organizatorëve, dukedrejtuar nëpërmjet këngëve urdhra, thir-rje, lajme e falenderime, duke shprehurnëpërmjet tyre gjendje e qëndrime emo-cionale ndaj të ftuarve, ndaj akteve tëceremonisë, ndaj realizuesve të saj.

Në kuptimin figurativ të fjalës,shumë këngë dibrane të dasmës janë“këngë që japin urdhër”, që drejtojnë tërëveprimet e dasmorëve, rregullatorë tëritualit kryesor të jetës njerëzore. Nukjanë të pakta ato krahina etnografike kuarti ka pasur dhe ka një pushtet të tillëtë plotfuqishëm, jo vetëm me forcënshprehëse, por edhe me rolin organiza-tiv, jo vetëm mbi njerëzit, por edhe mbivetë ceremonialin. Por ajo që kërkonkënga e dasmës dibrane duhet të kry-het pa diskutim dhe në çast, në sytë ekëngëtarit popullor, sa pa mbaruarekzekutimi i saj. Duket se kënga kakonservuar një gjendje tepër të lashtëtë artit popullor, gjendjen kur ai nuk ish-te ndarë ende krejtësisht nga rituali dheishte veprimtari e shoqëruese e tij.

Në dasmën dibrane është krejt ezakonshme që kënga të shoqërohet menjë veprim, me një rit, me një akt të cer-emonisë, ose anasjelltas. Përkundrazi,me shumë vështirësi mund të gjesh tëatilla që nuk kërkojnë veprim, këngë, sitë thuash, në kuptimin e mirëfilltë tëfjalës, vetëm në funksione artistike,këngë që nuk urdhërojnë të ekzekuto-het ky apo ai rit, këngë të çliruara ngaai funksion. Jo se këngë të tilla mun-gojnë, kjo do të ishte njëanshmëri edobësi e artit gojor të këtyre zonave.Këngët lirike të dasmës, ashtu si dheato epike të trimërisë, nuk mungojnë,bile janë të shumëllojshme e të larm-ishme. Ajo që mungon brenda ditëve të

dasmës, aq e ngarkuar me ngjarje eepisode, është koha. Dasma dibrane,që nga çasti i fillimit, është e mbushurme ceremoni e rite. Janë pikërisht këtakomponentë etnografike të dasmës, që,duke kërkuar këngën e vet, nuk të lënëshumë kohë të marrësh frymë, të mer-resh me këngët thjesht lirike. Duke unisur nga fakti që kënga e dasmës di-brane kryen edhe të tilla shërbime joar-tistike, mund të pohojmë se ajo ështëe veçantë e polivalente. Sigurisht, ajoështë vetëm njëra prej shfaqjeve të kar-akterit shumëfunksionësh e sinkretik tëartit popullor shqiptar.

Sikur edhe me një shikim të sipër-faqshëm të vëzhgosh dasmën dibrane,të bie menjëherë në sy simbioza e artitme elementin etnografik, e këngës mezakonin, shkrirja në të e vlerave krijueseme shërbimet e tjera. Dasma dibrane,bie fjala, nuk mund të konsiderohet ehapur, pa u kënduar publikisht kënga ekrijuar tamam për të lajmëruar këtëmoment:

O moj lulja e frashnit t’bardhë,Kur e ke ndërmend me ardhë...Më bukur e më natyrshëm s’ka si

hapet kjo ceremoni. Asnjë korrier, asn-jë lajmëtar, nuk mund të shpërndajë mëbukur e më njerëzishëm se kënganjoftimin e ftesën njëherësh për dasmë.

Bashkëjetesa e këngës me ritin nëceremonialin dibran të dasmës është aqe spikatur, sa është zor të thuash nëka linddur e para të dytën apo anasjell-tas. Si rregull nuk ka asnjë element metë vërtetë të qendrueshëm të cere-monisë, të cilit të mos i përgjigjet kën-ga e vet. Zakonisht kënga prezanton ritindhe ky thërret në moment këngën. Kjoështë arsyeja që kënga dibrane edasmës këndohet vetëm në një momenttë saj. Këngëtari popullor nuk e ka nëdorë ta këndojë në çdo kohë këtë apoatë këngë. Gjithçka është e paracaktu-ar nga rregullat e trashëguar së lashti.Kodi i ceremonisë së dasmës nuk i lëjashtë disiplinës as këngët. Në pamjetë pare, duke marrë me vete këngët,dasma e këtyre zonave ngjan si një pro-gram artistik që është përsëritur dhjetërae dhjetëra herë, aq sa tashmë dihet për-mendësh renditja e pjesëve, me ndry-shimin e vetëm që ky spektakël nukbëhet kurrë i bezdisur. Ekzekutimi ikëngës jo në momentin e kërkuar jovetëm do t’u binte ndesh rregullave tëpëlqyer nga brezat, por do të shkakton-te dhe situatë humori, habi e çoroditje.

