Çrregullime e rënda mendore, çrregullime të lidhura me … · 2020. 7. 10. · Pyetje te...

Neli DEMI, M.D. Konsulent OBSH

02.07.2020

Çrregullime e rënda mendore, çrregullime të lidhura me përdorimin e substancave dhe epilepsia.

Neli DEMI, M.D. Konsulent OBSH

09.07.2020

10/07/2020 | Çrregullime të rënda mendore, çrregullime të lidhura me përdorimin e substancave dhe epilepsia 2

Përmbajtja e prezantimit

Gjatë emergjencave - hyrje

Çrregullimet e rënda mendore – psikozat, çrregullimet e humorit, çrregullimet e ankthit

Çrregullimet e lidhura me përdorimin e substancave

Epilepsia

Gjatë COVID-19

Gjatë emergjencave- Hyrje

Të rriturit dhe fëmijët e prekur nga emergjencat përjetojnë një gamë të

konsiderueshme dhe të larmishme problemesh mendore, neurologjike dhe nga

përdorimi i substancave. Pikëllimi dhe stresi akut prekin shumicën e njerëzve

dhe konsiderohen të jenë reagime psikologjike të natyrshme, të përkohshme

ndaj fatkeqësisë ekstreme. Megjithatë, për një pakicë të popullatës, fatkeqësia

ekstreme shkakton probleme të shëndetit mendor, si çrregullimi depresiv,

çrregullimi nga stresi post-traumatik ose çrregullimi i zgjatur i pikëllimit; të

gjitha këto mund të dëmtojnë rëndë funksionimin e përditshëm.

Krahas këtyre, njerëzit me gjendje të rënda para-ekzistuese si: psikoza, aftësia

e kufizuar intelektuale dhe epilepsia bëhen akoma më shumë vulnerabël. Në

fund, përdorimi i alkoolit dhe drogës paraqesin rreziqe serioze për problemet

shëndetësore dhe dhunën me bazë gjinore. Në të njëjtën kohë që nevojat e

shëndetit mendor të popullatës janë rritur ndjeshëm, shpesh mungojnë burimet

vendore të kujdesit shëndetësor mendor. Brenda këtyre konteksteve, mjetet

praktike janë të nevojshme më shumë se kurrë.

7/10/2020 3| Çrregullime të rënda mendore, çrregullime të lidhura me përdorimin e substancave dhe epilepsia

1. Parimet e komunikimit

2. Parimet e vlerësimit

3. Parimet e menaxhimit

4. Parimet e uljes të stresit dhe forcimit të mbështetjes sociale

5. Parimet e mbrojtjes së të drejtave të njeriut

6. Parimet e vëmendjes ndaj mirëqenies së përgjithshme

10/07/2020 4

Parimet e ndërhyrjes

| Çrregullime të rënda mendore, çrregullime të lidhura me përdorimin e substancave dhe epilepsia

10/07/2020 5

Nivelet piramidale të ndërhyrjeve


10/07/2020 6

Çrregullimet e rënda mendore – psikozat, çrregullimet e humorit, çrregullimet e ankthit


10/07/2020 7

Stresi akut


Kriteret

▪ një ngjarje potencialisht traumatike ka ndodhur

brenda afërsisht 1 muaji

▪ simptomat kanë filluar pas ngjarjes

▪ vështirësi të konsiderueshme në funksionimin

e përditshëm për shkak të simptomave ose

kërkon ndihmë për simptomat.

Pyetje te rëndësishme

1. A ka përjetuar personi kohët e fundit një ngjarje

potencialisht traumatike?

2. Nëse brenda muajit të fundit ka ndodhur një

ngjarje potencialisht traumatike, a ka personi

simptoma të rëndësishme të stresit akut?

