Rivieren in beweging

Piet en Arjan Nienhuis

FOXY DESIGN

Rivieren in beweging

Piet en Arjan N

ienhuis

Rivieren in beweging: het Land van Maas en Waal, de Bommelerwaard en het Land van Heusden en Altena. Met uitzon-

dering van de Biesbosch is dit gebied tussen de Maas en de Waal-Merwede tamelijk onbekend. Dit land is ontstaan uit de

kracht van de botsing tussen zee en rivier en gevormd door de mens. Het steeds terugkerende verhaal van overstromingen en

bedijkingen sijpelt overal doorheen. De streek is zeer rijk aan verleden, met eeuwenoude steden en dorpen en trotse kastelen,

met stoere dijken en weidse polders en spannende natuur op de grens van land en water. Deze langgerekte regio bestaat uit

bijna-eilanden, ieder met een eigen identiteit, omkranst met een natuurlijk lint van kleurrijke uiterwaarden, waar boer en

natuurliefhebber elkaar ontmoeten.

Dit is geen wandelboek, maar wel een boek voor wandelaars die willen genieten van de rust en de ruimte van het rivieren-

land, tussen Bourgondisch Brabant en de drukke randstad. De auteurs nemen u mee op een groot aantal zwerftochten, van

de rivierduinen van Bergharen en Hernen in het oosten tot de waterrijke Biesbosch in het westen. We gaan op pad met de

Romeinen uit het begin van onze jaartelling en met kroniekschrijvers uit de negentiende eeuw. We laten zien dat Maas en

Waal barrières vormden in oorlogstijd en scheidingslijnen tussen katholieken in het zuiden en protestanten in het noorden.

We gaan op zoek naar de grenzen van de Grote Waard, de grootste middeleeuwse polder van ons land, en van de Beerse Maas,

het omvangrijkste gebied voor waterberging in bewoond Nederland, twee vergeten iconen in onze nationale watergeschiedenis.

We struinen door grootschalig boerenland met akkerbouw en grasland en door natuurreservaatjes die tijdens de ruilverkave-

lingen zijn uitgespaard.

Dit boek is geschreven en gemaakt door vader en zoon Nienhuis, Piet (1938) is bioloog en zijn zoon

Arjan (1976) is landschapsarchitect. De vreugde die je kunt beleven aan het wandelen door ons

cultuurlandschap, ingebed in kennis over de geschiedenis van het gebied, willen we in dit boek met u

delen. Het werk is rijk geïllustreerd met foto’s kaartjes en diagrammen die de historische gelaagdheid

van de landschapsverhalen laten zien.

FOX Y DESIGN – ZA LTBOMMEL

Dordrecht en Hoekse Waard(pag. 48-50)

Pompveld(pag. 181-183)

AfgedamdeMaas (pag. 62-66)

Biesbosch(pag. 176-177)

Grote WaardWest-Brabant en Geertruidenberg

(pag. 50-55)Kornse boezem(pag. 177-181)

Grote WaardLangstraat,

veenkant(pag. 56-62)

Grote WaardElshoutse

Zeedijk(pag. 58)

Van Hurwenentot Brakel(pag. 162-164)

Zaltbommelen omgeving(pag. 158-160)

Grote WaardLangstraat

(pag. 59-62)

Mersloot en rivierduinen (pag. 151-154)

Capreton(pag. 154-158)

Biesbosch(pag. 171-176)

Met Craandijkop pad(pag. 121-129)

Zwerftochten tussen Maas en Waal-M

erwede


FOXY DESIGN

ISBN: 9789081541299NUR 100, 940

Omslagontwerp en vormgeving: Erik Vos – Foxy Design – Zaltbommel

© 2012 Foxy Design – Zaltbommel

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de uitgever. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Zoveel mogelijk is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die in dit verband niet konden worden benaderd kunnen zich met de uitgever in verbinding stellen.

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door: • Stichting Jan Nieuwenhuyzen SNS-bank• Stichting Fonds A.H. Martens van Sevenhoven

Tekst : P.H. Nienhuis en A.J. NienhuisFoto’s: P.H. NienhuisIllustraties en cartografie: A.J. Nienhuis (www.nienhuislandschap.nl)

Schutblad voor/achter:[Topografische ondergrond © Kadaster Geo, Emmen]

Deze afbeelding bij een zwerftocht verwijst naar de kaart voorin dit boek.

Deze afbeelding bij een zwerftocht verwijst naar de kaart achterin dit boek.

