Miguel de Cervantes

Rinkonete eta Kortadillo—

Kristal lizentziatua

euskaratzailea: Lukax Dorronsoro

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.

Liburu gehiago eskuratzeko:http://armiarma.com/liburu-e

Itzulpena: Lukax Dorronsoro.

Euskarazko edizioa: Baroja, 1987Jatorrizkoaren data: 1613

Miguel Cervantes euskaraz:http://ekarriak.armiarma.com/?i=494

Liburu honen lehen orria ireki duenak orainbaino lehen Cervantes-en berri ongi ikasia duela-koan nago. Ikasitakoak, ordea, ez digu beti hereosoan irauten gogoan. Denboraren lanbroaklauso artean bildu duenaren errainu bihurtzenda. Zilegi bekit, beraz, oroimenaren lagungarri,jatorriz «Novelas Ejemplares» deritzaten etaeuskaratzean «Nobela Egokiak» izena ezarri die-gun eta mendeen joanak zahartu ezin izandituen eleberri hauek idatzi zituenaren bizitzakozertzelada nagusienak gogora araztea.

Miguel de Cervantes Saavedra, iberoenpeninr tsulak eman duen idazlerik ospetsuenaeta munduan jaiotakotan irakurrienetarikoa,1547an jaio zen Alcalá de Henares-en. Rodrigode Cervantes zirujauak eta honen emazte Leo-nor de Cortinas-ek ukan zituzten sei umeetanlaugarrena zen.

Gortea nora, hara joaten zen Miguel-en aitabiziminaren bila. Hala, 1551n Valladolid-a joanzen here sendiarekin bizitzera, Gortea hara alda-tu zelako. Bizibide egokia lortu beharrean, zorrak

egin eta preso hartuak gertatu ziren Miguel etahere anaia Rodrigo.

Arjelia-ra eraman eta Dali Mamí kortsariogreziarrari eman zioten Cervantes esklabu. Tur-koek Juan de Austria-ren eta Sessa-ko dukearenerrekomendapen agiriak ikusi zituztenean, per-tsonai handizkitzat jo zuten Miguel; eta erreska-te oparoa jaso zezaketela uste ukan zuten harentruke. Gurasoak zorpean erortzeraino ahalegin-du ziren turkoek bi semeengatik eskatzen zutenerreskate-dirua lortzen. Batentzako lain bakarrikeskuratu zuten, ordea, eta nahiago ukan zuenMiguel-ek bere burua baino anaia gaztearenasalbatzea.

Gero, lau ihesaldi antolatu zituen Cervantes-ek; harrapatu egin zuten, ordea, denetan; eta,orduan, bere gain hartzen zuen bed gertatuarenerantzukizun osoa, lagunak errugabe utziaz bereburuarentzat espetxe eta zigor ikaragarriak era-kartzen zituela.

Bi praile Trinitario heldu ziren Arjelia-ra1580an, Cervantes-en erreskaterako 300 eskudozeramatzatela. Eskatzen zutena 500 izan ordea.eta, Juan Gil praileak —hala bait zeritzan bietan

bata—, Arjeliako merkatari kristauen arteaneskale ibiliz bildu zituen falta zirenak; eta halaaskatu zuen Cervantes, Konstantinopolira era-mateko galeran sartua zeukaten unean.

Hogetamairu urteko mutila zen CervantesEspañiara itzuli zenean. Biziro abentura zaleaageri izan zaigu orain arte, heroi ausarta izanikbihotz zabaleko gizakiari dagozkion ekintza onu-rakorretan ere benetan nabarmendu zelarik.Hamaika urtez atzerrian ibili ondoren, here idaz-lumaren zorrotza beste lanbiderik gabe itzuli zenetxera. Benetako pobrezian bizi zitzaizkion sen-dikoak: zahar eta gor zegoen aita, ama zaintzai-le zuela; alaba zaharrenak eta gazteenak, diru-dienez, prostituziotik ateratzen zutenarekin biziziren, beste irabazpiderik ezean.

Sendia zorpetik atera eta bizibide egokia lor-tzeko asmoz, Portugala joan zen; han bait zego-en Felipe Ila. Erregek, Ipar Afrikako berri zekiengizona zela Cervantes eta, Oran-en eman zionbetekizuna; baina ez dakigu zein ez nolako.

1582an, Ameriketan enpleguren bat ematekoeskatu zion Indietako Aholkutegiari; ez zioten,ordea eman. Garai honetan idatzi zuen «La Gala-

tea» izeneko artzain nobela, handik bi urtetaraargitaratu bazen ere. Hauxe izan zen hain zuzenCervantes-ek argitara emaniko lehen liburua,beure burua idazletzat ezagutzera ere orduantxeeman zuela lehenbizikoz esan behar.

1583an Esquivias-a joan zen bizitzara; eta,hurrengo urtean ezkondu egin zen, CatalinaSalazar zeritzan hango neska batekin. Badirudialdi honetan antzerkiren batzu idatzi zituela,Madrid-en antzestu zizkiotenak.

1587an Andaluziara doakigu, abastoak bil-tzeko komisario izendatua; Menderakaitz zeri-tzan armadarentzat laborea eta olioa errekisa-tzea zuen eginkizunik nagusiena. Lanbide hau ezzitzaion batere atsegin Cervantes-i eta, handikhiru urtera, berriro ere, Indietan lanposturen batemateko eskabidea egin zuen. Ikusten denez ezzuen galdu abentura grinarik. Baina Felipe Ilakezezko zorrotz hau eman zion: «Bila ezazu ingu-rumari honetan eskura diezazukegun mesedea».Agian Indietara bidali izan balute «Kixotea» gabeutziko gintuen.

Abasto biltzailetzak arazorik asko ekarri zionCervantes-i: elizgizonen garia enbargatu zuela

eta bitan eskumikatu zuen Elizak; udalerri askoberriz, ukatu egin zitzaizkion armadarako eska-tzen zitzaiena ematera. 1589an Castro del Rio-ko kartzelan sartu zuen Ecija-ko korrexidoreak,baimenik gabe hirurehun hanega gari salduzituela eta; errugabe aurkitu zuten, ordea. Han-dik hiru urtera, abasto biltzetik jasotakoa gorde-tzen zion bankuak kiebra jo zuen; eta, ez baitzituen bere kontuak garbitu ahal ukan, Sevilla-kokartzelan sartu zuten, berehala fidantzapeanatera bazuten ere. Bada beste behin ere Sevilla-ko kartzela nozitu omen zuela dioenik, baina hauez da kontu garbia.

Bai, ezbeharrik franko eman zion noski lanbi-de horrek; bai, ordea, herri maila guztien ezagu-pide zehatza ere, bideak zehar ibiltzera, bentaarrunt eta ezerosoetan ostatu hartzera, herrieta-ko aberaskumeekin eta zarpilekin, herrixketakogaizkileekin eta aitonumeekin... harremanestuan ibiltzera behartu bait zuen. Gero, «Nobe-la Egokiak» eta «Kixotea» idazterakoan, neurri-gabeko altxorraren jabe gertatu zen ibili haieiesker. Urte hauetan jasotako esperientziareneragina nabarmen ageri zaigu «Nobela Egokiak»

etan. Badirudi gainera, garai haietan, edo handiklaister, idatzi bide zituela batzu: «Rinkonete etaKortadillo» eta «Estremeño Jeloskorra» adibidez,1604an (dirudienez) argitaratu bait zizkioten«Compilación de Curiosidades Españolas» zeri-tzan liburuan. Agustin Gonzalez de Amezua-kdioenez, aldi beretsuan idatzi bide zuen «AndereEspañol Ingelesa» ere.

1603an (edo 1604an) berriro ere Valladolid-en jarri zaigu bizitzen; han bait zegoen Gortea.Garai honetan idatzi bide zituen, Gonzalez Ame-zua-k dioenez, «Kristal Lizentziatua», «IruzurEzkontza» eta «Zakurren Berriketaldia».1605ean eman zuen argitara «Kixotea»renlehenbiziko zatia. Harrigarrizko arrakasta ukanzuen berehala, eta Cervantes ospetsu bilakatuzen, nahiz eta ez dirudun.

Episodio aipagarri bat gertatu zitzaion1605eko ekainaren 27ko gauean: EzpeletakoGaspar zeritzan zaldun euskalduna, naparra hainzuzen, larriki zauritua utzi zuen norbaitek Cer-vantes-en etxe-atarian. Etxera jaso zutelarikbihotz onez zaindu zuten, handik bi egunetara hilzitzaien arte. Hau zela eta, Cervantes-en etxeko

auzokide guztiak bahitu zituen justiziak. Egunbete bakarrik egin zuten kartzelan; baina, askiizan zen Miguel-en arrebek zeramaten nolahala-ko bizikeraren berria barreiatzeko. Eta, gauzakuriosoa, Cervantes-enean Ezpeleta Jauna salba-tzeko ahaleginetan ari ziren bitartean, desfilealaia zebilen Valladolid-ko kaleetan zehar, Felipeprintzearen jaiotza ospatzen, Don Kixote-z etaSantxo Pantza-z mozorroturiko jende bat ere tar-tean zela.

1606 Gortea Madrid-a itzuli zen eta Cervan-tes ere bai, here sendiarekin. «Kixotea»k ukanzuen harrigarrizko arrakastak, aurretik idatziakzeuzkan beste idazlanak argitaratzera bultzatuzuten. Hala, 1613an «NOBELA EGOKIAK» argita-ratu zituen Liburu batetan: Ijito Neskatxa, Maita-ri Erakorra, Rinkonete eta Kortadillo, AndereEspañol Ingelesa, Kristal Lizentziatua, OdolarenIndarra, Estremeño Jeloskorra, EtxegarbitzaileHandizkia, Bi Neskatoak, Kornelia Andrea, IruzurEzkontza eta Zakurren Berriketaldia. Hurrengourtean «Parnasorako Bidaia» argitaratu zuen,eta 1615ean «Kixotea»ren bigarren zatia.

Madrid-ko Gortean idazleek ohi zituzten ter-tulietara joaten zen nonbait, eta batzar hoietakobatean Lope de Vega-k, beronek dioenez, Cer-vantes-en betaurrekoak erabili omen zituen, ber-tso batzu irakurtzeko. Beste nobela bat ere ida-tzi zuen, «Los trabajos de Persiles y Segismun-do», Cervantes hil eta gero argitaratua. Liburuhau Lemos-ko konteari eskaini zion, 1616ko api-rilaren 19an idatzi zuen eskaintagiri zoragarribaten bidez. 1616ko apirilaren hogetairuan hilzen.

«Kixotea» argitaratu zuen arte idazle ezeza-guna zen. Nolanahi ere, azkeneko hamaikaurteetan bederen jaso ahal ukan zituen gero,historian zehar, etengabe mundu osoak eskainidizkion txaloen hastapenak.

Bukatzeko zera esan behar dut: Cervantes-ek, «Kixotea» idatzi izan ez balu ere, aski zitu-keen «NOBELA EGOKIAK» munduko idazle aipa-tuenen zerrendan nabarmen agertzeko.

Deban, 1987ko uztailak 5

RINKONETE ETA KORTADILLOErrotatxo bentan, Gaztelatik Andaluziara

bidean, Alkudiako landa famatuen azken mutu-rrean, udako egun hero batetan, hamalau hama-bost urteko bi mutikok elkarrekin topo eginzuten halabeharrez; ez batak eta ez besteakzeukakeen hamazazpí urtetik gota; iaioak biak,baina oso zarpilduak, hautsiak eta gaizki erabi-liak. Ez zeukaten kaparik; galtzak, ehunezkoak;galtzerdiak, berriz, haragizkoak. Egia esan, oine-takoek erremediatzen zieten hori; izan ere bata-renak espartzinak ziren, auskalo zenbat harato-nata eginak; bestearenak, berriz, txulodunak etazolurik gabeak, oinetakotzaren ordez oineraz-tuntza egiten ziotela. Batak ehiztari-zapel ber-dea zekarren buruan. Besteak, berriz, tokilarikgabeko kapela, kopaz labur eta hegalez zabal.Bizkarrean, bularretara lotua, orkatz-larruarenkoloreko alkondara zekarren batak, argizariztuaeta dena beso-zorro batean bildua; bestea,motxal zetorren, alprojarik gabe; hala ere tripa-pean hazidura handi bat ageri zitzaion; gero

nabarmendu zenez, baloi deritzaten horietakolepoedergailua zen, koipez almidoiztua eta, urra-tuaren urratuz hain ziztrindua, ze, ziztrinez eginabait zirudien. Hemen bildu eta gordeak arraul-tzekerako kartak zekartzan, hainbeste erabiltzezmuturrak muskildu egin bait zitzaizkien; etagehiago iraun zezaten, ertzak borobildu zizkiela-rik itxura hartan utzi zituen. Eguzkiz erreak zeu-den; hazkazalak, berriz, pitzatuak zeuzkaten, etaeskuak ez oso garbiak. Batak ezpaterdika zeka-rren; besteak berriz, kirten horizko aiztoa,behientzakoak omen direnetakoa.

Loxusta bat egitera abiatu ziren biak atariedo leihopean ohi den estalpe horietako bateta-ra; eta, elkarren aurrez-aurre eseri zirelarik,zaharrena zirudiena honela hasi zitzaion txikie-nari:

— Nongotarra zaitut jaun handizki hori, etanorantza zoaz toki hobearen bila?

— Jaun zalduna —erantzun zion itaunduak—,ez dakit nongotarra naizen, ez norantza noanikere.

— Ba, egia esan —jarraitu zuen zaharrenak—, ez dirudizu, mertzede horrek, zerutik etorria;

toki hau, berriz, ez dago hemen inor egotekoegina; nahi eta ez aurrera egin behar da.

— Halaxe da —erantzun zion ertainak—;baina egia da esan dizudana; nire jaioterria ezbait da nirea; izan ere, semetzat ez naukan aitaeta sasikotzat erabiltzen nauen uhazama beste-rik ez dut han. Daramadan bideak, berriz, ez duhelmuga jakinik; eta bizitza miserable hau bizi-tzeko beharrezkoa zaidana emango lidakeenikinon aurki ahal baneza, hantxe bukatuko litzate-ke nire ibilia.

— Eta, mertzede horrek, ba al dakizu ofizio-rik? —galdegin zion handiak.

Eta txikienak erantzun:— Erbiak bezala laisterka egiten, ehiz-zaku-

rrak bezala jauzi egiten eta zerbait ebakitzerako-an guraizeak arte onez erabiltzen bestetan ezdakit.

— Hori guztia oso ona, baliagarria eta probe-txuzkoa duzu —erantzun zuen handiak—. Izanere, aurkituko bait duzu, Ostegun Santurakopaperloreak ebakitzeagatik, Dominisantuko opa-ria emango dizun sakristauren bat.