3. A ka një gjendje të njëkohshme?

• ankth për kërcënime të lidhura me ngjarjen(et) traumatike

• probleme gjumi

• probleme përqëndrimi

• përsëritjen e ëndrrave të frikshme, fanepsjen ose ndërfutjen e

kujtimeve të ngjarjeve, të shoqëruara nga frika ose tmerri i

madh

• shmangien e qëllimshme e mendimeve, kujtimeve, veprimtarive

ose situatave që i kujtojnë personit ngjarjet (p.sh. shmangia e

të folurit për çështje që janë kujtesë ose shmangia e kthimit në

vendet ku kanë ndodhur ngjarjet)

• të qënurit “jumpy” ose “on edge” (tepër i ekzaltuar); shqetësimi

i tepërt dhe vigjilenca ndaj rrezikut ose reagimi i fortë ndaj

zhurmave të larta ose lëvizjeve të papritura

• të ndjerit i tronditur, i mërzitur ose i mpirë apo me aftësi të

kufizuar për të ndier ndonjë gjë

• çdo emocion shqetësues (p.sh. përlotje të shpeshtë, zemërim)

ose mendime

• ndryshime në sjellje, siç janë:

• agresioni

• izolimi dhe tërheqja sociale

• sjelljet e marrjes përsipër të rrezikut tek adoleshentët

• sjellje regresive* të tilla si urinimi në shtrat, kapja pas sendeve

ose përlotja tek fëmijët

• hiperventilimi (p.sh. frymëmarrje e shpejtë, mbajtja e frymës)

• ankesa fizike të pashpjegueshme nga ana mjekësore, siç janë:

• palpitacione, marramendje

• dhimbje koke, vuajtje dhe dhimbje të përgjithshme

• Simptoma disociative të cilat lidhen me trupin (p.sh. paralizë

mjekësore e pashpjegueshme*, aftësia e kufizuar për të folur

ose parë, “pseudo kriza epileptike”*).

10/07/2020 8

Stresi akut - simptomat


➢ Ofroni mbështetjen psikosociale bazë

➢ Ofroni mbështetje psikosociale shtesë, siç përshkruhet në Parimet e uljes së stresit dhe forcimit të ndihmës sociale (>> Parimet e

përgjithshme të kujdesit):

➢ Mësojeni personin për reagimet normale ndaj pikëllimit dhe stresit akut, p.sh.:

➢ Menaxhoni gjendjet e njëkohshme.

➢ Menaxhoni problemet me gjumin

➢ Menaxhimi i problemeve të urinimit natën tek fëmijët

➢ Menaxhimi i hiperventilimit

➢ Menaxhimi i simptomave disociative

➢ Kërkoni të kthehet pas 2-4 javësh nëse nuk përmirësohen dhe në çdo kohë në rast se përkeqsohen

10/07/20209

Stresi akut – parimet e menaxhimit


10/07/2020 10

PTSD


KriteretPyetje te rëndësishme

➢ A ka përjetuar personi një ngjarje potencialisht traumatike

më shumë se 1 muaj më parë?

➢ Nëse më shumë se 1 muaj më parë ka ndodhur një ngjarje

potencialisht traumatike, a ka PTSD personi?

➢ A ka një gjendje të njëkohshme?

Kriteret

▪ një ngjarje potencialisht traumatike ka ndodhur

më shumë se një muaj më parë

▪ simptomat kanë filluar ca kohë pas ngjarjes

▪ vështirësi të konsiderueshme në funksionimin

e përditshëm për shkak të simptomave ose

kërkon ndihmë për simptomat.

10/07/2020 11

PTSD - simptomat


▪ Probleme me gjumin (p.sh. mungesë gjumi)

▪ nervozizëm, gjendje të të vazhdueshme ankthi ose depresioni

▪ simptoma të shumta të vazhdueshme fizike pa ndonjë shkak të qartë fizik (p.sh. dhimbje koke, rrahje të forta zemre).

▪ Ripërjetimin e ngjarjes

▪ Shmangja e simptomave

▪ ndjenjë të theksuar kërcënimi aktual

▪ vështirësinë me funksionimin e përditshëm

▪ Te gjitha simptomat e permendura tek stresi akut

➢ Jepni njohuri për PTSD-në

➢ Personin këshillojeni që:

• Të vazhdojë rutinën e tij normale ditore sa më shumë që të jetë e mundur.

• Të bisedojë me njerëzit e besuar për atë që ka ndodhur dhe si ndjehen, por vetëm kur ai të jetë i gatshëm ta bëjë këtë.

• Të angazhohet në aktivitete relaksuese për të ulur ankthin dhe tensionin.

• Të shmangë përdorimin e alkoolit ose drogave për të përballuar simptomat e PTSD-së.