Deze afbeelding bij een zwerftocht verwijst naar de kaart voorin dit boek.

naar de kaart achterin dit boek. Deze afbeelding bij een zwerftocht verwijst Deze afbeelding bij een zwerftocht verwijst

VOORWOORD

INLEIDINGRivieren in beweging

Zwerftochten tussen Maas en Waal-Merwede

HOOFDSTUK 1

OP WEG MET DE ROMEINENOntwikkeling en bewoning van het rivierenlandschap

Leven op het platteland in de tijd van de Bataven – de Wildeman

Een Romeinse wegenkaart

HOOFDSTUK 2

GROTE WAARD Zwerven rond een middeleeuwse polderDe Grote Waard krijgt vorm

Turf en zout

De ondergang van de Grote Waard

Op zoek naar de grenzen – Dordrecht en Hoekse Waard

Op zoek naar de grenzen – West-Brabant en Geertruidenberg

Op zoek naar de grenzen – de Langstraat, de veenkant

Op zoek naar de grenzen – Afgedamde Maas en Merwede

Op zoek naar de grenzen - nawoord

INHOUD

8

1111

13

1919

25

29

3535

38

41

48

50

56

62

66

HOOFDSTUK 3

RELIGIE EN OORLOG Merktekens in het landschapReligie

Oorlog

HOOFDSTUK 4

OVERSTROMINGEN EN BEDIJKINGEN Het landschap gevormdBandijken gesloten, watersnoden slaan toe

Watersnoden in het collectief geheugen

Allerheiligenvloed (1570), de allergrootste

Watersnood 1861

1926, het Land van Maas en Waal onder water

De Ramp van 1953

De Maas beteugeld, de Beerse Maas

De Bergsche Maas

HOOFDSTUK 5

MET CRAANDIJK OP PAD LANGS DE MAAS (1884 en nu)Het landschap toen en nu

Van Bokhoven naar Heusden

Van Heusden naar Loevestein

HOOFDSTUK 6

ZWERVEN TUSSEN KOMGRONDEN EN RIVIERDUINEN Land van Maas en WaalHet grote ontgraven – meer Maas, minder landbouw

Komgronden – vlak, nat en stil

Van Winssen naar Boven-Leeuwen: klei, zand, natuur en een restje boerenland

Bergharen en Hernen – zwerven langs rivierduinen over onverharde wegen

Bergharen

De Heerlijkheid Leur

6969

76

8585

91

91

93

99

100

103

109

113113

119

129

133133

138

139

141

144

146

HOOFDSTUK 7

ZWERVEN OP HET EILAND TUSSEN DE RIVIEREN BommelerwaardBuitenpolder Heerewaarden: kwel en koeien

Langs Mersloot en rivierduinen

Capreton: gemaakt landschap en rijke kwelnatuur

Langs kassen en bedrijven en uitrusten bij St.-Teunis op de woerd

Struinen langs een lint van water, kleur en vormen

HOOFDSTUK 8

ZWERVEN TUSSEN ZEE EN RIVIEREN Biesbosch en Land van Heusden en AltenaDe Biesbosch, een vleugje nostalgie

Langs de randen van de Biesbosch

Kornse dijk en boezem, zeewering en waterlossing

Pompveld, een infuuslandschap in ruilverkaveld Altena

HOOFDSTUK 9

OP NAAR DE TOEKOMSTRuimte voor de rivier

De terp is terug

De Maaswerken

De polders

Tot slot

LITERATUUR

149149

151

154

158

162

171171

176

177

181

187187

189

190

192

197

200

8 RIVIEREN IN BEWEGING

natuur op de grens van zee en rivier, klei en veen, akkerbouw en weidegrond en daarbij trotse eeuwenoude steden en kaste-len. Bijna-eilanden vormen deze langgerekte regio, omrand met een natuurlijk lint van kleurrijke uiterwaarden. In de rust en de ruimte van de rivierpolders tekenen zich twee iconen op het gebied van de waterstaatkunde af, de Grote Waard, de grootste middeleeuwse polder van ons land, en de Beerse Maas, het om-vangrijkste gebied voor waterberging in bewoond Nederland.

Dit boek is geschreven en gemaakt door vader en zoon Nienhuis, vader Piet (1938, Groningen) en zoon Arjan (1976, Goes in Zeeland). Samen hebben we heel veel zwerftochten gemaakt. Daarnaast trok Piet er ook vaak alleen op uit (de ‘ik’ figuur). Piet, de bioloog (VU Amsterdam), is vooral geïnteresseerd in de levende have en het gebruik van alles wat land en water voort-brengen. Arjan, de landschapsarchitect (Wageningen UR), richt zijn blik met name op de ontstaansgeschiedenis, de structuur en de inrichting van het landschap. Het verleden heeft hun beider aandacht. Duidelijke kaartjes zijn een eerste vereiste om de his-torische gelaagdheid van de landschapsverhalen te ontdekken.Vrijwel alle foto’s zijn gemaakt door Piet en vrijwel alle kaarten

De Nederlandse Watercanon uit 2008 geeft een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen in de watergeschiedenis van ons land. Je verwacht in dat rijtje toch zeker wel de Grote Waard en de Beerse Maas te vinden. Nee dus. Behalve met een klein stukje Hollandse Waterlinie speelt het rivierenland dat wij in dit boek beschrijven geen rol in de toplijst van Nederland. Sterker nog, met uitzondering van de Biesbosch is het gebied tussen Waal-Merwede en Maas bij de gemiddelde Nederlander vrijwel onbe-kend. Het Land van Maas en Waal, de Bommelerwaard en het Land van Heusden en Altena: waar ligt dat precies? Wie er niet moet zijn, gaat er ook niet heen, zo wordt wel gezegd.