— Nire ebaketak ez dira molde horretakoak—erantzun zuen txikienak—; baizik eta, gureaitak, zerutikako errukiari esker sastrea eta gal-tzagina izaki, zango-estalkiak ebakitzen erakutsizidala; zuk dakizunez, galtzerdi oinpekodunakdira; azmantarrak, beren izenez esateko. Etahain ondo ebakitzen ditut, ze, maisutzarakoazterketak gaindi nezazke, zoritxarrak baztertuaez banindu.

— Horrelakorik eta gehiago ere gerta ohi zaiezintzoei —erantzun zion handiak—, eta betientzun izan dut: onerako trebetasunak direlakaltegarrienak; mertzede horrek, ordea, baduzubeta oraindik zeure patua aldatzeko. Hala ere,oker ez banago eta begia gezurretan ari ezbazait, badituzu mertzede horrek isileko besteiaiotasunen batzu, eta ez dituzu azaldu nahi.

— Baditut, bai —erantzun zion txikiak—;baina, mertzede horrek ongi adierazi duzunbezala, ez dira jendearen aurrerako.

Hala ihardetsi zion handiak.— Ba, zera esan diezazuket: inguru zabalean

aurki daitekeen mutikorik isilenetarikoa nauzula;eta, mertzede hori, zeure barrua ireki eta nigan

hustutzera bultza zaitzadan, neurea irekiko dizutlehenbizi; iruditzen bait zait halabeharrak ez gai-tuela hemen zertarakorik gabe elkartu; eta,hemendik hasi eta gure bizitzen azkeneguneraarte, benetako adiskide izan beharko duguladerizkiot. Ni, aitonume jauna, jatorriz Fuenfrida-koa naiz: toki ezaguna eta ospetsua, handiketengabe pasatzen diren bidaiari argiengatik;Pedro del Rincon dut izena. Gure aita tajuzkogizona da, Gurutzada Santuko ministraria baitda: bularia edo, herri xeheak deitzen dionez, bul-daria dela esan nahi dut, alegia. Zenbait egune-tan lagundu ere egin nion lanbide horretan; eta,hain ongi ikasi nuen ofizioa, ze, ez bait lidakebulak jotzen alderik aterako, horretan harroenakere. Baina, behin, bulen diruaz bula beraiezbaino gehiago zaletu nintzelarik, besarkatu nin-tzaion diru-zaku bati eta, harekin batera, Madri-len aurkitu nuen neure burua. Han eguneroeskaintzen zaizkizun erosotasunak zirela medio,egun gutxi barru atera nizkion barrunbeakzakuari, eta, ezkonbe;rriaren musuzapia bainotolesdura gehiagorekin utzi nuen. Diruaren ardu-raduna atzetik etorri zitzaidan; harrapatu egin

ninduen; eta, beraz, ez nuen mesede handirikatera; hala ere, jaun haiek, nire adinaren laburraikusirik, atakara hurbilarazi, bizkarraldean asti-naldi on bat eman eta ni Gortetik lau urtetarakodeserriratzearekin pozik geratu ziren. Pazientziahartu, sorbaldak kuzkurtu, astindua eta zigorrajaso, eta deserri-agindua betetzera abiatu nin-tzen; bain azkar abiatu ere, ze ez bait nuenabere bila hasteko betarik ukan. Hartu nituenneure ondasunetatik ahal zirenak, batez erebeharrezkoen iruditu zitzaizkidanak, eta, haienartean karta hauek atera nituen —eta une hone-tan agertu zituen, esan bait dugu lepokoan bil-durik zekartzala—; bain zuzen hauen bidez ateradut bizi-maina, Madrildik honaino dauden ostatueta bentetan hogeitabatera jokatuz. Eta, mertze-de horrek hain hondatuak eta gaizki erabiliakikusten dituzunarren, ezagutzen dituenareneskuetan miragarrizko ahalmena harrzen dute,ez bait du inoiz jokua jasoko azpian batekorenbat geratzen ez zaiola. Eta mertzede horrekjakingo duzu, noski, joku honetan jarduna baldinbazara, zenbateko abantaila daraman lehenbizi-ko kartan batekoa jasotzen duen hark, bateko-

tzat eta hamaikakotzat erabil bait dezake; eta,abantaila horrekin hogetabat enbidatuz, diruaetxean geratzen da. Honezaz gainera, enbaxa-dari baten sukaldariarengandik zenbait kinol etagelditze jokutria —zozomiko deritzana azkenhau—, ikasi nituen; beraz, zuk, mertzede horrek,zangoestalki-gintzan duzun trebetasuna Gorteanager dezakezun bezalaxe, bilauen zientzianmaisu naiteke ni. Hauek honela, badakit ez nai-zela gosez hilko; edozein kortixotara joanik ereaurkitzen bait dut karta-saio bat eginez denborapasa nahi duenik; biok egin behar dugu geroesperientzia hori: zabal dezagun sarea, eta eahemen dabiltzan mandazain horietako txorirenbat erortzen zaigun: biok hogetabatera jokatubehar dugula esan nahi dut, benetan ari baginabezala; hirugarrena izan nahi lukeenik balego,hura izanen bait da txanponak uzten lehenena.

— Bedi ordu onean —esan zuen besteak—.Biziro eskergarritzat daukat zuk, mertzedehorrek, zeure bizitzaren berri niri ematea; beraz,neuk ere neurea ezkutuan ez gordetzera behar-tzen nauzu; eta, laburki esanda, hauxe da; Sala-mancatik Medina del Campo bitartean dagoen

toki jaieratsu hartan jaioa nauzu. Gure aita sas-trea da; bere ofizioa irakatsi zidan, eta ebaketaarruntetatik, nire trebetasunari esker, zorroakebakitzeraino heldu nintzen. Landerriko bizikeraestuak eta ugazamaren maitasunik gabeko tra-tuak gogait eragin zidaten; aldegin nuen neureherritik, etorri nintzen Toledora neure ofizioanIan egitera, eta han gauza miragarriak eginditut; izan ere, ez bait dago erliki-ontzirik buru-zapitik zintzilik, ez hain ezkutuan dagoen poltsi-korik, nire eskuek miatu eta vire guraizeek eba-kiko ez dutenik, Argos-en begiez zainduak baleu-de ere. Eta hiri hartan eman nituen lau urteetan,ez ninduten behin ere ate tartean harrapatu, ezeta ustekabean eraso edo kortxetez lotsarazi etakontakatiluk salatu ere; egia da bai, duela zortziegun, zelatari-eme bi-jokodun batek korrexida-riari eman ziola nire trebetasunaren berri; hark,nire aide onen zalea izan nonbait eta, ikusi nahininduke. Baina, nik, apala izaki, ez bait dut nahihorrelako pertsona itzalgarriekin harremanetansartu, harekin topo ez egiten ahalegindu naiz.Eta, beraz, hain bizkor aide egin nuen herritik, zeez bait nuen betarik ukan zaldirik eta txanponik

eskuratzeko, ez eta joan-etorriko kotxe edogurdi arrunt bat bera lortzeko ere.

— Ez aipa horrelakorik —esan zion Rinkonertek—; eta elkar ezagutzen dugunez gero, alpe-rrik ditugu handiuste eta harrokeriak: aitor deza-gun xahuki txakurtxikirik eta oinetakorik eregabe geundela eta kito.

— Hala bedi —erantzun zion Diego Kortadok,hala esan bait zuen gazteenak zeritzala—; etagure adiskidetasunak, zuk, Rinkon jauna, esanduzun bezala, betirakoa izan behar duenez gero,has dezagun zirimonia santu eta goragarriz.

Zutitu zen, beraz, Diego Kortado, eta besar-kada estuan lotu zitzaion Rinkoni eta Rinkon,hari. Eta gero, hogetabatera jokatzen hasi ziren:lehen aipaturiko kartak, koipetsu eta gaiztotuak,baina _hauts eta lastoz garbi, zituztela banatuak.Laister zen Kortado ere, Rinkon maisua bezala,kartak erabiltzen iaio, bata eskupean zuela. Hon-tan mandazain bat dator atariko freskurara: hiru-garren nahi lukeela jokuan, haien erara. Pozikonartu zuten, eta orduerdi bat baino lehen,hamabi erreal eta hogetabi marabedi irabazi ziz-kioten, hamabi lantzakada eta hogetabi mila

atsekaberen kaltea eraginez. Mutikoak izaki, ezzutela babestu ahal izango eta, dirua kentzenhasi zitzaien; haiek, ordea, batak bere ezpater-dia eta besteak labana kerten horiduna eskuanharturik, halakoxe estualdia eman zioten, ze,lagunak irten ez balitzaizkio, ez zuen ederki ibilibehar.

Hauek honela, hala behar eta, zaldizko jendemultzo bat igaro zen bide hartatik, legua erdi bataurrerago dagoen Alkate Bentan atseden hartze-ko asmotan; hauek, mandazainak bi mutikoekinzerabilkien iskanbila ikustean, barearazi eginzituzten; eta, Sevillana baldin bazihoazen, heu-rekin joateko esan zieten gazteei.

— Tiara goaz bai —esan zuen Rinkonek—,eta, agindu nahi diguzuen hartan guztian zerbi-tzatuko zaituztegu.

Eta, zai egon gabe, manda-emeen aurreanjarri ziren salto batean; eta halekin joan ziren,mandazaina haserre eta iraindua, eta Bentakoetxekoandrea bihurri haien hezikera onaz harri-turik uzten zituztela: etxekoandrea esaten zute-na entzuten egona bait zitzaien, haiek ohartugabe. Zerabiltzaten kartak faltsoak zirela esaten

entzun zituela, mandazainari adierazi zionean,bizarrak atera beharrik hasi zen hau, eta haienatzetik joan nahi zukeen bere ondasunak birres-kuratzera, biziro lotsagarri eta mespretxurakoazela, bait zioen, bi mutikok bera bezalako giza-tzar handiari iruzurra sartzea. Bere lagunek,ordea, eutsi egin zioten zera aholkatuz: ez zedi-la joan, bere trebetasunik ezaren eta tentelkeria-ren berria barreiatu nahi ez baldin bazuen. Denadela, hainbestexe arrazoi bota zizkioten, ze kon-tsolagarri izan ez bazitzaizkion ere, gera arazizuten behintzat.

Hauek honela, Kortado eta Rinkon, hain tre-beki jardun bait ziren bidaiarien zerbitzuan, bide-rik gehienean zaldien ipurgainetan eraman zituz-ten; eta heuren erdi-nagusien pardelak miatzekozenbait aukera ukan zutenarren, ez ziren harta-ratu, Sevillara joateko hain aukera egokia ez gal-tzeagatik, heuren buruak ban ikusteko gogobizia bait zeukaten. Hala ba, Hirira kate-atakatiksartzerakoan, gau-ezkilakoan hain zuzen, hangomiaketa eta zerga-ordainketak zirela eta, ezzuen Kortadok taldeko frantzesak zaldiaren ipur-gainean zeraman maleta ebaki gabe utzi ahal

izan. Horrela ba, bere kerten-horidunaz, tripakagerian utzarazterainoko zauri luze sakona irekizion, eta bi alkandora berri, eguzki-erloju bat etaoroitubeharren liburua, atera zizkion handiklehunki. Egia esan, gauza horiek, ikusi zituzte-nean, ez zitzaizkien batere gustatu, eta zerapentsatu zuten: alegia, frantzesak ez zukeelahain gauza arinez bakarrik beteko zaldiaren ipur-gaineko maleta; beraz, beste ekinaldi bat jotzeabururatu zitzaien; ez zuten egin ordea, ordurako,galduaz oharturik, geratu zitzaiena ongi zainduazaukatekeelakoan.

Hara bitartean mantenua eman zietenengan-dik, ohostu aurretik agur egin eta, aldenduakzeuden. Hurrengo egunean, Hondartzarakoateaz kanpotik, merkazokan saldu zituzten bialkandorak, hogei erreal jaso zituztelarik. Horieginik, hiria ikustera joan ziren; eta hango elizanagusiaren handitasun eta bikaintasunak harri-turik utzi zituen; bai ibaiko jendetzak ere,untzien karga aroa izaki, sei galera bait zeudenhan; hori ikusteak intzirika jarri zituen, bai ordeabeldurturik ere, egunen batean heuren okerregi-nengatik betirako haietan bizitzera ekarzitzake-

teela pentsatzean. Ingurumari hartan mutikolepakari asko zebilela ikusi zuten; lanbide hurazer nolakoa ote zen eta ze irabazi ekar ote zeza-keen jakitera jo zuten. Mutiko asturiastar batek,honi galdegin bait zioten, lanbide atsedentsuaeta zergarik gabea zela, esan zien; egun batzu-tan bost erreal irabazten zituela eta besteetan,sei; horrekin jan, edan eta erregea bezain bikainagertzen zela, nagusi bila. ibili beharrik gabe,nahi zuen orduan jan zezakeela, edozein garai-tan aurki bait zezakeen, hiriko edozein taberna-txulotan.

Ez zitzaien batere gaizki iruditu bi laguneimutiko asturiastarrak esana; lanbideak ere ezzituen batere atsekabetu, heuren ofizioa izku-tuan eta babes erabiltzeko egoki baino egokiagobait zetorkien, etxe guztietan sartzeko ematenzien aukerarengatik. Eta, beraz, lanean hastekobehar ziren tresnak erostea erabaki zuten, azter-ketaren beharrik gabe hasi bait zitezkeen. Etaasturiastarrari zer erosi behar zuten galdeginziotelarik, bakoitzak zaku koskor bana, garbiakedo berriak, erantzun zien hark, eta palmazkohiruna otarre, bi handi eta txiki bat: haragiaren-

tzat, arrainarentzat eta fruitarentzat; eta zakua,ogiarentzat. Berak gidatu zituen saltzailearenga-na; eta haiek, frantzesaren uzkien bidez lortuta-ko diruz, dena erosi zuten, eta, beraz, handik biordutarako, lanbide berrian graduatuak zitez-keen, otarreak erabiltzen eta zakuei heltzentajuz saiatuz gero. Zein tokitara joatea komenizitzaien ere erakutsi zien gidariak: Eguerdiar-tean, harategira eta San Salvador Plazara; arrainegunetan, arrandegira eta Costanillara; arratsal-dero, ibaira; ostegunetan, Azokara. Lezio hauguztia ondo gogoan hartu zuten, eta hurrengoegunean goiz kokatu ziren San Salvador Plazan;eta, heldu ziren orduko, ofizioko beste mutikomultzo bat inguratu zitzaien, antz eman bait zie-ten plaza hartan berriak zirela, heuren zaku etaotarre dotoreengatik; mila galdera egin zizkie-ten, eta guztiari zentzuz eta neurriz erantzunzioten. Honetan, erdi-ikasle bat eta gudari batetorri ziren; eta bi langile berrien otarre garbiekeraginik, ikaslea zirudienak Kortadori hotseginzion, eta gudariak Rinkoni.

— Bedi Jainkoaren izenean —erantzun zutenbiek.

— Onerako bedi hasera —esan zion Rinkonekgudariari—, zuk estrenatzen bait nauzu, enemertzede jaun horrek.