➢ Ofroni mbështetje psikosociale siç përshkruhet në Parimet e uljes së stresit dhe forcimit të ndihmës sociale

➢ Nëse ka terapistë të trajnuar dhe të mbikëqyrur të disponueshëm, merrni në konsideratë t’i referoni për:

➢ Te të rriturit, kur terapia konjitive për sjelljen, EMDR-ja ose menaxhimi i stresit nuk funksionojnë ose nuk janë të disponueshme,

merrni në konsideratë medikamentet antidepresive (frenues selektiv për riabsorbimin e serotoninës ose medikamente

antidepresive triciklike)

➢ Ndjekja

10/07/202012

PTSD – parimet e menaxhimit


10/07/2020 13

Çrregullimet e humorit (depression-bipolaritet)


Pyetje te rëndësishme dhe kriteret

➢ A ka personi çrregullim depresiv mesatar-të rëndë?

A. Personi ka pasur të paktën një nga simptomat kryesore të

mëposhtme të çrregullimit depresiv për të paktën 2 javë:

B. Personi ka pasur të paktën disa nga simptomat e

mëposhtme shtesë të çrregullimit depresiv në një shkallë të

theksuar (ose shumë nga simptomat e listuara në një

shkallë më të vogël) për të paktën 2 javë:

C. Individi ka vështirësi të konsiderueshme në funksionimin e

përditshëm në fushat personale, familjare, sociale, arsimore,

profesionale ose në fusha të tjera të rëndësishme.

Në qoftë se të treja - A, B dhe C - janë të pranishme për të paktën 2 javë, atëherë ka mundësi që të

jetë çrregullimi depresiv mesatar-i rëndë.

➢ A ka shpjegime të tjera të mundshme për simptomat (përveç

çrregullimit depresiv mesatar-të rëndë)?

➢ A ekziston një gjendje e njëkohshme mendore, neurologjike

dhe nga përdorimi i substancave (MNS), e cila kërkon

menaxhim?

10/07/2020 14

Depresioni - simptomat


• Gjumë të trazuar ose fle më shumë ose më pak

• Ndryshim të konsiderueshëm në oreks ose në peshë (ulje ose rritje)

• Beson se është i pavlefshëm ose ka ndjesinë e fajit të tepërt

• Lodhje ose humbje të energjisë

• Ulje të aftësisë për t’u përqendruar dhe për të pasur vëmendje tek detyrat

• Pavendosmëri

• Acarim ose nervozizëm fizik të dukshëm

• Flet ose lëviz më ngadalë se normalja

• Mungesë shprese për të ardhmen

• Mendime apo akte vetëvrasëse.

➢ Ndërhyrjet psikosociale

1. Ofroni edukim psikologjik

2. Ofroni mbështetje psikosociale siç përshkruhet në Parimet e uljes së stresit dhe forcimit të mbështetjes sociale

3. Nëse ka terapistë të trajnuar dhe të mbikëqyrur të disponueshëm, merrni parasysh inkurajimin e personave me depresion

mesatar-të rëndë që të përdorin një nga trajtimet e shkurtra të mëposhtme psikologjike sa herë që ata të jenë të disponueshëm:

➢ Ndërhyrjet farmakologjike

a) Marrja në konsideratë e medikamenteve antidepresive

b) Në qoftë se vendosni të rekomandoni medikamente antidepresive, zgjidhni një antidepresiv të përshtatshëm

c) Ndjekja

10/07/202015

Depresioni – parimet e menaxhimit


10/07/202016

Depresioni – mjekimi


Amitriptyline3 (një TCAb) Fluoxetine (një SSRIc)

Doza fillestare për të rriturit 25-50 mg në kohën e gjumit 10 mg një herë në ditë. Pas 1 jave rriteni në 20 mg

Doza fillestare për adoleshentët Nuk aplikohet (mos rekomandoni TCA për adoleshentët) 10 mg një herë në ditë

Doza fillestare për të moshuarit dhe të sëmurët me mjekime 25 mg në kohën e gjumit 10 mg një herë në ditë

Rritja e dozës për të rriturit Rriteni me 25-50 mg në javë Nëse nuk ka reagim për 6 javë, rriteni deri në 40 mg një herë në ditë