Të lidhura bashkë, po të shiheshin

në unitet, këngët dibrane të dasmës ingjajnë një operete të një lloji tëveçantë. Natyrisht, ato nuk kanë të për-bashkët me këtë gjini muzikore as sti-lin, as mënyrën e organizimit, as struk-turën, as shkallën e ndërlikimit. Ngjas-hmëria që bie në sy është e pjesshme.Edhe në këngët e dasmës dibrane, ash-tu si dhe një operetë, ana muzikoreshoqërohet me veprim dramatik. Le tailustrojmë me një detaj nga dasma:Njerëzit dashamirës që mblidhen çdombrëmje në shtëpinë e të zotit tëdasmës që një javë më parë mikpritësinuk i fton me fjalë, por nëpërmjet këngëspopullore që ekzekutohet kur mysafirëtnatën vonë kthehen në shtëpitë e tyre.Ja situata me një pamje më vizuale: Nëçastet kur miqtë kanë dalë në oborr dhendahen me njëri-tjetrin, një grupkëngëtarësh këndojnë:

Ky tabaku me filxhana,Të gjith’ t’vini nesër mbrama,Të gjith’ t’bani natën e mirë.Kënga e çliron të zotin e shtëpisë

nga detyra për t’iu drejtuar të gjithve njëpër një të vijnë përsëri të nesërmen,duke e kryer mjaft më ëmbëlsisht se aikëtë grishje përmes këngës. Krahasi-mi këngës së dasmës dibrane me artinmodern operistik, megjithatë, ka njëhallkë ku çalon. Nëse në një operetëklasike këngëtari dhe aktori janë një,në ceremoninë e dasmës dibrane këtofunksione janë të ndarë: të jerë kën-dojnë, të tjerë veprojnë. Me një fjalëkëngëtari popullor i fton të tjerët të ve-projnë, të lëvizin, të plotësojnë atokërkesa që ka ceremonia, por vetë qën-drojnë të jashtëm. Ka momente kurduket sikur këngëtari popullor nuk katjetër qëllim vetëm të përshkruajë meart atë që ndodh para syve të tij, të ftojëpjesmarrësit të jenë të pranishëm nëngjarje.

Që këngët shoqërojnë, parla-jmërojnë, paraqesin apo urdhërojnë kry-erjen e veprimeve të ceremonisë, kjoështë shenjë e sigurtë lashtësie tëpadiskutueshme. Lidhja organike ekëngës me veprimin dramatik, e artit meritin, reflekton mentalitetin e stërmoçëmtë atij stadi të njerëzimit primitiv, kurkëto dy veprimtari ende nuk ishin ndarëe diferencuar. Arti, siç pohojnë shumi-ca e studiuesve të historisë së tij, nëfillim ka qenë pjesë e pandarë e cere-monive jetësore dhe në shërbim të tyre(njerëzit e parë nuk niseshin për gjah“pa e vrarë” më parë në një vizatim mbitokë atë pa i kënduar rreth e qark atij

me lutje e rite).Sido që ka edhe ndonjë situatë kur

këngëtari vepron vetë dhe i plotëson atypër aty kërkesat e këngës; sido që kaedhe raste kur këto dy role janë bash-kë tek ekzekutuesi i saj, kjo nuk ështëkryesorja. Më e rëndësishmja, cilësi qëe dallon kjëngën dibrane, është roli i sajsi art e si strukturë e ritualit. Në dasmëndibrane, si dhe gjetiu, ka një organiza-tor, një kryetar, një drejtues, por, nëdallim nga zona të tjera, në këto anë aiështë me kompetenca më të kufizuara.Urdhërat më të rëndësishëm i jep kën-ga. Krushqit, ta zemë, nuk mund të nis-en pa u kunduar “urdhëri” i tyre:

Udhë e mbarë o krushku i pareM’i thuaj lules a je t’u ardhë...E njëjta lidhje ekziston edhe për

hallka të tjera të ceremonisë. Flijimet edasmës theren kur këndohet kënga për-katëse, dita e druve çelet gjithashtu menjë këngë thirrje, ku me humor nxitennjerëzit e afërm të të zotit të shtëpisëtë bëjnë punë e shërbime. Pak a shumëkënga merr kështu funksionin e lajmë-tarit. Kjo është kaq e vërtetë sa nëdasmën dibrane, në ditët e ardhjes sëmiqve, caktoheshin njerëz posaçërishtme punën e vrojtuesit, me qëllim qëasnjë mysafir të mos hynte brenda paiu kënduar kënga. Po të ndodhte ekundërta, kjo do të ishte një fyerje epandreqshme për të ftuarin.