Hala erantzun zion gudariak:— Ez da hasera txarra izango; irabaztuna bait

naiz eta maitemindua gainera; eta gaur oturun-tza diet eskaini beharra vire anderearen lagunei.

— Karga nazakezu nahi duzun neurrian;badut, izan ere, plaza hau guztia eramatekohaina adore eta indar; eta jana maneiatzenlaguntzea nahi baldin bazenu ere biziki gogoonez egingo nizuke.

Poztu egin zen gudaria mutikoaren izakeraonarengatik; eta, zerbitzari izan nahi bazukeen,lanbide nekagarri hartatik aterako lukeela, esanzion. Lehenbiziko eguna zuela lanbide hartan,eta ez zuela utzi nahi hain bizkor, zenbaterainoona ala txarra zen ikusi arte behintzat, erantzunzion Rinkonetek; eta hitz ematen ziola, gustokoaez balitzaio, kanonigo bati baino lehen joangozitzaiola zerbitzatzera.

Barre egin zion gudariak; eta, oparo kargatuzuelarik, bere anderearen etxera-bidea erakutsizion, handik aurrera jakin zezan; berriro bidalita-

koan, hark berak laguntzera joan beharrik ukanez zezan. Zintzotasuna eta gizabide ona aginduzizkion Rinkonek. Gudariak hiru laurdenekoeman zizkion; eta, hegaldi batean itzuli zen pla-zara, egokierarik ez galtzeko; hori ere jakinerazibait zien Asturiastarrak; bai eta, arrain txikiazeramatenean, adibidez, alborna, sardina edotxabalua, har zitzaketela banaka batzu hizpide-rik gabe; baina, hori egiterakoan, argi eta mal-tzur ibili behar dela, izen-onik ez galtzeko, egin-kizun hartan garrantzizkoena horixe zela eta.

Rinkon bizkor itzuli zenarren, han aurkituzuen lehengo lekuan Kortado. Hurbildu zitzaionKortado eta zer moduz ibili zen galdegin zionRinkoni. Rinkonek, eskua ireki eta, hiru laurdene-koak erakutsi zizkion. Kortadok sartu zuen eskuagolkoan eta, aspaldiren batetan anbarrezkoaizana zirudien zakutto bat atera zuen; puztusamarra zegoen eta, hala esan zuen.

— Honekin ordaindu dit estudiante itzalga-rriak, eta bi laurdeneko ere eman dizkit; baina,har ezazu zuk, Rinkon, zer gerta ere.

Ezkutuka eman zion bezain laister, non ager-tzen den ikaslea izerditan eta herio-zorian uzkur-

tua; eta Kortado ikustean, itxura hartako zaku-ttorik ikusi ote zuen galdegin zion; urretanhamabost eskudo eta hiru errealbiko, bestehainbeste marabedi laurdenekotan eta zortzire-nekotan, zeramatzala barruan, eta galdu eginzitzaiola. Esan ziezaiola, arren, ea bera eroske-tak egiten zebilen bitartean, hartu ez ote zion.Azpikeria bereziz, batere asaldatu edo urdurijarri gabe, hala erantzun zion Kortadok:

— Zakutto horn buruz esan diezazukedanguztia zera da; ez dagokeela galdua, zuk zeuk,mertzede horrek, axolakabe utzi ez baldin badu-zu behintzat.

— Horixe bera da nik, pekatari honek, eginbide dudana —erantzun zion ikasleak—: axola-kabe utzi nonbait; ohostu egin bait didate!

— Horixe diot neuk ere —erantzun zion Kor-tadok—; baina, heriotzak izan ezik beste guztiakdu erremedioa eta zuk besterik baino lehen lortubehar duzuna pazientzia da; izan ere gutxiagozegin ginduen Jainkoak; egunak eguna dakaratzetik, eta emaileari hartzea dagokiolarik,badaiteke denborarekin, zakuttoa eraman zuena

damuturik etortzea, eta mertzede horn usainka-riz igortzia itzultzea.

— Usainketarena barkatuko genioke —eran-tzun zuen ikasleak.

Eta honela jarraitu zuen Kortadok;— Nola ez? Hor bait daude eskomiko-eskuti-

tzak, paulo-idaztiak eta gizabidea ere. Baina,egia esan, ez nuke neure gainean nahi zakuttohori; izan ere, zu ordena santuren batez sagara-tua baldin bazaude, inzesto handi edo sakrilegio-ren bat gainean banu bezala aurkituko nukeneure burua.

— Noski ba, sakrilegioa egin duela! —esanzuen ikasle saminduak—: ni, apaiza ez naizena-rren, monja batzuen sakristaua naiz; eta zaku-ttoko dirua kapilautza baten hirurenekoa zen;apaiz adiskide batek agindu bait zidan kobratze-ko, eta diru sagaratu bedeinkatua da.

— Bere ogiarekin jan dezala —esan zuenorduan Rinkonek—: ez nioke irabazia trukatuko;etorriko bait da epai-eguna; eta, han agertukoda dena mahai gainean; orduan ikusiko da Kalle-ja nor den eta kapilautzaren hirurenekoa hartze-ra, ohostera edo gutxiagotzera nor ausartu den.

Eta, zenbateko errenta jasotzen duzu urtean,esaidazu sakristau jauna, zeure biziarengatik.

— Errenta? Jaio ninduen puta! Errentarenberri emateko niagok oraintxe! —erantzun zuensakristauak, gehiegizko amorrazioz—. Esan ieza-dak, anaia, ezer baldin badakik; bestela Jainkoalagun!, nik bandoa joarazi behar that eta.

— Ez dago gaizki erremedio hori —esan zionKortadok—. Baina, argi ibili, mertzede hori: ezditzazula ahantzi zakuttoaren ezaugarriak, ezbarruan zenbat diru dagoen ere; eta hori zehaz-ki gainera; ardit batetan ere hutsegiten baduzu,ez bait da harenik agertuko munduak dirauenarte; eta ez naiz txantxetan ari.

— Ez horretaz arduratu —erantzun zionsakristauak—; kanpaiak nola jotzen diren bainohobeto bait dut gogoan hori: ez dut atomo bate-tan ere hutsegingo.

Une honetan sarez apainduriko sudur-zapibat atera zuen poltsikotik izerdia txukatzeko,tantaka bait zerion; eta Kortadok, ikusi zueneko,beretzakotzat jo zuen; beraz, sakristauak alde-gin zuelarik, Kortado atzetik joan zitzaion; etaHarmailetan harrapatu zuelarik, dei egin eta

zoko batera eraman zuen; eta han, astakeriaastakeriaren gainean esaten hasi zitzaion, zen-tzugabe, zakuttoaren lapurretaz eta birreskura-tzeaz, beti ere itxaropen onak emanaz eta hasi-tako adierazpenetatik bat ere bukatzen ez ziola;sakristau gizarajoa, berriz, txunditurik zegokionentzuten; eta ez bait zion esandakorik ezer uler-tzen, adierazpen bakoitza bitan eta hirutan erre-pikarazten zion. Kortado zorrozki begietara sozegokion; eta ez zuen begirik haren begietatiksaihesten; era berean zegoen sakristaua Korta-dori begira, honen hitzetatik zintzilik; hain txun-diturik bait zegoen sakristaua, Kortadok egokie-ra ona ukan zuen bere lana bukatzeko, etaemeki-emeki atera zion sudurzapia poltsikotik;eta agur egiterakoan, zera esan zion: arratsal-dean toki hartara bertara joateko berarekin ego-tera; izan ere zakuttoa bere lanbideko eta tamai-nako mutiko lapurtxo batek kendu ote zion espazeukala, eta jakin behar zuela hala zen, egungutxi edo asko barru.

Poztu zuen horrek apur bat sakristaua eta,Kortadori agur eginik joan egin zen; hau, berriz,Rinkon zegoen tokira itzuli zen, urrutixeagotik

dena ikusten egon bait zen; beheraxeago besteesku-otarre-mutil bat zegoen gertaturiko guztiaikusten; eta Kortadok sudurzapia Rinkoni nolaeman zion ikustean, haiengana hurbildu etaesan zien:

— Esaidazue, jaun galaiok: eskuzikinak zare-te ala ez?

— Ez dizugu entendatzen kontu hori, galaijauna —erantzun zion Rinkonek.

— Ez duzuela entrebatzen, murtzio jaunok?—esan zien besteak.

— Ez gara Tebakoak eta ez Murtziakoak ere—esan zion Kortadok—: besterik ezer nahi badu-zu, esan; bestela, zoaz Jainkoarekin.

— Ez al duzue ulertzen? —esan zuen mutiko-ak—; Ulertaraziko dizuet, ba, nik!, bai zilarrezkokutxatik edaten eman ere: zera esan nahi dut,jaunak, ea mertzedeok lapurrak al zareten.Baina ez dakit zergatik galdetzen dizuedan hau,badakit hala zaretela eta. Hala ere, esaidazue:nolaz ez zarete agertu Monipodio jaunaren adua-nan?

— Alde hauetan lapur-zerga ere ordainduegin behar al da, galai jauna? —esan zuen Rinko-nek.

— Ordaindu ezik ere, gutxienez agertu egitendira Monipodio jaunarengana —erantzun zionmutikoak—; hau bait zaie lapurrei guraso, maisueta babes. Aholku bat emango dizuet, beraz:zatozte nirekin hari men-hitza ematera, edo etabestela, ez zaitezte lapurretarik egiten ausartuharen adierazpenik gabe, garesti ordaindukoduzue eta.

— Lapurreta lanbide librea zela uste nuennik, zerga eta agirietatik libre; eta ordaintzeko-tan, dena batera, fiatzaile zintzurra eta bizkar-aldea direla. Baina hala baldin bada, eta tokibakoitzak here ohiturak dituenez gero, kumplidezagun hemengoa; munduko tokirik handizkie-na hau izanik, ohitura egokiena ere hemengoaizango bait da. Beraz, eraman gaitzazu, mertze-de horrek, diozun zaldun horrengana; izan ereentzuna dudanez, itzal handikoa, eskuzabala etaofizioan izugarri trebea delakoan bait nago.

— Horixe bai dela itzal handikoa, trebea etahere buruaren jabea! —erantzun zuen mutiko-

ak—; begira zenbateraino: lau urte ditu gureguraso eta aita dela, eta finibusterrae-an laulagunek bestek ez du nozitu ordudanik, bizkarraberotutakoak hogetamar besterik ez dira etagurapetara eramanak hirurogeta bi.

— Egia esan, jauna —esan zion Rinkonetek—hegan ibiltzen bezalatsu dakigu izen horiek zeresan nahi duten.

— Abia gaitezen —erantzun zion mutikoak—,bidean adieraziko bait dizkizuet horiek eta,ahora daramazuen ogia bezala, ezagutu beha-rreko beste batzu ere.

Eta hala, germaniaki edo germania-ko izen-tzat ezagutzen zituzten beste batzu esan etaadierazten joan zitzaien here mintzaldiaren jar-dunean; ez zen, egia esan, mintzaldi motza ger-tatu; luzea bait zen bidea. Zihoazela, hala esanzion Rinkonek gidariari:

— Agian lapurra ote zaitugu zu ere?— Bai —erantzun zien hark—, Jainkoaren eta

jende onaren zerbitzurako; ikasiena ez baldinbanaiz ere; oraindik nobiziatuko urtean baitnago.

Zera erantzun zion Kortadok:

— Ez nekien gaurdaino, munduan Jainkoareneta jende onaren zerbitzuko lapurrik zegoenik.

Eta mutikoak erantzun:— jauna, ni ez naiz teologietan sartzen; zera

dakit nik: bakoitzak bere lanbidean goretsi deza-keela

Jainkoa; eta gehiago Monipodiok bere ume-tzakoei emana then aginduaz gero.

— Dudarik gabe agindu ona eta santua izanbehar du —esan zuen Rinkonek—, lapurrak Jain-koaren zerbitzari egiten baldin baditu.

— Ondo santua eta ona da bai —ihardetsizuen mutikoak—, ez bait dakit hobetu ote daite-keen gure artelan honetan. Hara zer agindueman digun: ohostutakotik eman dezagula zer-bait, limosnaren bat edo, hiri honetan dugunjaiera handiko irudiaren krisailu-olioarentzat;eta, egintza on horrengatik benetan gauza han-diak ikusi ditugu; adibidez: duela egun batzu, lauansia eman zizkioten bi rozno murtziatu zituenkuatrero bati; eta, argala eta aintzira-sukarrakhartua zegoenarren, hutsa balira bezala jasanzituen, hitzik jaulki gabe. Eta hori haren jaieraonari zor zaiolakoan gaude artekideok, haren

indarrak ez bait ziren aski zigortzailearen lehendeskontzertua jasateko ere. Bai bait dakit esanditudan hitzen batzuen esanahia galdegingodidazuela, neure burua gaisotu aintzin sendatuz,galdegin aurretik esango dizuet. Jakizue kuatre-ro abere-lapurra dela; ansia, ur-zigorra; roznoak,asto (zilegi bekit esatea); lehen deskontzertua,sokari berdugoak ematen dizkion lehen estu-tuak. Badugu gehiagorik: geure errosarioa erre-zatu ere egiten dugu, aste guztian txandatuz;eta gutariko askok ez dugu ostiralez lapurretarikegiten; larunbatetan, berriz, ez dugu Maria deri-tzaten emakumeekin berriketarik egiten.

— Zoragarria deritzat hori guztia —esan zuenKortadok—; baina, esaidazu mertzede horrek:esan duzunaz aparte, gauza-itzultzerik edo peni-tentziarik egiten al da?

— Itzulpen edo delako horretaz, txintik ereez! —erantzun zion mutikoak—; erabat ezinabait da, ebatsia, hainbeste eta hainbeste zatieginik, ministrariek eta ezkontideek bakoitzakdagokiona jasoz, banatzen denez gero; beraz,lehenbizi lapurtu zuenak ezin ezer itzuli; aregutxiago horretara behartzen gaituenik inon ez

dagoenean; ez bait gara behinere konfesatzen,eta eskumiko paperik ateratzen badute ere, ezdugu inoiz haien berri jakiteko egokierarik ukai-ten; ez bait gara, irakurri ohi dituzten garaian,elizara joaten, jubileo egunetan izan ezik; etaorduan ere jende multzo handiak eskaintzendigun irabaziarengatik.

— Eta egiten duten horrekin, besterik gabe,bizikera santua eta ona daramatelakoan aldaude jaun horiek? —galdegin zuen Kortadok.

— Zer du, ba txarrik? —ihardetsi zuen muti-lak— Ez ote da okerrago erexe edo ernegatu iza-tea, edo aita eta ama hiltzea, edo solomikoa iza-tea?

— Sodomita esan nahiko duzu, mertzedehorrek —erantzun zion Rinkonek.

