บทท 2วธดำ�เนนง�น

1. กรอบแนวคดและทฤษฎทเกยวของ1. ทฤษฎหลก

1.1 ทฤษฎโครงสรางหนาท (Structural – Functionalism)

นกมานษยวทยาทมความสำาคญตอการกำาเนดทฤษฎโครงสรางหนาท คอ (Radcliffe Brown และ Bronislaw Malinowski (ยศ สนตสมบต. 2537 : 11–14 ; อางองมาจาก (Radcliffe Brown and Bronislaw Malinowski. n.d. : unpaged) กลาวถงมโนทศนของทฤษฎโครงสรางและหนาทของแรดคลฟฟ บราวนไววา เปนการมองสงคมโดยเปรยบเทยบกบสงมชวต เชน รางกายคนประกอบดวยอวยวะตางๆ ซงแตละระบบกมโครงสรางและหนาทของตวเอง เชน ระบบยอยอาหาร ประกอบดวยกระเพาะ ลำาไส ทำาหนาทยอยอาหารเปนของเหลวดดซมไปตามเสนเลอดทกๆ ระบบภายในรางกายจะทำาหนาทอยางสมำาเสมอ เพอใหรางกายมชวตอยางเปนปกต หากระบบใดหยดทำางานกจะทำาใหเกดอาการผดปกตของรางกาย สงคมกเชนเดยวกน ประกอบดวยระบบตางๆ เชน ระบบครอบครว เศรษฐกจ ศาสนา การเมอง ซงแตละระบบกมโครงสรางและหนาทเฉพาะแตละระบบจะทำาหนาทเพอใหสงคมดำาเนนไปอยางราบรนหรอรกษาความสมดลของสงคมเอาไว โดยแรดคลฟฟ บราวน ไดนำาเอามโนทศนเรอง หนาท มาจากเดอรไคม “ ” (Emile Durkheim) โดยเขาเสนอวาเราสามารถศกษาโครงสรางของสงคมหรอความสมพนธ

13

ของคนในสงคม โดยดจากพฤตกรรมตางๆ วามสวนชวยในการสรางความเปนปกแผนและรกษาความสมดลของสงคมไดอยางไรบาง

นยพรรณ วรรณศร (2540 : 109 – 110) กลาวถง การศกษาพฤตกรรมของคนในสงคมในเชงความสมพนธของหนาทตามโครงสรางของสงคมของแรดคลฟฟ บราวน วาในทางวชาการเรยกวา “Holistics” เปนการมองสงคมทเดยวทกโครงสรางเพอความเขาใจสงคมทงสงคม โดยแรดคลฟฟ บราวนเชอวา การศกษาเฉพาะโครงสรางทางการปกครองของสงคมไทยกตองศกษาระบบคานยม เศรษฐกจ ศาสนา การศกษา ครอบครว และเครอญาตของสงคมไทยดวย เพราะ ทกระบบดงทกลาวมาแลวมผลตอโครงสรางทางการปกครองทงสน

ชยนต วรรธนภต (ม.ป.ป. : ไมมเลขหนา) ชใหเหนถงความสมพนธเชงการหนาท (Functional) ของพฤตกรรมหรอของแตละสถาบนทมตอสงคมโดยรวมวาหมายถง การเกดขนและมอยของพฤตกรรมทมบทบาทหนาท (รบใช) บางประการทเปนคณประโยชนเกอหนน ทำาใหสงคมดำารงอยได ตลอดจนถอวาสงคมยอมมองคประกอบหรออนระบบไดแกสถาบนทางสงคมตางๆ ทมหนาทดานใดดานหนง ทนำาไปสการดำารงอยของสงคม เชน หนาทในการสมานความสมพนธทางสงคม หนาทในการจดสรรทรพยากร หนาทในการควบคมกำาลงคน เปนตน หนาทเหลานจะถกจดสรรขน กำาหนดขน และมการปรบเปลยนใหสอดรบกบความตองการซงกนและกน ถาสถาบน พธกรรม หรอความเชอใดๆ ไมสามารถกอประโยชนหรอไมปฏบตตามหนาท (Dysfunctional) ตอสงคม สงเหลานกจะหดหาย เลก หรอตองการเปลยนแปลงไปในทสด ถามฉะนนสงคมจะอยไมได

14

ขณะเดยวกน สมศกด ศรสนตสข (ม.ป.ป. : 23 - 29) ระบวาการทสงคมสามารถรกษาระบบในตวเองไดนนจะตองมหนาทสำาคญอย 4 ประการ ไดแก

1. ระบบสงคมตองมวตถประสงคและดำาเนนไปเพอบรรลตามวตถประสงค (Goal Attainment) วตถประสงคของสงคมเปนความจำาเปนทจะทำาใหสงคมดำารงอยดวยความสงบสขผานกระบวนการถายทอดและควบคมใหสมาชกในสงคมปฏบตตนตามวตถประสงคของสงคม ดงนนสถาบนทางสงคมทเปนผทำาหนาทน ไดแก สถาบนครอบครว และสถาบนการศกษา

2. ระบบสงคมตองมการปรบตว (Adaptation) ซงเปนสงจำาเปนตอการมความ สมพนธระหวางกนในสงคมผานการอาศยเทคนคตางๆ เพอใหบรรลวตถประสงคของสงคมนน สถาบนทชวยในการใชเทคนคน ไดแก สถาบนเศรษฐกจนนเอง

3. ระบบสงคมตองมการบรณาการรวมหนวย หรอการประสมประสานสวนตางๆ (Integration) เปนการสรางความเขาใจในระบบสงคมเพอชวยการทำางานของสงคมในอนทจะบรรลวตถประสงคของสงคมในอนาคต สถาบนทเกยวของกบหนาทนไดแกสถาบนการเมองการปกครอง สถาบนพระมหากษตรย ฯลฯ

4. ระบบของสงคมตองมการจดการกบความตงเครยด (Tension Management or Latency) ระบบสงคมตองมการจดการกบความตงเครยดในสงคมเพอกอใหเกดความสมดลในสงคม สถาบนทมหนาทดงกลาว ไดแก สถาบนศาสนาและสถาบนศาล เปนตน

จากแนวคดของนกคดคนสำาคญของทฤษฎโครงสรางหนาท อาจสรปไดวา ทฤษฎโครงสรางหนาทเปนการศกษาถงหลกแหง

15

ความเชอมโยงและพงพาอาศยกน ระหวางสถาบนสงคมตางๆ ซงสถาบนทางสงคมตางๆ มความเกยวพนและพงพาอาศยซงกนและกน สงคมตามสภาพธรรมชาตเปนสงคมทกลมกลนและปรองดอง เพราะสถาบนตางๆ ทำาหนาทขจดความขดแยงและรกษาความสมดลไวนนเอง

1.2 ทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรมJulian Steward เปนนกมานษยวทยาคนสำาคญ

ของทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรม มนษยมความสนใจเกยวกบนเวศวทยาหรอสภาพแวดลอมมานานแลว ผคนในยคกอนประวตศาสตร สามารถดำารงชวตอยรอดมาไดโดยอาศยความเคยชนกบสภาพแวดลอมในการหาอาหารดวยวธการตางๆ โดยเฉพาะการหาของปาและลาสตว นอกจากนยงใชความรเกยวกบสภาพแวดลอมเพอหาทอยอาศย ซงมกเปนสงทมแหลงนำาและแหลงธรรมชาตอดมสมบรณเหมาะแกการเพาะปลก และหาอาหารตามธรรมชาต นอกจากนนมนษยยงหาวธปองกนภยจากธรรมชาตอกดวย นคอตวอยางทยนยนไดวามนษยไดพยายามทำาความเขาใจเกยวกบสภาพแวดลอมตางๆ ทอยรอบตวเพอการปรบและดำาเนนชวต โดยทมนษยไดสะสมประสบการณและถายทอดความรเกยวกบสภาพแวดลอมทมตอการดำาเนนชวตเชนนสบตอกนเรอยมาจนกลายเปนความเชอทวาสภาพแวดลอมทางภายภาพมบทบาทสำาคญตอความเปนอยของมนษย ผทเลอมใส ในแนวความคดนกเชอวา สภาพแวดลอมเปนตวกำาหนดบคลกภาพ ศลธรรมจรรยา การเมองการปกครอง รฐบาล ศาสนา จงทำาใหวฒนธรรม ในแตละทองทมลกษณะทแตกตางกนไป ตอมามแนวความคดวาสภาพแวดลอมทางธรรมชาตเปนสวนหนงเทานนททำาใหวฒนธรรมแตละทองทแตกตางกน สงทกำาหนดความแตกตางนนคอ การแพรกระจายทางวฒนธรรมและยงมแนวคดอกกลมหนงทคดวาสภาพแวดลอมทางธรรมชาตกบสภาพ

16

แวดลอมทางสงคมและวฒนธรรม ตางเปนตวกำาหนดซงกนและกน ซงแนวคดพนฐานทงสามแนวคดนกลายเปนแนวคดนเวศวทยาวฒนธรรม

ความสมพนธระหวางสภาพแวดลอมเปนการดำารงชวตของมนษย มความสำาคญและปรากฏเดนชดขน โดยเฉพาะอยางยงในศตวรรษท 19 ปญหาสภาพแวดลอมของมนษยกลายเปนปญหาใหญทหลายประเทศใหความสนใจ โดยไดมประกาศรวมกนเกยวกบเรองสงแวดลอมและ การพฒนา ดงนนอาจกลาวไดวาปญหาสงแวดลอมหรอนเวศวทยาไมเพยงแตจะมความสำาคญตอมนษยในอดตและในปจจบนเทานน แตยงคงความสำาคญตอมนษยชาตในอนาคตอกดวย

คำาวา นเวศวทยาวฒนธรรม เปนคำาศพทไดมาจาก“ ”การผสมกนระหวางคำาวา นเวศวทยากบวฒนธรรม เปนนเวศวทยาวฒนธรรมซงความหมายของคำาศพทไดอธบายมาแลว แตเมอเอา 2 คำาศพทมารวมกนเขากนแลวจงไดความหมายทแทจรงของคำานเวศวทยาวฒนธรรม คำาวา นเวศวทยาวฒนธรรม เปนศพทท“ ”กำาเนดขนเมอไมนานโดยนกมานษยวทยาไดอาศยความคดทางนเวศวทยาไปใชอธบายพฤตกรรมของมนษย นเวศวทยาเปนศาสตรทแพรหลายในครสตศตวรรษท 20 แตสวนใหญจะเนนเฉพาะการศกษาถงความสมพนธระหวางพชและสตวมากกวาทจะพดถงมนษย จนถงชวง ป พ.ศ. 2473 นกมานษยวทยาไดยมเอาแนวความคดนเวศวทยามาใชอธบายทางมานษยวทยา ซงเรยกวา นเวศวทยา“วฒนธรรม”

นเวศวทยาวฒนธรรม (Cultural Ecology) เปนแนวคดทางมานษยวทยาทสนใจศกษาการเปลยนแปลงทางสงคมวฒนธรรม โดยเนนถงอทธพลของสงแวดลอมวาเปนตวกำาหนดกระบวนการววฒนาการทางสงคมวฒนธรรม Julian Steward นก

17

มานษยวทยาอเมรกาไดอธบายแนวความคดแบบนเวศวทยาวฒนธรรมวา เปนการศกษากระบวนการปรบตวของสงคมภายใตอทธพลของสงแวดลอม โดยเนนการศกษาววฒนาการหรอการเปลยนแปลงอนเกดจากการปรบตว (Adaptation) ของสงคม แนวความคดนมองสงคมในลกษณะเปนพลวตหรอเปลยนแปลงอยตลอดเวลา การเปลยนแปลงเปนผลมาจากการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอมโดยมพนฐานสำาคญ คอ เทคโนโลยการผลตโครงสรางสงคมและลกษณะของสภาพแวดลอม ธรรมชาตเปนเงอนไขหลกกำาหนดกระบวนการเปลยนแปลงและปรบตวของสงคมและวฒนธรรม

Steward มอง วฒนธรรม วาเปนเครองมอชวย“ ”ใหมนษยปรบตวเขากบสภาพแวดลอมประเดนสำาคญสำาหรบการศกษาเชงมานษยวทยาจงมอยวา วฒนธรรมมการปรบตวอยางไรใหเขากบสภาพแวดลอม และมนษยมวธการอยางไรในการใชเทคโนโลยและระบบเศรษฐกจในการปรบตวเขากบสภาพแวดลอมถงแมวาวฒนธรรมจะถกกำาหนดโดยสภาพแวดลอม แต Steward เสนอวา เราไมควรแยกแยะสภาพแวดลอมออกจากความตองการทางดานรางกายและจตใจ ซงเปนพนฐานสำาคญอกสวนหนง

การอธบายพฤตกรรม Steward ปฏเสธแนวความคดแบบววฒนาการเสนตรงของ นกทฤษฎววฒนาการรนเกา ซงเสนอวาวฒนธรรมของทกเผาพนธจะมววฒนาการเปนเสนตรงผานขนตอนตางๆ เหมอนกนหมด Steward แยงวาววฒนาการทางวฒนธรรมอาจเกดขนไดหลายสาย (Multilinear Evolution) และและโครงสรางสงคมเปนหลก อาจกลาวไดวาแนวความคดแบบววฒนาการหลายสายนเปนแนวความคดใหมซงพฒนามาจากทฤษฎววฒนาการรนเกา แนวความคดนเนนความสมพนธระหวางวฒนธรรมกบสภาพ

18

แวดลอมวามความแนบแนนใกลชดและสงผลกระทบซงกนและกนอยางแยกไมออก ในยคสมยทพฒนาการดานเทคโนโลยยงอยในระดบตำา มนษยจำาตองปรบตวเขากบสภาพแวดลอมและทำาใหสภาพแวดลอมมอทธพลเปนตวกำาหนดรปแบบของวฒนธรรม แตเมอเทคโนโลยเจรญกาวหนามากขนมนษยยอมมศกยภาพในการเปลยนแปลงหรอดดแปลงสภาพแวดลอมใหมากขนอทธพลของสภาพแวดลอมกลดถอยลง หากแตรปแบบและลกษณะทางวฒนธรรม ประสบการณ และความเคยชน ในอดตตลอดจนวถชวตและขนบธรรมเนยมประเพณบางอยางจะยงคงอยและไดรบการสบทอดจากคนรนหนงไปสอกรนหนง

กลาวโดยสรปแลว แนวความคดนเวศวทยาวฒนธรรมตามทศนะของ Steward นน เปนความพยายามศกษาวเคราะหถง

1. ความสมพนธระหวางสภาพแวดลอมกบเทคโนโลยทางการผลต ซงเปนตวกำาหนดสำาคญตอการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม

2. ความสมพนธระหวางเทคโนโลยกบพฤตกรรมของมนษย

3. ผลกระทบของการเปลยนแปลงทางเทคโนโลยตอวฒนธรรม (ยศ สนตสมบต. 2540 : 35 ; อางองมาจาก Steward. 1955 : unpaged)

ในผลงานสำาคญของ Steward ทวาดวยวธการของนเวศวทยาวฒนธรรมนน Steward ชใหเหนวาสภาพแวดลอมทางธรรมชาตและวฒนธรรมนนมความเกยวพนตอกนและกนอยางยงในความเขาใจของ (ชนญ วงศวภาค. ม.ป.ป. : ไมมเลขหนา ;

19

อางองมาจาก Steward. 1955 : unpaged) หลกของวฒนธรรมประกอบดวยเรองราวทวาดวยเศรษฐกจ เหตนในขอเขยนของ Steward ทวาดวย วธการของนเวศวทยาวฒนธรรม นน “ ”จงรวมถงการวเคราะหความสมพนธตางๆ ดงน

1. ความสมพนธระหวางสภาพแวดลอม และทศนคตทมนษยใช เพอหาประโยชนจากสภาพแวดลอม

2. ความสมพนธระหวางแบบแผนพฤตกรรมและเทคนคทมนษยใชหาประโยชนจากสภาพแวดลอม

3. ผลกระทบทแบบแผนของพฤตกรรมหนงสงไปถงสวนอนๆ ของวฒนธรรม

1.3 ทฤษฎความสมพนธทางสงคมชยนต วรรธนภต (2537 : 165 – 174) ไดอาง

ถงการวเคราะหความสมพนธทางสงคม คอ การจำาแนกและอธบายวาคนกลมตางๆ ในสงคมมความสมพนธอยางไรมรปแบบความ สมพนธอะไรบาง และแตละรปแบบเกดขนในบรบทเชนใด ดงนนการวเคราะหความสมพนธทางสงคมกคอ

การศกษา การจดองคกรทางสงคม (Social Organization) ความสมพนธภายในองคกร/กลม ความสมพนธระหวางองคกร/กลม และวฒนธรรมเฉพาะกลม (Subculture) นนเอง โดยมแนวคดตางๆ ดงน

1. ความสมพนธทางเครอญาต ประกอบดวยชมชนหมบานทจดเปนความสมพนธทางสงคมพนฐาน โดยทชาวบานแตละคนจะเกยวพนกบบคคลอกคนหนงในกลมเครอญาต บนพนฐานความสมพนธ 2 ประการ คอ ทางสายเลอดหรอการสบเชอสายและ