Onbekend maakt onbemind. Een cultuurhistorisch en land-schapshistorisch overzicht van de streek tussen Biesbosch en Bergharen ontbreekt. Zo werd het idee geboren om dit vlakke, omdijkte polderland tussen Maas en Waal-Merwede voor een breder publiek toegankelijk te maken. Het is een gebied dat is gevormd door rivieren in beweging, door de kracht van de bot-sing tussen zee en rivier, door het geweld van oorlogen en door religieuze verschillen. De streek is zeer rijk aan verleden, met verdronken dorpen en stoere doorleefde dijken, met spannende

VOORWOORD

VOORWOORD 9

VOORWOORD

en diagrammen zijn ontworpen en getekend door Arjan. Foto’s en tekeningen die we aan de literatuur hebben ontleend zijn met bronvermelding opgenomen. Sinds de ‘bijna-ramp’ van 1995 wonen en werken de auteurs in de Bommelerwaard. Wij zijn dit land tussen de grote rivieren gaan verkennen en waarderen en al wandelend kwamen de vragen. Hoe is dit land ontstaan? Hoe is het gebruikt? De vreugde die je kunt beleven aan het zwerven door ons cultuurlandschap, ingebed in kennis over de historie van het gebied, willen we in dit boek met u delen.

Deze uitgave kwam mede tot stand met bijdragen van Stichting Jan Nieuwenhuyzen SNS-bank en Stichting Fonds A.H. Martens van Sevenhoven. Wij zijn een drietal meelezers zeer erkentelijk voor hun werk, Steven van Schuppen, Marjan Witteveen-Jansen en Arine Nienhuis-Snaterse. Door hun inspanningen is het manuscript opmerkelijk verbeterd. Steven maakte ons attent op interessante aanvullende literatuur. Marjan heeft het manuscript op zijn geschiedkundige juistheid getoetst en heeft ons boven-dien op een groot aantal redactionele slordigheden gewezen. Arine heeft als laatste de gehele tekst nauwkeurig geredigeerd en gecorrigeerd. Wij danken ook onze uitgever Foxy Design voor

de prettige samenwerking. Erik Vos heeft door zijn vakkundige opmaak het boek tot een lust voor het oog gemaakt.

Piet en Arjan Nienhuis, Juni 2012

10 RIVIEREN IN BEWEGING INLEIDING 11

INLEIDING

De Waal: rivier in beweging.


is deze streek ontstaan? Hoe is het gebruikt? De vreugde die je kunt beleven aan het zwerven door ons cultuurlandschap, ingebed in kennis over de historie van het gebied, willen we in dit boek met u delen.

Rivieren in beweging. Het steeds terugkerende verhaal van overstromingen en bedijkingen sij-pelt overal doorheen. Het rivierenland is gevormd door de mens. Stukjes land werden omdijkt tot dorpspoldertjes. Die middeleeuwse polders wer-den door kades met elkaar verbonden en uit-eindelijk door een ringdijk omgeven, waarbij de regio’s ontstonden zoals we ze nu kennen. Rond 1350 waren de ringdijken (bandijken) rond de rivierpolders gesloten. Daarna nam het aantal overstromingen drastisch toe. De rivieren waren in een keurslijf gedwongen door hun protheses, de waterkeringen. We konden niet meer terug. Het vloedwater dat voor die ingrepen breed uit kon stromen, kon toen alleen nog maar via de versmalde bedding naar zee. Het verschil tussen

Rivieren in bewegingRust en ruimte. Dat zijn twee kenmerken van de langgerekte strook rivierenland tussen Hernen en Bergharen in het oosten en de Biesbosch in het westen. Het gebied loopt van het Land van Maas en Waal, via de Bommelerwaard en het Land van Heusden en Altena naar de Biesbosch, zo’n 75 ki-lometer lang en maximaal 15 kilometer breed. We beschouwen de ‘muur’ van de A50 in het oosten als de grens met het Rijk van Nijmegen. Dit land tussen de rivieren bestaat uit (bijna) eilanden, elk met een markante geschiedenis en elk met een eigen gezicht. Wat ze gemeen hebben is de worste-ling van meer dan twintig eeuwen met het zoete en het zoute water. Het is daardoor een landschap geworden waarin de bodem grotendeels bestaat uit klei, rivierklei in het oosten en zeeklei in het westen. We zien interessante cultuurmonumen-ten met een bewogen verleden, kleine dorpen met Romaanse kerken en een bijzondere natuur. We willen dit land tussen de grote rivieren gaan verkennen en al wandelend komen de vragen. Hoe

INLEIDING


WaalWaalW

Linge

BommelerwaardBiesbosch

Land van Heusden en Altena

Beneden Merwede Boven MerwedeBoven Merwede

Nieuwe MerwedeNieuwe Merwede

Bergsche MaasBergsche Maas

Afgedamde MaasAfgedamde Maas

Dommel

Aa

Dieze

MaasMaas

Maas

Donge

AmerHollands DiepHollands Diep

WaalWaalW

Maas-Waal Waal WKanaal

Land van Maas en Waal

ZaltbommelBruchem

HedelAmmerzoden

Nederhemert

Heusden

Waalwijk

Hedikhuizen

Zuilichem

Alem

Heerewaarden

Andries

Kerkdriel

Woudrichem

Gorinchem

Dordrecht

Hardinxveld

Geertruidenberg

Brakel

Den Bosch

GiessenAndel Veen

Aalburg

DussenHank

Almkerk

Nieuwendijk

WerkendamSleeuwijk

Lith

Dreumel

Wamel

LeeuwenDruten

WinssenBeuningen

Wijchen

Tiel

Nijmegen

Grave

Beers

Alphen

Appeltern

Maasbommel

Horssen

Wijk

Bergharen

Het rivierenland tussen

Maas en Waal-Merwede:

Land van Maas en Waal.