— Hori diot —esan zuen mutikoak.— Dena da txarra —ihardetsi zion Kortadok—

, baina, halabeharrak gu kofradia honetan sar-tzea nahi duenez gero, luza ezazu pausoa mer-tzede horrek; hainbeste bertute opa zaizkionMonipodio jaun hori ikusteko irrikitan nago eta.

— Laister dukezue zeuen guraria asea —esanzuen mutikoak—; hemendik ageri bait dugu

haren etxea. Zuek, mertzedeok, gera zaitezteatean, ni zuek hartzeko betarik ba ote duen ikus-tera noan bitartean, hauetxek bait dira jendea-ren esankizunak entzuten ematen dituenorduak.

— Onak bitez —esan zuen Rinkonek.Aurreratu zen, ba, mutikoa eta, itxura ona ez

baina oso txarra zeukan etxe batetan sartu zen;bikotea, berriz ate aurrean geratu zen zai. Irtenzen, gero, hura eta, dei egin zielarik, sartu zirenhauek ere, eta adrailuzko barne-atari txikibatean itxoegiteko agindu zien gidariak. Atari-txoak, hain bait zegoen garbia eta aljimifratua,karminik finena zeriola zirudien. Alde batean hiruhankako aulkia zegoen, eta bestean suil mutur-hautsi bat, pitxartxo bat, suila bezain erkindua,gainean zuela; beste aide batetan, kirruzko este-ra; eta erdian, albakazko lorontzia, Sevillanmazeta deritzana.

Mutikoak etxeko edergailuei begira egonziren zorrozki, Monipodio jeitsi zen bitartean;eta, luzatzen zuelarik, beheko aretotxo batean,atarian zeuden bietako batean, sartzera ausartuzen Rinkon; eta, bi esgrimaezpata eta kortxozko

bi babeski ikusi zituen lau iltzetatik esegiak, etakutxa bat, taparik eta inolako estalkirik gabeaeta kirruzko beste hiru estera lurrean zabalduak.Aurreko horman, Andra Mariaren irudi bat zego-en paretan erantsia, itxura txarreko horietakoa,eta beherago palmazko esku-otarre bat zegoenzintzilik; eta horman sartua, konketa zuri bat;honengatik igerri zuen Rinkonek esku-otarrealimosnontzia zela; konketa, berriz, urbedeinkatu-ontzia. Halaxe zen izan ere.

Une honetan, hogei bana urteko bi mutikosartu ziren, ikasle itxuran jantziak; eta, handiklaister, bi esku-otarredun eta itxu bat; eta, hitzikatera gabe, hara eta hona hasi ziren; betaurrekoeta guzti, itxuraz zentzudunak eta itzalgarriakziruditen, eskuetan ale ozentsuzko errosarioakzekartzatela. Haien atzetik, atso gona-handi bat;hau, ezer esan gabe, aretora joan zen; eta, urbe-deinkatua harturik, irudiaren aurrean belaunika-tu zen jaiera handiz; egonaldi on bat han egineta gero, hirutan lurrari muin eman eta bestehirutan begiak zerurantz jaso ondoren, jeiki etaesku-otarrean limosna bota zuelarik, atarira irtenzen besteengana. Labur esateko, denbora gutxi-

ren buruan, hamalau pertsonataraino bildu zirenatarian, jazki eta lanbide desberdinetakoak.Azkenean bi mutil irmo eta gogor ere helduziren: bigote luzea, hegal handiko kapela, baloiz-ko lepabirakiak, kolorezko galtzerdiak, liga ikus-garri handiak, neurriz gaineko ezpatak, aiztoa-ren ordez zizpoleta bana eta, gerritik zintzilik,heuren babeskiak zekartzatela. Hauek, sartuorduko bota zieten begia, zehar begiratuz, Rin-koni eta Kortadori, arrotz eta ezezagunei ohizaienez. Eta haiengana hurbilduz, kofradiakoakote ziren galdegin zieten. Baietz erantzun zienRinkonek, mertzede haien zerbitzari zirela gaine-ra.

Orduantxe zen Monipodio jeisteko une etagaraia, itxoiten zegokion laguntalde bertutetsuharen atsedenerako. Berrogeta host sei bat urte-koa zirudien: gorputzez garai, aurpegiz beltza-ran, bekozkoz estu eta hizar beztuna zen;begiak, berriz, sakonak. Alkondara hutsik zeto-rren, ireki gunetik oihana ageri zitzaiola: halako-xea zen, izan ere, bularrean zeukan bizarra.Baietazko kapa irekia zekarren soin gainean iaoinetaraino, eta hauetan zapata txankleatuak

zeramatzan; oihalezko azpantar zabalak, zango-ak orkatiletaraino estaltzen. Kapela, hanpakoekohi dituzten horietakoa: kopaz kanpai tankera-koa eta hegalez eroria; ezpata-uhela zeukan biz-kar bularretan barrena, eta, handik zintzilik,ezpata-zabal motza; Eskuak motz bizartsuakzituen, eta behatzak lodi; azkazalak, berriz, emekakoxtuak; zangoak ez zitzaizkion ageri; oinak,ordea, ikaragarri handiak, zabalak eta joanete-dunak. Beraz, munduko basatirik baldarrenarenirudi bizia zen. Harekin batera jeitsi zen bi muti-koen gidaria ere; eta, eskuetatik heldurik, Moni-podiori aurkeztu zizkion esanaz:

— Hauek dituzu, mertzede horrek, aipatu diz-kizudan bi gazteak. Jar itzazu frogan eta ikusikoduzu nola gauza diren guren senitartean sartze-ko.

— Gogoz egingo that nik hori —erantzun zionMonipodiok.

Gauza bat ahaztu zait esatea: alegia, Monipo-dio jeitsi zenean, zai zegozkion guztiak sakon etaluzaro makurtu zitzaizkiola, bi irmoak izan ezik;hauek, heuren artean esan ohi den bezala, sinueginaz, kapel-erantzia egin zioten, eta, atariaren

alderdi batean, hara eta hona hasi ziren berriro;bestaldean berriz, Monipodio zebilen hara etahona. Honek heuren bizimoldeaz, jatorriaz etagurasoez galdegin zien berriei.

Honela erantzun zion Rinkonek:— Bizimoldearen berri emana dizugu, zu

mertzede horrengana etorri garenez gero; jato-rriaren berri ematea berriz ez zait garrantzi han-dikoa iruditzen; ez eta gurasoen berri emateaere; ohitura onean sartzeko, ez bait da informebeharrik.

Honela erantzun zion Monipodiok:— Arrazoi duk, seme; benetan egokia duk

dioan hori ezkutuan gordetzea; zortea bide one-tik ez baldin baletor, ez huke on eskribauarenizenpean edo eta sarreren liburuan honako bauezartzea: «urlia, halakoren semea, zerako auzo-kidea, honelako egunetan urkatu edo zigorkatuzuten»; edo antzeko zerbait; gutxienez ere tajuz-ko belarrien samingarri bait da. Beraz, berrirozioat: probetxu oneko agiria duk jatorria isilikgordetzea, gurasoen berririk ez ematea, eta norkbere izen-deiturak aldatzea. Hala ere, gure

artean ez diagu behar ezkutuan ezer; eta, orain,bion izenak jakin nahi dizkiat.

Esan zuen berea Rinkonek, eta, Kortadok erebai,

— Ba, begira, hemendik aurrera hire izenaRinkonete izatea nahi that eta hala duk niregogoa —erantzun zuen Monipodiok—; hireaberriz, Kortado, Kortadillo; hain zuzen, zuen adi-nei moldez eginak bezala zegozkiek eta bai gurearauei ere; hauek, aldiz, gure kofradiakideengurasoen izenak jakitea agintzen diate; izan ere,gure hildakoen animen aide eta ongileen onera-ko urtero meza batzu ateratzeko ohitura diagueta, mezadirurako, irabazpidean ateratzen dene-tik zati bat jasotzen dela; meza hauek, berriz,naufragiorako balio omen zietek anima haiei. Etahara nortzu diren gure ongileak: aldezten gai-tuen prokuratzailea, ohartarazten gaituen agoa-zila, gutaz kupidatzen den berdugoa, gutakorenbat iheska dihoanean eta atzetik jendea hoska:«Lapurra!, lapurra! Bahitu ezazue, bahitu! »,bien tartean sartu eta, atzetik datorren taldeariaurka egiten dion hura, zera esanaz: «Utz iezaio-zue gizajoari, nahiko zoritxarra darama eta!

Beuka beretzat eta zigor beza bere pekatuak!».Gure ongileak dituk heuren izerdiz laguntzengaituzten laguntzaileak ere, nahiz makoan nahizgaleretan; eta mundura jaurti gaituzten aita etaama ere gure lagunak dituk, eskribauarekinbatera; hau ongi dabilenean, ez bait da errudungertatzen den gaiztakeriarik, ez zigor handiaemango zaion errurik ere; beraz, aipatu ditugunhorien guztiengatik adbertsarioa ospatzen dikgure senitarteak, ahal duen popa eta soledadehandienean.

— Egia esan —erantzun zuen Rinkonetek(ordurako hitz mota honekiko sendotza hartuazegoelarik)—, diotenez zuk, jaun Monipodio mer-tzede horrek, omen duzun buruargitasuna guztizgaraia eta sakona delakoa nabarmen ipintzen duegintza horrek. Gure gurasoek, ordea, bizirikdiraute oraindik; hartara helduz gero emangogenioke berri zorioneko senitarte babesgarrihoni, haien animentzat delako naufragio edoekaitz hori egiteko, edo zuk diozun adbertsariohori ohi den solenitatez eta ponpaz ospatzeko;beno, popaz eta soledadez egitea hobe ez bada,zuk, mertzede horrek, aipatu duzun bezala.

— Hala egingo diagu; edo eta bestela, ez duknire izpirik geratuko —erantzun zuen Monipo-diok.

Eta gidariari deitu ziolarik esan zion:— Hator hona, Kakotx: Postak heuren tokie-

tan al zeudek?— Bai —esan zuen gidariak; Kakotx bait zuen

izena—: hiru begirari daude zelatan, eta ez dagoustekabean harrapa gaitzaketeen beldurrik.

— Beraz, gure jardunera itzuliz —esan zuenMonipodiok—, zertan dakizuen esan behar dida-zue, semeok; zeuron joerari eta trebetasunaridagokien eginkizuna eta jardunbidea eman die-zazuedan.

— Ni —erantzun zion Rinkonetek— Vilhán-enlore-jokuetan ikasi samarra nauzu: harrokeriarikgabe; bista ona daukat noiz atzera egin jakiteko;Ongi jokatzen dut banakakoan; bai launakakoaneta zortzinakakoan ere; raspa-jokua, enorkia etahortzagina ez ditut hanka egiten utziko; otsozu-loan neure etxean bezala sartzen naiz, eta,ausartuko nintzateke txanza-tertzio bat Napoles-ko Tertzioak baino hobeto ateratzen, eta aurre-

raturiko errealbikoa bezain erraz emango niokepitzakikada bat iaioenari ere.

— Baduk hasera —esan zion Monipodiok—,baina jokutria horiek guztiak landare zaharrarenlore dituk; eta, hain erabiliak, ze ez bait dukjokuan hasitakorik horien berri ez dakienik; eta,ez diate balio, gauerditik aurrera heuren buruahiltzeko arriskuan ipintzen duten horien antzeko,geldoren bat moskiltzeko hestetarako; baina,denbora doan heinean, ikusiko diagu elkar, etaoinarrizko basera horretan tinkaturik, dozenerdibat lezio ikasitakoan, espero that jainkoarengan-dik ofiziale ospetsu egingo haizela; eta maisuere bai, agian.

— Zu, mertzede hori, eta kofradiako jaun-andreak zerbitzatzeko izango da guztia —eran-tzun zuen Rinkonetek.

— Eta hik, Kortadillo, zertan dakik? –galdeginzion Monipodiok.

— Nik —erantzun zuen Kortadillok—, bi sartueta bost ateratzen dituela esan ohi den azpijo-kua dakit egiten; eta poltsiko bat behar den unejustuan husten ere badakit.

— Ba al dakik bestetan? —galdegin zionMonipodiok.

— Ez, nire pekatu handiak direla medio —erantzun zion Kortadillok.

— Ez larritu, seme —ihardetsi zuen Monipo-diok—; kaiara eta eskolara heldu bait zarete; etahemen ez zarete hondatuko, ez komeni zaizuenhartan guztian probetxu on askoa atera gabehemendik joango ere. Eta animoz zer moduzzabiltzate, semeok?

— Oso ondo! —erantzun zion Rinkonetek—Nola ibiliko gara ba? Gure arteziari eta jardunbi-deari dagokien edozein eginkizuni heltzeko,behar den animo guztia daukagu.

— Ongi duk —ihardetsi zuen Monipodiok—;ezpainik ireki gabe eta, behar izanez gero, txin-tik atera gabe dozenerdi bat ansia jasateko ereanimoa euki dezazuela nahi nikek nik.

— Hemen badakigu, Monipodio jauna, ansiahitzak zer esanahi duen —esan zuen Kortadi-llok—, eta, guztitarako daukagu animoa; ez baitgara hain tentelak, mihiak salatua zintzurrakordaintzen duela ez sumatzeko. Mesederik askoegiten dio zeruak pertsona ausartari —beste

izen bat ez ematearrenbere mihiaren baitanbeure bizia edo heriotzea uztean: ezetzak baie-tzak baino silaba gehiago balitu bezala!

— Ixo! Ez diagu gehiagoren beharrik —esanzuen orduan Monipodiok— Arrazoi horrekin adosnatorrela esan nabi diat; eta zuek oraintxe ber-tan kofradiakide hautatzera bultzatu nauela;gogo onez gainera, nobiziaduko urtebetearenegin beharrik gabe.

— Iritzi horretakoa naiz ni —esan zuen irmo-etako batek.

Eta aho batez baieztatu zuten han zeudenguztiek; elkarrizketa osoa entzuten egon baitziren; eta, jadanik kofradiak dituen jareikuntzenjabe egin zitzala, eskatu zioten Monipodiori,haien itxura atseginak eta hizjario egokiak denamerezi zuela eta. Zera erantzun zien honek:denei atsegin ematearren, une hartatixe egitenzituela guzti borren jabe, opa zitzaiena oso esti-magarritzat har zezatela ohartaraziz: Lehenengolapurretaren laka-erdia ordaindu beharrik eza;eginkizun arruntak lehenbiziko urtean eginbeharrik eza: alegia, anaia nagusietan inoii espe-txera edo emakume-etxera, heuren zergadunen

izenean, eskuartekorik eraman beharrik ez ukai-tea; ardo ona edatea; nahi dutenean eta nahiduten bezalako oturuntza egitea, sailburuari bai-menik eskatu gabe; anaia nagusiek ateratakomozkinean partekide izatea, haietako beste edo-zein bezala; eta haiek biek oso mesede berezi-tzat jo zituzten beste zenbait gauza; eta gaine-runtzekoek ere oso hitz legunez eta biziki esker-tu zituzten.

