Roli i sektorit terciar në ekonominë e rrethit të …...Hidrografia e rajonit në funksion të...

Roli i sektorit terciar në ekonominë e rrethit të Shkodrës

1

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË

Disertacion i përgatitur nga

MA. Flora Gjoni

në kërkim të gradës shkencore

DOKTOR

Drejtimi: Gjeografi Humane

Tema:

ROLI I SEKTORIT TERCIAR NË

EKONOMINË E RRETHIT TË SHKODRËS

Mbrohet më datë __________2014, para jurisë së përbërë nga:

1. _______________________________ Kryetar

2. _______________________________ Anëtar oponent

3. _______________________________ Anëtar oponent

4. _______________________________ Anëtar

5. _______________________________ Anëtar

Tiranë, 2014


2

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË

Disertacion i përgatitur nga

MA. Flora Gjoni

në kërkim të gradës shkencore

DOKTOR

Drejtimi: Gjeografi Humane

Tema:

ROLI I SEKTORIT TERCIAR NË

EKONOMINË E RRETHIT TË SHKODRËS

Përgatitur nën drejtimin e Prof. dr. Eqerem Yzeiri


3

Mirënjohje

Punimi doktoral, nuk do të ishte i kompletuar, pa shprehur mirënjohjen e thellë

për të gjithë personat, që më kanë ndihmuar në përfundimin me sukses të tij.

Mirënjohje e thellë dhe e veçantë për udhëheqësin tim shkencor, Prof.Dr.

EQEREM YZEIRI, i cili nuk ka nguruar në asnjë moment të japë kontributin e tij të

vlefshëm në punën time kërkimore, me vërejtjet e sugjerimet e herëpashershme dhe

mendimet e këshillat e vyera, deri në finalizim të këtij rrugëtimi të gjatë. Gadishmëria

dhe durimi i tij në çdo moment të përgatitjes së këtij produkti final, nxitën tek unë

entuziazmin dhe besimin në këtë inisiativë.

Nuk do të lija pa përmendur edhe gjithë anëtarët e Departamentit të Gjeografisë,

në Tiranë, të cilët më kanë inkurajuar dhe nxitur në shumë aspekte punën time

shkencore. Mirënjohje edhe për kolegët e Departamentit të Gjeografisë, në Shkodër,

veçanërisht të drejtueses së Departamentit Dr.NEVILA DIBRA, të cilët nuk kanë

nguruar të më ofrojnë ndihmesën e tyre në shumë drejtime, deri në finalizimin me

sukses të kësaj pune voluminoze.

Dhe në fund do të falenderoja prindërit dhe fëmijët e mij të dashur, që me

dashurinë e pakursyer të tyre, ma lehtësuan në shumë aspekte ecurinë e punës, dhe që

besoj se janë krenarë për rrugëtimin tim akademik e profesional.


4

LISTA E SHKURTESAVE:

BE: Bashkimi Evropian

LDB: Lufta e Dytë Botërore

OECD: The Organisation for Economic Co-operation and Development

SME: Ndërmarrjet e Vogla e të Mesme

MTL: Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë

OBT: Organizata Botërore e Tregtisë

PBB : Prodhimi i Brendshëm Bruto

METE: Ministria Ekonomisë Transportit e Energjetik

BB: Banka Botërore

DSHP: Drejtoria e Shëndetit Publik

EB : Ekonomia Bujqësore

GDP: Prodhimi i Brendshëm Bruto

Ak: Ardhura Kombëtare


5

Pasqyra e lëndës

HYRJE 12

Qëllimi i studimi 12

Metodat e studimit 13

Rëndësia e studimeve 14

Kufizimet e punimit 15

KAPITULLI I

ASPEKTET TEORIKE MBI SEKTORIN TERCIAR DHE PROCESET

INTEGRUESE TË EKONOMISË SHQIPTARE 16

I.1. Koncepti teorik mbi sektorin terciar 16

I.2. Roli i SME-ve dhe kontributi i tyre në zhvillimin ekonomik 26

I.3. Shqipëria në procesin e integrimit rajonal, sfida drejt integrimit europian.

Objektivat e saj në këto procese. 29

I.4. Avantazhet e disavantazhet që ka Rrethi i Shkodrës nga Marreveshjet e

Tregtisë së Lirë me vend e Rajonit 31

Kapitulli II

NDIKIMI I FAKTORËVE NATYRORË E DEMOGRAFIKË NË

ZHVILLIMIN E SEKTORIT TERCIAR NË RRETHIN E SHKODRËS 33

II.1. Pozita gjeografike, faktor i rëndësishëm në ecurinë e sektorit terciar 33

II.1.a.Pozita gjeografike dhe ndikimi i saj në ekonominë e rrethit të Shkodrës 33

II.1.b.Pozita e Shkodrës në lidhje me Shqiperinë Veriore e Veri-Lindore 35

II.1.c.Pozita gjeografike e Shkodrës në raport me “Polin Qëndror të Zhvillimit”,

Tiranën 37

II.1.d.Pozita gjeografike e Shkodrës në lidhje me Malin e Zi 38

II.2.Kushtet natyrore dhe ndikimi i tyre në sektorin terciar të rajonit të Shkodrës 40

Ndërtimi gjeologjik i rajonit në funksion të këtij sektori 41

Veçoritë e relievit të rrethit 42

Veçoritë klimaterike të rrethitt 44

Hidrografia e rajonit në funksion të këtij sektori 44

Bota bimore e shtazore e rrethit 48

II.3. Roli i faktorëve demografikë në sektorin terciar dhe problematikat sociale të

popullsisësë Shkodrës me konseguenca në këtë sektor 49

II.3-a.Roli faktorëve demografikë dhe impaktet e tyre mbi degët e sektorit terciar 49

II.3.b.Problematikat sociale me të cilat ballafaqohet sot rrethi i Shkodrës 57


6

Kapitulli III

III.1. FAKTORËT HISTORIKË DHE ECURIA E ZHVILLIMIT TË

SEKTORIT TERCIAR QË NGA PERIUDHA E ANTIKITETIT E DERI

NË 1945 66

Kapitulli IV

ECURIA E ZHVILLIMIT TË SEKTORIT TERCIAR GJATË PERIUDHËS

SË ZBATIMIT TË MODELIT TË EKONOMISË SË PLANIFIKUAR 1945-

1990 77

IV. 1.Karakteristikat e zhvillimit të sistemit të ekonomisë së planifikuar dhe pesha

e sektorëve në ekonominë e vendit tonë 77

IV.2.Panorama e zhvillimit të shërbimeve terciare në vendin tonë gjatë periudhës

së sistemit të modelit të ekonomisë së planifikuar 81

IV.3.Zhvillimi ekonomik i rrethit të Shkodrës gjatë zbatimit të sistemit të

ekonomisë së planifikuar dhe veçoritë e zhvillimit të sektorit terciar 87

Kapitulli V

PROCESET E INTEGRIMIT TË EKONOMISË SË RRETHIT TË

SHKODRËS NË EKONOMINË E TREGUT DHE NDRYSHIMET

STRUKTURORE GJATË TRANZICIONIT 97

V.1. Zhvillimi i tranzicionit shqiptar, dhe specifikat që e dallojnë atë nga vendet e

tjera të Lindjes në zbatimin e reformave të reja të ekonomisë së tregut 97

V.2. Politikat e reja sektoriale dhe veçoritë e zhvillimit dhe strukturimit të

ekonomisë shqiptare në fazën tranzicionit 99

V.3. Proceset e zhvillimit të ekonomisë shqiptare gjatë tranzicionit, avantazhet,

vështirësitë dhe strukturimi i saj sipas sektorëve të ekonomisë` 101

V.4. Struktura e sektorit terciar në vendin tonë gjatë tranzicionit, politikat

stimuluese për zhvillimin e tyre 112

V.5. Pesha e sektorit terciar në ekonominë shkodrane, faktorët dhe dinamika e

zhvillimit të tij gjatë tranzicionit 123

V.6. Struktura e sektorit terciar në rrethin e Shkodrës dhe potencialet për

zhvillimin e tij 139

V.7. Shkodra, “Pol zhvillimi” për hapsirat rurale, Qarkun dhe Veriun e Shqipërisë

në sektorin terciar. 165

V.8. Mundësitë që ofron rrethi i Shkodrës për një zhvillim të qendrueshëm të

sektorit terciar, dhe përcaktuesit kryesorë konkurrencialë të tij në të ardhmen 178

KAPITULLI VI

VI.1. SEKTORI TERCIAR DHE IMPAKTET NË MJEDIS 182

PËRFUNDIME 187

REKOMANDIME 189

LITERATURA 192

ANEKSE 196


7

Lista e Hartave, Tabelave, Grafikëve dhe Fotove të përdoruara në këtë punim

doktoral

LISTA E HARTAVE

Harta nr II. 1: Harta Administrative e Qarkut të Shkodrës 33

Harta nr II. 2: Harta e ndarjes administrative të rrethit të Shkodrës 35

Harta nr II. 3: Harta e ndarjes administrative të Shqipërisë 37

Harta nr II. 4: Harta e Koridorit të Adriatikut 40

Harta nr II. 5: Harta fizike e Qarkut Shkodër 41

Harta nr II. 6: Imazhe satelitore e Liqenit të Shkodrës 45

Harta nrIII.1: Harta e Pazarit të vjetër të Shkodrës 69

Harta nrIII.2: Harta e Tregut Kombëtër Shqiptar në shek. XIX 70

Harta nr V.1: Harta e rrugëve rurale në Shkodër 149

Harta nr V.2: Harta e Asistencës Shëndetësore në Prefekturën Shkodër 161

Harta nrIV.1: Harta e zonave të mbrojtura në vendin tonë 186

LISTA E TABELAVE

Tabela nr I.1: Punesimi në sektorin e shërbimeve në disa vende te zhvilluara 19

Tabela nr II.1: Të shpërngulurit e të vendosurit në Shkodër 55

Tabela nr II.2: Familjet që përfitojnë ndihmë ekonomike 196

Tabela nr II.3: Punësimi dhe papunësia në vite 196

Tabela nrIII.1:Tregtia detare e Shkodrës në 1869 72

Tabela nrIII.2: Numri i njësive ekonomike sipas qarqeve 75

Tabela nrIII.3: Numri i njësive industriale sipas rretheve kryesore 76

Tabela nr IV.1: Shpërndarja e aktiviteteve në PBB e të AK 197

Tabela nr IV.2: Shpërndarja gjeografike e eksport-importeve 197

Tabela nr IV.3: Struktura e eksport-importeve 197

Tabela nr IV.4:Mbulimi i eksporteve ndaj importeve 198

Tabela nr IV.5: Rrjeti i tregtisë me pakicë ne vendin tonë 198

Tabela nr IV.6: Struktura e tregtisë me pakicë në rrethin e Shkodrës 198

Tabela nr IV.7:Qarkullimi i mallrave te tregtisë më pakicë sipas sektorëve 199

Tabela nr IV.8: Mallrat që ekonomia shkodrane eksportonte 199

Tabela nr IV.9: Numri i nxënësve, studentëve e mësuesve në vitet 1960-1985 93

Tabela nr V.1: Ecuria e ndërmarrjeve aktive në vendin tonë në vitet 2000-2012 199

Tabela nr V.2: Rritja e PBB në vite 200

Tabela nr V.3: Të punësuar sipas aktiviteteve ekonomike 200

Tabela nr V.4: Ndërmarrjet sipas aktiviteteve në 2000-2010 201

Tabela nr V.5: Indekset e tregtisë me pakicë në 2012 në vendin tonë 201

Tabela nr V.6: Institucionet kombëtarë kulturore 202

Tabela nr V.7: Të punësuarit sipas aktiviteteve në vitin 2012 në rrethin e Shkodrës 202

Tabela nr V.8: Shpërndarja e të punësuarve sipas aktiviteteve në Bashkinë Shkodër 202


8

Tabela nr V. 9 : Numri i subjekteve sipas aktiviteteve në Bashkinë Shkodër 203

Tabela nr V.10: Disa kompani të huaja në rrethin e Shkodrës 203

Tabela nr V.11: Bizneset me kapital të huaj e të përbashkët 137

Tabela nr V.12 :Aktivitetet ku ushtrohet kapitali i huaj e i përbashkët 138

Tabela nr V.13: Kategorizimi i rrugëve urbane në bazë të cilësisë 150

Tabela nr V.14: Infrastruktura arsimore në rrethin e Shkodrës në 2012 204

Tabela nr V.15: Përkujdesi shëndetësor në Shkodër 205

Tabela nr.V.16: Shërbime shëndetësore 205

Tabela nr V.17: Shërbimit shëndetësor dytësor 205

LISTA E GRAFIKEVE

Grafiku nr II. 1: Popullsia e Shkodrës në raport me e Qarkut 50

Grafiku nr II. 2: Struktura e popullsisë sipas vendbanimit 51

Grafiku nr II. 3: Të shperngulurit e të vendosurit në rrethin e Shkodrës 55

Grafiku nr II. 4: Saltot migrative të popullsisë të rrethit të Shkodrës 56

Grafiku nr II. 5: Ndihma ekonomike në rrethin e Shkodrës 60

Grafiku nr II. 6: Ndihma ekonomike sipas anëtarëve të familjes 60

Grafiku nr II. 7: Punesimi dhe papunësia në vite 61

Grafiku nr II. 8: Punësimi sipas sektorëve në vitin 2012 62

Grafiku nr II. 9: Të papunë e të punësuar në rrethin e Shkodrës në 2012 63

Grafiku nr II. 10: Struktura e të papunëve sipas nivelit arsimor 64

Grafiku nr II. 11: Punëkërkuesit sipas profesioneve në vitin 2011 65

Grafiku nr III. 1: Orientimi gjeografik i tregtisë së jashtme në vitin 1869 72

Grafiku nr III. 2: Struktura e import- eksporteve në vitin1869 73

Grafiku nr III. 3: Shpërndarja e njësive ekonomike sipas qarqeve 75

Grafiku nr III. 4:Shpërndarja e njësive industriale sipas rretheve 76

Grafiku nr IV. 1: E ardhura kombëtare sipas sektorëve në 1950e 1990 79

Grafiku nr IV. 2: Pesha e sektorëve të ekonomisë në PPB-në në vitin 1950 dhe 1990 79

Grafiku nr IV. 3: Struktur e sektorit terciar në vitet 1950 dhe 1990 80

Grafiku nr IV. 4: Investimet e shtetit në shërbimet terciare në 1990 81

Grafiku nr IV. 5: Shpërndarja e eksporteve dhe importeve sipas vendeve 1986-1990 82

Grafiku nr IV. 6: Struktura e mallrave të eksportuara dhe të importuara në 1990 83

Grafiku nr IV. 7: Mbulimi i eksporteve ndaj importeve 84

Grafiku nr IV. 8: Rrjeti i tregtisë me pakicë dhe sipas ndarjes qytet-fshat në 1990 84

Grafiku nr IV.9: Pesha e llojeve të transportit në transport mallrash e udhëtarëve 85

Grafiku nr IV.10: Ecuria e numrit të nxënësve, studentëve, mësuesve e pedagogëve 86

Grafiku nr IV.11: Shpërndarja e institucioneve shëndetsore sipas ndarjes qytet-fshat 87

Grafiku nr IV.12: Struktura ekonomike e rrethit sipas tre sektorëve në PBK-në dhe AK 88

Grafiku nr IV.13:Lëvizja e mallrave dhe udhëtarëve sipas llojeve të transportit 89

Grafiku nr IV.14: Struktua e tregtisë me pakicë në rrethin e Shkodrës 90

Grafiku nr IV.15: Struktura e sektorit sekondar në Shkodër në vitin 1985 91

Grafiku nr IV.16: Qarkullimi i mallrave ushqimorë e joushqimorë në tregtinë me pakicë 92

Grafiku nr IV.17: Struktura e mallrave të eksportuara në ekonominë shkodrane 92

Grafiku nr IV.18: Numri i nxënësve, studentëve e mësuesve në vitet 1960-1985 93


9

Grafiku nr IV.19: Objektet arsimore në vitet e sitemit të ekonomisë së planifikuar 94

Grafiku nr IV.20: Objektet arsimore në Shkodër në 1985 94

Grafiku nr IV.21: Shpërndarja e institucioneve shëndetsore sipas ndarjes qytet-fshat 95

Grafiku nr IV.22: Dinamika e ecurisë së institucioneve shëndetsore në vite 96

Grafiku nr V. 1: Struktura e SME-ve në vitet 1995 dhe 2012 101

Grafiku nr V. 2: Shperndarja e SME-ve sipas sektorëve në vitin 1995 dhe 2012 103

Grafiku nr V. 3: Shpërndarja e SME-ve sipas Qarqeve ne vitin 1995 dhe 2012 103

Grafiku nr V. 4: Ndërmarrjet aktive në vendin tonë nga viti 2000-2012 104

Grafiku nr V. 5: Struktura e sektorëve në krijimin e PBB-së në 1991 105

Grafiku nr V. 6: Pesha e sektorëve të ekonomisë në krijimin PBB-së në tranzicion 106

Grafiku nr V. 7: Ecuria e prodhimit të Brendshëm Bruto në vite 107

Grafiku nr V. 8: PPB-ja sipas ndarjes Veri-Qendër-Jug dhe Prefekturave 109

Grafiku nr V. 9: Të punësuarit sipas aktiviteteve të tre sektorëve sektorëve 109

Grafiku nr V. 10: Shpërndarja e subjekteve sipas aktiviteteve dhe tre sektorëve 110

Grafiku nr V. 11: Shpërndarja e kapitalit të huaj sipas aktiviteteve e sektorëve 111

Grafiku nr V. 12: Pesha e investimeve të kapitalit të huaj sipas shteteve 111

Grafiku nr V. 13:Të punësur sipas shërbimeve të sektorit terciar 112

Grafiku nr V. 14: Shpërndarja e subjekteve në shërbimet terciare 113

Grafiku nr V. 15: Struktura e shërbimeve tregtare në Shqipëri 114

Grafiku nr V. 16: Struktura e tregtisë me pakicë sipas aktiviteteve 114

Grafiku nr V. 17: Eksportet sipas grupmallrave 115

Grafiku nr V. 18: Importet shqiptare sipas grupmallrave 116

Grafiku nr V. 19: Shpërndarja e eksporteve dhe importeve sipas vendeve 117

Grafiku nr V. 20: Hyrjet e daljet e shtetasve të huaj e shqiptarë sipas udhëtimit 118

Grafiku nr V. 21: Motivet e flukseve turistike të shtetasve të huaj 119

Grafiku nr V. 22: Flukset turistike për të huajt sipas motivit 119

Grafiku nr V. 23: Shpenzimet buxhetore në transport 120

Grafiku nr V. 24:Pesha e llojeve të transpotrit në lëvizje udhëtarësh e mallrash 120

Grafiku nr V. 25: Struktura e shërbimeve jotregtare në Shqipëri 121

Grafiku nr V. 26: Sistemi arsimor në Shqipëri në vitin 2012 dhe shpenzimet buxhetore 122

Grafiku nr V. 27: Shërbimi parësor në Shqipëri nga 1993-2011 123

Grafiku nr V. 28: Të punësuarit sipas aktiviteteve në rrethin e Shkodrës 125

Grafiku nr V. 29: Të punësuarit sipas sektorëve të ekonomisë 126

Grafiku nr V. 30: Të punësuarit sipas klasifikimit të sektorit terciar 127

Grafiku nr V. 31: Subjektet sipas aktiviteteve në rrethin e Shkodrës 129

Grafiku nr V. 32: Shpërndarja e subjekteve sipas tre sektorëve 129

Grafiku nr V. 33:Shpërndarja e subjekteve sipas klasifikimit të sektorit terciar 130

Grafiku nr V. 34: SME-të në sektorin terciar 131

Grafiku nr V. 35: SME-të në sektorin sekondar 131

Grafiku nr V. 36: SME-të në sektorin primar 132

Grafiku nr V. 37: Numri i të punësuarve në Bashkinë Shkodër në vite 133

Grafiku nr V. 38:Ecuria e bizneseve të prodhimit e shërbimit në vite 134

Grafiku nr V. 39:Numri i të punësuarve sipas tre sektorëve të ekonomisë 134

Grafiku nr V. 40:Numri i subjekteve private e shtetrore sipas degëve të ekonomisë 135

Grafiku nr V. 41:Numri i subjekteve sipas sektorëve në Bashkinë Shkodër 136

Grafiku nr V. 42:Shpërndarja e subjekteve sipas aktiviteteve në prodhues e terciar 136


10

Grafiku nr V. 43: Bizneset me kapital të huaj e përbashkët 137

Grafiku nr V.44: Aktivitetet ku ushtrohen kapitalet e huaja e të perbashkëta 138

Grafiku nr V.45: Shpërndarja e kapitalit te huaj sipas sektoreve e shërbimeve terciare 138

Grafiku nr V.46: Ndryshimet midis Shkodrës e Republikës në shërbimet terciare 139

Grafiku nr V.47: Struktura e shërbimeve tregtare në rrethin e Shkodrës 140

Grafiku nr V.48: Struktura e tregtisë në Shkodër në 2012 140

Garfiku nr V.49: Struktura e mallrave në bazë të mallit që tregtohet në vitin 2012 141

Grafiku nr V.50: Struktura e tregtisë në rrethin e Shkodrës në 2012 142

Grafiku nr V.51: Struktura e shërbimeve turistike në rrethin e Shkodrës 144

Grafiku nr V.52: Kapaciteti hotelier në zonën urbane e rurale të rrethit të Shkodrës 144

Grafiku nr V.53: Struktura e shërbimeve turistike në zonat urbane e rurale 145

Grafiku nr V.54: Rrugët rurale në rrethin e Shkodrës sipas cilësisë 150

Grafiku nr V.55 Rrugët urbane sipas cilësisë në gjatësi e sipërfaqe 151

Grafiku nr V.56: Fondi i mjeteve të transportit rrugor në rrethin e Shkodrës në 2012 151

Grafiku nr V.57: Mjetet në përdorim në rrethin e Shkodrës në 2012 152

Grafiku nr V.58: Pesha e transportit në lëvizjen e mallrave e udhëtarëve në Shkodër 153

Grafiku nr V.59: Struktura e aktiviteteve jotregtare në rrethin e Shkodrës 155

Grafiku nr V.60: Shpërndarja e institucioneve arsimore në 2012 në rrethin e Shkodrës 156

Grafiku nr V.61: Shpërndarja e institucioneve publik e jopublik 157

Grafiku nr V.62: Shpërndarja e institucioneve arsimore sipas natyrës publike e jopublike 157

Grafiku nr V.63: Dinamika e shpërndarjes së nxënësve sipas ndarjes administrative 158

Grafiku nr V.64: Shpërndarja e mësimdhënësve sipas shkollave publike e jopublike 159

Grafiku nr V.65: Pesha e Shkodrës në Qark në degën e Transportit në 2012 171

Grafiku nr V.66: Pesha e Shkodrës në degën e Tregtisë në nivel Qarku në 2012 172

Grafiku nr V.67: Pesha e Shkodrës në degën e Turizmit në Qark në 2012 172

Grafiku nr V.68: Pesha e Shkodrës në degën e Shërbimeve në nivel Qarku në 2012 173

Grafiku nr V.69: Pesha e dy rretheve në degët e sektorit terciar 175

Grafiku nr V.70: Pesha e dy rretheve në degët e sektorit terciar 178

Grafiku nr VI. 1: Mbetjet urbane në ton dhe për banorë sipas qarqeve në 2012 183

Grafiku nr VI. 2: Ndotjet e inerteve sipas qarqeve 184

Grafiku nr VI. 3: Ndotësit kryesorë të ajrit në qytetin e Shkodrës në 2010 185

Grafiku nr VI. 4: Ndotja e Plazhit të Velipoës e Liqenit të Shkodrës 186

LISTA E FOTOGRAFIVE

Foto nr.II. 1: Pamje e Liqenit të Shkodrës dhe burimi i Bunës 45

Foto nr.II. 2 : Bashkimi i lumenjve të Drinit dhe Bunës 46

Foto nr II. 3 : Syri i Kaltër në Përroin e Kapresë 47

Foto nr II. 4: Pamje nga përmbytjet në Ultësirën e Nënshkodrës 47

Foto nr II. 5: Pamje nga plazhi i Velipojës 48

Foto nr II. 6: Rruga pedonale në qendër të Shkodrës 53

Foto nr III.1: Bexhisteni i Pazarit të Vjetër të Shkodrës 68

Foto nr V. 1: Pamje të objekteve natyrore të turizmit malor 146

Foto nr V.2 : Pamje të objekteve historike të turizmit historik 147

Foto nr V.3 : Punime të artizanëve shkodranë(S.Kruja), firma(Karini 148


11

Foto nr V. 4 : Festimet e karnavaleve në Shkodër 160

Foto nr V. 5 : Pedonalja pranë Bexhistenit buzë Liqenit të Shkodrës 168

Foto nr V. 6 : Bexhisteni pranë Liqenit të Shkodrës 168

Foto nr V. 7 : Prodhime të freskëta dhe nënprodukte të qumështit 170

Foto nr V. 8 : Bimë medicionale në rajonin e Shkodrës nga Azem Parllaku 174

Foto nr V. 9 : Sporte dimërore në malet e Pukës 176

Foto nr V.10 : Konserva e raki nga zona e Pukës 177

Foto nr V.11 : Promovim i mjaltit të zonave malore të Pukës në panairet e Shkodrës 177


12

HYRJE

Periudha e ndryshimeve të sistemeve politike në vendin tonë, u pasua me tranzicion

në fushën ekonomike e demografike, si dhe ndryshime të menjëhershme, në shumë aspekte

të tjera të shoqërisë shqiptare. Këto transformime, janë të lidhura me ndikimin e faktorëve

të brendshëm e të jashtëm. Rezultante e tyre ishte edhe ndryshimi i strukturës ekonomike të

vendit tonë, dukuri e cila i dha rrugë shumë proceseve të reja të zhvillimit të saj në drejtime

të ndryshme.

Punimi i doktoraturës me temë, “Roli i sektorit terciar në ekonominë e rrethit të

Shkodrës”, mëton të trajtojë problematikën e gjërë të sektorit terciar gjatë tranzicionit, si

promotor i rritjes ekonomike të vendit tonë, posaçërisht për rrethin e Shkodrës. Shtysë në

ndërmarrjen e kësaj inisiative, dhe që vazhdimisht më ka intriguar, është të qenit e

Shkodrës një “pol” i rëndësishëm dhe i hershëm i tregëtisë, si një nga degët prioritare të

këtij sektori. Ky aktivitet tradicional, vjen tashmë i rigjallëruar dhe me një performancë

dominuese në numër subjektesh, dhe në punësim të ndjeshëm sipas aktiviteteve. Zhvillimin

e tij e kanë mundësuar potencialet e shumta natyrore dhe humane, të cilat prezantohen në

formën e një oferte ekonomike të rëndësishme. Shfrytëzimi mbi baza të qendrueshme dhe

efiçente i këtyre ofertave dhe kapaciteteve, mund ta shndërrojnë Shkodrën në një “pol

zhvillimi” për Veriun e Shqipërisë në këtë sektor.

1.Qëllimi i studimit

Qëllimi i studimit të këtij punimi me temë, ”Roli i sektorit terciar në ekonominë e

rrethit të Shkodrës”, është i lidhur me evidentimin e problematikave, veçorive të zhvillimit

të këtij sektori, në krahasim me sektorët e tjerë të ekonomisë së rrethit të Shkodrës. Në

vazhdimësi të kësaj analize, punimi nuk mjaftohet vetëm në pasqyrimin e situatës konkrete

të këtij sektori në këtë rreth, por edhe në parashtrimin e prognozave të zhvillimit të këtij

sektori në të ardhmen, për një qendrueshmëri të tij në nivel rrethi, dhe më gjërë.

Roli i këtij sektori, është i lidhur dhe harmonizuar me zhvillimin e sektorëve të tjerë

të ekonomisë, kondicionuar edhe me ndërveprimin e aktorëve të shumtë, e veçanërisht

këtu, tërësisë së faktorëve natyrorë-gjeografikë, historikë, socialë-demografikë e politikë, të

cilët padyshim influencojnë ecurinë e tij.

2.Rëndësia e studimit

Punimi doktoral, me strukturën me të cilën prezantohet, dhe problematikat që

trajton, është i rëndësishëm në disa aspekte:

Në evidentimin e aspekteve teorike të sektorit terciar, dhe rëndësisë së tij në

proceset integruese të zhvillimit ekonomik;

Në pasqyrimin e potencialeve natyrore e humane të rrethit të Shkodrës, si faktorë

me impakte në këtë sektor, në mënyrë që degët e tij të konkurrojnë denjësisht në

nivel kombëtar, dhe rajonal;

Në prezantimin e zhvillimit harmonik të sektorit terciar, me atë sekondar e primar

në nivel kombëtar e lokal, në mënyrë që të sigurohet një zhvillim i qendrueshëm i

këtij sektori në të ardhmen;


13

Punimi në fjalë, mund t‟i shërbejë studentëve për një formim sa më shkencor në

fushën ekonomike, si në aspektin formues shkencor, ashtu edhe në aspekt të

metodologjisë së trajtimit të një punimi;

Punimi gjithashtu, është një material i përmbledhur në fushën e studimeve

gjeografike mbi sektorin terciar, i cili mund t‟i shërbejë pushtetarëve lokalë, në

hartimin e strategjive rajonale dhe lokale, por edhe investitorëve vendas e të huaj

për të investuar në këtë sektor. Kjo lidhet me faktin, që në punim gjenden të dhëna

të përmbledhura për sektorin terciar, ecurinë e zhvillimit në një shtrirje të gjërë

kohore, si dhe pasqyrohen mundësitë e zhvillimit të tij në të ardhmen.

Punimi ka vlera teorike dhe aplikative, sepse është mbështetur në shfrytëzimin e një

literature bashkëkohore, si të autorëve të huaj, ashtu edhe të atyre shqiptarë, e gjitha në

shërbim të realizimit të qëllimit të një teme doktorale.

Vlera teorike qëndron në pasqyrimin sa më shkencor e konkret të situatës ekonomike

të vendit në përgjithësi, dhe rrethit të Shkodrës në veçanti, duke u mbështetur më tepër në

analizën e peshës së sektorit terciar në këto nivele. Në këtë kontekst, vlera e punimit rritet,

kur modelet e reja të “poleve të zhvillimit”, bëhen të implementueshme për këtë rreth në

shumë aspekte, e veçanërisht në degët e sektorit terciar. Kjo, besojmë se përbën edhe risinë

e këtij punimi. Situata aktuale e zhvillimit të këtij sektori, tregon që Shkodra, jo vetëm që

disponon mundësi reale për zhvillim e tij sot dhe në të ardhmen, por me potencialet që

zotëron, mund të luajë edhe nxitësin në shumë aspekte për rajonet përreth tij.

Vlera praktike qëndron në faktin se ky punim, duke u mbështetur tek dinamika e

zhvillimit të sektorëve të ekonomisë, dhe në veçanti të sektorit terciar, mund t‟i shërbejë

instancave vendimarrëse në hartimin e strategjive të zhvillimit të mëtejshëm të këtij sektori,

si dhe bizneseve të huaja dhe vendase për të investuar në degët e tij.

3. Metodat e studimit

Për realizimin e këtij punimi, janë përdorur metoda të ndryshme sasiore e

cilësore, në funksion të objektit. Përdorimi i tyre, ka për qëllim trajtimin në aspekt

shkencor gjeografik të këtij sektori. Nga ana tjetër, përdorimi i këtyre metodave, na

mundëson klasifikimin racional të burimeve të shfrytëzuara në përmbushjen e qëllimit të

punimit, duke evidentuar prioritetin e këtij sektori. Përdorimi i larmishëm i metodave

shkencore, mundëson rritjen e vlerave shkencore dhe njohëse për këto shërbime, në nivel

kombëtar e lokal. Për realizimin e punimit doktoral, jemi mbështetur në përdorimin efektiv

të metodës statistikore, krahasuese, anketimeve, konsultave me punonjës të vjeter

shkencorë, si dhe në përdorimin e hartave dhe fotove, të cilat kanë ndikuar në rritjen e

nivelit shkencor të tij.

Metoda statistikore, përdoret gjërësisht në të gjitha dukuritë e proceset e zhvillimit

human, si për vendin tonë në përgjithësi, ashtu edhe rrethin e Shkodrës në veçanti.

Efikasiteti i përdorimit të saj, është mbështetur në shfrytëzimin e të dhënat nga Zyrat e

Statistikave në nivel lokal, INSTAT-it, si dhe të dhëna të ndryshme të marra nga materialet

e shfrytëzuara të karakterit ekonomik, gjeografik, historik etj., të domosdoshme për një

punim shkencor cilësor.

Metoda krahasuese, ka gjetur një përdorim të ndjeshëm në trajtimin e shumë

dukurive e proceseve, duke vënë përballë zhvillime në nivel kombëtar, apo lokal. Kjo është


14

bërë me qëllim evidentimin e ngjashmërive, por edhe të dallimeve përsa i përket burimeve

humane, për zhvillimin e sektorit terciar në këto nivele. Përdorimi i kësaj metode,

mundëson prezantimin e tabllosë së zhvillimit të këtij sektori, gjatë zbatimit të modeleve të

ndryshme të zhvillimit ekonomik, duke evidentuar jo vetëm ndryshimet strukturore të tij në

nivel kombëtar e lokal, por edhe të vetë shërbimeve terciare në këto nivele. Nga përdorimi i

saj me efikasitet, kemi arritur të evidentojmë diferencat dhe dallimet e hapsirave

gjeografike urbane e rurale të rrethit e më gjerë, të cilat kushtëzojnë zhvillimet e

diferencuara midis degëve të sektorit terciar. Analiza e strukturës ekonomike të rrethit, dhe

relacionet që ka krijuar rrethi i Shkodrës me rrethet e tjera në kontakt fizik me të, kanë

mundësuar shndërrimin e tij në “pol zhvillimi”për to.

Metoda hartografike gjen përdorim sidomos, në prezantimin e veçorive fiziko-

gjeografike e humane të rrethit të Shkodrës, për të treguar shpërndarjen hapsinore të këtyre

potencialeve në shërbim të sektorit terciar. Pjesë e përdorimit të kësaj metode, janë edhe

diagramat e grafikët e shumtë, prezantimi i të cilëve vihet në shërbim të evidentimit të

proceseve demografike, me impakte në sektorin terciar, por edhe të dukurive ekonomike

sektoriale në nivel kombëtar e lokal.

Në këtë punim doktorature, janë marrë në konsideratë edhe konsultat me punonjës

shkencor të fushave ekonomike, sociale, mjedisore etj., të cilat kanë mundësuar një

prezantim sa më shkencor të qëllimit të trajtesave. Anketimi i realizuar në biznese të

ndryshme në rrethin e Shkodrës, ka patur si qëllim evidentimin e strukturës ekonomike të

këtij rrethi, veçanërisht të peshës së sektorit terciar në të, që padyshim ka rritur vlerat e

punimit.

Në kufijtë e një studimi doktoral, tema është konceptuar në 6 kapituj, të cilët janë

në funksion të evidentimit të sektorit terciar, si degë prioritare për Shqipërinë në

përgjithësi, dhe rrethin e Shkodrës në veçanti. Në kapitullin e parë, jepen idetë themelore

të ekonomisë së tregut të lirë, si dhe koncepti mbi rolin e sektorit terciar në ekonomi, të

cilat janë të trajtuara në mënyrë të detajuar në kapitujt vijues. Gjithashtu, në këtë kapitull

jepet edhe tipi i bizneseve, që operojnë në këtë sektor, roli i organizmave ndërkombëtarë

dhe pjesmarrja e Shqipërisë në to, në mënyrë që ajo të jetë pjesë integrale aktive e tyre.

Në kapitullin e dytë, pasqyrohet ndikimi i faktorëve natyrorë e humanë në degën e

sektorit terciar, trajtimi i të cilëve është në funksion të zhvillimit, dhe ecurisë së këtij

sektori. Pozita e favorshme gjeografike, si dhe kushtet natyrore të rrethit të Shkodrës, kanë

qenë dhe janë favorizuese, në ecurinë e kësaj dege historikisht, dhe mbi baza të

qendrueshme.

Kapitali human ka rolin e tij në këtë sektor, prandaj ka një peshë të rëndsishme

trajtimi në punim. Analiza elementëve demografikë, është bërë nga një vlerësim i

kujdesshëm i të gjithë dokumentacionit historik e statistikor për rrethin e Shkodrës.

Informacioni demografik aktual është bashkëkohor, dhe nga evolucioni i këtyre proceseve

në rrethin e Shkodrës, vihen re qartë impaktet në këtë sektor, gjithashtu edhe në

strukturimet ekonomike të tij gjatë tranzicionit.

Në kapitullin e tretë, pasqyrohet evolucioni i zhvillimit ekonomik të rrethit të

Shkodrës, nga periudha e antikitetit, deri në vitet 1945. Kjo retrospektivë historike, ka për

qëllim të pasqyrojë traditën historike, dhe sfondin mbi të cilën janë lëvruar degët e sektorit

terciar, me vlera të jashtëzakonshme jo vetëm për rrethin, por për të gjithë vendin.

Ne kapitullin e katërt, trajtohet ecuria e zhvillimit ekonomik të Shkodrës, dhe

sidomos e degës së sektorit terciar, gjatë përiudhës së zbatimit të modelit të ekonomisë së


15

planifikuar nga 1945 deri në1990. Në këtë kapitull del qartë roli i Shkodrës në ekonominë

shqiptare, e në mënyrë të veçantë në sektorin terciar, rol i cili më tepër ishte i lidhur me

shërbimet jotregtare, pasojë e vetë politikës shtetërore në favor të tyre gjatë këtyre viteve.

Në kapitullin e pestë, pasqyrohet ecuria e sektorit terciar në periudhën e

tranzicionit. Në këtë kapitull, bëhen krahasime të sektorëve të ekonomisë, dhe evidentohet

ecuria e tyre, duke dalë në pah roli i këtij rrethi në sektorin terciar, dhe pesha e tij në

shkallë vendi. Kjo dinamikë zhvillimi, dhe ecuria e këtij sektori, evidenton Shkodrën si

“pol zhvillimi” për Qarkun, por edhe më gjërë. Qëllimi i kësaj trajtese, nuk është vetëm

pasqyrimi i së tashmes me të gjitha dimensionet e veta, por mbi këtë bazament historik, të

përcaktohen dhe parashikohen prognozat e zhvillimit të tij në të ardhmen, mbi bazën e

potencialeve natyrore e humane të këtij rrethi.

Në këtë kapitull, pasqyrohet stadi aktual i biznesit shkodran në sektorin terciar, në

lidhje me degët e tjera të sektorit primar e sekondar të kësaj ekonomie.

Në kapitullin e gjashtë, janë pasqyruar impaktet e sektorit terciar në mjedis, të cilat

për rajonin nuk janë të pakta dhe të panjohura më parë. Një vend të posçëm në punim, i

është kushtuar problematikave të këtij sektori në rrethin e Shkodrës, si dhe dhënies së

rekomandimeve, të cilat në thelb duhet të kenë pararsysh organet e pushtetit lokal dhe

komuniteti i biznesit shkodran, në favor të zhvillimit të këtij sektori në periudha

afatshkurtra e afatgjata.

Ky punimi përbën risi në mënyrën e trajtimit të problematikave të zhvillimit të

rajonit, dhe të pasqyrimit të Shkodrës si “pol zhvillimi” për Veriun e Shqipërisë në shumë

aspekte të jetës, veçanërisht në atë të sektorit terciar.

Në dukje modest, punimi është një material i rëndësishëm për studimet e nivelit

universitar, nisur nga mënyra e trajtimit shkencor në aspekt gjeografik të proceseve të

zhvillimit ekonomik në vite, si dhe për investitorët të huaj dhe vendas, të cilët nga ana e

tyre, mund të kontribuojnë në zhvillimin e këtij sektori në nivel rrethi, e më gjërë.

4. Kufizimet e punimit

Ky studim, pavarësisht se analizon sektorin terciar në vendin tonë, por edhe në nivel

rrethi, duke prezantuar situatën konkrete mbi një analizë analitike, nuk mund të pasqyrojë

efektet afatgjata të këtij strukturimi ekonomik momental. Struktura aktuale nuk është e

thënë të jetë e tillë edhe në periudhat vijuese. Qëndrueshmëria e këtij sektori, dhe efektet

pozitive të tij në rritjen ekonomike, nuk mund të realizohen pa një zhvillim të harmonishëm

të tre sektorëve njëri me tjetrin.

Punimi, megjithë bagazhin e jashtëzakonshëm statistikor, të dhënat e marra në

studim nuk pasqyrojnë këtë fenomen në vijimësinë e tij, veçanërisht gjatë tranzicionit. Kjo

është e lidhur me mungesën e tyre, ose edhe mospërputhjen e të dhënave të INSTAT-it, me

atë të institucioneve lokale. Deri diku kjo mënyrë trajtimi, e ka vështirësuar punën në

shërbim të këtij qëllimi. Pavarësisht nga kjo, shumë dukuri e fenomene të periudhës së

tranzicionit të aspektit human, si në nivel vendi dhe rrethi, janë studiuar dhe analizuar duke

dhënë trendin e tyre, bazuar në burime të ndryshme të këtyre niveleve, konsulta me

specialistë të fushave të ndryshme, udhëheqësin, krahas të dhënave qendrore zyrtare, në

mënyrë që të mos zbehet aspekti shkencor i punimit.


16

KAPITULLI I

ASPEKTET TEORIKE MBI SEKTORIN TERCIAR, DHE PROCESET

INTEGRUESE TË EKONOMISË SHQIPTARE

I.1. Koncepti teorik mbi sektorin terciar

Transformimi i ekonomisë botërore të periudhës postindustriale, tregon për

dinamikë të saj në shumë aspekte, objekt të cilin kanë për qëllim ta pasqyrojnë specialistët

e fushave të ndryshme, me një spektër të tillë studimi. Kontributi i gjeografëve humanë në

këta drejtime, ka qenë dhe është i konsiderueshëm, si në aspekt teorik të ecurisë së këtyre

zhvillimeve, ashtu edhe në atë praktik. Teorive ekonomike, klasike e neoklasike në ditët e

sotme, po u kundërvihen teoritë moderne ekonomike, në të cilat sjelljet e subjekteve

ekonomike, janë të ndikuara nga një sërë procesesh komplekse, ku janë të kombinuara

faktorë psikologjikë, socialë dhe ekonomikë1. Si pasojë e këtyre faktorëve, ekonomia

botërore ka pësuar transformime të rëndësishme strukturore, në nivele kombëtare, dhe

rajonale. Për rrjedhojë, ne sot nuk gjendemi më përballë modeleve të ngurta sociale, por

përpara hapsirave gjeografiko-ekonomike, të cilat kanë si domosdoshmëri, zhvillimin e

marrëdhënieve reciproke në të gjitha fushat, e në këtë kuadër edhe zhvillimin e sektorit

terciar. Ky sektor gjithnjë e më shumë po zë një pozitë mbizotëruese në këto hapësira, si

përsa i përket punësimit, ashtu edhe subjekteve sipas aktiviteteve. Kjo pozitë dominuese e

këtij sektori, është karakteristikë edhe për Shqipërinë, dhe vendet e rajonit, gjë për të cilën

flasin edhe të dhënat e treguesve statistikorë, ku sektori terciar zë vendin e parë midis

sektorëve të tjerë të ekonomisë. Kështu, sipas revistës së njohur, De Agostini 2011, pesha e

sektorit terciar në disa prej vendeve të Rajonit, ishte e tillë: Greqi në masën 79.9%, Itali në

73%, Mal i Zi në 69.5%, Slloveni në 66.5%, Kroaci në 65%, Bullgari në 63.7%, Shqipëri

në 59%, Maqedoni në 58%, Rumani në 55.7% të GDP-së. 2

Nocioni “shtete” tashmë në botën e zhvilluar në aspekt të zhvillimeve ekonomike,

sociale e politike, është drejt zhdukjes. Kjo është e lidhur me tendencën kryesore të

zhvillimeve botërore, atë të globalizimit, ku kufijtë fizikë, juridikë, gjeografikë nuk janë

më pengesë për relacionet ndërshtetërore në aspektin human, dhe ku relacionet mes

shteteve njohin intensifikim, duke u bërë pjesë e kësaj bote të integruar. Kjo ndërthurje

marrëdhëniesh ka krijuar sot një hapësirë të bashkuar, ku secili prej shteteve duhet t‟i

përshtatet rregullave, dhe të kontribuojë në kuadër të një ekonomie të integruar e globale.

Ekonomitë në tranzicion për veçoritë e shfaqura gjatë ecurisë së tyre janë

prezantuar me shumë forma të ndërmjetme të zhvillimit ekonomik, ku politikat ekonomike

stimuluese i japin rrugë potencialeve ekonomike që mbartin këto vende.3

Globalizimi, si proces transformimi i ekonomisë botërore sot, jo vetëm ka rritur

relacionet ndërshtetërore, por ka ndikuar edhe në strukturimet ekonomike të hapsirave

gjeografike. Konseguencë e këtij procesi, është lehtësimi i komunikimeve ndërmjet tyre.

1 Conti, Sergio,” Geografia Economica”, faq e 254

2 Instituto Geografiko di Novara, De Agostini, 2011

3 Prof.Dr. Ciceri B, Strefani E”Ekonomitë në tranzicion dhe politikat stimuluese”Ekonomia e Biznesi nr

1(15) 2004, ,faqe 33


17

Banka Botërore, këtë proces e përkufizon në këtë mënyrë: “Globalizimi është një

fenomen, dimensionet ekonomike të të cilit përfshijnë rritje të qarkullimit të tregut, kapitalit

dhe informacionit, po aq sa edhe lëvizjen e lirë të individëve përtej kufijve”.4

Një nga rrjedhojat e globalizimit, është edhe krijimi i blloqeve tregtare

kontinentale, proces i cili tashmë shfaqet me një shtrirje hapsinore më të gjërë, dhe ku

novacionet teknologjike janë vënë në shërbim tregtisë globale.

Vazhdë e këtyre proceseve globalizuese sot, është krijimi organizmave të ndryshme

ndërkombëtare ekonomike e politike, duke përfshirë edhe vetë Bashkimi Evropian (BE-

në). Qëllimi kryesor i këtij organizmi europian, mbetet inkuadrimi i të gjitha shteteve të

kontinentit në të. Edhe pse disa shtete nuk janë anëtare të saj me të gjitha atributet, ato janë

domosdoshmërisht pjesë integrale e kësaj njësie të madhe ekonomike, e cila me politikat e

vazhdueshme të zgjerimit, synon aspirimin dhe pjesmarrjen e tyre në të.

Proceset e strukturimeve të reja ekonomike të ndodhura gjatë tranzicionit ekonomik

në vendit tonë, kanë patur si pikësynim kryesor inkuadrimin tërësor të tij në proceset

liberalizuese të ekonomisë së tregut.

Ekonomia shqiptare aktualisht, mbetet një “sektor tregu” për ekonominë botërore të

integruar e konkurruese. “Kjo është e lidhur me atë që vendi ynë akoma është në stadet e

para të marrdhënieve reciproke me vëndet e tjera dhe që momentalisht janë të

konkretizuara më tepër në fushën e tregtisë dhe jo shumë në hallkat e zingjirit kompleks të

globalizmit(shkëmbim i burimeve ekonomike, teknologjike, financiare dhe humane”.5

Reformimet shumëdimensionale të ndodhura në këto vite tranzicioni ekonomik,

politik e social, detyrimisht kanë lënë gjurmë, edhe në ecurinë e strukturimit ekonomik në

nivel kombëtar, e lokal.

Këto procese të reja, në këtë rrugëtim të gjatë, janë ndeshur me mjaft vështirësi dhe

pengesa, kanë patur luhatje, dhe në periudha të caktuara edhe regres. Kjo ecuri me zig-

zaget e veta, është e lidhur me ndikimin jo gjithmonë pozitiv të faktorit politik në jetën

ekonomike, ashtu sikurse edhe me ndikimet e krizave të brendshme, dhe ato të importuara

globale.

Vitet ‟90-të, sollën ndryshime të jashtëzakonshme e progresivitet në të gjitha

dimensionet të shoqërisë shqiptare. Sistemi i modelit të ekonomisë së planifikuar në fillim

të këtyre viteve dështoi, proces i cili u pasua me nevojën e demokratizimit të gjithë jetës,

dhe për pasojë kalimin në ekonominë e liberalizuar kapitaliste.

Kushtet e kalimit nga një ekonomi e komanduar dhe e centralizuar, në një ekonomi

të bazuar në parimet e tregut të lire, lindën nevojën edhe të shndërrimit të pronësisë nga

shtetërore, në atë private. Ky kalim, diktohej nga një kompleksitet i gjërë faktorësh

ekonomikë, politikë e social të kësaj periudhe. Veprimi i tyre ndryshoi raportet e tre

sektorëve të ekonomisë në krijimin e PBB-së, duke evidentuar sektorin terciar, kundrejt atij

primar e sekondar, dhe shndërruar në degë prioritare të saj.

Tendencat bashkëkohore të zhvillimeve ekonomike europiane, dhe modelet e

lidhura me to, filluan të aplikohen edhe në kushtet e vendit tonë. Një e tillë është edhe

zhvillimi rajonal, ku baza me të cilën funksionon ky i fundit, është specializimi funksional

i tij, dhe harmonizimi i veprimtarive me rajonet e tjera. Këto modele zhvillimi mbi këto

4 Prof. AS .Dr Andri Koxhaj, Grida Duma M.P.A”Shqipëria përballë realitetit të një ekonomie

globale”Ekonomia e biznesi nr 1(15) 2004, faqe 61 5 Prof. AS .Dr Andri Koxhaj, Grida Duma M.P.A,”Shqipëria përballë realitetit të një ekonomie

globale“Ekonomia e Biznesi nr 1(15) 2004, faqe 59


18

baza, janë pjesë e politikave strukturore të zhvillimeve ekonomike, të cilat merren në

konsideratë në të gjitha strategjitë kombëtare të zhvillimit në nivel kombëtar e rajonal.

Efektiviteti i këtyre politikave të zhvillimit rajonal, lidhet me lehtësirat që ato

krijojnë në shpërndarjen investimeve të huaja e vendase, me qëllim eleminimin në

mundësitë e mundshme, të disniveleve ekonomike të theksuara rajonale. Një strategji

zhvillimi përpjestimor pa të tilla diferenca, ndikon fuqimisht në rritjen ekonomike të një

vendi.

Në kuadër të ristrukturimit ekonomik, proces i kryer në Shqipëri gjatë tranzicionit,

sektori primar dhe sekondar e humbën peshën e tyre të dikurshme, duke u evidentuar

gjithnjë e më tepër sektori terciar në krijimin e GDP-së.

Politikat e zhvillimit sektorial të ekonomisë së Shqipërisë gjatë tranzicionit ekonomik,

sollën si domosdoshmëri ndryshimin e tyre, nga një ekonomi e mbështetur tek sektori

sekondar e primar, dhe që prodhonte mjete pune, në një ekonomi shërbimi, mbështetur tek

sektori terciar, dhe në funksion të mirëqënies së popullsisë.

Mbështetur në përvojën e vendeve që dolën nga të njëjtat sisteme, shteti shqiptar i dha

përparësi atij sektori, i cili arriti deri diku të kapërcente krizën e ndryshimit të tyre.

Gjithashtu, nxiti ato biznese, të cilat dispononin mundësi financiare për të tilla inisiativa

sipërmarrëse.

Reformat strukturore të zbatuara në vendin tonë gjatë tranzicionit, janë pasojë e

ndryshimit të politikave të zhvillimit sektorial, por edhe ndryshimeve demo-sociale të

ndodhura në këto vite. Harmonizimi i këtyre faktorëve, evidentoi më tepër sektorin terciar,

se sa sektorët e tjerë.

Një strukturim të tillë të ekonomisë, diktuar nga veprimi i këtyre faktorëve, na e

përforcojnë edhe raportet e organizmave ndërkombëtarë. Kështu sipas raportit të BB-së, të

vitit 2012, theksohej se: ”Emigrimi e urbanizimi kanë sjellë zhvendosje strukturore nga

sektori i bujqësisë drejt industrisë dhe shërbimeve, duke filluar me sistemin bankar e deri te

telekomunikacioni dhe turizm.”6

Ekonomia botërore, si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe në ato në zhvillim, po

ballafaqohet me dukuri të tilla të reja, të cilat prezantojnë këto ndryshime strukturore të saj,

e cila flet për terciarizim të saj. “Sektori terciar aktualisht po bëhet dominues pothuajse në

shumë vende të botës, si në vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim, ku në tërësinë e

bizneseve sot, egzistojnë rreth 2.5 milion firma shërbimi tregtare sot në botë, shifër kjo 6

herë më e lartë se numri i firmave të prodhimit”.7

Sektori terciar po bëhet dominues në ekonominë e shumë vendeve të botës, dhe

është shndërruar në fenomen bashkëkohor. Këtë na e tregojnë treguesit statistikorë, si

përsa i përket punësimit, ashtu edhe subjekteve që operojnë në këtë sektor sipas

aktiviteteve. Nga ecuria e zhvillimit të tij në shumicën e vendeve të zhvilluara,

konstatojmë se në të janë të punësuar më shumë se 60 %8 e popullsisë aktive. Punësimi i

popullsisë aktive në disa nga vendet më të zhvilluara të botës, ka këtë prezantim statistikor,

të pasqyruar në tabelën I. 1 si mëposhtë vijon:

6 Banka Botërore, Shqipëria një vështrim i përgjithshëm, Tetor 2012 7BushatiS,Kruja D,Sokoli J”Aktivitetet terciare dhe ndikimi i tyre nëzhvillimin e rajonit”.Seminari”Zhvillimi

ekonomik i rajonit Shkodër”,Tetor 2003, 8 Po aty


19

Tabela 1. Punësimi në shërbimet terciare për disa vende të zhvilluara

Vendet Kanada Australi Belgjikë Japoni SHBA Angli Itali Francë Rusi

Pesha

%

84

79.3

76

75.1

78.3

71.4

73.4

70.4

63.7

Burimi: Elmazi Liljana, Koja Vita, “Disa veçori të marketingut të shërbimeve”, 2002

Gjithashtu, edhe statistikat amerikane flasin për një peshë të lartë të sektorit të

shërbimeve, ku rreth 2/39 e totalit të përgjithshëm të ndërmarrjeve në këtë shtet, janë firma

shërbimi, dhe që prezantohen në raportin 6 me 1, krahasuar me firmat prodhuese10

.

Një fenomen tjetër i evidentuar në këto zhvillime, dhe strukturime të reja

ekonomike, të ndodhura që nga fundi i shekullit të kaluar e në vazhdimësi, është edhe

shumëllojshmëria me të cilën na shfaqet dega e shërbimeve. Kjo, është pasojë e kërkesave

gjithnjë në rritje për to, nga ana e popullsisë, të cilat shprehin edhe rritje të mirëqënies së

saj.

Në analizën e sektorëve të ekonomisë, dhe të peshës së tyre në krijimin e PBB-së,

jemi mbështetur në klasifikimin, dhe statistikat e INSTAT-it11

për këtë sektor. Mbështetur

tek përcaktimi i bërë për tre sektorët e ekonomisë nga ky institucion, analiza e sektorit

terciar, është bërë duke patur parasysh tipizimin e dhënë prej tij, në dy lloj shërbimesh:

shërbime tregtare e jotregtare. INSTAT-i ka përcaktuar që: sektori terciar është aktivitet që

nuk prodhon të mira materiale direkte, që gjithashtu ndahet në shërbime tregtare e

jotregtare12

. Në shërbimet tregtare të këtij sektori, përfshihen: tregtia, transporti, turizmi e

disa shërbime të lidhura me to, ndërkohë që në shërbimet jotregtare përfshihen: edukimi,

administrate publike, mbrojtja, policia, shëndeti publik13

etj..

9 Bushati S, Kruja D, Sokoli J”Aktivitetet terciare dhe ndikimi i tyre në zhvillimin e rajonit të

Shkodrës”.Seminari”Zhvillimi ekonomik i rajonit Shkodër”,Tetor2003 10

Kruja, D&Dhora,R “Cilësia e shërbimeve publike:Mënyrat e kontrollit dhe rritjes së performancës së

tyre”, Prishtine(2007) 11

INSTAT 1993-2001 12

INSTAT 1999 13

INSTAT 1999

Shërbime jotregtare Shërbime tregtare

Tregti,Transport,Turizëm,Sh

ërbime financiare e

bankat,Telekom.Hoteleri,Rest

orante,Sigurime

Edukimi, administrate

publike, mbrojtja (ushtria

(policia) , shëndeti publik

Sektori terciar


20

Nisur nga struktura e degëve e nëndegëve të tre sektorëve të ekonomisë, dhe çfarë

realizojnë ato gjatë procesit të prodhimit, konstatojmë se: sektori terciar përfshin ato

aktivitete, të cilat prodhojnë mallra e produkte për konsum final në shërbim të

konsumatorit. Krahasuar me sektorin primar e sekondar, sektori terciar prezantohet me një

strukturë shumë më heterogjene, ku produktiviteti midis shërbimeve është i ndryshëm.

Shërbimet tregtare kanë një materializim më të shprehur, dhe produktivitet të lartë në

ekonomi, krahasuar me shërbimet jotregtare. Heterogjeniteti me të cilën prezantohen këto

shërbime, kërkon edhe krahë të shumtë pune, duke krijuar premisa për një punësim të mirë

të popullsisë në moshën e punës.

Standarti jetësor i popullsisë në vendet e zhvilluara është në rritje të vazhdueshme, e

lidhur kjo me të ardhurat më të larta, dhe sidomos me cilësinë e shërbimeve. Veçohen këtu

shërbimet jotregtare, të cilat bëhen tërheqëse për të gjitha shtresat e shoqërisë. Në të tilla

nivele kërkesash, mendojmë se ka arritur edhe popullsia e vendit tonë gjatë tanzicionit. Kjo

përbën një arsye më shumë, pse në politikat shtetërore i është dhënë prioritet zhvillimit të

sektorit terciar.

Zhvillimi i hovshëm i sektorit terciar në vendin tonë, është karakteristikë e

tranzicionit ekonomik. Gjatë sistemit të zhvillimit të ekonomisë së planifikuar, ky sektor jo

vetëm ishte pak i prezantuar, por edhe kishte një peshë shumë të ulët në PBB-në e

përgjithshme. Duke patur parasysh strategjinë e zhvillimit të këtij sistemi dhe të modelit të

projektuar të tipit sovjetik, në këtë sektor përparësi iu dha vetëm disa shërbimeve jotregtare

(arsim, mbrojtje e shëndetësi). Në të njëjtën kohë, shërbimet tregtare gjatë këtij sistemi

ishin me strukturë të pakët degësh, dhe që karakterizoheshin nga produktivitet më i ulët, se

sa ato jotregtare.

Ndryshimet e sistemeve sollën edhe ndryshimet strukturore të ekonomisë në

përgjithësi, por edhe të sektorit terciar në veçanti. Gjatë kësaj periudhe filluan të lulëzonin

disa degë të këtij sektori, si: transporti, turizëm, restorantet, hoteleria, banka, shërbime

ligjore dhe këshilluese, etj., krahas aktiviteteve të shërbimeve publike jotregtare(arsimi,

shëndetësia, ruajtja e rendit, mbrojtja), etj... Në këtë rrugëtim, dhe me këtë strukturë,

sektori terciar filloi të rrisë peshën e tij në krijimin e GDP-së, deri sa u shndërrua në

fenomenin kryesor të ekonomisë së vendit tonë në shumë aspekte të zhvillimit të tij. Kjo

nuk do të thotë që, sektori i shërbimeve terciare funksionoi i pavarur nga sektorët prodhues

(primar e sekondar), përkundrazi nga një ndërvartësi e bashkëpunim midis tyre, është

përcaktuar edhe efektiviteti i tij në rritjen ekonomike të vendit.

Sektori terciar, ka një specifikë shumë dalluese nga sektorët e tjerë, sepse më

shumë se çdo sektor tjetër, është i lidhur me mirëqenien e popullsisë. Kjo, përbën edhe

sfidën e zhvillimeve të sotme, dhe efektivitetit të politikave sektoriale të elitave shtetërore

në botë, por edhe në vendin tonë, të cilat i kanë dhënë vlerësimin e duhur këtij sektori,

krahas sektorëve të tjerë.

Pse degët e sektorit terciar kanë marrë prioritet në ekonominë e vendit tonë?

Janë të shumta arsyet, pse degët e sektorit terciar, qofshin ato tregtare e jotregtare, janë

dominuese në statistikat ekonomike shqiptare e shkodrane, si përsa i përket punësimit,

ashtu edhe subjekteve sipas aktiviteteve. Ndër faktorët kryesorë përmendim:

Shërbimet tregtare e jotregtare janë degë, të cilat për tu materializuar, nuk kërkojnë

kapitale në sasi të madhe, dhe sigurojnë të ardhura të shpejta;


21

Shërbimet tregtare dhe jotregtare janë më të përshtatshme ndaj ndryshueshmërisë së

tregut. Ndryshimet që ndodhin në ekonominë e tregut të lirë, dhe përshtatshmëria

ndaj tij, më shumë se janë të evidentuara në degët e këtij sektori, nuk i gjejmë tek të

tjerat;

Periudha tranzicionit shqiptar, e për rrjedhojë edhe atij shkodran, ka treguar që këto

biznese paraqiten si më të konsoliduarat, kundrejt bizneseve që operojnë në sektorët

e tjerë;

Ato janë degë, të cilat kanë dominuar gjithë tranzicionin ekonomik shqiptar, e

shkodran;

Degët e këtij sektori, krijojnë mundësi për vende të reja punë, kryesisht punëve të

vogla, me konseguenca pozitive në punësimin e popullsisë etj..

Sektori terciar, është i materializuar më shumë se kudo në ambjentet urbane,

krahasuar me ato rurale, pasi në këto të fundit aktiviteti dominues është bujqësia. Kjo

tregon që, pavarësisht nga zhvillimi i tyre në çdo pjesë të territorit të një vendi, ato

karakterizohen nga nivele të ndryshme zhvillimi, por edhe perceptimi njëkohësisht.

Janë shumë arsye pse ky sektor është më i shprehur dhe materializuar në zonat urbane:

Zonat urbane janë krijuar si hapësira, ku aktiviteti tregtar ka qenë mbizotërues dhe

prej andej shkëmbeheshin të mirat materiale me hapsirat rurale, dhe urbane të tjera;

Hapësira urbane duke qenë një zonë me popullsi në progresivitet të vazhdueshëm,

ka krijuar mundësi për zhvillimin e degëve të sektorit terciar, i cili nga ana e tij,

arrin të përballojë me sukses këto flukse në rritje të popullsisë;

Traditat e lëvrimit të degëve të sektorit terciar në vendin tone, e sidomos këtu në

disa qytete, të cilat janë dalluar për nivel të lartë zhvillimi të tyre si: Shkodra,

Korça, Berati, Tirana etj.;

Në qendrat urbane gjendet personeli më i kualifikuar, i domosdoshëm, në shërbim

të këtyre degëve;

Zonat urbane, janë qendra të informacioneve kryesore në shumë aspekte të

shërbimeve tregtare e jotregtare, duke qenë një nga elementët më të rëndësishëm

për zhvillimin e këtij sektori;

Në këto zona ndodhen institucionet kryesore politike, bankare, kërkimit shkencor,

edukimit etj., si një nga parakushtet për efektivitet të këtij sektori, por edhe të

sektorëve të tjerë.

Kjo nuk do të thotë që, këto aktivitete nuk lëvrohen në ambjentet rurale. Ato i gjejmë të

përfaqësuara në përmasa dhe karakter fillestar, pasi aktiviteti kryesor këtu, është ai primar.

Cila është struktura e degëve të sektorit terciar, dhe roli i tyre në ekonomi?

Analizën e strukturimit të këtij sektori në punimin doktoral, do ta mbështesim tek

tipizimi i sektorit terciar, në shërbime tregtare e jotregtare.

Shërbimet tregtare janë shërbime të pagueshme, dhe kanë një strukturë të përbërë

kryesisht nga tregtia, turizmi, transporti dhe shërbimet e lidhura me to.

Tregtia Gjeografët e konsiderjonë degën e tregtisë, si një ndër më të rëndësishmet e sektorit

terciar, e cila është e lidhur drejt për së drejti me konsumatorin. Kështu:”Një faktor me

rëndësi në përzgjedhjen e zonave për zhvillim industrial është faktori treg. Afërsia e tregut


22

me prodhimin luan rol të rëndësishëm në shpërndarjen gjeografike të industrisë, pasi ul

kostot e transportit14

Gjithnjë duke u nisur nga përkufizimi që i bëjnë gjeografët:- “Tregtia është

veprimtaria e personave juridikë e fizikë, e cila ka si qëllim shitblerjen e mallrave dhe

shërbimeve të llojeve të ndryshme dhe prej këtej nxjerrjen e fitimeve”, 15

ajo është e lidhur

direkt me konsumatorin, dhe ndikon në rritjen e standartit të jetesës.

Veprimtaria e kësaj dege, ka dhënë kontributin e saj veçanërisht në proceset

civilizuese të shoqërisë shqiptare në përgjithësi, dhe asaj shkodrane në veçanti. Kjo

popullsi tradicionalisht është dalluar në zhvillimin e kësaj dege, që nga periudha e

antikitetit. Shembujt konkret nga realiteti historik, tregojnë se tregtarët shkodranë me anën

të kësaj dege, jo vetëm zhvilluan komunikime tregtare dhe shkëmbim mallrash me shumë

shtete të zhvilluara të kohës, por importuan edhe të rejat e kohës, që nga shpikjet, e deri tek

kulturat e idetë e reja. Aspekte të këtyre civilizimeve europiane të periudhës mesjetare, janë

të mishëruara në shumë aspekte të urbanizimit aktual të këtij vendbanimi. Ndikimi i këtij

dimensioni historik, shprehet në shumë aspekte të urbanizimit shkodran, dhe strukturat

urbane të tij. Pjesa muzeale, me zbukurimet e ndërtesave, dhe tipi i planit të ndërtimit të

aplikuar, është dëshmi e ndikimit të këtyre civilizimeve, dhe importimit të kulturave në

këtë qytet .

Dega e tregtisë përbëhet, nga ajo me shumicë, dhe pakicë, zonat e përqëndrimit të të

cilave janë të pozicionuara përgjatë arterieve kryesore të transportit, apo pranë zonave të

biznesit. Shpërndarja e mallrave, nga prodhuesi tek konsumatori, zinxhir njëri me tjetrin,

kalon në disa etapa:

Rëndësia e kësaj dege në ekonominë e një vendi, varet shumë nga shkalla e

zhvillimit të degëve të tjera të sektorit terciar, veçanërisht nga niveli infrastrukturor, dhe

natyra e shërbimeve të ofruara. Suksesi i kësaj dege në ekonominë e një vendi, varet nga

cilësia dhe sasia e mallrave që tregtohen, proces i cili sot në vendin tonë, më tepër është i

lidhur me të dytën, sesa të parën. Bizneset që ushtrojnë këtë aktivitet, janë të ndërgjegjshëm

se, për t‟u bërë pjesë e zhvillimeve tregtare rajonale, dhe europiane, duhet të vlerësojnë

shumë më tepër cilësinë e produkteve, krahas sasisë.

Transporti

Degë e rëndësishme e sektorit terciar, pjesë e shërbimeve tregtare, është edhe

transporti. Kjo degë realizon lëvizjen e mallrave dhe udhëtarëve, dhe shumë shërbime të

lidhura me to. Sa më e dobishme të jetë kjo degë në shërbim të prodhimit, shpërndarjes dhe

tregtimit, aq më i rëndësishëm bëhet procesi i vlerësimit të mallit. Kjo e fundit është e

lidhur me uljen e kostove të prodhimit të tyre. Rëndësia e kësaj dege në këto procese, është

14

Doka. Dhimitër,” Industria –Objekt i studimit gjeografik”, Ekonomia dhe Biznesi nr 3 fq.121 15

Po aty

Prodhues

Dega

Shitës me

shumicë

nivel lartë

Shitës me

shumicë

nivel i ulët

Shitësi

me

pakicë

Konsumat

ori


23

i shprehur edhe nga gjeografët, ku“Vlera e mallrave parësore rritet, ndërsa ato

transportohen në vende ku ato janë të dobishme”.16

Zhvillimi me standarte, dhe struktura e gjërë e prezantimit të transportit, krijon

premisa për zhvillim kompleks të sektorëve të tjerë të ekonomisë. Gjithashtu zhvillimi i

kësaj dege, influencon edhe proceset demografike, veçanërisht këtu shpërndarjen

territoriale të popullsisë.

Shkalla e zhvillimit të tij duhet të jetë e tillë, që t‟i bëjë ballë prodhimit në rritje të

mallrave nga sektorët primarë, sekondarë e terciarë, dhe të realizojë plotësimin e kërkesave

të popullsisë me produkte të ndryshme, si dhe nevojat për lëvizshmëri e qarkullim në

distancë të saj.

Nisur nga konstatimet e mësipërme mbi rëndësinë e tij në proceset e zhvillimit

human, një transport i zhvilluar bëhet nxitës edhe për zhvillimin e degëve të tjera të

ekonomisë së një vendi. Ndikimi i kësaj dege në plan hapsinor, është i shprehur edhe në

rritjen e nivelit të urbanizimit. Lidhja midis tyre është përpjestimisht e drejtë, dhe

dialektike.

Struktura ekonomike e një vendi, është e lidhur ngushtë me sistemin, cilësinë dhe

strukturën e transportit (autostrada, rrugë për automjete, transport hekurudhor, ajror, lumor,

detar). Lidhja midis tyre është objektive, dhe e materializuar me shembuj të shumtë të

vendeve të zhvilluara, por edhe atyre në zhvillim.

Roli i transportit merr rëndësi të madhe e del më në pah, veçanërisht për zonat

kufitare, si në rastin e rrethit të Shkodrës. Një transport me zhvillim cilësor, dhe strukturë të

gjërë prezantimi, bëhet faktor stimulues për zhvillimin e biznesit prodhues e terciar, si dhe

ndikon në strukturimin ekonomike të tyre.

Në aspektin gjeografik, dhe bazuar në kushtet topografike të rrethit të Shkodrës,

mundësitë për zhvillimin e të gjitha llojeve të transportit, janë prezent në pjesë të ndryshme

të tij. Konkretisht: për transportin automobilistik në çdo pjesë përbërëse të rrethit;

transportin hekurudhor në pjesën fushore; transportin lumor mbi lumin Drin; transportin

detar në pjesën bregdetare të tij; transportin ajror në pjesët fushore me strukturë të

qëndrueshme.

Turizmi

Për shumë vende të botës aktiviteti turistik konsiderohet më i rëndësishëm, sesa

aktiviteti prodhues, parë kjo në aspektin ekonomik, dhe atë social. Zhvillimi i kësaj dege,

nuk mund të kuptohet dhe nuk do të ishte efektiv në rritjen ekonomike, pa një mbështetje të

fuqishme nga degët e sektorëve të tjerë të ekonomisë.

Ofertat e pasura natyrore, historike si dhe strukturat infrastrukturore, të cilat

ndikojnë në zhvillimin e saj, përbëjnë domosdoshmëri për një turizëm të shumëllojtë e të

zhvilluar. Kjo degë e sektorit terciar, zhvillimin më të madh e ka patur gjatë tranzicionit

ekonomik, duke ndikuar fuqimisht në zbutjen e problemit të punësimit në vendin tonë, por

edhe në rrethin e Shkodrës.

Rritja e aktiviteteve të tilla, të lidhura me turizmin si: hoteleria, bar-restorantet,

qëndrat tregtare, zhvillimet infrastrukturore, e kanë shndërruar atë në prioritet mjaft të

rëndësishëm të ekonomisë së vendit tonë në përgjithësi, e rrethit të Shkodrës në veçanti.

Turizmi në ditët e sotme, është shndërruar në një industri të fuqishme të sektorit

terciar, favorizuar nga një ofertë e pasur natyrore, historike e materialo-shpirtërore e

16

Prof.Dr Yzeiri Eqerem”Gjeografia rajonale e botës” Tiranë 2002 , faqe 42


24

trashëguar brez pas brezi. Sot në këtë rreth, kjo ofertë dhe këto vlera turistike, vijnë

njëkohësisht më të konsoliduara dhe të prezantuara. Ruajtja e pefeksionimi cilësor i tyre,

përbën parakusht për të konkurruar në këtë industri në nivele kombëtare e rajonale,

kërkesat ndaj të cilit janë në rritje si nga turistët vendas, ashtu edhe ato të huaj.

Potencialet për zhvillimin e kësaj dege, dhe që e kanë shndërruar këtë rreth në pjesë të

rëndësishme të kësaj industrie, janë të lidhura me:

Bukuritë natyrore, favorizuar këto nga tërësia e elementëve fiziko-gjeografikë(

klima e mikroklimat e shumta, mozaiku i relievit, hidrografia e pasur, pasuria

floristike e faunistike). Harmonizimi cilësor i këtyre bukurive, në shërbim të

zhvillimit të llojeve të ndryshme të turizmit, krijon atraksion për vizitueshmëri, dhe

intensitet fluksesh turistike ndaj këtij destinacioni.