Bommelerwaard en Land

van Heusden en Altena en

Biesbosch - wateren en

plaatsnamen.

hoog en laag water dat in de Romeinse tijd zo’n een tot twee meter moet zijn geweest, is in de loop van de jaren vele keren groter geworden door kanalisatie en de aanleg van kribben. Door dijken aan te leggen hebben we van onze grote rivieren kanalen gemaakt, waardoor we de overstromin-gen over onszelf hebben uitgeroepen.

Maar dat is niet het hele verhaal. Het water vormde niet uitsluitend een bedreiging buiten de dijken, maar de waterproblemen van binnenuit namen ook toe. De bodem in de polder zakte weg, de zware klei klonk steeds verder in, ’s win-ters stond er water, ’s zomers was het kurkdroog. Tegenwoordig zijn de rivierpolders badkuipen ge-worden, dieper gelegen dan de rivier. En die bad-kuipen zijn nog lek ook, het grondwater en het kwelwater moeten met veel kunst- en vliegwerk, met elektrische gemalen, op een laag niveau wor-den gehouden.Het is niet louter kommer en kwel met het stromende water. Sterker nog, de rivieren vorm-

den ook de levensaders, daar ‘gebeurde het’. Scheepvaart, reizen over de rivier, uitgebreide visserij, vruchtbare uiterwaarden, steenfabrie-ken, scheepswerven, talloze havens en haventjes, tientallen laad- en loswallen en veerponten, een bedrijvigheid die eeuwenlang heeft bestaan. Het maatschappelijk en economisch leven speelde zich voor een groot deel af langs de oevers van de rivier. De noord-zuid verbindingen dwars door de rivier-polders waren slecht ontwikkeld. Die liepen veelal dood ergens in de natte, ’s winters ontoegankelijke komgronden.

In de loop van de negentiende eeuw is dit beeld gekanteld. Steeds meer wegen werden verhard en beklinkerd. Treinverbindingen via enorme giet-ijzeren spoorbruggen over de Waal-Merwede en de Maas kwamen tot stand, de automobiel werd uitgevonden. Maar er waren nog geen vaste ver-keersbruggen over de grote rivieren. Die werden pas in het begin van de twintigste eeuw aangelegd. Het aanvankelijke voordeel van de eiland-positie


de drukte van de randstad. Rust en ruimte zijn er nog heel gewoon. Met uitzondering van de Bies-bosch is het gebied tussen Waal-Merwede en Maas bij de gemiddelde Nederlander nog betrekkelijk onbekend. Heusden en Altena, Bommelerwaard, Maas en Waal? Waar ligt dat precies? Wie er niet moet zijn, trekt er ook niet doorheen, zo wordt wel gezegd.

Zwerftochten tussen Maas en Waal -Merwede

Vroeger werd er veel gelopen, meestal doelge-richt, het was vaak de enige manier om je van A naar B te verplaatsen. Er werd in het verleden nauwelijks gewàndeld, omdat de werkdagen lang waren en men daardoor weinig vrije tijd had. Wandelen is immers lopen voor je plezier. Bovendien was de toestand van de wegen tot aan de negentiende eeuw zo slecht en gevaarlijk dat wandelen voor de lol haast ondenkbaar was.

keerde om in een nadeel. De brede rivieren die het land omsluiten, en die vroeger zorgden voor verbinding en transport, werden in het gemo-toriseerde tijdperk de natuurlijke barrières. De eilanden tussen Waal en Maas raakten geleide-lijk in een isolement. De grote industrie ging hun neus voorbij door het ontbreken van goede verbindingswegen. Bovendien, de ontwikkeling van de landbouw stagneerde onder meer door de belabberde kwaliteit van de komgronden en de permanente dreiging van overstromingen.

De kentering in de economische neergang werd ingezet door de ruilverkavelingen die na de Twee-de Wereldoorlog zijn uitgevoerd. Deze vorm van landinrichting geldt als de grootste ingreep in het gebied, sinds in de loop van de late middeleeuwen de bandijken werden gesloten. Het is een proces geweest van tientallen jaren, goed voor de boeren, maar slecht voor het landschap. Het rivierenland heeft nu uitstekende noord-zuid verbindingen en een bloeiende economie, maar het mist (gelukkig)

In de Romeinse tijd en

daarvoor kon het rivier-

water breed uitstromen

tussen de stroomruggen en

de oeverwallen (boven). In

onze tijd is de rivier gehar-

nast tussen hoge dijken.

De komgronden die niet

meer worden overstroomd,

klinken steeds verder in

en liggen nu lager dan de

uiterwaarden (onder).