Doza tipike efektive për të rriturit 100-150 mg (doza maksimale 300 mg)d 20-40 mg (doza maksimale 80 mg)

Doza tipike efektive për adoleshentët, të moshuarit dhe të sëmurët

me mjekime

50-75 mg (doza maksimale 100 mg)

Mos e rekomandoni për adoleshentët20 mg (doza maksimale 40 mg)

Efekte anësore serioze dhe të rralla Aritmi kardiake

Akatizi e tejzgjatur*

Anomali gjakderdhjeje tek ata që përdorin aspirinë ose medikamente

të tjera antiinflamatore josteroide*

Ide vetë-dëmtimi (veçanërisht tek adoleshentët dhe të rinjtë)

Efekte anësore të zakonshme

Hipotension ortostatik (rrezik për t’u rrëzuar), tharrje e gojës,

kapsllëk, vështirësi në urinim, marrje mendsh, shikim i paqartë dhe

sedacion

Dhimbje koke, shqetësim, nervozizëm, shqetësime gastrointestinale,

mosfunksionim seksual i riruperueshëm

Kujdes Ndërpriteni menjëherë nëse personi paraqet një episod maniak Ndërpriteni menjëherë nëse personi paraqet një episod maniak

10/07/202017

Depresioni (bipolariteti) – mjekimi


Carbamazepine Valproate

Doza fillestare 200 mg/ditë 400 mg/ditë

Doza tipike efektive 400-600 mg/ditë (doza maksimale

1400 mg/ditë)

1000-2000 mg/ditë (doza

maksimale 2500 mg/ditë)

Programi i dozimit Dy herë në ditë, nga goja Dy herë në ditë, nga goja

Efekte anësore të rralla por serioze

♦ Skuqje e rëndë e lëkurës

(sindroma Stevens-Johnson*,

nekrolizë toksike epidermale*) ♦ Depresion i palcës së kockave*

♦ Përhumbje ♦ Konfuzion

Efekte anësore të zakonshme

♦ Përhumbje ♦ Vështirësi në ecje ♦ Të përziera

♦ Letargji ♦ Sedacion ♦ Të dridhura ♦ Të përziera, diarre ♦ Humbje peshe ♦ Humbje e përkoshme e flokëve

(normalisht rritja përsëri fillon

brenda 6 muajve) ♦ Funksioni hepatik të dëmtuar

10/07/2020 18

Psikozat



➢ A ka psikozë personi?

Iluzione* (besime ose dyshime fikse të rreme, të cilat mbahen në

mënyrë të vendosur edhe kur ka dëshmi për të kundërtën)

• Këshillë: Provoni duke pyetur më tej se çfarë

nënkupton personi dhe dëgjoni me kujdes.

Haluçinacione* (dëgjimi, shikimi ose ndijimi i gjërave që nuk janë

aty)

• A dëgjoni apo shikoni gjëra që të tjerët nuk

munden?

Mendime të çorganizuara të cilat kalojnë nga njëra temë në tjetrën

pa lidhje logjike; bisedë që është e vështirë për t’u ndjekur

Përjetime të pazakonta, siç është besimi se të tjerët vendosin

mendime në mendjen e dikujt, se të tjerët tërheqin mendime nga

mendja e dikujt ose që mendimet e dikujt po transmetohen tek të

tjerët

Sjellje jonormale si aktiviteti i çuditshëm, ekscentrik, pa synim dhe i

acaruar ose mbajtja e një qëndrimi jonormal të trupit apo qëndrimi

fare pa lëvizur

Simptoma kronike të cilat përmbajnë një humbje të funksionimit

normal, përfshirë:

mungesë energjie ose motivimi për të bërë detyrat dhe punën e

përditshme

apati dhe tërheqja sociale

pakujdesi ose kujdes personal i dobët

mungesë ekspresiviteti dhe përvoje emocionale.

➢ A ka shkaqe fizike akute të simptomave psikotike që mund të

menaxhohen?

➢ A është ky një episod maniakal?

Nëse janë të pranishme shumë simptoma, mund të jetë Psikozë.

Gjithmonë vlerësoni për rrezikun e pashmangshëm të vetëvrasjes

(>> SUI) dhe për dëmtim të të tjerëve dhe nga të tjerët.