20

การแตงงานหรอการเกยวดองนนเอง การวเคราะหความสมพนธทางเครอญาตจะชวยใหเขาใจวากลมเครอญาตกลมใดมจำานวนมากกวากน ซงจะชวยใหเขาใจทมาของฐานอำานาจผนำา โครงสรางอำานาจทางการเมอง ความขดแยง ความรวมมอ และศาสนาอกดวย

2. ความสมพนธแบบอปถมภ ผไดรบการอปถมภ ความสมพนธแบบอปถมภ ผไดรบการอปถมภ เปนความสมพนธระหวางคน 2 ฝายทพงพาและแลกเปลยนผลประโยชนซงกนและกนแตเปนการแลกเปลยนทไมเทาเทยมกนในสงคมไทยผมอำานาจบารมมกจะตองแจกจายผลประโยชน ใหความคมครองชวยเหลอแกผทดอยอำานาจบารม และฝายหลงกอาศยระบบดงกลาวทจะตองพงพงผทมอำานาจหรอผใหญในการขจดปดเปาปญหา และแสวงหาความกาวหนาตางๆ โดยสอดคลองกบความเชอเรองกฎแหงกรรมทยอมรบความแตกตางสวนตวในความแตกตางทางเศรษฐกจและอำานาจสวนตววาเปนเรองธรรมดา เนองจากการสะสมบญบารมทแตกตางกน

3. ความสมพนธระหวางผอปถมภและผไดรบการอปถมภ เปนความสมพนธทไมหยดนง แตมการเปลยนแปลงในเนอหาและความหมาย มอสงคมไทยมการเปลยนแปลงไปสระบบทนนยมและพฒนามากขน ความสมพนธในระบบอปถมภกผกรอนลง อยางไรกดไมวาความสมพนธดงกลาวจะเปนอยางไรกตาม ยอมอยภายใตการเอารดเอาเปรยบกนอยเสมอในหลายรปแบบ และกไมแนวาจะเปนกลมทมอำานาจทางการเมองเสมอไป เพราะอาจจะเปนกลมพอคาทกลายเปนรากฐานทางการเมองดวยกได

4. ความสมพนธระหวางกลมและชนชน นอกจากกลมความสมพนธแบบอปถมภ ผไดรบการอปถมภแลวยงมความสมพนธทเกดจากการรวมตวของคนในแนวนอนทมาจากคนพวก

21

เดยวกน มผลประโยชนหรออดมคตรวมกนและอาจขดยงกบกลมผลประโยชนอนๆ ทมผล ประโยชนหรออดมคตตางกน ทำาใหมองเหนวาแตละกลมมองคประกอบและการเปลยนแปลงทชดเจนขน ไมวาจะเปนการใชทรพยากร การชวงชงพนทของเวททางการเมองหรอเวทพธกรรมนนเอง

กระบวนก�รเรยนรแบบมสวนรวม (Participatory Learning Process)

องคประกอบของชวตทขาดไมไดเลยคอการเรยนรนำามาซงความเขาใจในเรองปลกยอยตาง ๆ บคคลหนง ๆ ควรเรยนรทจะแสวงหาความเขาใจในสงตาง ๆ ทเกยวของและมความสำาคญ แตกระบวนการของแตละบคคลยอมแตกตางกน บางคนเรยนรจากบดามารดา และญาตพนองบาง จากโรงเรยนบาง และจากสงแวดลอมบาง ความรทเกดขนยอมทำาใหเกดการเปลยนแปลงทงทางรางกาย จตใจ ธรรมชาตของสงตาง ๆ มหลายขนหลายมตทศกษาไมรจบ ดงนนผตองการจะดำาเนนชวตใหสอดคลองกบธรรมชาต จงตองขยายขอบฟาแหงความรเรอยไปไมรจบนนคอการศกษาตลอดชวตในมหาวทยาลยชวตจรงการศกษาตามแบบแผนในโรงเรยนและมหาวทยาลย เพยงเตรยมตวผเรยนใหพรอมทจะขยายขอบฟาแหงความรดวยตนเอง (พระราชวรมน. 2541 : 30) กรอบแนวคดดานความรไมไดหมายถงเฉพาะรอะไรบาง แตรวมถงวธการแสวงหาความรดวยการเรยนร นบวาเปนกรรมวธหรอกระบวนการ (Process) อยางหนงเกดขนระหวางตวผเรยนกบสงแวดลอม กระบวนการเรยนร เปนการดำาเนนไปตามขน

1. คว�มหม�ยก�รเรยนร

22

ประสาท อศรปรดา (2543 : 196) กลาวถง ความหมายของการเรยนรวา การเรยนร หมายถง การเปลยนแปลงพฤตกรรมทคอนขางถาวรอนเปนผลมาจากประสบการณ

นารรตน รกวจตรกล (2544 : 1) กลาวถง ความหมายของการเรยนรวาการเรยนร หมายถง การทบคคลมการเปลยนแปลงพฤตกรรมดานความร ดานทกษะ และดานเจตคตอนเปนผลเนองมาจากการทบคคลนน ๆไดรบประสบการณการเปลยนแปลงพฤตกรรมนนมทงการเปลยนแปลงพฤตกรรมทดและไมด

ทรงพล ภมพฒน (2540 : 77) กลาววา การเรยนร หมายถง ขบวนการททำาใหพฤตกรรมเปลยนแปลงไปจากเดม อนเปนผลมาจากประสบการณและการปฏบตฝกฝนพฤตกรรมดงกลาวจะตองมความคงทนถาวรพอสมควร ไมใชพฤตกรรมทเกดขนอนเนองมาจากวฒภาวะ พษยา หรออบตเหตตาง ๆหรอการเรยนรเปนเรองทสำาคญมากของคนเรา เพราะคนเรามการเรยนรนบแตเกดจนกระทงตาย

สชา จนทนเอม (2541 : 151) กลาววา การเรยนร หมายถง ขบวนการเจรญงอกงามของอนทรย หรอพฒนาการของอนทรย ทำาใหอนทรยสามารถ

แกไขปญหาตาง ๆ ไดดขนหรอปรบตวใหเขากบสถานการณใหม ๆ ไดผลด

กนยา สวรรณแสง (2542 : 155) กลาววา การเรยนร คอ กระบวนการทประสบการณตรง และหรอประสบการณทางออม กระทำาใหอนทรยเกดการเปลยนแปลงพฤตกรรม ทคอนขางถาวร แตไมรวมถงการเปลยนแปลงพฤตกรรมอนเนองมาจากสาเหตอน

23

เชน วฒภาวะ ความเจบปวย ฤทธยา สารเคม ฯลฯ

Hilgard และ Bower (1966 : 2) กลาวถงการเรยนรวา การเรยนรเปนกระบวนการททำาใหพฤตกรรมเปลยนแปลงไปจากเดม อนเปนผลมาจากการฝกฝนและประสบการณ แตมใชผลจากการตอบสนองทเกดขนตามธรรมชาต วฒภาวะ หรอจากการเปลยนแปลงชวคราว ของรางกาย

Travers (1977 : 6) กลาววา การเรยนร คอ ความสมพนธทกอใหเกดการเปลยนแปลงพฤตกรรมทถาวร สภาพแวดลอมเปนเงอนไขตอผลลพธทนำาออกแสดง

สรปไดวา การเรยนร หมายถง การเปลยนแปลงพฤตกรรมคอนขางถาวรทงภายในและภายนอก เปนผลจากประสบการณ และการกระทำา ฝกฝน ปฏบตของบคคล อนเนองมาจากแรงจงใจเพอบรรลเปาหมายหรอการแกปญหาอยางใดอยางหนง

2. กระบวนก�รเรยนรสโท เจรญสข (ม.ป.ป. : 90-91) อธบายวา การเรยนร

นบวาเปนกรรมวธหรอกระบวนการ (Process) อยางหนง เกดขนระหวางตวผเรยนกบสงแวดลอม กระบวนการของการเรยนร เปนการดำาเนนไปตามขน คอ

1. ตวผเรยนทมแรงจงใจ (Motive) หมายถง พลงงานอยางหนงของชวตทเปนแรงใหเกดพฤตกรรมาของบคคลออกมาชนดตาง ๆของแรงจงใจ แบงออกไดเปน 3 อยาง คอ

24

1.1 แรงจงใจทางรางกาย (Physiological motives) เปนแรงจงใจททำาใหคนมชวตไมตาย เชน ความหว การหลกเลยงอนตรายความเจบปวด ความปรารถนาในการรกษาชวตอยในอณหภมพอเหมาะ เปนตน 1.2 แรงจงใจทางจต (Psychological) บางทกเรยกวา “Ego Motives” อำานาจตอมนษยมาก เชน ความตองการความปลอดภย ตองการชอเสยง ใหคนอนยกยอง แรงจงใจทางจตนมนษยทำาใหสมปรารถนาไดยากมาก มนจงมบทบาทตอชวตมากยง

1.3 แรงจงใจทางนสย (Habit Motives) นสยใหประโยชนมากกบมนษย เชน การหวผม การแปรงฟน สบบหร การรกษาความสะอาด การวางรปทรงรางกายใหสงางาม การปรบระดบเสยงพด เปนตน

2. ผเรยนบงเกดความมงหมายในการเรยน (Goal) ทกคนถารวา ตนเองจะทำาอะไรทำาไปเพออะไร (คอจดประสงค) แนนอนจะทำาใหคน ๆ นนสามารถในการแกอปสรรคตาง ๆ อนจะขดขวางตอชวตใหลลวงไปดวยความมานะ อดทนขยนขนแขง และเกดผลเตมท ดงนน นกเรยน จงตองมความมงหมายในการเรยนเปนของเขาเองกอนแลว และอาศยครชวยพฒนาไปสเปาหมาย ทมคณคาเหมาะสมจรง ๆ ตอชวตและสงคม ขอคดเกยวกบความมงหมายในการเรยน

3. ผเรยนประสบอปสรรคขดขวางมใหไปถงจดหมายนนไดงาย ๆ จำาแนกออกได 3 อยาง คอ

3.1 ความขดแยงกนของแรงจงใจ

25

3.2 ความไมพรอมไมบรบรณทางสวนตว3.3 สงแวดลอมไมอำานวย

Mouley (1976 : 229-232) ไดจดเตรยมลำาดบขนตอนของการเรยนรเปน 7 ขนตอน ดงน

1. แรงจงใจ หมายถง สภาพทอนทรยเกดความตองการหรออยในภาวะขาดสมดลกจะทำาใหเกดแรงขบหรอแรงจงใจ เพอผลกดนใหเกดแรงจงใจ เพอผลกดนใหเกดพฤตกรรมทดแทนภาวะขาดดลหรอทำาใหอนทรยอยภาวะสมดล แรงจงใจ จงเปนสงจำาเปนเบองตนในการเรยนรและเปนสงกำาหนดทศทางและความเขมของพฤตกรรมใหเกดขน

2. เปาหมาย หมายถง สภาพตอจากการทบคคลเกดแรงจงใจ แลวบคคลกจะกำาหนดเปาหมาย ซงจะกอใหเกดความพงพอใจ เปาหมายจงเปนสวนผลกดนใหบคคลแสดงพฤตกรรมและนำาไปสการเรยนรได ลกษณะเปาหมายอาจแตกตางกน บางคนอาจเปนเปาหมาย เพอตอบสนองความตองการทางสรระ และบางคนอาจกำาหนดเปาหมายตอบสนองความตองการทางสงคมกอาจเปนไปได

3. ความพรอม หมายถง สภาพความพรอมของอนทรยทางรางกายจตใจ อวยวะตาง ๆ ในการเรยนร รวมทงความเจรญเตบโตของรางกาย แรงจงใจ ความสนใจ ประสบการณเดม เปนตน ซงความพรอมดงกลาวเปนองคประกอบสำาคญในการเรยนรจะสามารถชวยใหบคคลเรยนรไดแตกตางกน บคคลทมความพรอมมากกอาจเรยนรไดด เปนตน

4. อปสรรค หมายถง การเผชญกบสงกดขวางหรอสงสกดกน ระหวาง

26

พฤตกรรมเปาหมาย ทำาใหไมบรรลเปาหมาย บคคลจงเกดความเครยด กพยายามหาทางลดความเครยดลงหรอหาวธแกปญหา ลกษณะเชนนจงทำาใหเกดการเรยนรได

5. การตอบสนองความตองการ หมายถง การแสดงพฤตกรรมตอบสนอง ตอแรงจงใจเปาหมาย ความพรอมหรออปสรรค ซงอาจเรมดวยการตอบสนองทเหมาะสมหรอแกปญหาไดดทสดและการตอบสนองเปนแนวทางไปสเปาหมาย

6. การเสรมแรง หมายถง เมอบคคลมพฤตกรรมตอบสนองแลวไดรบผลยอนกลบในทางทด อาจเปนรางวลหรอการเสรมแรงในรปตาง ๆ เชน คำาชมเชย ความพอใจ ความสำาเรจ ความกาวหนาหรออน ๆ กจะทำาใหอนทรยแสดงพฤตกรรมบอยครง และมความคงทนในการแสดงพฤตกรรม ดงนน การเสรมแรงจงเปนการใหภายหลงจากแสดงพฤตกรรมทพงปรารถนา และทำาใหพฤตกรรมดงกลาว เกดขนบอยและคงทน

7. การสรปความเหมอน หมายถง หลงจากทผเรยนไดบรรลเปาหมายแลวจะไดสามารถสรปกฎเกณฑหรอสถานการณการเรยนรทประสบมา แลวนำาไปใชในสถานการณหรอ ประสบการณใหมได เปนการขยายขอบเขตความรใหกวางขวางขน

ลำาดบในการเรยนรสามารถแบงตามระยะเวลาเปน 3 ระยะ คอ ชวงเรมตน ชวงกลาง และชวงสดทาย ดงน ชวงเรมตน (Beginning) : การเรมเขาสกระบวนการเรยนร ชวงแรกเกยวกบ เจตคต (Attitude) การรบรองการเรยนรทประสบความสำาเรจ การทำาใหประสบการณครงแรก

27

ของการเรยนหวขอใหมมความรสกปลอดภย นาสนใจและประสบความสำาเรจได เพอความถกตอง แมนยำา ควรเนนความสำาคญของจำานวนและคณภาพของความพยายามทตองการเพอความสำาเรจ ในภารกจของการเรยนรกอนการเรมตนของผเรยน การทำาใหเกณฑการประเมนชดเจนมากทสดเทาทจะทำาได การสงเสรมการตดสนใจดวยตนเองของผใหญในประสบการณการเรยนร และความตองการ (Need) รและเนนทความตองการทแทจรงของผเรยนตลอดกระบวนการเรยนการสอน การวางแผนกจกรรมทอนญาตใหผใหญแลกเปลยนสงทตนไดเรยน ชวงกลาง (Middle) เกยวของกบการคงไวของกระบวนการเรยนร กระตน (Stimulation) การนำาเสนอความหลากหลายในกระบวนการและสออปกรณทใชสำาหรบการเรยนร การใชความไมสมดลเพอกระตนการมสวนรวมของผเรยน ความรสก (Affect) การทำาใหเนอหานามธรรม มความคนเคยมากยงขน การใชเปาหมายแบบมสวนรวมเพอใหบรรลถงผลลพธการเรยนร ชวงสดทาย (Ending) การทำาใหกระบวนการเรยนรเสรจสมบรณ เนนทความสามารถ (Competence) การใหขอมลยอนกลบอยางสมำาเสมอและทนทกบผเรยนทเกยวของกบ ผลสมฤทธของการเรยนร เมอใดกตามทเปนไปไดใหใชวธการประเมนผลงาน การเสรมแรง (Reinforcement) การใชตวเสรมแรงทางบวกเปนกจวตร กจกรรมการเรยนรทด การสรางทกษะทซบซอนและกจกรรมการฝกปฏบต เมอการเรยนรมผลทตามมาตามธรรมชาต ชวยผเรยนใหพฒนาความตระหนกดวย (นารรตน รกวจตรกล. 2544 : 93)

28

ขนตอนแหงการศกษาตามหลกอนบพพสกขา คอ การเรยนไปตามลำาดบ 7 ขนของพระพทธศาสนา ดงน (พระราชวรมน ประยร ธมมะจตโต. 2541 : 21-22)

1. มศรทธาแลวไปหาอาจารย2. ศกษาคำาสอนของทาน3. จดจำาเรองทศกษา4. พจารณาความหมายของคำาทจดจำามานน5. เกดความเขาใจเพราะเหนความสมพนธเชอมโยง

กนเปนระบบ6. เกดฉนทะคอความพอใจ การศกษาตองสราง

ฉนทะนใหได7. อตสาหะคอรบไปปฏบต

ลำาดบขนทงเจดนทำาใหการศกษาเปนการศกษาเพอชวต จากกระบวนการเรยนรทงหมดทกลาวมาขางตนประการหนงทเปนขอสำาคญมากในการเรยนร คอ แรงจงใจ หากการเรยนรดวยการบงคบ ผลลพธคอความรยอมไมเตมทหรออาจจะไดผลตามเกณฑทคาดหวง แตความรนนไมคงทนถาวรหลงจากเรยนรแลวสกพกความรนนกจะเลอนหายไปลมไปไมสามารถอธบายได แรงจงใจเปนสงทสรางขนในมโนสำานกทมลกษณะไมคงทและไมสามารถประเมนไดโดยตรง เปนจำานวนพลงงานเปนความพยายามทบคคลจะใชเพอใหบรรลเปาหมายใดเปาหมายหนง (นารรตน รกวจตรกล. 2544 : 86) ยอมทำาใหการเรยนรประสบผลสำาเรจ ซงอาจเกดขนเพราะมปญหา ความคาดหวงของแตละบคคลซงจะทำาใหเกดเปาหมาย หรอการเรยนรและการนำาไปใช