Kaq e rëndësishme ishte të kën-dohej kënga, sa, në mungesë të saj,në raste të rralla, ka ngjarë që motra edhëndrrit të lërë dasmën e të largohet,e tronditur nga mungesa e vëmendjesdhe e vlerësimit, dhe episode të tjera tëpakënaqshme. Në një farë kuptimi,njerëzit mezi prisnin t’u vinte rasti qët’u këndohej kënga, të barazoheshin metë shquarit, të hynin në kronikë, veçseky rast ishte shumë i kursyer. Dhe kurvinte ky rast askush nuk e duronte qët’ia hiqnin të drejtën për të hyrë nëkëngë, sepse, qoftë edhe për një rast,qoftë edhe për një situatë, kjo ishte njëkënaqësi e veçantë.

Duke qenë një këngë urdhëruese,kënga dibrane e dasmës, megjithatë,nuk është aspak e ashpër, e thatë, por,përkundrazi, është e mbushur mengrohtësi e lirizëm. Ajo është e aftë tëkrijojë emocione të mëdha dhe situatasolemne, Ndonëse ka rreptësi dhe një-farë protokolli (kur vijnë një grup të ftu-arish, vetëm të parit dhe të dytit u për-mendet emri, të tjerët përshëndetenbashkërisht), ajo është, prapëseprapë,

Mars2 0 0 711 ETNOKETNOKETNOKETNOKETNOKULULULULULTURETURETURETURETURE

një hapësirë e lirshme, një tribunë demokratike.Kënga dibrane e dasmës e ka përballuar medinjitet e me plot sukses mbingarkesën që kri-jojnë normalisht funksionet e jashtme. Në gjend-jen e sotme këto funksione nuk ngjajnë më tëtepërta mbi këngën.

Në veçanti, gjendje të ngritura emocionalekrijon ajo që në të folmen e vendit quhet “horë”,emërtim që besojmë të ketë lidhje me një ngaelementët më të rëndësishëm të dramës antikegreke, me korin e famshëm, siç mud të shihetedhe nga emri. Ka rëndësi që përngjasimi nukështë vetëm tek emri. Në dasmën dibrane natae së premtës para dasmës quhet ndryshe edhe“nata e horës”. Quhet kështu pse kjo është natakur të gjithë, burra e gra, ngihen bashkërisht tëkëndojnë. Bile nuk mungon as korifeu. Natyr-isht ai nuk quhet me këtë emër, por merr funk-sionet e tij. Kjo është nata e këngës kolektive.Ai që prin këngën, korifeu, le ta quajmë kështu,këndon i vetëm vargun e parë, që përsëritet ngagjithë pjesmarrësit, dhe kështu vazhdohet mëtutje deri në fund të këngës. Ky paralelizëm ështënjë tjetër dëshmi vjetërsie antike për folklorin di-bran të dasmës.

Hora, me sa duket, ka qenë jo vetëm stil tëkënduari (“Hajd’ t’marrim një horë / Të gjithë dorëpër dorë”), por dhe mekanizëm për krijimtarinëdhe për përsosjen e artit. Një vështrim i vëmend-shëm mbi dasmën dibrane të çon në përfundi-min se pikërisht hora i jepte mundësi këngëtarittë krijonte, të shtonte vargje e vlerësime përpersonat konkretë të cilëve u këndohej, të har-monizonte të përgjithshmen me të veçantën..Mënyra si ekzekutohet hora është mjaft e për-shtatshme për këtë. Gjatë kohës që të gjithë sëbashku përsërisin vargun e parë, ai që i prinhorës ka kohë të krijojë e të provojë një varg tëri. Për një lidhje të mundshme etimologjike mi-dis fjalëve “kor” e “horë” flet jo vetëm fakti që nëgreqishten e re tingulli x është midis h-së dhe j-së, por dhe një kuptim i ruajtur i fjalës sonë nënjësinë frazeologjike “na i bëri zemrat horë” - nagëzoi pa masë, që gjendet edhe në fjalorin eshqipes së sotme.

Eshtë i njohur edhe përdorimi i fjalës horëpër fshat dhe për fshatçe (Hora e arbëreshëveetj) Por ky kuptim nuk është zanafillor, ai ështëkuptim metaforik. Horë në fillim ka nënkuptuarbashkësinë, pastaj zëvëndësoi fjalën fshat. Esh-të për t’u përmendur gjithashtu fakti që pothua-jse në gjithë Shqipërinë vajtimi, që është edhenë konservator se kënga, realizohet si në korinantik: i pari thur vargun, të tjerët e përsërisin.

Siç dihet, kënga me të marrë e me të priturështë karakteristike për zonat jugore të vendit,për polifoninë labe. Nëse dhe në horën dibranecilësi përcaktuese është ekzekutimi me të marrëe më të pritur, kjo flet për ekzistencën e një ele-menti të lashtë mbarëkombëtar. Ashtu si nëkëngën labe, edhe në horën e dasmës dibrane,dikush ia merr dhe kori, bashkësia, ia pret. Ndry-shimi është vetëm në faktin që e para këndohetme polifoni.