Waal

Waal

Maas

Maas

HoogwaterLaagwater

Laagwater

Hoogwater

rivier oeverwal komgebied/overstromingsvlakte

rivier dijkoeverwal polder


aangeduid, bestaat niet meer. Toch zijn er talloze mogelijkheden om van de geplaveide paden af te wijken. Zwerven is juist niet de bordjes volgen, maar lopen op markante punten in het land-schap, op kerktorens, op een schoorsteen van een oude steenfabriek ver weg, lopen op het gevoel. Zwerven is vrijheid.

Wat maakt ons rivierenlandschap zo aantrek-kelijk om zwerftochten te maken? Het weidse land, de ruimte, geaccentueerd door hier en daar wat bomen, de rechte polderlijnen, de kromme dijken. Dwalen door het boerenland, hoge hemel, Hollands licht, de nadrukkelijke felheid van de seizoenen, het uitbundige groen van het voor-jaar, bloeiende bomen, bermen en hooilanden, de warme, lome zomer, insecten, de kleurrijke herfst, storm, vogels, de witte velden in de winter, ijs. En water, overal water, sloten, weteringen, plassen, ri-vieren, verzopen akkers bij overvloedige regenval, snel wisselende waterstanden.

De uiterwaarden lenen zich bij uitstek voor

Een vertakt, samenhangend geheel van wegen bestond niet. Bijna alle paden waren onverhard en wegwijzers waren er amper. In het rivierenland waren de dijken de belangrijkste looproutes, want in de polders waren de wegen in natte tijden vrij-wel onbegaanbaar. Dikwijls waren het niet meer dan karrensporen, soms verstevigd met puin of grind en slechts in enkele gevallen voorzien van een klinkerbestrating.

Er is veel veranderd. Tegenwoordig is wandelen ‘in’. Heel Nederland, dus ook het rivierenland, is overdekt met een fijnmazig netwerk van wan-delwegen, korte en langere trajecten, gemarkeerd met gekleurde paaltjes, rood-witte strepen, knoop-puntgetallen, en wat al niet. Tik op internet een willekeurige plaatsnaam in, voeg het woord ‘wan-delen’ of ‘wandeling’ toe, en de routes springen naar voren, vaak compleet met horeca en dag-attracties. Behalve in de grotere natuurgebieden hebben we vrijwel elke vierkante meter in ons aangeharkte landschap een bestemming gegeven. ‘Onland’, zoals onbruikbare grond vroeger werd

Bodemopbouw

Bodemopbouw – De

Biesbosch, het westelijk deel

van het Land van Heusden en

Altena en de Langstraat, is

een zeekleilandschap (deels

op veen), terwijl het land-

schap van het oostelijk deel

van het land van Heusden en

Altena, de Bommelerwaard en

het Land van Maas en Waal

is opgebouwd uit rivieraf-

zettingen, rivierklei in de

kommen en zandige klei op

de hogere delen en langs de

rivieren. Hier en daar steekt

er een geologisch veel oudere

donk (rivierduin) boven het

kleidek uit. De overstromings-

vlakte van de Maas wordt in

het zuiden begrensd door het

Pleistocene dekzand (oker).

In de Alblasserwaard ligt klei

op laagveen (paars).


struintochten, geen paden, geen gebaande we-gen. Lopen door restjes griend, over oneffen grasland, bloemrijke rivierduinen, strandjes tus-sen kribben en dan de pracht van de stromende rivier, groots en onstuimig bij Waal en Merwede, milder bij de Maas. ’s Zomers bij laagwater zijn de stranden breed en steken de kribben hoog boven het water uit. ’s Winters lopen de uiter-waarden een enkele keer helemaal onder en dan staat het water van dijk tot dijk, een kilome-ters brede kolkende watervlakte, de toppen van de kale bomen grijs erboven uit. ‘Een schouw-spel van onbeschrijfelijke grootsheid’ zegt Jac. P. Thijsse in 1938 in ‘Onze Groote Rivieren’ En wij zeggen het hem na.

In dit boek komen vele thema’s aan de orde die allemaal te maken hebben met het zoute en het

zoete water. We beginnen in de oudheid. We nemen een kijkje in het boerenleven op het plat-teland van de Bataven. We gaan aan de hand van een oude Romeinse wegenkaart op pad door onze regio. We zoeken naar de grenzen van de Grote Waard, die enorme middeleeuwse polder tussen Waal-Merwede en Maas die zich uitstrekte van de huidige Hoekse Waard en het veengebied ten zuiden van de Maas tot aan de Bommelerwaard. Geldzucht en bestuurlijk onvermogen hebben uiteindelijk geleid tot de ondergang ervan, in gang gezet door de St.-Elisabethsvloed van 1421. Herrezen uit de vloed is de Biesbosch, één van onze nationale parken. Rivieren vormen natuur-lijke grenzen tussen gewesten, het zijn barrières in oorlogstijd. Maas en Waal tonen ons ook een scherpe scheidingslijn tussen katholieken in het zuiden en protestanten in het noorden.

(Links) Hoogwater in de

Hurwenense Uiterwaard.