29

3. หลกก�รเรยนรหลกการเรยนรหรอวธการของแตละบคคลยอมมความแตก

ตางกน ทงนขนอยกบเชาวนปญญา รปแบบการคด และรปแบบการเรยนดวย ผลทเกดขนจากการเรยนรยอมแตกตางกน เชน เกดการรบร (รจกสงตาง ๆ ) เกดความเขาใจ เกดทกษะ เกดทศนคต เกดคานยม เกดความนกคด เกดการแกปญหา เกดความสามารถ และเกดความรทว ๆ ไป มหลกการเรยนร ดงน (ทรงพล ภมพฒน. 2540 : 77-78)

1. การเรยนร คอ การเปลยนแปลงพฤตกรรมในทางเพมพนงอกงามขน

2. การสรางสถานการณแหงการเรยนรควรคลอยตามเจตนาของสงคมเพอเกดทศนคตทดในชวต

3. ประสบการณการเรยนควรจดจากงาย ๆ ใกลตว เรยนแลวคอยขยายไปยากและไกลตวผเรยน

4. กจกรรมในการเรยนควรใหเปนทพอใจของผเรยน5. ชนดของการเรยนรยอมแตกตางไปตามชนดของ

เรองและวชาทเรยน6. การเรยนทดควรใชหลกการเรยนจากสวนรวมไป

สวนยอยแลวพจารณาจากสวนยอยมาประกอบเปนสวนรวม7. การเรยนรทมจดมงหมาย มความหมาย ความ

ตองการ ความสนใจของ ผเรยนนบวาดทสด8. พงระลกไววา อนทรยมการพฒนาสมพนธกน

ทกๆ ดานอยางแยกไมออก การเรยนรเพอแกปญหาถอวาเปนสงสำาคญ เพอชวตอยรอด ดำารงชวตอยางม ความสข สรางสรรคและพฒนาตนเอง สงคม

30

การกระทำาของมนษยทมตอสงตาง ๆ ในโลกจง มไดเกดขนบนความวางเปลา หากแตผกพนอยกบความคด ความเชอ คานยม รวมถงเทคนควธการตาง ๆ ทประมวลขนจากกระบวนการเรยนรในวถชวตของมนษยมาเปนความร บางคนเรยนรเพอ คนอน เชน เรยนรยาสมนไพรเพอบำาบดรกษาและฟ นฟสมรรถภาพผตดยาเสพตด ทงนเพราะมเหตจงใจทำาใหตองเรยนรเพอเปาหมายทตงไวตามแรงจงใจ ปจจบนคนหนมาใหความสนบสนนและพฒนาเครอขายการเรยนรเพอทจะชวยใหกระบวนการเรยนรเตบโตและกาวหนาอยางมนคง ดงนนการเรยนร (Learning) มความลกซงมากกวา การสงสอน บอกเลาใหเขาใจและจำาไดเทานน ไมใชเรองของการทำาตามแบบ ไมไดมความหมายแตเพยงการเรยนวชาตาง ๆ เทานน แตหมายคลมไปถง การเปลยนแปลงทางพฤตกรรมอนเปนผลมาจากการสงเกตพจารณาไตรตรอง แกปญหาทงปวง และไมชชดวาการเปลยนแปลงนนเปนไปในทางทสงคมยอมรบเทานน เดกโกรธแลวใชคำาวา เกลยดครแลวหนโรงเรยน กเปนการเปลยนแปลงพฤตกรรมเชนกน (กนยา สวรรณแสง. 2542 : 133) การเรยนรจงเกดขนทกขณะของชวต

4. วธปฏบตก�รเรยนร นารรตน รกวจตรกล (2544 : 56-57 ; อางองมาจาก Rumelhart และ Norman. 1978) เสนอแนะวธปฏบตการเรยนร 3 แบบทสอดคลองกบกรอบแนวคดเรองโครงสรางความร ซงไดแก

31

1. การสะสม (Accretion) หมายถง การสะสมความรประจำาวนซงเทากบการเรยนรขอเทจจรง

2. การปรบ (Tuning) ทรวมถงการเปลยนแปลงโครงสรางความรอยางชา ๆ และคอย ๆ เปลยนแปลงทละเลกทละนอย

3. การจดโครงสรางใหม ๆ (Restructuring) เกยวของทงการจดโครงสรางใหมและการจดระบบความรทเคยถกจดเกบแลวใหม

5. องคประกอบก�รเรยนรคน ประกอบดวยผรหรอปราชญชาวบาน ผนำาชมชนหรอ

องคกร และผทมความรความชำานาญเฉพาะดานในชมชน ความร ประกอบดวย ความรทเปนภมปญญาชาวบาน ความรทางวชาการ หรอทมาจากภายนอก และชดความรหรอประสบการณทชมชน และองคกรไดสะสมพฒนาขน ทรพยากร หมายถง ทรพยากรวตถ เชน เงนทน ทดน ปาไม แหลงนำา พช สตว และผลผลตของชมชน องคประกอบทงสามน จะเปนตวกำาหนดรปแบบกระบวนการ ตลอดจนเนอหาสาระและกจกรรมการเรยนรของชมชน การศกษาทเกดขนจงสอดคลองกบวถชวตใชประโยชนไดจรงและเปนกระบวนการเดยวกนกบการพฒนาชมชน (วชต นนทสวรรณและจำานงค แรกพนจ. 2541 : 115) แตสงทขาดไปคอสงคมควรจะเปนองคประกอบหนงทจะทำาใหการเรยนรสมบรณ

สชา จนทนเอม (ม.ป.ป. : 12-16) กลาวถงองคประกอบของขบวนการเรยนร จะเกดขนตามลำาดบขนตอนดงตอไปน

32

1. แรงจงใจ2. เปาหมาย3. ความตงเครยด4. การเลอกหาการกระทำาทเหมาะสม5. การยดถอการกระทำาทเหมาะสมไวเปนแนวทาง

ปฏบตตอไปทรงพล ภมพฒน (2540 : 77) กลาวถงองคประกอบ 3

อยางในการเรยนรทเปนรากฐานของการเรยนรทงหลาย คอ1. อนทรย (ตวผเรยน) O-Organism2. สงเรา S-Stimullus3. ปฏกรยาตอบสนองสงเรา R-Response

สโท เจรญสข (ม.ป.ป. : 94-97) กลาวถงสวนประกอบทำาใหการเรยนไดผลด ดงน

1. จดหมายในการเรยน2. การรความกาวหนาในการเรยน3. การรจกตวเอง4. อบรมของผเรยน5. ทรพยากรในชมชน

จากองคประกอบของกระบวนการเรยนรทกลาวมาประการหนงทเปนตวรวมทสำาคญ คอ อปสรรค กอใหการเรยนรไมประสบความสำาเรจกได และบางครงยงเปนการเพมแรงจงใจเพอจะไปสจดหมายทตงไว แตยอมไมมากเกนไปจนถงภาวะสดขดทจะผานพนไปได ตามปรกตธรรมดานนเมอผเรยนบงเกดมสภาวะบางอยางกระตนใหมความตองการทจะกระทำาสงหนงสงใดแลว ถาการกระทำาบรรลถงเปาหมายทคดไวได ผเรยนยอมจะเกดความพงพอใจ แตถามอปสรรคมาขด

33

ขวางมใหบรรลถงวตถประสงคหรอเปาหมายไดในทนททนใด ผเรยนมกจะมความกระวนกระวาย กอใหเกดสภาวะตงเครยดขน ความตงเครยดนจะมมากหรอนอยขนอยกบความแรงกลาของแรงจงใจ และชนดของอปสรรคทเกดขน (สชา จนทนเอม. ม.ป.ป. : 14) อปสรรคยอมสงผลถงผลลพธของการเรยนร กอใหเกดวสยทศนและวธคดอยางเชอมโยงของบคคลลดลงดวย

6. อปสรรคขดขว�งก�รเรยนร อปสรรคขดขวางการเขารวมกจกรรมการเรยนร แบงไดเปน

3 ประเภท (นารรตน รกวจตรกล. 2544 : 88-89; อางองมาจาก Cross. 1981)

1. อปสรรคเกยวกบสถานการณ (Stituational Barriers) หมายถง ผใหญตองรบผดชอบในงานอาชพ ครอบครว ทำาใหไมมเวลาและเงนเพยงพอทจะใชจายในการเขารวมกจกรรมการเรยนร

2. อปสรรคเกยวกบสถานศกษา (Institutional Barriers) ซงไดแก การออกแบบโครงการการศกษาของสถานศกษาเปนอปสรรค ไมวาจะเปนตารางการเขารวมกจกรรม สถานทของโครงการ ชวงระยะเวลาทจดโครงการหรอรายวชา ไมสอดคลองกบความตองการของผเรยน

3. อปสรรคเกยวกบเจตคตของผเรยน (Dispositional Barriers) หมายถง เจตคตของตนเองในฐานะทเปนผเรยนเปนผอปสรรคตอการเรยนร เชน เจตคตวาแกเกนทจะเรยนแลวตนเองไมมความสามารถพอทจะเรยน เรยนสคนอนไมได เรยนไปแลวกไมเกดประโยชนอะไร รสกอยากหรอรสกขเกยจทจะเขารวมกจกรรมการเรยน

34

สโท เจรญสข (ม.ป.ป. : 93-94) กลาวถง อปสรรคของกระบวนการเรยนไว 3 ประการ ดงน

1. ความขดแยงกนของแรงจงใจ โดยทเรามแรงจงใจหลายอยาง แตเราจำาเปนตองแกปญหาทละประการ

2. ความไมพรอมไมบรบรณทางสวนตว3. สงแวดลอมไมอำานวย

7. ผลทเกดขนจ�กก�รเรยนร ผลทเกดขนจากการเรยนรยอมแตกตางกน (ทรงพล ภม

พฒน. 2540 : 78) ดงน1. เกดการรบร (รจากสงตาง ๆ)2. เกดความเขาใจ3. เกดทกษะ4. เกดทศนคต5. เกดคานยม6. เกดความนกคด7. เกดการแกปญหา8. เกดความสามารถ9. เกดความรทว ๆ ไป

เกรยงศกด เจรญวงศศกด (2539 : 63) กลาวถงผลดของการเรยนรไววา ดงน

1. การเรยนรกอใหเกด การพฒนา“ ”2. การเรยนรกอใหเกด ความปลอดภย“ ”3. การเรยนรกอใหเกด ความสข“ ”4. การเรยนรกอใหเกด ความเขาใจ“ ”5. การเรยนรกอใหเกด สตปญญา“ ”

35

6. การเรยนรกอใหเกด การยอมรบ“ ”7. การเรยนรกอใหเกด ความสำาเรจ“ ”8. การเรยนรกอใหเกด กำาลงและอำานาจ“ ”9. การเรยนรกอใหเกด ความยนด“ ”การเรยนรทำาใหมนษยบรรลอะไรกได คอ บรรลความจรง

บรรลความงามบรรลความด และหากมความรเดมจะทำาใหเรยนรไดเรวและดขน ชวยสรางจากสงทผเรยนมความรแลว และดำาเนนการจากสงทรแลว และดำาเนนการจากสงทรไปยงสงทไมร แตความรเดมอาจมความขดแยงกบการเรยนรใหมกได เรยกวาการถายโยงการเรยนร

ก�รมสวนรวมของชมชนคว�มหม�ยของก�รมสวนรวมมนกวชาการหลายคนทใหความหมายของการมสวนรวมทงนก

วชาการภายในประเทศและตางประเทศ นกวชาการภายในประเทศ ไดใหความหมายของการมสวนรวม ดงน

กรรณกา ชมด (2524, หนา 9-10) ไดใหความหมายของการมสวนรวมวา หมายถง ความรวมมอ การมสวนรวมในบางสงบางอยาง รวมถงความรบผดชอบดวย

นรนดร จงวฒเวศย (2527, หนา 183–185) ใหความหมายของการมสวนรวมวา หมายถงการเกยวของทางดานจตใจและอารมณ (mental and emotional involvement) ของบคคลในสถานการณกลม (group situation) ซงผลของการเกยวของดงกลาวเปนเหตเราใจใหกระทำาการ (contribution) ใหบรรลจดมงหมายของกลมนน กบทงทำาใหเกดความรสกรวมรบผดชอบกบกลมดงกลาว

36

ดวย นอกจากความหมายทกลาวถงแลวน นรนดร จงวฒเวศย ยงไดสรปความหมายของการมสวนรวมไวในรปของสมการวา

การมสวนรวม = ความรวมมอรวมใจ + การประสานงาน + ความรบผดชอบ

Participation = cooperation + coordination + responsibility

ความรวมมอรวมใจ หมายถง ความตงใจของบคคลทจะมาทำางานรวมกนเพอบรรลวตถประสงคของกลม

การประสานงาน หมายถง หวงเวลาและลำาดบเหตการณทมประสทธภาพในการกระทำากจกรรมหรอการงาน

ความรบผดชอบ หมายถง ความรสกผกพนในการกระทำางานและในการทำาใหเชอถอไววางใจ

ปรชญา เวสารชช (2528, หนา 4) กลาววาการมสวนรวมเปนการทประชาชนไดใชความพยายามหรอใชทรพยากรบางอยางของตน เชน ความคด ความร ความสามารถ แรงงาน เงนทน วสด ในกจกรรมพฒนานน การมสวนรวมจะทำาใหประชาชนหลดพนจากการเปนผรบผลจากการพฒนาและเปนผกระทำาใหเกดกระบวนการพฒนา ดงนนการมสวนรวมจงเปนไดทงวธการซงนำาไปสการพฒนาและเปนเปาหมายของการพฒนาดวย

ไพรตน เตชะรนทร (2527, หนา 6-7) ไดใหความหมายของการมสวนรวมของประชาชนวาหมายถง กระบวนการทรฐบาลทำาการสงเสรม ชกนำา สนบสนนและสรางโอกาสใหประชาชนในชมชน ทงในรปสวนบคคล กลมคน ชมรม สมาคม มลนธและองคกรอาสาสมครตางๆ ใหเขามามสวนรวมในการดำาเนนงานเรองใดเรองหนง หรอหลายเรองรวมกนใหบรรลตามวตถประสงค และนโยบายการพฒนาทกำาหนดไว

37

นกวชาการตางประเทศไดใหความหมายของการมสวนรวม ดงนอารนสไตน (Arnstein, 1969, p. 219) ใหความหมายของ

การมสวนรวมวา การมสวนรวมทมคณภาพนนผเขาไปรวมจะตองมอำานาจและการควบคมอยางแทจรง ในอนทจะกระทำาการอยางใดอยางหนง ใหบงเกดผลขนมามใชเพยงแตเขาไปมสวนรวมเฉยๆ ดจลาห (Douglah, 1970, p. 90) กลาวถงความหมายของการมสวนรวม (participation) วาเปนคำาทมความหมายกวางและใชในบรบททแตกตางกน นกการศกษาใชคำานในการอางองถงการมสวนรวมในเหตการณ กจกรรม หรอโครงการทมวตถประสงคเพอการศกษา นกรฐศาสตรใชคำานในความหมายของการเขารวมกบสถาบนทางการเมองของชมชน เชน การออกเสยงเลอกตง นกสงคมวทยาใชในความหมายของการมปฏสมพนธกบบคคลอน สวนกลมอนๆ ใชคำานในความหมายของการมสวนรวมในกระบวนการตดสนใจ

รดเดอร (Reeder, 1973, p. 72) ไดใหความหมายการมสวนรวมวา เปนการเขาไปรวมพบปะสงสรรคทางสงคม ซงรวมทงการมสวนรวมของปจเจกบคคลและของกลมดวย

เบอรคเลย (Berkley, 1975, p. 200) ไดใหความหมายของการมสวนรวมไววา หมายถง การทผนำาอนญาตใหผตาม เขามามสวนรวมในการตดสนใจมากทสดเทาทจะมากได

โคเฮน และ อพฮอฟฟ (Cohen & Uphoff, 1977, p. 6) ใหความหมายของการมสวนรวมในทศนะของการพฒนาชนบทวา การมสวนรวมจะตองประกอบดวยการมสวนเกยวของประชาชน 4 ประการ ไดแก การมสวนในกระบวนการตดสนใจวา จะทำาอะไร และทำาดวยวธการอยางไร มสวนในการดำาเนนโครงการตดสนใจใน

38

การใหทรพยากรสนบสนนโครงการและการรวมมอกบองคกรหรอกลมกจกรรมเปนการเฉพาะ มสวนในการแบงปนผลประโยชนอนเกดจากโครงการพฒนา และ มสวนในการประเมนโครงการ

หวง (Whang, 1981, pp. 91-92) ใหความหมายของการมสวนรวมวา หมายถง กระบวนการเขาไปดำาเนนงานของบคคลหรอของกลมเพอสะทอนใหเหนถงความสนใจของตน หรอเพอใหการสนบสนนทางดานกำาลงงาน หรอทรพยากรตอสถาบน หรอระบบทครอบคลมการดำาเนนชวตของพวกเขา