Vlerat historiko-kulturore, si parakusht për një turizëm historik cilësor, kanë rritur

interesin jo vetëm të turistëve vendas, por edhe atyre të huaj në njohjen e këtij

qytetërimi të hershëm. Zhvillimin e këtij lloj turizmi, e mundëson trashëgimia dhe

oferta e pasur e objekteve të shumta historike të periudhave të ndryshme, që

ndodhen në këtë rreth.

Me shumë interes në shërbim të kësaj dege janë dhe lëvizjet turistike për motive

biznesi tranzit, apo aktivitete të ndryshme të karakterit kulturoro-sportiv, lloj

turizmi i zhvilluar së tepërmi gjatë viteve të fundit.

Në shërbim të zhvillimit të një turizmi elitar, të shumëllojtë dhe efektiv, janë edhe

shumë shërbime, të cilat kanë të bëjnë me infrastrukturën e kësaj dege (kanalizimet e

ujrave, sistemin e komunikimit si dhe lehtësirat nga degët i transportit me strukturë të

volitshme në shërbim të tij, tregtisë me mallra të shumëllojta etj.). Turizmi cilësor është i

lidhur jo vetëm me infrastrukturën, por edhe superstrukturën në shërbim të tij. Kjo e fundit,

shprehet kryesisht me akomodimet, lehtësirat e nevojshme fizike e financiare në shërbim të

turistëve etj..

Shërbimet jotregtare, janë degë të sektorit terciar, të cilat financohen tërësisht ose

pjesërisht nga shteti. Kjo i jep atyre më tepër natyrën e shërbimeve publike, dhe janë

shprehje e kërkesave dhe një niveli zhvillimi ekonomik në rritje.

Për këtë degë të sektorit terciar, janë dhënë shumë përkufizime, ku sipas Juran (1978) “

Shërbimi është një punë e dobishme për një person të tretë17

, ndërkohë që plotësohet nga

Payne ( 1993), i cili shprehet : Një aktivitet apo veprim që një palë mund t’i ofrojë një

tjetre, që është i paprekshëm dhe nuk rezulton në pronësinë e diçkaje. Prodhimi i tij

mund ose jo të jetë i lidhur me një produkt fizik“18

Këto shërbime, ndryshe nga degët e tjera të sektorit terciar, tre proceset e kalimit të

mallit tek konsumatori: prodhimin, shpërndarjen dhe konsumimin, i ka të njëkohshme. Kjo

ka krijuar kosto shumë të ulëta të mallrave të prodhuara prej tyre, duke rritur gjithnjë e më

tepër kërkesat për to.

Ecuria e kësaj dege sot, në vendet e zhvilluara, dhe ato në zhvillim, tregon për

peshën e madhe të këtyre shërbimeve në kuadër të sektorit terciar. Kërkesat e larta për këtë

17

Juran, J ( 1993)“ La qualité dans les services”, faqe 8 18

Payne,A (1993) “The essence of services marketing”, Prentice Hall Europe, faqe 6


25

degë, shpjegohen me rritjen e të ardhurave, kohën e lirë në dispozicion, si dhe nevojën për

standarte të popullsisë.

Industria e shërbimeve po dominon edhe statistikat ekonomike në vendin tonë,

sepse njerëzit për një jetë sa më të pëlqyeshme e komode, bëjnë shpenzime të shumta, jo

vetëm për një shumëllojshmëri produktesh ushqimore, veshmbathjejesh, strehim, por edhe

për arsimim më cilësor, argëtim, kurim, etj... Të tilla shpenzime, kanë përmirësuar së

tepërmi nivelin e jetesës së popullsisë, dhe kanë ndikuar në rritjen e mirëqënies së saj.

Rritja e shpejtë e industrisë së shërbimeve në botë, dhe vendin tonë, diktohet nga dy

faktorë: kërkesat e tregut dhe nevojat e ekonomisë për të tilla shërbime. Skematikisht kjo

ndërvartësi e këtyre faktorëve me këtë lloj industrie, mund ta paraqesim në këtë mënyrë:

Faktorët e mësipërm i kanë dhënë impulse kësaj industrie, veçanërisht në vendet e

zhvilluara me nivel të lartë urbanizimi. Shprehje e këtij stadi zhvillimi, është edhe rritja e

shumëllojshmërisë së shërbimeve të ofruara në funksion të degëve të tregtisë, turizmit,

transportit, si dhe vetë shërbimeve jotregtare. Këtyre u shtojmë edhe novacionet

teknologjike, të cilat kanë profilizuar më shumë aktivitetet në shërbim të kësaj dege të

sektorit terciar, duke i bërë ato edhe më të pëlqyeshme dhe të kërkuara nga popullsia.

Vendet më të zhvilluara në botë, kanë arritur një fazë të tillë zhvillimi, të cilët janë

të orientuara kryesisht drejt përmirësimeve të vazhdueshme të jetesës, dhe të një mirëqenie

sa më të lartë. Këta të fundit, më tepër se çdo gjë lidhen me zhvillimin e kësaj industrie, e

cila paraqitet në formën e shërbimeve publike e jopublike.

Stadet në të cilën ka arritur kjo degë, dhe si prezantohet në aspekt strukturor sot, e

kanë shndërruar atë në një industri të mirfilltë, jo vetëm heterogjene strukturalisht, por edhe

e materializuar me një shumëllojshmëri mallrash, kryesisht ata të konsumit të gjërë.

Industria e shërbimeve, është e lidhur ngushtë me degët e tjera të sektorit terciar,

veçanërisht me sektorin e prodhimit, si një degë me lidhje të shumëanshme. Lidhja e

ndërsjelltë midis këtyre degëve, i bën ata të efekshme në rritjen ekonomike, dhe plotësimin

e kërkesave të popullsisë.

Konsumatori në ditët e sotme për shumë vende të botës së zhvilluar, por edhe

vendeve në zhvillim, po ballafaqohet me probleme të tilla, të cilat janë të lidhura më tepër

se çdo gjë, me vështirësitë e blerjes së shërbimeve të ndryshme. Kjo shpjegohet me një

publicitet jo shumë efektiv ndaj tyre, por edhe vështirësitë financiare nga krizat e

herëpashershme ekonomike globale. Efekshmëria e industrisë së shërbimeve, varet shumë

tek alternativat, dhe mundësitë që i vihen në dispozicion konsumatorit në përzgjedhjen e

tyre. Në botën e zhvilluar struktura e saj, vjen e përfaqësuar shumë gjërë në aspekt

strukturor, ndërkohë që për vendet në zhvillim, siç është edhe vendi ynë, kjo industri është

e materializuar me një strukturë më të kufizuar prezantimi.

Përfaqësimi i sektorit terciar në vendin tonë, me një dominancë të theksuar

statistikore, në krahasim me sektorët e tjerë të ekonomisë, flet për operim të tij në nivel

biznesesh të mesme dhe të vogla, ose siç quhen ndryshe SME-të.

Kërkesat e tregut

Nevojat e ekonomisë

Industri shërbimesh


26

I.2 Roli i SME-ve, dhe kontributi i tyre në zhvillimin ekonomik

Në literaturën botërore një rëndësi e madhe po i kushtohet rolit të SME-ve në

zhvillimin ekonomik, të cilat sot, kanë sjellë shumë avantazhe, sidomos në rritjen

ekonomike të vendeve të ndryshme të botës. Këto forma të reja të organizimit të

veprimtarive, janë bërë mbizotëruese edhe në ekonominë e vendit tonë gjatë tranzicionit në

të tre sektorët e ekonomisë, rrjedhimisht edhe në degët e sektorit terciar. SME-të e para, u

krijuan në sektorin e shërbimeve dhe të tregtisë, dhe më pas vijuan në sektorët e ndërtimit

dhe të prodhimit primar e sekondar.

SME-të konsiderohen si një nga mënyrat më efektive, me kontribute të

rëndësishme në proceset ekonomike, specifikisht në këto aspekte:

Organizimit të prodhimit;

Shërbimet e ndryshme;

Krijimit të vendeve të reja të punës etj..

Ekonomistët e gjeografët, duke patur parasysh proceset e zhvillimeve ekonomike në

vendet e zhvilluara, dhe ato në zhvillim, kanë konkluduar mbi arsyet, pse këto forma janë

mënyra më e mirë e organizimit të bizneseve në ditët e sotme. Në tërësinë e arsyeve mund

të rendisim:

Ndërmarrjet e mëdha para se të shndërrohen në të tilla, fillesat të tyre i kanë si

ndërmarrje të vogla;

Disa ndërmarrje të vogla, megjithëse në dukje janë tradicionale, në realitet ato janë

adaptuar me të rejat dhe teknologjinë bashkohore, duke u shndërruar kështu në një

burim të rëndësishem novacioni, dhe sipërmarrjesh të rëndësishme ekonomike për

shumë vende;

Janë ndërmarrjet e vogla, të cilat në një moment të caktuar grupohen dhe rrisin

dimensionet e tyre, me influenca pozitive në procesin e rritjes ekonomike;

SME-të, kanë një fleksibilitet shumë të madh dhe aftësi për t‟u përshtatur në kushtet e

një ambjenti tregu të ndryshueshëm;19

Ndërmarrjet e vogla, luajnë një rol të rëndësishëm edhe në procesin e punësimit të

popullsisë në moshën e punës;

Në to kemi një punësim më të mirë të femrave, por edhe të personave me aftësi të

kufizuar. Këto të fundit, më tepër në shërbimet jotregtare të sektorit terciar;

SME-të përpunojnë lëndë të para, të cilat nuk i përpunojnë ndërmarrjet e mëdha. Në

procesin e prodhimit terciar, realizohet një prodhim me strukturë të gjerë, lidhur kjo me

vetë strukturën e prezantimit të tij;

Janë bizneset më të qëndrueshme përballë krizave, proces i cili krijon premisa për rritje

ekonomike;

Eleminojnë disbalancat e theksuara midis rajoneve, duke shfrytëzuar në pjesë të

ndryshme gjeografike lëndët e para dhe burimet njerëzore, të cilat nuk arrihen të

shfrytëzohen në sektorë të tjerë;20

SME-të, duke qenë se janë më të shprehuara në sektorin terciar, ofrojnë shërbime të

tilla, të cilat arrijnë të plotësojnë nevojat dhe preferencat e konsumatorit me

ekskluzivitetin e cilësisë, etj..

19

Bruno Dallago- Department of Economics, Universitety of Trento, Italy 20

Prof,As.Dr Qirici,S, Prof.Ass.Dr Dhamo S, “Vendi dhe roli i zhvillimit të SME-ve gjatë periudhës së

Tranzicionit në Shqipëri”, Ekonomia e Tranzicioni Nr 2(40), faqe 38


27

Në Shqipëri, SME-të u orientuan drejt atyre degëve, të cilat kapërcyen krizën e

ndryshimit të sistemeve, si dhe atyre sektorëve, të cilat duan kapital të vogël për t‟u

investuar dhe ushtruar.

Shumë studiues të fushave ekonomike e gjeografike e vënë theksin në ditët e sotme,

tek zhvillimi i distrikteve industriale, ose zhvillimit të sektorit sekondar, duke i konsideruar

ato bashkëkohore. Ata kanë konkluduar se SME-të, pra distriktet industriale janë në themel

të zhvillimit ekonomik, dhe të rritjes së prodhimit në shumë vende të botës.21

Kjo nuk e

zbeh idenë e zhvillimit të këtyre modeleve edhe në sektorë e tjerë, e për rrjedhojë edhe në

sektorin terciar.

Aktualisht, njihet në mbarë botën kontributi i SME-ve në zhvillimin dinamik të

ekonomisë, dhe punësimin e popullsisë në moshën e punës. Shembuj të ndryshëm të botës

së zhvilluar, tregojnë për një peshë të madhe të SME-ve, e veçanërisht të

mikrondërmarrjeve në punësimin e kësaj kategorie. Kështu në vende të tilla si Kanadaja,

pjesa më e madhe e këtij procesi në periudhën 1990-1995, erdhi nga punësimi në

mikrondërmarrjet, kryesisht vetëpunësim, ndërsa në SHBA firmat e vogla me 1-4 të

punësuar, krijuan rreth 450.000 vende pune në 1995, ose 35% të punësimit të atij viti22

.

Ritmet e zhvillimit të këtij elementi shumë domethënës, me karakter mbarëbotëror

i kanë shndërruar SME-të në promotorin kryesor të rritjes ekonomike për shumë vende. Në

raportet e OECD-së, statistikat tregojnë që në periudhën 1976-1984 në Kanada, numri i të

punësuarve në SME-të është rritur 46.2% 23

, ndërkohë që firmat e mëdha kanë patur

tendenca rënie në masën 33,5%; në viti 1981-1986 në Francë, numri i të punësuarve në

SME-të u rrit 21.8% 24

, kurse bizneset me mbi 500 punëtorë patën rënie me rreth 10%. Në

Shqipëri nga viti 1995-2012, pati një rënje të peshës së punësimit të popullsisë në

mikrondërmarrje me rreth 26%25

, dhe rritje të punësimit në ndërmarrjet e vogla, mesme e

më pak të mëdha.

Studiues të këtyre fushave, tregojnë se në vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim,

SME-të janë një fenomen shumë i përhapur, të cilat zënë 95 %26

të të gjithë bizneseve

botërore, duke përfshirë këtu edhe vendet, të cilat kanë një përqëndrim të lartë të firmave të

mëdha, apo edhe atyre transnacionale. Për këtë dominacë, flet edhe kontributi i tyre në

ekonominë botërore, i cili arrin në 1/3 e këtij prodhimit, të paktën 50% të vendeve të punës

dhe 1/3 e totalit të eksporteve të saj.27

Kjo prirje kryesisht e vendeve të zhvilluara, vihet re sot në pothuajse të gjitha

vendet ish-socialiste, kur kontributi i SME-ve, në kohën kur në themel të ekonomisë ishte

ekonomia e centralizuar, në krijimin e PPB-së ishte shumë i ulët, në më pak e 10% . 28

Sot nevoja e krijimit të SME-ve është shndërruar në fenomen edhe për ato vende,

ku format e organizimit dhe të prodhimit dështuan nga ndryshimi i sistemeve. Këtë fakt, na

e tregon edhe realiteti ekonomik i vendit tonë, dhe i vendeve ish-socialiste, në të cilat

sistemet e modelit të ekonomisë së planifikuar treguan se nuk ishin efikase, për shkak se

21

Sheme, Selman “Gjeografia e industrisë” Tiranë 2006, fq,96 22

The OCCDE Observer , no 209, dec 1997/January 1998 23

Po aty 24

Po aty 25

INSTAT 2012,” Ndërmarrjet active sipas madhësisë” 26

Lalkaka, R.,and Bishop, J, “ Business Incubators in Econamic Development: An initial assessment in

industrialilizing countries”, NY,2003 27

Po aty 28

The OECD Observer nr 209, dec 1997/January 1998


28

prodhuan më shumë mjete prodhimi, sesa mallra konsumi, dhe kur dihet që këto të fundit

janë të lidhura drejpërsëdrejti me mirëqënien e popullsisë.

Në çfarë kushtesh ekonomike lindën SME-të në vendin tonë?

Reformat e reja të ekonomisë së tregut në vendin tonë, filluan në kushtet e një

situate jo të përshtatshme si: rënie të GDP në 10% në 1990, 29,9% në 1991 dhe në 10% në

199229

, faliment tërësor ekonomik, shkatërrim të tregjeve tradicionale, superinflacion, pra

të një krize të thellë në të gjitha aspektet e jetës. Kjo situatë, u përcoll me një papunësi të

madhe, pjesë e së cilës ishin të gjitha grupmoshat e popullsinë në moshën punës, e për

pasojë edhe rritja e varfërisë së tyre.

Në këtë situatë dramatike, filluan të lindin edhe ndërmarrjet e para të vogla e të

mesme me inisiativën e sipërmarrësve shqiptarë, duke shfrytëzuar përvojën profesionale,

që trashëguan nga sistemi i modelit të ekonomisë së planifikuar. Këto elementë jo vetëm

rigjallëruan ekonominë, por i dhanë jetë shumë proceseve të instalimit të ekonomisë së

tregut të lirë. Këto procese të reja zhvillimi, kaluan nëpërmjet këtyre rrugëve:

Privatizimet në të gjitha sektorët e ekonomisë së trashëguar nga modeli i ekonomisë së

planifikuar, pronarë të të cilëve u bënë të gjithë ato që kishin qenë punonjës në to;

Investimit të disa sipërmarrësve vendas me përvojë drejtuese në ndërmarrjet e sistemit

të modelit të planifikuar, në degë të sektorit terciar;

Interesimit të firmave të huaja për të investuar direkt, ose edhe si firma të përbashkëta

në ekonominë shqiptare, veçanërisht në sektorin terciar, por edhe prodhues. Aktiviteti i

tyre fillestar në aspekt të madhësisë ishte si ndërmarrje të vogla e të mesme.

Skematikisht rrugët e lindjes së ndërmarrjeve të vogla e të mesme në vendin tonë

gjatë tranzicionit(SME-ve) është e pasqyruar si mëposhtë vijon:

Në Deklaratën e Mijëvjecarit shprehet qartë se:”Një ndër politikat për zhdukjen e

varfërisë dhe rritjen ekonomike në vendet në zhvillim është krijimi i politikave të zhvillimit

industrial, që përkrahin aktivitetet jo tradicionale të sektorit privat duke i kushtuar një

vëmendje të veçantë ndërmarrjeve të vogla e të mesme.”30

Ky konstatim përbën një arsye më shumë, pse duhen inkurajuar dhe mbështetur sa

më shumë SME-të e krijuara rishtazi, por edhe për të lehtësuar veprimtarinë e atyre

29

Prof,As.Dr Qirici,S, Prof.Ass.Dr Dhamo S, “Vendi dhe roli i zhvillimit të SME-ve gjatë periudhës së

Tranzicionit në Shqipëri Ekonomia e tranzicioni ,nr 2(40), faqe 36 30

Qarku Shkodër,UNDP,Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjecarit, prill 2004

SME-të

Privatizimet ku pronarë u

bënë punonjësit eobjekteve

të mëparshme shtetërore

Investimet nga biznesi

vendas me përvoja drejtuese

në sektorint terciar

Rritja e interest të kapitalit të

huaj për sektorin terciar,

prezantuar në të tilla përmasa


29

egzistuese. Meqenëse në sektorin terciar, ushtrojnë kryesisht aktivitetin e tyre SME-të,

mbeshtetja nga degët e sektorit primar e sekondar, të lidhur drejpërsëdrejti me procesin e

prodhimit, përbëjnë suksesin dhe qëndrushmërinë e degëve të tij në të ardhmen.

Në sektorit terciar, më shumë se në çdo sektor tjetër, operohet me mikrondërmarrje,

ndërmarrje të vogla e të mesme. Kriteri që merret për bazë në këtë aspekt, është ai që

përdor edhe BE-ja, numri i punonjësve. Në vendin tonë, kriteri i madhësisë së SME-ve,

prezantohet në përmasa më të vogla. Sipas tij, përqëndrimi i punëtorëve në të tilla

ndërmarrje është:

Mikrondërmarrjet, të cilat kanë 1-9 punëtorë, dhe që i japin fizionominë tranzicionit

tonë ekonomik;

Ndërmarrjet e vogla, të cilat kanë 10-99 punëtorë për vendet e zhvilluara, por që në

vendin tonë kanë një numër më të vogël 10-49 punonjës;31

Ndërmarrjet e mesme, të cilat kanë 99-500 punëtorë për vendet e zhvilluara32

, por

që në vendin tonë kanë një numër 50 – 250 punonjës;

Ndërmarrjet e mëdha, të cilat për vendet e zhvilluara kanë mbi 500 punonjës, dhe

vendin tonë mbi 250 punonjës.

Këto forma organizimi, veçanërisht tre të parat, u shndërruan në fenomenin e

ekonomisë shqiptare të pas viteve ‟90. Realiteti i tranzicionit ekonomik në vendin tonë ka

treguar që këto forma organizimi të ekonomisë kanë qenë forca kryesore, e cila ka siguruar

stabilitet të treguesve ekonomik33

.

Proceset e integrimit rajonal e kombëtar, kanë krijuar mundësinë për bashkëpunime

midis SME-ve, në mënyrë që ky integrim të jetë sa më i natyrshëm. Kjo formë komunikimi

favorizon ato SME, që me produktet e tyre dalin në tregun rajonal. Shkëmbimet e

përvojave midis tyre, ndikojnë në intensifikimin e relacioneve, dhe në nxitjen e zhvillimit

të SME-ve, të cilat operojnë në nivel rajonal.

I.3. Shqipëria në procesin e integrimit rajonal, sfida drejt integrimit europian.

Objektivat e saj në këto procese.

Proceset e integrimit ekonomik, janë elementi esencial i të gjitha zhvillimeve

ekonomike të vendit tonë gjatë tranzicionit, të cilat detyrimisht janë të lidhura me

pjesmarrjen dhe rolin e Shqipërisë në organizmat dhe tregtinë ndërkombëtare.

Ekonomia e tregut të lirë, krijon hapësira për bashkëpunime e marrëveshje midis

bizneseve të vendeve të ndryshme, duke përforcuar bashkëpunimet ndërajonale midis

vendeve njëri me tjetrin.

Në forcimin e bashkëpunimit ndërajonal të vendit tonë me shtetet e Ballkanit

Perendimor, kanë ndikuar një sërë faktorësh, ku më të rëndësishëm përmendim:

Historiku pothuajse i njëjtë i vendeve të rajonit, për shkak se vijnë nga të njëjtat

sisteme, dhe sot prezantohen me të njëjtën strukturë ekonomike;

Afërsia gjeografike me këto vende, dhe fqinjësia historike midis tyre, të cilat shihen si

faktor favorizues në relacionet tregtare, por edhe ato të sektorëve të tjerë të ekonomisë;

31

Qirici S, Dhamo S”Vendi dhe zhvillimi i SME-ve gjatë tranzicionit në Shqipëri”Ekonomia e Tranzicioni

nr2(40) 2004, ,faqe 41 32

Ekonomia e tranzicioni nr 3(5),1995”Mbi zhvillimin e sektorit të biznesit të vogël”, faqe 29 33

Po aty, faqe 29


30

Resurset natyrore specifike të vendit tonë, dhe mundësitë për një specializim funksional

të tij, në kuadër të ekonomisë globale;

Perspektiva e përbashkët për të aderuar dhe bërë pjesë e BE-së, por edhe të gjitha

organizmave europianë e ndërkombëtarë34

etj..

Anëtarësimet e vendit tonë në organizmat e ndryshme ndërkombëtare, janë shprehje e

të qenit pjesë në këta procese globalizuese e integruese të tij. Shqipëria ashtu si dhe vendet

e tjera të Evropës J-L, ka institucionalizuar angazhimin për t‟u bërë pjesë e Zonës së

Tregtisë së Lirë në Rajon. Nënshkrimi i marrëveshjeve të Tregtisë së Lirë me vendet e

rajonit, dhe më gjërë, do të thotë lëvizje e lirë e mallrave, njerëzve, shërbimeve, ideve dhe

informacionit.

Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë janë shumë të rëndsishme për vendet nënshkruese,

sepse kanë ndryshuar klimën e komunikimit në shumë aspekte midis tyre, për pasojë edhe

atë tregtar. Shtetet nënshkruese, duke hequr barrierat tregtare për disa mallra, kanë ndikuar

në nxitjen e zhvillimit të atyre sektorëve, ku avantazhet konkuruese shfaqen në përmasa të

mëdha.

Në këtë këndvështrim, mendojmë se zhvillimi ekonomik i vendit në përgjithësi, e i

Shkodrës në veçanti, është përqëndruar në ato degë, të cilat kanë favorizuar prodhimin e

atyre mallrave, të cilat mund të eksportohen në tregun rajonal, dhe më gjërë. Kjo e fundit,

nënkupton rikthimin në procesin e prodhimit, krahas atij primar e terciar. Zhvillimi i

harmonizuar i të tre sektorëve, dhe shfrytëzimi i potencialeve që ofrojnë ata, do të rriste

eksportet e disa produkteve tradicionale në fushën e bujqësisë, industrisë agro-ushqimore,

artizanatit, turizmit etj..

Shqipëria u pranua si anëtare e OBT-së, në Shtator 2000, rezultat i së cilës janë

politikat tregtare të akorduara nga sistemi i tregtisë globale. Anëtarësimi në këtë

organizëm, nënshkrimi në Bruksel i Memorandumit te Mirëkuptimit për Liberalizimin dhe

Lehtësimin e Tregtisë në 200135

, nënshkrimi i Marrëveshjes për Tregtinë e Lirë me vendet

e tjera të Evropës Juglindore në 2002, institucionalizoi angazhimin për t‟u bërë pjesë e

Zonës së Tregtisë së Lirë në Rajon.

Këto marrëveshje dy-palëshe e shumëpalëshe, kanë anët e veta pozitive, ku më të

rëndësishmet janë:

Forcim relacionesh ndërmjet vëndeve nënshkruese të marrëveshjeve, të cilat

ndihmojnë në përshpejtimin proceseve integruese të vendin tonë, drejt integrimit

europian;

Integrimi rajonal parapërgatit bashkimin ekonomik të vëndit tonë me të njëjtën

monedhë, si dhe politikën monetare e fiskale europiane, pra anëtarësimin në BE.

Shqipëria si një shtet, i cili tashmë është bërë pjesë integrale e të gjitha proceseve

integruese rajonale, dhe që aspiron të bëhet edhe pjesë e BE-së, ka disa përparësitë

konkuruese natyrore e humane, të lidhura me:

Pozicionimin mjaft të favorshëm gjeografik, në Jugpëndim të Gadishullit të

Ballkanit, dhe në rrugëkalimet paneuropiane, që lidhin Lindjen më Perendimin e

Europës;

34

Gjoni, F”Integrimi ekonomik rajonal I Shkodrës dhe përfitimet që ka nga Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë

me Malin e Zi”, International Scientific Journal, faqe 380 35

Begani A, Bejleri E, Boriçi, A”Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë, sfidë e oportunitet për ekonominë

shqiptare”Konferenca”Zhvillimi rajonal i Shkodrës” tetor 2003, , faqe 4


31

Tradicioni në prodhimin i disa produkteve, për të cilat është dalluar historikisht.

Kapitalin human prezent, në numër të konsiderueshëm, etj..

Pjesmarrja në proceset globalizuese të Shqipërisë, ka kaluar fazat e veta: në fillim atë

rajonal, dhe në perspektivë të afërt, atë europian. Ky vizion përfundimtar, ka patur

kushtëzimet e veta në shumë aspekte të zhvillimit politik, ekonomik, social, por edhe atë

ligjor.

Rrugëtimi i Shqipërisë në organizmat ndërkombëtarë gjatë gjithë tranzicionit, shoqëruar me

sfidat reformuese e integruese të saj, është i tillë që në finalizim do të ketë anëtarësimin në

BE. Në mënyrë skematike këtë rrugëtim të Shqipërisë në organizmat ndërkombëtar, mund

ta paraqesim në këtë mënyrë:

I.4. Avantazhet e disavantazhet që ka Rrethi i Shkodrës nga Marreveshjet e

Tregtisë së Lirë me vendet e rajonit.

Nga Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë me vendet e rajonit, rrethi i Shkodrës ka

avantazhe të mëdha direkte dhe indirekte. Këta janë të lidhura në radhë të parë me tre pikat

doganore: Hanit të Hotit, Muriqanit dhe Vermoshit, të cilat bëjnë të mundur komunikimin

ndërajonal me Malin e Zi, e prej këtej me vendet e tjera të rajonit të Ballkanit. Pavarësisht

se, këto pika doganore janë funksionale dhe përbëjnë kapacitete potenciale për rrethin,

Qarkun dhe vendin tonë në përgjithësi, ato janë shndërruar në pika të rëndësishme ku

qarkullojnë mallra, udhëtarë, informacioni, arritjet shkencore e teknologjike, arsimore e

kulturore midis këtyre dy vendeve.

Komunikimi tregtar me shtetin në kontakt fizik me rrethin e Shkodrës, Malin e Zi,

është i lidhur me funksionimin e këtyre pika doganore, të cilat kanë lehtësuar dhe zgjeruar

intensitetin e zhvillimit të tij. Komunikimi me këtë shtet, është intensifikuar me

nënshkrimin Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë me të, në dhjetor 200636

, duke e bërë

biznesin shkodran të njohur e konkurrues, jo vetëm në Mal të Zi, por edhe në disa tregje

rajonale e europiane.

36

http://ëëë.dogana.gov.al/

Pjesmarrja e

Shqipërisë në

OBT

Marreveshja e

Stabilizim

Asocimit me

BE

Objektiv

Anëtarësimi

në BE

Marrëveshjet e

Tregtisë së Lirë me

BE

Marrëveshjet e

Tregtisë së Lirë me

vendet e Rajonit

http://www.dogana.gov.al/


32

Avantazhet e rrethit të Shkodrës nga këto Marrëveshje janë të shumta, ndër të cilat

përmendim:

Shfytëzim potencialesh në sektorë të ndryshëm, për të qenë pjesë e tregut

rajonal;

Dalja në tregun e brendshëm me mallra dhe shërbime të domosdoshme për

konsumatorin vendas;

Rënia e çmimeve për ato produkte, të cilat kanë dalë tashmë në tregun

rajonal, gjë që ka rrit konkurrencën midis vendeve nënshkruese;

Rritjen e interesit të kapitalit të huaj, sidomos atij malazez për të investuar

në rrethin tonë, shoqëruar edhe mepërparim teknologjik;

Integrim social të hapsirave gjeografike, etj..

Potencialet me të cilat rrethi i Shkodrës mund të bëhet pjesë e këtyre proceseve

integruese dhe konkuruese, i denjë në tregun rajonal, janë këto:

Biznesi prodhues, veçanërisht këtu artizanati dhe disa produkte tradicionale në

këtë rreth, mund të bëhen konkurues dinjitoz në tregjet e Malit te Zi, Bosnje-

Hercegovinës, dhe Kroacisë etj.;

Mjaft produkte bujqësore dhe blegtorale të rrethit, duke qenë autoktone dhe

biologjikisht të një cilësie mirë, u jep këtyre prodhimeve avantazhe konkurruese

në këto relacione;

Dega e turizmit, në formën e eksportit indirekt( plazhet e Velipojes dhe ato në

Liqenin e Shkodrës), mbetet potencial në shfrytëzim dhe atraktiv për turistët

vendas, por edhe vizitorët e huaj;

Integrimi social, i cili më tepër se në çdo gjë është shprehur në zbutjen e

fenomeneve, që kanë të bëjnë me punësimin. Rritja e kërkesës për eksporte, ka

shtruar si nevojë rritjen e prodhimit, e për pasojë edhe nevojën për rritjen e

fuqisë punëtore. Ky është avantazh tjetër, me përfime nga nënshkrimi i këtyre

marrëveshjeve, etj..

Krahas avantazheve nga këto marrëveshje, rrethi është ballafaquar edhe me efekte

negative të tyre. Konkretisht:

Konkurrencën e fortë me të cilën janë ballafaquar prodhimet vendase të

rrethit, e rajonit, e për pasojë kjo ka sjellë rënie të prodhimit të tyre;

Rritje e informalitetit dhe kontrabandës, duke ju shmangur disa biznese

tarifave doganore të vendosura nga shtetet nënshkruese, të cilët dëmtojnë

bizneset, që funksionojnë dhe zbatojnë kushtet e marrëveshjeve etj..

Intensifikimi i relacioneve ndërshtetërore me vendet e rajonit, dhe me gjërë, kanë si

filozofi drejtuese, procesin e integrimit rajonal vendit tonë, i cili i paraprin procesit të

integrimit europian.


33

Kapitulli II

NDIKIMI I FAKTORËVE NATYRORË E DEMOGRAFIKË NË ZHVILLIMIN E

SEKTORIT TERCIAR NË RRETHIN E SHKODRËS

II.1.a Pozita gjeografike, dhe ndikimi i saj në ekonominë e rrethit të Shkodrës

Rrethi i Shkodrës, ndodhet në pjesën Veriore të Shqipërisë, duke u kufizuar nga

Veriu me Malin e Zi, perëndimi me Malësinë e Madhe, Liqenin e Shkodrës e Malin e Zi,

jugu me rrethin e Lezhës dhe detin Adriatik dhe lindja me rrethin e Pukës e Tropojës. Ka

një sipërfaqe prej 1302,96 km237

dhe një popullsi prej 256 820 banorë38

.

Harta II.1: Harta Administrative e Qarkut dhe pozicionimi gjeografik i rrethit të Shkodrës.

Në kuadër të zhvillimit rajonal të vendit tonë, dhe në konceptin e strategjive të

këtij zhvillimi, rrethi i Shkodrës mund të konsiderohet, si kryeqendra e Shqipërisë Veriore

e Veri-Lindore. Këtë rol, Shkodra, e ka fituar shumë herët, që nga themelimi i saj si qëndër

qytetare (230 vjet b.c), dhe me veçoritë e zhvillimit të disa degëve të sektorit terciar,

veçanërisht të tregtisë, vazhdon ta luajë edhe sot. Personifikimi i saj, si kryeqendër për

Qarkun, dhe më gjërë për Shqipërinë Veriore, është i lidhur me një sërë elementësh:

Pozitën gjeografike dhe gjeopolitike mjaft të favorshme, si rreth kufitar;

Resurset natyrore ekzistuese mjaft të pasura dhe të shumëllojta;

Trashëgiminë kulturore e historike me tradita të lashta;

37

Qarku Shkodër 2003 38

Qarku Shkodër 2013


34

Egzistencën e një sërë rrugësh të rëndësishme, me anë të të cilave bëhet e

mundur komunikimi midis njerëzve, shkëmbimi i mallrave dhe ideve midis

rretheve, dhe prej këtej me Malin e Zi e shtetet e tjera të Rajonit;

Nivelin e lartë të zhvillimit ekonomik tradicionalisht, si një qendër me

zhvillim të hershëm të degëve të sektorit terciar (në Mesjetë), gjatë sistemit

të modelit të planifikuar me zhvillim kompleks, dhe sot, një sektor i

rigjallëruar në shumë drejtime etj..

Roli i pozitës gjeografike në dhënien e atributit “pol zhvillimi” për Qarkun, dhe

Veriun e Shqipërisë, është e lidhur me ekzistencën e pikave të shumta doganore, të cilat i

shërbejnë këtij rrethi, dhe gjithë vendit tonë, si porta komunikuese e lidhëse me rajonet

kufitare përreth. Konkretisht:

Pika doganore kufitare e Muriqanit, 13 km larg Shkodrës, nëpërmjet të cilës

bëhet lidhja me Malin e Zi, me një infrastrukturë të rikonstruktuar, e cila ka

ndikuar në intensifikimin e marrdhënieve me këtë shtet, veçanërisht në

zhvillimin ekonomik të zonave urbane e rurale të rrethit të Shkodrës.

Pika doganore kufitare e Hanit të Hotit, 35 km larg Shkodrës( Malësi e

Madhe), me anë të së cilës bëhet e mundur lidhja me Malin e Zi

(Podgoricën), dhe prej këtej me vendet e tjera të rajonit të Ballkanit

Perendimor( Bosnjë-Hercegovinën, Kroacinë , Serbinë, etj);

Pika doganore e kalimit kufitar në Vermosh, 99 km larg Shkodrës (Malësi e

Madhe), me anë të së cilës bëhet e mundur lidhja me trevat malore shqiptare

të Plavës, Gucisë, Hotit e Grudës, me një infrastrukturë brenda vendit tonë,

e cila lë për të dëshiruar, dhe që klasifikohet si rrugë dytësore;

Aksi rrugor Shkodër-Milot- Kukës-Prizren, me anë të së cilës Shkodra lidhet

me rrethet ku kalon kjo rrugë, por prej këtej edhe me Kosovën;

Aksi i lumit të Drinit( Shkodër-Dibër; Shkodër- Fierzë-Gjakovë), me anë të

së cilës shkohet deri në Koman, dhe prej andej në rrethet Verilindore të

Shqipërisë;

Stacioni hekurudhor i Bajzës, i cili përbën të vetmen nyje hekurudhore që

lidh Shqipërinë, me Malin e Zi. Aktualisht është jofunksionale, por një

potencial i rëndësishëm për tu shfrytëzuar në të ardhmen. Funksionimi i saj

do të intensifikonte lidhjet e Shqipërinë me vende të ndryshme të Europës,

duke u bërë pjesë e magjistraleve paneuropiane hekurudhore.

Rrethi i Shkodrës me anë të këtyre portave komunikuese, zhvillon marrëdhënie

tregtare kryesisht me Malin e Zi, Kosovën dhe Maqedoninë, duke krijuar lehtësira

doganore për eksport-importet e mallrave, dhe lëvizjes së njerëzve me këto vende.

Në përforcim të idesë së mësipërme, është edhe ndërtimi i rrugës së Kombit, aksit

rrugor Durrës – Kukës – Morinë – Prishtinë në Rajonin Verior të Shqipërisë, aks i cili ka

ndikuar pozitivisht për zonat ku kalon kjo rrugë, por edhe për rrethin e Shkodrës, largësia

prej së cilës deri në Milot, është vetëm 53 km.

Ndikimi pozitiv i Rrugës së Kombit për vendin në përgjithësi është

shumëdimensional, veçanërisht tek zhvillimet tregtare midis Shqipërisë e Kosovës, ku edhe

bizneset shkodrane me disa mallra, kanë arritur të depërtojnë në tregjet kosovare. Nga ana

tjetër kjo rrugë, ka intensifikuar flukset turistike drejt destinacioneve shqiptare, por edhe

ato malazeze. Turistë të shumtë nga Kosova, preferojnë që të kalojnë nga Shqipëria për në

Mal të Zi, ose të akomodohen në vendin tonë, kryesisht për turizëm balnear. Janë të shumtë


35

pushuesit kosovarë, që frekuentojnë plazhet e mrekullueshme të Velipojës në rrethin e

Shkodrës, duke e bërë atë një destinacion mjaft të pëlqyeshëm turistik.

Shtrirja gjeografike e rrethit të Shkodrës, si një rreth kufitar ka edhe rëndësi

gjeopolitike, duke krijuar mjaft avantazhe për të, por edhe vendin, në përgjithësi. Këtë

avantazh, harmonizuar edhe me pasuritë e shumta nën e mbitokësore, historikun e

marrdhënieve të hershme të tij me Venedikun, Austrinë, Gjermaninë, sot Shkodra po i

shfrytëzon në shumë drejtime. Me këto shtete, jo vetëm që janë krijuar shumë ura

komunikimi në shumë aspekte, por është rritur interesi i tyre për të investuar më tepër në

degët e sektorit terciar, si: arsim, infrastrukturë, shëndetësi, etj..

Pozicionimi gjeografik i përshtatshëm, ka ndikuar pozitivisht në zhvillimin e

veprimtarive ekonomiko-tregtare dhe turistike, degë të cilat jo vetëm dominojnë sot në

statistikat e rrethit, por edhe kanë impulsuar zhvillimin e sektorëve të tjerë, në shumë

aspekte.

Pozita gjeografike e Shkodrës, harmonizuar me aspektet të zhvillimit gjeoekonomik

e gjeopolitik të vendit në përgjithësi, e kanë shndërruar këtë rreth në qendrën kryesore

tregtare dhe ekonomike të gjithë Rajonit V-VL të Shqipërisë, duke përforcuar idenë e

“polit të zhvillimit” për këta hapësira.

II.1.b.Pozita gjeografike e Shkodrës, faktor zhvillimi në shumë aspekte për

rrethet e Rajonit Verior e Veri-Lindor të Shqipërisë

Rrethi i Shkodrës, si pjesë e Qarkut me të njëjtin emër, ka qenë dhe është qendra

kryesore ekonomiko-tregtare, kulturore, arsimore, por edhe e lidhjeve e komunikimeve

ndërajonale të vendit tonë, e për rrjedhojë edhe me rajonin Verior e Verilindor të

Shqipërisë.

Harta nr. II 2: Harta e ndarjes administrative të rrethit të Shkodrës

ëëë.qarkushkoder.org/foto/harta


36

Relacionet e Shkodrës me rrethet e Veriut shqiptar, kanë qenë të forta veçanërisht në:

Aspekt tregtar, pasi këtu kanë funksionuar tregjet kryesore të shitjes dhe tregtimit të

mallrave të këtyre trevave, që nga Mesjeta, e në vijimësinë kohore deri sot;

Aspekt kulturor, duke qenë një nga qëndrat kryesore të artit e kulturës shqiptare

historikisht, deri në ditët e sotme;

Aspekt arsimor, duke qenë qendër e dijeve e arsimimit profesional e të lartë për të

gjithë Veriun e Shqipërisë. Vetëm nga rrethet veriore në vitin 2011 janë regjistruar

në vitin e parë rreth 21%39

e studentëve, duke e fokusuar edhe në këtë aspekt

Shkodrën, si qendër arsimore për ta, etj..

Rol i qendrës së marrjes së shumë shërbimeve terciare, nga ana e këtyre rretheve, e ka

shndërruar rrethin e Shkodrës sot, në ”pol zhvillimi” për këto hapësira gjeografike. Dalja në

det e tij, dhe kufizimi me Liqenin e Shkodrës, ka krijuar mundësi për zhvillimin e turizmit

balnear e liqenor, dhe krijimin e shumë destinacioneve turistike, të cilat shftytëzohen nga

shumë pushues, veçanërisht nga rrethet e Veriut shqiptar. Pavarësisht nga distancat jo

shumë të mëdha të kësaj qendre me këto rrethe, vështirësitë e komunikimit janë të

dukshme, për shkak të një transporti, i cili lë për të dëshiruar. Kjo, ka ndikuar në kufizimin

e relacioneve në shumë aspekte të zhvillimit ekonomik e social midis tyre. Largësia e këtij

rrethi nga rrethet e Shqipërisë Veriore, paraqitet e tillë:

39

Zyra e Statistikës, Universiteti i Shkodrs “Luigj Gurakuqi” 2012

Has

181 km

M.M

18 km

Tirana

92 km

Tropoje

162 km Kukes

149 km

Shkoder

Puka

58 km


37

Harta nr.II.3: Harta e ndarjes administrative të Shqipërisë40

Rrethi i Shkodrës në këto komunikime, mbetet padyshim qendra kryesore, dhe ura

lidhëse, ku qarkullon pjesa më e madhe e mallrave dhe e udhëtarëve, midis rretheve Malësi

e Madhe, Pukë, Tropojë, Kukës, dhe gjithë Shqipërisë, me Malin e Zi. Me këtë shtet, disa

prej këtyre rretheve, megjithëse kanë largësi fizike shumë të vogël, mungesa e një

infrastrukture funksionale komunikuese, dhe me standarte, ka vështirësuar relacionet midis

këtyre hapsirave gjeografike. Shkodra, është larg nga Podgorica, kryeqëndra e Malit i Zi,

vetëm 56 km41

, duke qenë gjeopolitikisht urë lidhëse në ato pak komunikime të këtyre

rretheve me këtë shtet, dhe veçanërisht e të gjithë flukseve hyrëse e dalëse të mallrave,

njerëzve , informacioneve, nga vendi ynë drejt këtij shteti, dhe anasjelltas.

Rajonizuar gjeografikisht në Veriperëndim të Shqipërisë, por me një standart

zhvillimi shumë më të lartë se rrethet në kufi me të, si dhe duke qenë në kontakt fizik me

Malin e Zi, rrethi i Shkodrës ka ndikuar pozitivisht në përforcimin e komunikimit të këtyre

rretheve, jo vetëm me këtë shtet, por edhe më gjërë, me Rajonin. Ky fakt i ka shndërruar

indirekt këto rrethe, në pjesë të relacioneve me këtë shtet, dhe për pasojë edhe në proceset

e bashkëpunimit ndërajonal. Pika doganore e Muriqanit (Shkodër) e ajo e Hanit të Hotit

(Malësi e Madhe), realizojnë gjithë fluksin e qarkullimit të mallrave dhe udhëtarëve midis

këtyre dy shteteve, por edhe me vendet e Ballkanit Perendimor.

II.1.c.Pozita gjeografike e Shkodrës, në raport me “Polin Qëndror të

Zhvillimit”, Tiranën.

Rrethi i Shkodrës tashmë, ka lidhje intensive në të gjitha pikëpamjet me rajonin

Qëndror, ose “Polin Qëndror të Zhvillimi”, Tiranën. Një ndër arsyet e forcimit të këtyre

40

Qarku Shkodër “Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjecarit” 2003 41

http://ëëë.qarkushkoder.org/

http://www.qarkushkoder.org/


38

relacioneve, është shkurtimi i distancës, nga 125 km në rreth 92 km42

, duke eleminuar

rrugën që kalonte nga fusha e Torovicës, dhe ndikuar në zvoglimin e distancës kohore

midis tyre.

Shkurtimi i distancës fizike, ka influencuar në forcimin lidhjeve tregtare,

ekonomike e kulturore midis këtyre rretheve. Për metropolin, Shkodra shërben si transit për

marrdhëniet dhe shkëmbimet në të gjitha aspektet me Malin e Zi, si dhe treg- shitje për

mallrat të ndryshme të tij drejt këtij rrethi. Kësaj i shtojmë edhe të qenit një destinacion

turistik mjaft atraktiv për pushues nga ky Rajon, e më gjërë. Rruga lidhëse midis këtyre dy

rretheve, deri në afërsi të Milotit, me një gjatësi 53 km43

ose 58% të saj, është në standartet

e një rruge kombëtare primare, Milot-Thumanë 14 km ose 15% e saj në nivel autostrade,

dhe në vazhdim Thumanë- Tiranë 25 km44

ose 27% e saj, në standartet e rrugës primare.

Shndërrimi optimal i saj, në kushtet e një autostrade me 4 korsi, siç është në projektet

zbatuese, është një mundësi më tepër, që distanca fizike midis këtyre dy qendrave të jetë e

papërfillshme. Shkurtimi i distancës kohore midis tyre, presupozon intensifikim

komunikimi në shumë aspekte midis këtyre dy “poleve”, ashtu sikurse edhe ulje të kostos

së transportit, në vlerën e mallrave të prodhuara e shkëmbyera prej tyre.

Pjesë e këtij “poli zhvillimi” është edhe Durrësi, qendra e dytë më e zhvilluar e

vendit, pas Tiranës. Shkodra, është larg Portit të Durrësit 105 km45

, me anë të së cilës

zhvillohet fluksi më i madh i qarkullimit të mallrave dhe udhëtarëve, në lidhjet e vendit

tonë me botën e jashtme, sidomos me Italinë. Lidhjen me këtë shtet, Shkodra i realizon

edhe nëpërmjet Portit të Shëngjinit, i cili ndodhet vetëm 42 km 46

larg saj, dhe që shërben

më tepër për transport mallrash, se sa udhëtarësh.

Pozita e favorshme gjeografike e rrethit të Shkodrës në lidhje me “Polin Qëndror

të Zhvillimit “ në vendit tonë, e kanë shndërruar ekonominë e tij në pjesë të të gjitha

proceseve të reja integruese të ekonomisë shqiptare, duke e renditur rrethin e Shkodrës në

rrethet kryesore të vendit në shumë aspekte, veçanërisht në degët e sektorit terciar.

II.1.d. Roli i pozitës gjeografike të Shkodrës, në bashkëpunimet ndërkufitare

me Malin e Zi

Nga pjesa Veriore e Jugperëndimore, rrethi i Shkodrës kufizohet me Malin e Zi.

Kontakti fizik me të, dhe distanca e shkurtër, ka intensifikuar bashkëpunimet me këtë shtet

në shumë fusha. Këto komunikime janë të justifikuara edhe për faktin se, në të gjendet një

pjesë e trevave shqiptare të shkëputura, që nga Konferenca e Ambasadorëve të Londrës në

1913, të cilat historikisht kanë patur lidhje organike të forta me Shkodrën. Intensiteti i

këtyre relacioneve, jo vetëm ka historik të gjatë, por në tranzicion ato vijnë shumë më

intensive. Shkodra lidhje organike dhe funksionale ka patur veçanërisht me Ulqinin,Tuzin,

etj.. Lidhjet tradicionale të Shkodrës me këto treva shqiptare në Mal të Zi, kanë funksionuar

edhe gjatë sistemit monist. Shumë shqiptarë nga këto treva, të mbetur gjatë këtij sistemi në

qytetin e Shkodrës, ruajtën komunikimin me vendin e tyre të origjinës, ndonëse në mënyrë

42

Ministria e Punëve Publike e Transportit, Tiranë 2012”Distanca ndërmjet qyteteve të Shqipërisë” 43

Ministria e Punëve Publike e Transportit, Tiranë 2012”Distanca ndërmjet qyteteve të Shqipërisë” 44

Po aty 45

Po aty 46

Po aty


39

të kufizuar. Sot relacionet me to, prezantohen shumë më intensive, dhe në shumë aspekte të

jetës ekonomike, kulturore e arsimore etj.. Intensiteti i komunikimit midis tyre, është

favorizuar edhe nga distanca e shkurtër midis Shkodrës e Ulqinit, në vetëm 4347

km, si dhe

përmirësimet infrastrukturore në dy anët e kufirit.

Bashkëpunimet me trevat e Ulqinit, Tuzit, Podgoricës janë jo vetëm në fushën

ekonomike, veçanërisht të degëve të sektorit terciar, por dhe në aspekt demografik. Kjo e

fundit, është e konkretizuar me shkëmbimet e krahut të punës midis këtyre trevave.

Orientimi gjeografik i kësaj lëvizje hapsinore, është kryesisht nga Shkodra drejt këtyre

hapsirave, në formën e emigracionit sezonal. Intensiteti i kësaj forme lëvizjeje është i lartë,

sidomos gjatë stinës së verës, kur flukset turistike drejt Malit të Zi janë shumë larta. Duke

patur parasysh, që në Mal të Zi funksionon turizëm masiv balnear i një cilësie të lartë,

punësimi drejt këtyre destinacioneve turistike nga Shkodra është i lartë.

Frekuentimi i madh i plazheve cilësore malazeze, dhe pëlqyeshmëria ndaj tyre nga

turistë të vendeve të ndryshme të Europës, i ka shndërruar ato edhe në destinacione të

rëndësishme turistik për shqiptarët nga Shqipëria, e sidomos për shkodranët. Ky fakt nuk

zbeh vlerat e plazheve shqiptare, përkundrazi i ndërgjegjëson bizneset, të cilat operojnë në

këtë aktivitet të rendin drejt cilësisë, si kriteri kryesor për efektivitet ekonomik i këtij

shërbimi terciar. Plazhet e Velipojës, dhe sidomos atraksioni për njohjen e historikut e

kulturës së qytetit të Shkodrës, ka intensifikuar hyrjen e flukseve turistike drejt këtij

destinacioni. Këtë na e tregojnë edhe statistikat në rritje, ku vetëm gjatë verës së vitit 2013

sipas të dhënave të Doganës së Muriqanit, kanë hyrë brenda vëndit tonë rreth 420 mijë

turistë.48

Drejtimi i flukseve turistike ka qenë me destinacion plazhin e Velipojës, apo

plazhet e tjera të Shqipërisë, si dhe vizitorë tranzit në qytetin e Shkodrës. Një numër i madh

turistësh, të cilët vizitojnë këtë qytet me kulturë e zhvillim të hershëm, janë shqiptarë nga

Kosova, Maqedonia e Mali i Zi. Tërheqja turistike e këtij qyteti, ka qenë dhe është i lidhur

me vlerat historike- kulturore dhe arkitektonike të tij, si dhe natyrën e begatë me vlera të

jashtëzakonshme të pjesëve të tjera të rrethit të Shkodrës.

Ky destinacion, duke disponuar një produkt turistik mjaft të pasur dhe

shumë origjinal, ka çfarë t‟i ofrojë turistëve vendas dhe atyre të huaj. Produktiviteti turistik

në këtë rreth, është shprehur tek shumëllojshmëria e objekteve turistike, që nga lashtësia

me Kalanë e Shkodrës të shekullit të IV p.e.s, muzeumet e periudhave të lulëzimit të qytetit

gjatë Mesjetës, objektet e kultit të tre besimeve fetare, nga më të rrallat në Ballkan e

Europë, shtëpitë e rrugët karakteristike, Fototekën Marubi, urën e Mesit të shekullit të

XVIII, kalanë e Drishtit, e deri tek objektet natyrore në shërbim të turizmit balnear e malor.

Tërësia e kësaj oferte, jo vetëm tregon për pasurinë strukturore të kësaj dege, por edhe të

një superstrukture turistike në zhvillim e sipër, në shërbim të saj.

Korridori i Adriatikut, ose Rruga e Bregdetit, në kuadër të projekteve paneuropiane

të zhvillimit të infrastrukturës, i cili parashikohet të kalojë nëpër Ulqin, do të krijojë

mundësi më të mëdha në intensifikimin e marrdhënieve tregtare të Shkodrës me Malin e Zi,

dhe prej këtej me shtetet e Europës Qendrore.49

Duke pretenduar që rrethi i Shkodrës të jetë

pjesë e këtij Koridori në të ardhmen, përmirësimet infrastrukturore nga ana e shtetit

shqiptar, duhet të shihen si prioritete zhvillimi.

47

Qarku Shkodër 2013 48

Të dhëna të marra nga Dogana e Muriqanit, Gusht 2013 49

Qarku Shkodër, “Bazat e strategjisë së zhvillimit te Shkodres” 1998.


40

Harta nr.II. 4: Harta e Koridorit të Adriatikut

http://www.skyscrapercity.com/s

Koridori i Adriatikut dhe distanca e shkurtër e Shkodrës prej tij, ndikojnë

pozitivisht në zhvillimet ekonomike, kulturore e shoqërore midis shteteve, pjesë e kësaj

infrastrukture. Proceset e reja të zhvillimit ekonomik, dhe funksionimi i ekonomisë

shkodrane e shqiptare si pjesë integrale e ekonomisë rajonale, arrijnë të kapërcejnë largësitë

fizike midis shteteve. Këto procese kanë ndikuar pozitivisht në të gjitha zhvillimet humane

të këtij rrethi, e për rrjedhojë edhe në ecurinë e zhvillimit të sektorit terciar, degë prioritare

e ekonomisë së tij.

Në shërbim të bashkëpunimit të rajonit të Shkodrës me Malin e Zi është edhe

funksionimi i Forumit Rajonal të Bashkëpunimit50

dhe Marrëveshjes së Lundrimit51

, efektet

e të cilave janë në shumë drejtime të forcimit të relacioneve midis tyre.

II.2. Kushtet natyrore, faktor i rëndësishëm me impakte në proceset e

zhvillimit të sektorit terciar në rrethin e Shkodrës

Kushtet natyrore-gjeografike të rrethit të Shkodrës janë faktorë të rëndësishëm, të

cilët padyshim shoqërohen me konseguenca në strukturimin ekonomik sipas sektorëve.

Gjithashtu, ato influencojnë edhe planifikimin hapsinor territorial të tij. Këto elementë

ndikojnë në të gjitha degët e ekonomisë, e për pasojë edhe në sektorin terciar. Kjo përbën

arsyen, pse trajtimi i tyre zë një vend të veçantë në këtë punim.

Elementët kryesorë të kushteve natyrore në trajtimin e tyre klasik, të cilët kanë

ndikim në ecurinë e të gjithë sektorëve të ekonomisë, e për rrjedhojë edhe në sektorin

terciar janë: ndërtimi gjeologjik, relievi, klima, hidrografi, bota bimore e shtazore.

50

Qarku i Shkodrës Forum i krijuar në Maj 2001, “ Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të

mijëvjecarit” fq. 43 51

Qarku i Shkodrës Projekt –Marrëveshja e miratuar nga KM në Prill 2004, “Nxitja e zhvillimit rajonal

nëpërmjet objektivave të mijëvjecarit” fq. 43

http://www.skyscrapercity.com/s


41

Trajtimi i tyre nuk përbën qëllim më vete, por analizohen si pjesë integrale e

lidhjeve dhe kushtëzimeve reciproke, që ekzistojnë midis elementëve natyrorë nga njëra

anë, dhe atyre ekonomiko-shoqërorë, demografikë nga ana tjetër.

Hapësira gjeografiko- natyrore me të gjitha veçoritë e veta në rrethin e Shkodrës,

ofron mundësi mjaft të mira për një zhvillim të gjithanshëm ekonomik të saj në shumë

aspekte. Për natyrën e begatë të këtij rajoni, që herët është shkruajtur nga Marin Barleti:

“Ky qytet aq i shkëlqyeshëm e aq i njohur dallohet mbi të tjerët për ajër të shëndetshëm,

për ara pjellore e të punuara mirë dhe për ujra që i ka me shumicë. Rrëzat e këtij qyteti

nga Lindja i lag një degë e vogël e Drinit, kurse nga Perëndimi kalon Buna, që është e

begatshme me cdo lloj peshku… Buna buron prej atij liqeni aq të përmëndur, për të cilin të

gjithë thonë që është formuar vonë…” 52

Vlerësimi i potencilalit natyror të rrethit të Shkodrës, si dhe transformimet që janë

bërë në mjedisin e tij, si rezultat i ndikimit të këtyre elementëve, duhet të shikohen si

faktorë mjaft të rëndësishëm për zhvillimin ekonomik e shoqëror të kësaj hapësire,

veçanërisht të ecurisë së sektorit terciar.

Harta nrII. 5: Harta fizike e Qarkut Shkodër

Lidhjet dialektike midis faktorëve fiziko-gjeografikë dhe proceseve të zhvillimit

human, si dhe harmonizimi i tyre kanë krijuar një unitet territorial rajonal, ku ndërvartësia

midis tyre, është shprehur edhe në analizën e detajuar të këtyre elementëve.

Zhvillimi gjeotektonik i kësaj hapësire gjeografike, shprehur me veçoritë

gjeologjike të saj, është shoqëruar me konseguenca në zhvillimin e sektorit terciar.

Gjeologjikisht rrethi i Shkodrës, ndodhet në një fundosjeje tektonike të periudhës së

52

Barleti Marin “Rrethimi i Shkodrës” fq. 41


42

pliocenit-kuaternarit,53

e cila i përket zonës tektonike të jashtme të Alpeve54

dhe Ultësirës

Pranadriatike55

.

Përbërja e ndryshme gjeologjike e tij nga sedimentarë, metamorfikë dhe

magmatikë, ka favorizuar egzistencën e një numri të konsiderueshëm mineralesh metalorë

dhe jometalorë. Ky rajon ka rezerva të bakrit në Palaj- Karmë afër Komanit, në Turrec afër

Vigut56

; titano-mangan përqëndruar në Ungrej, Sakaxhi afër Vigut57

; kaolinë afër Vigut58

;

argjilë në Domen; asbest në Kaftallë afër Vigut; dolomite në Rasek; gëlqerorë dhe cimento

në Mes; argjilë për prodhim tullash në Bushat; mermer në afërsi të Vigut dhe në Tepe; rërë

dhe zhavorre në breg të lumit Drin,59

pasuri këto të cilat nuk janë të shfrytëzuara tërësisht

në shërbim të ekonomisë së rrethit. Përjashtim bëjë disa mineraleve jometalorë, të cilët janë

shfrytëzuar në industrinë e materialeve të ndërtimit, për shkak të rëndësisë që mori kjo degë

gjatë tranzicionit ekonomik. Zhvillimi i vrullshëm i ndërtimit, u vu edhe në shërbim të

degëve të sektorit terciar, veçanërisht të zhvillimeve infrastrukturore, tregtisë e turizmit.

Përbërja gjeologjike ndikon gjithashtu, edhe në cilësinë e infrastrukturës rrugore,

sidomos në qëndrueshmërinë dhe jetëgjatësinë e saj, si dhe në cilësinë e pejsazhit në

shërbim të turizmit në këtë hapësirë( infrastrukturës turistike balneare e malore).

Rrethi i Shkodrës, karakterizohet nga një shumëllojshmëri e relievit, e kushtëzuar

kjo nga vetë përbërja gjeologjike e tij. Mozaiku morfografik i kësaj hapësire ka

pozicionuar: në qendër Ultësirën e Shkodrës dhe rajonet kodrinore, dhe më në brendësi

rajonet malore. Kjo ultësirë shtrihet nga Hani i Hotit në veri, deri në Lezhë në Jug, me

gjatësi 66 km dhe gjërësi 26 km.60

Këtij rrethi i përket vetëm një pjesë e saj, e konkretisht

ekstremiteti më jugor i Ultësirës së Mbishkodrës në Komunën Rrethina, ndërkohë pjesa

tjetër e relievit fushor të tij, zihet nga Ultësira e Nënshkodrës deri në kufi me komunat

fushore të saj, Dajç e Balldren, pjesë e rrethit të Lezhës.

Relievi i Ultësirës së Shkodrës, pjesë e këtij rreth është kryesisht fushor, dhe thyhet

nga një radhë kodrash gëlqerore dhe flishore me drejtim VP-JL61

. Këto kodra shkojnë deri

në lartësitë 50-100m62

mbi nivelin e detit, ku ndër to përmendim: kodrat e Bushatit,

Bërdicës, Barbullueshit, etj... Në pjesët rrethuese të Ultësirës ndodhen male me lartësi të

vogël mbi nivelin e detit, ku ndër ta përmendim malin e Hajmelit me lartësi 1500 m,63

etj...

Meqenëse është një zonë sizmike aktive, karakteristikë për këtë ultësirë është mbizotërimi i

lëvizjeve ulëse, dhe në disa sektorë si rezultat i tyre, lartësia shkon e njëjtë me nivelin e

detit. Kjo është një nga arsyet, pse Ultësira e Shkodrës është shumë e lagësht dhe kërkon

drenazhim të mirë të tokës bujqësore. Duke qenë një zonë thyerjesh e fundosjesh,

53

Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Vëllimi i Dytë, Tiranë 1990Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Qendra

e Studimeve Gjeografike, , faqe 454 54

Po aty, faqe 60 55

Po aty, faqe 69 56

Dede S” Pasuritë minerale të Shqipërisë”, fq.248 57

Po aty ,fq.235-244 58

Po aty,fq 394 59

Dede S “Pasuritë minerale të Shqipërisë”, fq 386-389 60



Po aty, faqe 465 62

Po aty, faqe 465 63

Po aty, faqe 175


43

destabilizimi tektonik i saj është i vazhdueshëm, duke u prekur nga tërmete me

konseguenca në reliev e në procese të ndryshme ekonomike e sociale të kësaj hapsire.64

Relievi fushor i këtij rrethi, përfaqësohet në perendim nga fusha e Bregut të Bunës,

Anamalit, Trushit, Velipojës, Bregut të Drinit dhe një pjesë e fushës së Zadrimës, brenda

kufijve të komunave Bushat e Barbullush. Këto paraqiten në reliev të transformuara, ku

pejsazhet antropogjene mbizotërojnë ndaj atyre natyrore. Këto transformime kanë çuar në

zhdukjen e ekosistemeve natyrore, të cilat për nga vlerat natyrore përbëjnë biodiversitete

me vlera studimore. Përveç kësaj, këto ekosisteme kanë edhe vlera ekonomike për rrethin e

rajonin në përgjithësi, veçanërisht në zhvillimin e sektorit primar(bujqësisë) dhe terciar

(turizmit pejsazhor).

Zona fushore bujqësore pas viteve 90‟, kur u krye procesi i privatizimit të tokës

bujqësore është lënë djerrë, ose është kthyer në troje ndërtimi. Një pjesë fare e vogël e saj,

shfrytëzohet në mbjelljen e foragjereve për blegtorinë, kulturave tradicionale bujqësore,

perime e zarzavate të ndryshme (trangull, domate, bishtaja, fasule), etj... Produktet e

mësipërme bujqësore, tradicionalisht kanë furnizuar jo vetëm tregu shkodran, por edhe atë

të rretheve fqinjë, dhe vitet e fundit edhe tregun malazez. Relacionet e krijuara midis

zonave rurale e urbane në këtë degë, jo vetëm evidentojnë lidhjet harmonike midis tyre

historikisht, por edhe ato midis sektorëve të ekonomisë (sektorit primar e terciar), e gjithë

kjo në funksion të mirëqenies së popullsisë.

Zonat kodrinore të rrethit janë shfrytëzuar për kultura të drunjta, kryesisht në

mbjelljen ullinjve, vreshtave apo drurë frutorë, produkte këto, që ndikojnë në zhvillimin e

degës kryesore të sektorit terciar, e veçanërisht atë të tregtisë. Prodhimet e këtyre kulturave

mbulojnë furnizimin e tregut shkodran, por edhe më gjërë. Këto produkte, ose tregtohen e

përdoren nga konsumatori të papërpunuara, ose shfrytëzohen si lëndë e parë për sektorin

sekondar të ekonomisë, veçanërisht për industrinë ushqimore në konservimin e tyre.

Këtij rrethi i takojnë edhe disa kurrize malore, si: kurrizi Cukal-Bigaj e Gimaj,

kurrizi Maranaj -Bigaj e Gimaj, pjesa lindore e kurrizit Velecik –Bridash e pjesa

perendimore e Bllokut të Jezercës. Këto njësi malore përbëhen nga shkëmbenj karbonatikë,

të cilët ngrihen menjëherë mbi ultësirë, me një lartësi të konsiderueshme mbi nivelin e

detit. Nga pjesa veriperendimore në drejtim së lindjes së rrethit të Shkodrës, fillojnë Alpet e

Veriut, të cilat shkojnë deri në 2600 m lartësi mbi nivelin e detit. Këtu ndodhen disa pika

turistike, ku më i përmenduri është Parku Kombëtar turistik i Thethit.

Në konkluzion të kësaj analize të karakteristikave të relievit i këtij rrethi, mund të

konstatojmë se ai është favorizues në zhvillimin ekonomik të tij në përgjithësi, por edhe të

sektorit terciar në veçanti. Me influenca ky element fiziko-gjeografik është sidomos në

degën e transportit, reliev i cili favorizon një strukturë të shumëllojtë të tij. Ndër këto, rrethi

ofron mundësi për zhvillimin e transportit automobilistik në çdo pjesë të tij, por ku

vështirësitë në zonat malore janë evidente. Me impakte pozitive, sidomos relievi fushor i

rrethit, është edhe për transportin hekurudhor. Momentalisht, ky lloj transporti është

funksional deri në qytetin e Shkodrës, por me një peshë shumë të ulët në transport mallrash

e udhëtarësh. Ky rreth ka mundësi zhvillimi edhe të transportit lumor mbi lumin Drin, deri

64


e Studimeve Gjeografike, , fq 465


44

në Koman, por që ka një peshë shumë të ulët, kryesisht për transport udhëtarësh drejt rrethit

të Tropojës, apo zonave rurale në këtë luginë.

Moziku i prezantimit të relievit, me një shumëllojshmëri formash ka favorizuar

edhe degën e turizmit, me impakte veçanërisht në turizmin balnear, liqenor, malor e

rekreativ.

Përveç influencave të fuqishme në degët e sektorit terciar, veçoritë e tij kanë ndikuar edhe

në shpërndarjen e popullsisë, ku përqëndrimi më i lartë është në zonat fushore të rrethit të

Shkodrës. Vështirësitë e krijuara nga ky element, sidomos në zonat malore, kanë qenë një

ndër shkaqet e izolimit të tyre në një pjesë të mirë të vitit, dhe për pasojë edhe të

lëvizshmërisë së kësaj popullsie drejt hapsirave më të përshtatshme të rrethit, kryesisht

atyre urbane e fushore të tij.

Hapësira e rrethit të Shkodrës karakterizohet nga klimë mesdhetare fushore,

kodrinore e paramalore65

. Në klimën me tipare mesdhetare fushore, ndërthuret ndikimi

detar dhe ai kontinental, ndërsa në atë paramalore ndikimi i masave ajrore kontinentale.

Këto tipare të klimës janë të shprehura në dy elementët kryesorë të tij: temperaturën e

reshjet.

Vlerat termike në këtë rreth, kanë dallueshmëri të theksuar midis pjesëve fushore e

malore të tij. Temperatura mesatare vjetore e rrethit është (15.3 gradë C), e Janarit (3.3

gradë C), Korrikut (24-25 gradë C)66

në zonat fushore të tij , ndërkohë që kjo e fundit për

Thethin si pikë turistike malore, është 19 gradë C67

. Mesatarja e janarit lëviz nga 5,3 gradë

C në qytetin e Shkodrës68

, në 0-0,3 gradë C në Theth69

.

Në hapësirën e rajonit të Shkodrës bien mesatarisht nga 1500 mm 70

reshje në

Velipojë, në 2921 mm71

reshje në Theth. Rreth 70%72

e reshjeve bien gjatë stinës së

vjeshtës dhe dimrit, duke e përforcuar karakterin mesdhetar të tyre.

Parametrat klimatikë në vlerat mesatare të tyre gjatë stinëve, përbëjnë pasuri

natyrore me peshë të madhe në zhvillimin e ekonomisë shkodrane. Me influenca direkte

vlerat termike dhe reshjet atmosferike, janë në ecurinë e disa degëve të sektorit terciar:

transportit, turizmit dhe tregtisë. Reshjet e shumta të dëborës, bëhen pengesë për

komunikimin normal tregtar, dhe për lëvizjen e njerëzve gjatë stinës së dimrit, në një pjesë

të madhe të komunave rurale malore të këtij rrethi. Nga ana tjetër, kompleksiteti me të cilën

na shfaqen këto elementë në këto zona, krijon kushte për zhvillimin edhe të turizmit malor.

Ditët me dëborë për pasionantët e këtij lloj turizmi, do të thonë frekuentim dhe mundësi për

ushtrim sportesh dimërore, kryesisht të skive. Nga ana tjetër, këto ditë si në zonat

bregdetare dhe në zonat malore, janë përcaktuese në zhvillimin e turizmit balnear e malor-

pejsazhor, me vlera rekreative.

Hidrografia, përbën një element natyror shumë origjinal dhe të veçantë, me

influencat e veta në zhvillimin e ekonomisë së rrethit të Shkodrës, e për rrjedhojë edhe

në sektorin terciar. Duke qenë se, Shkodra është e pozicionuar në një nyje të rëndësishme

65



Po aty, faqe 31 67

Po aty, faqe 31 68

Po aty, faqe 51 69

Po aty, faqe 31 70

Po aty, faqe 473 71

Po aty, faqe 31 72

Po aty, faqe 31


45

hidrografike, Bunë-Drin-Liqeni i Shkodrës, ndikimi në zhvillimin e disa degëve të sektorit

terciar të këtij elementi duhet të evidentohet.

Harta nrII. 6: Imazhe satelitore e Liqenit të Shkodrës

https://www.google.al/

Ky sistem hidrografik, përbën një ofertë mjaft të rëndësishme në zhvillimin e

turizmit liqenor e pejsazhor- natyror. Gjithashtu, kjo nyje është favorizuese edhe në

transportin me anije, degë e cila mund të ndikojë në intensifikimin e komunikimit mes tij

dhe rajoneve të tjera, brenda e jashtë kufijve.

Liqeni i Shkodrës, më i madhi në Gadishullin e Ballkanit me 368 km2, dhe ku

vetëm 149 km273

i përket vendit tonë, me origjinë tektonike karstike, përbën elementin më

të rëndësishëm hidrografik të rajonit. Influencat direkte të këtij objekti natyror janë në

degët e sektorit terciar, dhe sidomos në zhvillimin e turizmit liqenor. Ky lloj turizmi në këtë

hapësirë, përfaqësohet nga e gjithë zona Zogaj- Shirokë, me një sipërfaqe prej 146 ha74

dhe

me një largësi nga qyteti i Shkodrës, vetëm 5 km. Duke patur parasysh vlerat natyrore dhe

kurative të kësaj hapësire, me atributet e një qendre klimaterike me këto funksione, sot

frekuentohet nga shumë vizitorë.

Foto nr. II. 1 Pamje e Liqenit të Shkodrës dhe burimi i Bunës

73



Qarku Shkodër 2003, faqe 16

https://www.google.al/


46

Pjesë e hidrografisë së rrethit janë edhe rrjedhjet e poshtme të Drinit dhe i gjithë lumi Buna,

të cilët kanë ngjallur interes në shumë aspekte:

Natyrore, ekologjike-mjedisore;

Turizëm liqenor e pejsazhor;

Transport lumor, deri në Koman;

Prodhim energjie elektrike(lumi Drin) etj..

Nga liqeni buron Lumi i Bunës, i cili derdhet në detin Adriatik dhe ka një gjatësi

prej 44 km75

. Rrjedha e poshtme e lumit Buna, ndan kufirin me Malin e Zi. Lumi Buna ka

qenë i lundrueshëm nga anije të vogla tregtare, në çerekun e parë të shekullit

të kaluar, duke e kthyer Shkodrën në një port lumor, ndërkohë që sot ky rikthim i këtij roli

shihet si prioritet zhvillimi në këtë rreth. Zhvillimi i transportit liqenor, do të intensifikonte

më tepër komunikimet me Malin e Zi.

Lumi Buna bashkohet me lumin Drin, rreth 1,5 km76

në jugperëndim të qytetit të

Shkodrës. Kjo larmi hidrografike e kësaj hapësire gjeografike, ka krijuar premisa për

shfrytëzim të tyre edhe në prodhimin e energjisë elektrike.

https://www.google.al

Foto nrII. 2.Bashkimi i lumenjve të Drinit dhe Bunës

Shfrytëzimi i këtyre lumejve në këtë aspekt, ka ndikuar në përmirësimin e situatës

së furnizimit me energji të këtij rrethi, dhe vendit në përgjithësi, ku “sigurimi i bazës

energjetike përbën një kusht të rëndësishëm për zhvillimin relativisht të pavarur e të

qëndrueshëm, të ekonomisë së një vendi”.77

Në të ardhmen mund të shfrytëzohen si

kapacitete energjetike edhe lumenjtë e Kirit, Shalës etj, por edhe për ujitje artificiale, e ujë

të pijshëm. Përvoja e disa shteteve të Rajonit në ndërtimin e hidrocentraleve të vegjël lokal,

po materializohet edhe në shfrytëzimin e kapaciteteve të lumenjve të vendit tonë. Në

rrethin e Shkodrës me potenciale hidrike për këtë qëllim janë: Shala(Theth, Ndërlysë),

Drini (hidrocentrali i Ashtës) etj..