De Waal klotst hoog tegen

de bandijk. (Rechts) Laag-

water in de Hurwenense

Uiterwaard. Het Waalwater

is kilometers ver, terug-

getrokken in het zomerbed,

ongeveer negen meter la-

ger dan het hoogwaterpeil.


maken aarzelend hun entree. Maar hoe moet het verder met de polders binnen de waterkeringen? Het boerenbedrijf staat onder druk, verrommeling dreigt, de randstad rukt op. De samenhang tussen de rivier en het ingedijkte land ontbreekt. Hoe verder? Daarover geven we tot slot onze mening.

In de laatste hoofdstukken van dit boek nemen we u mee op een twaalftal zwerftochten door het gebied, van de rivierduinen van Bergharen en Hernen in het oosten tot de waterrijke Biesbosch in het westen. Het is een landstreek door de mens gemaakt en door de natuur beschilderd. We struinen door grootschalige landbouwgebieden en door natuurreservaatjes, infuuslandschappen die tijdens de ruilverkavelingen zijn uitgespaard. De uiterwaarden gaan vrijwel allemaal op de schop in het kader van megaprojecten als ‘Ruimte voor de Rivier’ en ‘Maaswerken’. Daardoor wordt het rivierenland onmiskenbaar veiliger gemaakt en – naar velen zeggen - ook mooier. We gaan buiten de dijken weer op terpen wonen, drijvende huizen

De Waal bij Zaltbommel

met de Martinus Nijhoff-

brug.


Uit de reisverhalen die vanaf de achttiende eeuw zijn opgetekend, komt een

weinig florissant beeld van het rivierenlandschap naar voren. De wegen

waren slecht en modderig en het gebied wordt nogal eens beschreven als

saai, kaal en moerassig. Een gunstige uitzondering vinden we in de verhalen

van Jacobus Craandijk (1834-1912); hij geeft levendige beschrijvingen van

de streken rond Maas en Waal waar hij doorheen trekt. Hij is onze gids in

hoofdstuk 5.

Jacob van Lennep en Dirk Hogendorp, twee Leidse studenten, wandelden

in de zomer van 1823 door grote delen van ons land. Nederland was nog

leeg, met nauwelijks meer dan twee miljoen inwoners. De schaarse wegen

waren onverhard en veerpontjes, trekschuiten en diligences onderhielden

de verbindingen tussen dorpen en steden. Op hun tochten doorkruisten de

heren drie keer het rivierengebied tussen Dordrecht en Nijmegen. Per dili-

gence reisden zij door het Land van Heusden en Altena van Sleeuwijk naar

Raamsdonk, en door de Bommelerwaard van Hedel naar Zaltbommel. Ze

ergerden zich aan de erbarmelijke, zompige wegen, waarin de wielen van

hun voertuig vastliepen. Ook het drassige landschap vermocht hen niet te

boeien, ondanks het feit dat er van horizon tot horizon bloemrijke hooilanden

te zien moeten zijn geweest (aldus oude beschrijvingen). Als je uit het raam-

pje van een schommelende koets kijkt, heb je daarvoor kennelijk weinig oog.

In het Land van Maas en Waal liep het tweetal over de dijk van Wamel naar

Druten. De schets die ze van dat landschap gaven is aanmerkelijk zonniger:

boomgaarden, gevarieerde akkers met boekweit, hennep en tabak, gewas-

sen die in onze tijd niet meer geteeld worden in deze regio.

Waardering voor riviernatuur is pas heel laat op gang gekomen. Als je

vroeger ging wandelen, dan deed je dat in bossen, duinen en heidevelden.

Rivierenland nodigde niet uit tot het maken van een uitstapje. Het was

vrijwel overal nat en moerassig. Voor een struintocht door de uiterwaarden

of door de polder had je laarzen nodig. Leren laarzen waren kostbaar en

rubberlaarzen kwamen pas in zwang aan het einde van negentiende eeuw.

Op oude foto’s van veldexcursies uit het begin van de twintigste eeuw zie je

zonder uitzondering heren in nette pakken compleet met stropdas en hoed

op het droge staan. Soms zitten ze in een bootje, maar met laarzen aan

waden door een moeras, dat deed je niet.

WANDELEN TOEN

Gravure van J. en C. Luiken, 1694

132 RIVIEREN IN BEWEGING HOOfDsTuk 6 ZWERVEN TussEN kOMGRONDEN EN RIVIERDuINEN – LAND VAN MAAs EN WAAL 133

Kersen hoogstamboomgaard in het ‘fruitig Land van Maas en Waal’.

132 RIVIEREN IN BEWEGING HOOfDsTuk 6 ZWERVEN TussEN kOMGRONDEN EN RIVIERDuINEN – LAND VAN MAAs EN WAAL 133

ZWERVEN TussEN kOMGRONDEN EN RIVIERDuINEN

Land van Maas en Waal

HOOFDSTUK 6

Het oostelijk deel van het Land van Maas en Waal, het rivierduinencomplex van Horssen naar Hernen en verder de dijken en de uiterwaarden langs de rivieren, staan redelijk in de belang-stelling. Het minst bekende westelijk deel, het verkavelde komgrondengebied, is toch zonder-meer een openbaring (zie voor de nuance ook het kader Ruilverkavelingen). Langs de dorpen aan de noordrand loopt van oost naar west de Van Heemstraweg over de oude stroomrug van de Waal met vele boomgaarden, bloeiend in het voorjaar, zwaar van het fruit in het najaar. De kom is leeg. Rust, groene ruimte en hoge luchten bepalen het beeld, de kerktoren van Dreumel als baken op de einder. Weilanden, koeien, maïsvel-den, beboomde lanen met essen, populieren en platanen en smalle wegen met verspreide boerde-rijen. Populierenbosjes en eendenkooien vormen de accenten in dit vlakke landschap, donker en duidelijk aanwezig in de zomer, nevelig vergrijzend in de winter. Er staan (gelukkig) geen kassen en dat is wel het meest opvallende.