สหประชาชาต (United Nation, 1981, p.5) ใหความหมายของการมสวนรวมวา หมายถงการสรางโอกาสใหสมาชก ทกคนของชมชน และสมาชกในสงคมทกวางกวา สามารถเขามามสวนรวมชวยเหลอ และเขามามอทธพลตอกระบวนการดำาเนนกจกรรมในการพฒนา รวมทงมสวนไดรบประโยชนจากผลของการพฒนาอยางเทาเทยมกน

ไวท (White, 1982, อางถงใน กรมการพฒนาชมชน, 2529, หนา 11) ใหความหมายวา การมสวนรวมประกอบดวย 3 มตดวยกน มตทหนง คอการมสวนรวมในการตดสนใจวาอะไรควรทำา และทำาอยางไร มตทสองมสวนรวมเสยสละในการพฒนา การลงมอปฏบตการตามทไดตดสนใจ และมตทสาม มสวนรวมในการแบงปนผลประโยชนทเกดจากการดำาเนนงานและยงมอกมตหนงทนาจะพจารณาเปนมตทส คอการมสวนรวมในการประเมนผล

องคการยนเซฟ (UNICEF, 1982 อางถงใน Midgley, 1986, p. 27) ใหความหมายเชงปฏบตการของการมสวนรวมวา หมายถง ความเชอมนในตนเอง ความมอสระในตนเอง และการมสวนรวมของชมชน โดยโครงการนนจะประสบความสำาเรจเมอชมชนเปนผกำาหนดความตองการและใชประโยชนจากโครงการนนๆอยางมประสทธผล โดย

39

เมอบคคลภายนอกเขามาเกยวของไดถอนตวออกไปแลว โครงการนนๆ กยงคงดำารงอยตอไปได

มดเกลยและคนอนๆ (Midgley & Others, 1986, p. 25) อางถงขอตกลงของสภาเศรษฐกจและสงคมแหงสหประชาชาต (United Nations Economics and Social Council States) ป 1929 ทไดอภปรายเรองการมสวนรวม และสรปวา การมสวนรวมนนตองการการมสวนเกยวของตามแบบประชาธปไตยจากประชาชนอยางสมครใจใน 3 ประการคอ เปนเรองทสนบสนนตอการพฒนา มการแบงปนผลประโยชนทเปนผลจากการพฒนานนอยางเสมอภาคกน และมความเชอถอในการตดสนใจเพอกำาหนดเปาหมาย กำาหนดนโยบายและแผนรวมทงการนำาโครงการพฒนาเศรษฐกจและสงคมไปสการปฏบต โอคเลยและมารสเดน (Okley & Maisden, 1987, pp. 19-21)ไดใหความหมายของการมสวนรวมโดยกวางวา หมายถง การมสวนชวยเหลอโดยสมครใจ การใหประชาชนเกยวของกบกระบวนการตดสนใจและกระบวนการดำาเนนงานของโครงการ ตลอดจนการรวมรบผลประโยชนจากโครงการ สวนความหมายทระบเฉพาะเจาะจง หมายถง การทประชาชนมทงสทธและหนาททจะเขามารวมแกปญหาของเขา ใหเขาเปนผมความรเรม และมงใชความพยายาม และความเปนตวของตวเองเขาดำาเนนการและควบคมทรพยากร ตลอดจนระเบยบในสถาบนตางๆ เพอแกปญหาเหลาน ซงเปนการแสดงถงสภาพของการมสวนรวมทเนนใหกลมดำาเนนการ และมจดสำาคญทจะใหการมสวนรวมนนเปนการปฏบตอยางแขงขน มใชเปนไปอยางเฉยเมยหรอมสวนรวมพอเปนพธเทานน

กสตาโว (Gustavo, 1992, p. 4 ) กลาววา การมสวนรวมนนโดยปกตทวไปเปนทเขาใจกนวาหมายถง การเขาไปมหนาทหรอมสวนรบ

40

ผดชอบบางสงบางอยาง แตตอมาความหมายของการมสวนรวมมความชดเจนลกลงไปมากกวาเพยงการมสวนรวมรบผดชอบเมอการมสวนรวมนเชอมโยงไปสกระบวนการในการเขาไปมสวนรวมรบผดชอบของแตละบคคลหรอกระบวนการในการเปลยนแปลงในภาพรวม เดวสและนวสตรอม (Devis & Newstrom, 1985, อางถงใน เสรมศกด วศาลาภรณ, 2537, หนา 182 )ใหความเหนวา การมสวนรวมนนเกยวของกบ การเขาไปเกยวของดวย (involvement) การใหหรอเออประโยชน (contribution) และการรบผดชอบ(responsibillity)

ไนเรเร (Nyerere,1981, อางถงใน อนตา นพคณ, 2528, หนา 104) ไดใหความหมายของการมสวนรวมวา เปนกระบวนการทมนษยสามารถจะกระทำาการเปลยนแปลงและควบคมสภาพแวดลอมของตน

จากความหมายทกลาวถงขางตน พบวานกวชาการสวนใหญใหความสำาคญกบการเขาไปมสวนในการตดสนใจ วาเปนองคประกอบทสำาคญทสดของการมสวนรวม สวนองคประกอบอนๆ คอ การมสวนรวมดำาเนนการ รวมรบผลประโยชน และรวมประเมนผลมความสำาคญรองลงมา ดงนนจงสรปไดวา การมสวนรวม หมายถง กจกรรมใดๆ ทเปดโอกาสใหผมสวนเกยวของเขาไปมสวนในการรวมตดสนใจ ดำาเนนการ รวมประเมนผล และรวมถงรวมรบผลทเกดจากการดำาเนนการนนๆ

รปแบบก�รมสวนรวม องคการอนามยโลก (WHO, 1978, อางถงใน วทยา ทพยทอง, 2545, หนา 18) ไดเสนอรปแบบกระบวนการมสวนรวมทสมบรณ 4 ขนตอน ไดแก

41

ขนตอนท 1 การวางแผน ประชาชนตองมสวนรวมในการวเคราะหปญหา จดลำาดบความสำาคญ ตงเปาหมาย กำาหนดการใชทรพยากร กำาหนดวธตดตามประเมนผล และตดสนใจดวยตนเอง

ขนตอนท 2 การดำาเนนกจกรรม ประชาชนตองมสวนรวมในการดำาเนนการและการบรหารการใชทรพยากร มความรบผดชอบในการจดสรรควบคมทางการเงน

ขนตอนท 3 การใชประโยชน ประชาชนตองมความสามารถในการนำาเอากจกรรมมาใชใหเกดประโยชน ซงเปนการเพมการพงตนเองและควบคมทางสงคม

ขนตอนท 4 การไดรบประโยชน ประชาชนตองไดรบประโยชนในชมชนเทาเทยมกน ซงอาจจะเปนผลประโยชนสวนตว ประโยชนตอสงคมหรอในรปของวตถกได กรรณกา ชมด (2524, หนา 13) ไดสรปรปแบบของการมสวนรวมออกเปน 10 รปแบบคอ การมสวนรวมประชม การมสวนรวมในการออกเงน การมสวนรวมเปนกรรมการ การมสวนรวมเปนผนำา การมสวนรวมสมภาษณ การมสวนรวมเปนผชกชวน การมสวนรวมเปนผบรโภคการมสวนรวมเปนผรเรมหรอผเรมโครงการ การมสวนรวมเปนผใชแรงงาน และการมสวนรวมออกวสดอปกรณ นรนดร จงวฒเวศย (2527, หนา 188) ไดกลาววารปแบบการมสวนรวมนนจำาแนกไดเปน 2 รปแบบดงน

รปแบบท 1 การทประชาชนมสวนรวมโดยตรง (direct participation)โดยผานองคกรจดตงของประชาชน (representative organization)

42

รปแบบท 2 การทประชาชนมสวนรวมโดยออม ( indirect participation) ไพรตน เตชะรนทร (2527, หนา 9) ไดกำาหนดรปแบบการมสวนรวมไวดงน

รปแบบท 1 มสวนรวมทำาการศกษา คนควาปญหาและสาเหตของปญหาทเกดขนของ

ชมชนและการศกษาของชมชน รปแบบท 2 รวมคดหาและสรางรปแบบวธการพฒนาเพอ

แกไขปญหาของชมชน หรอสรางสรรคสงใหมทเปนประโยชนตอชมชน หรอสนองความตองการของชมชน

รปแบบท 3 รวมวางนโยบาย แผน โครงการ หรอกจกรรม เพอขจด แกปญหา และสนองความตองการของชมชน

รปแบบท 4 รวมตดสนใจในการใชทรพยากรทมจำากดใหเปนประโยชนตอสวนรวม รปแบบท 5 รวมจดหรอปรบปรงระบบการบรหารงาน พฒนาใหมประสทธภาพ รปแบบท 6 รวมลงทนในกจกรรม โครงการของชมชนตามขดความสามารถของตนเองและหนวยงาน รปแบบท 7 รวมปฏบตตามนโยบาย แผนงาน โครงการ และกจกรรมใหบรรลตามเปาหมายทวางไว

รปแบบท 8 รวมควบคม ตดตามประเมนผล และรวมบำารงรกษาโครงการและกจกรรมทไดทำาไป ไพฑรย วอสอน (2535, หนา 30) กลาววา รปแบบการมสวนรวมแบงออกเปน 3 ประเภท คอ การมสวนรวมโดยตรง (direct participation) โดยผานองคกรผแทนของประชาชน (inclusive organization) การมสวนรวมโดยออม (indirect

43

participation) และการมสวนรวมโดยการเปดโอกาสให (open participation) โดยผานองคกรทไมใชผแทนของประชาชน(non-respresentative) เชน สถาบนหรอหนวยงานทเชญชวนหรอเปดโอกาสใหประชาชนเขามามสวนรวมเมอไรกไดทกเวลา

ชาพน (Chapin, 1976, อางถงใน อนภรณ สวรรณสทศกร, 2529 หนา 24) ไดศกษารปแบบของ

การมสวนรวม และไดแบงรปแบบการมสวนรวมออกเปน 4 แบบคอ การมสวนรวมประชม (attendence at meeting) การมสวนรวมออกเงน (financial contribution) การมสวนรวมเปนกรรมการ (membership on committees) และการมสวนรวมเปนผนำา (position of leadership)

อพฮอฟฟ (Uphoff, 1977, อางถงใน วนเพญ วอกลาง, 2534 หนา 15) ไดกำาหนดรปแบบของการมสวนรวมไว 4 รปแบบคอ

รปแบบท 1 การมสวนรวมในการตดสนใจซงอาจจะเปนการตดสนใจตงแตในสวนกจกรรมและในการดำาเนนกจกรรม

รปแบบท 2 การมสวนรวมในการดำาเนนกจกรรมรปแบบท 3 การมสวนรวมในการรบผลประโยชนซงอาจจะเปน

วตถทางสงคมรปแบบท 4 การมสวนรวมในการประเมนผล

ลกษณะก�รมสวนรวมนกวชาการหลายทานไดกลาวถงลกษณะของการมสวนรวมแตก

ตางกนไป ดงนฮงทงตนและเนลสน (Hungtington and Nelson, 1975,

pp. 12-15) ไดกลาวถงลกษณะการมสวนรวมไว 3 ลกษณะคอ

44

ลกษณะท 1 การมสวนรวมโดยดทกจกรรม เชน การมสวนรวมในการเลอกตง

ลกษณะท 2 การมสวนรวมโดยพจารณาจากระดบการบรหาร 3 ระดบคอ ระดบแนวราบ ซงเปนการมสวนรวมโดยไมจรงจง ระดบแนวดง เปนการมสวนรวมกบผทมอำานาจมากกวาผลประโยชน และการมสวนรวมในการบรหารงานทเกยวของทงแนวดงและแนวนอน

ลกษณะท 3 การมสวนรวมทมสวนเกยวของกบการเขาไปมอำานาจและควบคมแอนโทน (Anthony , 1978, pp. 3-5) ไดระบถงลกษณะสำาคญของการบรหารแบบมสวนรวม 3 ประการดงน ลกษณะท 1 ผใตบงคบบญชามสวนในการตดสนใจ (subordinate involvement) โดยผใตบงคบบญชาจะตองเกดความตระหนกถงความสำาคญของการมสวนรวมในการตดสนใจของตนและตดสนใจอยางมความรบผดชอบดวยความรอบคอบ มเหตผล และคำานงถงประโยชนขององคกรเปนหลก

ลกษณะท 2 สงทตดสนใจตองเปนเรองสำาคญ (involvement in important decisions or

issues) การบรหารแบบมสวนรวมจะตองเปดโอกาสใหทกฝายทมสวนเกยวของเขามามสวนในการตดสนใจในเรองสำาคญ โดยความสำาคญดงกลาวเปนความสำาคญของทงองคกรและผใตบงคบบญชา การทผบรหารเลอกเฉพาะเรองทไมสำาคญหรอไมเกยวของมาใหผใตบงคบบญชามสวนรวม ไมใชลกษณะทถกตองของการบรหารแบบมสวนรวม

ลกษณะท 3 มการแบงอำานาจใหแกผใตบงคบบญชา (shared authority) ตามหลกการแลวการแบงอำานาจการตดสนใจของผบรหารใหแกผใตบงคบบญชา ไมไดทำาใหอำานาจของผบรหารลดลง แต

45

การแบงอำานาจการตดสนใจไปใหผใตบงคบบญชา กลบทำาใหผใตบงคบบญชาเขามารวมรบผดชอบงานมากขน ถาผบรหารกลวการเสยอำานาจสวนนและไมยอมแบงอำานาจการตดสนใจไปใหผใตบงคบบญชาการบรหารแบบมสวนรวมกไมอาจเกดขนได

เจมศกด ปนทอง และ อคน รพพฒน (2527, หนา 61) ไดศกษาขนตอนการมสวนรวมจากประสบการณภาคสนามในประเทศไทยซงสรปไวคลายคลงกนวาการมสวนรวมของประชาชนม 4 ลกษณะ คอ การมสวนรวมในการคนหาปญหาและสาเหต การมสวนรวมในการวางแผนดำาเนนกจกรรม การมสวนรวมในการลงทนและปฏบตตามแผน และการมสวนรวมการกำากบตดตามประเมนผล

ยวฒน วฒเมธ (2534, หนา 12) กลาวถงหลกการมสวนรวมวา หลกความรวมมอของประชาชนทสำาคญยง คอการเปดโอกาสใหประชาชนไดเขามามสวนรวมในการดำาเนนงานอยางจรงใจ ทงนดวยการเปดโอกาสใหมการศกษา (education) การรวมพจารณา (consensus) และการตกลงใจรวมกน (consent) ในการแกปญหาหรอการวางโครงการตางๆ การทเปดโอกาสใหประชาชนเขามสวนรวมกเพอเปนการใหประชาชนไดมสทธ และความเสมอภาคในอนทจะรบผดชอบในสงคม ประชาชนจะมโอกาสรวมคด รวมตดสนใจ รวมปฏบต และรวมรบผดชอบ อารนสไตน (Arnstein, 1969, อางถงใน อรณ รกธรรม, 2536, หนา 270-271) ไดกลาวถงการมสวนรวมในสวนทเกยวของกบการเขาไปมอำานาจและควบคมไว 8 กลมคอ

กลมท 1 กศโลบาย (manipulation) เปนการเขามาเพยงเพอประชาสมพนธตนเองไมใหมงหวงการมสวนรวม

46

กลมท 2 การรกษา (therapy) เปนการเขามามสวนรวมเพอใหทกคนอยรวมกนและมพฤตกรรมตามทผนำาตองการเทานน

กลมท 3 การบอกกลาว (informing) เปนการทผนำาใหผตามเขามามสวนรวมเพยงเลกนอย

กลมท 4 การใหคำาปรกษา (consultation) เปนการทผนำาใหผตามคอยพจารณาถงขอคดเหนตางๆ แตไมไดบงคบใหผนำาตองทำาตามการมสวนรวมของผตาม

กลมท 5 การปลอบโยน (placation) มลกษณะเหมอนกบการเหนอกเหนใจคลอยตาม แตในใจไมไดมการยอมรบทจะปฏบตตามเลย

กลมท 6 การเปนหนสวน (partnership) หมายถง ลกษณะการรวมกนคด รวมกนทำา และรวมกนตดสนใจมากขน

กลมท 7 การมอบอำานาจ(delegated power) เปนการทผนำามอบอำานาจใหผตามไดปฏบตแทน ซงเปนการเขามามบทบาทในกจกรรมของผตามมากขน

กลมท 8 อำานาจและการควบคม (power and control) เปนการทผตามเขามามสวนรวมและกำาหนดบทบาทอยางแทจรง

แสวง รตนมงคลมาศ (2538, หนา 34) ไดสรปกระบวนการทประชาชนเขามามสวนรวมในขนตอนตางๆของกจกรรมของสวนรวม ซงม 2 ดาน คอ

ดานท 1 ดานคดหรอกำาหนดนโยบาย ซงม 3 ระดบไดแก การมสวนรวมเปนเพยงผให

ขอมลขาวสาร ขอคดเหน การตดสนใจ และเปนผกำาหนดนโยบายดานท 2 ดานปฏบตหรอดานการดำาเนนการตามนโยบาย