Une honetan, mutiko bat sartu zen laisterkaeta larri, eta esan zien:

— Etxegabeen agoazila etxe honetara bideandator; baina, ez dakar berekin auzitegikorik inor.

— Ez asaldatu! —esan zien Monipodiok—;laguna da, eta ez da inoiz gure kaltetan etortzen.Lasai zaitezte, ni irtengo natzaio hitzegitera eta.Denak lasaitu ziren, aztoratu samarrak bait zeu-den ordurako; beraz, Monipodio irten zen ateraeta, han aurkitu zuen agoazila. Harekin piskabatean hizketan egon ondoren, itzuli egin zenMonipodio, eta zera galdegin zuen:

— Nori suertatu zitzaion gaurko San SalvadorPlaza?

— Neuri —erantzun zuen gidariak.

— Nolaz ba, ez dit inork agertu —esan zuenMonipodiok—, gaur eguerdiartean toki horretan,hamabost eskudo, bi errealbiko eta ez dakit zen-bat laureneko barruan zituela, desagertu omenden anbarrezko zakuttoa?

— Egia da —esan zuen gidariak— zakuttohori galdu delakoa; baina, nik ez dut hartu; etaezin dut asmatu nork har zezakeen.

— Ez gero inor niri adarra jo nahian hasi! —ihardetsi zuen—. Zakuttoak agertu egin behardu; gure lagun agoazilak eskatu du; eta egitendigu honek hamaika mesede urtean zehar.

Ez zekiela horrenik ezer, zin egin zuen berri-ro ere mutikoak. Haserretzen hasi zen Monipo-dio; bazirudien begietatik su bizia zeriola; etaesan zuen:

— Ez dadila inor berriketan ibili, gure agindu-rik txikiena ere hautsiz; bizia kostatuko zaio eta!Ager bedi zakuttoa; bestela, eskubideak ezordaintzeagatik, gordean geratzen baldin bada,neuk emango diot dagokion guztia, eta gaine-runtzekoa neure etxetik ipiniko dut; ze, nolanahiere, aguazilak pozik joan behar du hemendik.

Berriro ere zin eginka eta bere burua madari-katzen hasi zen mutikoa, zera ziotsala: berak ezzuela zakuttorik hartu; ez bere begiz ikusi ere.Horrek guztiak Monipodioren amorruari sugehiago ematea, eta, bildurik zegoen jende guz-tia, heuren araudi eta aginpideak hausten ikusi-rik, istiluka jartzea besterik ez zuen lortu.

Rinkonetek hainbeste iskanbila eta istilu iku-sirik, hobe izango zuela bere nagusia lasarazi etapozbidera erakartzea uste izan zuen, amorruzlehertzen bait zegoen hura. Bere adiskide Korta-dori aholkua eskatuz, bien iritzira, sakristauarenzakuttoa atera eta esan zion:

— Buka bedi liskarra, ene jaunok! Hauxe dazakuttoa, agoazilak esandakorik ezer falta ezzaiola; izan ere, gaur eskuratu du Kortadillo lagu-nak, jabe berari geh~garriz kendu dion sudur-zapiarekin batera.

Gero, Kortadillok sudur-zapitxoa atera etaagerian jarri zuen. Hala esan zuen Monipodiokhori ikustean:

— Kortadillo Zintzok (goit-izen eta deiturahau bere izango bait du hemendik aurrera), harbeza beuretzat sudur-zapia, eta gera bedi nire

kontu eginkizun honen zuribidea; zakuttoa,ordea, agoazilak eraman behar du, sendiartekoaduen sakristau batena da eta; komeni bait dahonako esaera honek dioena betetzea: «Ez dagehiegi, oiloa eman dizunari zuk haren izterraematea». Gehiago ostentzen digu egun bakarbatean agoazil on horrek, guk ehun egunetaneman ahal eta ohi dioguna baino.

Denek adostasun osoan onetsi zituzten biberrien gizatasuna eta nagusiaren erabakia etairitzia; hau, orduan, agoazilari zakuttoa ematerairten zen; Kortadillo, berriz, Zintzo izengoitiz sen-dotua geratu zen, behin Tarifako harresietatikbere semeari lepoa mozteko aiztoa jaurtiki zuen,Alonso Perez de Guzman Zintzoa balitz bezala.

Itzuli zen Monipodio, eta, honekin batena, bineskato sartu ziren, aurpegia makilatua, ezpai-nak koloreztatuak eta bularrak berun-zuriz horni-tuak zituztela, bentosinezko mantu-erdiz esta-liak, nasai eta lotsagabe: ezaugarri hauek ikusi-rik, Rinkonetek eta Kortadillok etxe-laukoak zire-la antz eman zieten, eta ez zuten hutsegin; etasartu orduko, besoak zabalik, bata Txikinazka-rengana eta Burdineskurengana bestea, hala

bait zeritzaten bi irmoek, hurbildu ziren; Burdi-neskuk esku bat burdinezkoa zeukalako zeritzanhorrela, justiziaren aginduz kendu zioten beneta-koa eta. Hauek atsegin handiz besarkatu zituz-ten eta zintzurra bustitzekorik ekarri zuten gal-detu zieten.

— Nola ez, ba, bihotza? —erantzun zuenbatek, Irabazkine zeritzanak— Laister duzuhemen zure morroi Txilibitu, Jainkoaren eskutikdatorkigunez lisiba-otarrea gainezka dakarrela.Eta egia gertatu zen, berehalaxe sartu bait zenmutiko bat lisiba-otarrea izara batez estaliazuela.

Denak alaitu ziren Txilibituren sartzeaz, etaMonipodiok gelan zeuden kirruzko esteretakobat ateratzeko agindu zuen, eta atarian zabal-tzeko. Borobilean esertzeko agindu zuen gaine-ra; amorrua baretu zelarik, gehien komeni zenazhitzegiten saiazeko. Hala esan zuen, orduan, iru-diari errezatzen egon zen atsoak:

— Seme Monipodio, ni ez nago jaietarako;duela bi egunez gero, burua arintzen zaidalanabil erotzeraino eta; gainera, eguerdia baino

lehen neure elizkizunak egin beharrak ditut, baieta Uretako Andra

Mariari eta San Agustingo gurutze santuarineure kandelatxoak ipini ere: ez bait nuke horiegin gabe utziko Blur eta baize ari balitz ere.Zera etorri natzaizue jakinaraztera; alegia, bartErnegatuk eta

Ehunankak lisiba-otarre bat, hemengo haubaino handixeagoa, ekarri zidaten etxera, erropazuriz betea; Jainkoaren eta neure animaren ize-nean, bere errauts eta guzti zetorren; ez baitzuten nonbait, gizarajo haiek, kentzeko betarikukan; izerdiz tantaka zetozen, eta arnas-estukaeta aurpegietatik ura zeriela sartzean, errukiematen zuten, aingerutxoak bait ziruditen. Abel-tzain baten atzetik zihoazela esan zidaten; hara-tegian ahari batzu pisatzen ikusi omen zuten,eta errealez beterik zeraman katularruan miake-ta bat egiteko asmoa zutela. Ez zuten otarrerikhustu, ez eta erroparik kontatu ere, vire kon-tzientziaren zintzotasunean fidaturik; eta, Jainko-ak goarda nazala eta libra gaitzala guztiok justi-ziapean erortzetik!, ez dut ikutu ere otarrea, eta,beraz, jaio zenean bezain osorik dago.

— Dena sinesten dizugu amandrea —eran-tzun zion Monipodiok—, eta hala bego otarrea;neu joango naiz ilunabarrean; eta, zenbat etanola dagoen neurturik, bakoitzari dagokiona zin-tzo eta leialki emango diot, beti ohi dudanez.

— Bedi zuk agintzen duzun erara, seme —erantzun zion atsoak—; eta berandutzen bait,doakit, emaidazue tragotxo bat, baldin baduzue;ea bed hain mottel dabilkidan urdail hau pizkor-tzen didan.

— Bai horixe. Edango duzu, ama! —esanzuen orduan Igolarinek, hala bait zeritzan Irabaz-kinen lagunak.

Eta otarrea zabaltzean, larruzko zaragiaagertu zen, barruan gutxienez bi arroa ardozituela, eta mutur-tapakiak aise kabi zitzakeen bilitro. Bete zuen Igolarinek eta atso jaieratsuareneskuetan ipini zuen; honek, bi eskuez heldu etaaparrari apur bat putz egin ondoren, hala esanzuen:

— Asko bete duzu, alaba Igolarina; baina,denetarako emango dit indar gure Jainkoak.

Ezpainetara jaso zuelarik, ekinaldi bakarrean,arnasarik hartu gabe, tapakia urdailean hustuzuen, eta zera esanez bukatu zuen:

— Guadalkanalkoa da, eta badauka oraindikmutikoak halako iheltso-keru apur bat. Jainkoakzoriona dagizula, zuk niri eman didazulako;banago hala ere ez ote didan kalte egingo,gosaldu gabe bait nago.

— Ez dizu egingo, ama —esan zion Monipo-diok—, ardo zaharra da eta.

— Hala espero dut, Ama Birginaren izenean.— erantzun zion atsoak.Eta jarraitu zuen:— Ikusazue, neskatilok, laurdenekoren bat ba

ote duzuen, aire debozioko kandelatxoak erosditzadan; izan ere, neure presak eta otarrearenberri ematera etortzeko irrikiak, ahaztu araziegin bait dit poltsa etxean.

— Badut nik, andre Pipota —(hala bait zeri-tzan atso bedeinkatua) esan zion Irabazkinek—.Har ezazu: hor dituzu bi laurdeneko; batekinerosi, arren, bat niretzat, eta ipin iezaiozu SanMiguel jaunari; eta bi eros ahal bazenitza, ipinibestea San Blas jaunari; vire babesleak bait dira.

Nahi nuke beste bat Santa Luzia Andreari ipin-tzea, baina, ez dut kanbiorik; beste bateanbeharko du denekikoa egiteko eguna.

— Oso ondo egingo duzu, alaba, ez zaitezelaerrukarria izan; garrantzi handikoa bait da per-tsona bakoitzak, hil baino lehen, aurretik kande-lak eramatea, eta ez utzi, gero ondaredunek edobanatzaileek ipintzekotan.

— Ongi diozu, ama Pipota —esan zion Igolari-nek.

Eta poltsan eskua sarturik, beste laurdenekobat eman zion, berari zerizkion santuei beste bikandelatxo ipintzeko, probetxu eta esker oneko-enak zirela eta. Honetan aide egin zuen Pipotak,zera esanez:

— Egin jolas, seme-alabok, denbora duke-zuen arte: etorriko bait da zahartzaroa, etaorduan, nigar egingo duzue gaztaroan alperrikjoaten utziriko orduengatik, nik orain bezala; etagogoan nazazue Jainkoari otoitz egiterakoan;neuk ere horixe egingo bait dut neuregatik etazeuengatik, gure harreman arriskutsuetan justi-ziarengandiko estualditik Hark salbatu eta goar-da gaitzan.

Besterik gabe aldegin zuen.Atsoak aldegin zuenean, denak esteraren

inguru eseri ziren, eta Irabazkinek izara zabalduzuen mahaigainekotzat; luxarbi luko handi bateta dozena pare bat laranja eta limoi aterazituen lehenbizi otarretik, eta gero, kazolakadamakailua, zatika friitua; Flandesko gazta erdi batazaldu zuen hurrena eta lapikokada bat oliba on,platerkada bat kamaroi, karramarro pila batpiper-zukutan igeri, alkaparrale ikusgarriaklagun zituela, eta hiru ogi-zuri handi, Gandul-koak. Baziren hamalau bat gosaltzen; ez zen inorgeratu kerten-horizko bere labana atera gabe,Rinkonete izan ezik; honek bere ezpaterdia aterabait zuen.

Bi agureei eta gidariari erlauntz-kortxoanardoa ateratzea suertatu zitzaien. Baina, laranjajaten hasi orduko, erabat asaldatu ziren denak;atea jo bait zuen norbaitek. Patxaratzeko eskatuzien Monipodiok, eta beheko aretoan sarturikbabeskia hiltzetik hartu eta, eskua ezpatan eza-rririk, atera joan zen, eta ahots zurrun izugarrizgaldetu zuen:

— Nor da deika?

Eta kanpotik erantzun:— Ni naiz, Monipodio jauna; ez da inor: Taga-

rete naiz, gaur goizeko begiraria; juliana Aurpe-giase dator hona, txima guztiak nahasiak dituelaeta nigarrez; hondamendiren bat gertatu zaioladirudi.

Ordurako heldua zen aipaturiko emakumeakarrasika, eta Monipodiok entzutean atea irekizion; eta bere zelatategira itzultzeko agindu zionTagareteri; eta, handik aurrera ikusten zuenarenbeori zarata gutxiagoz emateko. Hala egingozuela esan zion hark. Sartu zen Aurpegiase;beste bien tankerako neska zen eta ofizio bere-koa. Hatzamarkatua zetorren, aurpegi guztiaxori-tontorrez betea zekarrela; barne-atarirasartu orduko, lurrera erori zen txorabiatua. Ira-bazkine eta Igolarine joan zitzaizkion laguntzera,eta golkoa zabaldu ziotelarik, bularralde guztiabelundua eta ustelunez betea bezala aurkitu zio-ten. Aurpegira ura bota eta bere onera ekarrizutenean, hoska hasi zen:

— Betorkio gainera jainkoaren eta Erregea-ren justizia lapur aurpegi-hatzamarkari hari,eskuzikin koldar hari, gizatxar zorritsu hari! Eta,

pentsa, bizarrean dituen ileak baino gehiagotanatera dudala nik hori urkamenditik! Zoritxarre-koa ni! Begira norengatik galdu eta eman ditu-dan neure gaztaroa eta lore urteak, bihotzikgabeko zirtzil, gaizkile eta zentzakaitz horrenga-tik ez bada!

— Lasaitu hadi Aurpegiase —esan zuenorduan Monipodiok—; hemen bait nadukan nijustizia egiteko. Esaidan ze bidegabekeria egindinan; denbora gehiago beharko bait dun hikkontatzen nik hire bengaizoa hartzen baino.Esaidan hireganako errespetoari dagokioneanezer egin al dinan; hala balitz eta mendekuanahi bahuna, ez dun ahoa irekitzea besterikbehar.

— Ze errespeto? —erantzun zuen Julianak—.Errespetatua nadila inpernuan, ardiekin lehoi etagizonekin bildots portatzen den haren errespe-toa gehiago jasan baneza. Jango ote dut ba nikgehiago harekin zapi-gainean ogirik edo etzangoote naiz harekin batera? Lehenago utziko dut,orain ikusiko duzuen bezala ipini dizkidan, hara-gi hauek otsakoek jan ditzaten.

Eta bapatean gonak belaunetik gora jasoaz,beltzunez beteak erakutsi zituen.