Het grote ontgravenMeer Maas, minder landbouw

De ingebruikneming van de Bergsche Maas en het ophogen van de overlaten bij Heerewaarden in 1904 loste maar een deel op van de hoogwaterpro-blemen van de Maas (zie hoofdstuk 4). De Beerse Overlaat in het oosten bij Cuijk bleek nog steeds hard nodig, getuige de talloze overstromingen die het noordoosten van Brabant teisterden. Tussen 1900 en 1927 trad de Maas ruim dertig keer bui-ten haar oevers met alle ellende van dien. Dat kon zo niet langer. De ‘druppel’ die de emmer letterlijk deed overlopen, was de watersnoodramp die zich rond de jaarwisseling van 1925 op 1926 voltrok in het Land van Maas en Waal. Er werd kort daarna besloten tot ‘normalisatie’ van de rivier. Om het Maaswater sneller naar zee af te voeren, moest de rivier worden rechtgetrokken, onder meer door een aantal meanders af te snijden. Een enorme klus, die plaatsvond tussen 1931 en 1942, een werkverschaffi ngsproject midden in de crisisjaren.

148 RIVIEREN IN BEWEGING HOOfDsTuk 7 ZWERVEN OP HET EILAND TussEN DE RIVIEREN – BOMMELERWAARD 149

Het roodbonte Maas-Rijn-IJsselvee is goed op haar plaats in de uiterwaarden langs de Waal.

148 RIVIEREN IN BEWEGING HOOfDsTuk 7 ZWERVEN OP HET EILAND TussEN DE RIVIEREN – BOMMELERWAARD 149

Buitenpolder Heerewaarden: kwel en koeien

Ons vertrekpunt is het Bezoekerscentrum De Grote Rivieren in Heerewaarden. Alles in dit gebouw her-innert aan de hoogtijdagen van de zalmvangst, inmiddels vergane glorie (zie kader Riviervisserij). Heerewaarden is een omdijkte enclave tussen Maas en Waal, waar beide rivieren elkaar tot op een paar honderd meter naderen en alleen door een sluis van elkaar gescheiden zijn (zie hoofdstuk 4).We nemen eerst en kijkje in de uiterwaarden bij fort Voorne. Hier op de grens van het Land van Maas en Waal worden de buitendijkse gebieden afgegraven en de oevers ‘natuurvriendelijker’ ge-maakt. Daar is nu in 2011 nog weinig van te zien. Voorlopig bepalen desolate hopen bagger en naar zand wroetende graafmachines het beeld. Aan de overkant ligt Lith, een dorp dat bekendheid heeft gekregen door het boek ‘Dorp aan de rivier’ door Antoon Coolen geschreven in 1934. De uiterwaar-den tussen Maren, Kessel en Lith die omsloten

waren door een grote meander zijn vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw volledig op de schop gegaan. Geleidelijk is toen de Lithse Ham gegroeid, een groot waterrecreatiecentrum rondom plassen die door zandwinning zijn ontstaan. In hoofdstuk 1 is een kaartje opgenomen waarop te zien is hoe talrijk de prehistorische en Romeinse vondsten zijn geweest die tijdens het baggeren van de Lithse Ham naar boven zijn gekomen. Bedenk daarbij dat het hier alleen gaat om de geregistreerde ob-jecten. Wij vrezen dat vele vondsten zich aan de meldingsplicht onttrekken. Op dit kruispunt van waterwegen dat al rond het begin van onze jaartel-ling dienst deed, moeten bovendien nog veel meer waardevolle voorwerpen in de grond zitten.

We lopen terug naar Heerewaarden. Een fraaie plek ten westen van dit dorp is de Buitenpolder, vroeger de Schutwaard geheten, een strategische plek tussen de ruïnes van het ‘oude’ Fort St.-Andries uit 1599 en het ‘nieuwe’ fort dat in 1816 gebouwd is (zie hoofdstuk 3). Op die plaats liep

ZWERVEN OP HET EILAND TussEN DE RIVIEREN

Bommelerwaard

HOOFDSTUK 7

170 RIVIEREN IN BEWEGING Hoofdstuk 8 ZWERVEN tussEN ZEE EN RIVIEREN – BIEsBosCH EN LANd VAN HEusdEN EN ALtENA 171

Grienden werden aangelegd op lage, regelmatig onderlopende stukken land die ongeschikt waren voor de

landbouw. De wilgen werden om de zovel tijd gesnoeid om in de behoefte aan hout te voorzien.