Në aspektin ekonomik këto hidrocentrale, si për ndërtimin e tyre, ashtu edhe për

prodhim të energjisë elektrike janë më efiçentë, dhe ndikojnë në zbutjen e krizës

75

Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Vëllimi i Dytë, Tiranë 1990,Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Qendra

e Studimeve Gjeografike, faqe 234 76

Po aty, faqe 234 77

Laçi Sabri & Sheme Selman ,Gjeografia Humane e Shqipërisë, Tiranë 2005, faqe 116


47

energjetike. Mundësi për ndërtimin e hidrocentraleve lokale ofrojnë edhe kanalet ujitëse,

me pjerrësi të madhe të tipit kaskadë, sidomos në zonat malore të rrethit.

Bukuritë e pejsazheve të këtyre lumenjve malorë, shfrytëzohen edhe për turizëm,

sidomos të apasionuarve të natyrës, dhe banorë nga qyteti i Shkodrës. Një ndër këto janë

edhe kanionet e Ndërlysës në lumin e Shalës, bukuritë e të cilëve janë atraktive për shumë

vizitorë. “Syri i Kaltër”, në Përroin e Kapresë, me ujvarat e shumta, shpalos bukuri

mahnitëse para çdo vizitori dhe pasionanti të natyrës.

http://tiranaxxl.com/ https://sqal.facebook.com/photo.

Foto nr II.3: Syri i Kaltër në Përroin e Kapresë

Problematikë shqetësuese vitet e fundit për rajonin, është edhe dalja e lumenjve nga

shtretërit e tyre. Kjo dukuri korrespondon me periudhën e reshjeve të mëdha, dhe shkrirjen

e dëborës gjatë stinës së pranverës, por edhe me maksimumin e kuotave të lejueshme të

Hidrocentraleve mbi lumin Drin. Mosmenaxhimi siç duhet i këtyre rezervave në vite të

caktuara, ka çuar në situata emergjente, dhe përmbytje të të gjithë zonës së Nënshkodrës.

https://www.google.al

Foto nrII 4 : Pamje nga përmbytjet në Ultësirën e Nënshkodrës78

Begatisë së natyrës së këtij rrethi, i shtohet në pjesën jugperëndimore të saj, në rreth

30 km larg qytetit të Shkodrës, edhe plazhi detar i Velipojës(pjesë e bregdetit akumulativ të

78

Pamje e përmbytjes së fushës së Bërdicës në dimrin e vitit 2012

http://tiranaxxl.com/

https://sqal.facebook.com/photo


48

Adriatikut). Kjo është një nga pikat më të rëndësishme të turizmit balnear në vendin tonë, e

frekuentuar jo vetëm nga turistë vendas, por edhe të huaj nga Kosova, Maqedonia, Bosnje-

Hercegovina, Mali i Zi, etj...

http://www.bing.com/images

Foto nrII 5 : Pamje nga plazhi i Velipojës

Duke qenë rreth kufitar, rrugët detare dhe liqenore kanë favorizuar shkëmbimet

tregtare me qendrat e mëdha përtej detit dhe liqenit, respektivisht me Italinë( e kufizuar)

dhe Malin e Zi( e kufizuar).

Përsa i përket botës bimore natyrore, ruhet në mënyrë fragmentare në pjesën

malore të rrethit, që nga shkurret, dushqet, ahishtet, deri tek kullotat alpine në lartësitë

e mëdha të rrethit. Sipërfaqet e gjera pyjore në komunat rurale të rrethit të Shkodrës,

prezantojnë një biodiversitet natyror shumë të pasur, por që është cënuar shumë nga

ndërhyrjet e faktorit human. Kjo, lidhet me prerjet pa kriter të kësaj pasurie natyrore, në

shërbim të mbijetesës së popullsisë së mbetur të këtyre zonave, që nga fillimet e

tranzicionit dhe në vazhdim. Ky realitet i hidhur i kësaj faze, shumë problematik dhe

ekstrem për këto zona, solli edhe dëmtime mjedisore, duke zvogluar sipërfaqen pyjore në

rreth, dhe duke degraduar mbulesën bimore të tij. E vetmja zonë e ruajtur, dhe që është

shpallur Park Kombëtar, është ai i Thethit.

Pasuritë e shumta pyjore, që disponon rrethi në përgjithësi, sidomos në zonat

malore të tij, janë shfrytëzuar në shërbim të sektorëve sekondarë të ekonomisë(industrinë e

drurit e artizanatit). Një nga sfidat e së ardhmes së këtyre zonave, është të konsideruarit të

kësaj pasurie, një aset ekologjik i pazëvendësueshëm, dhe që duhet të mbrohet nga ana e

komunitetit dhe shtetit. Disa zona malore me pasuri të tillë natyrore, po shrytëzohen edhe

në shërbim të turizmit në mënyrë modeste nga inisiativa individuale të komunitetit banues

të këtyre zonave. Përmendim këtu Thethin, një nga pikat tradicionale turistike edhe gjatë

sistemit të para viteve ‟90, por i rigjallëruar shumë gjatë tranzicionit, me vlera sudimore,

natyrore, kurative e rekreative.

http://www.bing.com/images


49

II.3. Roli i faktorëve demografikë në sektorin terciar, dhe problematikat

sociale të popullsisë së Shkodrës

II.3-a. Roli faktorëve demografikë dhe impaktet e tyre mbi degët e sektorit

terciar

Treguesit demografikë, përbëjnë një instrument të fuqishëm të drejtimit dhe

administrimit urban e rural, të cilët nga ana e tyre lidhen ngushtë e reciprocikisht, me

variablet e treguesve të zhvillimit ekonomik dhe social të një vendi. Komponentët

demografikë, janë të lidhur drejpërsëdrejti me proceset e zhvillimit të sektorit terciar. Kjo

ndërvartësi duket tek kërkesat në rritje të popullsisë, të cilat realizohen nga ky sektor me

një shumëllojshmëri shërbimesh tregtare e jotregtare. Reciprokisht, këto shërbime vihen në

shërbim të popullsisë, duke krijuar një lidhje të kushtëzuar ndërmjet këtyre elementëve

humanë. Rezultantja e këtij kushtëzimi, është e shprehur në rritjen e mirëqenies së

popullsisë, dhe impulsimin e këtij sektori për zhvillim të qëndrueshëm të tij në të ardhmen.

Parë në këtë kontekst, është shumë e rëndësishme integrimi i problemeve të

popullsisë me strategjitë e zhvillimit ekonomik të rrethit të Shkodrës, duke patur parasysh

që mirëqënia sociale, konvergjon me mirëqënien ekonomike79

.

Mendimi profesional i gjeografit human, i orienton siç duhet politikat shtetërore, jo

vetëm në evidentimin e problematikave sociale, por edhe në përcaktimin e rrugëve për

zgjidhjen e drejtë të tyre, në mënyrë që këto fenomene të ndikojnë pozitivisht në zhvillimin

ekonomik, rrjedhimisht edhe në sektorin terciar.

Në këtë mjedis, sa heterogjen, aq edhe kompleks në aspektin gjeografik-natyrorë,

jeton një popullsi me një historik të lashtë, dhe me specifika të veçanta zhvillimi përsa i

përket elementëve demografike të saj. Historiku i lashtë i kësaj popullsie, dhe këtij

qytetërimi, fillesat e të cilit janë që nga shekulli i IV BC(para Krishtit), dhe vijimësisht deri

në periudhat moderne, ka bërë që sot të zhvillohet një sektor terciar cilësor, veçanërisht

këtu ai i shërbimeve tregtare ( turizmi historik).

Duke u mbështetur në të dhënat e Vjetarëve Statistikorë të viteve të fundit, si dhe të

dhënave nga INSTAT-i, jemi përpjekur të pasqyrojmë në vija të përgjithshme, veçoritë

demografike dhe kapitalin human të rrethit të Shkodrës. Kjo analizë ka për qëllim të

evidentojë influencat e proceseve demografike, në strukturimet ekonomike të periudhës së

tranzicionit. Efikasiteti i politikave sektoriale, dhe atyre të zhvillimit social, në nivel

kombëtar e lokal, është i lidhur me implementimin e modeleve të zhvillimit, në funksion të

një mirëqënie sociale gjithnjë në rritje.

Potenciali human në rrethin e Shkodrës, ka qenë gjithmonë prezent, dhe ka luajtur

një rol vendimtar në zhvillimet ekonomike, që nga lashtësia, e deri në periudhat moderne,

shoqëruar edhe me zhvillim të degëve të sektorit terciar. Një popullsi në rritje progresive,

kërkon edhe shërbime sasiore e cilësore, të cilat më shumë janë të lidhura me degët e

sektorit terciar.

Nga të dhënat statistikore të INSTAT-it 2012, rezulton se popullsia e rrethit të

Shkodrës në nivel Qarku, përbënte 74,3% të popullsisë së përgjithshme të kësaj njësie

administrative, ndërkohë që Malësia e Madhe 15, 9%, dhe Puka 9,8% të totalit. Këto

79

Prof.As.DR.Dumani Bukurie”Varfëria humane dhe struktura e saj në Shqipëri Ekonomia e Biznesi

3(7)2001, faqe 47


50

statistika për numrin e popullsisë, tregojnë që rrethi i Shkodrës dallohet për përqëndrimin

më të madh të popullsisë, krahasuar me rrethet e tjera të Qarkut. Qartësisht këto diferenca

në numrin e popullsisë, na i paraqet edhe grafiku i mëposhtëm80

:

Grafiku nr II.1: Popullsia e Shkodrës në raport me e Qarkut

Popullsia në rrethin e Shkodrës në vitin 2012 arriti në 256 820 banorë, ndërkohë që

vetëm qyteti i Shkodrës, kishte një popullsi prej 115 437 banorë.81

Treguesit statistikorë të

mësipërm flasin për një panoramë demografike, ku kjo popullsi në rritje të vazhdueshme,

imponoi një sektor terciar me zhvillim kompleks të degëve e nëndegëve të tij. Kjo e ka

shndërruar në qendër të këtyre shërbimeve edhe për rrethet e tjera, pjesë e Qarkut të

Shkodrës.

Një nga proceset demografike me impakte shumë të mëdha në strukturimet e reja

ekonomike në nivel kombëtar e lokal, është urbanizimi. Proceset e urbanizimit në ditët e

sotme, më shumë se asnjëherë, kanë marrë kontekst bashkëkohor. Urbanizimi ndikon jo

vetëm në procese të tjera demografike, por në shumë aspekte edhe në zhvillimin ekonomik

të një vendi.

Ky fenomen në mënyrë të dukshme, ndikimin e ka në strukturimin ekonomik, sepse

impulson ato sektorë, të cilët krijojnë mundësi më të mira punësimi. Kjo e fundit

materializimin më të mirë e gjen tek degët e sektorit terciar. Këto lidhje dialektike të

krijuara në vite, ka krijuar një situatë të tillë, ku dominanca e këtij sektori, është evident

tashmë në ekonominë e rrethit të Shkodrës.

Urbanizimi është një proces shumëdimensional, i cili në tranzicionin e gjatë

demografik, jo vetëm që është shndërruar në një element mjaft të rëndsishëm, por është

vënë edhe në funksion të zhvillimit të qëndrueshëm të ekonomisë së rrethit, dhe të

proceseve të ndryshme demografike të tij. Shkalla e urbanizimit shpeshherë përbën një

masë vlerësimi ose tregues i nivelit të zhvillimit ekonomik-kulturor të një vendi, por me

specifika për vendet në zhvillim ku po zhvillohet një urbanizim kaotik jashtë funksioneve e

kapaciteteve të tyre.82

80

INSTAT 2012 81

Qarku Shkodër “Studimi i Tregut të Punës” 2013, faqe 12 82

Prof,As,Dr Draci Bilal”Kucova, industria e naftës. Metamorfoza e zhvillimeve ekonomiko-

politike”Studime Albanologjike IV, Tiranë 200 8, faqe 290


51

Nëse në vendet e zhvilluara të botës, urbanizimi është zhvilluar në një sfond të gjatë

historik, të lidhur me zhvillimet ekonomike, e sidomos të industrisë dhe sot të sektorit

terciar, në vendin tonë ky proces është i lidhur më shumë me lëvizjet migrative të

popullsisë nga fshati në qytet, sesa zhvillimet ekonomike.

Popullsia e ardhur, me nevojën për t‟u punësuar në këtë mjedis të ri jetësor,

imponoi zhvillim të atyre degëve, të cilat krijojnë premisa për një punësim të mirë. Nisur

nga konstatimi i rolit pozitiv të këtij sektori në procesin e punësimit, rritja e popullsisë

urbane stimuloi këto degë, duke krijuar biznese të vogla e të mesme në këto vendbanime.

Këto procese të reja, ku ndikimi i urbanizimit stimulon strukturim ekonomik me

mbizotërim të sektorit terciar, e gjejmë të materializuar edhe në rrethin e Shkodrës.

Sot, ky rreth me një numër të konsiderushëm të popullsisë, vjen me një strukturim

të tillë të popullsisë sipas vendbanimeve, ku popullsia urbane po barazpeshohet me

popullsinë rurale. Statistikat janë aq të përafërta, saqë ndryshimet janë të papërfillshme,

rreth 49,8% popullsia urbane dhe 50,2% popullsia rurale.83

Evolucioni i treguesit të kësaj

strukture, tregon se tranzicioni paraqitet me një popullsi urbane gjithnjë në rritje, ndryshe

nga sistemi monist, i cili synonte të mbante në statistika të larta popullsinë rurale.

Ndryshimet në strukturën e popullsisë sipas vendbanimit gjatë tranzicionit

demografik, në krahasim me vitin 1990, e pasqyrojnë shumë qartë dy grafikët e

mëposhtëm:

Grafiku nr II. 2 : Struktura e popullsisë sipas vendbanimit në vitet 1990 dhe 2012

Nga vlerësimi i paraqitjes grafike të strukturës së popullsisë sipas vendbanimit në

këto dy vite, konstatojmë zhvillime shumë të rëndësishme brenda për brenda qytetit të

Shkodrës. Këto ndryshime, kanë ndikuar edhe në procese të tjera demografike, ashtu

sikurse edhe në strukturimet ekonomike në nivel kombëtar, e lokal. Procesi i urbanizimit në

rrethin e Shkodrës, është konseguencë e lëvizjeve të vazhdueshme të popullsisë nga fshati

në qytet, duke sjellë një strukturim ri urban me ndikime të fuqishme edhe në zhvillimin

ekonomik të tij. Ajo çfarë vërejmë në këtë dinamikë të situatës së prezantimit të këtij

procesi sot, në krahasim me vitin 1990, është shtimi i tij në masën 15%. Rritja në të tilla

përmasa, është e lidhur me këto faktorë:

Ardhjet e popullsisë në mënyrë të pakontrolluar, nga zonat rurale e sidomos nga

zonat e thella malore, në drejtim të qytetit;

Ndryshimet administrative të periudhës së tranzicionit( shpallja qytet e Laç-Vaut të

Dejës);

83

Qarku Shkodër 2013” Studimi i Tregut të Punës”, faqe 12


52

Përfshirja e zonës periurbane të Shirokës dhe Zogajt, si lagje të qytetit84

, sot pjesë e

zonës suburbane të tij;

Traditat e zhvillimit të Shkodrës, si qytetërim i hershëm dhe ku atraktiviteti ndaj tij,

ka qenë i lartë dhe i vazhdueshëm, sidomos në tranzicion;

Zhvillimi ekonomik kompleks gjatë sistemit monist, dhe sot me dominancë të

sektorit terciari, të cilin e gjejmë më i shprehur në vendbanimin urban etj..

Popullsia urbane në rrethin e Shkodrës, rritjen më të madhe e ka patur në vitet 1997-

1998, kur amullia e kaosi ishin përcaktuese në zhvillimet ekonomike e demografike të tij.

Kjo rritje në këto përmasa të popullsisë urbane të rrethit të Shkodrës, pikërisht në këto vite,

shpjegohet me:

Krizën shumëdimensionale të shoqërisë shkodrane, veçanërisht asaj rurale gjatë

këtyre viteve, gjë që solli lëvizje të pakontrolluara të popullsisë rurale, drejt qytetit

të Shkodrës;

Mosfunksionimi siç duhet i organeve qendrorë e lokale, lidhur kjo me dështimin

skemave piramidale dhe revoltat popullore, të cilat sollën këto lëvizje të popullsisë,

sidomos nga zonat malore, drejt qytetit;

Mundësitë më të mira për punësim që ofron qyteti, veçanërisht degët e sektorit

terciar, të cilat nga ana e tyre stimuluan këtë formë lëvizje të popullsisë etj..

Në këtë dinamikë të zhvillimit të urbanizimit në rrethin e Shkodrës, ajo që vërejmë

është shndërrimi i tij në fenomen bashkëkohor në rritje të vazhdueshme. Kjo shpjegohet më

tepër me lëvizjet migruese, se sa me lëvizjen natyrore e popullsisë, apo politikat

administrative të shtetit. Zhvillimet e reja në procesin demografik të strukturës sipas

vendbanimit në favor të urbanizimit, kanë patur si pasojë shkretimin demografik të disa

zonave rurale të rrethit, veçanërisht të atyre të thella malore: Pultit, Shalës, Shoshit, Temalit

etj. Një situatë e tillë, krijoi disballancë midis burimeve të pashtershme natyrore dhe atyre

humane në këto komuna, duke mbetur kështu zonat më të prapambetura të këtij rrethi në

aspekt të zhvillimit ekonomik.

Strukturat urbane në shërbim të procesit të urbanizimit, janë elementët më

domethënës të rrethit të Shkodrës. Këto elementë kanë patuar ndryshime të dukshme gjatë

tranzicionit, me oshilacionet e veta, por që në rezultante është ruajtur tradicionalja, e

harmonizuar me ndërtimet e reja. Planet rregulluese urbanistike të qytetit vitet e fundit,

kanë respektuar elementët e traditës, me ndërthurje të modernes, harmonizimin e të cilëve e

gjejmë të shprehur qartësisht në disa pjesë të qytetit. Ky prezantim i këtyre strukturave me

një ndërthurje të tillë, ka qenë dhe është një element tërheqës në shërbim të degës së

turizmit në këtë qytet. Përjetësimi i traditës historike të këtij populli, është i mishëruar në

ruajtjen e shumë objekteve të saj, që i përkasin periudhave të ndryshme, dhe që në këtë

vendbanim është shndërruar në pjesën muzeale të tij, e ruajtur dhe e mirëmbajtur nga

pushteti lokal.

Ndërtesat karakteristike të rikonstruktuara në katër vitet e fundit, duke ruajtur stilin

venecian të ndërtimit në pjesën qendrore të qytetit të Shkodrës, janë objektet më të

vizitueshme nga turistët e huaj dhe vendas. E gjithë rruga”13 Dhjetori”, e ndërtuar që në

shekullin e XVIII, me asamblenë e banesave karakteristike shkodrane dhe pedonalen, ku

84

Prof,Dr.Axhemi, Sokol, Prof. dr.FisherManfred, MscGjoni Flora, Msc Dema Brisena”Aspekte sociale

të zhvillimit të popullsisë së rajonit të Shkodrës në tranzicion”Studime Albanologjike, , faqe 67


53

për tradicion vazhdon të luajë rolin e një shëtitoreje, kontraston deri diku me rrugët e pjesës

tjetër të qytetit, ku kaosi i fillimeve të tranzicionit ka lënë gjurmë negative në urbanistikën

e tij.

Tregtinë e dikurshme në zonën ”Pedonale”, e kanë zënë sot panairet në shërbim të

degës së tregtisë e turizmit. Kjo zonë është shndërruar në boshtin turistik qëndror të qytetit

me dyqane, bare e restorante të shumta, ku banorët jo vetëm shëtisin, por edhe konsumojnë

njëkohësisht.

Foto nr II.6 : Rruga pedonale në qendër të Shkodrës

Në zonat rurale të rrethit të Shkodrës, ruhen deri diku arkitektonika e ndërtimit në

funksion të kushteve fiziko-gjeografike të terreneve të tyre. Në pikpamje vizuale e

arkitektonike, plani ndërtimit të këtyre fshatrave ruan të njëjtën fizionomi si para viteve

‟90, me ndryshimin e vetëm që banorët, pranë ndërtesës së vjetër kanë ndërtuar tashmë

shtëpitë e reja. Karakteristikat ndërtimore të këtyre zonave, harmonizuar me pejsazhet

natyrore që disponojnë, po tërheqin shumë vizitorë të huaj e vendas, veçanërisht

pasionatëve të natyrës dhe eksploratorë të saj. Një tëheqje të tillë kanë shtëpitë tip kullë në

Theth dhe zona të tjera malore, të cilat janë kthyer në bujtina për turistët e vizitorë të

shumtë të këtyre zonave.

Tranzicioni ekonomik, është detyrimisht i lidhur me tranzicionin demografik të

popullsisë së rrethit të Shkodrës85

. Tranzicioni demografik u shpreh në shumë procese të

zhvillimit të popullsisë, por më me shumë konseguenca u shfaq tek lëvizja hapësinore.

Kjo lloj lëvizje për vendin tonë gjatë kësaj periudhe, ka historikun e vet. Fillesat e shfaqjes

së saj i ka në korrik të 1990, si shprehje e kundërshtisë ndaj regjimit komunist me ikjet

nëpërmjet ambasadave. Intensiteti i kësaj lëvizje rritet në vazhdën e tranzicionit, si lëvizje e

brendshme dhe e jashtme, e pakontrolluar dhe spontane. Zhdukja e pengesave

administrative dhe ligjore, bënë që njerëzit të lëviznin lirshëm nga një rajon në tjetrin, por

edhe nga një shtet në tjetrin. Këto forma të migrimit krijuan një situatë të tillë, ku Shkodra

u ballafaqua me dyndje masive të popullsisë, nga zonat malore të Shqipërisë

Veriperendimore e Veriore. Përmasat dhe dinamika e këtyre lëvizjeve, përcaktuan veçoritë

85

Prof.Dr Axhemi Sokol, Prof. Dr.Fisher Manfred, Msc Gjoni Flora, Msc Dema Brisena”Aspekte

sociale të zhvillimit të popullsisë së rajonit të Shkodrës në tranzicion”, Studime Albanologjike nr IV 2008,

faqe 67


54

e tranzicionit demografik, por edhe atij ekonomik, mjedisor të tranzicionit shqiptar në

përgjithësi.

Me krijimin e një shoqërie demokratike njerëzit kanë të drejtën dhe lirinë e lëvizjes,

por nga ana tjetër egziston pamundësia e përballimit nga pikpamja ekonomike e sociale e

këtyre lëvizjeve.86

Meqenëse migrimi përbën një fenomen me ndikime të fuqishme në

stabilitetin ekonomik, politik e social të një vendi a rajoni, është me interes të trajtohen

shkaqet e pasojat e tij edhe në nivel lokal. Përderisa në renditjen e shkaqeve të eksodit

rural, faktori ekonomik është i pari, kuptohet që edhe për rrethin e Shkodrës janë këto

shkaqe, që stimuluan këtë lloj lëvizje. Të harmonizuara edhe me shkaqet sociale-kulturore

dhe natyrore, lëvizja hapsinore në shumë aspekte, përcaktoi edhe strukturimin ekonomik të

këtyre viteve në vendin tonë. Detyrimisht, kjo formë lëvizjeje pati efektet e veta edhe në

degët e sektorit terciar. Ajo stimuloi zhvillimin e disa degëve të tij, duke zgjeruar

strukturën e prezantimit në këtë mjedis, sa hetrogjen në aspekt demografik, aq edhe

problematik në aspekt ekonomik.

Arsyet kryesore, pse ky rreth u bë pjesë e lëvizjeve të fuqishme nga zonat rurale në ato

urbane, ose eksodeve rurale janë :

Varfëria ekstreme humane e ekonomike e këtyre hapsirave të rrethit pas

ndryshimeve të modeleve ekonomike, veçanërisht në zonat e thella malore të tij;

Falimentimi tërësor ekonomik, sidomos sektorit primar e sekondar, i cili ndikoi në

rritjen në përmasa të frikshme të papunësisë, shpëtimi i të cilëve u gjet te

emigracioni i jashtëm, dhe eksodet rurale;

Prapambetja infrastrukturore, e cila stimuloi fuqimisht këtë formë migrimi nga këto

zona;

Kushtet e vështira natyrore, të cilat u shndërruan në pengesa të komunikimeve të

zonave malore me qendrën urbane të rrethit, etj...

Evolucioni i popullsisë së këtij rrethi, tregon që historikisht ajo është përfshirë në të

gjitha format e migrimit të brendshëm e të jashtëm rajonal. Pasqyrë e këtij konstatimi është

analiza e gjithë dokumentacionit historik e statistikor, i cili jo vetëm evidenton praninë e tij,

por në shumë raste ka përcaktuar gjithë zhvillimin demografik në periudha të ndryshme.

Shemulli më i qartë i këtyre lidhjeve, është periudha e tranzicionit, ku ky proces shfaqet

masivisht dhe përcakton zhvillimet demografike dhe ekonomike të rrethit të Shkodrës.

Pasojat e migrimit intensiv dhe masiv të fillimeve të tranzicionit, akoma ndjehen sot, në

shumë drejtime të zhvillimit demografik dhe ekonomik të këtij rrethi.

Gjatë gjithë periudhës së tranzicionit të gjatë demografik, strategjitë vepruese mbi

popullsinë në këtë rreth, kanë patur si referencë frenimet e lëvizjeve kaotike të popullsisë.

Këto strategji që të realizojnë frenimin e këtyre lëvizjeve, parashikojnë inkurajimin e

zhvillimit të zonave rurale. Frenimi i kësaj forme lëvizje, mund të konsiderohet i ezauruar,

nëse këto zona të konsideruara si zona “speciale”87

, futen në rrugën e vetëzhvillimit. Kjo

formë zhvillimi, synon zhvillimin e degëve tradicionale, dhe gjetjen e potencialeve për

lëvrimin e degëve të tjera, duke përcaktuar përparësitë zhvilluese të tyre.

E gjithë periudha e lëvizjeve të pakontrolluara për rrethin e Shkodrës, është

karakterizuar nga një saldo migruese pozitive. Kështu në raportin vendosje- shpërngulje,

numri i të ardhurve ka qenë më i lartë, sesa i të shpërngulurve. Këtë na e tregon edhe tabela

e mëposhtme, e cila evidenton jo vetëm fenomenin, por edhe momentet kur ky proces ka

86

Raporti i zhvillimit njerëzor në Shqipëri në vitin 1998, faqe 40 87

Laçi Sabri “Gjeografia Rurale “ Tiranë 1998, faqe 27


55

qenë më intensiv. Kjo lëvizje në përmasa të mëdha ka qenë nga 1990- 2003, prandaj edhe

të dhënat për këtë fenomen janë deri në këto vite. Këtë dinamikë të lëvizjes hapsinore në

rrethin e Shkodrës, mëton të paraqesë tabela II.1 dhe grafiku II.3, si mëposhtë vijojnë:88

Tabela II.1: Të shpërngulurit e të vendosurit në Shkodër

Viti Shpërngulje Të vendosur

1985 741 1203

1991 721 2134

1996 844 3666

2001 1072 1733

2003 1238 1125

Grafiku nr II.3: Të shperngulurit e të vendosurit në rrethin e Shkodrës

Nga një analizë më e detajuar e grafikut të mësipërm vëmë re që, vendosjet në këtë

rreth kanë qenë në vazhdimësi shumë më të larta se shpërnguljet, gjë e cila flet për salto

migruese pozitive të saj. Pika kulminante e këtyre vendosjeve kulmon në krizën e viteve

‟97-‟98, ku ardhjet masive të pakontrolluara të popullsisë, nga zonat e thella malore të

Alpeve Perendimore, drejt qytetit të Shkodrës, u bënë intensive. Intensiteti me të cilën u

shfaqën këto lloj lëvizjesh në këtë periudhë, janë të lidhura me shumë faktorë, ndër të cilët

përmendim:

Faktorët gjeografikë natyrorë jo shumë të përshtatshën në aspekt të zhvillimit të

aktivitetit bujqësor;

Infrastruktura tepër e amortizuar, apo edhe mungesa e saj në një pjesë të madhe të

zonave malore të rrethit si në Shalë, Temal, Pult, Shosh, etj;

Institucionalizimi i lëvisjes së lirë të njerëzve, si brënda, edhe jashtë vendit;

Faktorëve ekonomikë(sipërfaqja e kufizuar e tokës bujqësore 50-150 m2 për

banorë)89

;

Nevojat për shkollim, kurim, arsimim, çlodhje e argëtim etj..

Këto lëvizje të pakontrolluara, detyrimisht do të shoqërohen me konseguenca si për

vendet pritëse, ashtu edhe për ato nga largoheshin. Përveç ndryshimeve në strukturat

88

Zyra e Gjendjes Civile, Shkodër 2013 89

Prof.Dr. Laçi Sabri”Gjeografia Rurale” Tiranë 2005, faqe 287


56

demografike(strukturën sipas vendbanimit, strukturën moshore e gjinore) të popullsisë së

rrethit të Shkodrës, këto lëvizje sollën edhe ndryshime në strukturën ekonomike të

hapsirave rurale e urbane të tij. Ardhjet e shumta të kësaj popullsie, nga zonat e

shpërnguljes, drejt destinacionit urban, u përcollën me stimulim të disa degëve të sekorit

terciar, veçanërisht të shërbimeve tregtare. Këto të fundit, krijuan mundësi të mira për

punësim, duke ndikuar pozitivisht në aspekt të integrimit të natyrshëm urban të tyre.

Hapësira e re periurbane dhe suburbane e Shkodrës sot, është shndërruar në zonën ku

aktivitete të shumta tregtare, e shërbime të ndryshme të sektorit terciar, i japin fizionominë,

të harmonizuara këta edhe me veprimtari të tjera. Krijimi i këtyre lloj suburbesh, me

funksione të tilla, janë të lidhura pikërisht me lëvizjen hapsinore të popullsisë. Edhe

suburbet industriale të trashëguara që nga sistemi i modelit të planifikuar, dhe ku janë të

zhvilluara kryesisht degët e industrisë tekstile, konfeksioneve e këpucëve, operojnë në

veprimtarinë e tyre, kryesisht me krahun e punës nga popullsitë e ardhura. Pothuajse e

gjithë zona e jashtme e qytetit të Shkodrës, e cila përkon me hapsirën suburbane, përbën

mjedisin e ri jetësor të popullsisë së ardhur nga eksodet rurale, pa mohuar këtu, edhe

vendosjet në pjesët e tjera të tij.

Sipas tabelës nr 6, dhe grafikut përkatës për lëvizjet migruese të popullsisë së

rrethit të Shkodrës, vihet re se, i vetmi vit ku saldoja migruese është negative,

korrespondon me vitin 2003. Shkaku i kësaj situate, është i lidhur me lëvizjet shpërngulese

të popullsisë, nga ky qytet drejt Rajonit Qendror, dhe me mundësitë më të mira për

punësim të këtij rrethi. Intensiteti i lëvizjeve pas vitit 2003 filloi të bjerë, si rezultat i

institucionalizimit të proceseve demografike, dhe politikave më të drejta në aspekt të

frenimit të këtij fenomeni.

Nga analiza e të dhënave për orientimin gjeografik të këtij fenomeni, vëmë re që të

ardhurit në masën 51 % drejt qytetit të Shkodrës, kanë qenë nga rrethi i Malësisë së

Madhe, dhe 10% nga rrethi i Pukës. Ndërkohë që nga ky rreth, janë shpërngulur drejt

rajonit qendror rreth 87% e të shpërngulurve90

. Këto të dhëna janë pasqyruar në mënyrë të

përmbledhur në grafikun e mëposhtëm, i cili konstaton saltot migruese, që ka patur Qarku

dhe rrethi i Shkodrës gjatë tranzicionit, si përsa i përket shpërnguljeve, ashtu edhe

vendosjeve:

Grafiku nr II. 4: Saltot migrative të popullsisë të rrethit të Shkodrës

90

Qarku Shkodër “Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjeçarit” , faqe 14, Mbështetur te

të dhënat e INSTAT 2003


57

Në analizë të orientimit gjeografik, vëmë re që pjesa më e madhe e migrimeve të

brendshme në formën e eksodit rural, është nga Alpet Perendimore. Sipas grafikut II.4,

lëvizjet nga zonat malore të rrethit Malsisë së Madhe, drejt qytetit të Shkodrës, kanë qenë

në masën 51%, ndërkohë që nga Shkodra në rrethin e Malësisë së Madhe, kanë qenë vetëm

12 % e personave, të cilët u bënë pjesë e këtyre flukse migrative. Saltoja migruese për

rrethin e Shkodrës në relacion me Malësinë e Madhe, ka qenë pozitive, ndërsa i dyti me të

parin, ka patur salto negative. Në analogji me konstatimin e mësipërm, mund të pasqyrojmë

saltot migruese të rrethit të Shkodrës me atë të Pukës. Po sipas grafikut II.4, Shkodra ka

salto pozitive në lidhje me rrethin e Pukës, sepse ka ardhje në masën 10% nga ky i fundit,

ndërkohë që vetëm 1% e popullsisë janë shpërngulur nga Shkodra drejt këtij rrethi, dhe

këtu kryesisht ata me origjinë pukjane.

Në përmasa të larta të shpërngulurit nga rrethi i Shkodrës, kanë qenë edhe drejt

Tiranës, Durrësit e Lezhës. Vetëm nga Shkodra në drejtim të Tiranës, janë shpërngulur

rreth 87% e tyre, duke qenë edhe destinacioni kryesor i të shpërngulurve nga ky rreth.

Shqetësuese për këtë fenomen, ka qenë largimi i shumë intelektualëve në drejtim të këtij

destinacioni ose edhe jashtë vendit, humbje të cilat rajoni i Shkodrës i ka rikuperuar vitet e

fundit, me krijimin ofertave të mira për punë, dhe tërheqjen e mendimit intelektual në të

gjitha projektet e zhvillimit rajonal.

Emigracioni ka efekte pozitive si për vendin nga buron, ashtu edhe për ato ku përfundon ky

proces. Në mënyrë që ai të jetë i rregullt, e t‟i largohet spontanitetit, rol luajnë politikat e

zhvillimit ekonomik e social, dhe strategjitë për stabilizimin e tij. Këto politika, konsistojnë

në frenimin e këtij fenomeni për vendet nga buron, dhe një integrim me sa më pak pasoja

për mjedisin e ri jetësor që i pret.

Rolin kryesor në zbatimin e këtyre politikave e kanë organet e specializuara të

pushtetit qendror, dhe ato në nivel lokal. Bashkëveprimi i ndërvarur midis tyre, bëjnë të

mundur zhdukjen në minimumin e mundshëm të shkaqeve e këtij migrimi, duke krijuar për

popullsinë që lëviz në të dy kahet, qëndrimin në vendet respektive, si opsioni kryesor. Në

shërbim të saj, janë politikat e drejta të zhvillimit ekonomik e social të këtyre zonave, duke

zbutur diferencat e dukshme midis tyre, por edhe me vendbanimin urban.

II.3.b Problematikat sociale me të cilat ballafaqohet sot rrethi i Shkodrës.

Tranzicioni demografik është shoqëruar me shumë fenomene negative, duke krijuar

problematika sociale, dhe shtim të grupeve vulnerabël(në nevojë). Këto të fundit, përbëjnë

edhe kategorinë më të prekur nga krizat e herë pas hershme ekonomike e politike të

periudhës së tranzicionit. Është e kuptueshme që, pjesë e tyre dhe ku i gjejmë më të

materializuara problemet sociale, janë zonat rurale. Ndër të tjera këtë materializim më tepër

e gjejmë të shprehur në zonat rurale, e lidhur kjo ndër të tjera edhe me përqëndrimin e

shumicës së institucioneve të shërbimeve sociale në zonat urbane, dhe me një prezantim

rudimentar të tyre në të parat. Kjo mospërputhje midis kërkesës për shërbime, dhe ofertës

për zgjidhje të problematikave sociale, ka krijuar disbalancë në mbulimin e zgjidhjes së

tyre brenda për brenda vendit, por edhe sipas vendbanimit. Kjo mënyrë zgjidhjeje është

karakteristikë edhe në nivel lokal, ku diferencat janë më të dukshme midis vendbanimeve

urbane e rurale, duke i shtuar këtu, edhe ato midis kategorive të popullsisë më tepër të

rrezikuara.


58

Një problematikë sociale, dhe me një shfaqje të dukshme në popullsinë e rrethit

Shkodrës në ditët e sotme, është varfëria. Ky tregues shfaqet me një dimension të gjërë

problematikash, të cilat janë pasojë e faktorëve të ndryshëm të spekterit human dhe natyror.

Mënyrat e shfaqjes së këtij fenomeni në realitetin shqiptar, janë të shumta, duke u

prezantuar si varfëri humane e ekonomike.91

Në këto kategori, më e shprehur dhe e

përhapur është varfëria ekonomike, e lidhur me nivelin e ulët ekonomik të vendit në

përgjithësi, dhe të Shkodrës në veçanti. Tranzicioni i gjatë dhe brishtësia ekonomike e tij,

kanë ndikuar fuqimisht në treguesin e varfërisë së popullsisë. Ky fenomen është i lidhur më

tepër me nivelin e të ardhurave të popullsisë, të cilat përbëjnë elementin kryesor të

shoqëruar edhe për privime të tjera: shkollim, strehim, arsimim, kurim etj.. Me këto

shfaqje, varfëria merr një dimension tjetër, që në literaturën demografike quhet varfëri

humane.

Varfëria humane përcaktohet si një varfërim shumëpërmasore, si privim nga një

jetëgjatësi në statistika të larta, por edhe e shëndetshme, nga dituria, nga një standart i

pranueshëm jetese, privim në pjesmarrje të ndryshme etj.92

Studimet për këtë fenomen në

Shqipëri, por edhe në nivel rrethi janë sporadike, dhe pjesërisht të trajtuara. Ky fenomen ka

dimension rajonal.93

Varfëria është një tregues që e gjejmë më të shprehur, si fenomen rural

në rrethin e Shkodrës, sesa urban. Kjo është e lidhur me shumë faktorë, si:

Vështirësitë ekonomike të këtyre zonave, të cilat janë të lidhura me të ardhurat e

ulëta të popullsisë së këtyre hapsirave gjeografike;

Mungesën e shanseve për zhvillim, e cila është e lidhur me zhvillimet e dobëta

infrastrukture në të gjitha aspektet (rrugore, arsimore, shëndetësore, argëtim,

shërbim komunal, etj.);

Madhësinë e familjes, e cila për inerci të sistemit të mëparshëm, vazhdon të jetë më

i lartë se në zonat urbane. Është krejt e natyrshme se familjet që realizojnë

riprodhim të zgjeruar, kanë probabilitet për të patur një nivel varfërie më të lartë;

Papunësinë në nivele të larta, problematikë aktuale e këtyre zonave, të cilat në të

shumtën e tyre jetojnë me remitancat e emigrantëve, ose me ndonjë aktivitet

familjar në bujqësi ose bektori. Ky fenomen ndikon drejpërsëdrejti në shkallën e

lartë të këtij treguesi etj..

Reduktimi i disa prej shkaqeve, që stimulojnë këtë fenomen tashmë mbarëshqiptar, por

edhe lokal e rajonal, përbën sfidën kryesore të përtëritjes së këtyre zonave, dhe hyrjes së

tyre në fazën e rimëkëmbjes ekonomike. Rrugët kryesore në shërbim të këtij qëllimi janë:

Punësimi sa më i mirë, duke riaktivizuar aktivitetet tradicionale të mundshme për

t‟u zhvilluar në këto zona, ose shfrytëzim i potencialeve natyrore për zhvillim të

turizmit në to;

Përmirësimi i jetesës, duke shfrytëzuar ndihmat solidare ekonomike për grupet

vurnerabël, ose punësim në aktivitet të mundshme për t‟u zhvilluar në këto

hapësira. Të parat, vetëm sa zbusnin efektet e këtij fenomeni, por nuk janë zgjidhje

e përhershme e problemit;

91

Dumani B”Varfëria humane dhe struktura e saj në Shqipëri” Ekonomia e Biznesi n3(7)2001, faqe 47 92

Dumani B”Varfëria humane dhe struktura e saj në Shqipëri Ekonomia e Biznesi 3(7)2001, ., faqe47 93

Banka Botërore”Strategjia e zhvillimit rural për Shqipërinë. Mbështetje për rritje ekonomike e zhvillim të

qëndrueshëm”, Nëntor 2002, faqe 4


59

Pjesmarrja sa më e gjërë e këtyre grupeve në zgjidhjen e problemeve të tyre94

, etj...

Instrumenti për minimizimin e varfërisë humane janë fondet sociale, që vihen në

dispozicion nga ana e shtetit, por edhe nga organizmat ndërkombëtarë në shërbim të OJQ-

ve, të cilët merren me trajtimin e problemeve sociale. Varfëria nuk është një sëmundje e

përkohshme, që mund të zhduket menjëherë, por kohezioni i shfaqjes së saj, mund të prekë

popullsinë në çdo moment. Duke u nisur nga ky konstatim, fondet sociale apo ndihmat

ekonomike, duhet të mos konsiderohen si zgjidhje momentale, por të gjenden metoda të

përhershme të lëvrimit të tyre, në shërbim të zgjidhjes së kësaj problematike. Në morinë e

rrugëzgjidhjeve, natyrisht që forma më efektive, është punësimi. Meqenëse, sektori terciar

karakterizohet nga një heterogjenitet i degëve e nëndegëve të tij, ai duhet të shihet si

potencial i rëndësishëm për punësimin të kësaj kategorie, si në qendrat urbane, ashtu edhe

në ato rurale të rrethit të Shkodrës.

E rëndësishme në kuadrin e problematikave sociale të popullsisë së rrethit të

Shkodrës, por që është shprehje e varfërisë absolute, ose e varfërisë ekonomike95

, është

edhe analiza e të ardhurave të popullsisë së tij. Ky tregues ndikon drejpërsëdrejti në

mirëqenien e familjes, me akses kundrejt sigurimit të infrastrukturës së domosdoshme për

jetesë, dhe shërbimeve bazë të saj. Të ardhurat kryesore të popullsisë së zonave rurale të

rrethit, rezultojnë të jenë nga sektori primar(bujqësi, blektori e pylltari). Mbështetur tek

struktura e prezantimit ekonomik të këtyre zonave në rrethin e Shkodrës, konstatojmë se,

ky sektor ka një peshë shumë të ulët në punësim, duke e thelluar treguesin e varfërisë

ekonomike të kësaj popullsie. Familjet në zonat rurale të këtij rrethi, veçanërisht ato të

thella malore janë nën nivelin mesatar të vendit, ose konsiderohen si shumë të varfra përsa i

përket nivelit të ardhurave. Kjo ka qenë edhe shkaku kryesor i largimit të popullsisë së

këtyre zonave drejt qendrës urbane të këtij rrethi, krahas faktorëve të tjerë.

Remitancat nga emigrantët, kanë ndikuar deri diku në zbutjen e varfërisë së këtyre

familjeve, por nuk kanë qenë zgjidhje e këtij problemi. Emigrantët një pjesë të të

ardhurave, krahas ndihmave familjare të tyre, i kanë investuar edhe në shërbim të

komunitetit, si; ndërtim, turizëm( Theth), etj... Rreth 36%96

e familjeve të zonave rurale,

kanë të paktën një pjestar të familjes në emigracion të përhershëm, ose sezonal. Sot

remitancat nga emigrantët kanë rënë së tepërmi, për shkak të efekteve të krizës së vendeve,

ku ata janë të punësuar. Në vitin 2003, ndihmat nga remitancat kanë qenë rreth 50 mijë

lekë në vit97

, ndërsa në vitin 2013 sipas INSTAT-it, kanë rënë në 43 mijë98

lekë në vit.

Mesatarja e të ardhurave mujore për familje në Prefekturën e Shkodrës, është 31

775 lekë në muaj, kur dihet që mesatarja për të gjithë Republikën është 38 141 lekë në

muaj. Ky tregues i diferencuar sipas vendbanimit po në këtë prefekturë, paraqitet i

ndryshëm: atë rurale 29 145 lekë në muaj, e urbane 34 779 lekë në muaj99

. Këto diferenca

midis rrethit të Shkodrës e Republikës si dhe midis zonës rurale e urbane të rrethit, janë

shprehje e zhvillimeve të dobëta ekonomike të tij, veçanërisht këtu e zonave rurale.

94

Banka Botërore”Strategjia e zhvillimit rural për Shqipërinë. Mbështetje për rritje ekonomike e zhvillim të

qëndrueshëm”, Nëntor 2002, faqe 47 95

Dr Xhafa Sonila”Varfëria e përjashtimi social në Qarkun e Kukësit”, Studime Albanologjike nr IV,

Tiranë 2011, faqe 232 96

Qarku Shkodër “Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjecarit”, faqe 28 97

Po aty, faqe 28 98

INSTAT 2013,”Niveli i të ardhurave sipas Prefekturave” 99

INSTAT 2013,”Niveli i të ardhurave sipas Prefekturave”


60

Në zonën urbane të rrethit të Shkodrës, situata e fenomenit të ndihmës ekonomike, si

rezultat i nivelit të ulët të të ardhurave, paraqitet me një dinamikë në rënie, sidomos nga viti

1999, deri në vitin 2011. Kjo rënie, shpjegohet me disa shkaqe, ku më të rëndësishmit janë:

Rënia drastike e remitancave të emigrantëve për familjet e tyre;

Tendenca në rënie treguesit të papunësisë, në popullsinë urbane të rrethit të

Shkodrës;

Angazhimi i popullsisë, sidomos në degët e sektorit terciar e më pak sekondar,

në të cilët pavarësisht nga pasojat e reçesionit ekonomik, kanë patur një farë

qëndrueshmërie në këtë vendbanim etj..

Ndihma ekonomike është një zgjidhje momentale për popullsinë urbane e rurale

vulnerabël, përdorimi racional i së cilës lehtëson deri diku jetesën për këtë kategori.

Panoramën e ecurisë së ritmikës së ndihmës ekonomike në qytetin e Shkodrës, nga viti

1996-2012, synon të paraqesë edhe tabela nr II.2(Anekse), dhe grafiku i mëposhtëm:

Grafiku nr II.5:Ndihma ekonomike në rrethin e Shkodrës

Në totalin e përgjithshëm të ndihmave ekonomike të popullsisë urbane të Shkodrës,

ata që përfitojnë prej tyre, janë familjet kryesisht me 4 anëtarë e lart. Këtë na e tregon edhe

grafiku i më poshtëm:100

Grafiku nr II. 6: Ndihma ekonomike sipas anëtarëve të familjes

100

Drejtoria e Ndihmës Ekonomike , Bashkia Shkodër 2013

0100020003000400050006000700080009000

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

RITMIKA E FAMILJEVE ME NDIHME EKONOMIKE NE VITET 1996 - 3

MUJORI I 2012Nr/mes familjeve me ndihme ekonom…


61

Papunësia, është një problematikë sociale, e cila për rrethin e Shkodrës është

shndërruar në një dramë të vërtetë sociale. Ky fenomen, mbetet një nga konseguencat

negative të zhvillimit ekonomik të këtij rrethi gjatë periudhës së tranzicionit.

Fillimet e tranzicionit ekonomik u ballafaquan me një situatë të tillë, ku oferta për

punësim ishte zero, për shkak të paralizës totale ekonomike. Katapultimi i ekonomisë me

drejtim negativ, solli rritjen e treguesin e papunësisë në këtë rreth. Një rrugëzgjidhje

momentale me efekt zbutjen e kësaj plage sociale, ishte edhe emigracioni masiv i jashtëm.

Dinamika e ecurisë së këtij treguesi për popullsinë e rrethit të Shkodrës, nga viti 1990

deri sot, ka oshilacionet e saj, e lidhur kjo me vetë ecurinë e ekonomisë shqiptare e asaj

shkodrane në këto vite. Natyrisht që, në rritjen e këtij treguesi kanë ndikuar në mënyrë të

veçantë, krizat ekonomike e politike të ndodhura në këtë vite. Treguesi i papunësisë arrin

nivelet më të larta të saj në vitin 1998, shkaqet e së cilës lidhen me:

Mbylljen e shumë ndërmarrjeve nga kriza e 1997-1998, për shkak të situatës

ekstreme politike të këtyre viteve;

Lëvizjet ekstremisht kaotike të popullsisë nga zonat e thella malore drejt j qytetit të

Shkodrës;

Vetë procesi i privatizimit i kryer në vitet e para të tranzicionit, i cili u shoqërua me

falimentimin tërësor të ndërmarrjeve shtetërore dhe abandonimin e tokave

bujqësore rrjedhimisht edhe me humbje të vendeve të punës dhe për pasojë me rritje

të këtij treguesi, etj...

Nga ana tjetër dinamika e punësimit paraqitet me rënie nga viti 1991 deri në vitin

2010, minimumi i së cilës arrin me krizën e viteve 1997- 1998 dhe ku diferencat midis

treguesve të punësimit e papunësisë janë shumë të shprehura.

Këtë ecuri e dinamikë të punësimit dhe papunësisë gjatë tranzicionit, qartësisht na e

tregon tabela nr II.3 (Anekset), dhe grafikuII.7. si më poshtë vijon:

Grafiku nr II.7: Punësimi dhe papunësia në vite

Trendi i këtyre dy problematikave sociale të rrethit të Shkodrës sipas tabelës dhe

grafikut të mësipërm, tregon për korelacionin e zhdrejtë midis papunësisë dhe punësimit.

Dinamika e zhvillimit të këtyre treguesve për rrethin e Shkodrës, janë të lidhura me ecurinë

e zhvillimeve politike e ekonomike të vendit në përgjithësi, e rrethit të Shkodrës në veçanti.


62

Treguesi i papunësisë ka ekstremet e saj, me trend rritës në vitet ‟97-‟98, me rreth 49.8% të

popullsisë në moshën e punës në krahasim me vitin 1991, ndërkohë që punësimi është në

nivelet më të ulëta të saj pikërisht në këto vite, me një rënie drastike krahasuar me vitin

1991, me rreth 69.5%.

Pas vitit të “errrët” 1997-1998, këto dy tregues në shumë aspekte, patën ndryshimet

e veta pozitive, nga ku papunësia sipas tabelës nr II.3, nga viti 1998 deri në vitin 2010, ka

shënuar rënie në masën 61.8%, ndërkohë që punësimi ka shënuar rritje në masën 15%.

Stanjacioni ekonomik deri në rënie, në vitet 1997-1998, u ndoq me politika të reja

sektoriale në vend, e për pasojë edhe në rrethin e Shkodrës. Këto politika, konsistonin në

nxitjen dhe favorizimin ligjor në shumë aspekte të degëve të sektorit terciar, të cilat u

shndërruan në dominuese të ekonomisë kombëtare, dhe asaj shkodrane. Kjo nga ana tjetër,

u shoqërua edhe me një punësim më të mirë të popullsisë në moshën e punës. Ky

konstatim, vlerësohet edhe nga të dhënat e treguesit të punësimit vitet e fundit, ku degët e

sektorit terciar, sigurojnë pjesën më të madhe të kësaj kategorie.

Paraqitja e mëposhtme grafike, krijon qartësisht këtë panoramë të punësimit të

popullsisë në moshën e punës, sipas sektorëve të ekonomisë në rrethin e Shkodrës.

Gjithashtu kjo paraqitje grafike, pasqyron qatë edhe diferencat e dukshme midis tyre: 101

Grafiku nr II. 8: Punësimi sipas sektorëve në vitin 2012, në rrethin e Shkodrës

Prezantimi në drejtim pozitiv i treguesve të papunësisë dhe punësimit në rrethin e

Shkodrës, nuk i përjashton ato si problematika sociale të tij. Përkundrazi, këto janë sfida

kryesore e të gjitha ndryshimeve demografike dhe ekonomike në këtë rreth, gjatë këtij

tranzicioni të tejzgjatur. Treguesit e punësimit, e për pasojë edhe ato të papunësisë në vite,

mbështetur në të dhënat e Zyrës së Punës në Qark, nuk paraqesin realitetin shkodran në

lidhje me to. Shpjegimi real i kësaj situate, ka të bëjë me mosregjistrimin e saktë nga zyrat

e punësimit, sidomos për zonat rurale. Arsyet janë të shumta, të lidhura me:

Shkallën e lartë të informalitetit në këto hapësira, sidomos në ato rurale;

Procesin e emigracionit masiv të ndodhur gjatë gjithë tranzicionit nga zonat

rurale drejt atyre urbane, dhe vazhdimi si të regjistruar në vendin e origjinës;

Mungesa e regjistrave realë për të gjithë personave në moshën e punës, dhe

atyre të papunë në këto hapësira etj..

101

Qarku Shkodër 2013, “Studimi i Tregut të Punës”, fq. 20


63

Shkaqet e mësipërme, kanë vështirësur pasqyrimin e plotë të problematikës së

papunësisë në zonat rurale, duke u mjaftuar vetëm në konstatimin e këtij fenomeni

shqetësues, dhe jo në dhënien e treguesve të saktë.

Vlerësimi i këtij fenomeni, si problematikë jo vetëm rurale, por edhe rajonale me

përmasa shqetësuese, është sfida kryesore në kapërcimin e tranzicionit demografik.

Mospasqyrimi real i këtij treguesi është i lidhur:

Me punësimin e një pjese të konsiderueshme të popullsisë në tregun

informal, duke realizuar veprimtari të paligjshme;

Regjistrimin si e papunë;

Regjistrimin në listat e ndihmës ekonomike apo të punëkërkuesve të një

pjese të konsiderueshme të kësaj popullsie, si në zonat rurale, ashtu edhe në

ato urbane të rrethit, etj..

Me një dinamikë shumë interesante, vijnë këto tregues edhe në analizë të

strukturimit të tyre në aspekt gjinor. Duke analizuar fenomenin e papunësisë, dhe të

punësimit sipas përkatësisë gjinore, vëmë re që, pjesën më të madhe e përbëjnë meshkujt

në masën 54% të papunëve, dhe 58% të punësuarve. Nga të dhënat statistikore të Zyrës së

Punës në rrethin e Shkodrës vitet e fundit, është parë një rritje e punësimit të popullsisë

femërore. Dinamikën e prezantimit të këtyre treguesve në vitin 2012, e pasqyrojnë edhe

grafikët e më poshtëm:102

Grafiku nr II.9: Të papunë e të punësuar në rrethin e Shkodrës në 2012

Zvoglimi i papunësisë tek popullsia femërore, shpjegohet me fenomenin e

angazhimit më të madh në punë të kësaj kategorie gjinore sot, veçanërisht në sektorin

terciar, dhe ndërmarrjet e tipit Fason me kapital të huaj e të përbashkët, në sektorin

sekondar. Ajo që duhet të theksohet në këtë dinamikë të treguesit të punësimit të kësaj

kategorie gjinore, është rritja e peshës në këtë tregues të femrave, nga popullsia e ardhur në

qytetin e Shkodrës. Rritja e punësimit të popullsisë femërore në këtë rreth, si në gjithë

vendin tonë, është e lidhur edhe me egzistencën e strategjive të menaxhimit të burimeve

njerëzore, dhe politikat jo diskriminuese ndaj femrës sot.

Vazhdimësia e analizës së detajuar të këtij fenomeni, ka të bëjë edhe me studimin e

nivelit arsimor të papunëve dhe të punësuarve në rrethin e Shkodrës. Mbështetur në të

102

Qarku i Shkodrës 2013”Studimi i Tregut të Punës”, faqe36, Mbështetur te të dhënat e INSTAT 2012


64

dhënat për këtë tregues, nga Zyra e Punësimit në Qark, jemi munduar të paraqesim

prezantimin e kësaj strukture në këtë rreth.

Në tërësinë e të punësuarve të rrethit, pjesa më e madhe e tyre i përkasin arsimit të

mesëm dhe atij 8-vjeçar, duke përbërë kontigjentët më të pakualifikuar të kësaj popullsie,

dhe klasifikuar si vulnerabël(më të rrezikuarat) përsa i përket treguesit të varfërisë. Pesha e

lartë e këtyre kontigjenteve, tregon se ato akoma nuk kanë arritur të ecin në ritmet e

zhvillimeve të reja të ekonomisë, shprehje e nivelit të ulët të përshtatshmërisë së tyre.103

Me

një peshë të lartë në kategorinë e të papunëve, janë edhe ata me arsim të mesëm të

përgjithshëm, për të cilët nevojat për këtë kategori nga sektorët primarë e sekondarë janë të

pakta. Kjo shpjegohet me mosfunksionimin e disa shkollave profesionale në këtë rreth.

Nevoja e profilizimit të shkollave të mesme, është një nga format e stimulimit të

sektorit prodhues në këtë rreth. Bizneset prodhuese dhe terciare, janë të detyruar të

punësojnë krahë pune të paprofilizuara, ose edhe me arsim të ulët, për shkak të pagesës së

ulët të tyre. Kërkesa e ulët për punë, ka mospërputhje të theksuar me ofertën e krahëve të

punës, duke sjellë këtë strukturim arsimor të të papunëve në rrethin e Shkodrës. Qartësisht

struktura e të papunëve, sipas nivelit arsimor në rrethin e Shkodrës, pasqyrohet në grafikun

nr II.10, si mëposhtë vijon:

Grafiku nrII.10 : Struktura e të papunëve sipas nivelit arsimor

Në vazhdim të prezantimit të këtij fenomeni social, një rëndësi të madhe ka edhe

trajtimi i punëkërkuësve të papunë sipas profesioneve. Ajo që të tërheq vëmendjen në këtë

dinamikë, është të qenit të punëkërkuesve me arsim 9-vjeçar në nivele të larta, në rreth

32%, dhe ato të mesëm në masën 40% të totalit të përgjithshëm, në nivel rrethi.

Këto kategori, kërkojnë angazhime kryesisht në punë elementare të sektorëve

sekondarë e terciarë, në masën 40% të tyre104

. Ky tregues i lartë i punëkërkuesve në punët

elementare, shpjegohet edhe me nivelin e ulët arsimor, e domosdoshme për këtë kategori.

Gjithashtu, në nivele të larta, paraqiten edhe punëkërkuesit në sektorin sekondar dhe

zejtarisë, në masën 28%, dhe punonjësit bujqësorë në masën 14% të punëkërkuesve në

këtë rreth, etj.. Panoramën e punëkërkusve të papunë sipas profesioneve, na e paraqet

grafiku II.11, si mëposhtë vijon:

103

Qarku i Shkodrës 2013”Studimi i Tregut të Punës”, faqe20, Mbështetur te të dhënat e INSTAT 2012 104

Qarku i Shkodër 2013” Studimi i Tregut të Punës “, faqe25


65

Grafiku nr II.11: Punëkërkuesit sipas profesioneve në vitin 2011

Treguesi i papunësisë në rrethin e Shkodrës sipas INSTAT-it, në vitin 2012, ishte

21%, 105

ndërkohë që rang Republike, ishte 24%. Ky nivel më i ulët i Shkodrës, në

krahasim me papunësinë në shkallë vendi, shpjegohet me qëndrushmërinë e sektorit terciar,

si sektori dominues i ekonomisë së tij, por edhe me zhvillimin e disa degëve të prodhimit

sekondar, efektet pozitive të të cilëve janë pasqyruar edhe në zbutjen e këtij treguesi.

105

Po aty, faqe13


66

Kapitulli i III

III.1. FAKTORËT HISTORIK DHE ECURIA E ZHVILLIMIT TË SEKTORIT

TERCIAR, QË NGA PERIUDHA E ANTIKITETIT E DERI NË 1945

Një rol mjaft të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të vendit tonë, veçanërisht në

ecurinë e sektorit terciar, krahas faktorëve gjeografikë - natyrorë dhe demografikë, kanë

edhe faktorët historik në nivel lokal, rajonal e kombëtar.

Studimet arkeologjike të kryera në rrethin e Shkodrës, tregojnë që hapësira

gjeografike e tij ka qenë banuar që në lashtësi, prej fisit ilir të Labeatëve, në shekullin IV-

III b.c. Këtë hershmëri banimi e vërtetojnë gjetja e disa monedha vendase me emrin

Skodrinon, dhe që i përkasin periudhës 230 vjet b.c106

. Materiali faktik arkeologjik, i gjetur

në këtë hapësirë gjeografike, tregon edhe për një zhvillim të lartë ekonomik të kësaj qendre

të banuar. Këtu funksiononin disa punishte për regjien e lëkurëve, prodhim veshmbathjesh,

endjen e rrobave etj., shprehje e zhvillimit të kësaj qendre.

Rritja e prodhimit zejtar në periudhat e mëvonshme, krijoi premisa për rritjen e

qarkullimit të mallrave, dhe zhvillimin e tregtisë midis qyteteve. Tregtia e mallrave në atë

kohë, bëhej nëpërmjet luginës së lumit Drin.

Në 181-168 b.c, Shkodra shpallet kryeqytet i Mbretërisë Ilire me në krye Gentin.

Gjatë kësaj kohe, kjo qendër njohu zhvillim në aspekt ekonomik, sidomos në aspekt të

zgjerimit dhe qarkullimit monetar, duke e shtrirë influencën edhe në viset më të thella të

Mbretërisë.

Zhvillimi i qyteteve shqiptare, rrjedhimisht edhe i Shkodrës në shekujt e pare pas

Krishtit, ka qenë i lidhur më tepër me zhvillimin e disa degëve të sektorit terciar,

veçanërisht këtu të tregtisë, rrjetit të komunikacionit etj.. Përveç këtyre degëve, një

zhvillim të hovshëm në këto vite pati edhe zejtaria.

Dega e tregtisë, një nga më të rëndësishmet e sektorit terciar, ka luajtur një rol shumë të

madh në jetën dhe bashkëpunimet e krahinave, e fiseve ilire. Ndër format më të zhvilluara

të tregtisë në këtë periudhë, kanë qenë :

Tregtia që bënin qytetet si qendra të prodhimit zejtar, me periferinë e tyre

bujqësore;

Tregtia e qyteteve kryesore të vendit, me viset e brendshme;

Tregtia tranzite;

Tregtia e jashtme, që bëhej kryesisht me vendet Gadishullin Italik, e provincat

mesdhetare të Perandorisë Romake.

Kjo degë ishte në duart e shtresës së tregtarëve negotiators, të cilët u dukën në viset ilire,

që në gjysmën e dytë të shek. I B.C107

.

Pas ndarjes së Perandorisë Romake në dy pjesë në vitet 395 të e.s, trevat Iliro-

Shqiptare hynë në përbërjen e Perandorisë Bizantine, duke u shndërruar në nyje

komunikimi, midis Lindjes dhe Perëndimit. Në pjesën perëndimore të Shqipërisë gjatë

kësaj kohe, ishin rajonet kryesore bujqësore, dhe qytetet më të begata në aspekt të

zhvillimit. Një ndër ta përmendet edhe Shkodra, e cila dallohej në prodhimin e shumë

kulturave bujqësore, si: drithëra buke, kulturën e ullirit, seri-kulturën (kultura e

mëndafshtë) etj..

106

Qarku Shkodër, Bazat e zhvillimit rajonal të Shkodrës, 1998. 107

Akademia e Shkencave të RPSH, Instituti i Historisë”Historia e Popullit Shqiptar”, pjesa e I, fq 166


67

Periudha e antikitetit ka dëshmi sot, egzistencën e Kalasë së Rozafës, ku ndikimi i

pushtuesve të ndryshëm ka lënë gjurmët e veta, sidomos atij venecian. Sot, ky objekt

historik i qëndresës së këtij populli të lashtë e heroik, është pjesë e strukturës turistike të

qytetit të Shkodrës.

Periudha e Mesjetës së hershme, karakterizohet nga një ruralizim i shoqërisë

shqiptare, proces i cili pasoi periudhën e ndritur të urbanizimit të antikitetit. Kjo solli

pasoja të mëdha në aspekt ekonomik, duke e zhvendosur tashmë gravitetin ekonomik nga

qyteti në fshat, aty ku ishte përqëndruar pjesa më e madhe e popullsisë. Ruralizimi i jetës

në pjesën më të madhe të Europës, duke përfshirë këtu edhe Ilirinë, ishte pasojë e sulmeve

barbare. Këta fise, aty ku u instaluan, i dhanë goditje pjesës më të madhe të qyteteve

shqiptare, duke impunuar mënyrën rurale të jetës. Shkodra, në periudhën e sulmeve

barbare, mbeti thjeshtë një qendër banimi, sesa qytet me vlera ekonomike.

Në gjysmën e parë të shek.14-të, popullsia e qytetit të Shkodrës filloi të rritej, si

rezultat i ardhjeve masive të banorëve të rinj nga fshatrat përreth.

Qytetet shqiptare pas këtij shekulli, u shndërruan në qendra të rëndësishme të

prodhimit zejtar, dhe ku Shkodra përmendet në prodhimin e mëndafshit, armëve dhe

punimin e metaleve. Zejtarët shkodranë kishin arritur të organizoheshin në korporata, të

quajtur “ shkollë ose vëllazëri”. Të tilla ishin: shkolla “Shën Barbarës”; shkolla “Shën

Mërkurit”; shkolla “Kryqit të Shenjtë”;, etj..108

Autonomia e qytetit të Shkodrës në shek 14-të dhe 15-të, do të pasqyrohej me

prerjen e monedhës nga sundimtari Gjergji i II Balshaj. Në këtë periudhë daton edhe

kalaja e Rozafës, vlerat e së cilës vihen në pah nga Sulltan Mehmeti, i cili është shprehur

“Çfarë çerdhe të mrekullueshme paska gjetur shqiponja, për të rritur zogjtë e vet”109

.

Një periudhë e ndritur për qytetin e Shkodrës në mesin e shk 14-të, është edhe

lulëzimi i principatës së pavarur shqiptare të Balshajve, ku emri i kësaj familje ishte

dëmtuar me pushtimin Serb.

Periudha e ndritur e këtij vendbanimi që nga Antikiteti, do të ndërpritej

përkohësisht nga pushtimi Osman. Më 25 Prill 1479 forcat Osmane hynë në Shkodër, me

nënshkrimin e paqes nga ana e Venedikut me Sulltan Mehmetin e II. Kjo periudhë në

aspekt të zhvillimit ekonomik, përkon me vendosjen e sistemit të timarit, i cili i dha goditje

të fortë lulëzimit të dikurshëm të këtij qyteti. Pavarësisht nga kjo, edhe në këtë periudhë të

zymtë, Shkodra do të japë kontributin e vet në të gjitha fushat, rrjedhimisht edhe në fushën

e tregtisë. Vazhdimi i këtij tradicioni të hershëm edhe në Mesjetë, do ta personifikonte atë

si qytet tregtar.

Kjo qendër, me standartet e zhvillimit ekonomik si dhe me kontributet në fushën

politiko-administrative, do ta shndërronin në epiqendër të këtyre zhvillimeve jo vetëm

brenda për brenda vendit, por edhe në kuadrin e Perandorisë Osmane, pas Stambollit110

.

Këto zhvillime, më tepër janë të lidhura me degën e tregtisë, e cila përbën aktivitetin

kryesor të kësaj qendre.

Veprimtaria tregtare e këtij qyteti del në pah, sidomos në shek.XVI, e konkretisht

në vitin 1503, atëhere kur përmendet për herë të parë Pazari i Vjetër i Shkodrës. Ky

shekull përmendet në historinë e zhvillimit ekonomik të sundimit osman, si periudha e

108

Akademia e Shkencave të RPSH, Instituti i Historisë Historia e Popullit Shqiptar, pjesa e I, fq 270 109

Barleti Marin “Rrethimi i Shkodrës” fq 45 110

Gjoni Flora “Pazarit i vjetër i Shkodrës”, Shkodra në shekuj, faqe 265


68

lindjes së tregjeve lokale, lulëzimit të panaireve, gjallërimit të marrëdhënieve midis

krahinave, por edhe me botën e jashtme.

Fundi i shek.XVII në fillim të shek XVIII, shënon kulmin e fuqizimit të tregu të

Shkodrës, e për pasojë edhe të Pazarit të Vjetër.

Shkodra me Pazarin e Vjetër, bashkëjetuan aq gjatë, saqë nuk mund të kuptoheshin

pa njëra- tjetrën, duke u shndërruar në një element të vetëm, në funksion të njëra-tjetrës.

Mjeshtrit shkodranë të artizanatit, sidomos në përpunimin e metaleve, lëkurëve,

argjendit, arit, tekstileve, përpunimin e prodhimeve bujqësore e blegtorale, ishin të njohur

jo vetëm në tregun e brendshëm, por edhe në botën e jashtme.

Burimet dokumentare të kohës e paraqesin Shkodrën, si një “qytet të madh”

zejtaro-tregtar me rreth 40 000 banorë, ku përveç profilit tregtar, konsiderohej edhe si

qendër transit i dorës së parë në Ballkan. Kështu, H.B.Braën thoshte, se: “Shkodra në këtë

kohë ishte qendra e një tregtie të madhe dhe se Pazari i saj ishte i mbushur plot me njerëz

të ardhur nga të katër anët e Turqisë evropiane. Përvec shqiptarëve nga Toskëria, këtu

vinin për të parë lavditë e qytetit serbët, boshnjakët, malazez të kryelartë, si dhe burrat

paqedashës të Republikës së Raguzës…”111

.

Ky opinion i këtij të huaji për Shkodrën, i cili e kishte vizituar dhe dëgjuar për

Pazarin e Vjetër, tregon për rolin e këtij qyteti në tregtinë e brendshme, dhe atë të jashtme.

Qyteti, me Pazarin dhe tregtinë intensive, i dha impulse dhe nxiti edhe zhvillimin e degëve

të tjera, jo vetëm në Shkodër, por edhe në qendrat me të cilat zhvillonte këto marrëdhënie.

Ky Pazar, për nga veçoritë ndërtimore dhe arkitektonike, konsiderohet nga më të

rrallat dhe të vetmet në Ballkan me një fizionomi të tillë. Këtë objekt tregtar populli

shkodran e quante “Pazari madh”, pamje nga i cili është fotografia e mëposhtme, e gjendur

në fototekën Marubi:

Foto nrIII.1: Bexhisteni i Pazarit të Vjetër të Shkodrës

http://www.shkoder.net/foto/sh_paint.jpg

Gjeografikisht, Pazari ishte pozicionuar në Jug të qytetit, në pjesën V-L të

kështjellës së Rozafës. Aty ishin të përqëndruara një rrjet i gjerë dyqanesh, punishtesh,

rreth 2000 të tilla ne vitet ’30 të shek. XIX dhe një popullsi prej 40 000 banorësh112

. Me një

numër kaq të lartë shërbimesh tregtare e zejtare, e kishin pozicionuar Shkodrën si qendra

më e madhe tregtare e vendit. Kjo është edhe shprehje e zhvillimit të lartë të ekonomisë

111 Bushati Hamdi ”Shkodra dhe motet” fq.30 112

Shkodra Zija “Qytet shqiptare gjatë Rilindjes Kombëtare”, faqe 26

http://www.shkoder.net/foto/sh_paint.jpg


69

urbane të tij, dhe një popullsie qytetare, tashmë të konsoliduar dhe në rritje të

vazhdueshme.

Harta nr III.1 : Harta e Pazarit të vjetër të Shkodrës113

Në tregun e Pazarit të Shkodrës, tregtoheshin mallra të ndryshme me origjinë

vendase, ku pjesën më të madhe e zinin artikujt bujqësor e blegtoral. Gjithashtu në këtë

Pazar të famshëm e shumë të njohur, nuk mungonin edhe prodhime dhe mallra të

importuara nga vende të ndryshme të Europës, veçanërisht e atyre vendeve, ku shkonin

tregtarët shkodranë. Kështu” në ekspozitën ndërkombëtare të duhaneve të organizuar në

Stamboll me 1863, duhani i famshëm i Shkodrës, varieteti i Sheldisë, konkurronte me

sukses në 17 pavijonet e shteteve pjesëmarrëse”114

. Po kështu” edhe ngjala e qefulli i

Dajlanit, ”lana e seta scutariane” (leshi dhe mëndafshi shkodran)115

”, ishin pjesë e

eksporteve vendase, dhe tregtisë me këto vende.