Eshtë për t’u vënë re gjithashtu që, sa mëshumë afrohet e diela e dasmës, aq më shumëe më shpesh del kënga në rol, si të thuash,disiplinues. Po të rikonstruktohej, bie fjala, e dielapasdite, do të shihej që nuk do të mbetej thajseasnjë çast bosh, pa këngën përgjegjëse, pa ve-primin përkatës. Ja episodi, pak a shumë i plotë,duke marrë si pikënisje këngën e ardhjes sënuses: solemniteti në kulm, në këngë lavdëro-hen krushqit që e morën nusen pa telashe:

Raka dielli, raka hana,Për midis të udhës,Po na vika krushku i parëMe nusen përmbrapa.Pak dyshim, gjithçka të kujton një situatë

bisedimesh kuvendi, midis krushqëve epërcjellësve, të cilët, sipas zakonit, duke qenëse martonin vajzë, nuk duhej të shfaqeshin tëhareshëm.

Njerëzit e shtëpisë venë të shohin nusen:Ka ardhë dhandri me ta paMe një dorë prej temena.Nusja nxirret të shihet nga të gjithë das-

morët. Ky është momenti ku konsumohenkëngët më të bukura për hijeshinë e vajzës.(Paske ata sy oj nuse / si hana kur bie). So-lemniteti bie, pak humor, lavdërohet nusja e renë kurriz të kunatave, me të cilat “s’ka kra-hasim”. Një kthesë e shpejtë emocionale: ngri-het lart fisi i dhëndrit dhe përshkruhet me dhim-bje situata shpirtërore në shtëpinë e nuses tashqë vajzën e kanë larg. (Nëna e nuses merr njëdorë kashtë / kërkon brënda e kërkon jashtë /

Nga HAJRI MANDRI

Në librin e tij, intelektuali i mirënjohur Hasan

Leka ka dhënë një pasqyrëtë gjallë të një individi qëna kalon nga fshati nëqytet, nga varfëria tek jetanë qendër të kryeqytetit,nga injoranca skolastike nënjë fshat të thellë dibran,tek rektorati dhe bota aka-demike, nga fëmijëria qëpërbën kohën e vështirëfeudale, tek rinia me stre-set dhe peripecitë komu-niste, nga pjekuria e tij in-telektuale dhe oshilacionetnëpër labirinthet e nomen-klaturës së lartë, deri tekpleqëria që përbën thelbine filozofisë pragmatiste tëtij. Midis idealistit të frymë-zuar dhe njeriut të zhgën-jyer në tranzicion, nga of-erta e tij si njeri me integ-ritet të lartë moral tekkërkesa e realitetit sho-qëror të çekuilibruar ngatranzicioni, qëndron HasanLeka, i cili për nga dendë-sia e aktivitetit të tij, përbënnjë personazh interesantdhe me vlera për nga logji-ka dhe morali që e kaudhëhequr në jetë. Mjaftngjarje dhe personazhe tëtjerë plotësojnë figurën eheroit kryesor të librit me tëcilët ai është i lidhur me njëmijë fije të dukshme dhe tëpadukshme interesashshpirtërore, kulturore, ma-teriale e jetësore. Libri për-bën një vepër që sjell mjaftinformacion e që përshkru-an në mënyrë analitikedhe sintetike situata psiko-morale mjaft të goditura qëtë tërheqin për t’i lexuar. Aipasqyron me realizëm ng-

BOTIME TË REJA

Pak fjalërrethlibrit mekujtime,të HasanLekës

“Një iluminist ietur për dituri”

jarje të kohës.Si një personazh tipik,

në rrethana tipike, Hasanina çon në mjedise puneinteresante për këdo, dhenga vetë përvoja e tij ai kanxjerrë nga jeta mjaft konk-luzione që përbëjnë njëvlerë dhe një përvojë që ushërben edhe të tjerëve.Protagonisti i këtij libri ësh-të një iluminist i etur përdituri dhe këtë etje e tre-gon në përpjekjet e tij vi-gane për të ndriçuar mend-jen dhe për të pasuruardijen duke e përcaktuar sikredon dhe rrugën e tij mëtë dobishme, ai është njëhumanist i thellë kurparaqet marrëdhëniet e tijme njerëzit e familjes dhetë gjakut. Në mjaft episodeai është prekës në raportetsensibël me vëllezër dhemotra, me gruan dhe fëm-ijët. Autori me figurën e tijnë jetë është një modeledukues për shoqërinë,pasi ai mbështetet në sku-puj moralë dhe të pandry-shueshëm. Gjuha në libërështë e thjeshtë me një le-ksik shqiptar të ëmbël, mefraza të punuara me mjesh-tëri, e cila rrjedh natyrshëmpa sforcime, gjë që tregonkulturën e lartë gjuhësoretë autorit. Gjykimet e tij mbirealitetin mbeten kryesishtnë planin subjektiv dhe lid-hen me rrethanat që kanëimponuar motivet dhe qën-drimet e autorit në situatatë caktuara vendore dhekohore. Autori ka botuaredhe libra të tjerë dhedëshirojmë që ta vazhdojëpunën e tij krijuese. Iurojmë autorit suksese dhejetë të begatë!