แบงเปน 3 ระดบ คอ การรวม

47

กำาหนดเปาหมาย การรวมดำาเนนการในกระบวนการจดการ และการรวมหนนชวยทรพยากรการบรหาร การมสวนรวม มลกษณะสำาคญดงน (มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2540, หนา 224)

ลกษณะท 1 เปนกระบวนการของการใหผใตบงคบบญชา มสวนเกยวของกบกระบวนการตดสนใจ

ลกษณะท 2 เปนการมสวนรวมอยางแขงขนของบคคลลกษณะท 3 ใชความคดสรางสรรคและความเชยวชาญในการแก

ปญหาของการบรหารลกษณะท 4 การบรหารโดยการมสวนรวมตงอยบนพนฐานของ

แนวความคดของการแบงอำานาจหนาทใหผใตบงคบบญชาลกษณะท 5 ตองการใหผใตบงคบบญชามสวนเกยวของอยาง

แทจรงในกระบวนการตดสนใจขององคการ อารนสไตน (Arnstein, 1966, อางถงใน ชชาต พวงสมจตร, 2540, หนา 22-23) กลาววา การมสวนรวมมลกษณะเปนบนไดการมสวนรวม (participation ladder) 8 ขนคอ

บนไดขนท 1 และขนท 2 รวมเรยกวาเปนขนทมสวนรวมเทยมหรอไมมสวนรวม หมายถง ประชาชนยงไมเขาไปมสวนรวมในการตดสนใจอยางแทจรง

บนไดขนท 3-5 รวมเรยกวาเปนการมสวนรวมระดบพธการหรอการมสวนรวมบางสวน บางเรองเทานนเพราะบางสวนผมอำานาจเตมสงวนเอาไว

บนไดขนท 6-8 รวมเรยกวาการมสวนรวมระดบอำานาจของประชาชน ซงเปนระดบท ประชาชนมสวนรวมในการตดสนใจมาก โดยพฒนาจากขนท 6,7 จนถงขนท 8 เปนขนทควบคมโดยประชาชน

48

เปนการใชอำานาจตดสนใจของประชาชนโดยผานตวแทนหรอประชาชนเปนผใช

จากแนวคดเกยวกบลกษณะการมสวนรวมทกลาวมา ผวจยมความเหนวาลกษณะการมสวนรวมของผมสวนเกยวของในประเดนตางๆ นน มกจกรรมทครอบคลมในวงจรควบคมคณภาพ (qualitycontrol circle) ของ Demming ไดแก การวางแผน เชน การรวมกำาหนดนโยบาย วางแผนกจกรรม การประชาสมพนธ การปฏบต เชน การเขาไปมอำานาจควบคม การตดสนใจ การลงทน การตรวจสอบ เชน การรวมกนคนหาปญหา การตดตามประเมนผล การปรบปรงแกไข เชน การรวมรบผดชอบผลทเกดขนจากกจกรรม การตกลงใจหาวธการแกปญหาตางๆ ซงตามวงจรควบคมคณภาพนนขนอยกบระดบความเขมของการมสวนรวม ไดแก การมสวนรวมเทยม การมสวนรวมบางสวน และการมสวนรวมแทจรง นอกจากนยงขนอยกบวธการมสวนรวม ไดแก การมสวนรวมโดยตรงและการมสวนรวมโดยออมอกดวย

คว�มสำ�คญของก�รมสวนรวมมนกวชาการทกลาวถงความสำาคญของการบรหารแบบมสวนรวม

ไวหลายทาน ดงรายละเอยดตอไปนภญโญ สาธร (2526 : 315) ไดใหความสำาคญของการมสวน

รวมวา แนวคดใหมในการจดการศกษาคอการใหชมชนและทกสวนของสงคมมสวนรวมในการจดการศกษา ทงนเนองจากโรงเรยนเปนหนวยงานหนงของสงคม โรงเรยนจงควรเปนโรงเรยนของชมชนทมการจดการเรยนการสอนโดยการรเหนและความรวมมอของประชาชนและชมชน การมสวนรวมของชมชนจงมความสำาคญ เนองจากทำาให

49

ประชาชนไดทราบเกยวกบการดำาเนนงานและกจกรรมตางๆของโรงเรยน เปนการสรางความนาเชอถอ ความมนใจ และความนยมใหเกดขนในชมชน นอกจากนนยงเปนการสนบสนนใหประชาชน ชมชน ไดเขามาชวยเหลอ เกอกลกจกรรมตางๆของโรงเรยน ทงดานการเงน วสด แรงงานและกำาลงใจ สงเสรมใหประชาชนมความเขาใจในความสำาคญของการศกษา และถอเปนหนาทของประชาชนและชมชนทจะตองใหความสนใจ และมสวนรวมดแลการจดการศกษาของโรงเรยน

สมฤทธ กางเพง (2545, หนา 9) กลาวถงความสำาคญของการบรหารแบบมสวนรวมไว 5 ประการดงน

ประการท 1 การมสวนรวมกอใหเกดการระดมความคดและอภปรายรวมกนระหวางผเกยวของ ทำาใหเกดความคดเหนทหลากหลาย ทำาใหการปฏบตมความเปนไปไดมากกวาการคดเพยงคนเดยว

ประการท 2 การมสวนรวมในการบรหารมผลในทางจตวทยา คอ ทำาใหเกดการตอตานนอยลง ในขณะเดยวกนกจะเกดการยอมรบมากขน นอกจากนยงเปนวธการทผบรหารสามารถใชทดสอบวา สงทตนเองรตรงกบสงทผรวมงานหรอผใตบงคบบญชารหรอไม

ประการท 3 เปดโอกาสใหมการสอสารทดกวา สามารถแลกเปลยนขอมลและประสบการณในการทำางานรวมกน ตลอดจนการเสรมสรางความสมพนธทดตอกน

ประการท 4 เปดโอกาสใหผรวมงานหรอผเกยวของมโอกาสไดใชความสามารถและทกษะในการทำางานรวมกน เกดความมนำาใจ (team spirit) และความจงรกภกดตอหนวยงานมากขน

50

ประการท 5 การมสวนรวมจะทำาใหผลการปฏบตงานดขน การตดสนใจมคณภาพมากขนและสงเสรมใหมการปรบปรงงานมความเปนไปไดสง ตลอดจนผรวมงานมความพงพอใจในการปฏบตงานมากขน

ปราชญา กลาผจญ (2545 : 1) กลาวถงความสำาคญของการบรหารแบบมสวนรวมวาเปนการบรหารงาน ททำาใหบรรลเปาหมายอยางงดงาม กลาวคอ เปนการบรหารทสรางความพงพอใจสงสดใหกบประชาชนและผบงคบบญชาไปพรอมๆกบการสรางหลกธรรมาภบาล (good governance) และการสรางบรรยากาศประชาธปไตยในการทำางาน จะเหนไดวาการบรหารในยครฐบาลนายกรฐมนตร พนตำารวจโททกษณ ชนวตร ไดใชกระบวนการบรหารแบบมสวนรวมสงมากในรปแบบการประชมเชงปฏบตการ (workshop) เพอการบรหารหรอการแกไขปญหาตางๆมากมายไมวาจะเปน ประชมเชงปฏบตการแกไขปญหาความยากจน ประชมเชงปฏบตการแกไขปญหายาเสพตด ประชมเชงปฏบตการในการกำาหนดนโยบายตางประเทศ หรอการปฏรประบบราชการ ฯลฯ การประชมเชงปฏบตการแตละเรองนนทำาหลายครง ซงนบวาเปนการบรหารแบบมสวนรวมทไมเคยเกดขนมากอนในรฐบาลชดใดเลย และรวมไปถงการใหอำานาจปฏบต ในลกษณะการใหผวาราชการจงหวดเปนผชวยนายกรฐมนตรประจำาจงหวด หรอการดำาเนนงานโครงการจงหวดบรณาการเพอการพฒนา โดยปรบเปลยนบทบาทและอำานาจหนาทของผวาราชการจงหวดใหเปนผบรหารสงสดของจงหวด (Chief Executive Officer : CEO) ทสามารถบงคบบญชาสงการหวหนาสวนราชการตางๆภายในจงหวดไดอยางเบดเสรจโดยตรง เพอใหการดำาเนนงานภายในจงหวดเปนไปดวยความรวดเรว ตรงตามนโยบายของผบรหารสงสด และสามารถตอบสนองความตองการ และ

51

ขอเทจจรงของแตละจงหวดไดโดยตรง นบวาเปนมตใหมของการบรหารในยคน

จะเหนวาการมสวนรวมตามความคดเหนของนกวชาการไทย ผบรหารระดบสงของประเทศ และพระราชบญญตการศกษาแหงชาต พทธศกราช 2542 ใหความสำาคญกบการมสวนรวมจากหลายฝาย ทงในเรองการจดการศกษา การบรหารจดการ การระดมทรพยากร ในระดบตางๆของประเทศทมความหลากหลาย กวางขวาง หลายแงมม อนจะทำาใหการจดการศกษาตามแนวทางใหม ไมโดดเดยวแตเฉพาะผรบผดชอบเทานน แตจะเปลยนแนวทางเปนการรบผดชอบรวมกนแทน โดยบรณาการเอาเปาหมายของหนวยงาน และความพงพอใจของผมสวนเกยวของในบรรยากาศของความเปนประชาธปไตย

มนกวชาการ 3 ทานไดแก เดวส (Davis, Keith, 1981, p. 160) กอรดอน (Gordon, Judith R., 1987, p. 627) และสแวนสเบอรก (Swansberg, 1996, p. 339) ไดมความคดเหนเกยวกบความสำาคญหรอประโยชนของการมสวนรวมทคลายคลงกนแตกตางกน และนอกเหนอออกไปดงน

สวนทคลายคลงกนของนกวชาการทง 3 ทาน ไดแก การมสวนรวมทำาใหเกดการยอมรบฟงความคดเหนซงกนและกน มความไววางใจกนสง เกดเจตคตทดตอการทำางาน และ มความพงพอใจตองาน เกดความรวมมอรวมใจเปนทมงานคณภาพ มความสมครสมานสามคคกน นอกจากนนยงชวยลดอตราการขาดงาน เปลยนงาน และการทำางานนอกเวลาลดลง

เดวสและกอรดอนมความเหนทคลายคลงกนวา การมสวนรวมมความสำาคญอยางยงในการลดตนทนการผลต ชวยเพมผลผลตหรอผลงานใหมคณภาพสงขน เนองจากผรวมงานมแรงจงใจในการทำางาน ม

52

ความเชอมนในตนเอง มการตดตอสอสารทอยบนพนฐานความเขาใจกน ทำาใหเกดความผกพนตอองคกร

เดวสและสแวนเบอรกกมความเหนทตรงกนวาการมสวนรวมทำาใหทกฝายทเกยวของมการยอมรบการเปลยนแปลง ไดความคดใหมๆ ทจะเกดประโยชนตอการพฒนางานมากขน

นอกจากนนสแวนเบอรกยงมความเหนทแตกตางวา การมสวนรวมยงชวยลดการรองเรยนและขอของใจตางๆลงได และกอรดอนยงมความเหนทเพมเตมอกวาการมสวนรวมทำาใหทกคนเขาใจกฎระเบยบ วตถประสงค เปาหมายไดชดเจนยงขน มอสระในการปฏบตงาน สามารถคนพบความสามารถพเศษของตน และแสดงใหเหนภาวะผนำาของผบรหารไดอยางชดเจน จากแนวคดของนกวชาการดงกลาวขางตนสรปวา การมสวนรวมกอใหเกดประโยชน 3 สวน คอประโยชนทเกดกบหนวยงาน ประโยชนทเกดกบฝายบรหาร และประโยชนแกพนกงาน

ก�รพฒน�กลมอ�ชพ1. คว�มหม�ยของกลม

กลม (Group) มความหมายดงนพงศศกด ไชยวงศวฒน (2540 : 23) ใหความหมายวา

กลม หมายถง กลมในหมบานทมลกษณะเปนการรวมกลมของประชาชนตงแต 2 คนขนไป เพอแกไขปญหาทางเศรษฐกจ โดยยดหลกการ อดมการณเหมอนกน เพอใหความชวยเหลอหรอแกไขปญหาความเดอดรอนของสมาชกในการครองชพ นำาไปสการลงทนทางเศรษฐกจ และมสวนรวมในการพฒนาหมบาน

ฉลาด จนทรสมบต (2545: 33) ใหความหมายวา กลม หมายถง กลมในหมบานทมลกษณะการรวมตวของประชาชนตงแต 2

53

คนขนไปมาทำางานรวมกน โดยมวตถประสงค เพอรวมกนแกไขปญหาของตนทนำาไปสการพฒนาตน และชมชน

กลาวโดยสรป กลม หมายถง กลมในหมบานทมลกษณะการรวมตวของประชาชนตงแต 2 คนขนไปมาทำางานรวมกน โดยมวตถประสงค เพอรวมกนแกไขปญหาของตนทนำาไปสการพฒนาตน และชมชน

2. กระบวนก�รกลม (Group Process) กระบวนการกลม (Group Process) มความหมายดงนฉลาด จนทรสมบต (2545: 34) ใหความหมายวา

กระบวนการกลม หมายถง การมปฏสมพนธระหวางสมาชกกลม ซงเปนไปอยางเสรตามธรรมชาต ภายใตบทบาทของสมาชก และจดประสงคหรอเปาหมายของกลม

สรปไดวา กระบวนการกลม หมายถง การมปฏสมพนธระหวางสมาชกกลมซงเปนไปอยางเสรตามธรรมชาต ภายใตบทบาทของสมาชก และจดประสงคหรอเปาหมายของกลม

3. มลเหตสำ�คญในก�รรวมกลม สำานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต กลาววามลเหตสำาคญในการรวมกลมชมชน คอ

1. ตองการรายไดเพมขน เพราะรายไดไมเพยงพอตอการครองชพ

2. คนในชมชนมปญหาดานสขภาพ3. ผนำาชมชนและคนในชมชน4. ไดรบคำาแนะนำาสงเสรมและการสนบสนนจากหนวยงาน

ภายนอก5. ตองการเงนทนและความรเพอประกอบอาชพ

54

6. สบสานภมปญญาทองถน7. ตองการอนรกษทรพยากรธรรมชาต8. กระแสเปลยนแปลงทางสงคม

และหากจำาแนกลกษณะการรวมกลมทเกดขนตามวตถประสงคของการรวมกลม สามารถแบงออกไดเปน 3 ลกษณะ คอ

1. การรวมกลมกนเพอชวยเหลอคนในชมชน เชน กลมออมทรพย ศนยสาธตการตลาดหรอรานคาชมชน ธนาคารขาว โรงสขาว ศนยสาธตการเกษตรหรอศนยถายทอดเทคโนโลย

2. การรวมกลมอาชพ เชน กลมทอผาไหม กลมจกสาน กลมแปรรปสมนไพร กลมเลยงสตว นอกจากนยงมการรวมกลมเพอพฒนาอาชพดงเดมของทองถนใหดขน เชน กลมผลตเซรามค จงหวดลำาปาง กลมผลตขาวซอมมอ บานเลงคา อำาเภอจงหาร จงหวดรอยเอด กลมผลตนำาตาลโตนด ของกลมพฒนาอาชพตาลโตนดและออมทรพย ตำาบลชงโค อำาเภอสงนคร จงหวดสงขลา และการปลกผกปลอดสารพษของชมชน สวนใหญในภาคกลาง เปนตน

3. การรวมกลมเพอสวนรวม เชน การอนรกษแหลงตนนำาลำาธารและปาไม ทจงหวดเชยงใหม และจงหวดนครสวรรค การอนรกษแหลงนำาและทรพยากรทางทะเลทชมชนบางขนไทร อำาเภอบานแหลม จงหวดเพชรบร การอนรกษแหลงนำาเพอการเกษตรในฤดแลงของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และภาคใต (สำานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคม แหงชาต. 2544 : 30-35)

กระบวนก�ร PDCA

55

  PDCA มาจากคำาภาษาองกฤษ 4 คำา ไดแก Plan (วางแผน) Do (ปฏบต) Check (ตรวจสอบ) Act (ดำาเนนการใหเหมาะสม) (ชนกานต เธยรสตร, 2551)           แนวคดเกยวกบวงจร PDCA เรมขนเปนครงแรกโดยนกสถต Walter Shewhart ซงไดพฒนาจากการควบคมกระบวนการเชงสถตท Bell Laboratories ในสหรฐอเมรกาเมอทศวรรษ 1930 ในระยะเรมแรก วงจรดงกลาวเปนทรจกกนในชอ "วงจร Shewhart" จนกระทงราวทศวรรษท 1950 ไดมการเผยแพรอยาง กวางขวางโดย W.Edwards Deming ปรมาจารยทางดานการบรหารคณภาพ หลายคนจงเรยกวงจรนวา " วงจร Deming "

เมอเรมแรก Deming ไดเนนถงความสมพนธ 4 ฝาย ในการดำาเนนธรกจเพอใหไดมาซงคณภาพ และความพงพอใจของลกคา ซงไดแก ฝายออกแบบ ฝายผลต ฝายขาย และฝายวจย ความสมพนธองทง 4 ฝายนน จะตองดำาเนนไปอยางตอเนอง เพอยกระดบคณภาพของสนคาตามความตองการของลกคาทเปลยนแปลงอยตลอดเวลา โดยใหถอวาคณภาพจะตองมากอนสงอนใด