Zejtarët shkodranë, me punimet e shumta të argjendit, ku mjeshtëria dhe arti i

punimit ndërthureshin njëra me tjetrën, nga më të rrallat në Ballkan, jo vetëm kënaqnin

shijet e popullsisë vendase, por edhe të konsumatorit evropian. Kështu, Th. Ipen shkruan:

“Filigramistet shkodranë të denjë për një vlerësim artistik, ndonëse punonin me vegla

primitive bënin objekte të ndryshme të bukura me vizatime plot shije, që gëzonin një fame

113

Shkodra,Zija “Esnafet Shqiptare”, faqe 68 114

Shkodra Zija”Esnafet shqiptare” faqe 323, Këto të dhëna janë mbështetur në informacionet e studiuesve

të huaj e ketu të N.Michiff”Contribution a l‟historie du Commerce de la Turquie et de la Bulgarie”,

Svichtov1950, vell i III, fq.449 115

Shkodra Zija”Esnafet shqiptare” faqe 299. Mbështetur te të dhënat e studiuesve të huaj G.A Morana

“Saggio degli comamerciali rapporti dei Veneziani colle Otomane Scale di Durazzo ed Albania”,1816 faqe39


70

të madhe. Zejtarët shkodranë janë të njohur dhe në përpunimin e metaleve e sidomos në

prodhimin e armëve, përpunimin e tekstileve, lëkurëve etj”.116

Monopolin si qendra më e rëndësishme tregtare e zejtare në vendin tonë, dhe më një

shtrirje të gjerë gjeografike në aspekt të bashkëpunimeve, dhe me ndikim të madh brenda

vendit, Shkodra do ta ruante deri fund të shek. XIX. Shumë tregtarët shkodranë si; Jak

Bianki, Ndrek Muzhani, Ndrek Coba, Filip Parruca, Pjetër Suma e mjaft te tjerë, jo vetëm

dalloheshin për aktivitet tregtar me shumë krahina të vendit, por kishin arritur të

themelonin filialet e tyre tregtare në të gjithë qytetet e Kosovës, në portet (Tivar, Ulqin dhe

Shëngjin), si dhe përreth Liqenit të Shkodrës, etj.. Agjentët tregtarë në funksion të

veprimtarisë së kësaj qendre, zhvillonin tregti me qytetet më të zhvilluara të vendit:

Korçën, Elbasanin, Beratin etj.

Shkodra, në shekujt e lulëzimit të Pazarit, ishte shndërruar në hallkën më të

rëndsishme të Tregut të Brendshëm Kombëtar, tashmë të formuar e konsoliduar. Trevat e

Kosovës dhe disa qytete kryesore të Shqipërisë, ndërmjet tyre edhe Shkodra, ishin zonat më

të zhvilluara në aspekt ekonomik, e veçanërisht këtu atë tregtar.

Rëndësinë e kësaj qendre tregtare, në lidhje me qendrat kryesore të trevave

shqiptare, dhe komunikimet midis tyre, na i pasqyron edhe harta e mëposhtme:

Harta nr III.2: Harta e Tregut Kombëtër Shqiptar në shek. XIX

116

Shkodra Zija”Esnafet shqiptare” faqe 299. Mbështetur te të dhënat e studiuesve të huajTh.Ipaen “Scutari

und die nordalbanische Kustenebene” Sarajevo, 1907, fq.30


71

Sipas saj, nga kjo qendër dalin shumë rrugë, që e lidhin atë me të gjitha tregjet e

rajonit, rol të cilin do ta ruante deri në fund të shek XIX e fillim të shek XX, por jo me të

njëjtin dimension, si në periudhat më të ndritura të saj.

Si çdo fenomen human, që dialektikisht ka fillimin, zhvillimin, kulmin dhe rënien,

edhe Pazari i Shkodrës mishëroi këtë dialektikë zhvillimi, lidhur kjo me një sërë faktorësh

ekonomikë, politikë dhe natyrorë. Rënia do të parashikohej edhe nga zv/konsulli i Austrisë

në Shkodër, Rod Borovicka në vitin 1858, i cili shkruante: “Në një të ardhme jo të largët

Selaniku do të rrezikojë tregtinë e qytetit të Shkodrës, sepse kjo skele ka lidhje të shumta

vaporesh, shet më lirë dhe rrugët e saj të komunikacionit janë në gjendje më të mira nga

rrugët kryesore tokësore të Pashallëkut të Shkodrës…”117

.

Humbja e rëndësisë së këtij objekti kaq me influenca në tregun shqiptar është i lidhur me

shumë ngjarje të ndodhura në vitet‟70-80 të shek XIX, si:

Hapja e kanalit të Suezit (1869);

Ndërtimin e hekurudhës Selanik-Mitrovicë (1874);

Aneksimi i Tivarit dhe Ulqinit nga ana e Malit të Zi (1880), duke e lënë

Shkodrën pa skelat e saj kryesore;

Zjarret e shpeshta, që binin në Pazar;

Përmbytjet e shumta etj..

Të gjitha këto shkaqe ndikuan në rënien e rëndësisë së Shkodrës, si qendra kryesore

tregtare në vendin tonë, dhe Gadishullin e Ballkanit.118

Marrëdhëniet kryesore tregtare, Shkodra gjatë Periudhës së Rilindjes i ka pas me

Austrinë, Turqinë, Greqinë, Italinë, Francën Tunizinë, Maltën, Dalmacinë Jugore, Malin e

Zi, dhe krahinat përreth Liqenit. Shkodra, zhvillonte marrëdhënie tregtare edhe me krahina

të ndryshme të Ballkanit, me anë të rrugëve tokësore si Rumelinë, Vllahinë, Serbinë etj..

Tregtarët shkodranë, kishin arritur të krijonin filialet e tyre në Sofje, Edrene, e deri në

brigjet e Danubit dhe Detit të Zi.119

Relacionet tregtare me këto shtete për tradicion vazhdojnë edhe në ditët e sotme,

sidomos me Italinë dhe Austrinë, ku ndikimi i tyre është në shumë aspekte të zhvillimit

ekonomik, e sidomos në sektorin sekondar i pari, dhe terciar i dyti. Ndikimi i Austrisë në

sektorin terciar është veçanërisht në fushën e arsimit, dhe disa investime infrastrukturore të

karakterit të shërbimit publik.

Tregtia e jashtme e Shkodrës, deri në luftën Ruso-Turke (1887), apo edhe në

Kongresin e Berlinit (1878), vazhdonte të dominonte treguesit ekonomkë të saj me një

tendencë rritje të vazhdueshme.

Mesatarja e xhiros vjetore ishte 8.4 mil. franga ari në vit, ku 5.7 mil. franga ari120

e

përbënin importet, ndërsa 2.7 mil e tyre eksportet. Megjithatë, maksimumin e xhiros

vjetore, Shkodra do ta arrijë në vitin 1869 me këtë bilanc dhe orientim gjeografik sipas

tabelës vijuese:

117 Bushati Hamdi”Shkodra dhe Motet”, faqe 203. 118

Gjoni Flora “Pazari i Shkodrës, roli i tij në tregtinë shqiptare” Shkodra në Shekuj, , faqe 251 119

Gjoni Flora “Pazari i Shkodrës, roli i tij në tregtinë shqiptare” Shkodra në Shekuj, fq .250. 120

Gjoni Flora “Pazari i Shkodrës, roli i tij në tregtinë shqiptare” Shkodra në Shekuj, fq .250.


72

Tabela nr III.1:Tregtia që zhvillonte Shkodra me vendet e tjera në vitin 1869 121

Nr

Vendi

VITI 1869

Shuma

Importi

Eksporti

1 Austri 9 339 165 5 822 527 3 516 638

2 Itali 1 245 545 935 620 309 925

3 Turqi 768 818 617 300 151 518

4 Greqi 86 958 46 305 40 653

5 Tunizi 42 350 23 350 19 000

6 Maltë (Angli) 53 950 10 300 43 650

7 Francë 12 800 12 800 ---

Shuma 11 549 586 7 468 202 4 081 384

Siç shihet nga tabela e mësipërme, pjesën më të madhe të import-eksporteve

Shkodra e zhvillonte me Austrinë me rreth 53.7%; Turqinë 23.7%; Italinë 10.7%; Francën

3 %, Greqinë 4% të tyre etj. Ky intensitet tregtar me këto shtete do të vazhdojë deri 1901,

kur orientimi gjeografik i tregtisë së jashtme të Shkodrës do të ndryshojë në favor të disa

shteteve të tjera, veçanërisht të Italisë. Rënia e ndikimit austriak është i lidhur me:

Kizën e perandorisë austriake të fillimeve të shek. të XX,

Shtimin e influencës italiane, për shkak të afërsisë gjeografike, etj..

Grafikisht situata e relacioneve tregtare të Shkodrës në vitin 1869, dhe orienimi

gjeografik i tregtisë së jashtme, është e pasqyruar në grafikun e më poshtëm:

Grafiku nr III.1: Orientimi gjeografik i tregtisë së jashtme në vitin 1869

Ndërkohë që po në këtë vit, struktura e import eksporteve ishte e tillë, ku importet

mbizotëronin në relacionet tregtare me këto shtete, duke sjellë edhe një bilanc negativ në

121

Po aty, faqe 253.


73

zhvillimin ekonomik të këtij qyteti. Qartësisht kjo strukturë, dhe që shpreh bilancin negativ

të kësaj dege, mbështetur tek të dhënat e këtij viti për këtë degë, është pasqyruar në

grafikun e më poshtëm122

:

Grafiku nr III.2: Struktura e import- eksporteve në vitin1869

Pas këtij viti, importet më të mëdha do të zhvillohen me Italinë, interesat e së cilës

do të forcoheshin ndaj këtij rajoni. Në vitet 1905-1906, ndikimi italian u përforcua akoma

më shumë, deri sa u konkretizua edhe me ndërtimin e bankës italiane.

Me shtetet e sipërpërmendura importoheshin kryesisht artikuj industrial dhe

manifakturor, si dhe eksportoheshin mallra bujqësor e blegtoral të papërpunuara, ose me

përpunim fillestar. Në një përqindje të vogël eksportoheshin prodhimet e zejtarisë vendase,

ku përmenden sidomos lëkurë të përpunuar me ngjyra, mëndafshe e jelekë të kuq kadifeje,

të qëndisura me fije ari e argjendi, të ashtëquajtura të “modës shkodrane”123

, armë të

ndryshme, punime argjendarie e filigramë e deri në lëndë drusore.

Një piktor anglez, duke kaluar nëpër Itali (1848), flet për tregtarët shkodranë dhe

shkruan:- “Shumë prej tyre janë njerëz me pasuri të mëdha dhe bëjnë tregti të madhe me

viset e Italisë sidomos me Venedikun, banorët e të cilit flasin greqisht, shqip, sllavisht e

turqisht”124

Për shkallën e lartë të zhvillimit të tregtisë së jashtme të kësaj qendre tregtare, flet

edhe egzistenca në vitin 1848 e 60 firma tregtare në Venedik, Trieste, Austri e treva të tjera

të Ballkanit. Shumë skela bregdetare si: ato të Ulqinit, Tivarit, Obotit, Shëngjinit në vendin

tonë, ishin vënë në shërbim të kësaj qendre, kryesisht në relacionet tregtare me vendet e

tjera. Pas Kongresit të Berlinit, në vitin 1878. tregtia e jashtme e kësaj qendre do të

dëmtohej, si rezultat e coptimimit të tregun unik kombëtar nga vendimet e këtij Kongresi, i

cili coptoi trevat shqiptare.

Më vonë, gjatë fundit të shek. XIX dhe fillimeve të shek. XX, zhvillimi i hovshëm i kësaj

qendre fillojë gradualisht të bjerë, pavarësisht se në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë, në

122

Shkodra Zija”Esnafet shqiptare” faqe 323, Këto të dhëna janë mbështetur në informacionet e studiuesve

të huaj e ketu të N.Michiff”Contribution a l‟historie du Commerce de la Turquie et de la Bulgarie”,

Svichtov1950, vell i III fq. 281-285 123

Shkodra Zija”Qytetet Shqiptare gjatë Rilindjes Kombëtare”, faqe.263. 124 Shkodra Zija”Qytetet Shqiptare gjatë Rilindjes Kombëtare”, fq.263.


74

1912, Pazari akoma konsiderohej si qendra më e rëndësishme tregtare e Orientit, dhe më e

madhja e trevave shqiptare.

Shkodra, me këto specifika zhvillimi të kësaj periudhe, mund të konsiderohet si një

nga qendrat e para, ku u hodhën themelet e kapitalizmit në Shqipëri125

. Sipas Zija Shkodrës

në 1912, gjithsej në vendin tonë kishte 47 njësi industriale, 15 prej të cilave i përkisnin

Shkodrës.

Pas copëtimit të Shqipërisë në 1913, ekonomia u zhvillua me ritme shumë të ngadalta,

ndërsa Shkodra njohu një zhvillim më të shpejtë, në krahasim me rrethet e tjera të vendit

tonë. Borgjezia shkodrane, e konsoliduar në aspekt finaciar, arriti të bënte investime edhe

në fushën e industrisë, krahas degës së tregtisë. Këto nisma të reja në fushën e industrisë,

do të themelonin, dhe më vonë zgjeronin, veprimtarinë e Dhomës së Tregtisë së Shkodrës.

Ardhja në pushtet e Ahmet Zogut, në 1924, përkon me periudhën e stabilizimit të

kapitalizmit në Europë, por me problematika për ekonominë e brishtë shqiptare.

Veçori e borgjezisë shkodrane në këto vite, ka qenë përpjekja për të kaluar, nga

format e ulëta të organizimit të prodhimit kapitalist, në shoqëri aksionare, siç ishte ajo e

vitit 1926 “ Portaland Çimento, Shkodra”, ku kapitali i saj arriti në 125 000 Fr ari. Në

1927, krijohet shoqëria e birrës “Vëllezërit Kakarriqi” në bashkëpunim me kapitalin

anglez126

.

Në vitet 1929-1933, janë vitet e krizës ekonomike botërore, e cila goditi Shqipërinë,

dhe për pasojë edhe ekonominë shkodrane. Efektet e krizës u panë në shumë drejtime, duke

përforcuar karakterin gjysmëfeudal të kësaj ekonomie me karakter agrar.

Kriza në ekonominë shkodrane do të reflektohej tek falimentimi i një pjese të

madhe të njësive ekonomike, që operonin në industrinë e lehtë dhe veprimtarinë tregtare,

prej të cilave 500-600 njësi ekonomike tregtare dhe artizanale të këtij qyteti, do ta

mbyllnin plotësisht aktivitetin e tyre127

.

Vitet pas krizës, janë vitet e rimëkëmbjes së ekonomisë shkodrane, dhe ku

refleksionet e saj do të pasqyrohen edhe në degët e sektorit terciar, që nga tregtia e

brendshme me tendenca rritje, e deri tek tregtia e jashtme, e cila karakterizohej nga

mbizotërimi i importeve. Kjo e thelloi deficitin tregtar të ekonomisë shkodrane, dhe asaj

shqiptare.

Në analizë krahasuese të ekonomisë shkodrane me atë shqiptare, vitet (1924-1939)

për Shkodrën, ishin vitet e një zhvillimi më të shpejtë. Sipas një raporti të Dhomës së

Tregtisë në Shkodër, gjatë këtyre viteve funksiononin 1225 njësi tregtare dhe artizanati, ku

120 prej tyre, tregtonin mallra ushqimorë, 20 njësi prodhime kinkalerie, 71 kafe, 34 duhan,

këpucar, rrobaqepës, kasapë e zeje të ndryshme.128

Në vitin 1937, Shkodra dhe periferia e saj numëronte 1305 njësi ekonomike,

industriale, zejtare dhe tregtare, që në të shumtën ishin veprimtari të vogla. Duke e

krahasuar me qytetet e tjera të Shqipërisë, Shkodra zinte vendin e parë, tregues ky i

pasqyruar në tabelën e mëposhtme.129

125

Shkodra Zija“ Esnafet Shqiptare…, fq 340 126

Fishta Iljaz”Historia e Dhomës së Tregtisë e Industrisë Shkodër”, Shkurt 2001, fq 43 127

Po aty, fq 50 128

Fishta Iljaz”Historia e Dhomës së Tregtisë e Industrisë Shkodër”, Shkurt 2001, fq 50 103

Po aty, fq 90


75

Tabela nr III.2: Numri i njësive ekonomike sipas qarqeve 1937

Nr Qyteti ku është

regjistruar njësia

ekonomike

Numri i njësi

ve ekonomike

1 Berati 293

2 Durrësi 279

3 Elbasani 317

4 Fieri 400

5 Korça 978

6 Përmeti 200

7 Vlora 615

8 Shkodra 1305

Grafiku nr III.3: Shpërndarja e njësive ekonomike sipas qarqeve

Me pushtimin e Shqipërisë (7 Prill 1939), influenca e kapitalit Italian ishte e

ndjeshme, e reflektuar që nga investimet në krijimin e njësive të reja ekonomike, e deri tek

shndërrimi i degës së tregtisë në monopol të Italisë. Ekonomia shkodrane në vitet e

pushtimit fashist, do të pësonte goditje më të madhe, shprehje e së cilës ishte mbyllja e

shumë njësive industriale e tregtare në këtë qendër. Pavarësisht nga këto dukuri negative në

vitet 1942-1944, Shkodra zinte vendin e II-të pas Tiranës në numrin e njësive industriale.130

Gjithashtu Shkodra në 1938 jepte 20% të prodhimit të përgjithshëm industrial të

vendit, duke patur një peshë të konsiderueshme pas kryeqëndrës së vendit, Tiranës.131

Këtë imazh të zhvillimit të Shkodrës, sipas regjistrimit në Dhomat e Tregtisë (1942-1944),

na e pasqyron edhe tabela nr III.3 e grafiku nr III.4, si mëposhtëm vijojnë:

130

Fishta, Iljaz “Historia e Dhomës së Tregtisë e Industrisë Shkodër”, Shkurt 2001, fq 113 131

Shkodra në Shekuj 2000, Uruçi Esmeralda , Beqiri Mirjeta ”Tradita e zhvillimit industrial ne Shkodër në

gjysmën e parë të shekullit të XX”, faqe 309


76

Tabela III.3: Numri i njësive industriale sipas rretheve kryesore

Nr Qyteti Numri i njësive industriale

1 Durrës 67

2 Elbasan 16

3 Fier 17

4 Gjirokastër 7

5 Korçë 43

6 Tiranë 86-120

7 Shkodër 88

Grafiku nr III.4:Shpërndarja e njësive industriale sipas rretheve

Pas vitit 1944 Pazari i Vjetër u shkatërrua plotësisht, sepse sistemi i modelit të

ekonomisë së planifikuar socialiste, kërkonte të zhdukte çdo iniciativë të lirë funksionale të

zhvilluar deri në atë kohë. Pasojë e kësaj, ishte edhe eleminimi i tregtisë private,

tradicionalisht shumë e zhvilluar në qytetin e Shkodrës.

Në vendin ku dikur funksiononte ky Pazar, u ndërtua një lulishte, ndërsa sot është

ndërtuar një qendër tregtare, që imiton Bexhistenin e dikurshëm, por me arkitektonikën e

një tregtie më moderne. Nëse do të imitohej Pazari i dikurshëm, me disa veçori

arkitektonike, dhe me zhvillim të aktiviteteve artizanale tradicionale, ky objekt i traditës

dhe kulturës qytetare shkodrane, do shndërrohej në qendër të rëndësishme tregtare dhe

turistike të këtij qyteti. Në këtë mënyrë Shkodrës do t‟i shtohej një objekt tjetër kulturor,

krahas të tjerave, dëshmi e të kaluarës së lashtë, dhe rolit mjaft të rëndësishëm të saj në

tregtinë kombëtare, dhe rajonale.


77

Kapitulli IV

Ecuria zhvillimit të sektorit terciar gjatë periudhës së zbatimit të modelit

të ekonomisë së planifikuar, në vitet 1945-1990.

IV. 1.Karakteristikat e zhvillimit të sistemit të ekonomisë së planifikuar, dhe

pesha e sektorëve në ekonominë e vendit tonë

Historia e zhvillimeve botërore të pas LIIB, solli ndarjen e botës në dy kampe: në

atë perëndimor, ku ekonomia e tyre bazohej tek konceptet e ekonomisë së tregut të lirë dhe

bllokut tregtar të përbashkët, dhe në kampin lindor, pjesë e së cilës ishte edhe vendi ynë, e

cila bazohej tek konceptet e ekonomisë së planifikuar të modelit sovjetik.

Karakteristikat kryesore të këtij modeli në përgjithësi ishin:

Ekzistenca e pronës shtetërore mbi mjetet e prodhimit;

Kontroll i përgjithshëm përmes hierarkisë administrative;

Planifikim nga Partia-shtet e treguesve të zhvillimit ekonomik dhe rezultatit

përfundimtar;

Shpërndarja me metoda administrative e burimeve natyrore e njerëzore;

Monopol shtetëror mbi eksportet;

Kufizimet mbi iniciativën private, të cilat ishin të ndaluara me ligje të rrepta

kushtetuese, etj..

Në realitet politika 45-vjeçare ekonomike e shtetit shqiptar, ka qenë një politikë që

rezultonte më tepër në “shpërndarjen e barabartë të varfërisë” sipas rajoneve sesa në

zhvillimin e tyre. Kjo politikë si tipar kryesor kishte injorimin e avantazheve krahasuese të

rajoneve, veçanërisht të faktorëve natyrorë-gjeografikë si shumë të rëndësishëm në

përcaktimin e zhvillimit të rajoneve dhe dallimin midis tyre. Gjithashtu gjatë të

ashtuquajturës “ekonomi e planifikuar”, karakteristikë ka qenë përpjekja për t‟u

përqëndruar në centralizimin e kontrollit të prodhimit dhe të gjithë burimeve nëpërmjet

planifikimit shtetëror. 132

Përcaktimi i zhvillimit të rajoneve ekonomike në këtë periudhë, vendosej vetëm nga

konsideratat politike të Partisë-shtet, të cilat ishin unike për të gjithë vendin. Strategjitë e

zhvillimit të rajoneve, nuk i konsideronin diferencat ekonomike të krijuara historikisht

midis tyre.

Platforma e zhvillimit ekonomik të vendit tonë gjatë këtij sistemi mbështetej tek:

Shtetëzimi në çdo sektor;

Këmbëngulja tek centralizimi;

Këmbëngulja tek vetëizolimi;

Strategjia e zhvillimit të përcaktuar nga lart dhe unike për gjithë vendin, etj..

Mendimi ekonomik i shtetit shqiptar gjatë këtij modeli, u udhëhoq nga një vijë

drejtuese morale dhe politike, e cila la pas dore si mjedisin natyror, ashtu edhe atë jetësor.

Strategjia e zhvillimit ekonomik të shtetit shqiptar, dhe sidomos ajo e zhvillimit rajonal u

132

Treier Volker, Wenzel Heinz-Dieter” Funksioni i shtetit në transformimin e sistemit”Ekonomia dhe

tranzicioni, nr 2(32), Prill-Maj-Qershor 2002, fq.124


78

mbështet më tepër në të dhëna burokratike faktike të rreme, sesa tek pasqyrimi i realitetit të

zhvillimit ekonomik të tij.

Gjatë periudhës së zbatimit të modelit të ekonomisë së planifikuar në vendin tonë,

ishte shteti, ai që përcaktoi fazat dhe rrugët e zhvillimit të tij. Deri në vitin 1960, si rrugë

zhvillimi u deklarua ajo ekstensive, periudhë në të cilën akoma nuk kishte përfunduar

shtetëzimi pronësor i ekonomisë shqiptare. Proceset e para që ndodhën në këtë fazë

zhvillimi u reflektuan edhe në rritje të treguesve ekonomikë, krahasuar me periudhën e para

LIIB, dhe me thithjen në kufij të përshtatshëm të fuqisë punëtore.

Pas vitit 1960 e në vazhdim, shteti deklaroi si rrugë zhvillimi atë intensive, e cila

çoi në zhvillim të sforcuar të degëve të ekonomisë dhe rënien e treguesve ekonomikë. Në

themel të programit të zhvillimit ekonomik gjatë kësaj faze, shteti vendosi procesin e

industrializimit me përparësi të industrisë së rëndë, e cila thithi pjesën më të madhe të

investimeve shtetërore.

Ky program mbeti konstant për të gjitha etapat apo intervalet e zhvillimit ekonomik

të vendit tonë, deri në vitin 1990. Zhvillimi i vendit mbështetej në plane pesëvjeçare, të

hartuara nga Partia-shtet, pa marrë parasysh mendimin e masave.

Suksesi i një politike sektoriale dhe strategjie zhvillimi ekonomik për një vend të caktuar,

varet nga:

Krijimi i një strukture të re, në përshtatje me potecialet gjeografike e

humane të atij vendi;

Zhvillimi i atyre veprimtarive, për të cilat ai zotëron potenciale të

nevojshme. Kjo strategji duhet të stimulojë ose një sektor, ose edhe

zhvillimin kompleks të tre sektorëve mbi disa përparësi të përcaktuara;

Egzistenca e burimeve të domosdoshme monetare, etj..133

Mirëpo realiteti shqiptar tregon që strategjia e zbatuar në vendin tonë, ishte

shabllone e tipit sovjetik, pa marrë parasysh specifikat e veçanta të tij. Shtojmë këtu edhe

diferencat në aspektet të zhvillimit midis rajoneve ekonomike, apo rretheve brenda për

brenda tij. Përqëndrimi më tepër i investimeve në degën e sektorit primar e sekondar, çoi në

mosvlerësimin siç duhet të sektorëve të tjerë. Këto zhvillime, do të reflektohen në shkallën

e ulët të efektivitetit ekonomisë shqiptare, gjatë gjithë këtij sistemi.

Në të gjitha plan-zhvillimet ekonomike pesëvjeçare të vendit tonë, përparësi ka

patur sektori primar e sekondar, duke lënë pas dore sektorin terciar. Pasqyrë e kësaj

diference është edhe shkalla e ulët e investimeve shtetërore në shërbimet terciare, në

krahasim me dy të parët.

Ndarja sektoriale e ekonomisë shqiptare në krijimin e Produktit të Përgjithshëm

Shoqëror(PPK-së)dhe të të Ardhurës Kombëtare(AK-së), gjatë sistemit të zbatimit të

modelit të planifikuar, paraqitet në tabelën nr IV.1(Anekset).

Pesha e tre sektorëve në krijimin e të Ardhurës Kombëtare dhe në Produktin e

Përgjithshëm Shoqëror, shpreh qartë politikën sektoriale të ekonomisë shqiptare gjatë këtij

sistemi, e cila konsistonte në përparësinë që iu dha sektorëve primarë e sekondarë, në lidhje

me atë terciar. Duke u mbështetur tek të dhënat e tabelës nr. IV.1, dhe në bazë të

klasifikimit sektorial, perceptimin më të saktë mbi peshën e sektorëve në krijimin e të

Ardhurës Kombëtare(AK) në vitin 1950 dhe në vitin 1990 na e jep grafiku nr. IV.1 si

mëposhtë vijon:

133

Laçi Sabri , Sheme Selman “Gjeografia Humane e Shqipërisë”,Tiranë 2005, faqe 101


79

Grafiku nr IV.1 : E ardhura kombëtare sipas sektorëve, në 1950 e 1990

Në analizë të këtyre grafikëve, konstatojmë që sektori terciar i ekonomisë së vendit

tonë në vitin 1990 jepte vetëm 6% të AK-së, dhe krahasuar me vitin 1950 shënoi rënie në

masën 7% të AK-së. Kjo shpjegohet me eleminimin e sektorit privat në këtë sektor, edhe

pse ishin të fundit midis sektorëve të tjerë në shoqërizimin e punës e kapitalit, dhe

shndërrimin e tyre në pronë shtetërore. Ndërkohë sektori primar, ka rënie në analizën

krahasuese të këtyre viteve në masën 35%, dhe sektori sekondar një rritje prej 42% të të

ardhurës kombëtare. Të dhënat statistikore të tabelës nr IV.1 për peshën e krijimit të të

Ardhurës Kombëtare nga ana e degëve të sektorit terciar, tregojnë se ky sektor në

vazhdimësi ka patur rënie për shkak të përparësisë së dy sektorëve të tjerë, atij primar e

sekondar. Përjashtim bëjnë vitet 1980-1990, në të cilët sektori primar e sekondar, preken

nga dukuritë e krizës ekonomike, dhe ku evidentohen deri diku degët e sektorit terciar, me

një rritje fare të vogël nga 14.5% të AK-së në 1980, në 15.9% të AK-së në 1990. Pikërisht

në këtë periudhë, për të siguruar valutën evidentohet roli i turizmit, si nëndegë e

rëndësishme e sektorit terciar, dhe që na shpjegon këtë rritje të tij gjatë këtij dhjetëvjeçari.

Me një panoramë të ngjashme vjen edhe pesha e këtyre tre sektorëve të ekonomisë

në krijimin e Produktit të Përgjithshëm Shoqëror(PPK), ku strategjia e përparësisë së

sektorit sekondar në ekonominë shqiptare, është e pasqyruar tek statistikat në rritje në

krijimin e këtij treguesi. Duke u bazuar tek të dhënat e tabelës nr IV.1, pesha e sektorëve të

ekonomisë në PPK –në në viti 1950 dhe 1990, paraqitet me një prezantim të tillë

grafik:134

Grafiku nr IV.2 : Pesha e sektorëve të ekonomisë në PPB-në, në vitin 1950 dhe 1990

134

Vjetari Statistikor i Shqipërisë 1991”Pesha e degëve në krijimin e Produktit Shoqëror e të Ardhurës

Kombëtare”, faqe 348


80

Nga analiza krahasuese e dy grafikëve nr IV.2, konstatojmë se nga 1950-1990, kemi

rënie shumë të madhe të sektorit primar në masën 35%, e cila diktohej nga strategjia

udhëheqëse e zhvillimit ekonomik të modelit të aplikuar, ku përparësi iu dha sektorit

sekondar. Ky i fundit në krijimin e PPK-së, vjen me një rritje po në këto dy vite në masën

36%.

Pesha e sektorit terciar, ka pësuar rënie në masën 8% nga viti 1950 në vitin 1990,

shpjegimi i së cilës lidhet me politikat e zhvillimit sektorial gjatë këtij sistemi. Këto

politika zhvillimi e shndërruan ekonominë shqiptare më tepër në prodhuese të mjeteve të

prodhimit, se sa të mallrave të konsumit. Popullsia duke qenë konsumatore e këtyre

mallrave, impulsoi zhvillimin e atyre degëve, që prodhojnë të tilla produktesh, dhe në

rezultante, i tërë ky zinxhir në rritjen e mirëqenies së saj. Në realitetin shqiptar,

konseguencë e kësaj strategjie, ishte mirëqënia e ulët e popullsisë, si rezultat i kërkesës dhe

ofertës së ulët për mallra konsumi. Prodhimi i pakët i këtyre të fundit, nuk impulsoi

zhvillimin e degëve të sektorit terciar, të cilat prodhojnë mallra të tilla, pasqyrë e së cilës

është edhe pesha e ulët e tij në PPK-në.

Në këtë sistem edhe shërbimet jotregtare, të cilat ishin më të prezantuara në

sektorin terciar dhe në shërbim të popullsisë, planifikoheshin, politizoheshin dhe

centralizoheshin totalisht nga shteti. Shtojmë këtu faktin, që ato ishin unike për të gjithë

vendin dhe sipas ndarjes administrative, duke u paraqitur me të njëjtën strukturë, dhe larg

specifikave e veçorive zhvilluese të rajoneve gjeografike të vendit tonë.

Degët më të rëndësishme të shërbimeve tregtare ishin tregtia dhe transporti, por me

një peshë fare të vogël në produktin e përgjithshëm kombëtar. Në periudhën e socializmit

totalitar, tregtia bazohej më tepër në sasi, dhe rrallë në vlerë dhe cilësi të shërbimeve. Edhe

çmimet në tregtinë e jashtme negocioheshin në mënyrë dypalëshe, që të sigurohej

balancimi eksport-import.135

Duke patur parasysh klasifikimin e sektorit terciar, në shërbime tregtare e jotregtare,

konstatojmë diferenca të mëdha në krijimin e Produktit të Përgjithshëm Kombëtar(PPK-në)

dhe të Ardhurën Kombëtare(AK). Më saktë kjo panoramë prezantimi e këtyre shërbimeve

është pasqyruar në grafikët e mëposhtëm:

Grafiku nr IV.3: Struktura e sektorit terciar, në vitet 1950 dhe 1990

135

Manoku Yllson, Nene Mamica, Nexhipi Erion”Ndryshimet në modelet e eksport-importet, konkurrenca

e mundësitë e rritjes” Ekonomia dhe tranzicioni,2004 nr2(40), QSHKE. fq,69


81

Ky prezantim e paraqitje e strukturës së sektorit terciar nëpërmjet grafikëve të

mësipërm, tregon që ai ruan të njëjtën fizionomi, në analizën krahasuese në këto dy vite

reference. Sipas tyre, shërbimet tregtare kanë një peshë më të madhe në krahasim me ato

jotregtare, por edhe me një rritje prej 20%, nga viti 1950 në vitin 1990, dhe rritje vjetore

prej 0.5% në vit.

Pavarësisht nga pesha këtyre shërbimeve në krijimin e PPK-në(Prodhimin e

Përgjithshëm Kombëtar), realitetet e zhvillimeve të këtij sektori, tregojnë që shërbimeve

jotregtare kanë patur më tepër vëmendje, sidomos në aspekt të shpenzimeve shtetërore.

Pjesën më të madhe të shpenzimeve në sektorin terciar e kishte mbrojtja, arsimi,

shëndetësia dhe kultura, të cilat morën vetëm në vitin 1990 rreth 77% të buxhetit të shtetit.

Arsyet e kësaj disbalance në shpenzimet buxhetore sipas shërbimeve terciare, shpjegohen

me thelbin e politikës shtetërore, ku aspektet e mbrojtjes ishin prioritarë në shtetet e tipit

diktatorial. Edhe nëse shërbimet tregtare në nivel vendi, përbënin mbi 2/3 e sektorit terciar,

ato nuk e justifikuan veten në aspekt të rritjes së mirëqënies së popullsisë, si një nga

drejtimet kryesore ku shihet efektiviteti i tyre.

Diferencat në investimet e shtetit sipas llojit të shërbimeve terciare, i shpjegon edhe

grafiku i mëposhtëm, mbështetur tek të dhënat e Vjetarit Statistikor të vitit 1991136

:

Grafiku nr IV.4: Investimet e shtetit në shërbimet terciare, në 1990

IV.2. Panorama e zhvillimit të shërbimeve terciare në vendin tonë, gjatë

periudhës së sistemit të modelit të ekonomisë së planifikuar

Dinamika e zhvillimit të sektorit terciar, gjatë sistemit të zbatimit të modelit të

ekonomisë së planifikuar si në sektorët e tjerë të ekonomisë, u udhëhoq nga strategjia e

eleminimit të pronës private, dhe shndërrimit të këtij sektori në pronë shtetërore.

Mbështetja dhe këmbëngulja në këtë strategji, u pasua me ndërprerjen e komunikimit

tregtar me vendet e zhvilluara, duke thelluar hendekun midis tyre në aspekt të zhvillimit.

Kjo ndikoi në rentabilitetin e ulët të këtij sektori, e shprehur kjo tek treguesit e peshës së tij

në krijimin e PPK-së së përgjithshme, në rreth 8%( grafiku IV.2), dhe në të Ardhurën

Kombëtare, në rreth 6% të tijj(grafiku nr.IV.1).

136

Vjetarit Statistikor të 1991”Investimet gjithsej sipas viteve në degët e ekonomisë”, faqe 253


82

Për të krijuar një ide më të qartë për zhvillimin e këtij sektori gjatë këtij sistemi, do

të mbështetemi tek analiza e nëndegëve kryesore të shërbimeve tregtare e jotregtare në

shkallë vendi.

Shërbimet tregtare kryesore në vendin tonë, gjatë sistemit të modelit të ekonomisë

së planifikuar, kanë qenë tregtia dhe transporti.

Degës së tregtisë në këtë periudhë zhvillimi, iu kushtua një vëmendje e veçantë

nga ana e shtetit. Kjo përfaqësohej nga tregtia e jashtme dhe e brendshme.

Tregtia e jashtme ishte shndërruar në instrumentin kryesor, ku politika shtetërore e

shtetit monist shqiptar gjente shprehjen e saj në arenën ndërkombëtare. Politizimi i kësaj

dege, është mishërimi më i mirë i drejtimit të saj nga Partia-shtet gjatë gjithë kësaj

periudhe. Meqenëse ky instrument funksiononte si mjet, ku shteti ynë prezantohej në

arenën ndërkombëtare, u shndërrua në degën më të rëndësishme të sektorit terciar. Në

funksion të tregtisë ishin të gjitha degët e tjera të ekonomisë, të cilat me zhvillimin e

eksporteve të sforcuara, ishin vënë në shërbim të saj.

Të gjitha mekanizmat e përdorura nga shteti në tregtinë e jashtme, nxirrnin jashtë

loje ndërmarrjet vendase nga çmimet ndërkombëtare. Kjo e fundit, bëri që mallrat vendase

të prodhuara në mënyrë të sforcuar, të mos ishin konkuruese të denja në tregun europian.

Duke patur parasysh strukturën e prodhimit ekonomik, shpërndarja gjeografike e tregtisë

për vitet 1986-1990 në strukturën e eksport-importeve, është e pasqyruar në tabelën nr

IV.2(Anekset), dhe grafikët nr IV.5, si mëposhtë vijojnë:137

Grafiku nr IV.5: Shpërndarja e eksporteve dhe importeve sipas vendeve, në 1986-1990

Ecuria e zhvillimit të kësaj dege, ishte në përputhje me ecurinë e degëve të tjera të

ekonomisë dhe me strategjinë udhëheqëse të saj, të cilat përcaktuan edhe drejtimin dhe

orientimin gjeografik tregtisë së jashtme. Realitetet e zhvillimeve të kohës treguan që

relacionet tregtare, vareshin nga relacionet politike të shtetit shqiptar me vendet e tjera.

Kështu, deri në vitin 1948 marrdhëniet ekonomike dhe tregtia, ishin të orientuara me

Jugosllavinë e vendet e Lindjes, dhe nga 1949-1960 tregtia zhvillohej me vendet anëtare të

KNER-it, dhe sidomos me BS. Këtë e tregojnë edhe të dhënat statistikore të eksport-

importeve të kësaj periudhe, ku vetëm në vitin 1960 me këto vende zhvillohej 93.4% 138

e

eksporteve, dhe 85.9 % 139

të importeve.

137

Vjetari statistikor i Shqipërisë 1991”Shpërndarja gjeografike e eksport-importeve”, faqe 310-313 138

Vjetari statistikor i Shqipërisë 1991,” Shpërndarja gjeogjafike e eksporteve”, faqe 314 139

Po aty, faqe 325


83

Pas daljes nga ky organizëm ekonomik në vitin 1968, siç shihet në tabelën nr

IV.2(Anekse), tregtia me këto vende mbeti në shifra të larta. Midis këtyre vendeve, vendin

kryesor e zinte tregtia me Republikën Çekosllovake, me të cilën zhvillohej 14,8%140

të

eksporteve, dhe 8,6% 141

të importeve. Po sipas tabelës nr IV.2, nëse para viteve 1960 me

vendet e industrializuara, realizohej vetëm 1% 142

e eksporteve dhe 5%143

e importeve, në

vitet 1986-1990, këto relacione rriten përkatësisht në 37,9%144

të eksporteve, e 45,7% të

importeve.145

Pjesa më e madhe e tregtisë me këto vende, zhvillohej me Italinë (9% eksporte146

dhe 9,8% importe147

). Panoramën e strukturës së eksport –importeve shqiptare në 1990 e

prezantojnë tabela IV.3(Anekse) dhe grafikët IV.6, si mëposhtë vijojnë148

:

Grafiku nr IV.6: Struktura e mallrave të eksportuara dhe të importuara, në 1990

Mbulimi i importeve me zhvillim të eksporteve, ka qenë në qendër të politikës së

tregtisë së jashtme në këtë periudhë. Kjo politikë ishte mishëruar edhe në parrullën

udhëheqëse të çdo ndërmarrje ekonomike”Pa eksport nuk ka import”. Realiteti i

zhvillimeve të ekonomisë shqiptare gjatë kësaj faze, tregon se shumë ndërmarrje

ekonomike zhvilluan eksporte të sforcuara, që patën si pasojë zhvillimin e sforcuar të tyre,

dhe që përcoll në fillim të viteve 80‟ me dukuri të shumta të krizës ekonomike.

Konkretisht, raportin eksport-importe dhe mbulimin e tyre në % në periudhën

kohore 1950-1990, e paraqitet tabela nr IV.4(Anekse), dhe grafiku nr IV.7, si mëposhtë

vijojnë:

140

Po aty faqe 313 141

Po aty, faqe 325 142




Po aty, faqe325 146



Po aty, faqe 297


84

Grafiku nr IV.7: Mbulimi i eksporteve ndaj importeve

Të dhënat e tabelës nr IV.4, tregojnë se Shqipëria në arenën ndërkombëtare, njihej

si eksportuese e lëndëve të para me origjinë bimore dhe shtazore, në formën e mallrave

ushqimorë në masën 33%, ndërsa në importe pjesën më të madhe e kanë zënë makineritë

dhe pajisjet, prodhimet kimike në masën 44.4%149

.Vendi ynë në marrëdhëniet tregtare me

vendet e tjera, njihej në nxjerrjen e mineraleve të rëndësishme(kromit, bakrit), të disa

produkteve bujqësore dhe ushqimore, prodhimeve të artizanatit, etj..

Tregtia e brendshme, ishte degë tjetër e sektorit terciar, që në shkallë vendi në vitin

1990 kishte një peshë prej 4.2% 150

të Produktit të Përgjithshëm Shoqëror. Struktura e tij në

këto vite ka një paraqitje të tillë, ku qartësisht është e prezantuar në tabelën IV.5 (Anekse).

dhe grafikun përkatës IV.8. si mëposhtë vijojnë:151

Grafiku nr IV.8: Rrjeti i tregtisë me pakicë dhe sipas ndarjes qytet-fshat, në 1990

Grafikët e mësipërm shprehin qartë shkallën e ulët të kërkesave të popullsisë për

mallra joushqimore e ato të përziera, në rreth 36%, duke u mjaftuar vetëm në sigurimin e

mallrave më imediate për jetesë. Ndërkohë që, mallrat ushqimorë e ato të ushqimit social

zënë rreth 64% të mallrave të tregtuara.

149

Vjetari Statistikor 1991, faqe 293-325 150


Po aty, faqe 280


85

Kjo degë për vendit tonë, prezantohej me veçori dalluese midis zonave rurale e

urbane, qartësisht e pasqyruar edhe në grafikun e mësipërm. Këto shërbime tregtare,

specifikisht sipas ndarje administrative qytet- fshat, kanë një strukturë të tillë, ku pjesa më

e madhe e njësive tregtare, rreth 66% ishin në qytet, e rreth 34% në fshat. Disbalanca

statistikore, është shprehje e diferencave të theksuara në aspekt të zhvillimit, midis këtyre

dy vendbanimeve.

Transporti, ishte një degë tjetër e sektorit terciar, që iu kushtua vëmendje nga

shteti, por që në Prodhimin e Përgjithshëm Kombëtar(PPK) në vitin 1990, ka patur një

peshë shumë të ulët në rreth 3.3% të saj.152

Struktura e tij në shkallë vendi, gjatë gjithë

periudhës së sistemit të modelit të ekonomisë së planifikuar, ka qenë e tillë ku transporti

automobilistik ka patur peshën kryesore në transportin e mallrave dhe udhëtarëve. Vetëm

në vitin 1990 ai kishte një peshë prej 91% të transportit të mallrave, ndërkohë që transporti

hekurudhor realizonte 8%, dhe ai detar vetëm 1% të totalit të përgjithshëm të lëvizjes së

tyre.

Me të njëjtën strukturë prezantimi, vjen kjo degë e sektorit terciar edhe në

transportin e udhëtarëve. Sipas të dhënave statistikore të vitit 1990 për këtë lloj lëvizje,

konstatojmë se transporti automobilistik, jepte peshën kryesore të tij, në rreth 62%,

ndërkohë që me një peshë jo të vogël ishte edhe transporti hekurudhor, në rreth 38% të saj.

Ky ndryshim i situatës së kësaj dege, në transportin e udhëtarëve sipas llojeve, është i

lidhur me atë që, hekurudhat realizonin lidhjen e qendrave më të mëdha urbane të vendit

tonë. Në këto të fundit, ishin të përqendruara edhe objektet më të mëdha industriale, por

edhe krahu i punës në numër të konsiderueshëm.153

Pikërisht këtë strukturë të kësaj dege,

synon të paraqesë edhe grafiku i mëposhtëm, ku shprehen qartë diferencat midis llojeve të

transportit në lëvizjen e mallrave dhe të udhëtarëve:

Grafiku nr IV.9: Pesha e llojeve të transportit në transport mallrash dhe udhëtarëve

Shërbimet jotregtare, pavarësisht se kanë një peshë të vogël në sektorin terciar,

vetëm 13% të tij (grafikut nr.IV.3), atyre iu është kushtuar vëmendja kryesore nga ana e

shtetit, e shprehur tek niveli i investimeve në to, në rreth 77% (grafikut nr. IV.4).

Këto shërbime në vendin tonë, kanë një strukturë të tillë, ku përfaqësimi i tyre

është nga këto degë: arsimi, kultura, financat, bankat, sigurimet dhe mbrojtja. Diferencat në

degët e këtyre shërbimeve, janë të pasqyruara edhe tek investimet, ku arsimi, kultura e

152

Vjetari statistikor 1991, faqe 349 153

Vjetari statistikor 1991, “Lëvizja e udhëtarëve me mjetet e transportit”,faqe 268


86

shëndetësia morën vetëm 24% të tyre, ndërkohë mbrojtja e shërbime të tjera morën 76% të

tyre.154

Më poshtë do të trajtojmë në vija të përgjithshme situatën e këtyre shërbimeve

jotregtare në Shqipëri, duke marrë më tepër në konsideratë ato që janë të lidhura

drejpërsëdrejti me nivelin e jetësës së popullsisë.

Zhvillimi i arsimit është parë si domosdoshmëri imediate nga ana e shtetit gjatë

zbatimit të këtij modeli, prandaj dhe iu kushtua vëmendje e veçantë krijimit të një

infrastrukture të përshtatshme. Ajo që vlen të theksohet në këtë dinamikë zhvillimi të kësaj

dege, është politizimi i theksuar i saj, si çdo fushë tjetër e jetës në Shqipëri. Pavarësisht nga

kjo, zhvillimi i shërbimit arsimor në vendin tonë, është i reflektuar në rritjen e numrit të

nxënësve e studentëve. Në një korelacion të drejtë me institucionet arsimore, vjen edhe

numri i mësuesve e pedagogëve. Nëse analizohen këto tregues për të gjitha fazat e

zhvillimit të këtij modeli, konstatohet ecuria në rritje e tyre. Të dhënat statistikore për

numrin e nxënësve, studentëve, mësuesve e pedagogëve në hapësirën kohore 1950-1990,

tregojnë për trendin rritës të tyre, dhe ku qartësisht ato janë të pasqyruara në grafikët e

mëposhtëm:155

Grafiku nr IV.10: Ecuria e numrit të nxënësve, studentëve, mësuesve e pedagogëve në vite

Kultura ishte një nëndegë tjetër e sektorit terciar, e cila njohu zhvillim si përsa i

përket veprimtarive, ashtu edhe zhvillimit infrastrukturor. Gjithsej në Shqipëri në vitin

1990, institucionet kulturore përfaqësoheshin nga rreth 51 institucione artistike, 102

kinema, 605 shtëpi kulture, 45 bilioteka156

. Shpenzimet e shtetit në arsim –kulturë, janë të

konsiderueshme rreth 33% të buxhetit të përgjithshëm të shtetit në degët e sektorit terciar,

shprehje e vlerësimit për zhvillimin e kësaj dege. Në dukje panorama e paraqitjes numerike

të institucioneve të kësaj nëndege, tregon për një numër të konsiderushëm objektesh

kulturore, por si çdo veprimtari tjetër në vendin tonë ato ishin tepër të politizuara.

Shëndetësia, ishte një aspekt shumë i rëndësishëm, i cili njohu zhvillim gjatë

sistemit të modelit të ekonomisë së planifikuar, në krahasim me situatën e trashëguar në

këtë degë para LIIB. Thelbi i politikës shtetërore në zhvillimin demografik të popullsisë në

këtë periudhë, konsistonte tek zbatimi i politikës pronataliste.

Në shërbim të saj u krijua një infrastrukturë dhe shërbim funksional në degën e

shëndetësisë. Kjo u reflektua edhe tek buxheti i shtetit, i cili ka qenë shumë i lartë në rreth

67% të shpenzimeve të përgjithshme të shërbimeve jotregtare. Kjo tregon për rëndësinë e

154

Vjetari statistikor 1991, faqe268 155

Vjetari statistikor 1991”Nxënës dhe student gjithsej” ,faqe 89 156

Vjetari statistikor 1991, “Treguesit kryesorë të kulturës”, faqe 109-115


87

madhe, që iu kushtua këtyre shërbimeve në kuadër të strategjisë udhëheqëse shtetërore në

këtë aspekt. Shpenzimet e larta buxhetore, do të materializoheshin në shumë aspekte të

zhvillimit të këtij shërbimi, që nga shtimi i objekteve, e deri te rritja e stafit në shërbim të

tij.

Objektet shëndetësore kryesore në vendin tonë në vitin 1990, përfaqësoheshin nga

rreth 3632, dhe rreth 5566 mjekë e stamatologë. Në shpërndarjen gjeografike të këtyre

institucioneve shëndetësore sipas ndarjes qytet-fshat, vihen re diferenca në shpërndarjen e

objekteve, por jo në cilësinë e shërbimeve. Kjo është e lidhur me egzistencën e një numri

më të lartë vendbanimesh rurale në rreth 2848 të tilla, kundrejt 67157

qendra urbane.

Shpërndarjen e objekteve shëndetësore sipas ndarjes administrative të vitit 1990, synon të

paraqesë edhe grafiku i mëposhtëm nr IV.11:

Grafiku nr IV.11: Shpërndarja e institucioneve sipas ndarjes qytet-fshat, në 1990

Këto diferenca në shpërndarjen e institucioneve shëndetësore shprehin qartë edhe

strukturën rurale të shoqërisë shqiptare, ku pjesa më e madhe e popullsisë në vitin 1990

ishte në fshat rreth 63.9%158

dhe vetëm 36,1%159

në qytet.

IV.3. Zhvillimi ekonomik i rrethit të Shkodrës gjatë sistemit të modelit të

ekonomisë së planifikuar, dhe veçoritë e zhvillimit të sektorit terciar

Gjatë periudhës së zbatimit të modelit të ekonomisë së planifikuar, Shkodra ishte

personifikuar si një nga qendrat më të rëndësishme të vendit, dhe si kryeqendra e Veriut të

Shqipërisë. Pavarësisht se kjo qendër, renditet nga më të zhvilluarat në vendin tonë dhe më

e zhvilluara e Veriut të Shqipërisë, funksiononte si pjesë e zinxhirit të qendrave ekonomike

në vendin tonë. Edhe për të, si për të gjithë qendrat e tjera, nuk mund të flitet për një

vetëveprim apo vetëqeverisje të pavarur të organizimit të veprimtarive, sepse drejtimi ishte

i kontrolluar dhe zhvillimi bëhej në bazë të planeve unike të hartuara nga Partia-Shtet.

Edhe pse në rrethin e Shkodrës, përparësi në strukturën ekonomike ka patur sektori

sekondar e primar, karakteristikë e këtij zhvillimi ishte inefiçensa e tyre. Kjo shprehej tek

157

Vjetari statistikor 1991, “Ndarja administrative e Republikës së Shqipërisë”,faqe 12 158

Vjetari statistikor 1991, “Popullsia banuese sipas rretheve”,faqe 37 159

Po aty


88

të gjithë treguesit statistikor në rënie, sidomos në fund të viteve ‟80, kur filluan të duken

dukuritë e para të krizës së sitemit, dhe që parapërgatitën degadencën e tij në aspekt

ekonomik e politik.

Politika e njëjtë sektoriale, me përparësi të sektorit sekondar ndaj të tjerëve, është e

prezantuar edhe në peshën e këtyre degëve në krijimin e Produktit të Përgjithshëm

Shoqëror (PPK-së), dhe të të Ardhurës Kombëtare(AK-së). Sipas të dhënave statistikore të

viteve 1986, rezultonte që sektori terciar të kishte një peshë fare të vogël në krijimin e

këtyre treguesve, vetëm 4%160

të PPK-së, e 15%161

të AK-së. Strukturën sektoriale të

zhvillimit ekonomik të rrethit të Shkodrës në vitin 1985 synon të paraqesë edhe grafiku i

mëposhtëm:

Grafiku nr IV.12: Struktura ekonomike e rrethit të Shkodrës, sipas tre sektorëve në PBK-

në dhe të ardhurën kombëtare, në vitin 1985

Në analizë të kësaj panorame të prezantuar nga grafiku nr IV.14, konstatojmë jo

vetëm peshën e tre sektorëve të ekonomisë në krijimin e PPK-së së përgjithshme, por edhe

efektshmërinë e tyre, e shprehur në peshën e krijimit të të Ardhurës Kombëtare(AK).

Pesha e tre sektorëve të ekonomisë në këto dy tregues, flet për një situatë të tillë, ku

sektori sekondar, megjithëse jepte 72% të PPK-së, krijonte vetëm 49% të të Ardhurës

Kombëtare. Ky disproporcion statistikor, tregon se pavarësisht nga përparësitë e tij në

ekonominë e këtij rrethi, ajo karakterizohej nga efekshmëri e ulët e tij. Kjo e fundit tregon

se ky sektor nuk i justifikonte investimet e shtetit, duke shprehur krizën që kishte përfshirë

atë. Sektori primar e terciar në vitin 1990, paraqitet në tregues më pozitivë, duke justifikuar

disi shpenzimet buxhetore, e shprehur kjo në peshën më të madhe në krijimin e të Ardhurës

Kombëtare.

Konkretisht sektori primar, megjithëse jepte 24% të PPK-së, krijonte 36% të të

Ardhurës Kombëtare, me një diferencë prej 12%, shprehje kjo e karakterit bujqësor të këtij

rrethi. Statistikat bujqësore të kësaj periudhe, flasin për rendimete të larta në disa kultura të

këtij sektori, sidomos në zonës fushore të rrethit të Shkodrës.

Sektori terciar, po sipas grafikut IV.14, jepte 4% të PPK-së, por krijonte 15% të

AK(Ardhurës Kombëtare), me një diferencë prej 11%, shprehje e një efekshmërie më të

latë të këtij sektori në këtë rreth.

160

Vjetari statistikor i rrethit të Shkodrës 1986, faqe 53 161

Po aty


89

Sektori terciar në rrethin e Shkodrës përfaqësohej nga një strukturë e pakët e degëve

e nëndegëve të tij.

Shërbimet tregtare të rrethit përfaqësoheshin nga transporti, ndërlidhja, ekonomia

komunale dhe tregtia e brëndshme dhe e jashtme.

Transporti në rrethin e Shkodrës gjatë sistemit të modelit të ekonomisë së

planifikuar, përfaqësohej nga dy lloje të tij, transporti automobilistik dhe ai hekurudhor.

Këto nëndegë karakterizohen nga diferenca zhvillimi, e cila pasqyrohej në peshën e tyre të

ndryshme në transportin e mallrave e të udhëtarëve. Këtë situatë dhe peshë në këto dy

tregues, synojnë të paraqesin edhe grafikët e mëposhtëm:162

Grafiku nr IV.13:Lëvizja e mallrave dhe udhëtarëve sipas llojeve të transportit, në 1985

Analiza e prezantimit e panoramës së mësipërme, tregon për një peshë shumë të

madhe të transportit automobilistik në lëvizjen e mallrave në rreth 89%, dhe 94% të

lëvizjes së udhëtarëve. Kjo shpjegohet me zhvillimin e hershëm të këtij lloj transporti,

sidomos në zonën fushure të tij, dhe me investimet shtetërore në këtë degë gjatë këtij

sistemi.

Vendin e dytë në këto tregues e zë transporti hekurudhor, i cili duke qenë më i ri, i

ndërtuar në vitet ‟80, ka patur një peshë të vogël, në vetëm 11% të lëvizjes së mallrave, e

6% të lëvizjes së udhëtarëve ( shih grafikun nr.IV.13). Meqenëse transporti hekurudhor,

krijon mundësi për lëvizje mallrash në sasi të mëdha, pesha e këtij lloj transporti në këtë

tregues, është më e lartë se në lëvizjen e udhëtarëve. Në këtë të fundit, pesha e ulët

shpjegohet me koston e shpenzimit kohor, i cili është më i lartë se në transportin

automobilistik.

Ndërlidhja ishte një nëndegë tjetër e klasifikuar në shërbimet tregtare, dhe që

përfaqësohej në rrethin e Shkodrës nga rreth 36 zyra postare në 1985, me një shpërndarje

pothuajse në çdo zonë urbane e rurale të këtij rrethi.163

Tregtia e brendshme është pjesë e shërbimeve tregtare të rrethit të Shkodrës, e cila

përfaqësohej nga tregtia me pakicë, e shpërndarë gjërësisht si në zonat urbane dhe rurale të

tij.

Deri në vitin 1965, krahas sektorit shtetëror, ka egzistuar edhe sektori privat në

degën e tregtisë së brendshme me pakicë e shumicë të këtij rrethi. Pas këtij viti ndryshon

shpërndarja e këtij rrjeti, midis sektorit socialist dhe atij privat, në favor të të parit. Viti

162

Vjetari statistikor i rrethit të Shkodrës 1986, faqe 179 163

Vjetari statistikor i rrethit të Shkodrës 1986, faqe 182


90

1965, përkon me triumfin përfundimtar të sektorit socialist në të gjithë degët e ekonomisë

së këtij rrethi, dhe eleminimin e çdo inisiative të lirë të individit.

Rrjeti i përgjithshëm i tregtisë me pakicë gjatë sistemit të ekonomisë së planifikuar

në rrethin e Shkodrës në hapësirën kohore nga 1950-1985, specifikuar sipas ndarjes në

sektor socialist e atë privat, ka këtë paraqitje tabelare IV.6 ( Anekse) dhe grafike IV.14:164

Grafiku nr IV. 14: Struktura e tregtisë me pakicë, në rrethin e Shkodrës

Në analizë të detajuar të qarkullimit tregtar të mallrave sipas sektorëve socialist e

privat deri në vitin 1965, kemi prezencën e sektorit privat me nivelin më të lartë të tij në

vitin 1955. Pas vitit 1965, kur sektori privat u eleminua totalisht, ndarja e sektorit socialist,

në shtetëror e kooperativist, përcaktoi edhe qarkullimin e mallrave në këtë degë.

Në këtë dinamikë zhvillimi të viteve në vijimësi, konstatojmë rritjen e peshës së

sektorit shtetëror ndaj atij kooperativist. Kjo shpjegohet me peshën e lartë të sektorit

sekondar, ndaj atij primar në ekonominë e këtij rrethi, e lidhur kjo me strategjinë

udhëheqëse të përparësisë së tij në nivel lokal e kombëtar. Mallrat kryesore, që qarkullonin

në tregtinë e brendshme të rrethit të Shkodrës, krijoheshin kryesisht nga sektori sekondar, i

cili për këtë rreth prezantohej me një strukturë pothuajse komplekse.

Në vitin 1985, Shkodra prodhonte 8%165

të prodhimit industrial të Republikës, duke

zënë vendin e 5-të pas Tiranës, Elbasanit, Durrësit dhe Fierit.

Struktura e këtij sektori ishte e tillë, e cila në përgjithësi shfrytëzonte potencialet

natyrore prezente në këtë rreth, dhe në disa prodhime personifikonte Shkodrën edhe në

tregjet e huaja. Struktura e sektorit sekondar në shërbim të shërbimeve terciare, veçanërisht

të tregtisë së brendshme dhe të jashtme në vitin 1985, paraqitej e tillë:

164


Vjetari statistikor i Shqipërisë 1991”Pesha specifike e rretheve në prodhimin e përgjithshëm

industrial”, faqe 171


91

Grafiku nr IV.15 : Struktura e sektorit sekondar në Shkodër, në vitin 1985

Paraqitja grafike e sektorit sekondar të rrethit të Shkodrës, tregon për disa degë me

influenca në degët e sektorit terciar( tregtinë e brendshme e të jashtme). Një nga degët më

të rëndësishme të këtij sektori në rrethin e Shkodrës, ishin industria metarlugjike, e

përfaqësuar me Uzinën e Telave. Prodhimet e këtij objekti, jo vetëm plotësonin nevojat e

vendit me të tilla prodhime, por me disa prej tyre dolën edhe në tregjet e huaja, pra

eksportoheshin.

Gjithashtu, në shërbim të këtyre degëve të sektorit terciar, kanë qenë edhe industria

e lehtë dhe ushqimore, me një peshë të lartë prej 38% të Prodhimit të Përgjithshëm

Industrial të rrethit. Mallrat e llojeve të ndryshme të kësaj industrie, tregtoheshin jo vetëm

në tregun shkodran, por shpërndaheshin edhe në tregjet e qyteteve të tjera të vendit. Me

disa mallra ushqimorë e prodhime artistike, Shkodra prezantohej edhe në tregjet e huaja,

sidomos në vendet anëtare të KNER-it, por edhe në disa vende të industrializuara.

Në totalin e përgjithshëm të mallrave të prodhuara nga ky sektor, dhe që

tregtoheshin në rrjetin e tregtisë së brendshme të këtij rrethi, peshën kryesore e kishin

mallrat ushqimorë, me rreth 60.9% të mallrave të tregtuara në vitin 1985166

, ndërkohë që

mallrat joushqimorë zinin vetëm 39.1% të tyre. Kjo shpjegon atë që, kërkesat e popullsisë

për mallra joushqimorë ishin shumë të ulëta, duke u mjaftuar vetëm në sigurimin e

minimumit jetik të jetësës, atë të të ushqyerit.

Peshën e qarkullimit të mallrave ushqimorë e joushqimorë në tregtinë me pakicë në

rrethin e Shkodrës, në hapsirën kohore 1950-1985, na e tregon tabela nr IV. 7(Anekse)

dhe grafiku IV.18, si më poshtë vijojnë:167

166

Vjetari statistikor për Shkodrën1986, faqe 186 167

Po aty, faqe 186


92

Grafiku nr IV.16: Qarkullimi i mallrave ushqimorë e joushqimorë në tregtinë me pakicë

Një pjesë e ndërmarrjeve funksionale në këtë rreth, përfaqësuar nga industria

metalurgjike dhe ajo e lehtë dhe ushqimore, si dhe disa lëndë të para me origjinë bimore

dhe shtazore, ishin prodhimet kryesore që eksportoheshin në tregtinë e jashtme. Tabela nr

IV.8(Anekse), prezanton grupmallrat kryesore, të cilat kishin arritur të depërtonin në tregjet

e huaja.168

Grafikisht, kjo strukturë mallrash e të tre sektorëve të ekonomisë shkodrane me peshë në

tregtinë e jashtme, ka këtë prezantim:

Grafiku nr IV.17: Struktura e mallrave të eksportuara në ekonominë shkodrane

Kjo panoramë e strukturës së mallrave që eksportoheshin në tregjet e huaja, flet për

një strukturë eksporti të përbërë nga disa prodhime industriale dhe bujqësore, të cilat në

shumicën dërrmuese ishin të papërpunuara. Një pjesë të konsiderueshme të eksporteve të

rrethit të Shkodrës e përbënin punimet artizanale të prodhuara nga Ndërmarrja Artistike

Shkodër, në masën 36% të tyre, prodhimet e telit, në masën 34%, prodhimet bujqësore të

papërpunuara, në masën 28%, ndërkohë që prodhimet bujqësore të përpunuara kishin një

peshë shumë të ulët, në masën 2% të eksporteve. Ndërmarrja Artistike Shkodër eksportonte

168

Vjetari statistikor për Shkodrën1986, faqe 186

0

20

40

60

80

1950 1960 1970 1980 1981 1982 1983 1984 1985

Qarkullimi I mallrave ne tregtine me pakice ne vite

ushqimore joushqimore


93

99.9% të prodhimeve të saj, mbështetur tek kontratat e nënshkruara me 13 firma italiane,

franceze, gjermane, austriake, etj..169

Në shërbimet jotregtare rrethi i Shkodrës si në të gjithë Shqipërinë, ishte i

përfaqësuar nga arsimi, kultura, shëndetësia.

Një pjesë të konsiderueshme të investimeve të shtetit në kuadër të strategjisë për

zhvillimin e arsimit, u shfrytëzua në shërbim të zhdukjes së analfabetizmit. Kjo e fundit do

të bëhej e mundur, duke zhvilluar të gjitha hallkat e sistemit arsimor, në nivel lokal e

kombëtar. Pjesë shumë e rëndësishme e hallkave mësimore, ishin numri i nxënësve e

studentëve, si dhe mësimdhënësve, të cilët gjatë këtij sistemi paraqiteshin me një dinamikë

rritëse. Sipas të dhënave statistikore të këtij rrethi, për hapësirën kohore 1960-1985,

vërejmë rritjen e numrit të nxënësve dhe studentëve, ashtu sikurse edhe të personelit në

shërbim të tyre. Qartësisht kjo dinamikë dhe ecuri në rritje e këtyre hallkave në rrethin e

Shkodrës, është pasqyruar në tabelën nr IV.8. dhe grafikun nr IV.18, si mëposhtë vijojnë:

Tabela nr IV.8 : Numri i nxënësve, studentëve e mësuesve në vitet 1960-1985

Emërtimi 1960 1970 1980 1985

Nxënës e studentë 22465 45082 51036 53590

Edukatorë, mësues,

pedagogë 846 1452 2506 2752

Grafiku nr IV.18: Numri i nxënësve, studentëve e mësuesve, në vitet 1960-1985

Krahas me rritjen e numrit të nxënësve e personelit në shërbim të sistemit arsimor,

ajo që tregon për shkallën e lartë të investimeve në këtë shërbim terciar, është edhe rritja e

numrit të objekteve të tij. Këtë e tregon edhe grafiku i mëposhtëm, i cili na e pasqyron qartë

tendencën në rritje të infrastrukturës arsimore, nga një pesëvjeçar në tjetrin për rrethin e

Shkodrës:170

169

Vjetari statistikor i Shkodrës 1985, faqe 190 170

Vjetari statistikor i Shkodrës 1985, faqe 202-205


94

Grafiku nr IV.19: Objektet arsimore në vitet e sitemit të ekonomisë së planifikuar

Me një dinamikë shumë interesante paraqiteshin edhe hallkat arsimore në këtë

rreth, si pjesë shumë e rëndësishme e infrastrukturës në shërbim të tyre. Kjo është e

reflektuar në shumë drejtime të zhvillimit të këtyre hallkave gjatë kësaj periudhe. Një nga

drejtimet, ku dinamika dhe ecuria me tendencë rritëse është e shprehur qartësisht, ishte

edhe shpërndarja e objekteve sipas hallkave të sistemit arsimor në këtë rreth. Duke qenë se

gjatë sistemit monist u kalua në arsimin e detyruar 8-vjeçar, shpërndarja e objekteve të

kësaj hallke në këtë rreth ishte shumë më e lartë se në hallkat e tjera, në rreth 53% të tyre.

Ndërkohë hallkat e tjera kanë një prezantim më të ulët, ku arsimi parashkollor zinte 41% të

sistemit arsimor, i mesmi në rreth 6%, dhe me një prezantim shumë modest ishte arsimi i

lartë. Grafikisht kjo shpërndarje e objekteve arsimore sipas hallkave të tij, paraqitet si

mëposhtë vijon:171

Grafiku nr IV.20: Objektet arsimore në Shkodër, në 1985

Ky prezantim i infrastrukturës arsimore në rrethin e Shkodrës, pjesë e zinxhirit

arsimor shqiptar, tregon jo vetëm rritjen sasiore të saj, por edhe rritje cilësore, e pasqyruar

kjo e fundit në radhë të parë, në zhdukjen e analfabetizmit. Ky proces për këtë rreth do të

171

Vjetari statistikor për Shkodrën 1986 , faqe 202-205


95

realizohej në vitin 1955.172

Pavarësisht nga ecuria me rritje pozitive në shumë aspekte të

shërbimit arsimor dhe infrastrukturor të tij, ajo ç‟ka ne evidentojmë në këto dinamika

zhvilluese, ka qenë politizimi i tij. Kjo lidhej me strategjinë shtetërore në aspekt të

zhvillimit të kësaj dege, ku parimet udhëheqëse të saj ishin tërësisht të politizuara.

Kultura, si degë e rëndësishme e shërbimeve jotregtare në rrethin e Shkodrës,

mbulohej nga institucionet kulturore profesionale si: kinematë, shtëpitë e kulturës, vatrat e

kulturës, muzeumet, bibliotekat etj. Në vitin 1985, numëroheshin gjithësej rreth 399

objekte kulturore.173

Shkodra në këtë aspekt personifikohej si djep i kulturës, veçanërisht

për muzikën dhe humorin e saj. Identiteti kulturor i hershëm i këtij populli të lashtë,

pavarësisht, nga politizimi i kohës, nuk mund të mos linte gjurmë në mënyrën qytetare të

jetesës, dhe veçanërisht në cilësinë e jëtës së kësaj popullsie. Gjithashtu, ky identitet

,detyrimisht ka lënë gjurmë edhe në veçoritë e zhvillimit ekonomik, sidomos të degëve të

sektorit terciar.

Shëndetësia, është një nëndegë tjetër e shërbimeve jotregtare, e prezantuar në

rrethin e Shkodrës me një infrastrukturë të transformuar në krahasim me periudhën e para

LIIB. Zbatimi i politikës pronataliste në aspekt demografik, u reflektua si në të gjithë

vendin, edhe në këtë rreth, me shtimin e numrit të institucioneve shëndetësore, dhe

personelit në shërbim të tyre. Kjo do të shprehej në shtimin e numrit dhe të jetëgjatësisë së

popullsisë së këtij rrethi. Shpërndarja e institucioneve shëndetësore në këtë rreth, paraqitej

e diferencuar midis fshatit dhe qytetit. Kjo diferencë, nuk tregon aspektin cilësor të këtij

shërbimi, por thjeshtë është shprehje e shpërndarjes hapsinore të tyre. Duke qenë se, rrethi i

Shkodrës, në vitin 1990, përbëhej nga 2 qytete dhe 190 fshatra, kuptohet se institucionet

shëndetësore më të shumta në numër janë në vendbanimet rurale të tij. Struktura e

shpërndarjes së institucioneve shëndetësore sipas vendbanimit ishte e tillë, ku në fshat

gjendeshin rreth 90%, dhe në qytet 10% e tyre.174

Grafikisht ky prezantim dhe panoramë e

shpërndarjes së këtyre institucioneve, në vitin 1985 ka qenë e tillë:

Grafiku nr IV.21: Shpërndarja e institucioneve shëndetsore sipas ndarjes qytet-fshat

172

Vjetari statistikor 1986 për Shkodrën, faqe 16 173

Po aty , faqe 211 174

Po aty , faqe 215


96

Me një dinamikë në rritje në këtë rreth, krahas institucioneve shëndetësore, ishte edhe

personeli në shërbim të tyre. Krahasuar me periudhën e para LIIB, numri i mjekëve si në

qytet, ashtu edhe në fshat ka patur tendenca rritëse. Këtë synon të paraqesë edhe grafiku i

mëposhtëm:

Grafiku nr IV.22: Dinamika e ecurisë së institucioneve shëndetsore në vite

Pavarësisht nga këto tregues në rritje të infrastrukturës shëndetsore dhe kujdesit

ndaj popullsisë në kuadër të politikës pronataliste, rrethi i Shkodrës, është karakterizuar nga

një vdekshmëri e lartë foshnjore. Vetëm në vitin 1990 ky rreth ka patur një tregues të tillë,

me 180175

për mijë të vdekur të grupmoshës nën 1 vjeç, duke e radhitur të katërtin pas

Tiranës me 211176

për mijë, Durrësit me190177

për mijë dhe Dibrës me 184 178

për mijë të

vdekur të kësaj grupmoshe.

175

Vjetari statistikor i Shqipërisë1991”Vdekjet e fëmijëve nën 1vjeç, sipas gjinisë dhe vendbanimit”, fq. 70 176

Po aty, faqe 70 177

Po aty, faqe 70 178

Po aty, faqe 70


97

Kapitulli V

PROCESET E INTEGRIMIT TË EKONOMISË SË RRETHIT TË SHKODRËS NË

EKONOMINË E TREGUT, DHE NDRYSHIMET STRUKTURORE GJATË

TRANZICIONIT

V.1. Zhvillimi i tranzicionit shqiptar, dhe specifikat që e dallojnë nga vendet e

tjera të Lindjes, në zbatimin e reformave të ekonomisë së tregut

Tranzicioni është një proces në të cilën kalon çdo shoqëri, kur realizohen

transformime shumëpërmasore radikale në të gjitha aspektet e jetës politike, ekonomike,

sociale, kulturore, arsimore, të cilat janë të ndryshme nga sistemet e mëparshme. Shpejtësia

me të cilën kapërcehet kjo fazë zhvillimi, varet nga mënyra se si realizohen reformat e

projektuara të sistemit të aspiruar. Sa më e shpejtë të jetë kjo fazë kapërcimi, aq më

pozitivisht kalon tranzicioni, dhe sa më e ngadalë, aq më me komplekse dhe problematika

kalon ajo.

Shqipëria me specifikat e zhvillimit ekonomik, ka patur një tranzicion të tejzgjatur,

me problematika ekstreme, të cilat vendet e tjera që dolën nga të njëjtat sisteme nuk i kishin

në të tilla nivele. Politikat e zhvillimit sektorial të ekonomisë gjatë kësaj faze, nuk kanë

qenë shumë eficente, duke ndikuar në tejzgjatjen e saj për vendin tonë.

Në periudhën kur në vendet e Bllokut lindor ndodhën ndryshime në të gjitha

aspektet e jetës, të gjitha infrastrukturat e trashëguara nga sistemi i modelit të ekonomisë së

planifikuar rezultuan pafrytshme .