Ku e kam vajzën t’hamë darkë bashkë). Tonihumoristik shtohet, ngrihet lart dhëndrri dhe qor-tohen bashkëmoshatarët e tij pse vonohen (Kyfilani ku i la shokët / Në livadh, çobanë me lopët).Situata emocionale kthehet në krahun tjetër:dhëndrri ndahet nga njerëzit e shtëpisë për t’ubashkuar me nusen dhe tërë ky akt shoqërohetme këngë prekëse (Hajt ta lidhim besën-o/ kujemi bashkë /a do ta duash nanën-o / sikur eke dashtë). Këngët, si të thuash me protokoll,mbyllen me disa pjesë që i këndohen nuses (Mosma shtrëngo krahi / As kujton gjynahin / Zogu idadës-o / Ylli i natës-o). Më tutje mund të kën-dohet çdo lloj kënge, por tashmë ka kaluar mesii natës. Asgjë jashtë kontrollit të këngës, derinë këtë çast. Gjithçka e urdhëruar prej saj.

Eshtë e vështirë të merret më mendç’konfuzion do të shkaktohej sikur për një çasttë prishej radha e këngëve apo të ndërpritejekzekutimi i tyre. Të mendojmë se është ditë ehënë, mëngjes. Sipas rregullit, të hënën das-morët shpërndahen. Mirëpo para se ata tëkërkojnë leje për të ikur, duhet të këndohet kën-ga që i përgjigjet këtij momenti. Nëse kjo, supo-zojmë, nuk ndihet, po vonohet, dasmorët nukshpërndahen, sepse kjo konsiderohet si ftesë etë zotit të shtëpisë për të vazhduar gëzimin. Nëtë kundërtën, në rast se kënga do të ekzekuto-hej të dielën pasdite, të ftuarit do të iknin parakohe, natyrisht qejfprishur, ndonëse të lutur ngai zoti i shtëpisë për të falur për keqkuptimin.

Le ta shohim edhe ne një situatë tjetër seç’amulli do të sillte ekzekutimi i këngës jo nëkohën dhe në vendin e vet. Para se të shpërnda-hen dasmorët, të hënën në mëngjes, sipasradhës, këndohej kënga e akçinjve (kuzhini-erëve), në të cilën qortohej në ton shakaje i zotii dasmës pse nuk bëri aq shpenzime sa du-heshin për t’i kënaqur më mirë të ftuarit. Nësekjo këngë do të këndohej të premten, pasojatdo të ishin krejt të kundërta: ajo do të quhej ur-dhër për të shtuar e dyfishuar bagëtitë e theru-ara dhe shpenzimet e tjera. Veç të tjerash kjodo të ishte një ofendim për të zotin e shtëpisë,të cilit, dashje pa dashje, i bëhej qortim përmungesë bujarie.

Eshtë pikërisht kjo specifikë e këngës qëpërbën edhe thelbin e specifikës së vetë dasmësdibrane. Kjo merr formën e një spektakli rigor-oz, sa të larmishëm, aq dhe të disiplinuar. Rreg-ulli dhe harmonia që sundojnë në dasmën di-brane, me gjithë grumbullimin e madh tënjerëzve, zakonisht shkak konfuzioni e të pa-priturash, i dedikohen në radhë të parë artit. Kjoështë gjithashtu shprehje një lashtësie të thellë.Veçanërisht që fakti që ngjyrimi fetar në këtë artështë gati si një palimpsest, shtresë mbi sh-tresë, flet për një jetë shumëshekullore të tij.

Kënga dibrane e dasmës është një harmo-nizim i përsosur i funksionit artistik me atë or-ganizativ të saj. Poeti popullor nuk kalënë asnjëmoment të dasmës dhe asnjë protagonist të sajpa këngën e vet. Le ta ilustrojmë këtë me këngëne mëngjesit të së hënës para se dasmorët tëjenë ngritur nga gjumi. Kënga kndohet në emërtë nënës së dhëndrrit:

Duel drita, po këndojnë gjelatÇile nuse, derënÇile derën, qitma djalinMuer nana malin.Përgjigja është:Ma ka zan’ ashikun gjumi,Ma ka zan’ krahin përfundiS’mund t’ ta çeli derën.Dasmat, në kuptimin e plotë të fjalës, kanë

qenë jetuar me intensitetin e një kohe jo të za-konshme. Ata krijonin një stil të veçantë mar-rëdhëniesh e raportesh midis njerëzve. Jo vetëmnë art por gjatë tërë ditëve të dasmës, gruaja,bie fjala, gëzonte një liri pa krahasim më tëmadhe se në ditë të zakonshme. Ajo që për tënë kohë tjetër ishte ëndërr, gjatë dasmës prekeje realizohej. Dhe ishte pikërisht kënga çelësi ikëtyre marrëdhënieve, natyrisht më të lirëshmee më të ngarkuara me emocione.