10/07/2020 19

Psikozat - simptomat


Sjellje jonormale (p.sh. pamje e çuditshme, pakujdesi ndaj vetes, bisedë pa lidhje, bredhje pa asnjë qëllim,

murmurit ose qesh me veten)

Besime të çuditshme

Dëgjimi i zërave ose shikimi i gjërave që nuk janë aty

Dyshim i jashtëzakonshëm

Mungesë dëshire për të ndenjur ose biseduar me të tjerët; mungesë motivimi për të bërë detyrat dhe punën e

përditshme.

A. Ndërhyrjet farmakologjike (Për psikozën pa shkaqe fizike akute, për simptomat psikotike nga shkaqet fizike akute (p.sh. lënia e

alkoolit ose deliri, për episodin maniakal)

B. Ndërhyrjet psikosociale

C. Ndjekja

10/07/202020

Psikozat – parimet e menaxhimit


Mjekimi Haloperidola Chlorpromazine Risperidone

Doza fillestare 2.5 mg në ditë 50—75 mg në ditë 2 mg në ditë

Doza tipike efektive

4—10 mg/ditë

(doza maksimale 20

mg)

75—300 mg/ditëb

(doza maksimale

1000 mg)

4—6 mg/ditë

(doza

maksimale 10

mg)

Mënyra e administrimitNga

goja/intramuskulareNga goja Nga goja

Efektet anësore të rëndësishme:

Efektet anësore

ekstrapiramidale*+ + + + +

Sedacion (sidomos tek të

moshuarit)+ + + + +

Hezitim urinar/mbajtje e

urinës+ + +

Hipotension ortostatik* + + + + +

Sindroma malinjë

neuroleptike*Rrallëc Rrallëc Rrallëc

Mjekimi Biperidena Trihexphenidyl

Doza fillestare 1 mg dy herë në ditë 1 mg në ditë


3—6 mg/ditë

(doza maksimale 12

mg)

5—15 mg në ditë

(doza maksimale 20

mg)

Mënyra e administrimit Nga goja Nga goja

Efektet anësore të rëndësishme:

Konfuzion, shqetësime të kujtesës (sidomos tek

të moshuarit)+++ +++

Sedacioni (sidomos tek të moshuarit) + +

Hezitim urinar/mbajtje e urinës ++ ++

Antipsikotikë

Antikolinergjike

10/07/2020 21

Epilepsia


Epilepsia është një gjendje kronike neurologjike që përfshin kriza epileptike të përsëritura të paprovokuara, të shkaktuara nga

aktiviteti elektrik jonormal në tru.

Ekzistojnë lloje të ndryshme të epilepsisë dhe ky modul mbulon vetëm llojin më të përhapur, epilepsinë konvulsive.

Epilepsia konvulsive karakterizohet nga kriza epileptike të cilat shkaktojnë kontraktime të papritura të pavullnetshme të

muskujve, të alternuara me relaksimin e muskujve, duke bërë që trupi dhe gjymtyrët të dridhen ose të bëhen të ngurta.

Krizat epileptike shpesh shoqërohen me dëmtim të vetëdijes. Një person që përjeton konvulsione mund të rrëzohet dhe të pësojë

lëndime.

Gjatë emergjencave humanitare, ndërpritet shpesh furnizimi me medikamente antiepileptike. Pa akses të vazhdueshëm te këto

medikamente, njerëzit me epilepsi mund të fillojnë përsëri të përjetojnë kriza epileptike, të cilat mund të jenë kërcënuese për

jetën.

10/07/2020 22

Epilepsia



➢ A i plotëson personi kriteret për krizë epileptike konvulsive?

➢ Në rastin e një krize epileptike konvulsive, a ka ndonjë shkak akut?

➢ Në rastin e krizë epileptike konvulsive pa një shkak akut të identifikuar, a është epilepsi?

▪ Personi i plotëson kriteret për një krizë epileptike konvulsive nëse ka lëvizje konvulsive dhe të paktën 2 simptoma të tjera nga lista e mësipërme.

▪ Dyshohet për krizë epileptike jo konvulsive ose gjendje të tjera mjekësore vetëm nëse janë të pranishme 1 ose 2 nga kriteret e mësipërme.