Një pjesë e vendeve të Evropës Lindore, në fund të viteve ‟80, e fillim të viteve ‟90,

kaluan të njëjtat transformime, që Blloku Perëndimor i kishte kaluar pas Luftës II Botërore.

Ndryshimi i vetëm me to ishte se, proceset e transformimeve të kësaj faze bëheshin në një

kohë, kur pretendimet ishin shumë më të larta se pesë dekada më përpara.

Në fillim të viteve ‟90, Shqipëria filloi një proces intensiv transformimi politik,

ekonomik dhe shoqëror, drejt një shoqërie të bazuar në ekonominë e tregut të lirë. Parimi

mbi të cilat filluan këto transformime të rëndësishme, dhe zbatimi i programeve të

transformimit të shoqërisë shqiptare në aspekt ekonomik, kishte të bënte me:

Privatizimin e ekonomisë, nga njëra anë;

Thellimin e reformave strukturore për institucionalizimin e tregut, nga ana

tjetër.

Ajo që e dallon e ekonominë shqiptare nga vendet e tjera, të cilat kaluan këtë fazë të

re zhvillimi, ishte hyrja e saj në kushtet e një paralize totale ekonomike. Kalimi në këtë

etapë, konsistonte në shkatërrimin e strukturës egzistuese në aspekt institucional, ekonomik

e social, e cila kishte krijuar këtë ngërç në ekonominë e vendit tonë.

E vetmja anë pozitive e fazës së parë të fillimeve të tranzicionit politik e ekonomik

në vendin tonë, dhe vendet e tjera ish- socialiste, ka qenë prezenca e një fuqie punëtore të

konsiderueshme në numër. Ky aset i trashëguar nga sistemi i mëparshëm, zotëronte aftësi

teorike dhe praktike, por të keqpërdorura maksimalisht, dhe që në fazën e re hyri me një

ndjenjë inferioriteti, kundrejt normave perëndimore të punës.

Vendi ynë si shumë vende të tjera, që dolën nga të njëjtat sisteme, në kushtet e

proceseve integruese dhe globalizimit, luan më tepër rolin një “tregu” apo “nëntregu” për

shtetet e zhvilluara. Duke shfrytëzuar potencialet natyrore e humane të saj në proceset e


98

zhvillimit ekonomik në një të ardhme të shpejtë, mund të bëhet pjesë konkurruese e

integrale e ekonomisë europiane.

Esenca e tranzicionit në fushën ekonomike qendron tek inkurajimi i inisiativës së

individit, në kuadrin e ekonomisë së tregut të lirë, por edhe tek ndryshimet institucionale

shtetërore në aspekt të demokratizimit të tyre. Zhvillimi i sipërmarrjes së lirë ekonomike i

kombinuar me përpjekjet për të krijuar një treg të institucionalizuar, me rregulla të qarta

loje për të gjithë, përbëjnë garanci për zhvillim të shpejtë dhe të qëndrueshëm ekonomik të

vendit tonë.179

Pavarësisht se, nisja e reformave të reja ekonomike në të gjitha vendet e Lindjes

ndodhi pas përmbysjeve revolucionare, ndërmarrja e këtyre reformave në vendin tonë gjatë

tranzicionit, në krahasim me vendet e tjera të Bllokut Lindor ka disa veçori dalluese, prej të

cilave mund të përmendim:

Reformat e para të ekonomisë së tregut të lirë në fillimet e tranzicionit ecën me

ritme të ngadalta, pasi ato u ndërmorën në kushtet e një ekonomie krejtësisht të

paralizuar;

Nëse në vendet e Lindjes, ka patur procese liberalizuese para viteve ‟90, në disa

aspekte të zhvillimeve ekonomike, sociale e kulturore, Shqipëria ka patur shkallën

më të lartë të centralizimit të jetës dhe veprimtarisë ekonomike;

Nëse në vendet e tjera të Lindjes, ishte lejuar dhe nxitur deri në kufijtë optimalë të

moscënimit të pronës shtetërore veprimtaria dhe prona private, në Shqipëri ato kanë

qenë rreptësisht të ndaluara me ligje kushtetuese;

Shqipëria për gati 45 vite, ka qenë vendi më i izoluar në Evropë. Në vendet e

Lindjes lejohej deri diku futja e kapitaleve të huaja dhe krijimi i shoqërive të

përbashkëta, në Shqipëri as që mund të bëhej fjalë për të tilla kontakte, sepse ishin

të ndaluara me ligje kushtetuese. Vendet e Lindjes kanë patur kontakte relativisht të

gjëra me kulturën dhe shkencën perëndimore, ndërkohë që për vendin tonë këto

kontakte kanë qenë tepër të kufizuara, vetëm për konsum politik, duke u shoqëruar

me një prapambetje kulturore dhe profesionale të shoqërisë shqiptare;

Ndërmarrjet shqiptare, që trashëguam nga sistemi i mëparshëm, meqenëse kishin

shkallë e ulët efektiviteti ekonomik, në kushtet e ekonomisë së hapur ishin shumë

të dobëta për t‟i bërë ballë luftës së konkurrencës. Realiteti shqiptar i fillimeve të

tranzicionit tregon për disa sektorë, që nuk arritën dot t‟i bënin ballë konkurrencës,

duke u shoqëruar me falimentim tërësor të tyre;

Ndryshimet vërehen edhe në aspekt demografik, ku Shqipëria gjatë periudhës së

zbatimit të sistemit të modelit të ekonomisë së planifikuar, ka patur një përqindje

mjaft të lartë të popullsisë në fshat, mbi 2/3 e popullsisë së përgjithshme.

Legjislacioni i mëparshëm nuk lejonte lëvizjen e lirë të njerëzve. Edhe kur janë

kryer lëvizje brenda vendit, ato përcaktoheshin me metoda administrative.

Detyrimisht kjo situatë demografike në fillimet e tranzicionit do të përcillej me

konseguenca negative, veçanërisht në tregun e punës, duke u shoqëruar me rritje të

papunësisë. Edhe vendet e Lindjes patën të tilla problematika në tregun e punës, por

jo me të njëjtat përmasa si në vendin tonë;

Shqipëria, ndryshe nga disa vende të Lindjes, ka patur një tradicion shumë të dobët

të zhvillimit të degëve të sektorit terciar, veçanërisht këtu të shërbimeve

179

Prof, As,Dr Qirici Stefanaq, Prof, As, Dr Dhamo Sotiraq”Vendi dhe roli i SME-ve gjatë tranzicionit në

Shqipëri” Ekonomia dhe tranzicioni, nr2(40), prill-maj-qershor 2004, faqe 36


99

tregtare(turizmit), degë e cila funksiononte vetëm për elitën në pushtet dhe e

planifikuar për masën e gjërë.

Tranzicioni politik në vendin tonë, u krye shumë më shpejt se tranzicioni

ekonomik, duke u mjaftuar vetëm me ndryshimin e pushteteve. Tranzicioni ekonomik u

tejzgjat, sepse institucionet e ekonomisë së tregut të lirë nuk trashëguan asgjë nga regjimi i

kaluar.

V.2 Politikat e reja sektoriale, dhe veçoritë e zhvillimit dhe strukturimit të

ekonomisë shqiptare në fazën tranzicionit.

Momentalisht, Shqipëria është futur në dekadën e tretë të tranzicionit ekonomik,

dhe ku kanë ndodhur ndryshime të mëdha në shumë aspekte të jetës politike, ekonomike e

sociale të saj. Këto ndryshime janë pasuar me ndikime në të gjithë aktorët e shoqërisë

shqiptare, e për pasojë edhe në ekonominë e tij. Një ndër këto është edhe strukturimi i ri,

që pësoi ekonomia në nivel kombëtar e rajonal. Të gjitha ndryshimet e ndodhura në këtë

aspekt gjatë tranzicionit, janë të lidhura me ndryshimet e politikave shtetërore ndaj

zhvillimit të tre sektorëve.

Përvoja shqiptare, pavarësisht nga progresi i realizuar në këto vite tranzicioni në aspekt

të zhvillimit ekonomik, dëshmon për një tranzicion problematik, i cili është shoqëruar me

shumë pasoja në aspekt të zhvillimit të tij.

Politikat e zhvillimit sektorial të ekonomisë shqiptare gjatë tranzicionit ekonomik,

sollën si domosdoshmëri ndryshimin e tyre. Deri në vitet‟90, ekonomia mbështetej tek

sektori sekondar e primar, e cila prodhonte më shumë mjete prodhimi, se sa mallra

konsumi. Eksperienca në përcaktimin e strategjive dhe modeleve të zhvillimit ekonomik

capitalist ishte fare e vogël, si pasojë e mbylljes së skajshme 50-vjeçare.180

Sot, kur e gjithë

ekonomia botërore është shndërruar në ekonomi shërbimi, edhe në vendin tonë një

strukturim i tillë u bë domosdoshmëri, lidhur me kërkesat në rritje të popullsisë, dhe

nevojës për ndryshim të ekonomisë. Ky ndryshim cilësor i strukturës, është i lidhur me atë

që këto degë të sektorit të shërbimeve, kanë ndikime të drejpërdrejta në mirëqënien e

popullsisë. Mbështetur tek përvoja e vendeve, në të cilat ndryshimet strukturore sollën

rimëkëmbjen ekonomike të tyre, edhe vendi ynë i dha përparësi sektorit terciar. Degët e tij

arritën të kapërcenin krizën e ndryshimit të sistemeve, dhe që për t‟u ngritur kërkonin

kapital finaciar të vogël. Mekanizmat e instalimit të institucioneve të ekonomisë së tregut të

lirë kanë kaluar faza dhe vështirësi të shumta. Të ardhur pas një “urie” për mallra e

shërbime, konsumatori shqiptar iu gëzua vetëm të drejtës së tij për të konsumuar, pa

arritur të prodhojë.181

Rritja e vazhdueshme e kërkesave të konsumatorit shqiptar për mallra dhe shërbime të

ndryshme të prodhuara nga sektori terciar, u diktuan nga;

Zgjidhja e problemeve që lidhen me punësimin, problematikë e cila gjen një farë

zgjidhje nga zhvillimi i harmonizuar i tre sektorëve të ekonomisë, por veçanërisht

180

Raporti i zhvillimit njerëzor në Shqipëri 1998, faqe 19 181

Prof.Dr.Ceku Bardhyl,Ceribashi Elda”Teoritë e mbrojtjes së konsumatorit dhe mbrojtja e tij në

Shqipëri”Ekonomia e Biznesi1(15)2004, , faqe 24


100

atij terciar. Është ky sektor, që krijon shumë vende pune në krahasim me sektorët e

tjerë të ekonomisë;

Rritja e interest të kapitalit të huaj, dhe konkretizimi me investime në këtë sektor,

krahas me atë sekondar e primar;

Tendenca rritëse e ekonomisë shqiptare në këtë fazë, e cila është drejtpërsëdrejti e

lidhur me zvoglimin e treguesit të inflacionit, etj…

Reformat e reja ekonomike të zbatuara në aspekt të instalimit të këtij modeli,

projeksioni i së cilës ka qenë i gjatë, kanë qenë pasojë e politikave të reja sektoriale të

aplikuara pas viteve ‟90. Këto politika janë të lidhura me të gjitha transformimet e

shoqërisë shqiptare në aspekt politik dhe ekonomik, por edhe me ndryshimet demografike e

sociale të saj.

Ndërmarrja e këtyre politikave të reja sektoriale nga ana e shtetit shqiptar, u diktuan

nga shumë faktorë të jashtëm e të brendshëm, prej të cilave përmendim:

Përvoja e vendeve të zhvilluara dhe strukturimet e reja, që pësuan ekonomitë e tyre

pas LIIB, e sidomos në periudhën e Globalizimit.

Kësaj i shtohet edhe përvoja e vendeve, që dolën nga të njëjtat modele zhvillimi

ekonomik, por me zhvillime më intensive e me procese më të përshpejtuara në

aspekt të integrimit në BE.

Prioriteti që mori ky sektor nga ana e shtetit në krahasim me sektorët e tjerë, për

shkak të mbijetesës ndaj krizave e stanjacioneve të ekonomisë shqiptare gjatë gjithë

tranzicionit të tejzgjatur;

Ndryshimet demografike të ndodhura gjatë kësaj faze, dhe që lidhen me lëvizjet

migrative të brendshme e të jashtme, u pasuan me urbanizim masiv dhe kaotik. Ky

urbanizim në përmasa të larta, imponoi jo vetëm politika të reja në aspekt

demografik, por ndryshim të politikave që lidhen me një punësim sa më të mirë të

popullsisë, e cila ndryshoi mjedisin jetësor. Në këtë mënyrë shteti favorizoi degët,

që siguruan zgjidhje të kësaj problematike. Punë të vogla dhe pa shpenzime të

mëdha, krijohen më tepër nga shërbimet terciare, se sa nga sektorët e tjerë, etj…

Modelet e politikat sektoriale të aplikuara në vendin tonë në tranzicion, nuk kanë qenë

shumë eficente, gjë që përbën edhe një arsye më shumë në tejzgjatjen e kësaj faze në

Shqipëri. Mosefikasiteti i tyre është i lidhur me disa faktorë, ku ndër to përmendim:

Mungesa e një modeli të qartë ekonomik, gjë që ka sjellë zgjatjen e kësaj faze;

Moszgjidhja e problemit të pronës, ku prona është ajo që përcakton tregun e jo tregu

pronën. Kjo përbën edhe elementin bazë të funksionimit të ekonomisë së tregut të

lirë kapitalist;

Dështimet dhe ndryshimet e herë pas hershme të elitave në pushtet në aspekt të

politikave sektoriale, shkak ky i tejzgjatjes së tranzicionit. Shtojmë këtu edhe

konfliktualitetin politik, i cili ka sjellë vonesa në proceset integruese europiane në

aspekt të anëtarësimit, etj...

Zhvillimi i sotëm ekonomik i vendit tonë është pasojë këtyre politikave sektoriale të

aplikuara në këto dy dekada, të cilat kanë synuar vendosjen e disa përparësi social-

ekonomike si prioritete zhvillimi. Mirëpo, një vend që mbështetet vetëm tek një degë, ose

edhe në një sektor, është i destinuar të preket nga kriza, qofshin këto të brendshme, por

edhe të importuara nga jashtë. Politikat sektoriale, që të jenë të efekshme, duhet të kenë

prioritare relacionet sektoriale të ndërsjellta të tre sektorëve kryesorë të ekonomisë. Vetëm

atëherë, ato do të ndikojnë dhe stimulojnë rritjen ekonomike. Politikat që marrin në


101

konsideratë tërësinë e sektorëve, janë më efektivet se sa ato që e shohin sektorë specifikë si

iniciues të zhvillimit.182

Pavarësisht se vendi ynë, por edhe vendet të tjera me nivel të ulët zhvillimi në

ekonomitë e tyre pasqyrojnë potenciale rritje, dhe që janë të reflektuara tek treguesit në

vlera pozitive të saj, ato mbeten shtete me nivel të ulët ekonomik. Kjo është e lidhur me

atë, që efikasiteti i politikave sektoriale duhet të ketë si objektiv final, mirëqenien e

popullsisë. Kjo situatë e rritjes ekonomike gjatë tranzicionit në vlera pozitive, nuk ka sjellë

një gjë të tillë për popullsinë e vendit tonë.

Mirëqenia është e lidhur me disa aspekte të zhvillimit ekonomik, që i sigurojnë

popullsisë ushqim të mirë e cilësor, kujdes shëndetësor, por edhe nivel të lartë arsimor.

Këto tregues të mirëqenies janë të lidhura drejpërsëdrejti me investimet shtetërore, të cilat

duhet të konsiderohen dhe të merren parasysh nga çdo politikë sektoriale. Shërbimet

kryesore që ndikojnë në rritjen e mirëqenies, janë të lidhura më shumë me degët e sektorit

terciar, i cili nuk mund të funksionojë pa harmonizimin e veprimtarisë së tij me atë të

sektorëve të tjerë.

Politikat aktuale sektoriale, pavarësisht nga modifikimet që mund t‟i jenë bërë gjatë

gjithë këtij rrugëtimi të gjatë, kanë si vizion përfundimtar, anëtarësimin në BE.

V.3. Proceset e zhvillimit të ekonomisë shqiptare gjatë tranzicionit, avantazhet,

vështirësitë dhe strukturimi i saj, sipas sektorëve të ekonomisë.

Ekonomia shqiptare e viteve të para të tranzicionit u mbështet tek ndërmarrjet e

vogla e të mesme, ose SME-të, të cilat patën një rol mjaft të rëndësishëm në proceset e

zhvillimit të saj. Këto ndërmarrje në Shqipëri, u prezantuan në përmasa shumë më të vogla

se në vendet e zhvilluara. Kjo bëri që disa prej tyre duke qenë joproduktive, të mos

përballonin konkurrencën e lirë. Një pjesë ose falimentuan, ose dolën me disa prodhime të

pakta, duke mos iu përgjigjur siç duhet kërkesave të tregut të brendshëm, dhe aq më pak

kërkesave të cilësisë nga ana e konsumatorit të huaj. Ato sipërmarrje që i mbijetuan krizave

e konkurrencës, u mbështetën më tepër tek ri-eksportet, sesa tek eksportet e mirëfillta.

Duke u konsideruar si mjeti më eficent i tranzicionit ekonomik, zhvillimi i SME-ve

në vendin tonë kontriboi në rritjen e saj, stimuloi procesin e urbanizimit, duke siguruar

punë për një popullsi në numër gjithnjë në rritje dhe duke gjeneruar të ardhura për

të.183

Në Shqipëri zhvillimi i SME-ve u bë në përputhje me ligjet shqiptare të ushtrimit të

veprimtarive private, të cilat u perfeksionuan në vijimësinë e periudhës së tranzicionit.

Në fillesat e veta këto dukuri të reja, ushtrimin e aktivitetit të tyre e vazhduan pa i

shkëputur marrëdhëniet nga shteti. Në fazat e mëvonshme, kur u konsoliduan si veprimtari,

SME-të i shkëputen këto lidhje dhe rritën aktivitetin e tyre privat.

Me këto specifika, ato filluan të rrisin peshën e tyre në sektorë të ndryshëm të

ekonomisë, duke u shndërruar në promotor të zhvillimeve ekonomike. Kështu, sipas të

dhënave të INSTAT-it, gjatë gjithë tranzicionit ekonomik kanë mbizotëruar

mikrondërmarrjet me 1-6 punëtorë, dhe në një përqindje më të ulët janë prezantuar

182

Ciceri B, Strefani E”Ekonomitë në tranzicion dhe politikat stimuluese” ,Ekonomia e Biznesi1(15)2004,

faqe 40 183

http://www.dukagjinicollege.eu, Msc Hallunovi Arjeta”Identify the main characteristics of SME-s. The

advanteges and difficulties that SME-s face in Shkodra” Peje 2011, faqe 299

http://www.dukagjinicollege.eu/


102

ndërmarrjet e vogla e të mesme. Këtë situatë prezantimi të SME-ve në dy vitet e marra si

referencë, vitin 1995 dhe 2012, synojnë të paraqesin edhe grafikët e mëposhtëm:

Grafiku nr V.1 : Struktura e SME-ve në vitet 1995 dhe 2012

Viti 1995 është marrë referencë në të gjitha statistikat e zhvillimit sektorial, sepse

ekonomia shqiptare shënon një periudhe stabiliteti ekonomik, pas krizës së ndryshimit të

sistemeve. Nga panorama e prezantimit të SME-ve, vëmë re që struktura e tyre

mbizotërohej nga mikrondërmarrjet, me rreth 98%, ndërkohë që ato të voglat e të mesmet

ishin vetëm 2%.184

Kjo strukturë tregonte për brishtësinë e ekonomisë shqiptare, ku tipi familjar i

ekonomive(mikrondërmarrjet), sidomos në sektorin terciar e primar ishin dominuese ndaj

ekonomive të vogla e të mesme. Me një prezantim tjetër vijnë këto elementë të rinj, në vitin

2012. Struktura e tyre ka të njëjtën fizionomi prezantimi, por me një rritje të peshës

specifike të ndërmarrjeve të vogla e të mesme, në masën 26%185

. Krahasuar me vitin 1995,

ulja e peshës specifike të mikrondërmarrjeve shpjegohet, me:

Falimentim të disa prej tyre, për shkak të konkurrencës;

Falimentim për shkak të krizave, që prekën vendin tonë në vitin1997-1998, dhe

kohët e fundit atë të Eurozonës;

Kooperim biznesesh të të njëjtës veprimtari, dhe krijimi i bizneseve në përmasa më

të mëdha etj..

Në shkallë vendi numri më i madh i SME-ve, rezulton të jetë në degët e sektorit terciar

të ekonomisë, i cili arriti të kalojë të gjitha krizat politike e ekonomike të ndodhura deri në

këto vite.

Prezantimin në një peshë më të madhe e këtyre elementëve të rinj të ekonomisë

shqiptare gjatë tranzicionit në sektorin terciar, na e pasqyrojnë qartësisht dy grafikët e

mëposhtëm, në dy vitet e marra si referencë:186

184

Ekonomia e Tranzicioni nr 3(5), “Mbi zhvillimin e ndërmarrjeve të vogla e të mesme në fillimet e

tranzicionit” faqe 30 185

INSTAT, Reporter i ndërmarrjeve 2012 186

Ekonomia e Tranzicioni nr 3(5),” Mbi zhvillimin e ndërmarrjeve të vogla e të mesme në fillimet e

tranzicionit” faqe 31


103

Grafiku nr V.2: Shperndarja e SME-ve sipas sektorëve në vitin 1995 dhe 2012

Nga analiza krahasuese e këtyre dy grafikëve, rezulton që pesha specifike e SME-

ve në sektorin terciar është dominuese, veçanërisht në vitin 1995 me rreth 87%. Ndërkohë

që në vitin 2012, këto elementë në sektorin terciar kanë tendencë rënien e tyre, në rreth

68%, me një rënie nga 1995, në rreth 19%. Me tendenca rritëse SME-të prezantohen edhe

në sektorin sekondar, nga 10% në 1995, në rreth 31% në 2012, me një rritje prej 21%. Kjo

shpjegohet me shtimin e ndërmarrjeve të tipit FASON, të cilat e kanë rritur peshën dhe

ndikimin e tyre në krijimin e PPB-së së përgjithshme. Rritja e këtij ndikimi në këtë tregues,

është e lidhur me rritjen e eksporteve të prodhimeve të këtij sektori në vendet e Rajonit, e

sidomos në vendet e origjinës së kapitalit të huaj.

Shpërndarja e këtyre elementëve në sektorin primar prezantohet me një farë rënie,

nga 3% në vitin 1995, në rreth 1% në vitin 2012. Kjo rënie në masën 2% shpjegohet, me:

Bashkimet e bizneseve dhe krijimin e shoqatave të fermerëve, të cilat përbëjnë

format më pozitive të instalimit të ekonomisë së tregut në këtë sektor;

Mosregjistrimi i bizneseve të natyrës familjare në zyrat e Tatim –Taksave, dhe që

shpjegon edhe shkallën e lartë të informalitetit në këtë sektor, etj...

Me interes është edhe shpërndarja territoriale e SME-ve sipas qarqeve, ku nga

analiza e të dhënave statistikore në lidhje me prezantimin e këtyre elementëve në to, kemi

bërë këtë paraqitje grafike, si mëposhtë vijon:187

Grafiku nr V.3: Shpërndarja e SME-ve sipas Qarqeve, në vitin 1995 dhe 2012

187

Ekonomia e Tranzicioni nr 3(5), “Mbi zhvillimin e ndërmarrjeve të vogla e të mesme në fillimet e

tranzicionit”, fq 31


104

Në analizë krahasuese të dy viteve të prezantimit të kësaj shpërndarje sipas qarqeve,

konstatojmë se Qarku i Tiranë, në vitin 1995, kishte rreth 21% të SME-ve, dhe në 2012,

45% të tyre, me një rritje prej 24%. Ky përqëndrim i lartë është i lidhur me:

Përqëndrimin e pothuajse të gjithë degëve më të rëndësishme të ekonomisë;

Struktura komplekse e tre sektorëve në ta;

Dendësia e lartë urbane, e cila nga ana e vet ka stimuluar këtë përqëndrim të madh

të ndërmarrjeve aktive në këtë qark, etj...

Me tendencë rritje vijnë në këtë tregues edhe Qarku i Durrësit, në masën 6%, Fierit

4%, Shkodrës 2%, Vlorës 2% të numrit të përgjithshëm të SME-ve në vendin tonë. Qarqet

e tjera kanë shënuar rënie shumë të madhe, në vitin 2012, në krahasim me 1995, shpjegimi

i së cilës lidhet me:

Niveli i lartë i mikrondërmarrjeve, ku punëtori është njëkohësisht edhe pronar;

Falimentimi i tyre, i cili ka probabilitet më të lartë në të tilla sipërmarrje;

Efektet e krizës, me pasoja shumë më të mëdha në këto biznese, etj...

Pavarësisht nga këto ndryshime të SME-ve në vendin tonë gjatë tranzicionit, ajo

çfarë rezulton nga kjo analizë, është rritja e tyre. Këto elemente të reja të ekonomisë

shqiptare, kanë patur ndikime pozitive në rritjen ekonomike, punësimin, përshtatshmërinë

kundrejt të rejave teknologjike dhe ndryshimeve të tregut, si dhe ndërgjegjësimin e

komunitetit të biznesit në cilësinë e prodhimeve, në mënyrë që ata të depërtojnë në tregjet e

huaja. Situata e ndërmarrjeve aktive në Shqipëri nga viti 2000-2012, paraqitet në grafikun

nr V.4 e tabelën V.1(Anekse),si mëposhtë vijojnë:

Grafiku nr V.4: Ndërmarrjet aktive në vendin tonë, nga viti 2000-2012

Nga grafiku nr V.4, konstatojmë se ecuria e numrit të ndërmarrjeve aktive është në

vartësi të situatave ekonomike të vendit tonë në këto vite. Kështu, nga vitet 2001-2008,

ecuria e tyre ka tendencë rritëse, e lidhur me stabilitetin ekonomik pas krizës së 1997-1998.

Ndërkohë që, nga viti 2008-2010, vërejmë një farë rënie të krijimit të ndërmarrjeve aktive

në vendin tonë. Shpjegimi i kësaj është i lidhur me krizën në Eurozonë, efektet e së cilës u

dukën edhe në këtë tregues të ekonomisë, krahas të tjerave.

Në dinamikën e ecurisë së këtij treguesi, me mjaft interes është edhe shpërndarja e

ndërmarrjeve aktive sipas aktiviteteve të prodhimit primar, sekondar e terciar. Në këtë


105

analizë të detajuar të kësaj shpërndarje, diferencat janë të dukshme, dhe ku më qartësisht i

kemi prezantuar në grafikun nr V.5, si mëposhtë vijon:

Grafiku nr V.5: Ndërmarrjet aktive sipas tre sektorëve

Nga grafiku i mësipërm konstatojmë për një shpërndarje të disbalancuar midis tre

sektorëve, ku vetëm në sektorin terciar janë të përqëndruar 84% e ndërmarrjeve aktive të

vitit 2012. Ndërkohë, me një peshë të ulët në këtë tregues vijnë dy sektorët e tjerë, ai

primar në rreth 2%, e sekondar në rreth 14% të tyre.

Dominanca e sektorit terciar vërehet edhe në tregues të tjerë ekonomik. Këtij

konstatimi i shtojmë edhe peshën e madhe, që ka ai në krijimin e PBB-së së përgjithshme.

Në analizë të këtij treguesi që nga fillimet e tranzicionit, vërejmë që ky sektor i

“rilindur” do të rrisë peshën në krijimin e tij. Viti 1991 përkon me ndryshime të sitemit

politik dhe ekonomik. Kjo e fundit pasqyrohet tek pesha e piramidës sektoriale të

ekonomisë në në krijimin e PBB-së së përgjithshme. Në këtë strukturim vihen re qartësisht,

kthesa të rëndësishme në krijimin e këtij treguesi nga tre sektorët e ekonomisë. Kjo

strukturë në këtë vit kthese, kishte një paraqitje të tillë grafike:

Grafiku nr V.5: Struktura e sektorëve në krijimin e PBB-së, në 1991


106

Situata e zhvillimit ekonomik, në vitin 1991, krahasuar me periudhën e para

viteve‟90, tregon për kolapsin e thellë në të cilën ishte përfshirë ajo. Kjo do të reflektohej

në rënien drastike të peshës së sektorit sekondar në krijimin e PBB-së, nga 67% në

1990(grafiku nr IV.2), në 39% 188

në vitin 1991, me një rënie vjetore, prej afro 28 %. Kjo

tregon për krizën dhe falimentimin pothuajse tërësor të tij në këto vite.

Kjo situatë e rënduar evidentoi sektorin primar, i cili u rrit nga 25%, që ishte pesha

e tij në vitin1990(grafiku nr IV.2), në 42% në vitin 1991, me një rritje prej 17%. Gjithashtu

edhe sektori terciar u rrit nga 8% në vitin 1990(grafiku nr IV.2), në 19% në vitin 1991, me

një rritje të përgjithshme prej 11%.

Me një situatë të tillë sektoriale fillon tranzicioni i tejzgjatur i ekonomisë shqiptare,

dhe ku treguesit statistikorë arrijnë një farë stabiliteti vetëm në vitin 1995. Duke u nisur nga

ky fakt në analizën e treguesve ekonomikë të periudhës së tranzicionit, këtë vit e kemi

marrë si referencë, krahas të dhënave të vitit 2012.

Nga viti 1991-1995, vazhdoi rënia e sektorit sekondar nga 39% në vitin 1991( shih

grafikunV.5), në 26% në vitin 1995,(shih grafikun V.6), pra me një rënie në rreth 13%.

Ndërkohë, me rritje spektakolare dhe impresionuese vijnë dy sektorët të tjerë. Kështu

sektori primar rritet, nga 42% në vitin 1991, në 51% në vitin 1995, me një rritje prej 9%.

Nga ana tjetër edhe sektori terciar shënon rritje, nga 19% në vitin 1991, në 23% në vitin

1995, me një rritje në këto vite prej 4%.

Panorama e paraqitjes grafike pas këtij viti, do të ndjekë të njëjtin trend zhvillimi

sektorial, deri në vitet e fundit të tranzicionit. Grafikët e mëposhtëm tregojnë qartë këtë

situatë sektoriale gjatë këtyre viteve, ku pesha e tre sektorëve ka këtë prezantim në krijimin

e PBB-së189

, si mëposhtë vijon:

Grafiku nr V.6: Pesha e sektorëve të ekonomisë në krijimin e PBB-së, në vitin 1995 e 2012

Në një analizë krahasuese të këtyre dy viteve, shihet qartë se sektori primar ka patur

rënie shumë të madhe, nga 51% në vitin 1995, në 18% në vitin 2012, me një rënie prej

33%, ose rënie mesatare vjetore prej 1,9% në vit. Rënia në këto ritme, pavarësisht nga

reformimet që ndodhën shpjegohet me:

Mbështetja e këtij sektori në subjekte në nivel familjar e gjysmëfamiljar, në

rreth 95%190

;

188

INSTAT 1999”Pesha e sektorëve të ekonomisë në keijimin e Prodhimit të Brendshëm Bruto” 189

Instituto Geografiko De Agostini di Novara,2011 190

Prof.Dr.Laci Sabri”Gjeografia Rurale”, Tiranë 1998 faqe 140


107

Investimet e ulëta të shteti në këtë sektor, ku vetëm në 2011 kanë qenë

vetëm1.9%191

të buxhetit të shtetit;

Niveli i ulët i mekanizimit në këtë sektor i reflektuar edhe në peshën e

vogël të krijimit të PBB-së, etj...

Sektori sekondar ka një rënie më të vogël, në vetëm 3% , nga 26% në vitin 1995, në

23% në 2012, ndërkohë që me një rritje impresionuese vjen sektori terciar në vitin 2012, në

rreth 59%, nga 23% që ishte në vitin 1995, me një rritje 36%, ose rritje mesatare vjetore

prej 2.1% në vit.

Kjo peshë e këtyre sektorëve, është e pasqyruar edhe në rritjen vjetore të

ekonomisë shqiptare. Ecuria e rritjes ekonomike në vendin tonë gjatë dy dekadave të

tranzicionit, paraqitet në vlera pozitive, me përjashtim të vitit 1997. Ky vit konsiderohet i

“errët” në shumë aspekte, me pikë kulmore aspektin politik e ekonomik. Kjo krizë do të

pasqyrohet në ecurinë e treguesve ekonomikë të vendit tonë për një periudhë të gjatë,

veçanërisht në peshën e tre sektorëve në krijimin e PBB-së. Idenë më të qartë mbi këtë

ecuri të këtij treguesi ekonomik, e jep tabela nr. V.2(Anekse), e grafiku nr V.7: 192

Grafiku nr V.7 : Ecuria e prodhimit të Brëndshëm Bruto në vite

Paraqitja grafike tregon se ekonomia shqiptare rënien më të madhe e ka patur në

vitet 1991- 1993, me ekstrem në vitin 1992, në rreth -28% të PBB-së. Kuptohet që fillimet

e tranzicionit ekonomik u pasuan me falimentim tërësor të degëve të ekonomisë. Pas këtij

viti treguesi i rritjes ekonomikë ka vlera pozitive deri në vitin 1997, e lidhur kjo me:

Efektin pozitiv të ndryshimeve strukturore të degëve të ekonomisë;

Procesin e privatizimeve në ekonomi, dhe ku sektori privat bëhet dominues;

Ndryshimet rrënjësore institucionale, që ndodhën në vitet e para të

tranzicionit;

Ndihmat financiare nga organizma ndërkombëtarë, etj...

Me një dinamikë krejt tjetër vjen ekonomia e vendit tonë në vitin 1997, në të cilin të

gjithë sektorët e ekonomisë katapultohen në aspekt negativ. Edhe në treguesin e rritjes

ekonomike do të pasqyrohet kjo krizë në rënien e tij, në rreth -10,8%. E gjitha kjo

shpjegohet me trazirat sociale të shkaktuara nga falimentimi i skemave piramidale, të cilat

191

http://open.data.al/sq/lajme/lajm/lang/sq/id/391/Buxheti-i-Shtetit-sipas-funksioneve-per-vitin-2011 192

Banka e Shqipërisë “Buletini Vjetor Statistikor 2012”, Mbështetur te të dhënat e INSTAT 2012

http://open.data.al/sq/lajme/lajm/lang/sq/id/391/Buxheti-i-Shtetit-sipas-funksioneve-per-vitin-2011


108

sollën këtë situatë amullie e kaosi ekonomik dhe social. Situata e rëndë ekonomike pasohet

me ndryshim elitash politike, por edhe me masa emergjente në shërbim të stabilitetit

makroekonomik. Nga ana tjetër situata e re politike solli rimëkëmbjen e sektorëve të

ekonomisë, veçanërisht këtu të sektorit primar e terciar. Rimëkëmbja e tyre ndikoi në

rivendosjen e ekuilibrave ekonomikë, duke u pasqyruar edhe me rritjen e saj në vlera

impresionuese, në 13.5%, në vitin 1999. Ky është viti me maksimumin e rritjes, që ka patur

ekonomia jonë gjatë kësaj faze. Në vitet që pasuan, treguesit e PPB-së janë në vlera

pozitive, por me një tendencë rënie graduale. Kjo shpjegohet me shumë faktorë, nga të cilët

përmendim:

Rimëkëmbja e ngadaltë e bizneseve vendase e të huaja, pas shkatërrimeve të tyre në

trazirat e vitit 1997;

Treguesit e lartë të papunësisë, pavarësisht nga përpjekjet për zbutjen e saj, e cila

vazhdon të jetë plaga më e rëndë sociale në vendin tonë;

Shumë sipërmarrje me kapital të huaj pas 1997, nuk u rikthyen më në vendin tonë;

Falimentimi i shumë bizneseve të vogla e të mesme, të cilat nuk arritën të

përballonin efektet e krizës, si dhe luftën e konkurrencës;

Kriza ekonomike që përfshiu në vitin 2008, ekonomitë e një pjese të shteteve

europiane, efektet e së cilës janë reflektuar edhe në ritmet e ulëta të rritjes

ekonomike në vendin tonë, etj...

Është e kuptueshme që, krahas zhvillimeve dhe faktorëve të brendshëm në ecurinë e

këtij treguesi, sidomos nga viti 2008 e në vazhdim, kanë ndikuar edhe faktorët e jashtëm.

Kriza që ka prekur vendet fqinjë, me të cilat vendi ynë ka komunikime të shumta, ka sjellë

rënien e këtij treguesi, dhe ku në vitin 2012 ishte vetëm 1,6%. Edhe pse të ulëta, vlerat

pozitive të rritjes ekonomike lidhen më tepër me kërkesat e tregut të huaj për mallra e

shërbime të ndryshme, të cilat vazhdojnë të jenë të larta edhe në këtë situatë, në

krahasim me tregun e brendshëm, sesa me proceset e zhvillimit ekonomik. Kërkesat për

ta, kanë impulsuar eksportet e disa mallrave shqiptare, apo edhe zhvillimin e turizmit,

refleksionet e të cilëve janë të pasqyruara në vlerat pozitive të rritjes ekonomike.

Pavarësisht këtij konstatimi, në përgjithësi ekonomia shqiptare mbetet pak e

ekspozuar ndaj tregjeve ndërkombëtare, për shkak të rentabilitetit të ulët të saj. Kjo

përbën edhe shpjegimin më të mirë, pse Shqipëria dhe disa vende të tjera të Rajonit,

prezantohen sot me vlera pozitive të këtij treguesi, në krahasim me disa vende europiane të

zhvilluara. Rënia me ritme të konsiderueshme në tre vitet e fundit të rritjes ekonomike, nga

3.8%, në vitin 2010, në rreth 1.6%, në vitin 2012, shpjegohen me:

Krizën në Eurozonë, e cila specifikisht do të reflektohet edhe në rënie të

treguesve ekonomikë në vendin tonë, duke rrezikuar stabilitetin e tij;

Polarizimi i politikës shqiptare, i cili u reflektua edhe në problematika

institucionale, me konseguenca në politikat sektoriale dhe në vonesa të

proceseve integruese europiane;

Kriza greke dhe italiane, partnerët kryesorë shqiptarë në tregti, investime e

remitanca, e për pasojë edhe në këtë tregues, etj...

Në treguesin e peshës së rritjes ekonomike, në vitin 2012, vërejmë ndryshime midis

ndarjes që ka bërë INSTAT-i, Veri-Qëndër-Jug, dhe ndarjen sipas Prefekturave.

Qartësisht, për këtë peshë dhe panoramë të tyre flet grafiku si mëposhtë vijon:193

193

INSTAT 2012 “Pesha e prefekturave në krijimin e PBB-së”


109

Burimi: INSTAT 2012. Grafiku nr V.8: PPB-ja sipas ndarjes Veri-Qëndër-Jug

Paraqitja grafike e mësipërme shpjegon saktësisht diferencat e dukshme midis

këtyre tre zonave, por edhe sipas prefekturave, pjesë e tyre, në rritjen ekonomike të vendit

tonë. Rajoni Qendror me dy prefektura, Tiranë e Elbasan, japin peshën më të madhe të

PBB-së, me rreth 45,6%, ndërkohë që rajoni Verior, me pesë prefekturat

(Shkodër,Lezhë,Durrës, Kukës, Dibër) jep vetëm 24.7% të saj, dhe pjesën tjetër e jep rajoni

Jugor (Berat, Fier, Gjirokastër, Korcë, Vlorë), me rreth 29.8% të saj.

Momentalisht në ekonominë shqiptare, sektori terciar mbizotëron në të gjithë

treguesit ekonomikë, si përsa i përket punësimit, ashtu edhe në numrin e ndërmarrjeve sipas

aktivitetit ekonomik.

Po të analizojmë treguesin e të punësuarve sipas veprimtarive ekonomike, vëmë re që

numëri më i madh i tyre është në sektorin primar, dhe me një peshë të konsiderueshme

paraqitet edhe në sektorin terciar. Këtë dinamikë prezantimi synon të paraqesë edhe tabela

nr V.3(Anekse), dhe grafiku i mëposhtëm, nr V.9:194

Grafiku nr V.9: Të punësuarit sipas aktiviteteve e tre sektorëve sektorëve, në 2010

Sipas grafikëve të mësipërm, sektori primar ka numrin më të madh të të punësuarve,

në rreth 55%, kundrejt 35% në sektorin terciar, e 10% në sektorin sekondar. Kjo shpjegohet

me faktin se, në zonat rurale të Shqipërisë jeton një popullsi e konsiderueshme në numër,

dhe me një kontigjent të pasur krahësh pune. Gjithashtu, sektori primar mbetet për

ekonominë shqiptare një potencial ekonomik i pashfrytëzuar, i cili ka mundësi për të qenë

194

INSTAT 2012, “Të punësuarit sipas aktiviteteve në vendin tonë”


110

prioritet në ekonominë shqiptare në të ardhmen. Ritmet me të cilën urbanizimi bashkëkohor

shqiptar ka arritur, i jep më tepër prioritet zhvillimit të degëve të sektorit terciar e sekondar,

të cilët ushtrohen më tepër në zonat urbane, dhe që sigurojnë një punësim më të mirë të

popullsisë së tyre.

Ekonomia shqiptare përsa i përket shpërndarjes së subjekteve sipas aktiviteteve

ekonomike, prezantohet me një panoramë tjetër. Mbështetur në të dhënat INSTAT-it të

vitit 2012, mbi ndërmarrjet aktive në Shqipëri, shpërndarja e subjekteve sipas aktiviteteve

është pasqyruar në tabela nr V.4(Anekse). Referuar këtyre të dhënave, kemi pasqyruar në

grafikët e mëposhtëm shpërndarjen e këtyre subjekteve sipas tre sektorëve të ekonomisë:195

Grafiku nr V.10: Shpërndarja e subjekteve sipas aktiviteteve dhe tre sektorëve në vitin 2012

Në analizë të detajuar të grafikëve të mësipërm, konstatojmë se numri më i madh i

subjekteve sipas aktiviteteve është i përqëndruar në sektorin terciar, në rreth 83% të tyre,

ndërkohë që në sektorin sekondar ushtrojnë veprimtarinë rreth 15%, dhe në atë primar

vetëm 2% e numrit të përgjithshëm të tyre.

Dinamika e prezantimit të këtyre dy treguesve sipas tre sektorëve të ekonomisë, dhe

analiza krahasuese e tyre, tregon për diferenca të dukshme në rolin që kanë ata në punësim

e numër subjektesh. Konkretisht: sektori primar paraqet diferenca të mëdha midis treguesit

të punësimit, i cili është në masën 55%(grafiku nr V.9) dhe numrit të subjekteve, i cili është

vetëm 2%(grafiku nr 10). Shpjegimi i kësaj pabarazie statistikore është i lidhur me

shkallën e lartë të informalitetit në këtë sektor. Një pjesë e madhe e ekonomive fermere në

zonat rurale për t‟iu shmangur tatim- taksave, preferojnë të mos regjistrohen në zyrat

përkatëse.

Sektori sekondar në këto dy tregues prezantohet me diferenca jo të mëdha. Ky sektor

realizon rreth 10% të punësimit (grafiku nr V.9), dhe disponon 15% të subjekteve të

përgjithshme në vend. Kjo tregon se rentabiliteti i këtij sektori vazhdon të jetë i ulët në dy

treguesit e mësipërm, dhe për rrjedhojë edhe në krijimin e GDP-së.

Me një dinamikë krejt tjetër vjen panorama e këtyre treguesve në sektorin terciar, i cili

realizon 35% të punësimit në vend(shih grafikun nr V.9) dhe ku janë të përqëndruar rreth

83% të subjekteve(grafiku nr V.10). Diferenca e madhe prej afro 48%, shpjegohet me

mbizotërimin në këtë sektor të bizneseve në nivel mikrondërmarrjesh dhe ndërmarrjesh të

vogla, në shumicën prej të cilëve pronari është edhe punëtor njëkohësisht.

Dinamika dhe ecuria e zhvillimit të numrit të subjekteve sipas aktiviteteve, nuk

mund të quhet i përfunduar, pa trajtuar edhe peshën e kapitalit të huaj në ta. Proceset e

195

INSTAT 2012, “Regjistri i Ndërmarrjeve në Shqipëri 2012”


111

integrimit kanë shtuar influencën e kapitalit të huaj në ekonominë shqiptare. Më tepër

ndikimi i tij ndjehet në sektorin terciar, e sidomos këtu në shërbimet bankare,

telekomunikacion dhe tregti, në masën 69% në vitin 2012. Me një peshë të konsiderueshme

ky kapital është edhe në sektorin prodhues( primar e sekondar) në rreth 32 % të të gjithë

ndikimit të tij në ekonominë shqiptare. Situatën e këtij ndikimi synojnë të paraqesin edhe

grafikët e mëposhtëm, nr V.11196

, si mëposhtë vijojnë:

Grafiku nr V.11:Shpërndarja e kapitalit të huaj sipas aktiviteteve e sektorëve, në vitin 2012

Interesante në këtë dinamikë prezantimi është edhe origjina e bizneseve të huaja në

vendin tonë. Kapitalet e huaja kryesore gjatë gjithë tranzicionit, të cilat për dy dekada kanë

dominuar këtë tregues ekonomik, janë kryesisht me origjinë nga Italia e Greqia. Këta janë

edhe partnerët kryesorë, me të cilët zhvillohen komunikimet më të mëdha social-

ekonomike të vendit tonë. Qartësisht, kjo influencë dhe përkatësisht pesha e këtij kapitali

në ekonominë e vendit tonë, është e pasqyruar në grafikun e mëposhtëm:

Grafiku nr V.12: Pesha e investimeve të kapitalit të huaj sipas shteteve 2012

Ky ndikim i kapitalit të huaj në Shqipëri, tregon se është rritur së tepërmi

besueshmëria dhe interesi i shteteve të huaja, për të investuar në sektorë të ndryshëm të

ekonomisë shqiptare, dhe sidomos në sektorian terciar. Kjo është e lidhur në radhë të parë,

196

INSTAT 2012“Regjistri i Ndërmarrjeve në Shqipëri 2012”

31%

69%

Kapitali i huaj sipas sektoreve te ekonomise

sektori prodhues sektori terciar


112

me qendrueshmërinë më të madhe të këtij sektori në krahasim me të tjerët, si dhe me

lehtësirat financiare që ofrojnë biznese të tilla gjatë krijimit të tyre.

V.4. Struktura e sektorit terciar në vendin tonë gjatë tranzicionit, politikat

stimuluese për zhvillimin e tyre

Situata e prezantimit aktual të sektorit terciar për vendin tonë është mbështetur në të

dhënat e INSTAT-it, në vitin 2012, duke patur parasysh klasifikimin e tij në shërbimet

tregtare e jotregtare. Kjo dinamikë dhe ecuri gjatë tranzicionit del nga vlerësimi, që i kemi

bërë shërbimeve terciare në treguesin e punësimit, dhe shpërndarjes së subjekteve sipas

aktiviteteve. Nga të dhënat e tabelës nr V.3(Anekse) kemi arritur të krijojmë një perceptim

të saktë mbi rolin e shërbimeve terciare në punësimin e popullsisë në moshën e punës.

Sipas tipizimit të këtyre shërbimeve, mëposhtë kemi pasqyruar panoramën e peshës aktuale

në treguesin e punësimit brenda sektorit terciar. Qartësisht, këto specifika dhe pabarazi

statistikore në procesin e punësimit, dalin në grafikun nr. V.13:197

Grafiku nr V.13:Të punësuar sipas shërbimeve të sektorit terciar

Shërbimet jotregtare, të cilat janë të lidhura me arsimin, shëndetësinë, policinë, shoqatat

joqeveritare, institucionet kulturore dhe shërbime të tjera kanë një përqëndrim shumë më të

madh të të punësuarve të sektorit terciar, në rreth 60% . Kjo tregon që, këta biznese kanë

krijuar një mundësi shumë të mirë në zgjidhjen e këtij problemi social, në Shqipëri. Nga

ana e tyre, ndikimi i drejpërdrejtë i këtyre shërbimeve është në rritjen e standartit jetësor,

dhe rritjen e mirëqënies së popullsisë.

Shpjegimi i peshës më të madhe të shërbimeve jotregtare në punësim e popullsisë, është

konseguencë e shumë faktorëve, ku më të rëndësishëm radhisim:

Shumëllojshmëria së këtyre shërbimeve gjatë tranzicionit;

Nevojat e ekonomisë për të tilla biznese;

Janë më të qëndrueshmet në ndryshimet e tregut gjatë tranzicionit;

Janë pasojë e kërkesës për standart të lartë të popullsisë, i cili është i lidhur më

shumë se çdo gjë me këto shërbime, e sidomos këtu të shërbimeve komunitare;

197

INSTAT 2012“Të punësuarit sipas aktiviteteve në vendin tonë”


113

Janë biznese, që aplikojnë të rejat teknologjike në veprimtaritë e tyre, duke u

profilizuar e kompiuterizuar më tepër, sesa degët e tjera, etj...

Me një dinamikë krejt tjetër prezantohen këto shërbime në shpërndarjen e subjekteve

sipas aktiviteteve. Kjo strukturë është e ndryshme midis shërbimeve tregtare e jotregtare,

ku në të parën kemi përqëndrimin më të madh të subjekteve, me rreth 82%, dhe në të dytat,

vetëm 18% të subjekteve të sektorit terciar. Këtë dinamikë të peshës së shërbimeve terciare

në subjektet sipas aktiviteteve, synojmë të japim në grafikun e mëposhtëm:198

Grafiku nr V.14: Shpërndarja e subjekteve në shërbimet terciare, në 2012

Paraqitja grafike flet qartë, jo vetëm për peshën e madhe të shërbimeve tregtare në

këtë tregues, por edhe për efektivitetin e investimeve në degët e tyre, të cilat në masën

dërrmuese e kanë justifikuar veten. Gjithashtu, numri më i lartë i subjekteve në këto

shërbime, flet për mbizotërim të bizneseve shumë të vogla në nivel mikrondërmarrjesh me

madhësi 1-9 punëtorë.

Më poshtë do të mundohemi në vija të përgjithshme, të japin strukturën e

prezantimit të degëve të shërbimeve terciare në Shqipëri, dhe peshën tyre në këtë sektor.

Shërbimet tregtare janë degë shumë të rëndësishme në sektorin terciar të vendit

tonë. Këto degë, gjatë ecurisë së zhvillimit të tyre kanë luajtur një rol shumë të madh në

ritmet e rritjes ekonomike. Për të krijuar një ide më të qartë për rolin e tyre, ne do të

mbështetemi tek pesha e shërbimeve tregtare në punësim, dhe në numrin e subjekteve sipas

aktiviteteve. Kështu, sipas grafikut nr V.13, në vitin 2012, në shërbimet tregtare ishin rreth

40% e të punësuarve në sektorin terciar, ndërkohë që i përkisnin rreth 82% e subjekteve të

tij.

Ky disproporcion statistikor shumë i madh midis këtyre dy treguesve, në rreth 42%,

shpjegohet me mbështetjen e këtyre shërbimeve në nivel mikrondërmarrjesh, në rreth 98%

të tyre:199

Struktura e shërbimeve tregtare në vendin tonë ka një prezantim të tillë, ku

diferencat midis tyre janë të dukshme. Këtë strukturë të shumëllojtë dhe përpjestimet midis

tyre, synon të paraqesë edhe grafiku i mëposhtëm:

198

INSTAT 2012,” Regjistri i Përgjithshëm i Ndërmarrjeve aktive në Shqipëri” 199

INSTAT 2012,” Ndërmarrjet aktive sipas aktivitetit e madhësisë”


114

Grafiku nr V.15: Struktura e sherbimeve tregtare ne Shqipëri, në 2012

Tregtia është degë kryesore e sektorit terciar, e cila tradicionalisht është zhvilluar

shumë herët dhe që për tradicion historik, sot vazhdon të zhvillohet me intensitet të lartë,

dhe të prezantohet si më e konsoliduara ndërmjet degëve të tjera. Rëndësia e kësaj dege,

evidentohet tek pesha e saj në këto shërbime, e cila së bashku me disa të tjera jep gati 63%

të shërbimeve tregtare.

Struktura e tregtisë gjatë tranzicionit, ka ndryshuar në lidhje me kërkesat e

popullsisë për prodhime të ndryshme. Tregtia e brendshme, e cila është e lidhur

drejtpërsëdrejti me realizimin e kërkesave të konsumaturit, zhvillohet si tregti me pakicë e

me shumicë.

Struktura e tregtisë me pakicë në Shqipëri, në vitin 2012, e specifikuar sipas

aktiviteteve ekonomike, ka këtë paraqitje tabelare nr. V.5(Anekse) dhe grafike nr. V.16:200

Grafiku nr V.16: Struktura e tergtisë më pakicë sipas aktiviteteve, në 2012

Nga analiza e grafikut të mësipërm vëmë re që, peshën më të madhe në dinamikën e

prezantimit të kësaj lloj tregtie e ka ajo e makinave dhe mirëmbajtja e tyre, me rreth 27%

200

INSTAT 2012, “Struktura eTregtia me pakicë”


115

të totalit të kësaj nëndege.201

Prodhimet e tjera, si artikujt ushqimorë të përzier zënë vendin

e dytë, në rreth 18%202

, e më pas prodhimet farmaceutike,në rreth 15% ,203

etj… Struktura e

kësaj dege zgjerohet vazhdimisht, në lidhje me kërkesat e popullatës dhe nevojat e degëve

të tjera të ekonomisë për mallra të ndryshme.

Tregtia e jashtme, është nëndegë e rëndësishme e shërbimeve tregtare, shumë e

zhvilluar gjatë këtyre dy dekadave të tranzicionit, pas atij izolimi disa vjeçar të sistemit

monist. Struktura dhe orientimi gjeografik i saj, kanë ndryshuar në lidhje me proceset

integruese të ekonomisë shqiptare në këtë periudhë. Meqenëse, efektet pozitive të

politikave të zhvillimeve sektoriale në këto vitë tranzicioni, janë të reflektuara më tepër në

degët e sektorit terciar se sa në sektorët e tjerë, është me interes të shpjegohet edhe dega me

rritjen më impresionuese gjatë këtyre viteve, tregtia e jashtme.

Procese integruese të tranzicionit janë të pasqyruara në rritjen e qarkullimit tregtar

të mallrave, kapitalit, ideve, por edhe në qarkullimin e individëve. Kjo më tepër është e

lidhur me nëshkrimin e një sërë marrëveshjesh të Tregtisë së Lirë me vendet e Rajonit, e

më gjërë, pjesë integrale e të cilave është tashmë edhe Shqipëria.

Zhvillimi i qendrueshëm i ekonomisë shqiptare, dhe përballimi i konkurrencës së

ekonomisë së tregut, varet në radhë të parë nga ecuria e eksporteve shqiptare. Ato kanë

patur një dinamikë shumë interesante gjatë tranzicionit, dhe që vitet e fundit paraqitet me

një strukturë më të gjërë.

Eksportet shqiptare në vitin 2012, në raport me PBB-në, kanë arritur në 12,2%204

më shumë, gjë që tregon se Shqipëria tashmë po shfrytëzon avantashet e saj në tregjet

rajonale e ndërkombëtare.

Potencialet kryesore në eksporte për vendin tonë mbeten kryesisht ato tradicionale,

si: tekstilet, hidrokarburet, materiale ndërtimi, etj... Qartësisht, për strukturën e eksporteve

shqiptare në vitin 2012, jepet në grafikun, si mëposhtë vijon:

Grafiku nr V.17: Eksportet sipas grupmallrave, në vitin 2010

201

INSTAT 2012” Të dhëna mbi tregtinë e ashtme, struktura e import-eksporteve e shpërndarja gjeografike

e saj” 202

Po aty 203

Po aty 204

Po aty


116

Duke analizuar grafikun e mësipërm konstatojmë se peshën më të madhe të

eksporteve shqiptare, në vitin 2012, e kanë patur mineralet e lëndët djegëse, si dhe energjia

elektrike, me rreth 36%.205

Kjo është e lidhur me përmirësimet, që ka patuar sistemi i

prodhimit të energjisë elektrike, dhe shkallën e madhe të investimeve në këtë sektor të

industrisë në këto vite, duke u parë si prioritete tashmë të shfrytëzuara në aspekt pozitiv.

Vendin e dytë në eksporte e zënë tekstilet dhe prodhimet e këpucëve, në rreth 29%206

, të

lidhura me rritjen e volumit të rieksporteve industriale, të cilat mbajnë peshën kryesore në

eksportet e kësaj dege.

Nivelet e ulëta të eksportit të brendshëm, tregojnë se potencialet e ekonomisë,

akoma nuk po arrihen të shfrytëzohen plotësisht. Eksportet industriale, të cilat përbëjnë

vetëm 2%207

, e kanë humbur rëndësinë e tyre si rezultat i falimentimit të shumë

ndërmarrjeve shtetërore gjatë viteve të para dhe në vazhdimësi të tranzicionit, duke mos u

rimëkëmbur, dhe duke patur një peshë fare të vogël në eksportet shqiptare.

Në importe, mbizotërojnë mallra që janë furnizuese të tregut të brendshëm me

mallra të ndryshme të konsumit të gjerë e masiv. Importet sipas INSTAT, në vitin 2012,

janë në rritje të vazhdueshme, të lidhura këta me:

Kërkesat në rritje të popullsisë për mallra të ndryshme;

Kërkesët e ekonomisë shqiptare në përgjithësi për këtë shumëllojshmëri

produktesh;

Efektet e krizës, ku indirekt jemi pjesë e këtij recesioni, dhe ku ajo është e

shprehur tek rënia e eksporteve dhe rritja e importeve, etj...

Importet shqiptare, në vitin 2012, me disproporcionet strukturore të tyre ka këtë

paraqitje grafike, si mëposhtë vijon:

Grafiku nr V.18: Importet shqiptare sipas grupmallrave, në 2012

Në analizë të grafikut të mësipërm peshën më të ndjeshme në strukturën e

importeve shqiptare, vazhdojnë ta ruajnë produktet minerale dhe lëndët djegëse, të diktuara

këto nga kriza energjetike e herë pas hershme në vend, me rreth 21%208

të tyre, makineritë

205

INSTAT 2012. “Struktura e tregtisë së jashtme” 206

Po aty 207

Po aty 208

INSTAT 2012“Struktura e tregtisë së jashtme”


117

dhe pajisjet, me rreth 19%209

të totalit, dhe me radhë grupmallrat e tjera sipas zërave të

pasqyruar në grafikun nr V.18.

Shqipëria vazhdon të njihet në botë si vend kyesisht konsumator, për shkak se

ekonomia e saj varet kryesisht nga importi. Vitet e fundit importon edhe produkte

bujqësore dhe agro-industriale, për të cilat më parë njihej si eksportuese. Domethënia e

statistikave të mësipërme, tregon se importi rritet shumë më tepër se eksporti. Rritja e

importeve reflekton ndryshimin e kërkesës së brendshme, ku konsumatori shqiptar gjatë

tranzicionit ekonomik ka rritur mjaft kërkesën për produkte të cilësisë së lartë, të cilat

plotësohen nga importi, pjesë e sektorit terciar. Struktura e kësaj dege, tregon për rritje të

defiçitit të kësaj dege, dhe është shprehje e peshës së vogël që kanë në GDP-në bizneset e

prodhimit, në krahasim me bizneset e shërbimit.

Në analizë të mallrave të importuara e të eksportuara, vëmë re se gjatë gjithë

periudhës së tranzicionit, kemi patur një strukturë statike sipas sektorëve, por me një

orientim gjeografik ku partnerët kanë pësuar ndryshime, të lidhura këta me zhvillimet e

kësaj dege në nivel ndërkombëtar. Kështu, në vitin 2011, shumica e eksporteve është

zhvilluar me vendet e BE-së ,e më pas me vendet e Ballkanit, si mëposhtë vijojnë:

Grafiku nr V.19: Shpërndarja e eksporteve dhe importeve sipas vendeve

Nga analiza e grafikëve të mësipërm, konstatojmë se partnerët kryesorë në termat e

volumit të mallrave të tregtuara, janë kryesisht vendet e BE-së, e sidomos këtu Italia,

Greqia, Gjermania, dhe në të dytin vendet e tjera të Ballkanit. Me një dinamikë më

modeste, vijnë relacionet tregtare me vendet e tjera të BE-së, dhe ato të kontinenteve të

tjera.

Turizmi, është degë tjetër shumë e rëndësishme e shërbimeve tregtare, me një peshë

të konsiderueshme në numrin subjekteve sipas aktiviteteve, me rreth 23% të totalit të

përgjithshëm. Shqipëria zhvillimin e kësaj dege, e konsideron prioritetin kryesor zhvillues

të saj. Kjo degë me rëndësinë që ka marrë sot, ka një strukturë prezantimi shumë

komplekse, që nga turizmi i mirfilltë e deri tek ai jo i mirëfilltë. Shumëllojshmëria e tij

është e lidhur me ofertën natyrore, dhe trashëgiminë e pasur historike e kulturore të popullit

tonë.

Që kjo degë ka patur influenca të dukshme në rritjen ekonomike në nivel kombëtar, e

tregojnë flukset e mëdha turistike, të cilat janë rritur së tepërmi. Rritja e këtyre të fundit,

është sidomos në pikun e sezonit turistik të verës, ku vetëm në vitin 2012, kanë vizituar

209

Po aty


118

vendin tonë rreth 2.029.618 shtetas të huaj 210

,dhe rreth 1.222.242 shtetas shqiptarë.211

Më

tepër këto ardhje kanë qenë me rrugë toksore. Në grafikun e mëposhtëm janë pasqyruar

flukset hyrëse e dalëse të turistëve të huaj dhe shqiptarë, sipas mënyrës së udhëtimit:

Grafiku nr V.20: Hyrjet e daljet e shtetasve te huaj e shqiptarë sipas udhëtimit, në 2012

Paraqitjet grafike të mësipërme tregojnë, që flukset turistike, si nga ana e shtetasve

të huaj, ashtu edhe atyre shqiptarë me destinacion vendin tonë, janë kryer nëpërmjet

rrugëve toksore, 90% të huajt, dhe 74% shqiptarët, me rrugë detare, 5% të huajt, dhe 15%

shqiptarët, dhe rrugët ajrore, 5% të huajt, dhe 11% shqiptarët.

Motivacionet drejt këtij destinacioni turistik janë të ndryshme, sidomos për shtatasit

e huaj. Ata, ose vijnë si vizitorë për arsye të ndryshme, ose kalojnë tranzit në vendin tonë.

Ndërkohë që, për shqiptarët motivi kryesor drejt këtij destinacioni, është ai i kthimit në

vendet e tyre të lindjes. Meqenëse, motivet që i shtyjnë turistët e huaj të vijnë në këtë

destinacion shumë atraktiv janë të shumta kohët e fundit, jemi munduar t‟i paraqesim sipas

rëndësisë në grafikun e mëposhtëm:212

210

INSTAT 2012” Hyrjet e daljet e shtetasve te huaj e shqiptarë sipas udhëtimit” 211

Po aty 212

INSTAT 2012 “Motivet e flukseve turistike të shtetasve të huaj”


119

Burimi:INSTAT 2012

Grafiku nr V.21: Motivet e flukseve turistike të shtetasve të huaj, në 2012

Në mënyrë të përmbledhur këto motive të flukseve turistike të të huajve, si udhëtarë

tranzit dhe si vizitorë, i kemi pasqyruar në grafikun e mëposhtëm:

Grafiku nr V.22: Flukset turistike për të huajt sipas motivit, në vitin 2012

Nga prezantimi i kësaj panorame të flukseve turistike, dhe motiveve të tërheqjes

drejt këtij destinacioni, mund të konkludojmë mbi rëndësinë e kësaj dege, dhe që nga shteti

ka marrë vlerësimin e duhur si një nga prioritetet kryesore të ekonomisë. Paraqitja e

mësipërme grafike, tregon se motivi kryesor i ardhjes së të huajve drejt këtij destinacioni,

është i lidhur më tepër me vizitat në njohjen e historikut të popullit shqiptar, dhe në

eksplorimin e bukurive natyrore, që ai shpalos. Ardhja si vizitorë, zë 91% të totalit të

përgjithshëm të motivacioneve, ndërkohë që vetëm 9%, kalojnë tranzit në këtë destinacion.

Kjo tregon, që interesi në njohjen e këtij vendi, dikur totalisht i izoluar, është rritur jo

vetëm si destinacion turistik, por edhe për të investuar në sektorë të ndryshëm, në këtë vend

potencial në shumë fusha.

Transporti, është dega e sektorit terciar, që ka pësuar transformime të rëndësishme,

si përsa i përket vlersueshmërisë nga ana e shtetit në shpezimet buxhetore, ashtu edhe në

aspekt strukturor dhe peshën në lëvizjen e mallrave e të udhëtarëve. Në këto 20 vite,


120

investimet infrastrukturore kanë qenë të mëdha, ku vetëm në vitin 2011, kanë qenë në

masën 11.9%.213

Sipas strukturës së kësaj dege, shpezimet buxhetoretë shtetit kanë qenë të

tilla, ku transporti automobilistik ka marrë peshën më të madhe të tyre.214

Grafikisht,

shpenzimet buxhetore në vitin 2011 në degën e transportit kanë qenë në këtë mënyrë:

Grafiku nr V.23: Shpenzimet buxhetore në transport

Shpenzimet buxhetore janë të reflektuara edhe në peshën e këtyre llojeve në

transportin e lëvizjes së mallrave dhe të udhëtarëve, që sipas të dhënave të Ministrisë së

Punëve Publike e Transportit, prezantohet me diferenca të theksuara midis llojeve.

Grafikisht, pesha e llojeve të kësaj dege në lëvizjen e mallrave e të udhëtarëve është e

tillë:215

Grafiku nr V.24:Pesha e llojeve të transpotrit në lëvizje udhëtarësh e mallrash, në 2009

Panorama e prezantimit të kësaj dege në këto dy tregues, tregon për një peshë të

lartë në lëvizjen e udhëtarëve të transportit detar, në rreth 69%.216

Kjo lidhet me masivitetin

e këtij lloj transporti, dhe kapacitetin e madh të lëvizjes së udhëtarëve në krahasim me

llojet e tjera. Vendin e dytë në këtë lloj lëvizje e ka transporti automobilistik, me 28% të

213


Po aty 215

http://www.mppt.gov.al/ 216

MPPT ”Pesha e llojeve të transportit në transport mallrash e udhëtarësh”


http://www.mppt.gov.al/


121

tij,217

transporti ajror në rreth 2%218

dhe ai hekurudhor me 1% 219

. Pesha e ulët e transportit

hekurudhor, lidhet me paralizën totale dhe me amortizimin moral e fizik të tij.

Transporti i mallrave paraqitet me një panoramë të ndryshme, ku transporti

hekurudhor realizon pjesën më të madhe të lëvizjeve të mallrave, në rreth 71%. 220

Ky lloj

transporti luan vetëm këtë rol, duke realizuar lëvizjen e mallrave midis dy qëndrave më të

mëdha ekonomike të vendit, Tiranës e Durrësit. Vendin e dytë në lëvizjen e mallrave e ka

transporti automobilistik, me rreth 28%221

dhe ai detar, me vetëm 1%222

të transportit të saj.

Struktura e prezantimit të shërbimeve jotregtare në vendin tonë është mjaft

interesante, veçanërisht pesha e tyre në kuadër të tyre. Këto shërbime kanë një peshë të

rëndësishme në treguesin e rritjes ekonomike të vendit, por edhe në atë të mirëqënies së

popullsisë.

Të konceptuara si struktura, që bashkëveprojnë në harmoni me sektorë të tjerë,

krahas prezantimit të situatës aktuale të tyre, është dhënë edhe vlersueshmëria nga ana e

shtetit për ta. Kjo e fundit, pasqyrohet tek shpenzimet buxhetore sipas strukturës së këtyre

shërbimeve.

Struktura e shërbimeve jotregtare në vendin tonë, sipas INSTAT-it të vitit 2012, ka

qenë e shumëllojtë, shprehje e kërkesave të larta të popullsisë për ta. Këtë synon të

paraqesë edhe grafiku i mëposhtëm:

Grafiku nr V.25: Struktura e shërbimeve jotregtare ne Shqipëri, në 2012

Zhvillimi i hovshëm i këtyre shërbimeve, është i shprehur sidomos gjatë periudhës

së tranzicionit. Ata trashëgohen edhe nga sistemi i mëparshëm, por me këtë strukturë

prezantimi të gjërë e gjejmë vetëm aktualisht. Në ndryshimin e kësaj strukture sot, vëmë re,

që, vendin e parë e zënë shërbimet imobiliare dhe ato në shërbim të bizneseve ekonomike

me një masë të konsiderueshme, në rreth 44%. Vendin e dytë e zënë shërbimet kolektive,

sociale e personale, në rreth 31 % të këtyre shërbimeve. Ky ndryshim nga sistemi i

217

MPPT ”Pesha e llojeve të transportit në transport mallrash e udhëtarësh” 218

Po aty 219

Po aty 220

Po aty 221

Po aty 222

Po aty


122

mëparshëm për këta shërbime, tregon për kërkesa shumë më specifike të popullsisë për ta,

dhe sidomos të cilësisë ndaj tyre.

Krahas këtyre shërbimeve, që janë specifike të periudhës së tranzicionit, një peshë

konsiderueshme kanë edhe shërbimet publike, që kanë të bëjnë me arsimin, kulturën, dhe

shëndetësinë dhe që japin 21% të tyre. Shërbimet jotregtare realizojnë një punësim më të

madh të popullsisë në moshën e punës, në rreth 60%. Në ta mbizotërojnë mikrondërmarrjet,

në masën 85%223

, subjekte të vogla, në rreth 15% dhe të mesme , në rreth 2% të tyre.

Investime të mëdha nga ana e shtetit janë bërë në shërbimet publike, të cilat janë shprehje e

cilësisë së kërkesave për shërbime të tilla. Një vëmëndje të veçantë në këta shërbime i është

dhënë arsimit.

Sistemi arsimor në vendin tonë, në vitin 2012, si përsa i përket strukturës dhe

shpenzimeve buxhetore, paraqiten me një pezantim të tillë:

Grafiku nr V.26: Sistemi arsimor në Shqipëri në vitin 2012 dhe shpenzimet buxhetore

Pavarësisht nga reformat që kanë ndodhur gjatë tranzicionit në sistemin arsimor shqiptar,

niveli i tij është tregues i varfërisë humane. Kjo problematikë është e theksuar sidomos në

zonat rurale, të cilat po atakohen me rritje të treguesit të analfabetizmit nga fenomeni i

braktisjes së shkollës. Niveli analfabetizmit në Shqipëri sipas të dhënave të Censusit 2011,

rezulton të jetë në masën 2.8% të popullsisë së përgjithshme, ose rreth 67.539 persona, me

nje diferenca gjinore, ku femrat e kanë 3.7% , e meshkujt 1.7%224

të saj. Kjo e fundit lidhet

me paragjykimet, që po hasen sot në zonat rurale, ndaj arsimimit të femrave. Nga grafiku

nr V.26, shihet qartë, që në varësi të kësaj strukture kanë qenë edhe shpenzimet, ku në

buxhetin e përgjithshëm kjo nëndegë e shërbimeve jotregtare, ka patur 9.9% 225

të tij.

Kultura, fushë tjetër e shërbimeve jotregtare, që në kushtet e tranzicionit ka

evoluar në përshtatje me ndikimet e kulturës perendimore. Ndikimet pozitive të kësaj të

fundit, janë veçanërisht në lidhje me përshtashmërinë e popullsisë sonë ndaj tyre.

Shpenzimet shtetërore në këtë degë, në vitin 2011, kanë qenë vetëm 0.8%226

, dhe që në

shkallë vendi përbëhet nga 26 institucione të nivelit kombëtar, të cilat qartësisht jepen në

tabelën nr V.5(Anekse).

223

INSTAT 2012,”Ndërmarrjet active sipas aktivitetit e madhësisë” 224

INSTAT 2012”Të dhënat e Censusit 2011” 225


Po aty




123

Përkujdesi shëndetësor, është një nga shërbimet jotregtare, që është e lidhur

drejpërsëdrejti me treguesin e varfërisë humane në Shqipëri. Ndikimi i saj duket në

treguesin e vdekshmërisë, dhe specifikisht tek vdekshmëria foshnjore, e cila në politikat

shtetërore ka qënë parësore. Konkretisht, kjo është e lidhur me ecuria e shërbimeve

parësore dhe dytësore, të cilat në vendin tonë kanë patur ecuri me tendencë pozitive në

përgjithësi. Kjo është e pasqyruar edhe në grafikun e mëposhtëm:227

Grafiku nr V.27: Shërbimi parësor në Shqipëri nga 1993-2011

Rezultatet pozitive të këtij shërbimi kanë qenë në treguesin e vdekshmërisë

foshnjore, i cili ka rënë nga 30 për/mijë228

në fillim të tranzicionit demografik, në 9.3

për/mijë në vitin 2011.229

Në vitin 2011, në vendin tonë funksiononin rreth 44 spitale, 616

qëndra shëndetësore, 1772 ambulanca, 46 poliklinika, 2142230

konsultore për fëmijë.

Shpenzimet buxhetore për këtë nëndëgë, në vitin 2011, kanë qenë rreth 8.9%.231

Në këto

shërbime përfshihen edhe shërbime të ndryshme sociale, të cilat janë të vlerësueshme edhe

në aspekt të shpenzimeve buxhetore, në masën 25.8% të tyre.232

Shërbime të tjera, që kanë të bëjnë me sigurinë kombëtare e të rendit (mbrojtja,

rendi e siguria,drejtësia), kanë marrë gjithsej 10.9%233

të shpezimeve të shtetit.