— Itxura honetan ipini nau esker gaiztokoAzaburu hark —jarraitu zuen—, jaio zuen amaribaino gehiago zor didanarren. Eta, zergatik usteduzue egin duela? Apika eman nion horretarakobiderik! Ez portzíerto! Jokuan galtzen ari zelako,hogetamar erreal eskatzera bidali ninduen bereema-morroi Antxumerekin; eta nik hogetalaubesterik ez nizkion bidali; horretxengatik izan da,ez bestegatik; haiek irabazteko egin nuen lanaeta ahalegina bekizkit nire pekatuen ordaingarri:hala eskatzen diot zeruári. Eta mesede eta ekin-tza on borren ordain, hark here irudimeneanatera bide zituen kontuen arabera, nik eukibehar nukeenetik siska egiten niola uste baitzuen, gaur eguerdiartean landara atera nau,Errege-baratzaren atzekaldera; eta han, olibon-do tartean, bilustu nau eta gerrikoarekin, honenburdinkiak aintzat hartu eta bildu gabe —girgi-luen eta burdin gaiztoen artean ikusiko al dutbera!—, hiltzat utzi arte zigorkatu nau. Kontatudizuedanaren egia ziurtatzeko testigu, begienaurrean dituzue beltzune hauek.

Karrasika hasi zen, berriro, justizia eske; etaegingo ziotela justizia agindu zioten berriz ereMonipodiok eta han zeuden irmo guztiek.

Irabazkinek, kontsolatzeko, eskutik hartuzuen, zera esaten ziola: alegia, berak pozik askoemango zukeela zeukan bitxirik onena, berariere maitearekin beste horrenbeste gertatzeaga-tik.

— Izan ere —esan zion—, jakin ezan, ahizpaAurpegiase, lehendik ez baldin badakin, ongianahi zaion hura zigortu egin ohi dugula; etaalproja haundi hauek jotzen, zigorkatzen, ostiko-katzen gaituztenean, bene-benetan maitegatxionate; bestela, aitor iezadan egia heurebiziaren izenean: Azaburuk zigorkatu eta honda-tu hindunanean, ez al zinan gero losintxarikegin?

— Losintxarik dion? —erantzun zion niga-rrez—. Ehun mila egin zizkidanan; ez bat. Eta niberarekin haren ostatura joateagatik, eskukobehatza ere emango zinan. Banatxegon, gaine-ra, ni txiki egina utzi eta gero, begietatik malko-ak ixuri ote zitzaizkion.

— Ez dun horretan dudarik —ihardetsi zionIrabazkinek—; hala ipini hindunalako egingozinan nigar. Horrelako gizonak, horrelakoetan,gaiztakeria burutu orduko damutzen ditun; ikusi-ko dun ahizpa: ea guk hemendik aldegin bainolehen etortzen zainan, igarotako guztiarengatikbarkamen eske, bildotsa bezain otsan makur-tzen zainala!

— Benetan diotsuet —erantzun zuen Monipo-diok—: ez da ate hauetan barrura sartuko koldaroker hori, bere okerreginaren penitentzia argieta garbi burutu aurretik. Nor da hori Aurpegia-seren musuan eta haragian eskua ezartzeko,hau, garbitasunean eta irabazian, aurrean dau-kagun Irabazkine beraren pare —ezin bait dagehiago— izanik?

— Ai! —esan zuen orduan Julianak—. Ez esanMonipodio jaun mertzede horrek ezer txarrikmadarikatu haren aurka; den bezain gaizto ere,neure bihotzaren tolesdurak hamo maiteago baitdut; eta nire lagun Irabazkinek haren aide esandizkidan arrazoiek anima gorputzera itzuli dida-te; eta ez dakit ez ote natzaion nerau bila joan-go...

— Ez dun horrelakorik nik esanda egingo —ihardetsi zuen Irabazkinek—; harropuztu egingobait dun, eta gorputz hila bahintzana bezalaxeerabiliko hindunake. Patxaratu hadi, ahizpa;luzaro baino lehen etorriko zain, esan dinadanbezalaxe damuturik; eta ez baletor, koplak ida-tziko zizkionagu paperean, ernega dadin.

— Hori bai —esan zeun Aurpegiasek— izanere bazionat idaztekorik asko!

— Neu izango natzaizue idazkari, behar dengaraian —esan zien Monipodiok—; eta batereolerkari ez naizenarren, gizona erremangatzenbada, entseiatuko da hi mila kopla behar baliraere egiten, aitzaki handirik gabe, eta beharbezalakoak irtengo ez balira, badut nik adiskidebizargin bat olerkari handia dena, noiznahi etaguk behar hainbat egingo dizkiguna. Eta orainbukatu dezagun hasia genuen gosaria, gero herebidetik joango da dena eta.

Pozik jarri zen Juliana nagusiaren esanera;eta, hala, denak heuren gaudeamus-era itzuliziren. Laister ikusi zitzaion otarreari hondoa, baizaragiari hondarra jo ere. Zaharrek mugarikgabe edan zuten; gazteek, ugari; andrazkoek,

axolagabe. Zaharrek, orduan, aide egiteko bai-mena eskatu zuten. Bai Monipodiok eman ere,elkarteari on eta komenigarri dakiokeen guztia-ren berri ematera, bere garaian zintzo etortzekoenkargua emanaz. Hori oso gogoan zeukatelaerantzun zioten; eta joan egin ziren. Rinkonetek,berez bait zen jakinmintsua, lehenbizi hitzegite-ko baimena eskaturik, zera galdetu zion Monipo-diori: ea zertarako ziren kofradian bi agure bainburuzuriak, bain itzalgarri eta nortasuntsuak.Hala erantzun zion Monipodiok: germanierazkoheuren hizkeran liztortzarrak deritzatela horiek;eta, egunez hiri guztian zehar ibiltzen direla,gauez eskura daitezkeen gauzen bila; eta Kon-tratalekutik edo Diruetxetik dirua ateratzendutenei atzetik jarraitzen dietela, nora eramateneta non jasotzen dituzten ikusteko; eta, hori jaki-nik, etxe hark zenbat lodiko paretak ote dituenbegiratzen dutela, eta, guazparatzeko (zulatze-ko) tokirik egokiena zehaztu, sarrera errazagoagerta dadin. Hauek honela, sendiarteko besteakbezain probetxugarri zela jende hau, esan zuen,probetxugarriagoa ez bazen ere; eta horien jar-dunari esker lapurtutako guztiaren bostena jaso-

tzen zutela, Maiestateak altxorrarena jaso ohiduen bezalaxe; eta gainera, oso gizon egizaleakzirela, oso ohoretsuak, biziro bizikera zintzokoaketa izen onekoak; Jainkoaren eta heuren kon-tzientziaren beldur izanik, jaiera bereziaz egune-ro meza entzuten duten horietakoak...

— Eta horien artean badira batzu, une hone-tan hemendik doazen bi hauek batezere, hainneurritsuak izaki, gure arantzelen araberandagokiena baino askoz gutxiagorekin ere pozikgeratzen direnak. Horietako beste bi gangarila-riak dira; eta, noiznahi aldatzen bait dira etxez,badakite hiri guztiko etxeen sartu-irtenarenberri; bai eta zeintzu daitezkeen probetxugarrieta zeintzu ez ere.

— Zoragarria deritzat hori guztia —esan zuenRinkonetek—; eta kofradia hain aipagarri honiprobetxuzko izan nahi nintzaioke.

— Gurari zintzoen aide jartzen da beti zerua—esan zuen Monipodiok—.

Kontu horietan ari zirela, atean jo zuten. Irtenzen, ba, Monipodio, nor ote zen ikustera, eta,galdetzean zera erantzun zioten:

— Ireki, mertzede on Monipodio, Azaburunaiz eta.

Aurpegiasek ahots hori entzutean, hala zio-tsan istiluka:

— Ez ireki, arren, Monipodio jaun mertzedehorrek; ez ireki Tarpeiako marinel horri, Okaina-ko tigre horri!

Ez zen horregatik geratu Monipodio Azaburu-ri atea ireki gabe; Aurpegiase, ordea, ireki eginziola ikustean, bapatean jeiki eta babeskien are-toan sartu zen; eta, barrutik atea itxirik, hala zio-tsari karrasika:

— Ken iezadazue aurretik mutur-handi hori,errugabeen berdugo hori, etxe-usoen asaldatzai-le hori!

— Burdineskuk eta Txikinazkak eginahaletaneusten zioten Azabururi, Aurpegiase zegoentokira joan nahi bait zuen hark. Ez bait ziotenuzten, hala esaten zion kanpotik:

— Aski da, kuttun haserre hori! Lasai zaitezzeure onarengatik, ezkonduko bazara ere.

— Ezkondu ni, gaizto hori? —erantzun zuenAurpegiasek—. Begira zein tekla jotzen dudan!Zurekin ezkon nadin nahi zenduke zuk! Eta ni

lehenago ezkonduko nintzateke sotomia herio-garri batekin zurekin baino.

— Ea, zozo hori! —ihardetsi zion Azaburuk—,bukatu behar dugu hau, berandu da eta; baina,kortuz gero harrotu, horren hizkera arrunteaneta burumakur etorri naizela ikustean; ze, hala-jainkoa, amorrua kaskoraino igotzen baldinbazait, erortzea baino okerragoa daiteke birre-rortzea eta! Apal zaitez eta apal gaitezen denok;ez diezaiogun jetenik eman deabruari!

— Maria ere emango nioke —esan zuen Aur-pegiasek—, nire begiek sekulan gehiago ikusikoez zaituzten tokiraino eraman zaitzan!

— Ez al dizuet nik esaten? —ziotsan Azabu-ruk—. Jainkoaxen izenean, trinkete andrea, ikus-ten dut bai dena zure baitan ipini beharko duda-la, gerta ahalak gerta.

Honela hitzegin zuen orduan Monipodiok:— Nire aurrean ez du inork gehiegikeriarik

egingo: Irtengo da Aurpegiase; ez ordea, meha-txuengatik, nire maitasunarengatik baizik; etadena ongi burutuko da. Elkar maite dutenenarteko errietak biziro atsegingarri gertatzen baitdira, bakeak egindakoan. A, Juliana! A, nire hau-

rra! A, bihotzeko Aurpegiase! Hator hona kanpo-ra niganako maitasunarengatik; nik jarriko baitdinat Azaburu belauniko, hiri barkamen eske.

— Horrek hori egiten baldin badu —esanzuen Igolarinek—, denok jarriko gatzaizkio aide,eta kanpora irtetzeko arren egingo diogu Juliana-ri.

— Hau guztia pertsonaren gutxiestea adie-razten duen makurketaren bidetik baldin badoa,ez natzaio makurtuko esgizaroz osaturiko guda-rosteari ere —esan zuen Azaburuk—. Aurpegia-seren gogoa hori delako baldin bada, ordea,belaunikatu ez ezik, kopetan iltze bat sartu ereegingo nuke nik, horren esana egiteagatik.

Txikinazkak eta Burdineskuk parre egin zio-ten ateraldiarengatik. Orduan izugarri haserretuzen Azaburu, adarra jotzen ari zitzaizkiolakoan,eta neurrigabeko amorrazioz, zera esan zuen:

— Aurpegiasek nire aurka edo nik harenaurka esan dugunaz, edo esan dezakegunaz,inork parre egin, edo egitea pentsa baleza, gezu-rretan ari da, eta gezurretan ariko da parre eginedo egitea pentsatzen duen bakoitzean; horraberriz esan.

Txikinazkak eta Burdineskuk benetan aldartetxarrez begiratu zioten elkarri; ohartu zen,ordea, Monipodio, berak erremedioa ipintzen ezbaldin bazuen oso era txarrean amaituko zutelaauzia. Beraz, heuren tartean sarturik, esan zien:

— Aski dugu, jaunok; ez bota gehiago hitzpotolorik: eutsi, hortz artean desegingo direnarte; eta esan direnak, ez bait dira gerrirainoheldu, ez bitza inork beretzat bar.

— Ziur gaude bai —erantzun zuen Txikinaz-kak—, tamaina horretako aholkuak ez direlaguretzat esanak izan; ze, hala esan direla badi-rudi, eskuetan dabil panderoa, eta izango zennork ongi joa.

— Badugu hemen ere panderoa, on Txikinaz-ka —esan zuen Azaburuk—; eta hala behar iza-nez gero, jakingo dugu koskabiloak jotzen ere;esana dizuet: txantxetan hasten dena, gezurre-tan ari da. Eta besterik uste duena betorkit atze-tik; aski izango bait du gizonak eskubete ezpatagutxiago, esana esandakotzat hartua dadin.

Eta hori esanik, ateaz kanpora irtetzera ziho-an.

Aurpegiase entzuten zegokion; eta, haserrezihoala ohartu zenean, irten egin zen ziotsala:

— Euts iezaiozue; ez dadila joan, berekeria-ren bat egingo du eta! Ez ote duzue ikustenhaserre doala, eta ausarkeria kontuan JudasMakarelo dirudiela? Itzul hadi nigana, mundua-ren eta nire begien ausartondo hori!

Eta harengana hurbilduz, heldu zion gogorkapatik eta, Monipodiok ere laguntzen ziola,gelarazi egin zuten. Txikinazkak eta Burdineskukez zekiten zer egin: haserretu ala ez; eta Azabu-ruk egin zezakeenaren zai geratu ziren; hura,berriz, Aurpegiase eta Monipodio arrenka arizitzaizkiola ikustean, itzuli egin zen ziotsala:

— Adiskideak ez du sekulan adiskerik hase-rrarazi behar, ez adiskideengatik trufaka jardunere; are gutxiago adiskideak haserre daudelaikustean.

— Hemen ez dago adiskidea haserrarazi, edohari trufaka jardun, nahi duen adiskiderik —eran-tzun zion Burdineskuk—; beraz, denok adiskidegaudenez gero, eman bostekoa elkarri, adiski-deok.

Eta orduan Monipodiok:

— Zuek denok, mertzedeok, adiskide oneidagokienez hitzegin duzue; eman, ba, adiski-deok eskua elkarri, adiskideei dagokienez.

Eman zioten eta, Igolarine, txapin bat erantsieta, jotzen hasi sen panderoa baitlitza; Irabazki-nek, berriz, han nonbait aurkitu zuen erratzahartu zuen eta karraskatuz hotsa atera zion:zurrun zakarra egia esan baina, txapinarenare-kin ondo zetorrena. Monjpodiok plater bat puska-tu zuen eta zatiez bi teilaki egin; hartu zituenbehatzartean eta bizkor errepikatuz, txapinarieta erratzari kontrapuntoa ezarri zien.