Edhe një tipar tjetër i këngës së dsmës di-brane duhet vënë re. Kjo këngë është a e pasurnë ngjyrime, motive, tone e ngarkesa të tjeraemotive, sa mund të pohohet pa frikë se i përgjig-jet plotësisht gjithanshërisë së jetës. Kjo këngëka edhe solemnitet, edhe lirizëm të ngrohtë,edhe paralajmërime të rrepta, edhe humor, edhemomente dramatike, edhe çaste dëfrimi. Ky ko-mpletim e bën atë të mos ndihet kurrë e tepërtdhe, në të kundërtën, të mos mungojë në asnjëmoment që është e nevojshme.

1988

Mars2 0 0 7 12KULKULKULKULKULTURETURETURETURETURE

cyan magenta yellow black

Grafika: Studio “m&b”. Tel: (04) 233 283. Shtypur në shtypshkronjën “Dita 2000”. Tel: (04) 273 745

Mars2 0 0 7 12

BOTIMETË AUTORËVE

DIBRANË

Nga NAIM PLAKU

Atë mëngjez, sa dielli kishteqit shtat në shpatullën e

djathtë të Korabit, Mete Skepiu lëshoi fap e fap nja dy grush-te ujë syve, hodhi kinin e kuqnë sup, dhe, siç bënte zakon-isht, hapi derën e kullës, lidhiqenin në hatulla e doli në lënd-inën e lagur me lashtën e butëtë asaj vjeshte. Poshtë, shumëkëmbëve të tij, rrëshqiste Setame atë ujin e saj të ftohtë, që eturbullonte paksa vetëm llohae luginës që rrëshqiste herë pashere pas shirave të shumtë.

Ja tek ja befi Zane Hoti, duketërhequr këmbën e çalë asajrruge të ngushtë duke shman-gur degët e ferrave që i cekninmangët e këmishës së bardhëtë cilën e vishte rrallë, kur sh-komte te ndonjë mik. I kishtedërguar fjalë që dje Mete Skepitt’a priste te kulla e tij , se kish-te një amanet për të.

-A je, oj kulla e Skepit?-Rritet nga pak, o Zane Hoti

e mirë se të solli zoti!-A në konak, a këtu te lisi ?-Unë e ndezi zjarrin ku bën

fet drita, o Zane.-E di. Na pri, pra ,se nuk

asht fjalë për hije, por fjalëkonaku.

Dhe zjarri aty tek oxhaku ikullës vërtet bubullonte ekonaku ishte kaq i ngrohtë e i

VISARE NGA ODA DIBRANE

Ditë vjeshte në konakun e Mete SkepitDitë vjeshte në konakun e Mete SkepitDitë vjeshte në konakun e Mete SkepitDitë vjeshte në konakun e Mete SkepitDitë vjeshte në konakun e Mete Skepitkëndshëm për të pirë atë kaf-en që ngrohej ngadalë nëtakemet prej bakri afër vatrëssë mbushur me prush.

-Më duket se nuke kishe çukarrën o Mete?

-Është pjekur, por nuk i kaardhur ajami hala…Bije vetë,sa të piqet e nuk ka nevojë përshkop.-foli me një qeshje të le-htë Metja.

-Ma afro pak mashën, ojKullë!

-Llullën ta ndezi unë. Edhekutinë ma sill ta mbushi meduhan të mirë, se e paske nësosje.

-Mashën unë e kutinë ti. Nukshkretet kulla për një furkë,oMete.

-As konaku nuk fiket me njëpushkë, o Zane Hoti. Të pastëgrat puna, se shyqyr dimrithonë se po hyn i mbarë.

Zania filloi të përpushë zjar-rin dhe e nxorri në anën tjetërtë oxhakut.

-A ke bërë shumë rrugë?-U lodha pak.. Donte të më

përcillte me kalë Noka, por s’elash. Dy gjurmë e një pëllëm-bë është Shgjerthi prej Kodre.Më ka dhënë këtë cigare përty.

-A i duni berrat prej bjeshkeNoka?

-Po bëri një javë Shmitri, oMete.

-A ia ka terezinë për tel?

-Hasrat i ka thur krejt të reja.I ka mbet vetëm një anë pasexhade.

-A nuk ka pas harxhe, onuse?

-Jo, besa, harxhe ka boll, porpo nuk bëri raketak razbuja,nuk bumllon uja.