V.5. Pesha e sektorit terciar në ekonominë e rrethit të Shkodrës, faktorët dhe

dinamika e zhvillimit të tij gjatë tranzicionit.

Strukturimi i ri ekonomik, që ndodhi në vendin tonë pas përmbysjes së sistemit të

modelit të ekonomisë së planifikuar, prekën padyshim edhe ekonomitë në nivel rajonal

227

Të dhëna nga Ministria e Shëndetësisë”Shërbimet shëndetësore parësore e dytësore në vendin tonë” 228

Vjetari statistikor 1991”Të vdekurit nën 1vjeç sipas zgjatjes së jetës” , faqe 69 229



Po aty 232

Po aty 233




124

dhe lokal. Ekonomia shkodrane, pas ndryshimit të sistemeve, vjen me një sërë specifikash,

të cilat e dallojnë nga shumë rrethe të tjera të Shqipërisë. Këto veçori janë të lidhura me:

Tranzicionin shumë problematik në këtë rreth, bile në disa raste edhe

ekstrem. Ekstremizmi i zhvillimit të fillimeve të kësaj faze, është rezultat i

gjitha krizave ekonomike e politike të ndodhura në vendin tonë, të cilat lanë

shumë më tepër gjurmë në këtë rreth;

Paragjykimet e herëpashershme të elitave politike në pushtet, parë kjo

sidomos te niveli i investimeve në këtë rreth, të cilat kanë qenë një faktor

deri diku jo favorizues;

Paraliza dhe shkatërrimet ekstreme të çdo veprimtarie ekonomike, e

veçanarisht të asaj industriale. Objektet e kësaj dege në fazën fillestare të

tranzicionit, shërbyen si vendstrehime momentale për një pjesë të mirë të të

ardhurve nga zonat rurale, drejt qytetit të Shkodrës;

Krizat energjetike, me mungesa me orë shumë më të zgjatura se në rajonet e

tjera, e të shoqëruara me ndikime negative në zhvillimin ekonomik të rrethit,

etj...

Pavarësisht nga, këto veçori të hyrjes së ekonomisë shkodrane në ekonominë e

tregut, tendenca kryesore e zhvillimit të tij në këto dy dekadat e fundit, ka qenë rikthimi në

traditën e saj të hershme, konsolidimin e degës së tregtisë. Zhvillimi i kësaj dege i dha

Shkodrës rolin kryesor, jo vetëm për vendin tonë, por edhe më gjërë në rajonin e Ballkanit.

Tregtia me vitalitin e shfaqjes së saj, që nga lashtësia dhe e zhvilluar së tepërmi

gjatë Mesjetës, vjen në tranzicion si dega më kompakte dhe më e qëndrueshme e

ekonomisë shkodrane. Zhvillimi i saj ka ndikuar në forcimin e proceseve të integrimit në

ekonominë rajonale, dhe harmonizimin e veprimtarive midis tre sektorëve të ekonomisë së

këtij rrethi. Proceset e integrimit rajonal të ekonomisë shkodrane, përcaktojnë jo vetëm

suksesin e strategjive të zhvillimit sektorial të këtij rrethi, por e pozicionojnë në rolin e një

“poli zhvillimi” në nivel Qarku, e më gjërë.

Panorama e zhvillimit ekonomik të këtij rrethi, tregon që sektori terciar dominon të

gjithë treguesit e saj, si përsa i përket tregut të punës, ashtu edhe përqëndrimit të

subjekteve. Zhvillimi dhe strukturimi i sektorit terciar në këtë rreth, ka impulsuar edhe dy

sektorët e tjerë, pa të cilët nuk mund të realizohen shumë shërbime të tij(turizmi e tregtia).

Ecuria e këtij sektori, si dhe degët e tjera të ekonomisë në tranzicion, u shoqërua me

shumë fenomene negative, të cilat patën si pasojë tejzgjatjen e kësaj periudhe. Konkretisht

ato konsistojnë në:

Shkatërrimet shumë më ekstreme deri në rrënim të objektesh;

Emigracion në statistika marramendëse të popullsisë së këtij rrethi, lidhur me

falimentimin tërësor të ekonomisë së rrethit. Në kushtet të tilla popullsia u atakua me

një situatë amullie e papunësie totale. Shkodra gjatë gjithë tranzicionit është

karakterizuar si rrethi me numrin më të madh të të papunëve;

Kriza energjetike, e cila si për të gjithë Shqipërinë preku edhe këtë rreth, por i

paragjukuar në orëzgjatjen e mungesës së energjisë elektrike. Kjo e fundit u shoqërua

me shumë pasoja:

Kufizimin e përkohshëm të aktivitetit prodhues në disa biznese, i cili

bëri që prodhimi vendas të vihej përballë vështirësive të mëdha, duke

mos arritur të furnizojë tregun me mallra të domosdoshme për

popullsinë;


125

Rritjen e importeve të shumë produkteve, që deri në atë kohë ishin

prodhuar nga bizneset shkodrane, ashtu sikurse aktiviteti i shërbimeve

përballet me një kosto të lartë.

Efektet e krizës së vitit 1997 për ekonominë shkodrane ishin dramatike, shoqëruar me

kaos total. Në këto kushte shumë ndërmarrje ekonomike, që deri në atë kohë e kishin

zgjeruar aktivitetin e tyre, u shkatërruan dhe u dëmtuan totalisht. Ato kishin arritur të

punësonin një numër të konsiderueshëm krahësh pune, dhe të depërtonin në tregun e

huaj në formën e rieksporteve. Ata, që mbyllën aktivitetin e tyre, ishin kryesisht

bizneset me kapital të huaj italian, si: ajo e prodhimit të këpucëve”Adelchi”, ”Ital Tex”,

“Scherer Moda” dhe shumë sipërmarrje të tjera të huaja e vendase. Këto subjekte, ose e

ndërprenë përfundimisht veprimtarinë e tyre për arsye sigurie, ose pas kapërcimit të

kësaj situate e rifilluan përsëri biznesin e tyre;

Biznesi shkodran në përgjithësi, duke u klasifikuar si një biznes, që operon në të

shumtën në nivel mikrondërmarrjesh, si dhe ndërmarrje të vogla e të mesme, ka mbetur

në organizime të tilla të tipit familjar, dhe larg formave të reja kapitaliste të kooperimit.

Kjo e fundit sidomos në sektorin primar, e cila për këtë rreth përbën një prioritet për

zhvillim dhe me ndikime në shërbimet tregtare, etj...

Pavarësisht nga vështirësitë e fillimeve të tranzicionit, bizneset prodhuese dhe ato të

shërbimeve terciare, kanë patur si tendencë rritjen e tyre. Këto të fundit, kanë dominuar

statistikat ekonomike të këtij rrethi, dhe janë shoqëruar me impakte pozitive edhe në degët

e tjera. Pikërisht, këtë peshë dhe dominancë synojmë të prezantojmë në trajtesën e

mëposhtme.

Procesi i rrugëtimit të tejzgjatur dhe problematik të tranzicionit shkodran, u pasua

me privatizimet në masë në të gjitha degët e ekonomisë. Ky proces është i reflektuar sot në

peshën shumë të madhe të të punësuarve në sektorin privat, në rreth 60,4%, kundrejt

39.6%234

në sektorin publik.

Analiza e të dhënave të studimit të tregut të punës në këtë rreth për të punësuarit sipas

aktiviteteve, në vitin 2012, tregon për një dinamikë shumë interesante të këtij treguesi.

Situatën aktuale të tregut të punës në këtë rreth, synon të paraqesë edhe tabela nr. V.7 dhe

grafiku nr V.28, si mëposhtë vijojnë:235

Grafiku nr V.28: Të punësuarit sipas aktiviteteve në rrethin e Shkodrës

234

Qarku Shkodër 2013.” Studimi i Tregut të Punës”, faqe 37 235

Po aty, faqe 37


126

Duke i klasifikuar të punësuarit sipas tre sektorëve të ekonomisë, konstatojmë për

një punësim shumë të lartë në sektorin terciar të ekonomisë së rrethit të Shkodrës, në masën

58%, ndërkohë që në sektorin sekondar realizohet 41% e punësimit, dhe sektorin primar

vetëm 1% e këtij treguesi. 236

Këtë situatë statistikore të peshës së tre sektorëve në

punësimin e popullsisë në moshën e punës në këtë rreth, synojmë të paraqesim në grafikun

e mëposhtëm:

Grafiku nr V.29: Të punësuarit sipas sektorëve të ekonomisë, në 2012

Situata aktuale e treguesit të punësimit sipas aktiviteteve dhe tre sektorëve të

ekonomisë, është pasojë e strukturimit të ri, që pësoi ekonomia e rrethit gjatë tranzicionit.

Ecuria me ritme të shpejta e sektorit terciar, jo vetëm ndryshoi statistikat në favor të tij, por

ndikoi edhe në një punësim më të mirë të popullsisë, e cila rritej vazhdimisht.

Në një analizë të detajuar të faktorëve kryesorë në krijimin e kësaj situate të

punësimit nga tre sektorët e ekonomisë, konstatojmë se:

Sektori primar siguron një shkallë shumë të ulët të punësimit të popullsisë në moshën e

punës, megjithëse pjesa më e madhe e popullsisë së rrethit rreth 50, 2% është rurale.

Shkalla e ulët e punësimit në sektorin primar nuk pasqyron situatën reale të këtij treguesi

në nivel rrethi. Kjo shpjegohet me mosregjistrimin e një pjese të konsiderueshme të këtyre

të punësuarve në Zyrat e Punësimit të komunave përkatëse, shprehje e abuzivitetit dhe

informalitetit të lartë në këtë sektor.237

Shumë biznese bujqësore në zonat rurale, të cilat

operojnë në nivel familjar dhe gjysmëfamiljar, dhe që kanë të punësuar në ta pjestarë të

familjes së tyre, nuk e kanë të regjistruar biznesin privat në zyrat e Tatim-Taksave.

Gjithashtu edhe anëtarët që punojnë në këta biznese, nuk janë të regjistruar si të punësuar

në këto aktivitete. Abuzimi shkon deri në atë pikë, saqë regjistrimi i tyre është në regjistrat

e ndihmës ekonomike ose si të papunë.

Në sektorin bujqësor, nga 73 subjekte të regjistruara në zyrat e Tatimeve, 2 janë shtetërore

e pjesa tjetër subjekte private. I gjithë biznesi në këtë sektor është i tipit familjar në rreth

236

Po aty, faqe37 237

Qarku Shkodër, 2013” Studimi i Tregut të Punës”, faqe17


127

97%238

të tyre dhe me një numër të punësuarish deri në 6 persona. Ky informalitet në

përmasa shqetësuese në zonat rurale të rrethit bëhet pengesë edhe në proceset integruese të

këtij sektori. Nga ky fenomen nuk përjashtohen edhe sektorët e tjerë të ekonomisë.

Në përmasa shqetësuese informaliteti është edhe në sektorin terciar, i cili operon në të

shumtën në nivel mikrondërmarrjesh në rreth 97% të bizneseve, ku pronari është edhe i

vetëpunësuar. Në këto kushte shumë biznese të tilla, për t‟iu shmangur detyrimeve fiskale

ndaj shtetit, nuk janë të regjistruar pranë zyrave të Tatim-taksave, apo edhe të atyre të

Punësimit.

Situata reale e të punësuarve në rrethin Shkodrës sipas aktiviteteve, përveç

informalitetit në përmasa të larta paraqet vështirësi të tjera, të cilat janë të lidhura me:239

Efektet e migrimeve masive nga zonat rurale drejt qytetit të Shkodrës të dekadës së

parë të tranzicionit, të cilët akoma vazhdojnë të regjistruar nëkohësisht në zyrat e

punësimit të vendit të tyre të origjinës dhe në venbanimin e ri urban;

Mosregjistrimi në institucionet përkatëse e të gjithë të punësuarve, duke rezultuar si

të papunë dhe duke u trajtuar si kontigjent vurnerabël dhe që trajtohen me ndihma

ekonomike, etj...

Nëse anlizojmë situatën e të punësuarve në sektorin terciar, duhet të prezantojmë këtë

tregues në shërbimet tregtare dhe jotregtare. Mbështetur tek tabela nr.V. 7.(Anekse) dhe

grafiku V.28, arrijmë të konkludojmë mbi situatën e të punësuarve sipas shërbimeve

terciare. Qartësisht, këtë panoramë prezantimi e pasqyron grafiku i mëposhtëm:240

Grafiku nr V.30: Të punësuarit sipas klasifikimit të sektorit terciar, në 2012

Në analizë të kësaj paraqitje grafike vëmë re, që shërbimet tregtare në Shkodër

realizojnë një punësim shumë të lartë të popullsisë në moshën e punës, në reth 60% të të

punësuarve të sektorit terciar, kundrejt 40% të tyre në shërbimet jotregtare. Në këtë aspekt

rrethi i Shkodrës ka një specifikë, që e dallon nga Republika. Kjo e fundit realizon 60% të

punësimit në shërbimet jotregtare, e lidhur me kujdesin, që po i tregohet nga ana e shtetit

238

Po aty, faqe 40 239

Qarku Shkodër, 2013” Studimi i Tregut të Punës”, faqe13 240

Po aty, faqe37


128

shërbimeve të karakterit publik, ndërkohë që pesha e lartë e Shkodrës në shërbimet tregtare,

shpjegohet me tradicionin e lëvrimit të tyre.

Nga tërësia e degëve të shërbimeve tregtare, punësim të lartë realizon dega e

tregtisë dhe të turizmit, në rreth 31.5% të të punësuarve të përgjithshëm të rrethit241

(shih

grafikun V.28).

Kjo situatë e këtyre degëve në treguesin e punësimit tregon për rëndësinë e madhe,

që ka kjo degë në ekonominë e rrethit të Shkodrës, ashtu sikurse janë shndërruar në

stimuluese të zhvillimit edhe të degëve të tjera të ekonomisë në funksion të tyre.

Nga ana tjetër, edhe shërbimet jotregtare kanë rritur peshën e tyre në punësimin e

përgjithshëm të rrethit. Nga tërësia e degëve të këtyre shërbimeve diferencojmë arsimin, i

cili realizon rreth 14.5% (shih grafikun nr V.28) si dhe shërbimin shëndetësor, në rreth

8.8% të këtij treguesi. Një situatë e tillë shpjegohet me interesin e madh të komunitetit

shkodran në ushtrimin e këtyre profesioneve, dhe ku në shërbim të të parit janë edhe

profilizimet përkatëse universitare, në Universitetin e Shkodrës. Kjo e përforcon

personifikimin në shekuj të popullit shkodran, si arsimdashës dhe që sot, rezulton me

kërkesa në rritje në punësim, ndaj këtij aktiviteti terciar.

Ndikimi i sektori terciar në përmasa të mëdha në treguesin e punësimit në këtë

rreth, është shoqëruar me shumë fenomene pozitive në aspekt social, zinxhir njëri me

tjetrin:

Gjenerim vendesh të reja pune në degët e nëndegët e shumta të këtij sektori;

Këto kanë ndikuar në zbutjen e problematikës kryesore për rrethin e Shkodrës atë të

papunësisë, e cila në vazhdimësi ka qenë në nivele të larta;

Zingjir me këtë, në zbutjen e varfërisë;

Përmirësim të mirëqënies së popullsisë, sidomos të atyre që prodhojnë dhe

konsumojnë këto shërbime, shprehje e kërkesave në rritje për ta, etj…

Prezantimi në përmasa të konsiderueshme e shërbimeve jotregtare në këtë rreth në

masën 40% (shih grafikun V.30) tregon për kërkesat në rritje të konsumatoit shkodran për

të tilla shërbimesh. Kjo është edhe shprehje e cilësisë së jetës së tij, e cila lidhet me të tilla

shërbime, veçanërisht të atyre të spekterit publik e social.

Shërbimet jotregtare janë bërë të pëlqyeshme dhe të konsumueshme nga pjesa më e

madhe e popullsisë e sidomos asaj urbane, duke e shëndërruar qytetin e Shkodrës në qëndër

të këtyre shërbimeve jo vetëm për zonën rurale, por edhe për rrethet pjesë e Qarkut me të

njëjtin emër.

Proceset e strukturimit ekonomik me dominancë të sektorit terciar në ekonominë e

rrethit të Shkodrës, kanë prekur edhe treguesin e shpërndarjes së subjekteve sipas

aktiviteteve. Panoramën e paraqitjes së situatës aktuale të këtyre subjekteve, në vitin 2012,

e paraqet grafiku i mëposhtëm:242

241

Qarku Shkodër, 2013” Studimi i Tregut të Punës”, faqe 37 242

Qarku Shkodër 2013.” Studimi i Tregut të Punës”, faqe 37


129

Grafiku nr V.31: Subjektet sipas aktiviteteve në rrethin e Shkodrës, në 2012

Të klasifikuar sipas tre sektorëve të ekonomisë në këtë rreth, shpërndarja e

subjekteve ka një prezantim të tillë, ku pesha e lartë e sektorit terciar është e shprehur në

përmasa të konsiderueshme. Qartësisht, ky tregues për rrethin e Shkodrës, në vitin 2012,

sipas ndarjes sektoriale ka këtë paraqitje grafike, si mëposhtëm vijon:

Grafiku nr V.32: Shpërndarja e subjekteve sipas tre sektorëve

Mbizotërimi i bizneseve terciare ndaj atyre prodhuese, është e lidhur me shumë

faktorë, të cilët përcaktuan ecurinë e tyre në rrethin tonë. Ndër më të rëndësishmit

përmendim:

Tradita e lëvrimit të këtyre bizneseve që nga Antikiteti, Mesjeta e deri në

ditët e sotme;

Janë biznese, që për t‟u ushtruar kërkojnë kapital jo shumë të lartë;

Kanë përshtatshmëri ndaj çdo ndryshimi në kushtet e ekonomisë së tregut të

lirë dhe novacioni teknologjik;

Janë biznese, që për t‟u ushtruar kanë harmonizur veprimtarinë e tyre me

sektorët e tjerë, por edhe kanë impulsuar zhvillimin e degëve të tyre;


130

Bizneset terciare janë edhe pasojë e zhvillimeve demografike, e sidomos të

urbanizimit, i cili ka ndikuar në një strukturim të tillë të bizneseve në rrethin

tonë, etj...

Analiza e subjekteve sipas aktiviteteve nuk mund të quhet i përmbushur, pa

prezantuar shpërndarjen e tyre sipas dy nëndarjeve të shërbimeve terciare. Situata e

prezantimit të shërbimeve tregtare e atyre jotregtare, nga të dhënat e vitit 2012, në nivel

Qarku ka një paraqitje të tillë grafike:

Grafiku nrV.33:Shpërndarja e subjekteve sipas klasifikimit të sektorit terciar

Kjo panoramë prezantimi tregon, që shërbimet tregtare në rrethin e Shkodrës, kanë

një peshë shumë të lartë, me rreth 77% të sektorit terciar. Shpjegimi më i saktë për këtë

dominancë, është i lidhur me traditën e lëvrimit dhe favorizimin shtetëror e komunitar ndaj

tyre.

Nga ky prezantim i subjekteve kryesore, që operojnë në ekonominë e rrethit të

Shkodrës, si dhe nga një klasifikimi më i detajuar i tyre sipas tre sektorëve dhe të vetë

shërbimeve terciare, ajo çfarë rezulton është pesha e madhe e tyre në sektorin terciar.

Në një analizë krahasuese në aspekt të punësimit sipas sektorëve dhe të

shpërndarjes së subjekteve sipas aktiviteteve, evidentuar nga paraqitjet grafike nr

V.28,V.29,V.30,V.31,V.32,V.33, vëmë re këto dukuri:

Mospërputhje në % midis subjekteve ekonomikë dhe të punësuarve sipas degëve të

ekonomisë, ç‟ka na bën të mendojmë se sipërmarrjet në rrethin e Shkodrës operojnë në

nivel mikrondërmarrjesh dhe më pak në ndërmarrje të vogla dhe të mesme.

Të parat përbëjnë 95% të totalit të përgjithshëm të subjekteve në këtë sektor, dhe ku 4%

janë subjekte të vogla dhe vetëm 1% 243

të mesme e të mëdha. Qartësisht, struktura e

prezantimit të këtyre elementëve në rrethin e Shkodrës, është pasqyruar në grafikun e

mëposhtëm:

243

Qarku Shkodër 2013. “Studimi i Tregut të Punës.” faqe 47-54


131

Grafiku nr V.34: SME-të në sektorin terciar

Në ndërmarrjet e madhësive shumë të vogla vetëpunësimi i pronarëve në ta, krijon këtë

mospërputhje statistikore midis punësimit e subjekteve. Psh. në sektorit terciar të

punësuarit, në vitin 2012, përbënin 58% e të punësuarve të përgjithshëm në rreth, ndërkohë

që përfaqësonin 78% e subjekteve në rreth.244

Ky disproporcion statistikor midis këtyre dy

treguesve, është edhe brënda sektorit terciar. Kështu, vetëm në tregti janë të punësuar rreth

16% e të punësuarve të përgjithshëm, ndërkohë që ushtrojnë aktivitet rreth 42% e

subjekteve në të gjithë rrethin.

E ndryshme na prezantohet dinamika e zhvillimit të sektorëve prodhues e sidomos atij

sekondar, i cili megjithëse ka një numër më të pakët subjektesh vetëm 20%, siguron një

punësim të lartë të popullsisë në masën 41%245

.

Kjo mospërputhje statistikore tregon se këto degë të ekonomisë shkodrane janë biznese

kryesisht të vogla e të mesme, të cilat sigurojnë një punësim të lartë të popullsisë në

moshën e punës. Është i vetmi sektor me përqëndrim të ndërmarrjeve të madha, të cilat

realizojnë një punësim të lartë të popullsisë në këtë rreth. Ajo ç‟ka mund të konstatojmë

nga kjo analizë krahasuese është fakti që, në këtë sektor ushtrojnë veprimtarinë pjesa më e

madhe e bizneseve të huaja e të përbashkëta në rrethin e Shkodrës. Qartësisht, kjo dinamikë

e prezantimit të këtyre elementëve të rinj në këtë sektor na e pasqyron grafiku i

mëposhtëm:

Grafiku nr V.35: SME-të në sektorin sekondar

244

Qarku Shkodër, 2013” Studimi i Tregut të Punës”, faqe 37 245

Po aty, faqe 44-47


132

Sektori primar nuk ka ndryshime të dukshme midis punësimit e shpërndarjes së

subjekteve, sepse një pjesë e vogël e subjekteve dhe punonjësve bujqësorë, janë

regjistruar në zyrat e Tatim-Taksave apo ato të Punës.

Ajo çfarë dihet në këtë dinamikë është ushtrimi i aktiviteteve të tyre në nivele familjare

për vetëkonsum, me rreth 97% të tyre246

, ndërkohë që, shumë të pakta janë ato në nivel

gjysmëfamiljar dhe shoqatat e fermerëve, që prodhojnë për treg.

Subjektet e mesme e të mëdha në këtë sektor për rrethin e Shkodrës janë inisiativa

individuale fillestare, ku për t‟u theksuar dhe për t‟u marrë shembull, janë disa shoqata

fermerësh në komunat e Nënshkodrës, veçanërisht në komunën e Bushatit, që zhvillojnë

aktivitet në grumbullimin e përpunimin e qumështit, etj... Nga kjo analizë mbi SME-të

sipas tre sektorëve të ekonomisë së rrethit të Shkodrës, vihet re qartë dominanca e tyre,

duke qenë në këtë mënyrë elementi më domethënës i saj. Qartësisht, kjo shprehet edhe në

grafikun e mëposhtëm:

Grafiku nr V.36: SME-të në sektorin primar

Në vazhdim të kësaj analize krahasuese në shpërndarjen e të punësuarve dhe subjekteve

sipas shërbimeve terciare, konstatojmë për përpjestimet e mëdha midis shërbimeve

tregtare dhe atyre jotregtare.

Kështu, shërbimet tregtare arrijnë të punësojnë rreth 60%( shih grafikun nr. V.30) të të

punësuarve të përgjithshëm në sektorin terciar, dhe ku ushtrojnë aktivitet rreth 77% e

subjekteve(shih grafikun nr V. 33). Kjo mospërputhje midis subjekteve e punësimit në këto

shërbime, tregon se edhe në këta shërbime, bizneset janë në nivel mikrondërmarrjesh në

rreth 97%, dhe vetëm 3%, të vogla e të mesme, gjë e cila shpjegon këtë mospërputhje në

këta tregues. Ndëkohë që, shërbimet jotregtare prezantohen me një numër më të pakët

subjektesh, në rreth 23%, dhe një punësim shumë më të lartë, me rreth 40% të të

punësuarve të përgjithshëm të sektorit terciar. Kjo shpjegohet me një peshë të

konsiderueshme të bizneseve të vogla e të mesme, me mbi 10 punëtorë në këto shërbime.

Kjo shpjegohet me:

Sektori terciar duke operuar me biznese të vogla, të mesme e të mëdha jo vetëm që

ka punësuar popullsi në numër të konsiderueshëm, por ajo që veçohet në këtë

dinamikë është punësimi i mirë i popullsisë femërorë.

246

Qarku Shkodër 2013.” Studimi i Tregut të Punës”, faqe 39-40


133

Ndërmarrjet industriale të vogla e të mesme të sektorit terciar të rajonit të rrethit të

Shkodrës kanë mbetur në kuadrin e punishteve dhe të manifakturave dhe janë

orientuar kryesisht drejt tregut të brendshëm, ndërkohë që ato të sektorit sekondar

më tepër në tregjet e huaja.

Në hierarkinë administrative të rrethit, qyteti i Shkodrës krahas atributeve si “pol

zhvillimi” për periferinë rurale në shumë aspekte, merr këtë atribut edhe për rrethet pjesë e

Qarkut në ushtrimin e pothuajse pjesës dërrmuese të degëve të sektorit terciar, sidomos në

ato të shërbimeve jotregtare. Duke patur parasysh se, degët e sektorit terciar zhvillohen më

tepër në zonat urbane, sesa në zonat rurale, do të ishte me vlerë analiza e peshës së këtij

sektori në këto hapësira. Objektivisht, sot në nivel rrethi ato janë më të përfaqësuara në

qytetin e Shkodrës. Edhe në këtë analizë shpjegimin më të qartë për dominancën e sektorit

terciar, na e japin të dhënat staistikore të pasqyruara në tabelën nr V.8(Anekse) dhe

grafikun nr V.37, si mëposhtë vijojnë:247

Grafiku nr V.37: Numri i të punësuarve në Bashkinë Shkodër në vite

Nga tabela V.8 dhe grafiku i mësipërm, në një analizë kohore të viteve të fundit të

tranzicionit, konstatojmë se degët e sektorit terciar kanë siguruar punësim të

konsiderueshëm të popullsisë në moshën e punës në këtë qytet, por me një tendencë rënie,

në vitin 2010. Kjo e fundit, shpjegohet edhe me influencat e krizës së përgjithshme të

ekonomisë shqiptare në përgjithësi, por sidomos me hapsirat e reja të punësimit të krijuara

nga sektorët e tjerë të ekonomisë.

Me ndikime të dukshme në këtë aspekt ka qenë sektori prodhues, përfaqësuar në

këtë qytet me disa degë si: industria e lehtë e ushqimore dhe dega e ndërtimit, të cilët kanë

influencuar në mënyrë të dukshme treguesin e punësimit të popullsisë.

Konstatimet e mësipërme i tregon shumë qartë edhe grafiku i ecurisë së treguesve të

punësimit nga 2004-2010 specifikuar sipas bizneseve të prodhimit e atyre terciare, ku

dominanca e shërbimeve terciare është evidente:248

247

Zyra Rajonale e Punësimit, Bashkia Shkodër, 2011 248

Po aty


134

Grafiku nr V.38 : Ecuria e bizneseve të prodhimit e shërbimit në vite

Nëse analizojmë vetëm të dhënat për vitin 2010, nga grafiku dhe tabela e

mësipërme, evidentohet qartësisht punësimi i lartë i sektorit terciar, në rreth 59% e të

gjithë të punësuar në Bashkinë Shkodër, ndërkohë që bizneset prodhuese kanë një peshë

më të vogël, në vetëm 41%249

të tyre. Qartësisht, konstatimin e mësipërm e pasqyron

grafiku, si mëposhtë vijon:

Grafiku nr V.39: Numri i të punësuarve sipas tre sektorëve të ekonomisë

Kjo panoramë prezantimi e punësimit në Bashkinë Shkodër, në shtrirjen kohore

2004-2010, tregon për përmirësim të treguesit të punësimit në të dy sektorët e ekonomisë

shkodrane, atë prodhues e terciar. Ecuria me peshë të lartë të sektorit terciar në treguesin e

punësimit, është pasuar edhe me rritjen e peshës së sektorit prodhues në këtë tregues. Në

këtë rast sektori terciar ka impulsuar atë prodhues në rritjen e prodhimt dhe të mallrave jo

vetëm në sasi, por edhe në cilësi me të cilat tashmë Shkodra prezantohet edhe në tregjet e

huaja. Zhvillimi i sektorit sekondar në këto përmasa në qytetin e Shkodrës, ka ndikuar edhe

në zbutjen e problematikës kryesore sociale të këtij qyteti, atë të papunësisë dhe në rritjen e

treguesve ekonomikë të rrethit në përgjithësi. Nga tabela nr V.8 vëmë re shumë qartë, që

viti 2010 krahasuar me vitet pararendëse paraqet një situatë më të agravuar të peshës së

249

Zyra Rajonale e Punësimit, Shkodër 2011


135

këtyre sektorëve në treguesin e punësimit e lidhur me pasojat e krizës ekonomike rajonale e

kombëtare.

Vetëm në sektorin terciar sipas tabelës V.8 nga 2009 deri në 2010 punësimi ra në

masën 17%, ndërkohë që në sektorët e prodhimit pati rënie, por jo si në atë të sektorit

terciar në vetëm 0.9% të këtij treguesi. Rënia e treguesve të punësimit në sektorët terciar

shpjegohet me mbylljen e shumë subjekteve të degëve të tij nga efektet e krizës. Nga

tërësia e të gjitha aktiviteteve në krahasimin e viteve 2009-2010, të cilat ushtrojnë

veprimtarinë e tyre në këtë hapësirë gjeografike, dhe që vazhdojnë të ruajnë tregues

pozitivë në punësim është sektori i tregtisë me rritje në masën 14.1%, dhe ai i ndërtimit në

masën 2.4%.

Analizën e situatës së punësimint në hapsirën urbane të Shkodrës, dhe konstatimet

mbi peshën e sektorit terciar e plotësojmë me prezantimin e shpërndarjen e subjekteve

sipas aktiviteteve në hapsirën urbane të këtij rrethi. Dinamika e këtij treguesi në shrirjen

kohore nga 2004-2010, vjen me një paraqitje të tillë tabelare nr V.9, e grafike nr. V.40:250

Grafiku nr V.40: Numri i subjekteve private e shtetërore

Paraqitja grafike e mësipërme shpjegon qartë situatën dhe strukturën ekonomike të

kësaj hapësire, ku sektori terciar jep peshën më të madhe, me tregues ku diferencat midis

degëve në këtë vendbanim janë të theksuara. Në mënyrë të veçantë, në këtë dinamikë dhe

ecuri në vite, evidentohet pesha e lartë e degës së tregtisë, e cila në vetvete impulson edhe

degët e tjera në këtë hapësirë gjeografike.

Në një analizë më të detajuar të të dhënave të grafikut nr.V.40, konstatojmë që aktiviteti

tregtar është rritur shumë në këtë shtrirje kohore, me maksimum në vitin 2010, dhe që duke

u krahasuar me 2004, rritja është 53%. Po me një tendencë rritëse vijnë edhe subjektet

prodhuese dhe ato të ndërtimit, të lidhura me:

Peshën e lartë në këto subjekte të kapitalit të huaj;

Vlerësimi nga ana politikave të zhvillimit rajonal, si prioritete ekonomike në këtë

rreth;

Ndërgjegjësimi i vetë komunitetit për një harmonizim të veprimtarive të tre

sektorëve dhe prej së cilës suksesi është i garantuar, etj...

250



136

Vetëm rritja e sektorit prodhues nga viti 2004 deri në vitin 2010, ka qënë në masën 44.1%,

rritje e cila justifikon konstatimet e mësipërme mbi rëndësinë që po marrin sektorët

prodhues në ekonominë shkodrane.

Në një analizë më të detajuar të peshës së degëve të sektorit terciar në hapsirën

urbane të Shkodrës, sipas tabelës V.9, dhe të dhënave të vitit 2010, evidentojmë dominimin

e tyre, në masën 81% të numrit të përgjithshëm të subjekteve në ekonominë e Bashkisë

Shkodër. Sektori prodhues, pavarësisht nga rritja në vitet e fundit në ekonominë shkodrane

mbështetet me vetëm 19% të tyre. Kjo tregon që prodhimi në qytetin e Shkodrës është ende

i vogël, pavarësisht se shihet si degë prioritare e ekonomisë në perspektivë. Qartësisht,

peshën e këtyre sektorëve e kemi paraqitur në grafikun e mëposhtëm:

Grafiku nr V.41: Numri i subjekteve sipas sektorëve në Bashkinë Shkodër, në 2010

Në vazhdim të analizës së mësipërme, dhe për të krijuar një ide të qartë mbi ecurinë

e këtyre dy sektorëve, në hapsirën kohore 2004-2010, kemi pasqyruar edhe grafikun e

mëposhtëm. Dominanca e sektorit terciar është karakteristikë e gjithë periudhës së marrë në

studim, bile në disa vite edhe me tendencë të dukshëm rritjeje. Më e shprehur kjo e fundit,

është në periudhën 2009-2010, ku sektorin prodhues pati një rritje prej 2,4%, ndërkohë që

sektori terciar, në masën 2,2%. Kjo ecuri e këtyre sektorëve nga 2004-2010 për Bashkinë

Shkodër, është e shprehur në grafikun nr.V.42, si mëposhtë vijon:

Grafiku nr V.42: Shpërndarja e subjekteve sipas llojeve të prodhimit


137

Pozitiviteti i këtyre zhvillimeve të reja të pasqyruara në këtë dinamikë prezantimi të

sektorëve të ekonomisë ka krijuar tek biznesi shkodran një perceptim të qartë për kërkesat,

që konsumatori europian ka për cilësinë e produkteve. Mënyra më e përhapur e

bashkëpunimeve ndërajonale, është ajo e eksporteve të disa prodhimeve bujqësore e

blegtorale të një cilësie të garantuar, por që fatkeqësisht janë të pakta.

Rezultatet më të pritshme nga proceset integruese në qytetin e Shkodrës janë evidentuar

në sektorin e prodhimit, ku kapitali i huaj dhe ai i përbashkët punon me prodhimet e

porositura nga vendet e tyre të origjinës.

Në bashkëpunimet tregtare të rajonit të Shkodrës me vendet e tjera, një vend të veçantë

zënë prodhimet e tipit FASSON të këpucëve, konfeksioneve( material i porositur), tregtimi

i të cilave për rajonin tonë përbën zërat kryesorë, kryesisht me Italinë. Disa prodhime të

këtyre fasoneve tregtohen edhe në tregun shkodran dhe atë të vendit. Janë të shumta

bizneset e huaja në këtë qytet, ku më të rëndësishmet dhe me peshë në prodhimet për

eksport janë të paraqitura në tabelën nr.V.10251

(Anekse).

Gjithnjë duke u nisur nga të dhënat e Zyrës Rajonale të Punësimit për vitet 2004-

2010, një peshë të rëndësishme në ekonominë shkodrane kanë bizneset e huaja, si dhe ato

të ndërtuara me kapital të përbashkët. Nga tabela e mëposhtme vëmë re tendencën rritëse

të tyre. Këtë synon të paraqesë edhe tabela V.11 e përkatësisht edhe grafiku V.43:252

Tabela nr V.11 : Bizneset me kapital të huaj e të përbashkët

Grafiku nr V.43: Bizneset me kapital të huaj e përbashkë

Paraqitja grafike tregon për një peshë të konsiderueshme të kapitalit të huaj në

rrethin e Shkodrës, me përjashtim të vitit 2007, ku kapitali i përbashkët ka peshën kryesore

në të tilla sipërmarrje. Kapitali i huaj në rrethin e Shkodrës pati influencë të madhe,

sidomos pas viteve 2007, kur ekonomia e në këtë qytet ruajti një farë stabiliteti ekonomik

nga ky ndikim. Është viti, kur vendet e tyre të origjinës ishin prekur tashmë nga kriza, dhe

në këtë qytet si në të gjithë vendin tonë, erdhën e investuan në sektorin prodhues , por edhe

atë terciar.

Rrethi i Shkodrës radhitet i treti në Republikë përsa i përket influencës në

ekonominë e saj të firmave italianë, pas Tiranës e Durrësit.253

Vetëm në qytetin tonë janë

rreth 30 firma italiane dhe italo-shqiptare, të cilat operojnë kryesisht në ndërmarrjet e tipit

“Fason”, që punojnë me mallra të importuara.

251

Qarku Shkodër 2013,”Studimi i Tregut të Punës”, faqe 27 252


Qarku Shkodër 2013,”Studimi i Tregut të Punës”, faqe 27

Vite Kapital i

Perbashket

Kapital

i Huaj Totali

2004 12 34 46

2006 11 30 41

2007 30 17 47

2008 24 40 64

2009 17 42 59

2010 27 57 84


138

Po ta analizojmë shpërndarjen e kapitalit të huaj dhe atij të përbashkët sipas degëve

të sektorit terciar, vëmë re që bizneset me kapital të huaj kanë një peshë të konsiderueshme,

me rreth 61% në sektorin terciar, dhe 39% në sektorin e prodhimit Këtë na e paraqet edhe

tabela e grafikët e mëposhtëm254

:

Tabela nr V.12 : Aktivitetet ku ushtrohet kapitali i huaj e i përbashkët

Grafiku nr V.44: Aktivitetet ku ushtrohen kapitalet e huaja e të perbashkëta

Nga analiza e detajuar e kësaj influence të kapitalit të huaj në sektorin terciar, sipas

shërbimeve tregtare e jotregtare, evidentojmë praninë e tyre të madhe në shërbimet

jotregtare, në rreth 51%, veçanarisht këtu me një prezencë të konsiderueshme në aktivitetet

financiare e sigurime, në rreth 33 255

subjekte të tilla. Paraqitja grafike e mëposhtme tregon

këtë shpërndarje të kapitalit të huaj sipas shërbimeve terciare në këtë vendbanim:

Grafiku nr V.45: Shpërndarja e kapitalit te huaj sipas sektoreve e shërbimeve terciare

254

Zyra Rajonale e Punësimit, Shkodër 2011 255

Qarku Shkodër 2013,”Studimi i Tregut të Punës”, faqe 52

Lloji i

aktivitetit

Kapital i

Perbashket

Kapital

i Huaj Totali

Prodhim 10 16 26

Ndertim 2 5 7

Transport 0 0 0

Tregeti 6 2 8

Sherbime 3 14 17

Te tjera 6 20 26

SHUMA 27 57 84


139

V.6. Struktura e sektorit terciar në rrethin e Shkodrës, dhe potencialet për

zhvillimin e tij

Të gjitha statistikat e konstatuara për strukturën e ekonomisë së rrethit të Shkodrës,

kanë evidentuar dominimin e tyre nga sektori terciar. Në këto dimensione të zhvillimit të

sotëm të tij dhe me një bashkërendim të veprimtarive me sektorët e tjerë, krijon premisa për

një qendrueshmëri edhe në të ardhmen. Tablloja e shpërndarjes sektoriale të rrethit tonë,

prezanton një situatë të tillë të fokusimit të bizneseve terciare më tepër në shërbimet

tregtare, ashtu sikurse edhe të peshës së lartë në treguesin e punësimit.

Kjo situatë e shërbimeve terciare në rrethin e Shkodrës, ndryshon nga ajo në

shkallë Republikës në peshën e këtyre shërbimeve në treguesit e mësipërm. Nëse në shkallë

Republike shërbimet jotregtare dominojnë statistikat në punësim me rreth 60%(shih

grafikunV.13) e në shpërndarje subjektesh sipas aktiviteteve me rreth 82%( shih grafikun

V.14), në rrethin e Shkodrës kemi një prezencë më të madhe të shërbimeve tregtare në

punësim me rreth 60%( shih grafikun V.30) dhe shpërndarje subjektesh me rreth 77%( shih

grafikun V.33) të këtyre treguesve në nivel sektori terciar.

Për rrethin e Shkodrës prezenca më e madhe e subjekteve dhe kontributit në

punësim më tepër në shërbimet tregtare, është e lidhur me historikun e zhvillimit të tregtisë,

si dega kryesore e kësaj hapësire gjeografike. I shtojmë këtu edhe potencialet e mëdha

natyrore e historiko-kultorore për zhvillimin e një turizmi strukturalisht të shumëllojtë.

Më qartë indeksin e këtyre ndryshimeve të këtyre treguesve në shërbimet terciare, e

jep grafiku i mëposhtëm:

Grafiku nr V.46: Ndryshimet midis Shkodrës e Republikës në shërbimet terciare

Shërbimet tregtare në rrethin e Shkodrës kanë dominancë si përsa i përket

punësimit, në rreth 60% të totalit në sektorin terciar, dhe ku janë përqëndruar rreth 77% e

subjekteve të tij në nivel rrethi. Momentalisht, këto shërbime janë të përfaqësuara gjithsej

nga rreth 2247 subjekte me një strukturim të tillë të degëve, ku diferencat midis tyre janë të

dukshme. Përfytyrimin më të saktë për këtë disproporcion strukturor në këtë rreth e jep

grafiku, si mëposhtëm vijon:


140

Grafiku nr V.47: Struktura e shërbimeve tregtare në rrethin e Shkodrës

Paraqitja e mësipërme grafike tregon, që dega e tregtisë është kryesore në shërbimet

tregtare të rrethit të Shkodrës, e cila jep 69% të tyre. Tregtia ishte dega që i dha

personifikimin qytetit të Shkodrës, si qëndër tregtare dhe që për tradicion vazhdoi deri në

ditët e sotme. Në këtë degë, në vitin 2012, funksiononin gjithsej rreth 1558256

subjekte të

një madhësie të vogël në nivel mikrondërmarresh, në rreth 1514 të tilla ose 97% të tyre,

ndërkohë që 41 subjekte ose 3% janë në nivel ndërmarrjesh të vogla dhe të mesme.

Tregtia në rrethin e Shkodrës funksionon më tepër si tregti me pakicë, dhe ku operojnë

rreth 57% e njësive të përgjithshme tregtare, dhe si tregti me shumicë në rreth 43%257

të

tyre. Për dinamikën e prezantimit të këtyre dy llojeve të tregtisë në këtë rreth, flet edhe

grafiku i mëposhtëm:

Grafiku nr V.48: Struktura e tregtisë në Shkodër, në 2012

Nëse do të analizojmë shpërndarjen gjeografike të kësaj dege sipas vendbanimit,

evidentohet që në këtë panoramë të paraqitjes së saj, pjesa më e madhe e tyre ndodhen në

zonën urbane, në rreth 91% të njësive tregtare me pakicë e shumicë. Ky përqëndrim i lartë

në këto vendbanime është i lidhur me infrastrukturën shumë të më të zhvilluar në shërbim

256

Qarku Shkodër 2013,”Studimi i Tregut të Punës”, faqe 47 257

Zyra e Tatim-Taksave Shkodër 2013


141

të saj, si dhe me përqëndrimin më të mëdh të popullsisë në ta. Ndërkohë që në zonën rurale

funksionojnë vetëm 9% e njësive tregtare, e lidhur me infrastrukturën e dobët të

prezantimit të tyre, si dhe përqëndrimin e pakët të popullsisë në këto zona. Këto

karakteristika dhe diferenca janë thelluar, sidomos pas valëve intensive të migrimeve të

brendshme të popullsisë së këtyre vendbanimeve, drejt qytetit të Shkodrës.

Qyteti për vetë specifikat e zhvillimin e tij, kundrejt planeve të mirëfillta urbanistike i

ka pozicionuar zonat tregtare me shumicë, kryesisht në pjesën periferike të vendbanimit

urban. Ndërkohë që, zonat e tregtisë me pakicë kanë një shpërndarje territoriale më të gjërë

brenda për brenda qytetit. Në tërësinë e subjekteve tregtare funksionale në rrethin e

Shkodrës, shumica e mbështesin aktivitetin e tyre tek mallrat e prodhuara në vend, në

masën 69%, ndërkohë që një pjesë më e vogël rreth 31%,258

tregtojnë mallra të importuara

nga jashtë.

Këtë strukturim të subjekteve sipas mallrave të tregtuara dhe të prodhuara brenda e

jashtë vendit, e pasqyrojmë nëpërmjet grafikut të mëposhtëm:

Garfiku nr V.49: Struktura e mallrave në bazë të mallit që tregtohet, në vitin 2012

Me një dinamikë shumë interesante në rrethin e Shkodrës, në vitin 2012, prezantohet

edhe struktura e mallrave të tregtuara në tregtinë me shumicë dhe atë me pakicë. Të dhënat

për pasqyrimin e kësaj strukture i kemi marrë nga një studim i detajuar i bizneseve tregtare

të regjistruara në Drejtorinë Rajonale të Tatim-Taksave në Shkodër.

Mbështetur te këto të dhëna, dhe në analizë të tyre, degët e tregtisë me shumicë e

pakicë në rrethin e Shkodrës, vijnë me një strukturë shumë të gjërë të tyre. Kjo është e

lidhur me kërkesat për shumëllojshmëri mallrash nga ana e popullsisë. Këtë prezantim,

synon të paraqesë edhe grafiku, si mëposhtë vijon:

258

Zyra e Tatim-Taksave Shkodër 2013


142

Grafiku nr V.50: Struktura e tregtisë në rrethin e Shkodrës, në 2012

Dinamika e prezantimit të strukturës së mallrave që tregtohen në objektet e tregtisë

me shumicë e pakicë, flet për një përqindje të lartë të grupmallrave industrialë, suvenire

dhe atyre ushqimorë, në masën 21%. Kjo shpjegohet me kërkesat e larta të popullsisë për

këto produkte, veçanërisht për llojin suvenire nga ana e turistëve të huaj, por edhe atyre

vendas. Vendin e dytë dhe me një peshë të konsiderueshme tregtimi në këtë rreth, vijnë

grupi i mallrave të materialeve të ndërtimit, me rreth 13%. Pesha e lartë e tyre lidhet me

rëndësinë që vazhdon të ketë dega e ndërtimit në rrethin e Shkodrës, i cili gjatë gjithë

tranzicionit ka shënuar rritje të vazhdueshme. Në tregtinë shkodrane shumë subjekte për

shkak të potencialeve bujqësore e blegtorale që disponon ky rreth, sidomos në zonën

fushore të saj, tregtojnë edhe impute të ndryshme bujqësore, në masën 10%. Rritja e peshës

së tregtimit të tyre tregon për prioritetin zhvillues të degës së bujqësisë në këtë rajon në të

ardhmen. Grupmallrat e tjera prezantohen me shifra modeste, por me një shumëllojshmëri

të tyre. Kjo, është shprehje e kërkesave të këtij komuniteti për një strukturë të gjërë

mallrash përdorimi, dhe të një mirëqënie në rritje të tij, sidomos në zonat urbane të rrethit.

Zhvillimi i kësaj dege tradicionale të sektorit terciar, është i lidhur në mënyrë të

natyrshme me zhvillimin e degëve të sektorit sekondar. Ky sektor, me disa prodhime të tij

ka arritur të dalë në tregjet e huaja, por edhe të furnizojë tregun e brendshëm me produkte

të ndryshme ushqimore e joushqimore. Degët kryesore të tij, që prodhojnë mallra në

shërbim të degës së tregtisë në rrethin e Shkodrës, janë:

Industria e veshjeve;

Industria e këpucëve;

Industria ushqimore;

Prodhimet tradicionale të artizanëve shkodranë etj..

Ky bashkërendim i veprimtarive midis sektorëve shihet si forma më efektive e

ekonomisë shkodrane në proceset e integrimit dhe të rritjes ekonomike. Rruga e vetme e

cila do të bënte të mundur integrimin e Shkodrës me vendet e rajonit është rritja e zhvillimi

i mëtejshëm i industrive prodhuese tradicionale, këtu në mënyrë të veçantë i nëndegëve të

industrisë së lehtë e ushqimore.259

259

Uruçi Esmeralda”Integrimi rajonal i ekonomisë së rajonit të Shkodrës”,Seminar” Zhvillimi ekonomik i

rajonit shkodër ”, Tetor 2003


143

Sektori prodhues primar e sekondar impulson degët e sektorit terciar, veçanërisht

këtu tregtinë dhe furnizimin me produkte të domosdoshme të turizmit, në mënyrë që ky i

fundit të jetë sa më konkurrues e cilësor në tregun turistik rajonal.

Një sektor primar i zhvilluar, shton gamën e produkteve të domosdoshme për

popullsinë në tregun e brendshëm, por edhe atë të jashtëm, nëse i përgjigjet kërkesës së

konsumatorit të huaj në cilësinë e duhur. Ky fenomen tashmë në ekonominë shkodrane, e

përfshirë në proceset integruese, është realitet i prekshëm. Tradicionalisht, Shkodra ka

eksportuar produkte e nënprodukte bujqësore e blegtorale në tregjet e huaja, ndërsa sot më

të shprehura këto relacione janë me Malin e Zi, për shkak të afërsisë gjeografike. Rrethi i

Shkodrës eksporton domaten, trangullin, pjeshkën, rrushin, duhanin, qumështin, mishin dhe

nënproduktet e tyre.

Në dispozicion të kësaj dege, sa komplekse në strukturë, aq edhe e ndryshme në

shpërndarjen gjeografike, janë krijuar nga organet e pushtetit lokal, në përputhje me planin

rregullues të qytetit vendtregtime të veçanta. Këto janë të përfaqësuara nga njësi të vogla, e

deri tek supermarketet e mëdha, me një gamë të gjerë artikujsh të tregtisë me shumicë dhe

pakicë. Infrastruktura tregtare cilësore, nuk prezantohet vetëm në zonat urbane të rrethit,

por edhe në disa zona rurale, si përsa i përket tregtisë, ashtu edhe marketingut të saj. Kjo

mënyrë zhvillimi është karakteristikë për destinacionet turistike, si dhe periferinë e qytetit

të Shkodrës, për shkak të hapsirave të mëdha në dispozicion të tyre. Një kompleks i tillë

tregtar, i cili është ndërtuar në vendin e Bexhistenit të vjetër, pavarësisht nga hapësirat e

shumta që janë vënë në dispozicion të subjekteve, nuk është funksional në tërësinë e tij.

Shpjegimi i saj është i lidhur me faktin se, shumë subjekte për t‟iu shmangur detyrimeve

fiskale, dhe për të funksionuar në mënyrë informale preferojnë vende të papërshtatshme.

Kjo mënyrë tregtimi është karakteristikë për tregtarët e fermerë vegjël abuziv e ambulantë.

Në shërbim të degës së tregtisë dhe turizmit janë vënë në dispozicion edhe panairet

e shumta të organizuar në Shëtitoret e qytetit, ku tregtohen prodhimet tradicionale

artizanale dhe suvenire të ndryshme, në raste festash kombëtare e fetare. Kjo mënyrë

prezantimi, ka tërhequr shumë turistë vendas dhe të huaj.

Dega e turizmit, është një nga degët potenciale të sektorit terciar në rrethin e

Shkodrës, e cila duhet të shihet si premisë për një zhvillim të qendrueshëm në të ardhmen.

Ai është i përfaqësuar në shkallë rrethi me rreth 529260

subjekte, ose 14%261

të totalit të

përgjithshëm të subjekteve në të. Këto subjekte sot në degën e turizmit janë totalisht

private, ndryshe nga periudha moniste, ku kjo degë ishin totalisht shtetërore. Në shërbimet

tregtare, kjo degë ka një peshë prej 24%(shih grafikun nr. V.47) të tyre, duke u radhitur e

dyta pas tregtisë.

Infrastruktura dhe superstruktura në shërbim të saj në rrethin e Shkodrës, është

zhvilluar si në zonën urbane, ashtu edhe në atë rurale. Në zonën urbane dhe në periferi të

saj, më të përhapura dhe funksionale janë qendrat rekreative turistike natyrore, kryesisht

buzë Liqenit apo lumit Buna, të harmonizuara edhe me turizëm gastronomik. Ndërkohë që,

në zonat rurale të rrethit funksionojnë më tepër subjekte, si shërbime bar-kafe e rekreacion.

Në zonat malore, turizmi malor në këtë rreth përfaqësohet nga fshati turistik i Thethit me

7262

shtëpi pritëse, ku 4 subjekte të tilla, ofrojnë edhe shërbime restoranti. Kjo strukturë e

shërbimeve turistike në rrethin e Shkodrës, ka një paraqitje të tillë grafike:

260

Qarku Shkodër 2013 ,. “Studimi Tregu i Punës “faqe 50 261

Po aty , faqe 50 262

http://ëëë.qarkushkoder.org


144

Grafiku nr. V.51: Struktura e shërbimeve turistike në rrethin e Shkodrës

Në analizë të paraqitjes së mësipërme grafike mbi shërbimet turistike në rreth,

evidentojmë peshën e lartë të shërbimeve të tipit bar-kafe, harmonizuar me shërbimet

rekreative, të cilat përfaqësojnë rreth 82%263

të tyre. Përmasat e larta të prezantimit të

këtyre shërbimeve janë të lidhura me ekzistencën për nga madhësia të tyre në nivel

mikrondërmarrjesh. Subjektet e kësaj natyre, për të funksionuar kërkojnë investime të

pakta, dhe ku pronari në shumicën e rasteve, sidomos në zonat rurale, është edhe punëtor.

Shërbimet gastronomike, ose retorantet zënë vendin e dytë midis shërbimeve

turistike në rrethin e Shkodrës, me 9% të tyre. Ajo çfarë vlen të theksohet në dinamikën e

zhvillimit të tyre është prezantimi me një strukturë të shumëllojtë, sidomos në vendbanimet

urbane, të cilat kanë një kulturë shërbimi cilësisht më e mirë se ato në zonat rurale.

Diferencat e kulturës së shërbimit janë të dallueshme edhe brenda për brenda vendbanimit

urban nga qendra drejt periferisë suburbane e aq më shumë me zonën periurbane.

Hoteleria në rrethin e Shkodrës përbën 6% të shërbimeve turistike në rreth,

përfshirë këtu hotelet në qytet dhe Velipojë, si dhe shtëpitë pritëse në zonat rurale malore

turistikë të rrethit. Konkretisht kapaciteti hotelier në zonat urbane e rurale të rrethit ka këtë

paraqitje grafike:

Grafiku nr V.52: Kapaciteti hotelier në zonën urbane e rurale të rrethit të Shkodrës

263

Zyra e Tatim –Taksave, Shkodër


145

Hoteleria dhe kapacitetet e tyre në zonën urbane, sipas grafikut të mësipërm ka një

strukturë më komplekse prezantimi. Ko është e shprehur tek statistikat për këtë kapacitet,

ku dhomat dyshe kanë peshën më të madhe me rreth 58%, njëshet 23%, familjaret 16% dhe

të tipit suite vetëm 3%. Krejt e ndryshme prezantohet struktura hoteliere për zonën rurale.

Në statistikat për këtë vendbanim janë marrë në konsideratë hoteleria e fshatrave turistikë

të Velipojës e Thethit.

Këto kapacitete në pjesën dërrmuese prezantohen si shërbime familjare, në rreth

95% e tyre, dhe në një masë shumë më të vogël dhomat njëshe e dyshe në rreth 5%.

Velipoja, është qendra më e rëndësishme turistike balneare në rrethin e Shkodrës, por edhe

më kryesoret në vend me një kapacitetet hotelier të madh, në rreth 75% të totalit të të gjithë

zonave rurale. Kjo është e lidhur me flukset e mëdha turistike drejt këtij destinacioni,

sidomos gjatë stinës së verës.

Agjensitë turistike, zënë vendin e fundit në këto shërbime në shkallë rrethi, në rreth

3% të tyre, ose 17 të tilla. Përqëndrimi i tyre është më i lartë në qytet se sa në zonat rurale,

për shkak të popullsisë më të lartë në to.

Shërbimet turistike brenda për brenda rrethit, vijnë të diferencuara midis pjesës

urbane dhe rurale, pasqyrë e të cilave janë edhe grafikët e mëposhtëm:

Grafiku nr. V.53: Struktura e shërbimeve turistike në zonat urbane e rurale

Nga analiza e panoramës së shpërndarjes të shërbimeve turistike sipas zonave

urbane e rurale, ruhet pothuajse e njëjta fizionomi prezantimi me mbizotërim të kategorisë

së bar-kafeve e atyre rekreative. I vetmi ndryshim është tek agjensitë turistike, të cilat

përqëndrimin më të madh e kanë në zonën urbane në rreth 9% dhe atë rurale në vetëm 2%

të shërbimeve turistike. Statistikat e shërbimeve turistike për zonën rurale, mbulohet

kryesisht nga të dhënat për fshatrat e Velipojës dhe Thethit, në të cilët pothuajse ato

prezantohen me strukturë komplekse të tyre. Ndërkohë që, kategoria bar-kafe është e

përhapur në të gjithë fshatrat e komunave të rrethit të Shkodrës, prandaj shpjegohet kjo

peshë e lartë e këtyre shërbimeve turistike në këto zona, në rreth 76%.

Me interes në këtë dinamikë zhvillimi të kësaj dege, është edhe analiza e

motivacioneve, që stimulojnë lëvizjet me qëllime turistike drejt këtyre destinacioneve. Ato

shprehen në forma të shumta, si:

Për pushime të shkurtra brënda ditës, kryesisht rekreacion dhe çlodhje;

Për pushime më të zgjatura ditore ose mujore, kryesisht turizëm balnear dhe malor,

veror e dimëror.


146

Flukset turistike në rastin e parë janë shumë të mëdha dhe me një shtrire kohore gjatë gjithë

vitit, ndërsa në të dytin flukset marrin karakter sezonal.

Oferta natyrore mjaft e pasur me tërësinë e veçorive fiziko-gjeografike, historikun e

lashë zhvillimit të këtij vendbanimi, pasuria materiale e shpirtërore e popullsisë së tij ka

krijuar mundësi për zhvillimin e një turizmi të mirfilltë, i cili konsiston me zhvillimin e

turizmit balnear( detar e liqenor), malor (pejzazhor, skive e sporteve të ndryshme

dimërore), e deri tek ai historik, gastronomik e elitar.

Rrethi i Shkodrës renditet në zonat me objekte natyrore të shumëllojta, duke u

pozicionuar pranë detit, lumit, liqenit, fushës e malit, me një harmonizim perfekt të këtyre

pejsazheve, të cilatsot më shumë se kurrë janë vënë në shërbim të degës së turizmit. Janë

rreth 41264

objekte natyrore me vlera turistike, që sot janë të vizitueshme nga turistë vendas

e sidomos të huaj. Përmendim këtu: Burimin e Vrakës, Ujvarën e Thethit, Përroin e

Kaprejit, Kanioni Grunasit, Burimet e Kirit, Shpella e Jubanit etj..

Derdhja e Bunës Përroi i Thethit Pamje nga Alpet

Foto nr V.1: Pamje të objekteve natyrore të turizmit malor në rrethin e Shkodrës

Personifikimin e Shkodrës, si qytet me kulturë dhe qytetërim të hershëm e

justifikojnë shumë objekte kulturore, materiale e shpirtërore, të cilat janë prezent në pjesë

të ndryshme të rrethit, dhe që shquhen për një atraksion të lartë njohje. Përmendim këtu:

Kalanë e Rozafës, lagjet karakteristike Gjuhadol e “13 Dhjetori”, Banja e Vogël(Hamami),

Xhamia e Plumbit, kështjella e Drishtit në Postribë, Fototeka Marubi, shtëpi dhe kulla në

komunat malore të Shalës e Pultit, kështjella e Danjës në zonën e Nënshkodrës etj..

264




147

Kalaja e Rozafës Xhamia e Plumbit Pjaca e Shkodrës

Foto nrV.2: Pamje të objekteve historike të turizmit historik në rrethin e Shkodrës


Turizmi për rrethin e Shkodrës është degë, që me ritmet e zhvillimit aktual, do të

ndikojë në rritjen ekonomike dhe në përmirësimin e jetës së banorëve të tij, për një

integrim shumëpërmasor në turizmin rajonal. Në komunat rurale malore të rrethit, zhvillimi

i sektorit primar, krijon premisa për zhvillimin e agroturizmit, turizmit gastronomik,

turizmit pejsazhor të favorizuar nga egzistenca e pyjeve të shumta, luginave malore shumë

interesante, turizmit kulturor nga rivlerësimi i pasurive kulturore, traditave në veshje,

ndërtim, artizanat, etj...

Diferencat e komunave malore me komunat e zonës fushore në aspekt të zhvillimit

të turizmit janë më të dukshme. Ndikimet moderniste të zhvillimeve bashkëkohore të

turizmi balnear në këto hapësira gjeografike shfaqen tashmë si forma të atraktuara, jo

vetëm nga turistë vendas, por edhe të huaj. Ndërkohë që në turizmin malor, pavarësisht nga

oferta e jashtëzakonshme në dispozicion, është pak i prezantuar dhe larg standarteve të

zhvillimit të tij në vendet fqinjë Malin e Zi e Maqedoninë, me të njëjtën ofertë e potencial

turistik. Duke patur parasysh sipërfaqen që zënë këto territore në rrethin e Shkodrës, duhet

të shihen si potenciale zhvillimi të qendrueshëm në të ardhmen.

Zhvillimi infrastrukturor i zonave malore të rrethit në kuptimin e gjërë: rrugor,

arsimor e shëndetësor, harmonizuar me cilësitë e banorëve të zonës: bujarinë e mikpritjen,

pejsazhet e pashkelura, krijon premisa për zhvillim dhe shihet si rrugëzgjidhja e vetme për

të dalë nga prapambetja e zhytur në vite. Zhvillimi i turizmit malor në disa komuna malore

të këtij rrethi, sodomos në Theth harmonizuar me rikthimin e degëve tradicionale

(blegtorinë) janë forma më e mirë në krijimin e të ardhurave të tyre, dhe një mundësi që

shumë të migruar nga këto komuna të mund të rikthehen përsëri në to.

Në Shkodër egzistojnë shumë biznese familjare, që janë shndërruar në biznes

fitimprurës në shërbim të turizmit. Ky treg bazohet në mjeshtëritë shkodrane artizanale, të

cilat kanë filluar të rigjallërohen së tepërmi vitet e fundit, për shkak të përparësive që ka

marrë dega e turizmit në nivel rajonal e kombëtar. Rihapja e ndërmarrjeve artistike të

punimeve prej bakri, druri, thupre, kanë pasuruar shumë këtë treg atraktiv për vendasit, e

sidomos për të huajt.

Sot, mjeshtëri të vjetra janë trashëguar dhe ushtruar nga shumë familje shkodrane,

në fillim në mënyrë spontane, e tani të organizuar në Shoqatën e Artizanëve Shkodranë. Ky

lloj artizanati në Shkodër është art i mirëfilltë, por edhe mënyrë jetese për shumë familje që

aplikojnë ato.



148

Në qytetin e Shkodrës dhe në rrethinat e saj ka shumë zeje tradicionale, të cilat

punojnë për tregun turistik vendas e të huaj. Kjo është shprehje e gjetjeve të mundësive për

t‟u punësuar, fituar, për një mirëqënie sa më të lartë. Janë të njohur shkodranët në

mjeshtëritë e punimit në filigramës, argjendit, gdhendjes së drurit, mermerit, alabastrës,

zuktheve etj, të cilët shfrytëzojnë traditën e hershme e të pasur të popullsisë shkodrane në

shekuj, por edhe kërkesat e tregut sot. Këta mjeshtër po konkurrojnë me dinjitet të plotë, si

në tregun e brendshëm, ashtu edhe në atë ndërkombëtar.

Përmendim shumë mjeshtër si: Fric Barbullushi, Muhamet Trepçi, Kasem Uruçi,

Sadedin Alivoda, Mili Lazri, Zef Gjini, Familja Mjeda, Tonin Radovani etj..

Panairet e shumta të zhvilluara në qytetin e Shkodrës, veçanërisht vitet e fundit pas

rindërtimit të zonës tradicionale të Shkodrës me pedonalet e saj, kanë kontribuar në

reklamimin e shumë artizanëve shkodranë, por edhe më gjërë të disa rretheve të Veriut të

Shqipërisë, me të cilat ky rreth ka lidhje shumë të forta ekonomike tradicionale, sidomos

këtu me Pukën e Malsinë e Madhe.

Foto nr V.3: Punime të artizanëve shkodranë(S.Kruja), firma(Karini)

Transporti, është degë tjetër shumë me rëndësi në shërbimet tregtare të rrethit të

Shkodrës. Sot po i kushtohet një vëmendje shumë e madhe zhvillimit të tij, si në aspekt

strukturor, ashtu edhe përsa i përket shpërndarjes hapsinore të tij. Kushtet topografike e

natyrore të këtij rrethi, përbëjnë mundësi e potenciale për zhvillimin e të gjitha llojeve të

transportit në të. Këtyre faktorëve iu shtohen edhe ato humanë, kapital i cili është prezent

në përmasa të konsiderueshme në këtë rreth, veçanërisht në pjesën fushore të tij. Ndikimi

afatgjatë i tyre, ka krijuar një degë me një strukturë të shumëllojtë të saj, dhe shpërndarje të

pabarabartë të tij në këtë hapësirë gjeografike.

Aktualisht në rrethin e Shkodrës funksionojnë rreth 160 subjekte transporti e

magazinimi, ku 1 subjekt është shtetëror, dhe 159265

subjekte të tjera janë private. Në

shpërndarjen e subjekteve sipas aktiviteteve, kjo degë prezantohet me statistika modeste me

rreth 4% të totalit të përgjithshëm të subjekteve në nivel rrethi, dhe ku janë punësuar vetëm

3%266

e numrit të përgjithshëm të të punësuarve sipas aktiviteteve.

265

Qarku Shkodër 2013.”Studimi i Tregu i punës , faqe 48 266

Po aty , faqe 48


149

Pesha e ulët e kësaj dege në ekonominë shkodrane, është shprehje e nivelit të ulët

të zhvillimit të tij, veçanërisht transportit hekurudhor, i cili pothuajse nuk është funksional,

dhe që prezantohet me një peshë shumë të ulët të transportit të mallrave e të udhëtarëve. Në

një gjendje jo shumë cilësore është edhe transporti rrugor automobilistik. Ky lloj transporti

sot, pavarësisht nga investimet e larta shtetërore në nivel rrethi lë për të dëshiruar në cilësi e

gjatësi, sidomos në komunat rurale malore të këtij rrethi.

Prezantimi në këto nivele i zhvillimit infrastrukturor të tyre, ka qenë një nga

shkaqet e eksodeve të popullsisë së këtyre zonave drejt qytetit të Shkodrës gjatë periudhës

së tranzicionit. Gjithashtu, ky nivel zhvillimi sot, për pjesën e mbetur të popullsisë së

këtyre komunave, krijon një sërë vështirësish në marrjen e shërbimeve më të domosdoshme

arsimore e shëndetësore, si dhe daljen në treg të prodhimeve të tyre. Vështirësitë në këto

hapësira rriten, edhe kur bëhet fjalë për shfrytëzim të potencialeve natyrore në shërbim të

turizmit malor.

Nga harta nr. 9 vërehet qartë diferenca në shpërndarjen gjeografike të rrugëve, ku

rrugët primare janë të përqëndruara më tepër në pjesën fushore të rrethit. Nga ana tjetër

shfaqen rajonet malore të rrethit, me një rrjet rrugor tepër të amortizuar në standartet e

rrugëve sekondare, dhe disa fshatra të komunave të Pultit, Shllakut, Temalit, Shoshit, pa

asnjë km rrugë.

Harta e transportit për rrethin e Shkodrës, tregon për dendësinë e lartë të rrugëve në

zonën fushore të tij, favorizuar nga kushtet topografike të terrenit në to, si dhe dendësia e

lartë demografike. Ky rrjet i ka dhënë mundësi zonave rurale fushore të marrin shërbimet

më të domosdoshme nga qëndra urbane dhe anasjelltas, si dhe të kenë shkëmbime tregtare

me lehtësira më të mëdha, në krahasim me zonat malore të rrethit. Këto të fundit, duke u

karakterizuar nga dendësia e ulët e rrjetit rrugor, prapambetja e tij, largësia e madhe nga

qendra urbane, dendësia e ulët demografike, kanë patur vështirësi të dukshme në marrjen e

shërbimeve më të domosdoshme terciare dhe një komunikim rudimentar, sidomos në

aspekt të shkëmbimeve tregtare. Specifikisht, këto karakteristika janë për komunat më të

largëta të rrethit, si ato të Shalës, Pultit, Shoshit, Temalit, Shllakut, etj...

Harta nr V.1 : Harta e rrugëve rurale në Shkodër

www.qarkushkodër.org/Materiale/harta

http://www.qarkushkodr.org/Materiale/harta


150

Aktualisht, transporti në rreth mbulohet nga rrugë primare dhe sekondare, në vartësi

këto të kushteve topografike, dhe duke përfaqësuar më tepër tiparet e një rrethi malor.

Pavarësisht nga vështirësitë e krijuara nga ky faktor, qendra urbane realizon komunikim me

pjesën më të madhe të komunave rurale të rrethit, por edhe rrethet në kufi me të, duke e

eklipsuar edhe në këtë aspekt Shkodrën si “Pol Zhvillimi” për ta.

Shpërndarja dhe cilësia e rrjetit të rrugëve ndryshon shumë midis qendrës urbane e

komunave rurale. Në totalin e përgjithshëm të rrugëve rurale të rrethit nga 555 km267

që ka

gjithësej, vetëm 150 km janë rrugë rajonale dhe 405268

km janë rrugë komunale. Në

gjatësinë e përgjithshme të këtyre rrugëve rurale komunale, vetëm 9.6 km ose 2% janë

rrugë të standarteve mesatare( sekondare), rreth 83% të tyre janë të këqija, ose shumë të

këqija, dhe pjesa tjetër rreth15% e tyre janë krejt të pakalueshme. Konstatimet e mësipërme

na i pasqyrojnë qartësisht grafikët e mëposhtëm:

Grafiku nr V.54: Struktura e rrugëve dhe cilësia e atyre rurale në rrethin e Shkodrës

Situata e dinamika e prezantimit të rrugëve urbane ndryshon nga ajo e zonave rurale

në shumë aspekte. Ndryshimi është i prezantuar që tek kushtet teknike, ku ato në zonën

urbane janë të një cilësie më të mirë se në ato rurale e deri te struktura e tyre. Në një pjesë

të qyteti rrugët primare janë të kombinuara me rrugë shëtitore me pllaka dekorative, të cilat

kanë ngjallur kureshtje e tërheqje për turistë, që vijnë e vizitojnë këtë pjesë të qytetit dhe ku

tradita me modernen janë të harmonizuara mjaft mirë.

Kokretisht cilësia e infrastrukturës rrugore brënda qytetit ka këtë fizionomi, sipas

tabelës nr V.11 dhe grafikut nr V.53 si më poshtë vijon:

Tabela nr V.13: Kategorizimi i rrugëve urbane në bazë të cilësisë në gjatësi e sipërfaqe269

Kategorite Gjatesia

(ml)

Siperfaqe

(m2)

Gjatesia

(%)

Siperfaqe

(%)

Rruge te Kategorise se Pare 35336 706720 16.90 45.20

Rruge te Kategorise se Dyte 28001 280011 13.39 17.83

Rruge Terciale 145742 582967 69.71 37.05

267

Qarku Shkodër”Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjecarit” faqe 38 268

Qarku Shkodër 2006”Inventari për administrimin e rrugëve rurale 269

Zyra e Transportit, Bashkia Shkodër 2013

27%

73%

Struktura e rrugeve ne rreth

Rruge rajonale Rruge komunale


151

Grafiku nr V.55: Rrugët urbane sipas cilësisë në gjatësi e sipërfaqe

Cilësia e rrugëve urbane, në krahasim me ato rurale për çdo kategori, është krejt e

dallueshme. Në zonën urbane të rrethit sipas grafikut nr V.55, rrugët cilësorë kanë një

peshë modeste në gjatësinë e përgjithshme të rrugëve urbane, vetëm 17% të gjatësisë së

tyre, rrugët e kategorisë së dytë 13% të saj, dhe ato të kategorisë së tretë zënë pjesën

dërrmuese në rreth 70% të tyre, dhe që korrespondon me periferinë suburbane të qytetit dhe

një pjesë të rrugicave brenda tij. Ndërtimi i Unazës në hyrje të qytetit ka ndikuar pozitivisht

në cilësinë e rrugëve e rrugicave lidhëse me të, si dhe në disiplinimin e trafikut brenda tij.