170 RIVIEREN IN BEWEGING Hoofdstuk 8 ZWERVEN tussEN ZEE EN RIVIEREN – BIEsBosCH EN LANd VAN HEusdEN EN ALtENA 171

explodeerde, de stilte is weg. Op een bodem overvol met voedingstoffen barstte de vegeta-tie los. Reuzengroei overheerst, grote brand-netel, reuzenbalsemien, grote engelwortel en late guldenroede, metershoge exoten die hun plek gevonden hebben. Voor publiek gesloten stiltegebieden blijken noodzakelijk om de na-tuur te beschermen. Enorme omdijkte drinkwa-terspaarbekkens nemen de plaats in van oude landbouw polders. Sinds 1994 is de Biesbosch een nationaal park. De bever is terug, niet op ei-gen kracht, maar na herintroductie in 1988. Er zijn plannen om het getij weer beperkt toe te laten, door de Haringvlietsluizen op een kier te zetten. Nederland heeft er eigenlijk geen zin in, maar de internationale druk is groot. De vanuit zee trekkende zalmen kunnen hun paaigronden ver stroomopwaarts alleen langs die weg berei-ken, en de Duitsers en de Fransen hebben al grote sommen geld geïnvesteerd om dat doel te bereiken.

de Biesbosch, een vleugje nostalgie

Zwerven door de Biesbosch. Dat heb ik in de loop van de jaren herhaaldelijk gedaan, te voet en va-rend. Het begon in 1966 tijdens biologisch veld-werk, samen met collega’s. We bivakkeerden in de boswachterwoning in polder De Dood en trokken er per boot op uit, langs metershoog riet, gekapte grienden en verlaten griendketen. Bij laagwater vielen we droog op een zandplaat en we bag-gerden kniediep door vol geslibde kreken. Het contrast was groot tussen de donkere, ondoor-dringbare ruigtes, de prielen vol obstakels en de weidse getijdengeulen met watervogels en hoge luchten. Het getij heerste, tweemaal daags, in een mysterieus, dynamisch landschap, een indruk-wekkend en uniek gebied.

Ik ben later, na de afsluiting van het Haringvliet in 1970, nog vaak terug geweest. De kracht van het getij is verdwenen. Het watertoerisme

ZWERVEN tussEN ZEE EN RIVIERENBiesbosch en

Land van Heusden en Altena

HOOFDSTUK 8

BuitenpolderHeerewaarden(pag. 149-151)

Komgronden tussen Dreumel en Alphen

(pag. 138-139)

Langs de Maas,het grote ontgraven

(pag. 133-138)

Van Winssen naar Boven-Leeuwen

(pag. 139-141)

Bergharenen Hernen

(pag. 141-147)


FOXY DESIGN

Rivieren in beweging

Piet en Arjan N

ienhuis

Rivieren in beweging: het Land van Maas en Waal, de Bommelerwaard en het Land van Heusden en Altena. Met uitzon-

dering van de Biesbosch is dit gebied tussen de Maas en de Waal-Merwede tamelijk onbekend. Dit land is ontstaan uit de

kracht van de botsing tussen zee en rivier en gevormd door de mens. Het steeds terugkerende verhaal van overstromingen en

bedijkingen sijpelt overal doorheen. De streek is zeer rijk aan verleden, met eeuwenoude steden en dorpen en trotse kastelen,

met stoere dijken en weidse polders en spannende natuur op de grens van land en water. Deze langgerekte regio bestaat uit

bijna-eilanden, ieder met een eigen identiteit, omkranst met een natuurlijk lint van kleurrijke uiterwaarden, waar boer en

natuurliefhebber elkaar ontmoeten.

Dit is geen wandelboek, maar wel een boek voor wandelaars die willen genieten van de rust en de ruimte van het rivieren-

land, tussen Bourgondisch Brabant en de drukke randstad. De auteurs nemen u mee op een groot aantal zwerftochten, van

de rivierduinen van Bergharen en Hernen in het oosten tot de waterrijke Biesbosch in het westen. We gaan op pad met de

Romeinen uit het begin van onze jaartelling en met kroniekschrijvers uit de negentiende eeuw. We laten zien dat Maas en

Waal barrières vormden in oorlogstijd en scheidingslijnen tussen katholieken in het zuiden en protestanten in het noorden.

We gaan op zoek naar de grenzen van de Grote Waard, de grootste middeleeuwse polder van ons land, en van de Beerse Maas,

het omvangrijkste gebied voor waterberging in bewoond Nederland, twee vergeten iconen in onze nationale watergeschiedenis.

We struinen door grootschalig boerenland met akkerbouw en grasland en door natuurreservaatjes die tijdens de ruilverkave-

lingen zijn uitgespaard.

Dit boek is geschreven en gemaakt door vader en zoon Nienhuis, Piet (1938) is bioloog en zijn zoon

Arjan (1976) is landschapsarchitect. De vreugde die je kunt beleven aan het wandelen door ons

cultuurlandschap, ingebed in kennis over de geschiedenis van het gebied, willen we in dit boek met u

delen. Het werk is rijk geïllustreerd met foto’s kaartjes en diagrammen die de historische gelaagdheid

van de landschapsverhalen laten zien.

FOX Y DESIGN – ZA LTBOMMEL

Rivieren in beweging

Documents

Transcript of Rivieren in beweging