▪ Nëse personi ka pasur më shumë se një krizë epileptike jo konvulsive, këshillohuni me një specialist.

▪ Nëse dyshohet për gjendje të tjera mjekësore, menaxhojeni në përputhje me rrethanat.

▪ Ndiqeni 3 muaj për ta rivlerësuar.

10/07/2020 23

Epilepsia - simptomat


▪ lëvizje konvulsive të cilat zgjasin më shumë se 1-2 minuta

▪ humbje ose dëmtim të vetëdijes

▪ ngurtësi ose shtangësi të trupit ose gjymtyrëve që zgjasin më shumë se 1-2 minuta

▪ gjuhën e kafshuar ose të mavijosur apo lëndim trupor

▪ humbje të kontrollit të fshikëzës së urinës ose zorrëve gjatë episodit.

▪ Pas lëvizjeve jonormale, personi mund të demonstrojë konfuzion, përgjumje, përhumbje ose sjellje jonormale.

▪ Personi mund të ankohet edhe për lodhje, dhimbje koke ose dhimbje të muskujve.

1. Jepini informacion për epilepsinë personit dhe kujdestarëve

2. Filloni ose rifilloni medikamentet antiepileptike

3. Ndjekja

10/07/202024

Epilepsia – parimet e menaxhimit


Phenobarbitala Carbamazepine Phenytoin Valproate

Doza fillestare tek

fëmijët 2-3 mg/kg/ditë 5 mg/kg/ditë 3-4 mg/kg/ditë 15-20 mg/kg/ditë


për fëmijët 2-6 mg/kg/ditë 10-30 mg/kg/ditë

3-8 mg/kg/ditë (max.

dose 300 mg/ditë) 15-30 mg/kg/ditë

Doza fillestare tek të

rriturit 60 mg/ditë 200-400 mg/ditë 150-200 mg/ditë 400 mg/ditë


për të rriturit 60-180 mg/ditë 400-1400 mg/ditë 200-400 mg/ditë 400-2000 mg/ditë

Programi i dozimit Një herë në ditë në kohën e gjumit

Dy herë në ditë

Te fëmijët, jepeni dy

herë në ditë; tek të

rriturit, mund të jepet

një herë në ditë

Zakonisht, 2 ose 3

here në ditë

Efekte anësore

serioze por të rralla

♦ Skuqje e rëndë e lëkurës (sindroma

Stevens-Johnson*)

♦ Depresion i palcës së kockave*

♦ Insufiçencë e mëlçisë

♦ Skuqje e rëndë e lëkurës (sindroma

Stevens-Johnson*,

nekrolizë toksike

epidermale*)

♦ Depresion i palcës së kockave*

♦ Anemi dhe anomaly të tjera hematologjike

♦ Reagime hipersensiviteti,

përfshirë skuqjen e

rëndë të lëkurës

(sindroma Stevens-

Johnson*)

♦ Hepatit

♦ Përhumbje ♦ Konfuzion

Efekte anësore të

zakonshme

♦ Përhumbje ♦ Hiperaktivitet tek

fëmijët

♦ Përhumbje ♦ Vështirësi në ecje ♦ Të përziera

♦ Të përziera, të vjella, konstipacion

♦ Të dridhura ♦ Përgjumje ♦ Ataksi dhe

ngadalësim të të

folurit

♦ Dridhje muskulore ♦ Konfuzion mendor

♦ Letargji ♦ Sedacion ♦ Të dridhura ♦ Të përziera, diarre ♦ Humbje peshe ♦ Humbje e

përkoshme e flokëve

(normalisht rritja

përsëri fillon brenda

6 muajve)

♦ Funksioni hepatik të dëmtuar

Kujdes

♦ Tek fëmijët me aftësi të kufizuara

intelektuale ose

probleme të sjelljes

shmangeni

phenobarbitalin

♦ Shmangeni valproatin

tek gratë shtatzëna

Çrregullime e rënda mendore, çrregullime të lidhura me … · 2020. 7. 10. · Pyetje te...

Documents

Transcript of Çrregullime e rënda mendore, çrregullime të lidhura me … · 2020. 7. 10. · Pyetje te...