-Me thënë të drejtën Nokëne njeh krejt nahija, por s’i dihetogrades, or Zanë, çfar kalliri karrit.

-Këtë këmbën që s’punon ekam lënë në pritje, o Skep, ejo nëpër shkallë.

-E di, e di, por edhe gishtatjanë jaratisur sicili për punën evet.

-Shtro ti e të pres unë.Mete Skepi thithi prap me

forcë çibukun dhe e tundi triherë në vatër.

-Kur ke xhevahirin, s’ke psetë mos bëjsh mihirin, o shtëpiae Hotit.

-Po, besa, ia ka vaktin me eqit kësaj vjeshte një pushkëhabertare e me i këput telat elahutës.

-Atë që është nisur, nuk endal as Drini.

Të dy burrat ndeznin e fikninçibukët. Aso kohe në konakune burrave hyhej me kut, mekandar e me biçak.

-Moa ma merr për ters! -theu i pari heshtjen Metja. - Mëmirë herët, se si të perëndojëdielli.

-S’e luan topi. Ja ku jam.-A e ka për odë Noka, se

orgjaç e di që ka, bile të gjerëfort.

-Hyn e del vetë, pa e mbaj-tur kush për dore.

-A është për shoshë, a përgroshë?

-Nuk del as te lama pa engjesh kollanin.

-A din të ulet e të ngrihet, ae di vendin e vet në konak?

-Nuk ka rrëshqit në termaleas në teposhtë. Ku ulet nuklëviz.

-A mbath ndonjëherë opingate tjetrit?

-E njeh gjalmin e vet, asmbar e prapë s’i vesh.

-A lidhet në hatulla?-Po dëgjoi zë ujku, i këput.-Po pazarit a i beson?-Mo ki gajle, gjer sot s’ka

mbajtë kurrë dele të huaj nëvathën e vet.

I ndenë litarët larg shtëpia eNokës, or Met Skepi. Pula mepulë e kulla me kullë. Na e qit

edhe një kafe, o Mete, se kaqkisha.

-Po ia fus pak sheqer, e bëritë fala Nokës!

-Paç faqen e bardhë, o MeteSkepi e t’u baftë kulla njëqindpash!

Atë ditë, nga faqja tjetër emalit erdhi një jehonë pushkehabertare…

Shpjegime për disa fjalë:1. Kin – i = shami e kuqe a e

bardhë, që mbanin burrat.2. Çuk-u, em, et. – shkund.3. Të pastë grat (puna) – të

shkoftë mbarë, t’u shtoftë!4. Dun-i, em, et = zbret, lës-

hon nga një lartësi diçka.5. Ajam – koha e përsh-

tatëshme.6. Orgjaç – vath, kotec dhen-

sh.

Shënim: Në këtë skicë autorika shfrytëzuar sentencat plotngjyrime emocionale që janëveçori të së folmes së Dibrës.

“Mjeshtër i epikës dhe lirikës kombëtare”Një shpirt i plagosur nga diktatura, një

rrezatim fisnikërie, poet dhe mësues me talenttë rrallë, njeri i pasionuar pas krijimtarisë brilan-te me vlera kombëtare, gjurmëlënës për Dibrëndhe brezat e saj, shpirt behar për epikën dhelirikën e festivaleve kombëtare. Naim Plaku ish-te dhe mbetet padyshim mjeshtri i epikës dhelirikës kombëtare. Ndonëse me vonesë, tepërme vonesë, ashtu siç thotë dhe vetë Naimi nëveprën e tij “Fllad dhe frullizë” është një vepër ekarakterit të thellë filozofik-popullor, figuracion ilarmishëm, mjeshtëri e ndërtimit të vargjeve dhegjetjet artistike. Me plot bindje, duke u bazuar nëvlerat e mëdha të poezive, lexues dhe studiuesndjejnë forcën emocionale, peshën e fjalës e tëvargut, ndjejnë në zemër dhe shpirt se të katërkapitujt e librit ngjajnë si katër stinët e vitit, në tëcilat dominon aroma e luleve të beharit. NaimPlaku në këtë libër pasqyron kronikën e jetës,ngjarje dhe personazhe të cilët shfaqinmadhështinë njerëzore, jep flladet e shpirtit,historinë e brezave, bën monumente me stilin etij origjinal, portretizon figurat nëpërmjet të cilavedel qartë madhështia e një populli, qëndresapërballë rrebesheve të historisë. Poezia e NaimPlakut ngjan me flladin e bjeshkëve, me jehonëne grykave, me oshtimën e Korabit, me bukuritëe kullave ku ka bleruar mençuria dhe trimëria.Është vërtet himn trimëror, është zall e ortekkushtrimi, epope qëndrese poezia “Këndojnëpushkët nëpër kulla”. Besatimi dhe urtësia, vël-lazërimi dhe qëndresa, fjala e latuar dhe shpre-hjet e figurshme i bëjnë strofat të ngjajnë simonumente lirie, e bëjnë poezinë të madhër-ishme e me tone kushtrimtare:

“…Dridhen malet, jo, nuk tunden kul-lat

N’log t’burrnisë po maten burratS’e lshojmë pllamën pa i ndrrue ksu-

lat.