Izuturik utzi zituen Kortadillo eta Rinkoneteerratzaren asmakari berriak; ordurarte ez baitzuten sekula horrelakorik ikusi. Antz eman zienBurdineskuk eta hala esan zien:

— Erratzak harritzen al zaituzte? Ba, begira:ez du munduan inork asmatu musikarik haubezain bizkor eta neke gutxikorik, ez hau bezainmerkerik ere. Benetan diotsuet; zera entzun nionbehin ikasle bati esaten: alegia, ez Arauz inper-nutik atera zuen Negrofeok, ez izurde gainean,alogeran hartutako mandemearen gainean baitletor, itsasotik irten zen Marionek, ez eta ehun

ate eta beste horrenbeste ataska dituen hiriaeraiki zuen beste musikari handi hark ere, ezzuten sekulan asmatu hau baino musika hoberik:hain aise ikasten dena, hain jo-erraza, trasterik,gabilarik eta haririk gabea, eta tenplatu beharrikere gabea; gainera, hala beste hura!, hiri hone-tako galai batek asmatu zuen; musikan bereburua Hektoren mailakotzat zeukan batek, hainzuzen.

— Aise sinesten dut nik hori —erantzun zuenRinkonetek—; entzun dezagun, ordea, guremusikoek kantatu nahi digutena. Badirudi Ira-bazkinek ttu egin duela, eta horrek kantuan has-tera doala esan nahi du.

Eta halaxe zen; ohizko segidilla batzu kantazitzala eskatu bait zion Monipodiok. Hala ere,Igolarine hasi zen aurrena kantatzen; eta, ahotsgarbi eta zehatzez, ondoko hau kantatu zuen:

Sevillar gorritxo, baloitiarraklehertu dizkit bihotz eta erraiak

Irabazkinek jarraitu zion kantuan:

Berde koloreko mutil beltxaranNor ez duk galduko hire besotan

Eta gero, Monipodiok, bere teilakiak bizikiagoastinduz, esan zuen:

Bi maite errietan; laister da bakehaserre handiak, atsegin doble.

Aurpegiasek ez zuen here une gozo hura isi-lean gorde nahi; beraz, beste txapin bat harturik,dantzara sartu zen besteen lagun, zera ziotsala:

Geldi hor, haserreti; zigorrikan ez! heuresoina jo duk, pentsatu gabez.

— Kanta ezazue emeki! —esan zuen orduanAzaburuk—; eta ez jardun joandako istorioakkontatzen, alperrik da eta: joana bihoa; hel die-zaiogun beste bide bati eta kito.

Ez zirudien hasitako abesti saioa hain bizkorbukatzeko asmoetan zebiltzanik, atejotze ardu-ratsuak hartaratu ez balitu. Berehala irten zenMonipodio, nor ote zen jakitera. Eta zera esanzion begirariak: kale ertzean Justizia-Alkateaagertu zela, eta, haren atzetik, Xoxote eta Sape-

laitz agoazil neutralak. Entzun zuten barrukoek,eta izugarri asaldatu ziren denak: Aurpegiaseketa Igolarinek batakoz beste jantzi zituzten txa-pinak; Irabazkinek utzi zuen eskoba eta Monipo-diok ere bai teilakiak; eta musika guztia isiltasunlarrian geratu zen. Mutu zegoen Txikinazka; Aza-buru, izutua; Burdinesku, zalantzan; eta denak,bata alde batetik eta bestea bestetik, desagertuegin ziren: etxegain eta teilatuetara igo ziren;handik beste kale batetara jeitsi ondoren, ihesegiteko. Ez du sekulan garaiz kanpoko arkabuz-tiroak edo bapateko trumaiak uso-aldra patxaro-sorik izutu, Justizia-Alkatea zetorren berriaklagun-talde eta jende onaren batzarre hura asal-datu eta izutu zuen bezala. Bi sartu berriek, Rin-konetek eta Kortadillok ez zekiten zer egin; etabertan geratu ziren geldi, ustekabeko ekaitzhura zertan bukatuko zen ikusteko zai; ez baitzen atertu, Alkateak aurrera egin zuela inolakoespa txarren itxura eta susmorik agertu gabe,esatera begiraria itzuli zen arte.

Eta Monipodiori hori esaten ari zitzaion bitar-tean, zaldun gazte bat heldu zen atera, auzo jan-tzian, esan ohi denez. Monipodiok berarekin

sarrarazi zuen; eta Txikinazkari, Burdineskuri etaAzabururi hots egiteko agindu zuen, eta besteguztietatik inor ez zedila jeitsi. Rinkonetek etaKortadillok, atarian geratu bait ziren, Monipodiokzaldun etorri berriarekin egin zuen solasaldi osoaentzun ahal ukan zuten; zera esan zion etorkinakMonipodiori: ea zer dela eta egin zuten hain gaiz-ki hark eskatua. Artean ez zuela jaso egindakoa-ren berririk, erantzun zion Monipodiok; baina,hantxe zegoela negozio hori bere gain zeukanofizialea, eta berak emango zizkiola kontuakgarbi. Une honetan, Txikinazka jeitsi zen, etaMonipodiok zera galdegin zion: ea bete al zuenbere gain geratu zen hamalauko labanakadareneginkizuna.

— Zein? —erantzun zuen Txikinazkak—. Bide-gurutzeko merkatari harentzakoa al da?

— Horixe bera —esan zuen zaldunak.— Ba, zera gertatzen da hor —erantzun zion

Txikinazkak—: bere etxeko ate ondoan egon nin-tzaion zai bart, eta «aimariak» baino lehen etorrizen; hurbildu nintzaion, neurtu nion begiz aurpe-gia, eta hain txikia zeukala ikusi nuen, ze, ez baitzitekeen han, inondik iola, hamalauko labanaka-

darik kabitu; eta agindu nuena, nire destruizioanneramana, ezin bete eta...

— Instrukzioan esan nahiko duzu, mertzedehorrek —esan zuen zaldunak—, eta ez destrui-zioan.

— Hala esan nahi nuen, bai —erantzun zionTxikinazkak—. Zera diot, alegia: hain aurpegiestu eta laburrean erabakitako puntuak ez zirelasartzen ikusirik, nire ibilia alper gerta ez zedin,haren morroiari eman nion labanakada, eta ziuregon neurria mukuru emango duela.

— Nahiago nuen —esan zuen zaldunak—nagusiari zazpikoa eman izan balitzaio, morroia-ri hamalaukoa ematea baino. Egia esan, nireki-koa ez duzue itxura onean bete; baina, ez zaioaxolarik; ez ditut gehiegi gutxietsiko ezaugarri-tzat ipini nituen hogetamar dukatak. Eskumui-nak mertzedeoi.

Eta hori esanik, kapela erantzi eta bizkarrezjarri zitzaien, alde egiteko; Monipodiok, ordea,jantzia zeraman nahastezko kapatik eutsi eginzion, esanaz:

— Geldi hemen, mertzede! Eta bete emanda-ko hitza, guk geurea ohore handiz eta abantailaz

bete dugunez gero. Hogei dukat zor dituzu, etaez zara irtengo hemendik, mertzede, horiekordaindu gabe edo hori balio duen zerbait emangabe.

— Baina, honi esaten al diozu zuk, mertzedehorrek, hitza betetzea? —erantzun zuen zaldu-nak—: labanakada nagusiari eman beharrean,morroiari emateari?

— Ez dabil batere gaizki kontuetan jaun hau!—esan zuen Txikinazkak—. Badirudi ez duelagogoan honako atsotitz hau: «Beltran maite due-nak, maite du haren zakurra».

— Baina, nolaz dagokio atsotitz hori guraauziari? —ihardetsi zuen zaldunak.

— Ez ote da, ba, berdin esatea —jarraitu zuenTxikinazkak—: «Beltran gorroto duenak gorrotodu haren txakurra? ». Gure auzian, Beltran damerkataria, eta zuk gaitz egin nahi diozu;morroia, berriz, haren txakurra da; beraz, zaku-rrari emana Beltranek jasotzen du: zorra garbi-tua geratzen da eta berekin dakar ordaindubeharra. Horregatik, ez dago ordaintzea besteerremediorik, azken oharraren zai egon gabe.

— Zin dagit nik hori —gaineratu zuen Monipo-diok—; eta mingainetik kendu didazu, Txikinazkaadiskide, hemen esan duzun guztia. Eta, beraz,mertzede jaun galai hori, ez zaitez tikimikietanhasi zure zerbitzari eta adiskidearekin; aldiz,onar ezazu nire aholkua eta ordain ezazu eragin-dako lana; eta nagusiari beste bat ematea nahibazenu, aurpegian kabi dakiokeen neurrikoanoski, egin kontu jadanik ari zaizkiola kura egi-ten.

— Hori horrela izatekotan —erantzun ziongalaiak—, benetan gogo onez eta pozik ordain-duko dizkizut bata eta bestea oso-osorik.

— Ez horretan zalantzarik izan kristau izatenbaino gehiago —esan zion Monipodiok—. Izanere, hain ebaki egokia egingo dio Txikinazkak,ze, badirudike jaiotzatik dakarrela aurpegian.

— Ea ba, ziurtasun eta agintza hori onartzenditudanez gero —erantzun zuen zaldunak—, hariezadazue kate hau, atzeratuak ditudan hogeidukaten eta datorren labanakadarengatikeskaintzen dizkizuedan beste berrogeien agiri-tzat. Mila erreal pisatzen ditu, eta gera daitekeagian zuenean; bekozkoan sartua bait dut, luza-

ro baino lehen, beste hamalau puntukoren bateman behar izango dugula.

Hauek honela, kendu zuen lepotik biraki txi-kizko katea, eta Monipodiori eman zion; etahonek laister antz eman zion, kolorean etapisuan, ez zela pitxi merkea. Pozik eta giza itxu-ra onez jaso zuen Monipodiok, biziro ongi heziabait zen. Exekutatzea bere gain hartu zuen Txi-kinazkak; eta gau hartan bertan betetzekotangeratu zen. Oso pozik aldegin zuen zaldunak; etaondoren, aztoraturik kanpoan zeuden guztiei deiegin zien Monipodiok. Jeitsi ziren denak etaMonipodiok, denen erdian kokaturik, kaparenkapaxkan gordea zeukan oroitzapen-liburuaatera zuen; eta Rinkoneteri eman zion irakurtze-ko, berak ez bait zekien irakurtzen. Ireki zuenRinkonetek eta zera ikusi zuen ziotsala lehenbi-ziko orrian:

Aste honetan eman beharrekolabanakaden oroitzapen-agiria

«Lehenbizikoa, Bidegurutzeko merkatariari:berrogatamar dukat balio ditu. Hogetamar

aurretik ondo jasoak ditugu. Exekutatzaile: Txiki-nazka.

— Ez that uste besterik dagoenik, seme —esan zion Monipodiok—: jo ezak aurrera, etabegira ezak Makilkaden Oroitzapen-agiria» dio-nean.

Eragin zion ornan Rinkonetek eta, zera ikusizuen hurrengoan idatzia: «Makilkaden Oroitza-pen-agiria». Eta hau zioen beherago: «Uribelar-eko bodegariari, hamabi makilkada handietako-ak, bakoitza eskudo banan. Zortzi aurrez ondojasoak daude. Sei eguneko epea. Exekutatzaile,Burdinesku».

— Porroka daiteke lerro hori —esan zuen Bur-díneskuk—; gaur gauean ekarriko bait duthorren kittaze-agiria.

— Besterik ba al zegok, seme? —esan zuenMonipodiok.

— Bai, badago beste bat ere —erantzun zionRinkonetek—. Honela dio:

«Sastre txalkorrari, gaitzizenez kardantxoderitzanari, sei makilakada handietakoak, lepo-koa utzi zigun anderearen eskabidea betetzeko.Exekutatzaile: Kaskamotz. »

— Harritzen naiz —esan zuen Monipodiok—.Nolaz dago eginkizun hori oraindik betetzeke?Ondoezik egon behar du nonbait Kaskamotzek.Bi egun bait da epea beterik dela; eta ez du Ianhonetan eskurik sartu.

— Topo egin nuen atzo berarekin —esanzuen Burdineskuk— eta, Txalkorra gaisoturikegon omen delako, daukala here eginbeharrabete gabe, esan zidan.

— Sinesten dut hori, bai —esan zuen Monipo-diok—. Izan ere, benetan oso ofiziale ontzat dau-kat nik Kaskamotz; eta, hain bidezko eragozpe-narengatik izan ez balitz, eginkizun handiagoakere burutuak zitzakeen hark. Ba al duk besterik,mutiko?

— Ez jauna —erantzun zion Rinkonetek.— Jo aurrera, ba; —esan zuen Monipodiok—;

eta begiratu «Eguneroko kalteen Oroitzapen-agi-ria» dioen horretan.

Jo zuen aurrera Rinkonetek, eta beste orribatetan hau aurkitu zuen idatzia:

«Eguneroko Kalteen Oroitzapen-agiria; adibi-dez: anpulukada, abereoliozko igortzia, izen txa-rrak eta adarrak atean jostea, txalapartak, izuke-

tak, istiluak eta itxura hutsezko labanakadak,irain-liburuak argitaratzea, e.a.

— Zer dio beherago? —galdegin zuen Moni-podiok.

— Zera —esan zuen Rinkonetek—: «abereo-lioz etxe... »

— Ez duk etxearen izena irakurri beharrik;bazekiat non dagoen eta —erantzun zuen Moni-podiok—. Izan ere, neu naiz umekeria horrentuautern-a eta exekutatzailea. Lau eskudoaurrez ondo asoak daude, eta zortzi dira guztira.

—Halaxe da egia —esan zuen Rinkonetek—;hemen idatzia bait dago hori guztia. Eta behera-go, zera dio: «Adarrak atean jostea».

— Ez irakurri oraingoan ere etxerik eta non-gorik; aski bait dugu iraintzea, jendeari jakina-razten ibili gabe; izan ere asko larritzen duhorrek kontzientzia. Nik behintzat nahiago nukeehun adar eta beste hainbeste izen txar jostea,ondo ordainduko balitzait, behin bakarrik, jaioninduen amari berari izanda ere, esatea baino.

— Honen exekutatzailea Sudurrandi da —esan zuen Rinkonetek.

— Hori egina eta ordaindua dago —esan zuenMonipodiok—. Begira ezak besterik ba ote dago-en; gogoan gaizki ez badiat, egon behar dik horhogei eskudoko izuketa batek. Erdia emanadago; eta exekutatzaile komunitate osoa da.Epea, beraiz, hilabete hau osoa; eta dioenezdioen bete behar da, urrats batean ere hutsegingabe; eta hiri honetan aspaldian gertatu denekintzarik hoberenetarikoa izango da. Emaniezadak liburua, gaztetxo; bazekiat nik ez dago-ela besterik eta. Badakit ofizioa mottel dabilela;baina, denboraldi honen ondotik etorriko dabeste bat; eta nabi genukeen baino gehiago eginbeharra ukanen dugu. Ez da hostorik astintzen,Jainkoak hala nahi ez badu; eta ez dugu inormendekura bortxatu behar. Gainera, jakina da:nahiko ausarta ohi da bakoitza bere auzian; etaez du ordaindu nahi beure eskuz burutu deza-keen ekintzarik.

— Halaxe da —esan zuen honetaz Azabu-ruk—. Baina, esaiguzu, Monipodio jaun mertzedehorrek, agindu eta eman behar diguzun beteki-zuna; berandutzen bait doa, eta, beroa ohi bainobizkorrago ari da sartzen.