56

ภาพแสดงวงจร PDCA ในยคแรก

ตอมาแนวคดเกยวกบกบวงจร Deming ไดถกดดแปลงใหเขากบวงจรการบรหาร ซงประกอบดวย ขนตอนการวางแผน ขนตอนการปฏบต ขนตอนการตรวจสอบ และขนตอนการดำาเนนการใหเหมาะสม (ซงในระยะเรมแรกหมายถงการปรบปรงแกไข) แตยงไมสามารถใชงานไดอยางมประสทธผล เพราะแตละขนตอนถกมอบหมายใหเปนหนาทรบผดชอบของแตละฝาย ขณะทฝายบรหารกำาหนดแผนงานและตงเปาหมายสำาหรบพนกงาน พนกงานกตองลงมอปฏบตใหบรรลตามเปาหมายทฝายบรหารไดกำาหนดขน ในขณะทผตรวจสอบคอยตรวจสอบผลการปฏบตงานของพนกงานเปนระยะๆและรายงานผลใหผบรหารทราบ หากการปฏบตงานมความผดพลาดหรอเบยงเบนไปจากเปาหมายกจะไดแกไขไดทนท พนกงานทสามารถปฏบตงานไดตามเปาหมายกจะไดรางวลเปนการตอบแทน แตถาไมสามารถทำาไดตามเปาหมายกจะถกประเมนผลการปฏบตงานทตำา การดำาเนนงานในลกษณะนจะเหนไดวาคอนขางแขงกระดาง นอกจากผบรหารจะไมประเมนศกยภาพของพนกงานซงเปนผท

57

รดทสดเกยวกบกระบวนการทำางานแลว ยงขาดวสยทศนทดในเรองของการประสานงานภายในหนวยงาน โดยเฉพาะอยางยงการใหพนกงานมสวนรวมในขนตอนการวางแผนและแกไขปรบปรงใหดขน

อยางไรกตาม วงจร Deming ไดพฒนาไปในทศทางทนมนวลขน ในประเทศญปนซงไดใหความสำาคญกบพนฐานการบรหารงาน 2 อยาง นนกคอ การสอสารและความรวมมอรวมใจจากทกคนในหนวยงาน โดยผบรหารยงคงเปนผกำาหนดแผนงาน แตจะสอสารผานชองทางหวหนางานและพนกงานตามลำาดบขนเปาหมายถกกำาหนดขนตามความเหมาะสมเปนไปได

 

ภาพแสดงวงจร PDCA แบบญปน

เราใชวงจร PDCA เพอการปรบปรงงานอยางตอเนอง ทกครงทวงจรหมนครบรอบกจะเปนแรงสงใหหมนในรอบตอไป วธการใหม ๆ ททำาใหเกดการปรบปรงกจะถกจดทำาเปนมาตรฐานการทำางาน ซงจะทำาให

58

การทำางานมการพฒนาอยางไมสนสด เราอาจเรมดวยการปรบปรงเลก ๆ นอย ๆ กอนทจะกาวไปสการปรบปรงทมความซบซอนมากยงขน

ภาพแสดงวงจร PDCA กบการปรบปรงอยางตอเนอง

วงจร PDCA สามารถประยกตใชไดกบทก ๆ เรอง นบตงแตกจกรรมสวนตว เชน การปรงอาหาร การเดนทางไปทำางานในแตละวน การตงเปาหมายชวต การดำาเนนงานในระดบบรษท จนกระทงในระดบสถาบนการศกษา หรอทนำามาใชในระบบประกนคณภาพการศกษา

โครงสร�งของวงจร PDCAขนตอนทง 4 ขนตอนของวงจร PDCA ประกอบดวย "การวางแผน" อยางรอบคอบ เพอ " การ

ปฏบต " อยางคอยเปนคอยไป แลวจง "ตรวจสอบ" ผลทเกดขน วธการปฏบตใดมประสทธผลทสด กจะจดใหเปนมาตรฐาน หากไมสามารถบรรลเปาหมายได กตองมองหาวธการปฏบตใหมหรอใชความพยายามใหมากขนกวาเดม

59

ขนตอนก�รว�งแผน (Plan) ขนตอนการวางแผนครอบคลมถงการกำาหนดกรอบหวขอทตองการปรบปรงเปลยนแปลง ซงรวมถงการพฒนาสงใหม ๆ การแกปญหาทเกดขนจากการปฏบตงาน ฯลฯ พรอมกบพจารณาวามความจำาเปนตองใชขอมลใดบางเพอการปรบปรงเปลยนแปลงนน โดยระบวธการเกบขอมลใหชดเจน นอกจากน จะตองวเคราะหขอมลทรวบรวมได แลวกำาหนดทางเลอกในการปรบปรงเปลยนแปลงดงกลาว การวางแผนยงชวยใหเราสามารถคาดการณสงทเกดขนในอนาคต และชวยลดความสญเสยตาง ๆ ทอาจเกดขนได ทงในดานแรงงาน วตถดบ ชวโมงการทำางาน เงน เวลา ฯลฯ โดยสรปแลว การวางแผนชวยใหรบรสภาพปจจบน พรอมกบกำาหนดสภาพทตองการใหเกดขนในอนาคต ดวยการผสานประสบการณ ความร และทกษะอยางลงตว โดยทวไปการวางแผนมอยดวยกน 2 ประเภทหลก ๆ ดงน

ประเภทท1 การวางแผนเพออนาคต เปนการวางแผนสำาหรบสงทจะเกดขนในอนาคตหรอกำาลงจะเกดขน บางอยางเราไมสามารถควบคมสงนนไดเลย แตเปนการเตรยมความพรอมของเราสำาหรบสงนน

ประเภทท 2 การวางแผนเพอการปรบปรงเปลยนแปลง เปนการวางแผนเพอเปลยนแปลงสภาพทเกดขนในปจจบนเพอสภาพทดขน ซงเราสามารถควบคมผลทเกดในอนาคตไดดวยการเรมตนเปลยนแปลงตงแตปจจบน

ขนตอนก�รปฏบต (DO)ขนตอนการปฏบต คอ การลงมอปรบปรงเปลยนแปลงตามทาง

เลอกทไดกำาหนดไวในขนตอนการ วางแผน ในขนนตองตรวจสอบ

60

ระหวางการปฏบตดวยวาไดดำาเนนไปในทศทางทตงใจหรอไม พรอมกบสอสารใหผทเกยวของรบทราบดวย เราไมควรปลอยใหถงวนาทสดทายเพอดความคบหนาทเกดขน หากเปนการปรบปรงในหนวยงานผบรหารยอมตองการทราบความคบหนาอยางแนนอน เพอจะไดมนใจวาโครงการปรบปรงเกดความผดพลาดนอยทสด

ขนตอนก�รตรวจสอบ (Check)ขนตอนการตรวจสอบ คอ การประเมนผลทไดรบจากการปรบปรง

เปลยนแปลง แตขนตอนนมกจะถกมองขามเสมอการตรวจสอบทำาใหเราทราบวาการปฏบตในขนทสองสามารถบรรลเปาหมายหรอวตถประสงคทไดกำาหนดไวหรอไม สงสำาคญกคอ เราตองรวาจะตรวจสอบอะไรบางและบอยครงแคไหน ขอมลทไดจากการตรวจสอบจะเปนประโยชนสำาหรบขนตอนถดไป

ขนตอนก�รดำ�เนนง�นใหเหม�ะสม (Act)ขนตอนการดำาเนนงานใหเหมาะสมจะพจารณาผลทไดจากการตรวจ

สอบ ซงมอย 2 กรณ คอ ผลทเกดขนเปนไปตามแผนทวางไว หรอไมเปนไปตามแผนทวางไว หากเปนกรณแรก กใหนำาแนวทางหรอกระบวนการปฏบตนนมาจดทำาใหเปนมาตรฐาน พรอมทงหาวธการทจะปรบปรงใหดยงขนไปอก ซงอาจหมายถงสามารถบรรลเปาหมายไดเรวกวาเดม หรอเสยคาใชจายนอยกวาเดม หรอทำาใหคณภาพดยงขนกไดแตถาหากเปนกรณทสอง ซงกคอผลทไดไมบรรลวตถประสงคตามแผนทวางไว เราควรนำาขอมลทรวบรวมไวมาวเคราะห และพจารณาวาควรจะดำาเนนการอยางไรตอไปน

61

มองหาทางเลอกใหมทนาจะเปนไปได ใชความพยายามใหมากขนกวาเดม ขอความชวยเหลอจากผร เปลยนเปาหมายใหม การวางแผนการดำาเนนงานเราตองกำาหนดเปาหมายทตองการบรรล

ผลสำาเรจ อาจจะเปนเปาหมายระยะสน หรอเปาหมายระยะยาวกไดแตเปาหมายทดจะตอง SMARTER ซงประกอบไปดวย

Specific - เฉพาะเจาะจง มความชดเจนMeasurable - สามารถวดและประเมนผลไดAcceptable - เปนทยอมรบไดของผปฏบตRealistic - ตงอยบนพนฐานของความเปนจรงTime Frame - มกรอบเวลากำาหนดExtending - ทาทาย และเพมศกยภาพของผปฏบตRewarding - คมคากบการปฏบต

เทคนคเครองมอก�รศกษ�ชมชนแบบมสวนรวมแนวคดเรองการมสวนรวม ทววงศ ศรบร (2539 : 100) ได

ระบวา การมสวนรวม หมายถง การเปดโอกาสใหหนวยงานภาครฐ ภาคเอกชน กลมประชาชนหรอประชาชนไดมโอกาสรวมรบรขาวสาร รบฟง และรวมแสดงความคดเหนในรปแบบตางๆ ตอการเตรยมการโครงการหรอกจกรรมทจะเกดขน สำานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต (2537 : 17) ไดใหความหมายวา การมสวนรวม คอ การทประชาชนหรอชมชนพฒนาขดความสามารถของตนในการจดการ ควบคมการใช การกระจายทรพยากร และปจจยการผลตทมอยในสงคมเพอประโยชนตอการดำารงชพตามความจำาเปนอยางสมศกดศรในฐานะสมาชกของ

62

สงคม ซงในการมสวนรวมนนประชาชนไดพฒนาการรบรและภมปญญาซงแสดงออกในรปการตดสนใจในการกำาหนดวถชวตของตนอยางเปนตวของตวเอง นรนดร จงวฒเวศย (2527 : 183 – 186) ระบวา การมสวนรวม หมายถง การเกยวของทางดานจตใจและอารมณ (Mental and Emotional Involvement) ของบคคลหนงในสถานการณกลม (Group Situation) ซงผลของการเกยวของดงกลาวเปนเหตเราใหการกระทำา (Contribution) บรรลจดมงหมายของกลมนนทงยงใหเกดความรสกรวมรบผดชอบกบกลมนนดวย นอกจากนนยงกลาวถงเงอนไขของการมสวนรวมวามอยางนอย 3 ประการ คอ 1) ประชาชนตองมอสรภาพทจะมสวนรวม 2) ประชาชนตองสามารถทจะมสวนรวม 3) ประชาชนตองเตมใจทจะมสวนรวม เออรวน (Erwin. 1976 : 38) อธบายวา การมสวนรวมของประชาชน คอ กระบวนการใหประชาชนเขามามสวนเกยวของในการดำาเนนงานพฒนา รวมคด รวมตดสนใจแกปญหาดวยตนเอง รวมใชความคดสรางสรรค ความร ความชำานาญ รวมกบการใชวทยาการทเหมาะสม และสนบสนนตดตามผลการปฏบตงานขององคกรและเจาหนาททเกยวของ

จากทกลาวมาสรปไดวา การมสวนรวม คอ การเปดโอกาสใหประชาชน องคกรปกครองสวนทองถน ชมชนทองถน และองคกรอสระไดเขารวมในกระบวนการของกจกรรม เพอใหบรรลเปาหมายทตองการ ตลอดจนไดรบประโยชนจากการดำาเนนกจกรรมรวมกน ซงการมสวนรวมนถอเปนกลยทธในการผนกกำาลงรวมกนระหวางหนวยงานหรอองคกรทงภาครฐ เอกชน และประชาชน อกทงมงหวงใหประชาชนมความเชอมนในการพงตนเองและมการพฒนาความสามารถ นอกจากนยงถอวาการมสวนรวมเปนสทธมนษยชนขนพนฐานของ

63

ประชาชนทจะเขามาแสดงความคดเหนในการกำาหนดรปแบบการพฒนาทจะเนนคณภาพชวตของตนเอง ชมชน และทองถน สรปความสำาคญของการมสวนรวมเปนประเดนตางๆ ไดดงน 1) ทำาใหประชาชนรจกชวยตนเองมากขน เพราะไดเหนถงผลประโยชนทจะไดรบและเกดความเชอมนในความสามารถของตนเองมากยงขนในการรจกชวยเหลอตนเอง 2) ทำาใหประชาชนรและเขาใจปญหาของตนเองดวยตนเอง ตงแตการคนหา การวเคราะห และจดลำาดบความสำาคญกอนหลง 3) ทำาใหประชาชนกำาหนดความตองการของทองถนไดถกตอง สอดคลองกบสภาพความเปนจรง เพราะไดคนหาและวเคราะหปญหาของทองถนอยางรอบคอบเพอตอบสนองความตองการของทองถนได 4) เปนการประหยดงบประมาณและทรพยสนดานอนๆ ของทางราชการ เพราะประชาชนทองถนไดชวยกนรบภาระบางสวนแลว 5) ทำาใหประชาชนเกดความภมใจในผลสำาเรจของการทำางาน และมความสำานกในความเปนเจาของ ซงจะทำาใหประชาชนมความผกพน รกหวงแหน และดแลรกษาเหมอนเปนทรพยสนของตน

อยางไรกตามการมสวนรวมมระดบทแตกตางกน 6 ระดบ (ชนรตน สมสบ. 2539 : 58) คอ 1) การไมมสวนรวมอยางสนเชง (No Participation at all) 2) การมสวนรวมเพยงในนาม (Nominal Participation) 3) การมสวนรวมเพยงเลกนอย (Minimal Participation) 4) การมสวนรวมอยางเหมาะสม (Optimal Participation) 5) การมสวนรวมมาก (Maximal Participatio) 6) การมสวนรวมในอดมคต (Ideal Participation)

นอกจากน องคการอนามยโลก (มารสา สจรตจตร. 2539 : 18 ; อางองมาจาก องคการอนามยโลก. ม.ป.ป. : ไมมเลขหนา)

64

ไดเสนอวาการมสวนรวมทแทจรงประกอบดวยกระบวนการ 4 ขนตอน คอ 1) การวางแผน (Planning) ประชาชนจะตองมสวนรวมในการตดสนใจ วเคราะหปญหา จดลำาดบความสำาคญ ตงเปาหมาย กำาหนด การใชทรพยากร กำาหนดวธการตดตามประเมนผล 2) การดำาเนนกจกรรม (Implementation) ประชาชนตองมสวนรวมในการจดการและบรหารการใชทรพยากร มความรบผดชอบในการจดสรร ควบคมทางการเงน และการบรหาร 3) การใชประโยชน (Utilization) ประชาชนจะตองมความสามารถในการนำากจกรรมมาใชใหเกดประโยชนได ซงเปนการเพมระดบของการพงตนเองและการควบคมทางสงคม 4) การไดรบประโยชน (Obtaining Benefits) ประชาชนตองไดรบแจกจายผลประโยชนจากชมชนในพนฐานทเทาเทยมกน ซงอาจเปนผลประโยชนสวนตวหรอวตถกได

เทคนคเครองมอในก�รศกษ�ชมชนเทคนคก�รประชมกลมยอย (Focus Group Interview)

เปนการสมภาษณ พดคย โดยกำาหนดกลมเปาหมายเฉพาะ มจำานวนผเขาประชมไมมากนก ประมาณ 6 – 10 ราย ซงตวแทนทมารวมประชมตองรบฟงและใหขอคดเหนในประเดนตางๆ ทกำาหนดเปนกรอบในการชมกลม ซงผนำาการเจรจาพดคยตองกระตนใหมการแสดงความคดเหนอยางทวถง หลกการสำาคญของการประชมกลมยอย คอ การคดเลอกกลมและตวแทนทจะมาประชมในกลมตองมบทบาทหนาท และประสบการณทเกยวของสงพรอมทจะใหความรวมมอและมสวนรวมในการประชมอยางเตมท นอกจากนนกลมตองมขนาดเลกเพอเปดโอกาสใหผเขารวมประชมสามารถมเวลาในการใหขอคดเหนไดอยางทวถงทกคน โดยมวตถประสงคเพอ 1) ชแจงขอมลเกยวกบโครงการวางแผน

65

จดการทองเทยวโดยชมชนมสวนรวมใหผเขารวมประชมรบทราบ 2) รบฟงขอมล ความคดเหน และความตองการเขารวมโครงการจากผเขารวมประชม ซงเปนตวแทนของกลมเปาหมายอยางทวถง 3) แลกเปลยนความคดเหน ปรกษาหารอหรอถกประเดนอนๆ ทกำาหนดเปนกรอบการประชม