Lëshon Korabi gurë e kepaPo knon Drini kangët e veta:-Kanë hyp shqipet nëpër kreshta!

-Kadal, hasëm, se ktu ka burra,Na knojnë pushkët nëpër kullata shtrojmë vendin pllambë e plumba!...”Tek poezia e Naim Plakut sikur shfaqet

zëri i trimave, kushtrimi, liria, besa, Skënder-beu, Drini, vikama e lirisë, krenaria se jemi sh-qiptarë, Kosova.. Naimi na jep qartë nëpërmjetpoezive tablonë heroike të qëndresës popu-llore:

“Moj liri pa shife nanënmbi muranë ta ngriti kangën.n’Kaçanik e karadakvure gjak e hodhe shtat!

Mbledh e shkref rrufetë e qiellitkjo koburja e Boletinit.Jam Gjakova, jam Drenica,Kam mbush gjoksin me petrita!..”

Poezitë epike janë bërë këngë dhe këtokëngë janë sot pronë e të gjithëve si “Gjeneralime shajak”, “Udha e mbarë or Ramiz Daci”,“Gjithë trimëria në kuvend”, “Këndojnë pushkëtnëpër kulla”, “Has Përnezha” e plot e plot tëtjera. Tek poezia e Naim Plakut krahas ngarkesësemocionale gjejmë dhe fjalën e gdhendur, thjesh-tësinë e mendimit, tonet epike, përjetësia e heroitnë breza. Naimi nëpërmjet poezisë së tij epike,por dhe lirike, na jep mjaft bukur ide, mesazhe,shfaq mendime nëpërmjet mjeshtërisë së rrallëartistike, jep në poezi filozofinë dhe shpirtinheroik popullor:

“Moj Kosovë, Kosovë e lashtë.Bije një, po lindën shtatë.Për këtë dritë që del kësaj toke

Falmeshnet ke prej gjithë boteBrez pas brezi t’u dhashtë e mbaraLindsh e rritsh Adem Jashara!...”Kur lexon poezitë e Naim Plakut të duket

sikur dëgjon njëkohësisht edhe këngë. Ato mësë shumti qofshin epiket, qofshin liriket janëkënduar nëpër skenat tona dhe të botës memjeshtëri të rrallë nga këngëtarë të njohur. Poe-zia e tij mbart madhështi dhe freski, tone lirikedhe muzikalitet, ngarkesë emocionale dhe figu-racion letrar të vendosur me mjeshtëri, mekujdesin e arkitektit të vërtetë në secilën poezi.Poezia e Naimit ngjan me bukuritë e bjeshkës ekaltërsitë e gurrave, me aromën e luleve. Janëpoezi që kanë fjalën e madhërishme, të thjesh-tën, të bukurën, dashurinë, tonet baldadeske,shpirtin e emigrantit, dramën e 9 marsit 1996, ku32 djem të rinj nga Maqellara humbën jetën nëkanalin e tmerrshëm të Otrantos:

“Dri, o Dri i zipse s’dëgjon nuk flet?Bije një kurorëpërmbyset një djep!

Vijnë dallëndyshet,dhe kërkojnë varret,ku t’i gjejnë trimatsi t’i mbyllin plagët!

Dalin nëpër brigje,kërkojnë nëpër male,Dri, o Dri i ziMe derte e halle!...”Naim Plaku nuk është vetëm poet i epikës

dhe lirikës por dhe poet i halleve dhe derteve tëpopullit të vet. Elegjitë e tij janë nga më të buku-rat e botuara ndonjëherë. Kështu mund të për-mendim “Vajtim për vëllanë:

“Motra gishtin don me të prekëgishti yt ka ndezë rrufetëKa ardhë motra e të rri pranëLapidarë përmbi muranë”Poeti Naim Plaku radhitet përkrah poetëve

të mëdhenj të vendit tonë, është dhe mbetetmjeshtri i epikës dhe lirikës kombëtare. Vlerat epoezisë së tij janë thesar për brezat, model përpoetët e rinj. Origjinaliteti, mjeshtëria, pasuriafigurative e latimi i fjalës janë tipare të veçantanë stilin e Naimit. E libri “Fllad e frullizë” ështëvetëm fillimi. Më vonë, jo vetëm dibranët, pordhe lexues të ndryshëm anembanë vendit dotë presin vepra të përsosura nga poezia origji-nale e Naim Plakut, e këtij njeriu që nuk u mposhtkarshi asnjë lloj rrebeshi.

MEVLUD BUCI