Për një transport sa më funksional, dhe me një strukturë sa më të shumëllojtë,

nevojiten edhe një fond i caktuar mjetesh transporti në funksion të tij. Ky fond në këtë rreth

është kryesisht në shërbim të transportit automobilistik, i prezantuar në lloje e firma të

ndryshme. Konkretisht, të regjistruara në zyrat përkatëse, në vitin 2012, janë rreth 19. 731 270

mjete në të gjithë rrethin e Shkodrës, nga të cilat 11. 782271

mjete janë në Bashkinë

Shkodër, 779272

mjete në Bashkinë e Vaut të Dejës, dhe pjesa tjetër 7163273

mjete i përkasin

komunave rurale të rrethit. Specifikuar sipas ndarjes administrative urbano-rurale, ky

tregues paraqitet në grafikun e mëposhtëm:

Grafiku nr V.56: Fondi i mjeteve të transportit rrugor në rrethin e Shkodrës

270

Drejtoria Rajonale e Shërbimeve të Transportit Rrugor Shkodër, 2012 271

Po aty 272

Po aty 273

Po aty


152

Paraqitja grafike tregon, që pjesa më e madhe e mjeteve të transportit është

përqendruar në zonën urbane të rrethit, në rreth 64% e totalit të përgjithshëm, ndërkohë që

zonat rurale kanë një peshë modeste, në rreth 36%. Një shpërndarje e tillë e tyre, është e

lidhur me cilësinë e dendësinë e rrugëve në këta hapësirë. Statistika e lartë e mjeteve të

transportit, si në zonat urbane dhe rurale të tij, është shprehje e rritjes së kërkesave për këtë

shërbim nga banorët e tyre. Në këtë tregues brenda hapësirave rurale ka diferenca, nga ku

komunat fushore kanë një përqëndrim më të madh të tyre. Diferencojmë këtu komunën

Rrethina, me rreth 1548274

mjete, Bushatin me rreth 1595275

mjete, Gurin e Zi me rreth

864276

mjete, etj.. Dinamika e këtyre të dhënave, flet për tregues të lartë të komunave në

kontakt fizik me qytetin e Shkodrës, aty ku komunikimi tregtar midis tyre është i

materializuar. Nevojat e marrjes së shumë shërbimeve jotregtare, të cilat kanë një

përqendrim më të madh në qytetin e Shkodrës, ka favorizuar numër të lartë të mjetëve të

transportit në të.

Në varësi të numrit e mjeteve dhe popullsisë së përgjithshme të rrethit, evidentojmë

dendësinë mesatare të popullsisë për një mjet, shprehje e diferencave të zhvillimit të kësaj

dege. Kështu, mesatarja për rrethin është rreth 13.6 persona për mjet, ndërkohë që, zona

urbane e ka 9.7, dhe zona rurale 17.7 persona për mjet.

Me një dinamikë shumë interesante, dhe me kontraste midis zonës urbane e ruarale,

prezantohet shpërndarja e mjeteve sipas llojit. Ky tregues, duke patur parasysh kërkesat në

rritje të popullsisë, ka ndikimin e vet në degët e sektorit terciar, e veçanërisht në tregti,

turizëm e tregues të tjerë të transportit. Dinamikën e këtij treguesi synojmë të paraqesim në

grafikun nr V.57, si mëposhtë vijon:

Grafiku nr V.57: Mjetet në përdorim në rrethin e Shkodrës, në 2012

277

Në totalin e përgjthshëm të mjeteve në rrethin e Shkodrës, pjesën më të madhe e

zënë ato të tipit të automjeteve, me rreth 71% 278

, të dytin e zënë motomjetet, me 14%279

të

274

Drejtoria Rajonale e Shërbimeve të Transportit Rrugor 275

Po aty 276

Po aty 277

Zyra e Tatim-Taksave Shkodër 2012 278

Po aty 279

Po aty


153

tyre, të tretin e zënë automjetet e transportit të përzier, me 7%280

, e në fund me një

prezantim modest vijnë tipet e tjera. Mjetet bujqësore të përfaqësuara vetëm nga 51 copë281

gjithësej, makineritë teknologjike me 2 copë, mjetet tip kampingu me 2 copë, janë të

papërfillshme në totalin e përgjithshëm të mjeteve. Kjo është shprehje e zhvillimeve të

dobëta të sektorit primar, e niveleve të ulëta teknologjike edhe të sektorëve të tjerë të

ekonomisë.

Një tipar tjetër i zhvillimeve të sotme të kësaj dege, është edhe shkalla e lartë e

informalitetit, e shprehur në statistikat e ulëta të regjistrimit të mjeteve në përdorim e

shërbim të kësaj dege. Nga 19 731 mjete të liçensuara që ka rrethi, në transportin e

mallrave dhe udhëtarëve, marrin pjesë shumë më tepër, rreth 34 456282

të tilla. Këta

statistika justifikojnë plotësisht nivelin e lartë të informalitetit.

Me rëndësi në dinamikën e zhvillimit të kësaj dege është edhe pesha e mjeteve të

transportit në transportin e mallrave e të udhëtarëve në shkallë rrethi. Këtë dinamikë

synojmë të japim edhe në grafikun e mëposhtëm:

Grafiku nr V.58: Pesha e transportit në lëvizjen e mallrave e udhëtarëve

Kjo degë realizon rreth 89% të lëvizjes së udhëtarëve dhe 11% të lëvizjes së

mallrave. Në statistikat e fundit janë të përfshira krahas subjekteve të liçensuara edhe ato të

paliçensuarat, të cilat jo vetëm që janë të shumta, por edhe kanë peshë në këto lëvizje.

Pjesë e transportit është edhe postë-telekomunikacioni me dy nëndegët e saj,

shërbimin postar e telefonik. Këta shërbime janë në funksion të komunikimit sa më intensiv

në distancë, të cilat kanë një shpërndarje gjeografike në çdo pjesë të territorit të rrethit të

Shkodrës. Reformimet që kanë prekur këtë shërbim në shkallë Republike, detyrimisht janë

pasqyruar edhe në përmirësimet e këtij shërbimi edhe në rrethin e Shkodrës.

Implementimet e teknologjive të reja, me një infrastrukturë bashkëkohore, përdorimi i

internetit në mënyrë masive, ka zgjeruar dhe intensifikuar shkëmbimet në këtë aspekt të

këtij rrethi, me çdo pjesë të vendit dhe botës.

Telefonia fikse e ajo celulare, ofron shërbimin e saj në zonën urbane të rrethit, por

edhe në disa komuna fushore, ku mundësitë investuese janë materializuar në këtë aspekt.

280

Zyra e Tatim-Taksave Shkodër 2012 281

Po aty 282

Drejtoria e Shërbimit të Transportit Rrugor për Republikën, Tiranë 2013


154

Ndërkohë që, në komunat e thella malore telefonia fikse pothuajse mungon, dhe ku më e

prezantuar është telefonia mobiliare. Në zonën urbane telefonia fikse mbulohet nga

Altelekomi, ndërkohë që funksionojnë edhe 11283

shërbime postare në dy Bashkitë e rrethit.

Në zonën rurale funksionojnë rreth 12 shërbime postare e 20 shërbime telefonike284

, të

cilat nuk mbulojnë plotësisht të gjitha komunat rurale të rrethit. Telefonia e lëvizshme

mobiliare është më e përhapura dhe e përdorshme sot, me një numër të madh abonentësh të

të gjitha kompanive, që operojnë në këtë fushë në vendin tonë.

Një komoditet në komunikim sot, ka krijuar përdorimi i Internetit, shërbim i ofruar

nga të gjithë operatorët e telefonisë fikse e mobiliare, por që në rrethin tonë prezantohet me

diferenca përdorimi midis hapësirës urbane e asaj rurale. Ky shërbim ka një përdorim të

gjërë, sidomos në hapësirën urbane, dhe me përdorim të pakët në zonat rurale.

Zhvillimet infrastrukturore mbeten prioritetet në zhvillim për rrethin e Shkodrës,

sidmos për komunat rurale malore. Kjo përbën edhe rrugën e vetme për zhvillim dhe

daljen e tyre nga prapambetja. Meqenëse kjo degë, stimulon edhe zhvillimin e degëve të

tjera të sektorit terciar dhe sektorëve të tjerë të ekonomisë, janë disa prioritete në funksion

të zhvillimit të saj në këtë rreth. Këto prioritete në shërbim të zhvillimit të infrastrukturës

në rrethin e Shkodrës, konsistojnë tek:

Rikonstruksioni dhe shndërrimi i rrugës Shkodër-Muriqan, 16 km e gjatë, në

standartet e një supërstrade. Kjo do të lehtësonte intensifikim e

bashkëpunimeve tregtare ndërajonale, si dhe do të mbulonte flukset e mëdha

turistike nga vendi ynë dhe Kosova për në Mal të Zi dhe anasjelltas;

Përmirësime infrastrukturore në rrugën Shkodër-Ura e Shtrenjtë-Theth, me

tiparet e një rrugë primare, e cila do t‟i shërbente të gjithë komunave ku

kalon në zhvillimin e tyre, por do të intensifikonte flukset turistike dhe

shkëmbimet tregtare midis qendrës urbane dhe zonave rurale;

Rehabilitimet, që po i bëhen kohëve të fundit rrugës Shkodër-Zogaj, 11 km

e gjatë, nënkupton jo vetëm komunikimin e të gjitha pjesëve përbërëse të

zonës urbane, por edhe intensifikim fluksesh turistike dhe përmirësim të

infrastrukturës në shërbim të tij. Vënia në funksionim e vendqëndrimeve të

trageteve të tonazhit të ulët në Shkodër, Shirokë, Zogaj do të intensifikonte

lidhjet tregtare të zonave që kufizohen me Liqenin, veçanërisht në

komunikimet tregtare me Malin e Zi;

Vënia në funksionim e aerodromit të Shtoit me influenca në intensifikimin e

relacioneve me vendet e tjera të Rajonit e më gjërë edhe me këtë lloj

transporti;

Rikonstruksioni i hekurudhës Tiranë-Shkodër e Shkodër –Podgoricë, do të

ishte një nga prioritetet të tjera në këtë degë në funksion të shkëmbimeve të

mallrave e të udhëtarëve me “Polin Qëndror të Zhvillimit” si dhe me Malin

e Zi e më gjërë;

Përmirësim cilësor i telekomunikacionit në të gjithë rrethin me prioritete në

zonat rurale, për implementimin e formave të reja të komunikimit në

distancë, etj..

283

Qarku Shkodër 2003 ”Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjecarit” ,faqe 16-24 284

Po aty, faqe 27-88


155

Aktivitetet e shërbimeve jotregtare në rrethin e Shkodrës kanë filluar të

rigjallërohen gjatë tranzicionit, e sidomos vitet e fundit. Shprehje e kësaj, është pesha që

japin në kuadër të sektorit terciar, në rreth 23% të tij285

. Këto shërbime janë të përfaqësuara

nga aktivitete financiare e ato të sigurimeve, shërbimit shëndetësor e asistencës sociale, si

dhe shërbime të tjera publike. Karakteristikë e tyre është përfaqësimi i tyre më tepër në

zonën urbane të rrethit. Këtu bëjnë përjashtim shërbimet e karakterit publik, të cilat i

gjejmë të prezantuara edhe në zonat rurale të rrethit të Shkodrës.

Përqëndrimi i lartë i këtyre shërbimeve në qytetin e Shkodrës e ka eklipsuar në

rolin e “polit të zhvillimit” për zonën rurale të rrethit. Mungesa e një pjese të mirë të këtyre

shërbimeve edhe në rrethet pjesë e Qarkut, ia jep këtë atribut edhe në lidhje me to. Në

rrethin e Shkodrës funksionojnë rreth 706286

subjekte të këtyre shërbimeve, me një

strukturë të gjërë të prezantimit të tyre, e lidhur me kërkesat në rritje për to.

Strukturën e shërbimeve jotregtare kryesore e funksionale, synon të paraqesë edhe grafiku

i mëposhtëm:

Grafiku nr V.59: Struktura e aktiviteteve jotregtare në rrethin e Shkodrës

Në dinamikën e ecurisë së këtyre shërbimeve, ajo që rezulton nga paraqitja e

mësipërme grafike është pesha e madhe e aktiviteteve, që janë të lidhura me shërbimet

komunale, funerale, shërbim automjetesh etj. Këta kanë edhe peshën më të lartë në ta, në

rreth 69% të shërbimeve jotregtare. Kërkesat në rritje dhe përdorimi masiv i mjeteve të

transportit nga ana e popullsisë, kanë përcaktuar këtë domonim të tyre. Vendin e dytë në

këta shërbime e kanë ata të shërbimit publik, në rreth 14 % të tyre, por që Zyra e Statistikës

Shkodër nuk ka të dhëna të sakta për ta, për shkak të mosdeklarimit të disa prej tyre. Sipas

këtij institucioni lokal, vetëm 40%287

e subjekteve kanë deklaruar të punësuarit në ta.

Pavarësisht nga shkalla e lartë e informalitetit, kërkesat në rritje të popullsisë arsimdashëse

shkodrane për shërbime cilësore të kësaj natyre, janë tashmë evidente dhe të materializuara.

Vendin e tretë në shërbimet jotregtare e zënë aktivitetet shëndetësore, me rreth

13% të tyre. Gjatë tranzicionit këta shërbime, jo vetëm paraqiten me trend rritës, por edhe

një infrastrukturë më cilësore, në krahasim me periudhën e para ‟90. Spitali Rajonal i

285

Qarku Shkodër 2013. “Studimi i Tregu i Punës”., faqe 37 286

Po aty, faqe 51-54 287

Po aty, faqe 54


156

Shkodrës ofron të gjitha shërbimet shëndetësore, jo vetëm për rrethin, por edhe banorët e

Qarkut në përgjithësi, duke e përforcuar edhe në këtë aspekt rolin e ”polit” për këta rrethe.

Në shërbimet jotregtare, diferencat brenda rrethit janë të dukshme midis zonës

urbane e rurale. Të parat, ofrojnë jo vetëm pjesën më të madhe të këtyre shërbimeve, por

edhe shërbime më cilësore, sesa në zonat rurale të këtij rrethi. Kjo shpjegohet me

përqëndrimet më të mëdha të popullsisë në këtë vendbanim, por edhe me strategjitë e

zhvillimit të këtyre shërbimeve, tashmë të konkretizuara dhe materializuara në këtë

hapësirë.

Arsimi e kultura në rrethin e Shkodrës për tradicion, vazhdon të jetë pjesë e rëndësishme e

shërbimeve jotregtare. Këta janë të përfaqësuara nga një sistem arsimor, me strukturë

komplekse dhe infrastrukturë të zhvilluar. Megjithatë, midis vendbanimeve urbane e rurale

të rrethit, ka diferenca në shpërndarjen e institucioneve arsimore, si dhe atë të strukturës së

tij. Kështu, të specifikuara sipas ndarjes urbane e rurale, institucionet arsimore kanë një

shpërndarje të tillë, ku qartësisht janë të shprehura edhe diferencat midis tyre në tabelën nr

V.15, e grafikun nr V.60, si mëposhtë vijojnë:

Grafiku nr V.60: Shpërndarja e institucioneve arsimore, në 2012

Duke patur parasysh numrin e madh të komunave rurale në rrethin e Shkodrës, në

16 të tilla288

, kuptohet që kanë edhe numrin më të madh të shkollave e kopshteve në rreth

60289

të tilla, ose 61% të institucioneve arsimore të rrethit. Nga ana tjetër, zona urbane

përfaqësohet nga 2 Bashki290

, të cilat kanë 32291

subjekte të tilla, ose rreth 39% të

institucioneve të përgjithshme arsimore të rrethit të Shkodrës, duke përfshirë këtu edhe atë

të arsimit të lartë publik e jopublik.

Ky shërbim në rrethin e Shkodrës, mbështetur tek të dhënat e Drejtorisë Arsimore të

rrethit dhe sipas tabelës V.15(Anekse) dallohet sipas strukturës së vendbanimit në

shpërndarjen e institucioneve publike e jopublike. Në analizë të këtyre të dhënave për

zonat rurale evidentohet pesha e konsiderueshme e shërbimit publik, në rreth 70% të totalit

288

Qarku Shkodër 2003,”Të dhëna për rrethin e Shkodrës” faqe 14 289

Drejtoria Arsimore Shkodër, 2013”Të dhëna statistikore të infrastrukturës arsimore në rrethin e

Shkodrës” 290

Qarku Shkodër 2003”Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjeçarit”fq.61-75 291

Drejtoria Arsimore Shkodër, 2013


157

të përgjithshëm të tyre. Ndërkohë që në këta shërbime, zonat urbane kanë një peshë prej

afro 30% të totalit, por me një peshë shumë të lartë në shërbimet jopublike, në rreth 94% të

totalit të përgjithshëm të tyre. Qartësisht, kjo dallueshmëri dhe panoramë prezantimi e

institucioneve të karakterit publik e jopublik sipas ndarjes urbane e rurale, është e

pasqyruar në grafikun nr V.59, si mëposhtë vijon:

Grafiku V.61:Shpërndarja e institucioneve publik e jopublik sipas ndarjes Urbane-Rurale

Tendencat në rritje e shkollave publike e jopublike përbëjnë një element mjaft

domethënës, të cilat do të ndikojnë në rritjen e cilësisë së arsimimit, dhe në profilizime të

ndryshme, me efekte pozitive në proceset e zhvillimit ekonomik të rrethit të Shkodrës. Kjo

nuk është e mjaftueshme për zgjidhjen e këtij problemi social. Rritja e nivelit në ta,

frekuentimi masiv i tyre, i harmonizuar edhe me infrastrukturën bashkëkohore do të

përmirësojnë situatën arsimore në rreth, e specifikisht për hapsirat rurale, të cilat shfaqin

problematika më të mprehta në këtë drejtim.

Rritja e zhvillimi i infrastrukturës arsimore në rrethin e Shkodrës, ka ndikuar edhe

në rritjen e numrit të fëmijëve dhe nxënësve, që frekuentojnë ato si të karakterit publik e

jopublik. Meqenëse, arsimi publik ka historik për rrethin e Shkodrës, sot ajo prezantohet

me një strukturë të konsoliduar. Gjithashtu, në dinamikën e zhvillimit të këtij lloj arsimi ka

ndikuar edhe frekuentimi i konsiderueshëm, ku vetëm në 2012 në të, ishin përqëndruar

rreth 85% e totalit të përgjithshëm të nxënësve, ndërkohë që në atë jopublik, vetëm 15% e

tyre. Strukturën e shpërndarjes së frekuentuesve të institucioneve publike e jopublike,

synon të paraqesë edhe grafiku i mëposhtëm:

Grafiku nr V.62: Shpërndarja e frekuentuesve të institucineve arsimore


158

Në vazhdim të analizës së situatës së këtij shërbimi, është edhe shpërndarja e

fëmijëve e nxënësve në institucionet arsimore publike e jopublike sipas vendbanimit. Edhe

ky tregues, ndjek pothuajse të njëjtin trend dhe shpjegim, si ai i institucioneve arsimore. Në

totalin e fëmijëve, që frekuentojnë arsimin publik, rreth 47% e nxënësve, i përkasin zonave

rurale, megjithëse kanë një përqëndrim më të madh të institucioneve, në rreth 70%. Kjo

mospërputhje statistikore tregon për një fenomen shumë negativ të shfaqur gjatë

tranzicionit, atë të braktisjes së shkollës nga një pjesë e konsiderueshme e grupmoshave të

frekuentues të tyre. Megjithëse deklarohet për shtim të numrit të shkollave 9-vjeçare,

frekuentimi i tyre ka rënë së tepërmi, për shkak të kushteve ekonomike mjaft të rënda të

zonave rurale dhe periurbane. Në këto të fundit, kjo kategori ka përfshirë fëmijët e

kontigjentit të të ardhurve, të cilët janë shndërruar në krahë pune për familjet e tyre.

Ky fenomen, është konseguencë e lëvizjet masive migrative të ndodhura në rrethin

e Shkodrës gjatë tranzicionit, ku një pjesë e fëmijëve të këtij kontigjenti sot kanë braktisur

shkollat, veçanërisht ato të arsimit të detyruar 9-vjeçar. Kjo nga ana tjetër, është shprehje e

varfërisë humane, fenomen të cilin më tepër e gjejmë të shprehur në zonat rurale të rrethit,

dhe në zonën periurbane të Shkodrës.

Shkaqet kryesorë të rritjes së treguesit të braktisjes së sistemit arsimor në zonat

rurale janë të shumta, ku më të rëndësishmit radhisim:

Kushtet ekonomike të vështira e të agravuara, të cilat kanë krijuar një situatë

të tillë, saqë në punët e vështira bujqësore, të angazhohet edhe një pjesë e

kontigjentit të arsimit të detyruar;

Fenomeni i gjakmarrjes në përmasa shumë të larta në këto zona;

Infrastruktura e dobët arsimore si përsa i përket institucioneve, ashtu edhe

cilësisë së mësimdhënies;

Egzistenca akoma në fshatin shqiptar të një mentaliteti kundër arsimimit,

sidomos ndaj arsimimit të femrave, etj...

Në zonat urbane frekuentojnë rreth 53% e totalit të përgjithshëm të fëmijeve e

nxënësve në arsimin publik, ndërkohë që këtu janë të përqendruar rreth 30% e

institucioneve të këtij shërbimi në të gjithë rrethin. Kjo tregon për frekuentim masiv të

këtyre shërbimeve në këta vendbanime, lidhur me faktin e marrjes së tij falas, por edhe

rritjen e cilësisë së mësimdhënies në ta. Me interes është edhe frekuentimi i shkollave

jopublike në qytet, ku në totalin e përgjithshëm që e frekuentojnë atë në të gjithë rrethin,

98% janë nga qyteti, dhe vetëm 2% nga fshati. Dinamika e këtij treguesi, është e njëjtë me

prezantimin edhe të institucioneve në shërbim të sistemit arsimor jopublik. Grafikisht,

dinamika e numrit të nxënësve sipas vendbanimit në sistemin arsimor publik e jopublik,

është e pasqyruar në grafikun e mëposhtëm:

Grafiku nr V.63: Dinamika e shpërndarjes së nxënësve sipas vendbanimit


159

Analiza e këtij fenomeni social plotësohet vetëm atëhere, kur analizohet edhe

situata e mësimdhënies në këtë shërbim. Pasqyrimi i kësaj situate ka një rëndësi shumë të

madhe, sepse përbën një komponent që ndikon drejpërsëdrejti në cilësinë e procesit

mësimor. Në analizë të të dhënave statistikore të Drejtorisë Arsimore Shkodër të vitit 2012,

është bërë evidentimi i ndryshimit të numrit të mësuesve e edukatorëve sipas shërbimeve

publike e jopublike. Meqenëse shërbimi publik vjen me një përqëndrim më të lartë të

institucioneve të tij, në rreth 90% të totalit të përgjithshëm në rreth, kanë të punësuar rreth

82% të edukatorëve e mësuesve. Nga ana tjetër, shërbimeve jopublike prezantohen me

tregues të ulët edhe në këtë aspekt, ku këtij shërbimi i përket 10% të institucioneve, dhe ku

janë të punësuar rreth 18 % e mësimdhënësve të rrethit. Kjo tregon për një mundësi tjetër

punësimi nga ky shërbim, veçanërisht të popullsisë femërore. Grafikisht, kjo shpërndarje e

mësimdhënësve sipas sistemit arsimor publik e jopublik është pasqyruar, si mëposhtë vijon:

Grafiku nr V.64: Shpërndarja e mësimdhënësve sipas shkollave publike e jopublike

Problematikat që lidhen me arsimin, përbëjnë një tregues shumë të rëndësishëm

social. Këta janë të lidhura ngushtë me proceset ekonomike, pasi janë pjesë e shërbimeve

jotregtare të sektorit terciar. Është e kuptueshme se një ekonomi, që shënon rritje

ekonomike, krijon edhe mundësi për zhvillim edhe të këtij treguesi. Korelacioni i krijuar

midis tyre është i drejtë, dhe me një ndërvartësi të dyanshme. Njëkohësisht ky fenomen

është i lidhur ngushtë me treguesin e varfërisë.292

Arsimimi e këtu në mënyrë të veçantë

arsimimi i femrave, përbën një instrument të mirë që ndikon në rritje ekonomike.293

Ajo ç‟ka ne mund të konstatojmë në vija të përgjithshme për vendin tonë në

përgjithësi, por edhe rrethin e Shkodrës në veçanti, është fakti që sot ne ballafaqohemi me

një situatë të tillë, që në arsimin parashkollo, 9-vjecar dhe sidomos të mesëm treguesi i

regjistrimit është ulur së tepërmi, ndërkohë që është rritur ky tregues për shkollat e

larta294

.

Nga analiza e pamjes panoramike të prezantuar nga grafikët e mësipërm, arrijmë të

perceptojmë se, Shkodra historikisht ka patur një traditë të hershme në fushën e arsimit,

sidomos në zonat urbane të saj. Kjo shpjegon faktin që, në këtë qytet prej vitit 1957

292

Misha Ariana”Varfëria në Shqipëri”Ekonomia e Biznesi n3(7)2001,faqe62 293

Prof,as, Dr, Dumani Bukurie”Varfëria humane e struktura e saj në Shqipëri”,Ekonomia e Biznesi

n3(7)2001 faqe48 294

Po aty,faqe51


160

funksionon Universiteti i Shkodrës”Luigj Gurakuqi” me një staf pedagogjik e shkencor

mjaft profesional, por edhe kontigjent të mjaftueshëm studentësh, të cilët vijnë jo vetëm

nga rrethet e Veriut të Shqipërisë, por edhe nga trevat shqiptare të Malit të Zi, duke u bërë

pjesë integrale e zhvillimeve të arsimit në të.

Analfabetizmi është një fenomen social i rigjeneruar gjatë viteve të tranzicionit,

sidomos në zunat rurale, dhe në një masë më të madhe tek femrat.295

Pjesë e shërbimeve publike jotregtare, është edhe kultura. Aktivitetet kulturore

janë rritur dhe kanë ndryshuar përmbajtjen gjatë viteve të tranzicionit, shprehje edhe

nivelin e lartë kulturor të këtij populli me tradita autoktone. Teatri “Migjeni” është

shndërruar në arenën e të gjtha aktiviteteve të këtij shërbimi, ashtu sikurse këto 3-4 vitet e

fundit pedonalet në qendër të qytetit, janë kthyer në sheshe të manifestimeve të

karnavaleve. Këto zhvillohen kryesisht gjatë stinës pranverës me një pjesmarrje masive të

popullsisë së këtij qyteti, shprehje e nivelit të lartë kulturor të këtij populli me tradita

historike.

Foto nr V.4: Festimet e karnavaleve në Shkodër

Shërbimi shëndetësor, është një dimension tjetër social i popullsisë së rrethit të

Shkodrës, i cili ka efektet e veta në treguesit demografik, por edhe në nivelin e zhvillimit

ekonomik të tij. Kjo e fundit është e lidhur me të qënit të tij, pjesë e shërbimeve jotregtare

të sektorit terciar. Në këtë lloj aktiviteti, në rrethin e Shkodrës, operojnë rreth 98 subjekte,

nga të cilat 2 prej tyre janë publike, dhe pjesa tjetër private. Këta shërbime në rrethin e

Shkodrës, arrijnë të punësojnë rreth 8.8% e totalit të përgjithshëm të të punësuarve në të

tre sektorët e ekonomisë së tij.

Në nivel lokal shërbimi shëndetësor përfaqësohet nga një numër i konsiderueshëm

qendrash të shërbimit parësor e dytësor(qendra shëndetësore, ambuanca, shërbime

farmaceutike, spitale, konsultore, qendra të planifikimit familjar), etj.. Sipas USAID-it në

vitin 2005, situata shëndetësore në Qarkun e Shkodrës e për pasojë edhe në rrethin me të

njëjtin emër, përfaqësohej nga një infrastrukturë dhe shërbim me diferenca zhvillimi midis

zonave urbane e rurale, por edhe midis rretheve, pjesë e Qarkut.

295

Po aty,faqe51


161

Rrethi i Shkodrës disponon pjesën më të madhe të kësaj infrastrukture, me

dallueshmëri midis vendbanimeve rurale e urbane. Ndërkohë që, Bashkia Shkodër zotëron

objektet më të rëndësishme shëndetësore jo vetëm në nivel rrethi, por edhe në nivel Qarku.

Spitali Rajonal në këtë qytet, me reparte komplekse të këtij shërbimi, është vënë në

shërbim jo vetëm të komunitetit banues të qytetit, por edhe të banorëve të zonave rurale të

rrethit, dhe të rretheve, pjesë e Qarkut. Duke luajtur këtë funksion kaq të rëndësishëm, ky

rreth eklipsohet si ”pol” për ta edhe në këtë shërbim.

Qartësisht, diferencat e shërbimit shëndetësor midis rretheve të Qarkut Shkodër,

dhe midis vendbanimeve rurale e urbane të tyre, i pasqyron edhe harta e mëposhtme,

kontribut i USAID-it në shtator të vitit 2005:

Harta nr V.2: Harta e Asistencës Shëndetësore në Prefekturën Shkodër

Infrastruktura shëndetësore e rrethit të Shkodrës me tregues të plotë të këtij shërbimi

parësor e dytësor, paraqitet në tabelat nr V.15, 16 e 17(Anekset).

Nga tabelat e pasqyruara tek Anekse, vëmë re që shërbimi shëndetësor në zonën

urbane ka një infrastrukturë me zhvillim kompleks të shërimit parësor e dytësor. Në

dinamikën e zhvillimit të këtij shërbimi akoma vërehen mangësi të tij, sidomos të cilësisë

së shërbimit për komunitetin e kësaj hapësire gjeografike.

Nga ana tjetër, krejt e ndryshme paraqitet panorama e këtij shërbimi në zonat rurale,

i cili lë për të dëshiruar si në aspekt infrastrukturor, ashtu edhe në atë të cilësisë së tij. Në

analizë të hartës nr 11, konstatojmë se, pothuajse të gjitha komunat kanë qendrën e vet

shëndetësore me një mbulim 100%296

të tyre, por jo me personel të kualifikuar e të

mjaftueshëm. Ka raste kur në disa prej këtyre komunave, ka asistencën vetëm të një mjeku,

i cili nuk mund të përballojë fluksin e nevojave të banorëve të këtyre hapësirave. Në kuadër

të shërbimit shëndetësor parësor është edhe mbulimi me ambulanca, që për komunat rurale

296

Qarku Shkodër 2003, faqe 105


162

të rrethit është e vogël, në vetëm 34.8%297

të tyre. Ndërkohë që, pjesa më e madhe e

komunave të rrethit nuk e marrin këtë shërbim.

Në analizë të të dhënave të tabelës nr 16, për personelin mjeksor në zonat urbane,

dhe duke patur parasysh numrin e popullsisë urbane, konstatojmë për një shkallë më të lartë

të mbulimit të popullsisë me shërbimin mjeksor, ku një mjeku i takon 1142 banorë,

ndërkohë që mesatarja e rrethit është 2195 banorë për mjek. Treguesi i mbulimit për zonat

rurale është shumë i ulët, ku një mjeku i takon mbi 2900 banorë, edhe pse popullsia e

këtyre zonave është pakësuar nga eksodet rurale.

Në vazhdim të kësaj panorame prezantimi të shërbimeve terciare, dhe në shërbim të

evidentimit të peshës së sektorit terciar në ekonominë shkodrane, dhe problematikave e

vështirësive me të cilën shoqërohet ky sektor aktualisht, kemi bërë edhe një

pytësor(Anekse). Anketimi është zhvilluar me 70 biznese, që operojnë në sektorë të

ndryshëm të ekonomisë, të cilët nuk nguruan t‟i përgjigjen pozitivisht pyetjeve të pytësorit.

Në hartimin e pyetjeve kemi patur për qëllim të evidentojmë peshën e sektorëve të

ekonomisë së rrethit të Shkodrës, e veçanërisht të sektorit terciar. Gjithashtu, me anë të

analizës së tyre kemi tentuar të prezantojmë edhe disa problematika me të cilat atakohen

sot bizneset terciare në këtë rreth. Përzgjedhja e bizneseve ka qenë e rastësishme, duke mos

u mjaftuar vetëm me ato që operojnë në qytetin e Shkodrës, por edhe në disa zona të

hapësirës periurbane. Në finalizim të analizës së tyre, kanë dalë rezultatet e mëposhtme:

Pyetjes, se i çfarë natyre është biznesi sipas madhësisë ku ato ushtrojnë aktivitetin,

morëm një përgjigje të tillë: pjesa më e madhe, rreth 80% e tyre, operonin si biznese në

nivel mikrondërmarrjesh, deri në 4 punëtorë, rreth 18% në biznese të vogla e të mesme, dhe

vetëm 2% në në biznese të mëdha. Qartësisht, këto konstatime të dala nga anketimi, i kemi

prezantuar në paraqitjen grafike të mëposhtme:

Pyetjes, se a ju ka ndihmuar niveli arsimor në ngritjen dhe organizimin e biznesit

dhe çfarë arsimi keni, nga të anketuarit mora një përgjige të tillë: ku 90% e të intervistuarve

u përgjigjen me po, dhe 10% me jo, ndërkohë që 50% e tyre ishin me arsim të mesëm, 40%

me arsim të lartë e 10% me arsim tetë-vjeçar. Grafikisht, situatën e prezantimit të

mësipërm të këtyre treguesve e kemi parqitur me një grafik të tillë, si mëposhtë vijon:

297

Po aty, faqe 105


163

Lidhur me, strukturën e shpërndarjes së bizneseve sipas tre sektorëve të ekonomisë, nga

përgjigjet e të anketuarve morëm përgjigje të tilla: pjesa më e madhe, rreth 67% e tyre

operonin në sektorin terciar(tregti e shërbime), 13% në Ndërtim, 15% në Industri të lehtë

(konfeksione, prodhim këpucësh) dhe 15% në aktivitete të tjera. Grafiku që prezanton këtë

situatë të punësimit në tre sektorët e ekonomisë së këtij rreth dhe ku shprehet qartësisht

edhe pabarazia strukturore e tyre, e paraqesim me anë të grafikut të mëposhtëm:

Pyetjes, se si e ushtrojnë aktivitetin e tyre si biznes i huaj apo si biznes vendas, mora një

përgjigje të tillë: ku 90% iu përgjigj si sipërmarrje vendase, e 10% si sipërmarrje e huaj.

Me anë të rezultatit të këtij anketimi, krijojmë një ide të qartë edhe mbi peshën që ka

kapitali i huaj në këtë rreth, dhe ku qartësisht e kemi shpjeguar në kapitujt e mëparshëm.

Grafikisht këtë prezantim të llojeve të biznesit sipas origjinës nga përgjigjet e anketës së

zhvilluar, e këmi paraqiur në grafikun e mëposhtëm:


164

Pyetjes, se cilat kanë qenë format e ngritjes së aktivitetit të tyre, të anketuarit iu përgjigjën

në këtë mënyrë: pjesa dërrmuese e bizneseve si formë kryesore për ngritjen e sipërmarrjes

së tyre kanë patur kredinë bankare, në masën 80%, 15% depozitat, dhe vetëm 5% huatë

nga të tretët. Paraqitja grafike e këtyre treguesve të mësipërm është e tillë:

Biznesi shkodran në fillimet e tranzicionit dhe në vazhdim të tij në çdo sektor ku

operon karakterizohet nga përvoja, sidomos në aspekt të drejtimit të ndërmarrjeve të

mëparshme. Nga një pyetje e tillë e kryer me këta të anketuar, mora këto përgjigje: shumica

e tyre, rreth 85%, dhanë përgjigjen po, e vetëm 15%, dhanë përgjigjen jo.

Biznesi në rrethin e Shkodrës, pavarësisht nga lehtësirat e krijuara nga shteti,

atakohet me shumë problematika, të lidhura me vështirësitë në gjetjen e truallit. Pyetjeve

për këtë qëllim, shumica dërrmuese e tyre operonin me truall me qera, në masën 60%, 20%

kishin patur truall të tyre, dhe 20% e kishin blerë. Këtu bëhet fjalë për bizneset e sektorit

terciar. Grafikisht ky prezantim paraqitet, si mëposhtë vijon:

Vështirësitë e biznesit shkodran, veçanërisht në sektorët prodhues janë të lidhura

edhe me kapitalin për të riinvestuar në aktivitetin e tyre. Kjo nuk ka qenë shumë

problematike për bizneset terciare të këtij rrethi, për shkak të një kapitali shumë më të

vogël funksionues në veprimtarinë e tyre. Gjithashtu, një nga problematikat më

domethënëse e të gjitha bizneseve në rrethin e Shkodrës, dhe që shpreh dobësinë e tyre në

proceset integruese, është edhe vështirësia e prezantimit të tyre në tregjet e huaja, duke u

mjaftuar vetëm me daljen në tregjet lokale e më pak kombëtare. Kjo është e lidhur me


165

operimin kryesisht si sipërmarrje shumë të vogla, si dhe me rendjen drejt fitimit në bazë të

sasisë e jo cilësisë. Natyrisht që me këtë fizionomi prezantimi, ata janë larg kërkesave të

tregut rajonal e europian. Këta fenomene i kemi paraqitur edhe grafikisht, si mëposhtë

vijojnë:

Kjo situatë dhe vështirësitë e funksionimit të bizneseve në rrethin e Shkodrës në të

tre sektorët, dhe në mënyrë që këta zhvillime të ndikojë në rritjen ekonomike dhe

mirëqënien e popullsisë, duhet detyrimisht një harmonizim veprimtarish për të patur

prodhim primar, sekondar e terciar, cilësor dhe konkurues, jo vetëm brenda vendit, por

edhe në rajon.

Nga panorama e plotë e paraqitjes së situatës së sektorit terciar, dhe dinamika e

zhvillimit të tij në vite, arrijmë të krijojmë edhe një perceptim mbi prognozën e zhvillimit

të tij në të ardhmen. Me këtë peshë të madhe statistikore aktuale, sektori terciar do të

vazhdojë të ketë zhvillim të qendrueshëm edhe në të ardhmen. Ky sukses në radhë të parë

varet nga harmonizimi i veprimtarive me dy sektorët e tjerë të ekonomisë, dhe të qenit të

këtij rrethi, pjesë e proceseve të integrimit rajonal.

Pavarësisht nga konsideratat për një prognozë të sigurtë të sektorit terciar, vitet e

fundit vërejmë përpjekje të biznesmenëve shkodranë dhe investitorëve të huaj për të

investuar edhe në sektorin sekondar. Kjo tregon se disproporcionet sektoriale nuk janë

pozitive në ekonominë kombëtare e lokale, sepse një ekonomi e mbështetur vetëm tek një

sektor është e destinuar të preket nga shumë dukuri negative të krizës ekonomike.

Ndërkohë që një ekonomi, e cila operon në harmonizim sektorësh, është e destinuar të

shënojë rritje, dhe të ketë qendrueshmëri në të ardhmen. Rritja e interesit të biznesit të huaj

e atij vendas, në sektorin sekondar e primar të rrethit të Shkodrës, është materializimi më i

mirë i konstatimit të mësipërm.

V.7. Shkodra “Pol zhvillimi” për hapsirat rurale, Qarkun dhe Veriun e

Shqipërisë në sektorin terciar.

Karakteristikë e vendeve të zhvilluara në ditët e sotme, është zhvillimi i tyre mbi

baza rajonesh, dhe specializimi funksional i tyre. Në këtë pikpamje, proceset e zhvillimeve

ekonomike aktuale, dhe përvojat e shumta botërore, tregojnë që ato janë pasojë e

marrëdhënieve intensive të rajoneve njëri me tjetrin, dhe rolit të tyre në lidhje me zonat

përreth.


166

Në këtë unitet gjeografik, rolin kryesor të rajonit e luan qendra urbane. Ajo, në

lokalizimin e saj duhet të ketë një vendodhje të favorshme, në mënyrë që t‟i shërbejë sa më

mirë, jo vetëm pjesëve përbërëse të rrethit, por edhe rretheve në kontakt fizik, apo edhe

rajoneve të tjera. Kur një qendër urbane ka edhe vendin të përshtatshëm, mundësitë për të

ndikuar pozitivisht në rritjen ekonomike, dhe stimuluar zhvillimin e rajoneve përreth është

shumë më e madhe. Duke patur parasysh rolin pozitiv të disa zonave në zhvillimet

ekonomike të pjesëve të ndryshme të botës, studiues të shumtë të shkencave humane i

emërtuan ato “pole zhvillimi”.298

Koncepti mbi “polet e zhvillimit” është materializuar në vendet më të zhvilluara

të botës, ndërkohë që për vendin tone mbetet një koncept i ri. Pavarësisht nga kjo, atë mund

ta shohim të implementuar në disa aspekte në rajonin qendror të vendit tonë, dhe me

premisa pozitive edhe për rajonet e tjera të vendit.

Modeli i zhvillimit të poleve u iniciu në fillim të viteve ’70, kur akoma nuk ishin

iniciuar politikat mjedisore299

në favor të zhvillimit të qendrueshëm të tyre.

Ky koncept i ri i zhvillimit rajonal është i materializuar edhe në organizimin e

zhvillimit ekonomik të vendit tonë. Realitetet shqiptare tregojnë për diferenca të mëdha në

aspekt të zhvillimt ekonomik midis hapsirave gjeografike, zonave, apo edhe rretheve.

Krijimi i “poleve zhvilluese” në vendin tonë, do të përbënte një element pozitiv në shërbim

të zhvillimit ekonomik të tij. Çdo ” pol zhvillimi „do të ishte nxitëse në zhvillimin e degëve

të ndryshme të ekonomisë, apo edhe të një sektori të caktuar, duke ndikuar në rritjen

ekonomike të atij vendi.

Sipas ekonomistëve e gjeografëve“Poli, përbën një grumbull ndërmarrjesh

industriale të vendosura në hapsirën e një qyteti të madh”300

. Nisur nga përkufizimi

shkencor mbi polin dhe konsideratat e shkenctarëve në lidhje me përvojat më të mira

botërore, këtë koncept mund ta materializojmë edhe për Shkodrën.

Ku e shohim të materializuar rolin e Shkodrës “pol zhvillimi” në lidhje me rrethet

pjesë e Qarkut apo edhe më gjërë?

Në aspekt arsimor-kulturor, i cili duke patur institucionin kryesore të arsimimit të lartë

me një gamë të gjërë fushash studimi është shndërruar në qendër të frekuentimit nga

studentë të pjesës veriore të Shqipërisë.

Në aspekt të ndarjes administrative, duke qenë kryeqendër e Prefekturës dhe Qarkut me

të njëjtin emër;

Është rrethi me numrin më të madh të popullsisë në krahasim me rrethet e tjera në nivel

qarku, por edhe me rrethet e tjera të Shqipërisë Veriore;

Ka prezent një popullsi me një potencial krahësh pune të konsiderueshëm dhe me një

nivel profesional më të lartë, në krahasim me popullsinë e rretheve të tjera të Qarkut

dhe Veriut të Shqipërisë;

Gjithashtu, këtij konstatimi i shtohet edhe fakti, që në Shkodër egzistojnë pothuajse të

tëra pikat e rëndësishme doganore, që lidhin vendin tonë me Malin e Zi, e prej këtej me

vendet e tjera të Europës;

Shkodra ndodhet në aksin më të shkurtër, që lidh këto rrethe me Detin Adriatik, e prej

këtej me vendet e tjera.

298

Sheme Selman” Gjeografia e industries” , Tiranë 2006, fq 36 299

Dr. Hanxhari Romeo &Prof.Dr. Yzeiri Eqerem”Evolucioni i një zone industrial…” Studime

Albanologjike, 2008 faqe 35 300

Sheme Selman ,”Gjeografia e industries”, Tiranë 2006, faqe 37


167

Është rrethi me nivelin më të lartë të urbanizimit në rajonin Verior të Shqipërisë, dhe ku

vlerat e një civilizimi të hershëm vazhdojnë të trashëgohen dhe të ruhen edhe sot.

Shkodra disponon resurse gjeografike në shërbim të degëve të sektorit terciar,

veçanërisht në shërbim të turizmit, si dhe një kapital human me në numër të

konsiderueshëm, e me tradita në lëvrimin e disa prej degëve të këtij sektori;

Shkodra në degën e tregtisë ka luajtur në një farë mënyre rolin e qendrës tregtare për të

gjithë Veriun e Shqipërisë, dhe një nga më të mëdhatë në vend, duke e bërë të njohur në

tregjet e shumë vendeve të zhvilluara të periudhës së Mesjetës, dhe më vonë në

periudhat moderne. Aq më tepër sot, kur konceptet për zhvillimin ekonomik kanë marrë

tipare krejt të reja në krahasim me periudhat e mëparshme, dhe kur koncepti i zhvillimit

të “poleve”, tashmë e kemi të zbatueshëm e të konkretizuar edhe në kushtet e vendit

tonë, në nivel rajonal dhe kombëtar.

Rrethi i Shkodrës, meqenëse përbën një unitet gjeografik dhe ekonomik

njëkohësisht, duke i shtuar këtu edhe tradicionin e zhvillimit të disa degëve të sektorit

terciar, atë të tregtisë, mund të luajë rolin e “polit të zhvillimit” për rrethet e Qarkut me të

njëjtin emër. Kjo është e lidhur jo vetëm me historikun e zhvillimit të hershëm të këtyre

degëve, por edhe me ritmet e zhvillimit të tyre në ditët e sotme. Efektet pozitive të këtij

rrethi për Qarkun e Veriun e Shqipërisë, duken veçanërisht në përfshirjen e tyre indirekte

në proceset integruese rajonale.

Shkodra, me resurse të shumta gjeografike dhe humane (me këtë zhvillim modest të

degëve të sektorit terciar) që disponon, ka të gjitha potencialet për ta luajtur rolin e

gjeneruesit kryesor në zhvillimin edhe të sektorëve të tjerë të ekonomisë në këto hapësira.

Zhvillimi i rretheve të Shqipërisë V-VL historikisht ka qenë i tillë, ku diferencat

në aspekt të zhvillimit ekonomik dhe të shpërndarjes së resurseve natyrore e humane kanë

qenë të dukshme. Arritjet e zhvillimit ekonomik, kulturor, arsimor dhe shëndetësor në

rrethin e Shkodrës, e kanë shndërruar atë në qendër kryesore, në shërbim të këtyre rretheve.

Rrethi i Shkodrës, i pozicionuar në një pikë të tillë gjeografike e gjeoekonomike

shumë të favorshme, me një strukturë komplekse të zhvillimit aktiviteteve të sektorit

terciar, po stimulon e bëhet nxitës në strukturimin ekonomik edhe të rretheve në kufi me të.

Ata janë shndërruar në radhë të parë në tregje të sigurta për shumë mallra, që prodhohen në

këtë rreth, ashtu sikurse shumë produkte me origjinë bujqësore e blegtorale të këtyre

hapsirave gjeografike, kanë arritur të depërtojnë në tregun shkodran, e prej këtej edhe

jashtë në vendet e tjera të Rajonit.

Në ndihmë të këtyre relacioneve në nivel rajonal, dhe në lidhjet midis qendrës

urbane e zonave rurale, kanë ndihmuar edhe organizimet e shumta të panaireve në qytetin e

Shkodrës, ku shumë biznese nga këto zona kanë promovuar produktet e tyre.

Produktet e prodhuara nga fermerë e artizanë të ndryshëm të këtyre hapësirave

gjeografike, të cilat kanë dalë tashmë në tregjet kombëtare e rajonale janë të shumta.

Përmendim këtu: psh mjaltin e Bjeshkëve të Tërbunit, bimët medicionale nga të tre rrethet

e Qarkut, djathin e dhisë së Vermoshit e Kelmendit i përpunuar në kushte artizanale dhe me

tradicion nga këto malësi, recelërat e ndryshme të frutave të pyjeve të Bjeshkëve të Veriut

të Shqipërisë, si dhe prodhime artizanale me dorë të prodhuara nga qendistarë të shumtë,

punimet e drurit, argjendit, etj… Këto prodhime janë atraktive, jo vetëm për popullsinë

vendase, por edhe turistë të huaj. Në këtë mënyrë është arritur në një farë mënyre siguria e

tregjeve të shitjes brenda dhe jashtë vendit, sidomos në Mal të Zi e Kosovë.


168

Foto nr V.5 : Pedonalja pranë Bexhistenit buzë Liqenit të Shkodrës

Bexhisteni i ndërtuar në vendin e dikurshëm të Pazarit të vjetër, si dhe pedonalet e

ndërtuara në rrugët karakteristike të qytetit dhe në breg të Liqenit, janë kthyer në vende të

ekspozimit e promovimit të produkteve më karakteristike të këtyre rretheve. Janë të shumta

objektet, që tregojnë autenticitetin e artizanëve shkodranë, në të cilën janë të harmonizuara

dhe të shkrira njëra me tjetrën: niveli e lartë artistik, bota shpirtërore dhe niveli kuturor i

këtij populli të lashtë. Lulëzimi i Shkodrës gjatë Mesjetës ishte i lidhur, jo vetëm me

aktivitetin tregtar, por edhe me ushtrimin e këtyre zejeve. Organizimi i këtyre bizneseve sot

në nivel shoqate, ka ndikuar pozitivisht në zhvillimin e tyre, por edhe në promovimin

brenda dhe jashtë vendit në panaire ndërkombëtare të zhvilluara në vende të ndryshme të

botës si: Itali, Greqi, Kroaci, Turqi, Siri, Mal të Zi 301

etj

Foto nr V.6: Bexhisteni pranë Liqenit të Shkodrës, vend promovimi i tradicionit shkodran

Nevojat e popullsisë për të tilla produkte artizanale, është shprehje e një mirëqënie

më të lartë të saj, e sidomos këtu asaj urbane, e cila ka nevojë për të tilla shërbime. Këto

zeje, duke qenë tërheqëse edhe për turistë të huaj, kanë stimuluar zhvillimin e tyre në

hapësira urbane dhe rurale, duke u shndërruar në prodhimet më të garantuara të tregut dhe

turizmit shkodran.

301

Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë Shkodër, Artizanati, faqe 5


169

Artizanati, si një aktivitet i rikthyer tashmë në këtë rreth, karakterizohet nga

llojshmëri prodhimesh, duke frenuar në këtë mënyrë mallrat e huaja imitative të kësaj

kategorie nga vendet e tjera të Rajonit. Kjo është e lidhur në radhë të parë me cilësinë

shumë më të lartë të tyre, si dhe aplikimin e një arti, që i ka mbijetuar kohërave, dhe që

vjen me një fizionomi të tillë, ku tradicionalja e zonës prezantohet me mjaft vlera.302

Roli i qëndrave urbane në “pol zhvillimi” për periferinë rurale, është i lidhur me

diferencat e zhvillimit midis këtyre hapësirave në aspekt ekonomik. Kjo i ka shndërruar të

parat në “pol” për pjesët rurale, dhe këto të fundit në tregje, burim krahësh pune e lëndësh

të para.

Lidhja midis zonës urbane e periferisë rurale, është e shprehur në shumë drejtime:

Qarkullimin e mallrave e produkteve të ndryshme të lëndës së parë e ato për

konsum, nga zona rurale drejt atyre urbane dhe anasjelltas ;

Qarkullim kapitali me drejtim kryesisht fshat-qytet;

Qarkullim informacioni, ku qyteti në këtë drejtim e disponon shumë më

mirë se fshati;

Qarkullim i njerëzve me rezultante pozitive për qytetin, pavarësisht se për

disa qytete metropoletane konstatojmë tendencën tjetër të lëvizjes, atë drejt

fshatit për t‟iu larguar zhurmës së qyteteve të mëdha.303

Në lidhje me relacionet ndërvepruese të vendbanimit urban me pjesët rurale, rasti i

Shkodrës përbën shembullin më të mirë në këtë drejtim. Qyteti i Shkodrës me standartet e

zhvillimit aktual të disa degëve të sektorit terciar, arrin të mirëpresë dhe të furnizohet me

shumë prodhime nga zonat rurale. Këta të fundit janë kryesisht me origjinë bujqësore e

blegtorale, të cilat kanë arritur të depërtojë jo vetëm në tregun shkodran, por edhe në tregjet

e tjera të vendit, e veçanërisht drejt kryeqëndrës së vendit, Tiranës.

Zhvillimi i një blegtorie me tipare intensive në shumë zona rurale të këtij rrethi si:

komunat Bushat, Dajç, Komunat Rrethina, ka bërë të mundur që ky rreth të ketë një peshë

të konsiderueshme në disa prodhime blegtorale, në nivel kombëtar. Në prodhimin e

qumështit zë vendin e dytë në shkallë vendi pas Lushnjës,304

mishit vendin e katërt pas

Elbasanit, Fierit, Tiranës. Gjithashtu, ky rreth dallohet edhe për prodhimin e vezëve e

mjaltit të një cilësie shumë të mirë me vlera kurative, sidomos këtu ai i gështenjës.

Bletërritësit shkodranë janë të organizuar në Shoqatën e Bletërritësve, gjë që ka ndikuar në

rritjen e prodhimit të mjaltit, por që përbën edhe një formë të organizimeve të reja

kapitaliste në këtë sektor.

Subjekte të ndryshme të sektorit primar të rrethit të Shkodrës, janë furnizuese të

tregut shkodran me prodhimet bujqësore si: domates së varieteteve të ndryshme, trangullit,

rrushit etj.. Ky i fundit, ose shitet në gjëndje të papërpunuar dhe i freskët, ose të përpunuar

në prodhimin e verës, të cilat mbulojnë tregun e rrethit, Qarkut e atë kombëtar.

Rrethi i Shkodrës është shumë i njohur në rritjen e kultivimin edhe të bimëve

medicionale, sidomos në zonat malore të tij. Me disa bimë medicionale, ky rreth ka dalë

dhe furnizon tregun vendas, sidomos për çajin e malit, i njohur që nga periudha romake në

të gjithë Ballkanin.305

Disa komuna rurale malore të rrethit të Shkodrës, e konkretisht ajo e

Pultit e Temalit, janë të pasura me bimë të ndryshme medicionale, banorët e të cilëve janë

302

Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë Shkodër, Artizanati, faqe 9 303

Sheme Selman “Hyrje në Gjeografinë Regjionale” faqe 88 304

Ministria e Bujqësisë e Ushqimit,” Vjetari stistikor 2010” 305

Qarku Shkodër 2013”Studimi i Tregut të Punës”, faqe 40


170

të organizuar në nivel shoqate, që nga viti 1999306

, dhe ku prodhimet e tyre kanë gjetur

tregun jo vetëm në qytetin e Shkodrës, por edhe drejt qyteteve të tjera të Shqipërisë. Bimët

medicionale të këtyre komunave malore dhe gjetja e tregut për ta, shihen si potenciale

natyrore të këtyre komunave, por edhe mënyrë jetëse e komunitetit banues të tyre.

Tregu shkodran dhe ai i Rajonit Qendror të Shqipërisë, furnizohen edhe me

prodhime të tjera të freskëta si: bishtajën, fasulet, qepën e lakrën e zonës së Postribës, fiqtë

e shegët e Bahçallëkut etj., duke impulsuar zhvillimi i tregjeve lokale e rajonale, dhe degët

e sektorit sekondar.

Dega kryesore e këtij sektori, dhe me një prezantim modest është industria

ushqimore, e cila merret me konservimin e një pjesë të prodhimeve bujqësore të rrethit. Një

pjesë e madhe e objekteve të kësaj dege, janë ndërtuar në zonën periurbane të Shkodrës.

Zhvillimi i kësaj industrie, bazohet kryesisht në përpunimin e produkteve blektorale. Një

nga këto nëndegë është industria e prodhimit të qumështit dhe nënprodukteve të tij, ku

firmat “Klegen”, “Vëllezërit NZI”, me prodhimet e tyre furnizojnë jo vetëm tregun

shkodran, por edhe tregun e Tiranës, e deri në Mal të Zi. Gjithashtu, një përfaqësim modest

në tregun vendas kanë edhe produktet e mishit, për të cilat dallohen disa firma të njohura

si:“Kimça”, ”Carnes”, “Darbi”, etj…

Foto nr V.7 : Prodhime të freskëta dhe nënprodukteve të qumështit

Një potencial i rëndësishëm për Shkodrën, i lidhur me pasurinë e madhe

hidrografike, dhe që furnizon tregun e rrethit e më gjërë, është edhe rritja e peshkut të

ujrave të ëmbël e të kripur. I përmendur dhe njohur edhe nga tregjet kombëtare, është

veçanërisht krapi i Liqenit, lloje të ndryshme të peshkut të detit, etj…

Kjo panoramë e shkurtër e relacioneve të ndërsjellta, nga njëra anë e zonës urbane

me zhvillim intensiv të sektorit terciar, tregtisë dhe turizmit, dhe nga ana tjetër e zonës

rurale me sektorin primar, evidenton qartë roli e qendrës urbanë si “pol zhvillimi” për këto

të fundit.

Qyteti i Shkodrës për periferitë rurale, është edhe qendra e të gjitha shërbimeve

jotregtare(organet e pushtetit qëndror në nivel Qarku, shërbimet bankare, informimit e

komunikimit, arsimimit, kurimit etj), të cilat pothuajse totalisht i kemi të përqëndruara në

zonën urbane të rrethit me të njëjtin emër.

Relacionet midis zonës urbane e rurale janë edhe në degën e turizmit, degë

potenciale e rrethit të Shkodrës. Turizmi kulturor e rekreativ në zonën urbane të rrethit,

306

Qarku Shkodër, 2003. “Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjecarit”, faqe 26


171

tërheq turistë nga e gjithë zona rurale e tij dhe ajo e Veriut të Shqipërisë. Ashtu sikurse

shumë destinacione turistike balneare, malore e pejsazhore janë atraktive për popullsisinë

urbane. Plazhet e Velipojës janë shndërruar në atraksione me vlera të jashtëzakonshme

kurative dhe pejsazhe të mrekullueshme jo vetëm në nivel lokal, por edhe kombëtar e më

gjërë.

Shkodra është”pol zhvillimi” edhe për rrethet, pjesë e Qarkut me të njëjtin emër.

Kjo duket në shumë aspekte të degëve të sektorit terciar. Zhvillimet infrastrukturore të saj,

realizojnë komunikimin e këtyre rretheve me rajonet kufitare, dhe ku realizohen relacionet

tregtare me këto hapësira gjeografike. Dogana e Muriqanit është pikë lidhje në vendosjen e

kontakteve të këtyre rretheve me Malin e Zi, krahas pikës së Hanit të Hotit në Malësinë e

Madhe.

Duke qenë nyje e rëndësishme transporti për të gjitha këto rrethe në lidhje me Malin e

Zi, është një arsye më shumë për ta konsideruar Shkodrën në këtë degë të sektorit terciar,

gjenerues zhvillimi për të gjithë Qarkun. Vetëm duke analizuar numrin e subjekteve, që

operojnë në këtë degë në nivel Qarku, rrethi i Shkodrës merr këtë atribut në lidhje me ta.

Pasqyra më e saktë e kësaj situate në këtë degë është paraqitja grafike e mëposhtme, ku

Shkodra ka peshën kryesore në nivel Qarku, me rreth 85%307

të kësaj dege, ndërkohë që

Malsia e Madhe, në rreth 14% 308

, e Puka vetëm 1%309

të saj:

Grafiku nr V.65: Pesha e Shkodrës në Qark në degën e Transportit në 2012

Shkodra në degën e tregtisë ka qenë historikisht përfaqësuesja e këtyre rretheve në

relacionet tregtare të brendshme e të jashtme. Këtë pozitë ky rreth e ka edhe gjatë

tranzicionit, parë kjo në shumë aspekte të zhvillimit të kësaj dege. Rrethi i Shkodrës në

nivel Qarku, ka përqëndrimin më të lartë të subjekteve, që operojnë në këtë degë në nivel

Qarku, në rreth 96% të saj,310

ndërkohë që rrethi i Malësisë së Madhe rreth 3% e ai i

Pukës, në rreth 1%. Qartësisht, kjo diferencë e prezantimit të shpërndarjes së subjekteve në

degën e tregtisë, dhe që është shprehje edhe e peshës së rretheve pjesë e Qarkut, është

pasqyruar në grafikun e mëposhtëm:

307

Qarku Shkodër”Studimi i Tregut të Punës” 2013, faqe 48 308

Po aty, faqe 48 309

Po aty, faqe 48 310

Po aty, faqe 47


172

Grafiku nr V.66: Pesha e Shkodrës në degën e Tregtisë në nivel Qarku në 2012

Atributi i rolit “pol” të këtij rrethi, evidentohet edhe duke analizuar peshën e tij në

degën e turizmit në nivel Qarku. Në rrethin e Shkodrës operon pjesa më e madhe e këtyre

subjekteve turistike, në rreth 98% e totalit të përgjithshëm të tyre, ndërkohë që rrethet e

tjera vijnë me një prezantim modest: 1.8% të subjekteve, Malsia e Madhe e 0.2% të tyre,

rrethi i Pukës. Ky disnivel në këtë tregues, jo vetëm pasqyron qartë diferencat midis

zhvillimit të degës së turizmit në nivel Qarku, por edhe e fokuson rrethin e Shkodrës si

qendrën më të rëndësishme turistike, dhe “polin e zhvillimit” në këtë degë në këto nivele.

Panoramën e diferencave në shpërndarjen e subjekteve në degën e turizmit, synon të


Grafiku nr V.67 Pesha e Shkodrës në degën e Turizmit në Qark, në 2012

Me një trend të tillë prezantimi në rrethin e Shkodrës, është edhe industria e

shërbimeve. Situata e prezantimit të kësaj dege flet për një numër të konsiderueshëm të tyre

në këtë rreth, por edhe me një shumëllojshmëri e strukturë komplekse të saj. Në këtë rreth,

e sidomos në qendrat urbane të tij, arrihen të merren pothuajse pjesa dërrmuese e këtyre

shërbimeve, nga ana e rretheve të tjera, pjesë e Qarkut. Ky fakt dhe kjo mënyrë prezantimi i

kësaj lloj industrie, ia jep atributin e “polit të zhvillimit” për këto rrethe. Shprehje e këtij

roli është edhe pesha e lartë e rrethit të Shkodrës në shpërndarjen e subjekteve të kësaj


173

dege, me rreth 95% të totalit të përgjithshëm, ndërkohë që Malësia e Madhe ka një

përqëndrim të vogël, në rreth 4%, dhe Puka vetëm 1% të tyre.311

Dy rrethet e fundit, jo

vetëm kanë një përqëndrim të ulët të subjekteve në degën e shërbimeve, por ata

prezantohen edhe me një strukturë të kufizuar të tyre. Qartësisht, këtë prezantim synon të


Grafiku nr V.68: Pesha e Shkodrës në degën e Shërbimeve në nivel Qarku, në 2012

Historikisht lidhjet më të forta Shkodra i ka patur dhe i ka me Malsinë e Madhe,

me të cilin deri para viteve ‟90, ka qenë një rreth i vetëm. Relacionet me këtë rreth,

vazhdojnë të jenë të fuqishme në shumë aspekte edhe aktualisht, duke plotësuar njëra-

tjetrën në proceset e prodhimit primar, sekondar e terciar midis tyre. Malësia e Madhe për

Shkodrën, mbetet treg për shitjen e prodhimeve të ndryshme të tre sektorëve. Po ashtu,

edhe Shkodra në shumë produkte në sektorin primar (patate, fasule, djathi i Kelmendit,

trofta e Vermoshit, bimë medicionale etj), mbetet treg i sigurtë për ta.

Gjithashtu, popullsia e rrethit të Malësisë së Madhe, duke patur shërbime terciare

tepër të kufizuara, si ato të shërbimeve tregtare (turizmit dhe tregtisë), ashtu edhe të atyre

jotregtare arrin t‟i plotësojë nga rrethi i Shkodrës, i cili i realizon ata me një strukturë

shumë më komplekse.

Malësia e Madhe ka kapacitete e potenciale të shumta konkuruese, jo vetëm në

nivel Qarku, por edhe më gjërë. Dega më potenciale e saj është sektori primar, e

veçanërisht prodhimi i bimëve medicionale e etero-vajore, të cilat mbeten prodhime kyçe

tregtare për fermerët që e aplikojnë, dhe nga ana tjetër një biznes mjaft fitimprurës për

komunitetin e këtyre zonave.

Janë shumë subjekte të sektorit primar të kësaj natyre në rrethin e Malësisë së

Madhe, të cilët kanë arritur të depërtojnë në tregun shkodran e më gjërë. Kjo zonë dallohet

në kultivimin një shumëllojshmërie bimësh medicinale, të cilat kërkohen nga tregu i

brendshëm dhe i jashtëm si: sherebela, timusi, boronica, trumza, etj..

311

Qarku Shkodër.”Studimi i Tregut të Punës 2013”, faqe 51-54


174

Levandula Sherebela

Boronica

Foto nr V.8: Bimë medicionale në rajonin e Shkodrës, nga Azem Parllaku

Prezantimi i këtyre fermerëve, në biznese në nivele familjare, dhe që operojnë me

grumbullime spontane të prodhimit, pëbën atë që deri diku frenon daljen masive të

fermerëve të këtyre zonave edhe në tregun kombëtar. Kjo formë grumbullimi pa kriter dhe

spontanisht, jo vetëm që ka sjellë dëmtim të ambjentit natyror, por edhe mospërtëritjen

natyrore të tyre. Një gjë e tillë është e reflektuar edhe tek rendimentet e ulëta të këtyre

bimëve.

Zhvillim i qendrueshëm në të ardhmen i sektorit primar në këtë rreth, do të thotë

treg i sigurtë dhe i shumëllojtë në tregun rajonal e kombëtar, por edhe atij turistik.

Eksportet e këtyre prodhimeve mbeten prioritete zhvilluese për këta biznese, procese të

cilat ndikojnë jo vetëm në rritjen e të ardhurave të fermerëve, por edhe në nivelin e

punësimit të krahut të punës në këtë hapësirë gjeografike.

Promovimi i këtij aktiviteti, në panairet e shumta që zhvillohen në qytetin e

Shkodrës, por edhe më gjërë në nivel kombëtar, ka rritur interesin e këtyre fermerëve në

zgjerimin e këtij aktiviteti, por edhe në rritjen e cilësisë së këtyre shërbimeve, në përshtatje

me kërkesat në rritje të tregut.

Relacionet e këtyre dy rretheve janë edhe në degën e turizmit. Rrethi i Malsisë së

madhe është destinacion i rëndësishëm i turizmit malor, ndërkohë që rrethi i Shkodrës për

këto zona, është destinacion kryesisht i turizmit balnear e rekreativ. Pejsazhet malore të

Alpeve Perendimore të rrethit të Malësisë së Madhe janë një perlë alpine dhe potencial


175

ekoturistik i paeksploruar312

, të cilat tregojnë për veçantitë tërheqëse të këtyre zonave në

aspekt natyror e historik, të parapërqyera nga turistët vendas dhe të huaj.

Zona e Kelmendit dhe sidomos ajo e Vermoshit, me ofertën e pasur natyrore e

ambjentale, gastronominë e veçantë të prodhimeve bujqësore e blegtorale, folklorin dhe

shumë aspekte kulturore të saj është shndërruar në një destinacin pritës turistik rrethi i

Shkodrës, por edhe të zonave kufitare me Malin e Zi(Guci, Plavë, Tuz, Podgoricë).313

Pika

turistike e Razmës, mbetet për shkodranët destinacion ditor turistik, lidhur me një sërë

strukturash funksionale turistike cilësore në shërbim të turizmit veror e atij dimëror. Në

këtë destinacion, pushimet e shkodranëve janë të hershme, që gjatë sistemit të modelit të

ekonomisë së planifikuar. Ndërsa sot, ata prezantohen shumë më intensive, duke u bërë

pjesë e strukturave e supërstrukturës në shërbim të këtij qëllimi. Nga ana tjetër, plazhet e

Velipojës, janë destinacione turistike balneare të rëndësishme për banorët nga rrethi i

Malsisë së Madhe. Në shërbimet turistike, pavarësisht nga këto relacione në këtë degë,

diferencat midis tyre janë të dukshme. Kjo duket në numrin e subjekteve që operojnë në

këtë degë, ku vetëm rrethi i Shkodrës ka rreth 529 subjekte, ndërkohë që Malësisë së

Madhe i përkasin 10 të tilla. Ky prezantim statistikor i këtij treguesi, përforcon idenë e të

qenit të Shkodrës një distriktit turistik për këtë rreth, kufi me të.

Zona urbane e Shkodrës, ofron edhe shërbime të tjera jotregtare për banorët e

Malsisë së Madhe, veçanërisht në atë të arsimimit dhe shërbimit shëndetësor të një cilësie

më të lartë se në këtë të fundit. Kjo arsyetohet edhe me diferencat që paraqiten midis këtyre

rretheve, përsa i përket subjekteve që operojnë në ta, ku vetëm Shkodra ka 98 subjekte të

shërbimit shëndetësor, ndërkohë që vetëm 13 subjekte të këtij shërbimi i përkasin Malësisë

së Madhe. Diferencat janë të dukshme edhe në nëndegë të tjera të shërbimeve jotregtare e

sidomos në shpërndarjen e subjekteve të karakterit publik, ku Shkodra ka rreth 104 të tilla e

Malësia e Madhe 17 subjekte.314

Këto relacione të rrethit të Shkodrës në degët e shërbimeve

tregtare e jotregtare në lidhje me rrethin e Malsisë së Madhe, e kanë fokusuar të parin në

“pol zhvillimi “ për këtë të fundit. Më qartë disproporcionet e shpërndarjes së subjekteve

midis këtyre dy rretheve, paraqiten në grafikun e mëposhtëm:

Grafiku nr V.69: Pesha e dy rretheve në degët e sektorit terciar

312

Prof.Dr Gruda Gjovalin, Prof. Dr Sheme Selman”Kelmndi, Vështrim gjeografik e turistik”, Tiranë

1998, faqe 87 313

Po aty, faqe 88 314

Qarku Shkodër 2013.”Studimi i Tregu të Punës”., faqe 53-54


176

Tradicionale dhe të hershme lidhjet, Shkodra i ka edhe me rrethin e Pukës. Këta

bashkëpunime janë parë në shumë aspekte të zhvillimit human, rrjedhimisht edhe në degët

e sektorit terciar. Për Shkodrën, ky rreth ka qenë dhe është, kryesisht treg-shitje për

prodhime të tre sektorëve të ekonomisë së tij. Duke qenë një rreth tipik me reliev malor,

dhe ku sipërfaqja bujqësore është tepër e kufizuar, shumë prodhime të fermerëve shkodranë

dhe të sektorëve sekondar e terciar furnizojnë tregun pukjan. Prodhimet e qumështit,

mishit, vezëve, perimeve, zarzavate e fruta të freskëta nga rrethi i Shkodrës, kanë një treg

të sigurtë në këtë rreth malor.

Shkodra, për shumë banorë nga rrethi i Pukës, është edhe destinacion i turizmit

balnear, ashtu sikurse reciprokisht, ajo vizitohet nga pushues shkodranë dhe të apasionuarit

e turizmit pejsazhor malor e rekreativ. Pavarësisht nga oferta shumë e pasur natyrore për

zhvillimin e turizmit në këtë rreth, ai nuk është i përfaqësuar me subjekte të deklaruara,

shprehje kjo e shkallës së lartë të informalitetit në këtë rreth.

Pasionantët e natyrës nga Shkodra, dhe lidhjet e hershme të shumë familjeve të

vjetra shkodrane me banorët e këtij rrethi, kanë bërë atraktive e të vizitueshme disa pika të

turizmit malor në rrethin e Pukës, duke aplikuar edhe sportet dimërore në malet e

Bjeshkëve të Tërbunit, Krabit, etj… Përveç kësaj dege, ky rreth dallohet edhe në ato të

sektorit sekondar, ku edhe në këtë aspekt, lidhjet e këtyre dy rretheve janë të

materializuara. Një sipërmarrje e Kishës në zonat rurale të rrethit të Pukës, ka arritur të

punësojë rreth 40 punonjës315

, e cila merret me konservimin e frutave të pyllit, me një

ambalazhim bashkëkohor, duke i promovuar këto produkte “Made in Puka”, dhe duke

gjetur edhe treg-shitje në Shkodër, Tiranë, e deri në Itali.

Foto nr V.9: Sporte dimërore në malet e Pukës

http://hotel-puka.com/sq/turizem.htm

315

http://puka.shqiperia.com

http://hotel-puka.com/sq/turizem.htm

http://puka.shqiperia.com/


177

Foto nr V.10. Konserva e raki nga këto zona http://puka.shqiperia.com

Mjalti i Bjeshkëve të Tërbunit, dhe pasuritë Pyjore të Pukës, janë shfrytëzuar nga

drurëpunues të shumtë shkodranë e pukjanë, në podhime të ndryshme artizanati e

zdrukthtarie, të cilat tashmë ekspozohen dhe shiten në panaire të ndryshme të organizuara,

si brenda dhe jashtë vendit.

Foto nr V.11: Promovim i mjaltit të zonave malore të Pukës në panairet e Shkodrës

Diferencat zhvillimit në shumë aspekte midis rrethit të Shkodrës e Pukës,

rrjedhimisht edhe në degët e sektorit terciar, e fokusojnë të parin si “pol” për këtë rreth

malor në këtë sektor. Këto atribute janë të lidhura, si përsa i përket shërbimeve tregtare,

edhe atyre jotregtare. Puka disponon të regjistruara në të parat, vetëm 6 subjekte tregtare, 2

subjekte transporti, 2 subjekte në shërbimet e lidhura me ta. Ndërkohë që në shërbimet

jotregtare në këtë rreth funksionojnë vetëm 1 shërbim shëndetësor, dhe 3 subjekte nga

sektori publik316

. Disproporcioni statistikor në shpërdarjen e këtyre subjekteve në këtë

sektor, ia ka dhënë rolin e mësipërm rrethit të Shkodrës, në lidhje me këtë rreth. Këtë synon

të paraqesë edhe grafiku i mëposhtëm:

316

Qarku Shkodër 2013, “Studimi i Tregu i Punës”, faqe53-54

http://puka.shqiperia.com/


178

Grafiku nr V.70: Pesha e dy rretheve në degët e sektorit terciar

V.8. Mundësitë që ofron rrethi i Shkodrës, për një zhvillim të qendrueshëm të

sektorit terciar, dhe përcaktuesit kryesorë konkurrencialë të tij në të

ardhmen.