ก�รระดมสมอง (Brainstorm) เปนเทคนคทใชรวมกบการประชมยอยเพอใหผเขารวมประชมสามารถรวมกนแสดงความคดเหนเพอใหไดคำาตอบสำาหรบหวขอทกำาหนดให เชน การระดมสมองเพอหาขอดขอเสยของการทองเทยวทมตอชมชน การระดมสมองหาแนวทางปฏบตในการจดการทรพยากรการทองเทยวของชมชน เปนตน โดยใชประสบการณและความรของผเขารวมประชมเพอระดมสมอง หลกการสำาคญ คอ ตองเปนการะดมสมองจาผเขาประชมทกคน ไมใชการระดมสมองจากผใดผหนงแตเพยงคนเดยวโดยมวตถประสงคเพอใหผเขารวมประชมไดใชความคดรวมกนในการหาแนวทางหรอคำาตอบสำาหรบประเดนทกำาหนดขนเปนหวขอของการระดมสมอง

เทคนคก�รสมภ�ษณชมชนโดยใชแบบสอบถ�ม (Questionnaire Interview) เปนเครองมอในการเกบรวบรวมขอมลทมลกษณะเหมอนกนสอบปากเปลา อาศยการโตตอบทางวาจาเปนหลกใชไดดสำาหรบการเกบขอมลเกยวกบความรสก ความคดเหน หรอทศนคตในเรองตางๆ การสมภาษณชมชนโดยใชแบบสอบถาม แบงเปน 2 ประเภท คอ 1) การสมภาษณทไมมโครงสรางแนนอน เปนการสมภาษณทไมมการกำาหนดคำาตอบไวแนนอนตายตว คำาถามมความยดหยนได 2) การสมภาษณทมโครงสรางแนนอน เปนการสมภาษณทไดกำาหนดตวคำาถามและคำาตอบไวเรยบรอยแลว คำาตอบมกเปนแบบเลอกตอบอยางใดอยางหนง มเครองมอทชวยในการสมภาษณ

66

คอ แบบสอบถาม ผทำาการศกษาสามารถสอบถามบคคลโดยตรง มโอกาสเราความสนใจ สรางความเปนกนเอง และสามารถอธบายความมงหมายของการตอบแบบสอบถามได การสมภาษณเพอนำาผลมาประมวลทางสถตจำาเปนตองมการสมตวอยางสมาชกในชมชนตามหลกการทางสถตเพอใหไดประชากรตวอยางในการตอบแบบสอบถามแบบสอบถามเพอสมภาษณชมชนมกประกอบดวยคำาถามเพอใหไดรบคำาตอบเกยวกบ 1) ความคดเหนและความตองการเกยวกบการจดการทรพยากรการทองเทยวของชมชน 2) ขอมลพนฐานเกยวกบประชากรทตอบแบบสอบถาม เชน เพศ อาย การศกษา และ 3) ขอมลเกยวกบความรความเขาใจในการจดการทองเทยว มวตถประสงคเพอรวบรวมขอมลความตองการ ความคดเหน และลกษณะประชากรของชมชนดานการทองเทยวสำาหรบนำาผลไปใชในการดำาเนนการวางแผนใหตรงกบความตองการและลกษณะทางสงคม เศรษฐกจของชมชนมากทสด

เทคนคก�รตดต�มและประเมนผลกระทบด�นสงคมและเศรษฐกจของชมชน เปนการตดตามและประเมนผลแผนปฏบตการทคณะผวางแผนรวมกบชมชนจดทำาขน โดยเนนผลกระทบดานสงคมและเศรษฐกจของชมชนหลงจากทชมชนไดดำาเนนการทองเทยวไปไดแลวระยะหนง ซงการตดตามและประเมนผลดงกลาวจะมตวชวด เพอบงบอกถงการเปลยนแปลงดานสงคมและเศรษฐกจของชมชนวาเปนไปในทางทดขนหรอแยลง โดยเปรยบเทยบกบสภาพสงคมและเศรษฐกจของชมชนใน 8 ทยงไมมการทองเทยวเกดขน และในระหวางทชมชนกำาลงดำาเนนการทองเทยวอย (with and without the project) มวตถประสงค เพอ 1) เพอชวดถงความเปลยนแปลงดานสงคมและเศรษฐกจในชมชน หลงจากทมการดำาเนนการดานการทองเทยวใน

67

ชมชน 2) เพอประเมนผลของแผนปฏบตการทคณะผวางแผนจดทำารวมกบชมชน 3) เพอปรบปรงแผนใหขอเสนอแนะและหาทางแกไขผลกระทบดานลบทเกดขนดานสงคมและเศรษฐกจ

เทคนคสวนใหญถกพฒนาขนเพอใชในงานพฒนาการเกษตรและหรองานพฒนาชมชนชนบท เทคนคบางชนดเปนวธการทใหโอกาสประชาชนมสวนรวมในการคด วเคราะหและคนหาปญหา เพอสรางเปาหมาย ในการพฒนา เทคนควธการศกษาชมชนตางๆ มการปรบปรงเพอใชในการศกษา เกบรวบรวมขอมลและสามารถนำามาประยกตเพอใหเกดการพฒนาไดมากขน เทคนคตางๆ ไดแก การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน ( RRA ) การประเมนสภาวะชนบทอยางมสวนรวม ( PRA ) การศกษาวเคราะหระบบชนบท ( RSA) การวเคราะหชมชนดวยความละเอยดออน ( SSA ) และการวจยปฏบตการแบบมสวนรวม ( PAR)การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน ( RRA ) (Rapid Rural Appraisal)

- เปนการผสานระหวางงานวจยแบบเดมทมากขนตอน ใชเวลานานกบการศกษาอยาง

รวดเรวแตวางแผนอยางเปนระบบ- เนนการแลกเปลยนความร ประสบการณระหวางนกวจย

จากสาขาตางๆกบประสบการณของชาวบาน

- ใชวธการศกษาและเครองมอหลายๆอยางประกอบกนเพอใหเขาใจสภาพชนบทดยงขน

โดยใชขอมลมอหนงเปนสำาคญลกษณะสำ�คญ

68

1. ใชผวจยมาจากสาขาวชาตางๆ ในลกษณะสหวทยาการ (Interdisciplinary) สมาชกในทมจะประชมทำาความเขาใจรวมกนถงบทบาทหนาท วตถประสงค ประเดนทตองการรแหลงขอมล เครองมอทใช ฯลฯ เพอศกษาชมชนรวมกน รวมทงหาทางแกไขปญหารวมกนและรายงานผลการศกษารวมกน

2. การรวบรวมขอมล ใชการสมภาษณแบบกงโครงสราง หรอแนวคำาถามทเตรยมไว (Semi- tructured - Interviewing หรอ SSI ) กลาวคอ เปนการใชแบบสอบถามกบการศกษาทมอสระแบบวธการของผสอขาว ในการรวบรวมขอมลภาคสนามลกษณะการสมภาษณจะเปนการพดคยตามปกตแตไมหลดจากแนวคำาถามทเตรยมไว ไมสนใจวาจะเรมประเดนใดกอนหลงขนอยกบบรรยากาศการสนทนาแตละครง เมอตองการขอมลใดเปนพเศษผสมภาษณจะถามเจาะลกไปเรอยๆ จนเพยงพอ

3. เนนการเรยนรของนกวจยทรวดเรวและตอเนอง (Rapid and Progressive Learning)สรปผลการศกษาเปนระยะ เชน ทกคน / ทก 2 คน เพอประเมนขอสรปหรอเรยนรตรงตามวตถประสงค/เปาหมายทตงไวหรอไม และหากไดขอมลไมครบ/เกดแนวคดใหม/เกดความสงสยในขอมล หรอการตความ สามารถตามไปเกบวนถดไปเพอตรวจสอบความถกตอง ผศกษาเกดการเรยนร/เขาใจเรองของชมชนมากขน

4. ใชเทคนคตางๆ เปนเครองมอชวยเสรม SSI เชน การสงเกต การทำาผงกจกรรม ผงครอบครว+เครอญาต ปฎทนชมชน ฯลฯ

5. ใชแนวคดเรองสามมต ( Triangulation ) ไดแก ทมวจยมาจากหลายสาขาทเกยวของ กำาหนดกลมตวอยางทหลากหลาย กำาหนดวธการ+เครองมอ+เทคนคเพอเพมคณภาพขอมลในการวเคราะหขอมล

69

แตละประเดน เชน เลอกศกษาการปลกขาวในแปลงขนาดเลก กลาง ใหญ เลอกผใหขอมลจากผมฐานะด ปานกลาง ยากจน เปนตน

6. สำารวจหาความรเบองตนและศกษาซำาอยางตอเนอง จนกวาจะไดขอมลทตองการในระดบทพอใจ ( Exploratory and Highly Interactive Research )

ขนตอนการศกษา โดยใชวธ RRA- เลอกหวขอ- กำาหนดทม- วางวตถประสงค/แบงบทบาทหนาท- กำาหนดประเดน/แนวคำาถาม- กำาหนดวธการ เลอกพนท ผใหสมภาษณ ฯลฯ(ตามหลก Triangulation)- สมภาษณ- รวบรวมขอมล/ประชมใหญ- วเคราะหผล- รายงานผลการศกษา

ก�รประเมนสภ�วะชนบทอย�งมสวนรวม ( PRA = Participatory Rural Appraisal )

- เปนวธการทพฒนาตอจาก RRA- หลกคด แมเทคนค RRA จะชวยใหเกดความเขาใจเรองตางๆ ใน

ชมชนดกวาเครองมออนๆ แตเปนคนภายนอกทไดความร คนในชมชนเปนเพยงผใหขอมล ดงนนผลการศกษาการวเคราะหจงเปนสายตาของคนภายนอก อาจจะประเมนผดหรอถกกได PRA จงกำาเนดจากแนวคดทวาการศกษาชมชนเปนสงทชมชนควรกระทำา โดยเฉพาะสงทชมชนไมร มองขาม หรอเขาใจไมถกตอง เชนไมไดตระหนกถงปญหาทกำาลงจะเกด

70

ขนในอนาคตอนใกล รปญหาแตไมรสาเหตของปญหาทเกดขน วามสาเหตมาจากอะไร ทำาใหไมสามารถหาทางปองกนหรอแกปญหานนไดอยางทนทวงท

ลกษณะสำ�คญ1.คนในชมชนเปนคนศกษาวเคราะห เรมจากสงทชาวบานคด ชาว

บานร ชาวบานรสกชาวบานเชอแลวคอยจดกระบวนการแลกเปลยนขอมลขาวสารซงกนและกน เพอใหเกดการเรยนร ดวยตนเอง

2. วตถประสงคของการศกษา เนนทผลประโยชนตอชมชนทองถน และคนทรวมกระบวนการใหมความสามารถในการวเคราะห ตดสนใจ และสามารถวางแนวทางแกปญหาของชมชนไดมากขน

ขนตอนและเทคนค1. นกพฒนากระตนใหคนในชมชนทมคณสมบตทเหมาะสมมารวม

ประชมเพอหาปญหา2. ชวยกนกำาหนดเนอเรองทเกยวของกบปญหา/วธการวจย เชน

การเกบขอมล การใชสอพนบานในการแสดง การอบรมพรอมทง มอบหมายหนาทผเกยวของดำาเนนการ

3. ดำาเนนการรวบรวมขอมล4. ทมผรวมศกษาวเคราะหผลและนำาเสนอขอมลตอคนในชมชน

เพอระดมความคดเหน โดยใชการนำาเสนอทงายตอการเขาใจแตมประสทธภาพ เชน ใชแผนภม แผนททางความคด ใชเสยงตามสาย ฯลฯ

5. เมอไดรบขอมลเพมเตมแลว ทมจะรวมสรปและใหขอเสนอแนะในการแกปญหาก�รศกษ�วเคร�ะหระบบชนบท

Rural System Analysis = RSA เปนเทคนค ทเนนการศกษาในระบบยอยของชมชน เพอใหเขาใจองคประกอบยอยตางๆของ

71

ชมชน และเพอใหนกพฒนารถงสภาพปญหาการพฒนาของชมชน โดยวเคราะหความสมพนธของคนกบทรพยากรตางๆ ทมอยในชมชน เพอนำาไปแกปญหาทเกดขนในชมชน

- พฒนามาจาก RRA แตมการปรบปรงเครองมอทใชเกบ/วเคราะหขอมลบางประการเพอใหเหมาะสมยงขน

- RSA เปนทงการศกษา ( เรยนรสงทมอย ) และการวจย ( หาความรใหม ) โดยเนนระดบหมบานและครวเรอนเทานน

- RSA ถกกำาหนดเปนขนตอนแรกในการทำางานพฒนาเกษตรกรรายยอยในชมชน และตามดวยกจกรรมการพฒนาอยางอน เชน การกระตนใหเกดกลม การใหการศกษาแกกลม การเสรมศกยภาพในการบรหารจดการกลม การสรางเครอขายจากกลมทมอย เชอมโยงแหลงทรพยากรหรอสถาบนพฒนาจากภายนอก

- RSA ใชวธการเกบขอมล แบบ RRA เปนหลก และเสรมดวยวธการเกบขอมลแบบอนเพอใหไดภาพของชมชนเพอใหไดภาพทงดานเกษตร เศรษฐกจและสงคมทสมบรณพอทจะนำาไปใชสรางกจกรรมในการพฒนาชมชน

- วตถประสงคของ RSA เพอใหนกพฒนาทศกษาและทำางานในชมชน เขาใจสภาพชมชนโดยทวไป และรจกเกษตรกรรายยอย ( Small Farmers ) วาเปนใครบาง มวถชวตเปนอยางไร ประสบปญหาใด สนใจปรบปรงคณภาพชวตตนเองหรอไม มชองทางในการพฒนาเกษตรกรรายยอย อยางไรบาง

- มการพฒนากรอบในการวเคราะหขนมาใหม เพอใหสอดคลองกบวตถประสงคในการวเคราะหขอมลระดบชมชน โดยเนนความสมพนธ ของคนแตละกลมฐานะ กบทรพยากรทงธรรมชาต และทสรางขน เชน ระบบชลประทาน โรงเรยน วด ศนยการเรยนร ผนำา ภมปญญาตางๆ

72

ฯลฯ ทงการไดมา การเขาถง โอกาสในการควบคม ทรพยากรตางๆ เกดจากความสมพนธทางสงคมประเภทใด เชน ความรวมมอ การแขงขน การแยงชง ความขดแยง การหลอกหลวง ฯลฯกระบวนการและขนตอนของการวเคราะหระบบชนบท ( มงคล พนมมตรและชาตชาย รตนคร , 2540)

1. ทบทวนทำาความเขาใจกรอบแนวคด วตถประสงค ประเดนทจะศกษา

2. ศกษาขอมลมอสองและสอบถามขอมลเพมเตม3. ตรวจสอบและนำาขอมลมอสองบนทกตามกรอบการศกษาท

กำาหนดไว4. พบปะผนำา ผอาวโสและพดคยอยางไมเปนทางการ5. จดประชมแบบเปนทางการกบชาวบานเพอชแจงวตถประสงค

ของการศกษาชมชน6. จดทำาแผนท7. เกบขอมลรายครวเรอน8. รวบรวมและวเคราะห ขอมลทงระดบครวเรอนและระดบชมชน

ก�รวเคร�ะหชมชนดวยคว�มละเอยดออน( SSA = Soft System Analysis ) เกดจากแนวคดวานก

พฒนา ( เปนบคคลภายนอก ) นำากจกรรม/โครงการจากสวนกลางเขาไปทำางานรวมกบคนในชมชน แตถากระบวนการนนปราศจากความคดเหนและขอโตแยงจากคนในชมชน ผลของกจกรรมหรอโครงการอาจจะบรรลวตถประสงคเพยงระยะสน หรอไมมประโยชนตอชาวบาน ยงอาจจะเปนผลเสยตอระบบการแกปญหาระยะยาว ดงนน ถาเรมตนการพฒนาหรอแกไขจากสงทชาวบานมอย จากสงทตองการได เพราะนนคอความ

73

ตองการของชมชนอยางแทจรง ซงคนนอกตองเชอมน/ เคารพความคดชาวบาน โดยพนฐานความคดวา (ธนพรรณ ธาน, 2540 )

- บคคลแตละคนยอมมศกดศร และเอกลกษณะของตนเอง จงมสทธในการกำาหนดวถชวตในทศทางทตนตองการ

- ถาไดรบโอกาสบคคลแตละคนยอมสามารถเรยนร ปรบเปลยนทศนะ และพฤตกรรมรวมทงพฒนาขดความสามารถในการรบผดชอบตอสงคมได

- บคคลแตละคนมพลงความคดรเรม ความเปนผนำา ซอนเรนอย หากไดรบการกระตนและพฒนาจะสามารถนำาพลงเหลานออกมาใชได

ดงนน SSA จงเปนเทคนคเสรมสรางและดงศกยภาพ/ ขดความสามารถในการพฒนาของชมชนใหสงขน เปนการสรางความรสกทดตอชมชนในการแกปญหา จากการรวมคด รวมสราง เพอพฒนาในทศทางทชมชนตองการขนตอนก�รวเคร�ะหชมชนดวย SSA

1. การหาปญหาในสถานการณทเปนจรง- เขาถงชมชนพดคยซกถามและเรยนรสถานการณชมชนทง

ระบบ เพอนำาขอมลมาวเคราะหใหทราบถงสภาพชวตความเปนอย สถานการณปจจบนของชมชน

- นำาสถานการณ ทเปนอยมาพดคย อภปรายแลกเปลยนในประเดนตางๆ ตาม

กระบวนการซงตองเคารพความคดเหนของแตละฝาย2. คนหาคำาตอบวาชาวบานเหนดวยหรอไมเหนดวยกบปญหานนๆ

หรอไมอยางไร นำามาอภปรายในรายละเอยด

74

3. สรางภาพทพงประสงค ( จนตนาการถงสงทควรจะเปน ) อภปรายรวมกนระหวางชาวบานกบชาวบานและชาวบานกบนกพฒนา เพอหาคำาตอบวาชาวบานตองการเปลยนสภาพปญหาทเปนอยหรอไม อยางไร และเรยงลำาดบความสำาคญของปญหาและความตองการ

4. หาแนวทางในการดำาเนนการเพอใหบรรลถงภาพทพงประสงค5. หาขอตกลงเพอกำาหนดวตถประสงคตามโครงการหรอกจกรรม6. วางแผนรวมกน ทงชาวบานและนกพฒนา ตามหลกการทำาอะไร

ทำาไม เมอไร ทไหน ใครอยางไร ( หลกการ What Why When Where Who How )

7. ปฏบตตามแผน8. ประเมนผล โดยเปรยบเทยบกบวตถประสงคทวางไวหรอไม

อยางไร มผลกระทบอยางไร ชาวบานมความพอใจหรอไม

ก�รวจยเชงปฏบตก�รแบบมสวนรวม( Participatory Action Research - PAR )

เปนกระบวนการทผคนจำานวนหนงในองคกรหรอในชมชน รวมศกษาปญหาโดยกระทำารวมกบนกวจย ผานกระบวนการวจยตงแตตนจนกระทงเสนอผลและอภปรายผลการวจย เรมตนจากคนทอยกบปญหา ( Problems People ) คนหาปญหารวมกบนกวชาการ ( กระบวนการทคนในชมชนไมใชผถกกระทำา แตเปนผกระทำา มมสวนรวมและมอำานาจรวมกนในการวจย ) ซงเปนยทธวธทจะชวยใหชาวบานสามารถรวมตวกนในรปองคกรชมชน ละสามารถทำางานไดอยางมประสทธภาพ มความเขมแขง ทงโครงสรางและการดำาเนนงานโดยอาศยเงอนไขการเพมศกยภาพดวยระบบขอมล ทำาใหชาวบานเหนความสำาคญของขอมล เพราะจะชวยใหสามารถวเคราะหปญหาของชมชนและทำาการพฒนาตอไปได ซงตอง

75

อาศยการฝกฝนใหชาวบานทำาวจยเปน โดยการสรางทมวจยทองถนขนมา (ธนพรรณ ธาน,2540)

- ปรชญาพนฐานของ PAR กคอ ชาวบานเปนผอยกบปญหา อยกบขอมล อยกบความจรง เปนผรดเทากบหรอมากกวานกวจย ดงนนการปฏบตการใดๆ ทจะนำาไปสการพฒนาคณภาพชวตปญหาการวจยจงตองเรมจากชาวบาน ไมใชจากสมมตฐานของนกวจยหรอนกพฒนาฝายเดยว

- เปนการวจยทมการเรยนรผสมผสานระหวางทฤษฎ ระเบยบวธวจย เปาหมาย และวตถประสงคของนกพฒนา + ความตองการและความรอบรของชาวบาน

- เปนการวจยทมองคประกอบสำาคญไดแก ปฏบตการ (Action) และการมสวนรวม (Participation ) ผสมผสานและดำาเนนการควบคกนไป เพอสงเสรมใหชาวบานและทรพยากรทมอยในชมชนถกนำามาใชประโยชนเพอการพฒนาใหไดมากทสด ในรปการรวมตวเปนองคกร

ปฏบตการ (Action) หมายถงกจกรรม/โครงการทตองการดำาเนนการและเปนกจกรรมทเกยวกบการพฒนาดานใดดานหนง

การมสวนรวม ( Participation ) การมสวนเกยวของของทกๆฝาย ทรวมกจกรรมวจย ไดแก รวมกนวเคราะห สภาพปญหา หรอสถานการณใดสถานการณหนง แลวรวมในกระบวนการตดสนใจและดำาเนนการจนสนสด

- วธการวจยแบบ PAR เปนกระบวนการทนาจะสะทอนความเปนจรงทมความแตกตางหลากหลาย ซบซอนโดยไมมรปแบบตายตว ไมมสตรสำาเรจ แตตองมวธวทยาทเปดกวางและยดหยน ตามสถานการณ และการเปลยนแปลงของสงคม

76

- นกพฒนาควรมบทบาทในการรวมกำาหนดปญหาและเลอกแนวทางในการปฏบต เพอนำาไปสการเปลยนแปลง และพฒนาบทบาทของทงสามฝายอยางเทาเทยมกน

- นกวจยภายนอกชมชนทำาหนาทเปนนกจดองคกร ชวยอบรมความร และทกษะในการทำาวจยใหแกชมชน รวมทงชวยประสานงาน /เทคนคตางๆ สงเสรมใหชาวบานมบทบาทในทกขนตอนและควรระวงการครอบงำาความคดและการตดสนใจของชมชน

ขนตอนก�รวจยเชงปฏบตก�รแบบมสวนรวมสชาดา ทวสทธ ( อางในปารชาต วลยเสถยร,2543 ) อธบายวา

ขนตอนของการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวมม 5 ขนตอน ซงเปนขนตอนทผสมผสานแนวคดการจดการชมชนและการเรยนรปญหาของชมชนเขาดวยกน ไดแก

1.ระยะกอนการทำาวจย ( Pre- Research Phase )2. ระยะการทำาวจย ( Research Phase )3. ระยะการจดทำาแผน ( Planning Phase )4. ระยะการนำาแผนไปปฏบต ( Implementation

Phase )5. ระยะการตดตามและประเมนผล การปฏบตงาน

(Monitoring and Evaluation Phase)1.ระยะกอนการทำาวจย ( Pre- Research Phase )

- การคดเลอกชมชนและการเขาถงชมชน- การบรณาการตวนกวจยเขากบชมชน- การสำารวจขอมลเบองตนของชมชน- การเผยแพรแนวคด PAR แกชมชน

77

2. ระยะการทำาวจย ( Research Phase )- การศกษาวเคราะหปญหารวมกบชมชน- การฝกอบรมทมวจยทองถน- การวเคราะหปญหาซงอาจเกดขนในกระบวนการ PAR และกำาหนดแนวทางแกไข- การออกแบบการวจยและเกบขอมล- การวเคราะหขอมล- การนำาเสนอขอมลตอทประชมในชมชน

3. ระยะการจดทำาแผน ( Planning Phase )- การอบรมทมงานวางแผนทองถน- การกำาหนดโครงการหรอกจกรรม- การศกษาความเปนไปไดของแผนงาน- การแสวงหางบประมาณและหนวยงานทสนบสนน- การวางแผนเพอตดตามและประเมนผล

4. ระยะการนำาแผนไปปฏบต ( Implementation Phase )- การกำาหนดทมงานปฏบตงานอาสาสมคร- การอบรมทมงานปฏบตอาสาสมคร

5. ระยะการตดตามและประเมนผล การปฏบตงาน ( Monitoring and Evaluation Phase )

- จดตงทมงานตดตามและประเมนผลการปฏบตงานของชมชนเพอตดตามการดำาเนนงาน

ของฝายปฏบตทกระยะ- เสนอผลการประเมนตอทประชมในชมชน

วธก�รวจย

78

1. เนนการศกษาชมชน ใหความสำาคญกบขอมลและความคดของชาวบาน เปนการสนทนาแลกเปลยนประสบการณและความคดเหนรวมกนเพอศกษาถงสภาพปญหาในชมชน หรอความตองการของชมชน ซงเปนการชวยวเคราะหวาสภาพปจจบนในชมชนมขอบกพรองอยางไร เรองอะไรบาง

2. เนนการหาแนวทางในการแกปญหา โดยชาวบานมสวนรวมในการวเคราะหปญหาศกษาทรพยากรในทองถนวามอะไรบางเพอนำาไปสวธการแกปญหา

3. เนนใหประชาชนมสวนรวมในการคดเลอกโครงการ เพอนำาไปสการปฏบต ถามปญหาหลายเรอง และแนวทางแกปญหาโดยใชทรพยากรในทองถนหลายวธ ตองพจารณารวมกนถงปญหาเรงดวนและวธการแกปญหาทเหมาะสม กบเงอนไขทางวฒนธรรม ความเชอและอนๆ

4. เนนใหชาวบานมสวนรวมในการดำาเนนงานแกปญหาทกขนตอน และสามารถดำาเนนงานไดเอง หลงจากสนสดงานวจย

2. ขนตอนก�รดำ�เนนง�น การดำาเนนงานโครงการพฒนากระบวนการผลตและออกแบบ

ผลตภณฑทางวฒนธรรม กลมอาชพการจกสานหมวก บานไทยเจรญ ตำาบลบวมาศ อำาเภอบรบอ จงหวดมหาสารคามมขนตอนในการดำาเนนงาน โดยประยกตตามกระบวนการ PDCA ดงน

1. ระยะตนนำ� (P)การดำาเนนงานโครงการหนงหลกสตรหนงชมชน คณะ

วฒนธรรมศาสตร ในระยะตนนำานนไดมกระบวนการดำาเนนงานเพอใหบรรลวตถประสงคในระยะแรก ประกอบดวยการดำาเนนกจกรรมประชม วางแผนการดำาเนนงานรวมกบ

79

หนวยงานและชมชนเพอการจดทำาแผนการดำาเนนงานใหสอดคลองกบความตองการของพนท และกจกรรมศกษาภมปญญาดงเดม องคความรและศกยภาพในการผลตของกลมอาชพการจกสานหมวก บานไทยเจรญ ตลอดจนแนวทางในการพฒนากระบวนการผลตและการออกแบบผลตภณฑทางวฒนธรรมเพอพฒนาแหลงการเรยนรชมชนในดานตางๆ เพอนำามาเปนพนฐานในการจดกจกรรมพฒนาโครงการ โดยการรวมประชมวางแผนการดำาเนนงานรวมกนนสต ชมชน ลงพนทเพอสรางความเขาใจ เตรยมความพรอมของชมชนในการรวมดำาเนนงานโครงการ ศกษาองคความร ภมปญญา บรบททวไปของชมชนเพอนำามาวางแผนในการดำาเนนงานพฒนาการผลตและการออกแบบผลตภณฑของกลมทเปนเอกลกษณ ซงในกระบวนการดำาเนนงานดงกลาวไดเนนการมสวนรวมระหวางนสตและชมชน ผานการบรณาการรวมกนในการจดการเรยนการสอน การลงพนทในการเกบขอมล การสนทนากลม การสมภาษณ เพอสรางประสบการณจรงในการลงพนทใหกบนสตสาขาการจดการวฒนธรรม ซงผลจากการลงพนทเกบขอมลสามารถบรรลวตถประสงคของโครงการไดเปนอยางด คอ ไดขอมลองคความร ภมปญญาของชมชนเพอนำามาใชเปนฐานในการพฒนาในระยะแรกเบองตน ยกตวอยางไดดงน

2. ระยะกล�งนำ� (D)การดำาเนนงานในระยะกลางนำา โครงการมการดำาเนน

กจกรรมการสงเสรมพฒนากระบวนการผลตและออกแบบผลตภณฑทางวฒนธรรม ภายใตวตถประสงคเพอพฒนากระบวนการผลตและออกแบบผลตภณฑทางวฒนธรรม เปนกจกรรมทดำาเนนการขนตอจากการดำาเนนงานในระยะแรก ในวนท 25 สงหาคม 2557 โดยรปแบบกจกรรมเนนการมสวน

80

รวมในการดำาเนนงานรวมกนของนสตในการจดการเรยนการสอน ในรายวชาวฒนธรรม วถชวตและภมปญญาไทย การบรณาการองคความรในการออกแบบผลตภณฑการจกสานหมวกใหกบชมชนทสอดคลองกบความตองการและศกยภาพในการผลต หลงจากทไดลงพนทเกบขอมลในระยะแรก โดยกระบวนการมอบหมายกจกรรมใหนสตไดมสวนรวมในการคดคน พฒนาและออกแบบผลตภณฑหมวกทเปนเอกลกษณของชมชนบานไทยเจรญขน เพอสงเสรมการเรยนรในการพฒนาผลตภณฑทางวฒนธรรมและตอยอดการเรยนการสอนในรายวชาการจดการความรและความคดสรางสรรค และรายวชาวฒนธรรม วถชวตและภมปญญาไทย ซงผลจากการดำาเนนกจกรรมในครงน สงผลใหนสตเกดองคความรในการออกแบบผลตภณฑหมวกทหลากหลายเพอสงเสรมกระบวนการผลตหมวกทสามารถนำามาใชเปนสนคาเอกลกษณในชมชนไดอยางหลากหลายรปแบบซงสามารถทจะสรางประโยชน สรางคณคาในการบรการวชาการแกชมชน การวจย การจดการเรยนการสอน และสงผลตอการนำารปแบบหมวกทไดออกแบบและพฒนาโดยนสต สามารถนำาไปประยกตใชในการพฒนากระบวนการผลตทมประสทธภาพของชมชนในขนตอนตอไป ซงผลจากการดำาเนนงานดงกลาวสะทอนใหเหนความสำาเรจในระดบหนงของการดำาเนนงานโครงการในครงนและสามารถสรางประโยชนและคณคาตอสงคมและชมชนทจะขยายผลตอยอดในการพฒนาออกไปในประเดนตางๆทหลากหลายมากขนในระยะตอไป เชน การออกแบบสนคาเอกลกษณชมชน การฝกอบรม ศกษาดงานเพอพฒนากระบวนการผลต การสงเสรมกจกรรมดานการตลาด เปนตน ซงจากการดำาเนนงานในระยะกลางนำาน โครงการสามารถมองเหนปจจยแหงความสำาเรจในการดำาเนนงานทสามารถนำามาประยกตใชได 3 ปจจย คอ 1) การสงเสรมการมสวนรวมของชมชนมความสำาคญทสดในการดำาเนนงานทจะ

81

สามารถนำามาประยกตใชในการทำานบำารงศลปวฒนธรรม 2) การสนบสนนจากหนวยงานทเกยวของในพนททงภาครฐและเอกชน 3) การดำาเนนงานตางๆตองมความสอดคลองกบบรบทและตรงความตองการของชมชนเปนสำาคญ

3. ระยะปล�ยนำ� (C , A)การดำาเนนงานโครงการในระยะปลายนำา กจกรรมตดตามผล

การดำาเนนงาน ประเมนความพงพอใจของชมชน และกจกรรมอบรมความรในการพฒนาและออกแบบผลตภณฑหมวกสาน ตลอดจนการประชมวางแผนตอยอดการดำาเนนงานในระยะตอไป การประเมนผลการดำาเนนงานของนสตในการเกบรวบรวมขอมลภาคสนาม การเกบขอมลทางวฒนธรรม การประชมกลมยอย การประชมเชงปฏบตการ และสรปผลการดำาเนนงานโครงการซงผลจากการดำาเนนงานโครงการครงนไดสงผลใหชมชนไดผลตภณฑหมวกสานทเปนเอกลกษณของชมชนบานไทยเจรญ ตำาบลบวมาศ ทตรงกบความตองการของชมชนและสอดคลองกบบรบทของพนท และนสตเกดความรวมมอในการดำาเนนงานโครงการรวมกนทงในการรวมคด รวมทำาและรวมรบผลประโยชน นสตระดบปรญญาตรไดองคความรในการจดเวทชมชน การเกบขอมลวจย การสมภาษณ การสนทนากลม กลมเกดการเรยนรทไดรบการพฒนามาในระยะแรกแลวและสามารถทจะใชองคความรในการพฒนาเครอขายออกไปสภายนอก การสงเสรมการเรยนรตามแนวปรชญาเศรษฐกจพอเพยง สงเสรมกจกรรมการแลกเปลยนเรยนร การอนรกษและฟ นฟภมปญญาทองถนทมอยในชมชนใหมการสบทอดสงผลตอการพฒนาการเรยนร องคความรทมอยในชมชนไปสการพฒนาเปนแหลงเสรมการเรยนรชมชนทมประสทธภาพ ตลอดจนการสงเสรมการศกษา

82

คนควาวจย สรางองคความรในเชงวชาการ ใหกบคณาจารยในการคนควาวจย พฒนาตนเองในประเดนการศกษาเรยนรทตอเนองสงผลตอ

การพฒนาองคความสดานการวจยในระดบมหาวทยาลย และสอดคลองกบการจดการเรยนการสอนของหลกสตรทงในประเดนกระบวนการเรยนรและเทคนคทใชในการเกบรวบรวมขอมลของการวจย สามารถนำาไปประยกตใชในกระบวนการเรยนการสอน การเกบขอมลภาคสนามของนสตไดอยางเปนรปธรรม