Panorama e paraqitjes së situatës aktuale, në të cilën ndodhet ekonomia e rrethit të

Shkodrës, me ndryshimet strukturore të saj gjatë tranzicionit, na shtyn që të parashikojmë

edhe prognozat e zhvillimit të saj në të ardhmen. Përcaktimi e kësaj prognoze, mbështetet

tek prioritetet dhe fokusi i zhvillimit dhe ecurisë së tre sektorëve të ekonomisë së tij.

Zhvillimi harmonik i tyre, krijon premisa për një zhvillim të qendrueshëm të ekonomisë së

rrethi të Shkodrës, dhe për pasojë edhe të sektorin terciar. Këta zhvillime zinxhir njëri me

tjetrin, janë të konkretizuara edhe në zhvillimet rajonale të vendit tonë.

Zhvillimi i qendrueshëm, mbetet prioritet i të gjitha zhvillimeve sociale e

ekonomike të këtij rrethi, në mënyrë që ekonomia e tij të shënojë rritje, dhe të aspirojë në

proceset integruese jo vetëm rajonale, por edhe europiane. Në shërbim të kësaj sfide, ai

duhet të zhvillojë në radhë të parë tradicionin e saj të hershëm, degën e tregtisë, e

harmonizuar me degët e tjera të tre sektorëve. Konsolidimi i këtyre veprimtarive, dhe

jetëzimi i sektorit primar(bujqësisë) e sekondar(industrisë), mbeten tendencat kryesore në

proceset e zhvillimit ekonomik të rrethit tonë. Për t‟i materializuar këto sfida të së ardhmes,

Shkodra ka disa potenciale natyrore e humane, të cilat janë edhe përcaktuesit

konkurrencialë të ekonomisë së saj. Këto potenciale konkurruese të Shkodrës janë të

lidhura me:

Pozitën gjeografike, kushtet natyrore shumë të favorshme në aspekt të

zhvillimt të degëve të sektorit terciar, veçanërisht të transportit, tregtisë

turizmit shumëllojtë.

Fqinjësia dhe afërsia gjeografike me vendet e rajonit, por duke qenë në kontakt

fizik me Malin e Zi ka ndikuar në intensifikimin e hershëm të relacioneve

tregtare të kësaj qëndrë me këtë shtet dhe më gjërë;

Afërsia gjeografike me tregjet europiane rajonale, të cilat i kanë krijuar

Shkodrës mundësi të jetë pjesë e tyre, dhe të rrisë interesin e kapitalit të huaj,

për të investuar në këtë hapësirë;


179

Kostoja e ulët e fuqisë punëtore, përbën një arsye më shumë që në këtë rajon,

sipërmarrje të huaja të shfaqin interes investimi në sektorë të ndryshëm:

Kushtet e favorshme për zhvillime infrastrukturore të shumëllojta, që nga ai

automobilistik, hekurudhor, liqenor, detar, e deri tek ai ajror, në funksion të

forcimit të relacioneve të brendshme dhe ato me vendet e Rajonit;

Egzistenca e një fuqie punëtore, që teknikisht dhe tradicionalisht është e

profilizuar në profesione të caktuara, që nga sistemi monist, etj...

Pavarësisht nga avantazhet e disavantazhet që të ofron ekonomia shkodrane në

aspekt të potencialeve konkurrencialë të saj, nxitja e eksporteve në tregjet rajonale shihet

si alternativa më e mundshme për një zhvillim të qendrueshëm. Në ekonominë e rrethit

tonë për të gjithë sektorët, është karakteristikë zhvillimi më tepër i rieksporteve rreth

90%317

, sesa i eksporteve të brendshme, të cilat kanë një kontribut të ulët në relacionet

tregtare të bizneseve shkodrane me vendet e tjera të rajonit.

Çfarë potencialesh ofron Shkodra për zhvillimin e eksporteve në të ardhmen?

Nga pikpamja e politikave ekonomike zhvillimi i eksporteve duhet të konsiderohet si

faktori kyç në rritjen e treguesve ekonomikë e të punësimit.318

Drejtimi kryesor i

zhvillimeve ekonomike të vendit tonë, por edhe rrethit të Shkodrës gjatë gjithë tranzicionit,

ka qenë instalimi i ekonomisë së tregut të lirë. Sektori privat është ai që ka impulsuar

zhvillimin ekonomik, që nga fazat e para të tranzicionit e deri në ditët e sotme. Rritja

ekonomike dhe zhvillimi i qendrueshëm i tij, janë dy elementë që duhet të shoqërojnë

ekonominë e një vendi në nivel kombëtar e rajonal.

Integrimi ekonomik kërkon rregulla të reja, të cilat japin një kuadër racional për

konkurrencën e sinqertë ekonomike në shumë drejtime.319

Bazuar në këto rregulla loje

integrimi shumëpërmasor i ekonomisë shkodrane në atë rajonale, kërkon shfrytëzimin

racional të potencialeve natyrore e humane, e për pasojë edhe rritjen e eksporteve.

Rrethi i Shkodrës disponon potenciale të pashfrytëzuara të disa prodhimeve, të

cilat mund të eksportohen në rajon e më gjërë. Këtu mund të përmendim eksportimin e

nënprodukteve bujqësore e blegtorale të papërpunuara e të përpunuara, për të cilat

historikisht është dalluar si prodhuese, dhe që aktualisht i eksporton në tregjet e Malit të Zi,

apo në vende të tjera. Rethi i Shkodrës eksporton domaten, trangullin, pjeshkët, rrushin,

pije alkoolike e freskuese, duhanin, mishin e qumështin me nënproduktet e tyre.

Janë pak prodhime të kësaj nëndege të sektorit primar, që kanë gjetur dritën e eksportit,

ndërkohë që në pjesën dërrmuese të prodhimeve të këtij sektori nuk arrin të furnizojë

plotësisht tregun e brëndshëm, prandaj operohet me prodhime të importuara nga

Maqedonia, Mali i Zi dhe Greqia. Rënia e eksporteve shkodrane, është e lidhur me uljen e

sipërfaqeve të kultivuara me ta, dhe konkurrencën e prodhimeve të huaja. Mundësitë më të

mëdha rrethi i ka në kultivimin e frutikulturës ( rrush, kumbullës, pjeshkës,etj) dhe disa

zarzavateve ( domates, shalqinj, trangull, etj), duhanit, etj...

Format e reja të ekonomisë së tregut të lirë, të konkretizuara në organizime në nivel

shoqatash fermere, përbëjnë një premisë pozitive në intensifikimin e zhvillimeve të këtij

317

Dr. Elmazi Liliana, Gorica Klodiana”Nxitja e eksporteve të produkteve shqiptare” Ekonomia e

Tranzicioni” nr 2(32), faqe 135 318


Jean Carlo “Gjeopolitica”, Editori La Terza, 1998, faqe. 247


180

sektori në ekonominë shkodrane. Nga zhvillimet e kësaj dege, varen edhe zhvillimet e

sektorit terciar, sidomos këtu të tregtisë dhe cilësisë së turizmit.

Potenciale të rajonit mund të konsiderohen edhe shumë podhime agro-industriale, për të

cilat Shkodra tashmë ka dalë edhe në tregun vendas dhe në tregjet e huaja, sidomos në atë

të Malit të Zi. Konkretisht këto prodhime janë:

Prodhime të ndryshme druri, me lëndë të parë vendase;

Prodhime të ndryshme materialesh ndërtimi të prodhuara, nga material

autokton;

Prodhim këpucësh, me materiale të porositura;

Prodhim konfeksionesh, me materiale të porositura;

Prodhime xunkthi e kashte, nga artizanët shkodranë;

Prodhime të argjendarisë dhe prodhime të tjera artistike, etj...

Një potencial tjetër i rëndësishëm, që ka shërbyer në rritjen e të ardhurave të

komunitetit banues në këtë rreth, dhe në rritjen e interesit për të investuar, është edhe

sektori i turizmit. Kjo degë ka ndikuar në formën e eksportit indirekt, duke tërhequr turistë

të huaj, e duke rritur të ardhurat prej tij. Potenciale të shumta për eksport, nga kjo degë janë

prezent, por rritja e tyre në sasi dhe sidomos në cilësi, është garant për zhvillim të

qendrueshëm të tij, dhe performancë të sigurtë në të ardhmen.

Një degë e cila në format konkrete ka dalë në tregjet rajonale, është industria e

prodhimeve tradicionale(artizanati). Kjo është një degë, e cila ka kërkesa të

jashtëzakonshme në ditët e sotme nga vizitorë të shumtë, që vijnë e vizitojnë qytetin tonë.

Një numër familjesh qytetare shkodrane, por edhe ato të zonave rurale, po japin një

kontribut të madh në rimëkëmbjen e tyre, dhe janë shndërruar në furnizuese jo vetëm të

tregut vendas, por edhe të tregut të huaj.

Shkodra, në këtë tranzicion të tejzgjatur, ka zhvilluar edhe degë të sektorit

sekondar, degë potenciale me vlera konkurrenciale në ekonominë e saj. Vlen të përmenden

këtu, degët që janë të lidhura drejpërsëdrejti me tregtinë e brendshme e të jashtme, të cilat

kanë favorizuar eksportet e këtij rrethi.

Një tjetër potencial konkurrencial për ekonominë e rrethit të Shkodrës, është edhe

industria e përpunimit të drurit. Kjo degë është impulsuar nga zhvillimi i degës së

turizmit, ndërtimit, dhe e favorizuar nga potencialet pyjore të këtij rrethi. Qendrueshmëria e

zhvillimit të saj në të ardhmen, krijon premisa edhe për qendrueshmëri të disa degëve të

sektorit terciar(turizmit e tregtisë).

Industria e veshmbathjes, këpucëve dhe tekstileve, është shndërruar në pararojë të

eksporteve shkodrane në sektorin sekondar. Këto degë tradicionale, të rijetësuara nga

kapitali i huaj, sidomos ai italian, në përshtatje me kërkesat në rritje të konsumatorit

europian për produkte të ndryshme të prodhuara prej tyre, përbëjnë potenciale jo vetëm

konkuruese, por edhe qendrueshmërie të degëve të tjera të lidhura me të.

Panorama e prezantimit të peshës së sektorit terciar në ekonominë e rrethit të Shkodrës,

na shtyn të mendojmë se ky sektor tani dhe në të ardhmen, do të ketë pozita dominuese në

ekonominë shkodrane. Kjo shpjegohet me një sërë faktorësh:

Politikat sektoriale aktuale të shtetit në favor të këtyre degëve, por edhe në

perspektivë për një zhvillim të qendrueshëm të tyre;


181

Krijimi i një mjedisi të shëndoshë mikro e makroekonomik, në favor të

bizneseve të vogla e të mesme të këtij sektori, si parakusht për një

qendrueshmëri të tij në të ardhmen;

Intensifikimi i proceseve integruese në kuadër të marrëveshjeve të Tregtisë së

Lirë me vendet e Rajonit, ku me influenca direkte për rajonin e Shkodrës është

ajo me Malin e Zi;

Shfrytëzimi në aspekt pozitiv i potencialeve natyrore e humane, në favor të

degëve të sektorit terciar;

Tradicioni historik i zhvillimit të tregtisë;

Qendrueshmëria e këtyre degëve edhe në kohë krizash, favorizon garantimin e

zhvillimit të qendrueshëm të tyre edhe në të ardhmen.


182

KAPITULLI VI

VI.1. SEKTORI TERCIAR DHE IMPAKTET NË MJEDIS

Rrethi i Shkodrës për vetë veçoritë e zhvillimeve humane të tranzicionit ofron një

disekuilibër mjaft problematik midis shërbimeve publike, të cilat janë në funksion të

ruajtjes dhe mirëmbajtjes së mjedisit jetësor nga njëra anë, dhe popullimit mjaft të dendur e

kaotik që ka pësuar zona urbane e këtij rrethi nga ana tjetër. Kjo ka sjellë ç‟ekuilibra

mjedisorë, më tepër urbanë e më pak ruralë, duke iu larguar kontrollit ligjor mjedisor dhe

në shumë aspekte duke iu lënë spontanitetit. Këto kanë qenë jo vetëm pasoja mjedisore, por

edhe për shëndetin e vetë komunitetit banues të këtyre qëndrave.

Mjedisi natyror dialektikisht, është i lidhur në shumë aspekte me zhvillimet

ekonomike, raportet ndërmjet të cilëve janë sa komplekse, aq edhe të ndërsjellta me

konseguenca pozitive e negative ndaj njëra- tjetrës. Është e kuptueshme, që mjedisi përbën

bazën e zhvillimeve humane, ndërkohë që këto të fundit kanë ndikuar në cilësinë e këtij

mjedisi në aspekt negativ, apo edhe pozitiv. Kjo ka rritur ndërvarësinë ndërmjet tyre, duke

e komplikuar këtë relacion të ndërsjelltë.

Kohët moderne, me stadet e larta të zhvillimeve ekonomike e popullimin e dendur të

vendanimeve urbane, kanë sjellë ndotje të mjedisit, me pasoja në jetën e banorëve e me

problematika të shumta edhe në aspekte të tjera humane. Në radhë të parë, vetë veprimtaria

njerëzore po ndot mjedisin ku jeton, duke e vështirësuar jetesën në këtë mjedis. Zhvillimet

ekonomike, që kanë ndodhur gjatë tranzicionit në rrethin e Shkodrës, kanë dëmtuar edhe

mjedisin, sidomos atë urban. Këta janë të lidhura me intensitetin e zhvillimeve të sektorëve

të ekonomisë, e për pasojë edhe të sektorit terciar. Problematikat mjedisore, me impakte

mjedisore nga sektori terciar janë të shumta, e të lidhura me shumë fenomene negative

ndotjeje. Konkretisht:

Rritje të mbeturinave urbane dhe të ndërtimit;

Dëmtime të infrastrukturës rrugore të brendshme, dhe rritja e numrit të automjeteve

të amortizuara;

Humbje e sipërfaqeve të gjelbërta, parqeve dhe dëmtime të biodiversitetit natyror,

nga ushtrimet e aktiviteteve të paligjshme tregtare në to, etj...

Migrimet e brendshme të intensifikuara në përmasa të paparashikuara, sollën një urbanizim

kaotik të qytetit të Shkodrës, duke krijuar një zonë periurbane dhe suburbane me shumë

problematika e ndotje mjedisore. Sot kjo zonë po atakohet me mangësi infrastrukturore,

nga me imediatet për një jetësë normale(strehimi, furnizimi me ujë të pijshëm, energji e

mbetje urbane).

Mbetjet urbane në qytetin e Shkodrës hidhen në vende të hapura, afër qendrave të

banuara dhe lumit Kir. Djegia e tyre në vende të hapura është shndërruar në një rrezik të

madh për shëndetin e banorëve, kontaminimin e tokës dhe të ujrave në afërsi të këtyre

zonave, por edhe të qytetit në përgjithësi320

. Ky vend depozitimi i mbeturinave urbane, që

ndodhet 3 km larg qytetit, në Komunën e Gurit të Zi, është jashtë çdo standarti për një

mjedis të pastër në shërbim të komunitetit. Sasia ditore e mbetjeve urbane është 80 ton321

në ditë, ç‟ka do të thotë se rreziqet e ndotjes sa vijnë e shtohen, duke prishur biodiversitetin

320

Hoti, Mahir”Integrimi i natyrës dhe i pejsazhit në zhvillimin urban të qytetit të Shkodrës”Shkodra në

Shekuj, Vëllimi i Dytë, Shkodër 2000 321

USAID, “Plan i biznesit 2011-2015 për depozitimet në Landfillit të Bushatit”, faqe 15


183

natyror të rajonit përreth. Grafiku i mëposhtëm jep situatën e kësaj problematike në shkallë

vendi, duke e pozicionuar Shkodrën si Qark në vend të gjashtë, me një situatë

problematike, veçanarisht në nivel rrethi:322

Grafiku nr VI.1: Mbetjet urbane në ton dhe për banorë sipas qarqeve në 2012

Kjo problematikë mjedisore, e shkaktuar nga mbetjet urbane, duhet të ketë një

zgjidhje tjetër më afatgjatë, duke mos u mjaftuar vetëm me asgjësim, por edhe me riciklim

të tyre. Në këto procese aplikimi i metodave bashkëkohore, garanton mjedis të pastër e

shëndetshëm për popullsinë. Në shërbim të kësaj, është edhe ndërtimi i Landfillit të

Bushatit, që në vitin 2007,323

me kapacitet 1.000.000 metër kub mbetje, i cili parashikonte

t‟i shërbente një popullsie prej 200.000 banorësh, duke përfshirë këtu edhe qytetet e

komunat më afër këtij landfilli. Mirëpo proçedurat burokratike dhe mosmarrëveshjet në

pagesat e midis njësive administrative, ka bërë që edhe sot të mos konkretizohet vënia në

efiçensë e tij.

Krahas mbetjeve urbane të krijuara nga konsumi ditor, ndotjeve të mjedisit u

shtohen edhe ato inerte nga bizneset e ndërtimit. Rritja e mbetjeve të tilla në rrethin tonë,

është e lidhur me rëndësinë shumë të madhe që morën ndërtimet gjatë periudhës së

tranzicionit.

Aktiviteti i ndërtimit (në kuadër të ndërmarrjeve ekzistuese në rajon) përbën rreth

4% në 2012, nga 12% që ishte në vitet e para të tranzicionit, ç‟ka tregon për nevojat e

mëdha për strehim të popullsisë në rritje të këtij rrethi.

Firmave ndërtuese sot në shumë raste u mungon përgjegjshmëria dhe etika e punës,

të cilat megjithëse operojnë me standarde bashkëkohore teknologjike, ndotin masivisht

mjedisin, duke mos marrë masat e duhura për ruajtjen ose rehabilitimin e mjedisit ku ata

ndërtojnë. Shkodra në nivel Qarku, krahasuar me disa qarqe të tjera me zhvillim intensiv e

problematika në këtë aspekt, ka një nivel jo shumë të lartë ndotje. Paraqitja grafike e

mëposhtme, e shpjegon qartësisht konstatimin e mësipërm:

322

INSTAT 2013.”Mbetjet e Ngurta, urbane e inerte në2001- 2012” 323

USAID,”Plan i biznesit 2011-2015 për depozitimet në Landfildin e Bushatit”, faqe 3


184

Grafiku nr VI. 2: Ndotjet e inerteve sipas qarqeve

Ndryshimet social-ekonomike dhe politike të vendit gjatë tranzcionit, u shoqëruan

edhe me ndryshime në strukturën e ndotjes. Deri në fillimi të viteve ‟90, në gjithë vendin

tonë, kontributin kryesor në ndotjen e ambientit e kishte industria ( 86%), sektori urban

(8%) dhe transporti ( 6%).

Situata ka ndryshuar gjatë tranzicionit ekonomik, dhe kontributi i industrisë në

ndotjen e ambientit të para viteve 1990, pothuajse është zëvendësuar në masën më të

madhe me ndotjen nga transporti. Ardhja e makinave të shumta, jashtë kushteve teknike të

punës, ka sjellë ndotje jo vetëm të ajrit nga gazrat e hedhura në atmosferë, por edhe të

ambientit nga mbeturinat e shumta metalike të të ashtuquajturave “varreza makinash”.

Statistika e numrit automjeteve të ardhura në rrethin e Shkodrës, janë treguesi më i

mirë i shtimit të ndotjes në këtë rajon (në vitin 2012 qarkullonin 19 731324

mijë automjete,

ndërkohë që në 1996 numëroheshin 8600325

të tilla), me një rritje 2.2 herë. Tregues i

shkallës së lartë të ndotjes, është edhe përdorimi i mjeteve me kushte teknike të ulëta e

shprehur tek mosha mesatare (10 vjet e lart), ç‟ka vërteton edhe një herë se ndotja vjen nga

shkarkimet e tymrave të papërpunuar nga motorët e vjetër të këtyre mjeteve, sasi kjo që kap

shifrën 85% të ndotjes atmosferike.

Ndotjes së sipërshënuar, i shtohen edhe pluhurat e shumtë të shkaktuara nga

infrastruktura e dobët rrugore, ku nga 209.079 ml rrugë të brendshme, vetëm 35 336 ml,

ose 17% e tyre janë të asfaltuara, pjesa dërrmuese e rrugëve të qytetit janë rrugë terciale, në

masën 70%. Pluhuri total në ajër është pothuajse 182ug/m3, nga 80 ug/m të përcaktuara

nga OBSH-ja, pra shumë më tepër se normat e lejuara në 2.2 herë më e lartë. Ndërkohë që,

pluhuri i respirueshëm për Shkodrën është 86 ug/m, kur vlerat normale sipas OBSH duhet

të jenë 50 ug/m3, pra 1.7 herë më e lartë në këtë rreth. Këtë na e pasqyron edhe grafiku i

mëposhtëm i ndotësve kryesorë të ajrit në qytetin e Shkodrës, krahasimisht me mesataren e

përgjithshme të vendit, e normat e lejuara shqiptare e ato të EU:

324

Drejtoria Rajonale e Shërbimit të Transportit Rrugor 2012 325

Drejtoria Rajonale e Shërbimit të Transportit Rrugor 1996


185

Grafiku nr VI.3 : Ndotësit kryesorë të ajrit në qytetin e Shkodrës, në 2010

Tregtia dhe shërbimet, në tërësi janë degë të sektorit terciar, që kanë efekte

negative në cilësinë e ambientit urban e rajonal në përgjithësi. Kuptohet që në këtë aspekt,

këto degë ndikojnë në hedhjet pa kriter të mbeturinave të tyre në vende të hapura. Tregu

lokal është aktiviteti kryesor i ekonomisë në Shkodër, ku shumicën e nevojave të popullsisë

kjo degë i përmbush me mallra të importuara. Ky aktivitet ka rritur ndotjen ditore të këtij

vendbanimi, dhe problematika në tregtimin e produkteve ushqimore. Për të minimizuar sa

më shumë këto efekte negative të këtyre degëve të sektorit terciar, organet e pushtetit lokal

kanë planizuar ndërtimin e tregjeve, sidomos atyre me shumicë. Një hap i tillë është edhe

ndërtimi i tregut të madh, i organizuar në dy hyrjet të qytetit, i cili tashmë është funksional,

por jo me kapacitete të plota. Tregtarët e vegjël abuzivëtregtojnë edhe në vendtregtime të

pasigurta (qoshka) përsa i përket pastërtisë mjedisore.

Ndotjes së mjedisit, i shtohen edhe zënia e hapsirarve të gjelbërta. Këto janë të

lidhura me tjetërsimin e një sërë lulishtesh brenda qytetit, të cilat janë shndërruar në troje

ndërtimi. Ekosistemi origjinal i para viteve ‟90, me lulishte të shumta në këtë qytet dhe në

periferi të tij, është dëmtuar shumë. Veçojmë këtu zonat përreth qytetit si: fshatin Rrenc,

kodrat e Tepes, Bregun Lindor të Liqenit, malin e Taraboshit etj, në të cilët biodiversiteti

natyror prezantohet mjaft i cënuar.

Nisur nga ndërvartësia midis mjedisit e zhvillimit human, një mjedis i ruajtur dhe i

pacënuar ka impakte pozitive në zhvillimin e degëve të sektorit terciar, veçanërisht këtu të

turizmit apo ekoturizmit. Biodiversiteti natyror i krijuar nga bota bimore, sidomos në zonat

malore të këtij rrethi është i pasur, i cili përbën potencial për zhvillimin e ekoturizmit. Nga

14 Zona të mbrojtura nga shteti, që gjenden në të gjithë Shqipërinë, tre prej tyre i përkasin

rrethit të Shkodrës. Konkretisht:

Zona e Thethit, me një sipërfaqe prej 2630 ha;

Velipoja, me një sipërfaqe prej 700 ha;

Liqeni i Shkodrës, me sipërfaqe 16 000 ha, ku 15 000 ha janë ujore.

Në tërësinë e mjedisit natyror të këtij rrethi, disa prej tyre janë klasifikuar edhe zona

natyrore të menaxhuara, ku Shkodrës i përkasin rreth 4 të tilla:

Lumi Buna, 44 km i gjatë;

Këneta e Domit, 300 ha;

Grykderdhja Bunë-Plazhi i Velipojës, 1500 ha;


186

Laguna e Velipojës, 950ha, e cila për vlerat natyrore është e mbrojtur nga konventa

e Bonit.

Të gjitha këto zona të mbrojtura e të menaxhuara të paraqitura edhe në hartën nr VI.1,

nga Ministria e Mjedisit, shërbejnë në krijimin e një oferte natyrore të pasur në shërbim të

zhvillimit të degës së turizmit balnear, malor e pejsazhor.

Harta nr VI.1: Zonat e mbrojtura e të menaxhuara në Shqipëri

http://www.moe.gov.al

Nga tërësia e këtyre zonave të prezantuara nga kjo hartë, ajo që gjëndet më e

kërcnuara në aspekt mjedisor në rrethin e Shkodrës është Liqeni me të njëjtin emër, si

rezultat i ujrave të përdorura dhe ndotjeve urbane të komunitetit banues, dhe të bizneseve të

ngritura në funksion të turizmit, apo edhe ato tregtare anës tij. Disa zona të nxehta të degës

së turizmit balnear janë edhe në Plazhin e Velipojës, kur dihet që norma e përbërësve

bakterologjikë të FC është 90%, e IE është 95%. Këto jepen qartësisht në grafikun e

mëposhtëm326

:

Grafiku nr VI.4: Ndotja e Plazhit të Velipoës e Liqenit të Shkodrës

Ndërgjegjësimi komunitar dhe masat e vetë pushtetit lokal, do të krijojnë të gjitha

premisat për ruajtjen e biodiversitetit natyror të rrethit, me impakte pozitive në zhvillimin e

sektorit terciar.

326

INSTAT 2013,”Të dhëna për ndotjen e Liqeneve e Plazheve të Shqipërisë”

http://www.moe.gov.al/


187

Pas një panorame me shifra dhe fakte të situatës ekonomike dhe strukturimeve në

ekonominë shqiptare dhe shkodrane, si dhe potencialeve që disponon ky rajon në zhvillimin

e sektorit terciar, mendojmë të paraqesim disa përfundime e rekomandime, në favor të

zhvillimit të tij në të ardhmen.

PËRFUNDIME

Pozita gjeografike, gjeostrategjike e gjeoekonomike është shumë e përshtatshme për

zhvillimin e degëve të sektorit terciar, të cilat e fokusojnë këtë rreth si qëndër të

Qarkut me të njëjtin emër dhe më gjërë të Shqipërisë Ve VL;

Të qenit pjesë e proceseve integruese rajonale dhe relacioneve ndërkufitare me

Malin e Zi e kanë pozicionuar këtë rreth në rolin e urës lidhëse me këtë shtet, por

edhe pjesë të tyre;

Kjo vendodhje e privilegjuar gjeografike ka krijuar premisa zhvillimi të degëve të

sektorit terciar, veçanërisht të tregtisë dhe turizmit;

Elementët e kushteve natyrore të këtij rrethi kanë qenë favorizuese në shumë

aspekte të zhvillimit të degëve të sektorit terciar, duke i bërë ato më dinamike dhe

përfaqësuar potenciale të rëdësishme për zhvillimin e tyre;

Moziku morfografik i relievit krijon premisa zhvillimi të një turizmi shumëformësh

dhe një strukturë transporti disallojësh;

Pasuria klimatike e këtij rrethi përbën ofertë natyrore për një turizëm të shumëllojtë,

e cila është shfrytëzuar në shumë aspekte të zhvillimit të turizmit balnear e më pak

malor e pejsazhor;

Shkodra ka një kapital human prezent, aset i cili përbën mbështetjen kryesore për

zhvillimin e tre sektorëve të ekonomisë së rrethit;

Krahu i punës i shumtë në numër, u kondicionua nga shumë dukuri demografike të

intetnsifikuara në tranzicion, veçanërisht të migrimit masiv në të dy drejtimet e saj.

Këta sollën për rrethin shumë problematika sociale të agravuara në momente të

caktuara të tranzicionit, si: rritjen e papunësisë e varfërisë;

Në rrethin e Shkodrës, strukturimi ekonomik, me peshë të lartë të sektorit terciar në

ekonominë e tij, ka qenë zgjidhje momentale e tranzicionit përsa i përket punësimit,

i cili për vetë natyrën e tij gjeneron punësim të lartë të popullsisë në moshën e

punës;

Fuqia punëtore në këtë rreth disponon një nivel arsimor jo të paktë, përkrah aftësive

të fituara nga tradita dhe eksperiencat në vite, duke krijuar premisa, që këto aftësi të

shfrytëzohen sot, si potenciale dhe mundësi për shumë biznese të huaja dhe vendase

në të tre sektorët e ekonomisë, rrjedhimisht edhe në atë terciar;

Tranzicioni demografik solli për këtë rreth, si për gjithë vendin tonë, rritje të

urbanizimit, i cili ishte kaotik dhe me impakte në strukturimin e ekonomisë së së tij;

Historiku i lashtë i zhvillimit të Shkodrës, si një qendër me një civilizim të hershëm

e të lartë, përbën themelin e zhvillimeve të sotme të sektorit terciar, veçanërisht të

degës tradicionale, tregtisë;

Gjatë sistemit të modelit të ekonomisë së planifikuar, sektori terciar në vendin tonë

dhe rrethin e Shkodrës, kanë patur një peshë të vogël, në krahasim me dy sektorët e


188

tjerë. Kjo shpjegohet me strategjinë udhëheqëse të shtetit gjatë kësaj periudhe, atë të

përparësisë së sektorit sekondar ndaj të tjerëve;

Sektori terciar, në konceptet në të cilën udhëhiqej, e prezantohej gjatë këtij modeli

në rrethin e Shkodrës, si në të gjithë Shqipërinë, karakterizohej nga mbizotërimi i

shërbimeve tregtare, por që nuk e justifikuan veten në rritjen e mirëqënies së

popullsisë. Rezultante e kësaj ishte racionimi i produkteve kryesore ushqimore për

popullsinë, në vitet ‟80;

Gjatë këtij sistemi, ato që e justifikuan disi më tepër veten ishin shërbimet jotregtare

të karakterit publik, si mbrojtja, edukimi, shëndetësia, etj.;

Periudha e tranzicionit ekonomik shqiptar e shkodran, karakterizohet nga stimulimi

dhe mbështetja e SME-ve në të gjithë sektorët e ekonomisë, veçanërisht në sektorin

terciar;

Rrethi i Shkodrës karakterizohet nga një strukturë komplekse zhvillimi i sektorit

terciar, si të shërbimeve tregtare, edhe atyre jotregtare;

Terciarizimi i ekonomisë shkodrane është evident gjatë gjithë tranzicionit, si përsa i

përket punësimit, ashtu edhe numrit të subjekteve, që operojnë në këtë rreth;

Më shumë se në çdo sektor tjetër të ekonomisë së rrethit të Shkodrës, në sektorin

terciar operohet me ndërmarrje të tipit të SME-ve, me dominancë të

mikrondërmarrjeve, në masën 95% të tyre;

Sektori terciar në rrethin e Shkodrës, ndryshe nga Republika, dallohet për dominim

të shërbimeve tregtare, për të cilat ka edhe historik të lashtë dhe i personifikuar si

qytet tregtar, që nga Mesjeta;

Tregtia është aktiviteti kryesor në ekonominë e rrethit, me dominanca statistikore si

përsa i përket punësimit, në 17% të totalit të përgjithshëm, ashtu edhe subjekteve

sipas aktiviteteve, në 42% të tyre;

Prodhuesit e shërbimeve terciare në variablet e ekonomisë së tregut, sidomos në

zonën urbane të rrethit, janë bërë të ndërgjegjshëm për prodhim jo vetëm sasior, por

edhe cilësor, si një nga kërkesat kryesore për të depërtuar në tregun e huaj;

Tipari i fundit është specifik në nëndegët e këtij sektori, ku kapitali i huaj ka bërë

disa investime, si në aktivitetet bankare, turizëm etj;

Shërbimet tregtare kanë një dominancë në punësimin sipas asktiviteteve, në rreth

60%, dhe 77% të subjekteve, e lidhur me tradicionin e zhvillimit të tyre, dhe

politikat favorizuese në këtë aspekt në rrethin e Shkodrës;

Shkodra, disponon vlera të tilla historike, që rrallë i kanë qytete të tjera të

Shqipërisë, origjinaliteti i të cilave ka mundësur zhvillimin e turizmit kulturor e

historik, kombinuar me turizmin balnear e malor, të cilat kanë pasuruar tregun

turistik të rrethit, duke u bërë pjesë e tregut turistik rajonal, e sidomos këtu në atë

kulturor;

Shkodra zotëron disa avantazhe konkurruese të krahasueshme me tregjet e tjera

evropiane, apo rajonale, si kostot e ulëta të punës, burime natyrore, potenciale ende

në zbulim në sektorët e bujqësisë, industrisë ushqimore e të lehtë, si dhe në ato të

shërbimeve;

Prezantimi në përmasa të konsiderueshme edhe i shërbimeve jotregtare në këtë rreth

në punësim, në masën 40%, dhe 23% të subjekteve, tregon për rritje të kërkesave të

konsumatorit shkodran për shërbime të ndryshme të karakterit publik, shprehje e

kërkesës për cilësi të jetës.


189

REKOMANDIME

Rivlerësimi i kapaciteteve natyrore e humane të rrethit të Shkodrës, veçanërisht

këtu i pozitës gjeografike, kushteve natyrore e humane mund ta shndërrojë atë në

kryeqendër të gjithë Shqipërisë Veriore jo vetëm në sektorin terciar, por edhe në

sektorë të tjerë;

Oportunitete të rëndësishme për këtë rreth janë edhe përmirësimet infrastrukturore,

procese të cilat duhet të jenë në vëmendjen e institucioneve përkatëse qendrore e

lokale. Këto të fundit janë të lidhura:

Me zgjerimin e linjës së lidhjes së këtij rrethi me “Polin Qendror të Zhvillimit”;

Vënien në punë të linjës hekurudhore, që lidh Shkodrën me Podgoricën;

Zgjerimin e rrugës deri në Muriqan, etj..;

Situata demografike dhe problematikat sociale të krijuara në tranzicion, kërkojnë

një mirëmenaxhim të kësaj situate dhe problematikave të lidhura me ta, në mënyrë

që të luftohen me efikasitet fenomenet sociale të krijuara në vite;

Politikat urbanistike të pushtetit lokal duhet të jenë të tilla, që të marrin parasysh

zgjerimin urban, apo evoluim të tij, në mënyrë që të ruhen vlerat pozitive, që ka ky

qytet me tradita të lashta;

Eleminimi i të gjitha dukurive negative të krijuara nga proceset e migrimeve të

brendshme masive, duke u mbështetur tek politikat e zhvillimit paralel të zonave

urbane e rurale dhe eleminuar disnivelet e dukshme midis tyre;

Terciarizimi i ekonomisë, nuk do të thotë lënie pas dore e sektorëve të tjerë,

përkundrazi nga një zhvillim i harmonizuar dhe i qendrueshëm i të tre sektorëve,

varet edhe suksesi i sektorit terciar;

Zhvillimi i degëve të sektorit terciar, e veçanërisht i shërbimeve tregtare, nuk mund

të kuptohet pa sektorin primar dhe sekondar, duke krijuar një raport të drejtë midis

prodhimeve të të mirave materiale e shërbimeve të lidhura me ta;

Suksesi ndërmarrjeve të vogla e të mesme, ose SME-ve në ekonominë e rrethit të

Shkodrës, varet nga mjedisi i favorshëm makroekonomik për ushtrimin e tyre dhe

financimet e këtyre bizneseve nga ana e shtetit;

Efiçensa e bizneseve të tilla në sektorin terciar, do të krijonte premisa për zbutjen e

problemeve, që lidhen me punësimin, dhe për rrjedhojë edhe në rënien e varfërisë si

në zonat rurale e urbane të këtij rrethi;

Bizneset shkodrane duke operuar në kuadër të proceseve integruese, në kushtet e

një tregu shumë konkurues, duhet të rrisin jo vetëm në sasi prodhimet e tyre, por

sidomos në cilësinë e tyre;

Që prodhimi shkodran të konkurojë denjësisht në tregun europian, duhet të

shfrytëzojë racionalisht potencialet natyrore e humane egzistuese, si në sektorin

terciar për të cilat ka tradicion, ashtu edhe në sektorët e tjerë prodhues;

Aplikimi i mjeshtërive të vjetra në kohët moderne, pra artizanatit do të ishte burim i

rëndësishëm jo vetëm për përfitime monetare, por edhe në angazhimin e forcave të

lira të punës në rrethin e Shkodrës;

Në të ardhmen për një treg dhe turizëm të qendrueshëm, theksi duhet të vihet në

ringjalljen e sektorit prodhues, i cili krijon garancinë kryesore për zhvillimin e

këtyre degëve dhe harmonizim të sektorëve njëri me tjetrin, si parakusht për

qendrueshmëri të tyre;


190

Një turizëm konkurrues, e ndihmon edhe një artizanat i zhvilluar në shërbim të tij;

Shndërrimi i Shkodrës në distrikt turistik për Veriun e Shqipërisë, duhet të

mbështetet në një strukturë e superstrukturë komplekse në funksion të tij;

Zhvillimet tregtare intensive në rajon, janë të lidhura me rritjen e eksporteve, të cilat

mbeten prioritetet kryesore të politikave të zhvillimit për vendin në përgjithësi, e

rrethin e Shkodrës në veçanti;

Integrimi i Shkodrës në Koridoret Veri-Jug, e atë të Bregdetit, do të krijonte

premisa zhvillimi në shumë dimensione të kësaj hapësire, e për pasojë edhe të

degëve të sektorit terciar;

Sektori terciar dhe tregtia, si degë tradicionale të tij, duke patur një pozicionim të

favorshëm gjeografik e gjeoekonomik, duhet të stimulohen nga vetë politikat e

zhvillimit rajonal;

Një promovim më dinjitoz i potencialeve disponuese të zonave rurale malore, do të

ndihmonte në krijimin e një infrastrukture funksionale për zhvillimin e turizmit

malor dhe aktiviteteve tradicionale të tyre;

Dega e turizmit duhet të konsiderohet si potencial, i cili duhet të zhvillohet sipas

modelit të qendrueshëm si në zonat urbane e ato rurale të rrethit;

Krijimi i një superstrukture cilësore në shërbim të kësaj dege, nënkupton krijimin e

paketave turistike të destinacioneve të ndryshme gjeografike të rrethit, si dhe

çertefikimin e produkteve në shërbim të tij;

Integrimi rajonal i ekonomisë shkodrane, mbetet prioriteti kryesor i zhvillimeve

aktuale me perspektiva për të ardhmen e saj;

Zhvillimi i qendrueshëm i shërbimeve terciare dhe ringjallja e sektorit prodhues,

krijon garancitë kryesore për zhvillimin e tyre, dhe harmonizimin sektorial në këtë

rreth;

Mbajtja në stabilitet dhe qendrueshmëri e treguesve të sektorit terciar, si të

shërbimeve tregtare e atyre jotregtare, mbeten prioritete të ekonomisë së rrethit

edhe në të ardhmen;

Potencialet ende në zbulim në sektorët e bujqësisë, industrisë së lehtë dhe

ushqimore, si dhe në atë të shërbimeve, janë avantazhe që duhet të vihen në

shërbim të nxitjes së eksporteve për të ardhmen;

Duke qenë se shoqëria shqiptare, e për rrjedhojë edhe ajo shkodrane, ka arritur një

stad të tillë, ku cilësia e jetës varet nga niveli i shumë shëbimeve të lidhura me

arsimimin, shëndetin, argëtimin, etj., aktualiteti i zhvillimit të tyre premton për

qendrueshmëri në të ardhmen;

Me qëllim që të menaxhohet sa më mirë mjedisi natyror i rrethit, kërkohen projekte

për ruajtjen e pjesës së padëmtuar dhe ndërhyrjen në ato zona problematike në

shërbim të rigjenerimit të tyre;

Planifikimet e ndërhyrjes në mjedis duhet të jenë të tilla, që të zgjidhen sa më mirë

konfliktet, që janë krijuar duke përcaktuar kufirin e ndërhyrjes dhe duke

parashikuar rreziqet natyrore dhe humane nga politikat e mbrojtjes së mjedisit;

Shndërrimi i Shkodrës në qendrën më të rëndësishme të shërbimeve tregtare e

jotregtare, jo vetëm për Qarkut me të njëjtin emër, por edhe më gjërë për Veriun

shqiptar, mbetet një nga format e reja të zhvillimeve në të ardhmen, duke e fokusuar

atë në rolin e “Polit të zhvillimit”;


191

Dinamizmi dhe qendrueshmëria e këtij sektori në të ardhmen, harmonizuar me

zhvillimin edhe të sektorëve të tjerë të ekonomisë, krijon premisa të sigurta për

punësimin e brezit të ri, i cili pavarësisht nga ndryshimet e elitave politike do të

gjejnë tek ky sektor garanci të sigurta punësimi;

Drejtimet e studimeve të brezit aktual, duhet të jenë drejt atyre degëve që

mundësojnë një punësim të sigurtë në degët e sektorit terciar. Materializimi i

studimeve të thelluara universitare në shërbim të këtij sektori, i bën degët e tij të

konkurueshme në nivel kombëtar, rajonal e më gjërë.


192

Literatura Abebe Adugna, Banka Boterore, “Shqipëria, vështrim i përgjithshëm”, Tetor 2012

Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Qëndra e Studimeve Gjeografike,

Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Vëllimi i parë, Tiranë 1990

Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Qëndra e Studimeve Gjeografike,

Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Vëllimi i Dytë, Tiranë 1990

Albanian Foreign Trade Report, 2003

A.Malaj,T.Kola”Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë.Përfitimet dhe të metat”.

Konferenca e IV, BSH2003

Bailly S. A, Maillat D, “LE Secteur Tertiaire en Question”, 1998

Banka Botërore”Strategjia e zhvillimit rural për Shqipërinë. Mbështetje për rritje

ekonomike e zhvillim të qëndrueshëm”, Nëntor 2002

Banka Botërore,” Vlerësimi cilësor i varferisë në 10 zona të Shqipërisë”, 2001

Banka Botërore,” Shqipëria një vështrim i përgjithshëm”, Tetor 2012

Buletini Ekonomik-Botim i Departamentit të Kërkimeve të Bankës së Shqipërisë

Banka e Shqipërisë “Vjetari Statistikor 2008”





Baron, S&Harris,K (2002)“Services marketing”

Buletini Vjetor Statistikor 2010, Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe

Energjetikës, Qershor 2011

Buletin Shkencor nr 58. USH.Gjoni F, Rustja D”Komuna rrethina, hapësire në

zhvillim”

Buletin Shkencor nr 58. USH.Dibra N”Zonat e mbrojtura, në rajonet turistike,

sfidë për zhvillim”

Buletin Shkencor nr 58. USH.Dema B”Vështrim demografik mbi zonën Shirokë-

Zogaj”

Buletini shkencor 2013, International scientific Journal

Czinkota, M. R., Ronkainen, I. A., Moffet, M.H., Internetational Business, 2002

Dede S “Pasuritë minerale të Shqipërisë”, Tiranë 1980

Dega e Doganave, Shkodër, 2012

Dhoma e Tregtisë dh Industrisë Shkodër, Artizanati,Shkodër 2012

Devarajan, S. & Rodrik, D. (1989). “Trade liberalization in developing countries:

Do imperfect competition and scale economies matter. American Economic

Revieë”, 79

Derek R. Hall”Tourism in Eastern Europe” in Tourism in Europe” by Ë.Poppl and

P.Lavery. Cab International 1993

Dion, D. P. (2004). “Trade, groëth and geography: A synthetic approach.”

Governance and the efficency of economic system GESY, Discussion paper No. 22

Doka. Dhimiter,”Zhvillimet strukturore te ekonomise se Shqiperise”Studime

Gjeog. nr 15

Dr. Sabri Laci,” Gjeografia Rurale”, 2005


193

Dr . Dhimitër Doka,” Turizmi Qytetar dhe Vlerat Turistike të Qyteteve të

Shqipërisë”.

Draci B. Doka.Dh.Yzeiri.E.” Bazat e Gjeografisë humane”, SHBLU 2001

Drejtoria Rajonale e Transportit Rrugor

Ekonomia e Tranzicioni2(4)



Ekonomia e Tranzicioni nr 2(28)

Ekonomia e Tranzicioni nr2(32)

Ekonomia e Tranzicioni nr2(40)

Ekonomia e Biznesi 1(10)

Ekonomia e Biznesi1(15)







El-Agraa, A.M., “The Evropian Union, Economics and Policies”, 2001

Elmazi, L ( 2003) “ Marketingu i shërbimeve”, SHBLU

Esmeralda Uruci”Shkodra na tranzicioni drejt integrimit europian”Shkodër,

Seminar 2003

Evidenca e regjistrimit të subjekteve aktive- Drejtoria e Përgjithshme e

Tatimeve- Dega e Tatim-Taksa, Shkodër

Fletorja Zyrtare Nr. 24, Gusht 2002

Fletorja Zyrtare Nr. 85, Nentor 2002

Fletorja Zyrtare Nr. 55, Korrik 2002

Fletorja Zyrtare Nr. 34, Maj 2003

Prof.Dr Gruda Gjovalin, Prof. Dr Sheme Selman”Kelmndi, vështrim gjeografik e

turistik”, Tiranë 1998,

Flora Gjoni “Roli Pazarit të Shkodrës në tregtinë shqiptare”Shkodra në Shekuj,

Vëllimi II, Shkodër 2000,

FMN, (2008). Country Report Albania. Report No. 08/267-AL.

FMN, (2011) . Country Report Albania. Report No. 11/313-AL.

Hoffman,D& Bateson,J (2006) “Services marketing:concepts, strategies, &cases”

Informacione e raporte nga Banka e Shqipërisë dhe INSTAT

Iljaz Fishta,” Historia e Dhomës së Tregtisë dhe Industrisë Shkodër”, Tiranë 2001

Iljaz Fishta, Veniamin Toci,” Ekonomia e Shqipërisë në Vitet e Para të Ndërtimit

të Socializmit(Nëntor 1944-Nëntor1948)”

INSTAT 1993-2012

INSTAT, Reporteri i Ndërmarrjeve Ekonomike Sipas Prefekturave 1996-2012

Instituto Geografiko De Agostini di Novara,2010

Jean Carlo “Gjeopolitica”, Editori La Terza, 1998

Juran, J ( 1993)“ La qualité dans les services”,


194

Kristo .I “-Biznesi Ndërkombëtar,” 2002

Kruja, D&Dhora,R (2007) “Cilësia e shërbimeve publike:Mënyrat e kontrollit dhe

rritjes së performancës së tyre”, Prishtine

Kruja,D&Elmazi, L ( 2007) “ Tregu i shërbimeve postare nën këndvështrimin

marketing”, monografi, Camaj&Pipaj

Lovelock Christopher& Lapert Denis (1999) “Services marketing “, text,

reading, cases”.

Marin Barleti- “Rrethimi i Shkodrës”

Materiale nga Sektori i Strategjisë së Zhvillimit-Prefektura Shkodër

Mancellari, A –“Tregtia Ndërkombëtare”, 1999

Maksut Xh,Haxhibrahimi, “Detaria e Ulqinit në Shekuj”, Ulqin 1994

Materiale nga Seminari “ Zhvillimi ekonomik i rajonit të Shkodrës”

Materiale nga Seminari i III “ Shkodra ne shekuj”

METE,” Strategjia e Zhvillimit të Biznesit 2007-2009”

Ministria e Shëndetësisë, www.moh.gov.al/Të dhëna statistikore

Ministria e Turizmit, www.mtkrs.gov.al/‎Të dhëna statistikore

Ministria e Mjedisit,www.moe.gov.alPublikimet 2012

MPPTT, www.mppt.gov.alStrategjia sektoriale e Transportit 2008-2013

Ortigosa R“LaValutazione di Qualita nei Servizi Sanitari”Angeli F,2000-Milano

Payne,A (1993) “The essence of services marketing”, Prentice Hall Europe

Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare, “Raportet Vjetore te Tregtisë së

Jashtme, 2002-2010”

Qarku Shkodër-“Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjeçarit”

2003.

Qarku Shkodër “Studimi i Tregut të Punës” 2013

Raporti i zhvillimit njerëzor në Shqipëri në vitin 1998

Revista “Monitor”mars 2003

Revista “Monitor”nr, 21(74), qershor,2003

Revista “Monitor”nr, 25(74), korrik, 2003

Revista “Monitor”nr, 40(93), tetor, 2003

Seminari i IV ndërkombëtar, Shkodra në Shekuj, 2006

Shkodra District, 2003

Shkodra në Shekuj, Seminari i Tretë Ndërkombëtar, 2000

Studime Albanologjike, 2008, Dr. Romeo Hanxhari & Prof. Dr. Eqerem

Yzeiri” Evolucioni i një zone industrial…” faqe35

Studime Albanologjike nr IV, Tiranë, 2008



Studime Gjeografike nr 3 Eqerem Yzeiri”Tiparet e shperndarjes gjeografike

territorial të industrisë1960-1980

Sheme Selman,” Hyrje në Gjeografinë Regjionale”, Tiranë 2006

Sheme Selman,” Gjeografia e Industrisë” Tiranë 2008

Sheme Selman “Dilemat e zhvillimit të qëndrueshëm dhe rrugët për kapërcimin e

varfërisë në rajonin e Shkodrës” , Ekonomia e Tranzicioninr 3, Tiranë 2003


195

Të dhëna nga UNOPS ,2004

Vjetarë Statistikorë të rrethit Shkodër, 1970-1978;1982-1986

Zija Shkodra-“ Qytetet shqiptare gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare”

Zija Shkodra”Esnafet shqiptare”

Zyra e Tatim-Taksave, Shkodër

Zyra e Statistikave, Shkodër

Zyra e Urbanistikës, Shkodër


196

Anekse Tabela nr II.2: Familjet që përfitojnë ndihmë ekonomike

Burim : Drejtoria e Ndihmes Ekonomike

Tabela II.3: Punësimi dhe papunësia në vite

VITET Punësimi Papunësia

1991 42579

1992 24215 18612

1993 24994 18634

1994 22052 22840

1995 22312 23307

1996 17910 29477

1997 13543 33954

1998 12998 37017

2001 15841 18922

2002 15564 18263

2003 14801 17790

2004 15220 17097

2005 15721 16617

2006 17700 15684

2007 18034 15085

2008 19010 14671

2009 19075 14078

2010 15289 14166

Burimi: Zyra e Punës Qarku Shkodër

NR Emertimi Njesia 3 Mujori I

matjes Nd.Pjes. Nd.Plote Gjithsej

I Numuri i familjeve gjithsej Nr/Mes 233 3,442 3,676

- Familje me 1 anetar " 0 431 431

- Familje me 2 anetare " 17 418 435


- Familje me 4 anetare " 66 1,146 1,212



- Familje me mbi 6 anetare " 15 74 89

II

Fondi gjithsej i ndihmes

ekonomike 000/lek 1,144,900 14,602,933 15,747,833

- Familje me 1 anatar " 0 1,121,133 1,121,133

- Familje me 2 anetare " 51,567 1,345,800 1,397,367





- Familje me mbi 6 anetare " 113,600 491,733 605,333


197

Tabela nr IV.1: Shpërndarja e aktiviteteve në PBB e të AK Aktivitetet 1950 1960 1970 1980 1985 1986 1987 1988 1989 1990

Produkti shoqëror100% 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Industri 23,1 47,0 51,7 59,2 58,3 57,9 58,6 59,6 58,2 58,4

Bujqësi, Pyje 60,1 27,5 24,1 23,4 24,3 25,4 25,4 24,0 24,7 25,1

Ndërtim 6,2 11,5 10,8 9,2 8,8 8,2 8,0 8,2 8,2 8,2

Transport 1,2 2,6 2,2 2,8 2,7 2,8 2,8 2,8 2,7 2,6

Tregti e brend. 2,5 2,5 4,2 2,2 2,6 2,6 2,5 2,4 2,5 2,3

Tregti e jashtme 3,4 6,5 4,1 2,2 2,1 2,1 1,6 2,1 2,8 2,3

Të tjera 3,5 2,4 2,9 1,0 1,2 1,0 1,1 0,9 0,9 1,1

E ardhura kombët. 100% 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Industri 12,2 31,9 38,6 45,0 43,3 44,2 45,8 46,3 44,8 41,8

Bujqësi, Pyje 70,7 36,3 31,4 33,6 34,6 34,0 33,2 31,5 32,3 35,9

Ndërtim 4,4 9,2 9,3 6,9 7,2 6,7 6,4 6,5 6,5 6,4

Transport 0,9 2,7 2,8 2,9 3,3 3,4 3,5 3,7 3,4 3,3

Tregti e brend. 3,1 3,6 4,7 4,1 4,4 4,4 4,9 4,7 4,2 4,2

Tregti e jashtme 4,8 12,4 8.9 5,3 5,2 5,2 4,1 5,3 6,8 5,9

Të tjera 3,9 3,9 4,3 2,2 2,1 2,1 2,1 2,0 2,0 2,5

Burimi: Vjetari statistikor i Shqipërisë 1991

Tabela nr IV.2: Shpërndarja gjeografike e eksport-importeve

Emërtimi Eksporti (%) Importi (%)

Gjithsej 100 100

Me vendet e KNER-it 46,6 40,1

Me vendet e industrializuara 37,9 45,7

Vendet në zhvillim 15,5 14,2


Tabela nrIV.3: Struktura e eksport-importeve në %

Emërtimi Eksporte (%) Importe (%)

Lëndë djegëse, minerale e

metale

46.8% 24.5%

Prodhime kimike 1.5% 9.3%

Materiale ndërtimi 1.1% 1.1%

Lëndë të para me origjinë

bujqësore e shtazore

15.4% 10.2%

Bagëti të gjalla 0.4% 0.1%

Lëndë të para për prodhimin

e mallrave ushqimorë

2% 5.4%

Mallra ushqimorë 20.1% 10.1%

Mallra jo-ushqimorë të

përdorimit të gjerë

11.8% 8.4%

Makineri dhe pajisje 0.8% 30.9%



198

Tabela nr IV.4:Mbulimi i eksporteve ndaj importeve

Vitet Eksportet në % ndaj importeve

Viti 1950 29,1%

Viti 1960 59,9%

Viti 1970 59,5%

Viti 1980 99,5%

Viti 1985 83,3%

Viti 1986 93,4%

Viti 1987 94,0%

Viti 1988 79,2%

Viti 1989 79,9%

Viti 1990 59,9%


Tabela nr 5: Rrjeti i tregtisë me pakicë në vendin tonë në vitin 1990

Numri i njësive Viti 1990

Ushqimore 3854

Joushqimore 2196

Të përziera 2086

Ushqim social 3605

Burimi :Vjetari statistikor i Shqipërisë 1991

Tabela nr IV.6: Struktura e tregtisë me pakicë në rrethin e Shkodrës

Përshkrimi 1950 1955 1960 1965 1970 1985

Rrjeti I

përgjithshëm

293 528 425 554 544 779

a)Socialist 142 256 333 457 544 779

Shtetëror 17 152 202 233 321 536

Kooperativist 125 104 131 224 223 243

b) privat 151 272 92 97 - -

Burimi: Vjetari statistikor i Shkodrës 1985

Tabela IV.7:Qarkullimi i mallrave të tregtisë me pakicë në sektorin shtetëror Në mil lekë

Vitet Gjithsej Ushqimore Jo ushqimore

1950 59.4 42.8 16.6

1960 186.5 121.0 66.5

1970 296.5 177.3 119.2

1980 457.8 278.9 178.9

1981 475.4 285.9 189.5

1982 494.8 296.7 198.1

1983 527.7 313.5 214.2

1984 531.8 321.7 210.1

1985 525.1 319.6 205.5


199

Në përqindje

1950 100.0 72.1 27.9

1960 100.0 64.9 35.1

1970 100.0 59.8 40.2

1980 100.0 60.9 39.1

1981 100.0 60.1 39.9

1982 100.0 60.0 40.0

1983 100.0 59.4 40.6

1984 100.0 60.5 39.5

1985 100.0 60.9 39.1


Tabela nr IV.8: Mallrat që ekonomia shkodrane eksportonte në vite

Emërtimi Njësia e matjes 1970 1980 1985

Tela bakri Ton 2005 4000 6980

Duhan Ton 1652 2721 1490

Qylyma Mijë/m2 4000 2003

Sixhade Mijë/m2 1345 2130

Perime konser. Ton 278 1097 496

Domate Ton 170 740 1048

Rrush Ton 565 845 823

Lëkurë Copë 2337 2735 2210

Prodhime

xunkthi

Mijë/lv 655 753

Ndenjëse

karrigesh

Mijë/lv 1006 2433


Tabela nr V.1: Ecuria e ndërmarrjet aktive në vendin tonë nga 2000-2012

Viti Ndermarrjet aktive

2000 1068

2001 920

2002 920

2003 926

2004 931

2005 932

2006 935

2007 939

2008 974

2009 905

2010 904

2011 925

2012 955

Burimi: INSTAT 2012


200

Tabela nr V.2: Rritja e PBB në vite

Burimi: INSTAT 2012

Tabela nr V.3: Të punësuar sipas aktiviteteve nga viti 2000-2012 në vendin tonë /në mijë Aktiviteti

ekonomik

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Bujqësi, pyje, peshkim

767 531 531 539 546 545 542 542 568 501 496 504 522

Industri

nxjerrëse

9

8

7

7

6

6

5

6

5

6

6

8

10

Industri

përpunues

34 47 47 46 56 56 58 54 56 53 53 63 50

Industria e

energjise

15 16 16 14 14 13 11 13 25 26 26 21 12

Ndërtim 13 56 56 56 52 52 53 52 46 40 39 35 29

Tregti 49 67 67 68 64 64 68 57 53 58 58 65 83

Hoteleri,

restorante

19 16 16 16 17 15 16 16 12 12 13 22 21

Transport,

komunikac

ion

26 32 32 32 20 19 19 24 26 23 24 26 27

Arsim

47 50 49 49 48 47 48 46 37 40 42 41 42

Shëndetësi 23 26 26 27 28 24 25 24 28 26 27 28 27

Të tjera 66 71 71 72 82 91 90 105 118 120 120 112 132

Burimi: INSTAT 2012

Vitet PBB-ja në %

1991 -10.2

1992 -28

1993 -7.2

1994 9.6

1995 8.3

1996 9.1

1997 -10.8

1998 9.0

1999 13.5

2000 6.7

2001 7.9

2002 4.2

2003 5.8

2004 5.7

2005 5.7

2006 5.4

2007 5.9

2008 7.5

2009 3.3

2010 3.8

2011 3.1

2012 1.6


201

Tabela nr V.4: Ndërmarrjet sipas aktiviteteve nga 2001-2012 sipas aktiviteteve ekonomikë

Ativiteti

ekonomik

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Bujq. pesh 295 322 391 577 586 964 1,020 866

peshkimi 192 255 298 510 557 738 915 911

Industri 6,695 7,452 7,783 8,909 8,723 9,721 10,151 9,690

Ndërtim 2,905 3,647 4,039 4,477 4,305 4,245 4,543 4,469

Tregti 29,602 35,351 37,609 43,727 43,113 44,709 46,636 45,273

Hoteleri,

Restorante

7,765 9,859 10,515 12,844 13,426 15,674 17,113 16,888

Transport 6,102 6,550 7,479 8,872 9,062 10,361 10,869 10,351

Aktivitete

financiare

194 214 294 525 562 651 662 701

Pasuri e

patundëshme,

Dhënie me

qera

2,481 3,186 4,022 5,059 5,152 5,715 6,354 6,844

Arsimi 509 579 649 780 802 899 938 961

Shëndeti 1,019 1,154 1,662 1,880 2,022 2,163 2,250 2,264

Shërbime

kolektive,

2,817 3,372 3,444 4,159 4,253 4,604 4,762 4,744

Burimi: INSTAT 2012

Tabela nr V.5:Indekset dhe volumi i tregtisë me pakicë vendin tonë, Burimi:INSTAT 2012

Indekset e Vlerës Indekset e Volumit

Tregtia me pakice 259.6 230.6

Artikuj te perzier

ushqimor

335.3 254.6

Artikuj te perzier

joushqimor

240.6 203.2

Ushqime pije e duhan në

njësi tregtare të spec.

182.7 138.5

Produkte farmaceutike e

mjeksore, kozmetike

424.8 367.4

Veshje, këpucë dhe artikuj 172.4 195.4

Paisje të ndryshme

shtëpiake

296.3 295.4

Libraartikuj shkollor dhe

të tjera industriale në

dyqane të specializuara

194.6 178.9

Treg., mirëmb. dhe rip. i

autom.dhe motoçikletave

358.6 248.6

Treg., mirëmb. dhe rip. i 420.8 326.2

Burimi: INSTAT 2012


202

Tabela nr V.6: Institucionet kombëtarë kulturore, Burimi: INSTAT 2012

Institucionet kulturore ne Shqipëri Totali

Gjithsej 26

Muzeume 10

Parku i Butrintit 1

Teatro 2

Biblioteka Kombëtare 1

Galeri e Arteve 1

Qëndra komtare e Kinematografisë 1

Instituti i Monumenteve 1

Qëndra Kombëtare e Kulturës 1

Ansambli i Këngëve e Valleve 1

Tabela nr V.7 : Të punësuarit sipas aktiviteteve në vitin 2012 në rrethin e Shkodrës

Aktivitetet 2012 në %

Bujqësia, Pylltaria, Peshkimi

Industria përpunuese

Energjetika

Ndërtimi

Tregtia

Transporti

Arsimi

Shëndeti

Të tjera

1,1%

26%

3%

12%

17%

3,1%

14,5%

8,8%

14,5%

Burimi: Qarku Shkodër 2013

Tabela nr V.8: Shpërndarja e të punësuarve sipas aktiviteteve në Bashkinë Shkodër 2010

Aktivite

tet

VITET

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Nr. i

punonje

sve

Nr. i

punonje

sve

Nr. i

punonje

sve

Nr. i

punonje

sve

Nr. i

punonje

sve

Nr i

punonje

sve

Nr. i

punonje

sve

Prodhi

m

3578 3679 4614 5004 5327 4707 4504

Ndertim 970 938 1351 1438 1813 1756 1845

Transpo

rt

604 627 616 661 631 579 252

Tregeti 1690 1770 1784 1795 1851 1919 2549

Sherbi

me

5205 5545 6060 5885 6058 6693 3713

Te tjera 3173 3162 3275 3251 3330 3421 2426

SHUMA 15220 15721 17700 18034 19010 19075 15289

Burimi:Zyra Rajonale e Punësimit, Shkodër


203

Tabela nr V.9 : Numri i subjekteve sipas aktiviteteve në Bashkinë Shkodër

Lloji i

aktiviteti

t

VITET

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Nr.i

subjekte

ve

Nr.i

subjekte

ve

Nr.i

subjekte

ve

Nr.i

subjekte

ve

Nr.i

subjekte

ve

Nr.i

subjekte

ve

Nr.i

subjekte

ve

Prodhi

m

183 203 224 210 307 301 415

Ndertim 103 111 116 109 138 136 164

Transpo

rt

115 130 146 187 176 115 141

Tregeti 747 819 1216 1086 1165 1048 1412

Sherbim

e

519 610 974 749 743 746 519

Te tjera 79 80 85 87 96 98 407

SHUM

A

1746 1953 2761 2428 2625 2444 3058

Burimi:Zyra Rajonale e Punësimit, Shkodër

Tabela nr V.10: Disa kompanitë huaja në rrethin e Shkodrës

Kompanitë e huaja Aktiviteti prodhues

Shqipëria Trikot

Calzaturifficio

Adelchi

Berttoni

Gren Shoe

Alb-Konfeksion

Felix

Moda Jeans

Dupon

Letto

Vitra

Neë Jeans

Labeat-Tekstil

Dija

Ital-Shqipja

Mobil Tirana

Dafinor

Progres Metal

Meat Master

Snns Kooll

Prodhon intimo

Prodhon këpucë

Prodhon këpucë

Prodhon këpucë

Konfeksione të ndryshme

Konfeksione

Konfeksione

Konfeksione

Konfeksione

Konfeksione

Konfeksione

Konfeksione

Konfeksione

Prodhim karrigesh

Perpunim druri

Perpunim druri

Prodhime mekanike

Industri Ushqimore

Materiale ndërtimi etj

Burimi: Zyra e Tatim-Taksave, Shkodër


204

Tabela nr V.14 : Infrastruktura arsimore ne rrethin e Shkodrës në 2012

Emertimi PUBLIK

Gjithsej Fshat

Gjithsej Femra Gjthsej Femra

Numri i fëmijëve në kopshte 4380 2082 2527 1227

Numri i nxënësve në 9-vjeçare 27160 12917 15566 7493

Numri i nxënësve në Gjimnaz 7148 3547 2765 1321

Numri i nxënësve në të mesme

Profesionale

2235 479 350 74

Numri i nxënësve me kohë të

shkurtuar

1063 537 0 0

Edukatore kopshti 253 253 140 140

Mësues në 9-vjeçare 2040 1486 1306 872

Mësues në të mesme Gjimnaz 391 240 164 86

Mësues në të mesme Profesionale 202 119 13 6

Burimi: Drejtoria Arsimore Shkodër 2013

JO PUBLIK

Gjithsej Fshat

Gjithsej Femra Gjthsej Femra

544 256 143 66

3231 1604 0 0

1778 1046 0 0

175 53 0 0

0 0 0 0

0 0 0 0

29 29 8 8

257 201 0 0

160 103 0 0

31 14 0 0

Emertimi PUBLIK JO PUBLIK

Gjithsej Fshat Gjthsej Fshat

Nr.kopshteve 155 122 12 3

Nr.shkollave 9-vjeçare 123 100 15 0

Nr.shkollave të mesme Gjimnaz 30 21 9 0

Nr.shkollave të mesme Prosesionale 8 2 1 0

Nr.shkollave me kohë të shkurtuar 4 1 0 0

Burimi: Drejtoria Arsimore Shkodër


205

Tabela nr V.15: Përkujdesi shëndetësor në Shkodër

Mjeke gjithsej: 101

1.Mjeke ne sherbime prane Drejtorise se Shendetit

Publik

9

2.Mjeke ne sherbimin ambulator 46

3.Mjeke te spitalit 46

Stomatolloge gjithsej

Mjeke

48

Nd/Mjeke 21

Sherbim shteteror

Mjeke

10

Nd/Mjeke dentiste 7

Sherbim privat

Mjeke

38

Nd/Mjeke dentiste 7

Laborant dentar 7

Burimi: DSHP Shkodër

Tabela nr V.16:Shërbimi shëndetsor

Nr EMËRTIMI Sasia

I Qendra shendetesore 10

- Konsultore te nenes 4

- Konsultore te femijeve 4

- Qendra te planifikimit familjar 2

- Mjeke 46

- Infermiere 127

II Farmaci dhe agjensi

farmaceotike

44


Tabela nr V.17:Shërbimit shëndetësor dytësor

Nr Spitalet Shtreter Nr I

mjekeve

Nr.personelit

mjeksor

Personel

sherbimi

1 Kirurgji,pathollogji ) 174 41 211 79

2 Neuro-Psiqiatrik 25 3 10 6

3 Infektiv 25 2 8 6

4 Materniteti 109 14 62 31

5 Pediatri 75 9 29 33

6 Pneumo-Ftiziatri 70 4 21 14

7 Poliklinike 4 24 5

8 Urgjence 11 27 12

9 Administrata 4 137

Gjithsej 478 88 396 323



206

Objekti :Studimi i situatës ekonomike të Rajonit të Shkodrës, pesha e bizneseve terciare

dhe problematikat e tyre.

Pyetësor

Ju lutem kontriboni në arritjen e qëllimit studimor të pytësorit

1. Gjinia: Femër Mashkull

2. Mosha :

nen 30 vjec

30-40vjec

mbi 40 vjec 3. Në çfarë biznesi operoni përsa i përket madhësisë?

Biznes i madh

Biznes i vogël e i mesëm

Mikrondërmarrje

4. Niveli arsimor dhe a ju ka ndihmuar në aktivitetin tuaj:

Fillor

Tetëvjecar

Mesëm

I lartë

5. Në cilin sektor operon biznesi juaj?

Sektorin primar

Sektorin sekondar

Sektorin terciar

6. Biznesi juaj është ndërtuar si?

Kapital i huaj

Kapital i përbashkët

Kapital vëndas

7. Cili është motivi kryesor që ju ka shtyrë të ndërtoni aktivitetin tuaj:

Fitimi sa më i lartë

Për të përballuar jetësën

Fitim mesatar

8. Cilat kanë qënë burimet e financimit të biznesit tuaj?

Kredi bankare

Depozitat e tyre

Hua nga të tjerët

9. A keni patur përvoja në aspekt të drejtimit në ndërmarrjet e mëparshme, kur

ju keni ndërtuar biznesin tuaj?

Po

Jo

10. A keni patur vështirësi nga konkurrenca e fortë në treg për mallrat tuaja?


207

Po, shumë

Jo

11. A keni patur vështirësi në gjetjen e truallit për fillimet e aktivitetit tuaj dhe si

e keni?

Me qera

Keni patur truall tuaj

E keni blerë

12. A keni patur vështirësi në sigurimin e kapitalit për të riinvestuar në

aktivitetin tuaj?

Po, shumë

Deri diku

Jo, aspak

13. Çfarë teknologjie shfrytëzoni në ushtrimin e aktivitetit tuaj?

Teknologji të re bashkëkohore

Teknologji të para viteve 90‟

14. A keni arritur të depërtoni me mallrat tuaja në tregjet e huaja dhe sa e

vështirë ka qënë për ju?

Po

Jo

15. A i keni justifikuar investimet tuaja në prodhimtarinë dhe në rritje të të

ardhurave tuaja?

Po

Jo

Mesatarisht

16. Çfarë vëndi zë cilësia në prioritetet kunkurruese të ekonomisë së tregut të lirë

në aktivitetin tuaj?

Vëndin e parë

Vendin e dytë

Vendin e tretë

Vendin e katërt

17. A jeni të informuar me ndihmën që duhet t’iu japë shteti në ushtrimin e

aktiviteteve të tyre?

Po

Jo

Ju lutem shënoni me + përgjigjen që dëshironi

Faleminderit për mirëkuptimin


208

Sektori terciar në rrethin e Shkodrës është shndërruar në dominues të ekonomisë së tij, mështetur

mbi një tradicion historik të hershëm dhe mbi potenciale natyrore e humane prezente, jo vetëm të brezat

aktualë, por edhe brezat e ardhshëm.

Cilësia e jetës, e cila si njësi matëse nuk ka vetëm standartin jetësor, por është e lidhur edhe me

shërbimet, që kanë të bëjnë me arsimimimin, shëndetësinë, argëtimin, etj., është karakteristikë e shoqërive të

zhvilluara perendimore, por që i gjejmë të materializuara edhe në vendin tone, e për pasojë edhe në rrethin e

Shkodrës.

Këtij qëllimi i shëben edhe ky punim doktoral, duke mos u mjaftuar vetëm në prezantimin e situatës

aktuale të sektorit terciar në rrethin e Shkodrës, por duke evidentuar edhe potencialet natyrore, humane për

zhvillim të qendrueshëm të tij në të ardhmen.

Potenciali natyror e human dhe tradicioni i zhvillimit të disa degëve të këtij sektori, kanë qenë

faktorët kryesorë të dominancës statistikore të degëve të tij në aspekte të ndryshme.

Këto potenciale në dispozicion të brezit aktual, kanë mundësi të shfrytëzohen edhe nga brezat e

ardhshëm, duke siguruar një vazhdimësi strukturore të ekonomisë së këtij rrethi.

Në kuadër të implementimit të “poleve të zhvillimit”, zhvillimet modeste të degëve të sektorit terciar

në rrethin e Shkodrës, i kanë dhënë atij një atribut të tillë në lidhje me Qarkun e Veriun shqiptar.

Fjalë kyçe: Tranzicion ekonomik, strukturim ekonomik, politikë sektoriale, pol zhvillim, zhvillim i

qëndrueshëm

Fusha e studimit: Gjeografi Humane

Tertiary service in Shkoder district has turned into a dominating sector of its economy based also on

an historic tradition and natural and human potentials for progress not only of the current generation, but also

future generations.

Life quality, whose measuring unit is not only the living standard but also services related to

education, healthcare, entertainment, etc, is a characteristic of western developed societies, which is now

present also in our country and in Shkoder region too.

The goal of this work is to present current situation in tertiary sector in Shkoder region and make

evident natural and human potentials for its sustainable development in the future.

Natural and human potential and traditional development of several branches of this sector have

been key factors of a statistically domination of its branches in different aspects.

The potentials at the disposal of current generation have chances for exploitation also by future

generations providing a structural continuity of the economy of the country.

Modest progress of branches of tertiary sector in Shkoder district has given it the attribute of a

“development pole’ in relation to Albanian Northern Region.

Roli i sektorit terciar në ekonominë e rrethit të …...Hidrografia e rajonit në funksion të...

Documents

Transcript of Roli i sektorit terciar në ekonominë e rrethit të …...Hidrografia e rajonit në funksion të...