— Hau da egin beharra —erantzun zuenMonipodiok—: denok, bakoitza bere lekura joan;eta ez dadila inor aldatu iganderarte. Orduan,hementxe bertan bildu eta, eskuartean erori zai-gun guztia banatuko dugu, inor gutxietsi gabe.Rinkonete Zintzori eta Kortadillori, hasi UrrezkoDorretik, hiriaz kanpoan, eta Alkazar-aren ataka-rainokoa emango diegu jardungunetzat. Izan erehango loreartean aide baterako lana egin baitdaiteke. Ikusi dut nik hauek baino traketsagorik,zilarraz gainera, txanpon txikitan, eguneanhogei eta gehiago erreal ateratzen, kartaldibakarra erabiliz, eta bera lau karta gutxiagorekingainera. Kakotxek erakutsiko dizue jardungunehori. San Sebastianeraino eta San Telmorainohedatzen bazarete ere ez zaio axolarik; justiziaarruntari dagokiona bait da inor bestearentokian ez sartzea.

Biek muin eman zioten eskuan, egin zienmesedearengatik; eta, ongi eta leialki, benetakoarretaz eta begirunez beteko zutela heuren egin-kizuna agindu zioten.

Orduan Monipodiok paper tolestatu bat aterazuen kaparen kapaxkatik: kofradiakideen zerren-

darena; eta beure eta Kortadilloren izenak hanipintzeko esan zion Rinkoneteri. Han ez zegoen,ordea, tintontzirik; eta beurekin eramatekoeman zion, aurreneko botikategian honako hauidatzi zezan: «Rinkonete eta Kortadillo, kofradia-kideak; nobiziadorik, baterez; Rinkonete, iruzur-lari; Kortadillo, hatzamar-luze»; eguna, hila etaurtea, gurasoak eta jaioterria isilean utziz. Unehonetan, agure liztortzarretako bat sartu zen,ziotsala:

— Zera natorkizue esatera mertzedeoi: ale-gia, Malagako Otsokorekin egin dudala topooraintxe, Harmailetan; eta hala esan dit: askohobetu dela bere arte-lanean; karta garbiak era-biliz, Satanas berari ere aterako omen liokedirua; eta maltratatua etorri delako, gaur, ohidiren izen-emate eta menpekotasun-eskaintzakegitera, etorri ez denarren, igandean hemenizango dela ziur.

— Beti nengoen neurekiko, Otsako hori bereartezian besterik ez bezalakoa izatera heldukozelakoan; horretarako opa daitezkeen eskurikonenak eta egokienak bait ditu. Izan ere, norhere ofizioan ofiziale ona izatekotan, ikasteko

buruargitasuna be zain beharrezkoak ditu harta-rako tresna egokiak.

— Judu-rekin ere topo egin dut —esan zuenagureak—, Tintari kaleko ostatu batean, apaizjantzita. Etxe horretan bi aberats bizi direla jakinomen du eta, horregatik joan da han ostatu har-tzera. Haiekin jokuan sartu nabi omen luke,gutxian bederen; gero gehiago etor daitekeela-koan. Igandeko batzarrera ez duela hutsegingo,esan dit gainera; eta han emango duela bereburuaren berri.

— Judu hori ere ohin handia dugu —esanzuen Monipodiok—, eta ezaguera handikoa. Egu-nak dira ez dudala ikusi, eta hori ez du ondo egi-ten. Begira, hitz ematen dut koroea desegingodiodala aldatzen ez baldin bada; lapurrak ez baitdu Turkoak baino agindu gehiagorik, eta ez dakigure amak baino erdara gehiagorik. Ba al dabeste berririk?

— Ez! —esan zuen agureak—, nik dakidanikbehintzat.

— Ordu onean bedi, beraz —esan zuen Moni-podiok—. Eta zuek, mertzedeok, har ezazue hus-keria hau —eta berrogei errealetaraino banatu

zizkien guztien artean—. Eta igandean ez dezalainork hutseman, gainetikorik ez da ezer faltakoeta.

Eskerrak eman zizkioten denek. Berriro erebesarkatu ziren: Azaburu Aurpegiaserekin, Igola-rine Burdineskurekin, eta Irabazkine Txikinazka-rekin; eta, egunekoa bete ondoren, gauean Pipo-tarenean biltzekotan geratu ziren; han izangozela esan zuen Monipodiok ere, lisiba-otarreamiatzen; gero, berriz, abereolioaren eginkizunabetetzera joan behar zuela. Besarkatu eginzituen Rinkonete eta Kortadilo; eta, bedeinka-zioa emanik, agur egin zien zera esanaz: ez har-tzeko sekulan ostatu jakinik eta finkorik, halakomeni zela guztien osasunerako eta. Haiekinjoan zen Kakotx ere, jarduntokiak erakutsi ziz-kien arte, eta zera gogorarazi zien honek: ezzezatela igandean hutseman; berak uste zuenezeta buruak esaten zionez, haien artelanari zego-kion, posizio lizioa irakurtzekotan zela Monipodioeta. Hori esandakoan aide egin zuen; bi lagunak,ikusi zutenarekin, harrituak uzten zituela.

Rinkonete, mutikoa izanarren, oso buru argi-koa eta aldarte onekoa zen; eta nola aitarekin

bula-jardunean ibilia bait zen, mintzamolde onaapur bat ikasia zuen; eta, Monipodiori eta harenlagunei eta senitarte santuan entzundako hitzakgogoratzean, parregure handia etortzenzitzaion; eta gehiago: per modum sufragii, esanbeharrean, por modo de naufragio, esan zuene-koa; eta estupendoa ateratzen zutela, harrapa-tutakoaren estipendioa esan beharrean; eta Aur-pegiasek Azabururengatik Torpeiako marinela-ren eta Okainako Tigrearen antzekoa zela, Hirka-niakoa esan beharrean, bota zionekoa; eta bestemila bidagabekeria, hauen antzekoak eta oke-rragoak ere. Zera egin zitzaion batezere parre-garri : alegia. hogetalau errealak irabazten pasazuen denbora, bar zezala zeruak bere pekatuenaringarri, esan zuenekoa; eta bereziki zerakharritzen zuen: heuren deboziokizunak hutsikegin gabe betez gero, nahiz eta lapurretaz,gizahilketaz eta jainkoirainketaz gainezka egon,zerura joateko zeukaten ziurtasun eta usteonhark. Atso Pipotarengatik ere parre egiten zuen:lapurturiko lisiba-otarrea etxean gordeta utzirik,santuei argizariak ipintzera joaten bait zen; etahorrela oinetako eta guzti pentsatzen zuen

zeruan sartzea. Ez zuen gutxiago harritu Monipo-diori, hain basatia, traketsa eta bihozkabea iza-nik, guztiek zioten menpekotasunak eta begiru-neak. Haren oroitzapenen liburuan irakurriazetorkion gogora, eta guztiek zuten jardunbideaere bai. Azkenik, gehiegizkotzat jotzen zuen,Sevilla zen bezain hiri ospetsuan, bain justizianasaia egotea; ia agerian bizi bait zen han jendegaizkilea eta izadiaren beraren erabat aurkakoa;eta bere lagunari honako aholku hau aurkezteaerabaki zuen berekiko: ez zutela luzaroegi iraunbehar hain bizikera galdu, gaizto, aztoragarri,nolanahikoan eta nasaian. Baina, hala ere, gaz-tea eta esperientziarik gabea izaki, hilabeteakjoan zitzaizkion bere hartan; eta binbitartean,hau baino idazki luzeagoa eskatzen duten gau-zak gertatu ziren. Eta, beraz, beste baterakouzten dugu haren bizitza eta mirariak kontatzea,haren maisu Monipodiorenekin eta izen txarrekoakademia hartakoen beste gertakizunekin bate-ra. Guztiek ere zer pentsaturik emango baitdute. Irakurleei, berriz, jarraipide eta adigarridakizkieke.

KRISTAL LIZENTZIATUATormes-en ibarretan egurasten zebiltzela, bi

ikasle zaldunek hamaika bat urteko mutikoa,nekazariz jantzia, aurkitu zuten lotan, zuhaitzbaten babesean; esnarazi zezala agindu ziotenmorroietako bati. Esnatu zenean, nongoa zeneta zertan zegoen bakardade hartan lo, galdeginzioten. Zera erantzun zien mutikoak: bere jaiote-rriaren izena ahaztu egin zitzaiola, eta Salaman-ka hirira zihoala, morrontzaren truke ikasketakordain ziezazkiokeen nagusiren baten bila. Ira-kurtzen ba ote zekien galdegin zioten. Beietzerantzun zien, bai eta idazten ere.

— Hala bada —esan zuen zaldunetan batek—, ez zaizu ahaztu zeure sorterriaren izena oroi-menaren faltaz.

— Dena denarengatik —erantzun zuen muti-koak—, ez haren berririk ez nire gurasoenikjakingo du inork, hauek eta hura ohorez beteditzakedan arte.

— Beraz, nola uste duzu ohora ditzakezula?—galdegin zuen beste zaldunak.

— Neure ikasketen bidez —erantzun zuenmutikoak—. Haien medioz ospetsu izanez;entzuna dudanez gizonezkoz egiten bait diraapezpikuak.

Erantzun honek mutikoa heurekin hartu etaeramatera bultzatu zituen bi zaldunak, eta eginere hala egin zuten, zerbitzen dauden morroieiUnibertsitate hartan ohi zaienez, ikasketak emanzizkiotelarik. Tomas Rodaja zuela izena esanzuen mutikoak; hau dela eta, izen jazkeretatikantz eman zioten nekazari behartsuren batzuensemea izan behar zuela. Handik egun gutxitara,beltzez jantzi zuten, eta, aste gutxitara adimenberezia duenaren trazak erakutsi zituen Toma-sek, berebiziko leialtasunez, hutsegin gabe etaarretaz, bere nagusiak zerbitzatuz; ze, ikasketeifitxik ukatzen ez zienarren, bai bait zirudien era-bat haiek zerbitzeari lotua zegoela; eta zerbitza-riaren zerbitzu onak hau ongi tratatzera erakar-tzen bait du jaunaren borondatea, jadanikTomas ez zen gehiago bere nagusien morroi,laguna baizik. Azkenik, haiekin eman zituen zor-tzi urteetan, ospetsu egin zen Unibertsitateanbere buru argiarengatik eta trebetasun nabar-

menarengatik, jende mota guztiek estimuan etamaite zutela. Batezere Legeak ikasteari helduzion; baina, Literaturan nabarmendu zen gehien-bat; haren oroimena, berriz, berebizikoa zenbenetan; eta adimen onak hainbestexe argitzenzion, ze ez bait zuen aipu gutxiago honengatikharengatik baino.

Heldu zen, ordea, heldu, haren nagusiek heu-ren ikasketak burutu zituzten eguna, eta, heure-kin batera, heuren lurraldera eraman zutenTomas, Andaluziako hirietan bikainenera hainzuzen; eta haiekin egon zen egun batzuez.Baina, bere ikaskizunetara eta Salamankaraitzultzeko irrikaz zegoen (izan ere, hango bizike-raren giro atsegina dastatu duten guztien boron-dateak liluratuak geratzen bait dira), eta itzultze-ko baimena eskatu zien nagusiei. Haiek, gizabi-dezkoak eta eskuzabalak izaki, eman egin zio-ten, hiru urtez iraun ahal izateko hainbat eskuar-teko ere eskainiz.

Agur egin zien, eskerronezko hitzez egin ere,eta Malagatik (hau bait zen bere nagusien sorte-rria) aide egin zuen; eta Zanbrako aldapan behe-ra Antekeraruntz zihoala, zaldiz, bide-jantzi

bikainez eta zaldizko bi morroi lagun zituelazihoan, jaun handiki batekin egin zuen topo.Elkartu egin zitzaion eta honek ere norabide ber-dina zeramala ohartu zen. Berehala egin baitziren lagun, zenbait gauza elkarren artean bana-tu zituzten; eta ezer handirik egin baino leheneman zituen Tomasek bere buruargitasunarenagerpenak, eta zaldunak ere bai bere bikaintasu-narena eta gortesiarena; Maiestate Jaunareninfanteriako kapitaina zela, esan zuen honek, etabere alfereza gudari konpainia biltzen ari zitzaio-la Salamanka aldean. Goraki mintzatu zitzaiongudariez; benetan biziki goraipatu zizkion Napo-li hiriaren edertasuna, Palermoren erosotasunak,Milango oparotasuna, Lonbardiako oturuntzaketa ostatuetako janari bikainak; gozo eta zehatzirakatsi zion aconcha, patrón; pasa acá, manigol-do; venga la macatela, li polastri, e li macarronihitzen esanahia Gudarien bizikera libreari etaItaliako askatasunari buruzko goraipamenakzeruraino jaso zituen. Ez zion, ordea, inork ezeresan zentinela orduetako hotzaz, eraso aldietakoarriskuaz, gatazka aldietako izuaz, hertsi aldieta-ko goseaz, mina-leherkarien hondamendiaz, eta

hauen gisako diren beste zenbait gauzez, zerl-baitek gudari nekearen gehigarritzat badauzkaere, horren nekagarririk estuena direnarren.Dena dela, hainbeste gauza kontatu zizkion etahain egoki esan ere, gure Tomas Rodajaren zen-tzu ona zalantzaka hasi zen, eta borondatea bizi-kera hartaz, heriotza hain hurbil ohi Buen bizike-ra hartaz, zaletzen. Kapitainak, Diego de Valdi-bia jauna zeritzan hain zuzen, Tomasen buruargiaz eta erakortasunaz pozik bait zegoen,berarekin Italiara abiatzeko arren egin zion, halanahi baldin bazuen, ikusgrina ase zezan. Eskain-tzen ziola here mahaian aulkia, esan zion; eta,hala behar izanez gero, here ikurrinpean ere bai,alfereza laister aldegitekoa omen bait zuen. Ezzuen ahalegin handirik behar izan Tomasek gon-bita onar zezan; zeinak, instant batean, zera etsibait zuen berekiko: mesedegarri zitzaiola Italiaeta Flandes ezagutzea, eta beste zenbait tokiere, ibilaldi luzeek zentzudun egiten bait dutegizakia; gehienik ere hiruzpalauurte xahutukozituen, eta hauek, berak zeuzkan apurrei baturikere, ez ziren berari ikasketetara itzultzen gale-razteko haina. Eta dena here gurarien erara

gerta zitekeelakoan, pozik zegoela berarekin Ita-liara joateko, esan zion kapitainari, baina, iku-rrinpean edo gudari zerrendan ez sartzeko kon-diziotan; ikurrinaren atzetik joateko beharkizunikizan ez zezan. Zerrendan sartzeagatik ez zitzaio-la axolarik esan zion kapitainak; eta horrela,konpainiari eman ziezazkiekeen laguntza etalansarien jabekide izateaz gainera, eska ziezaionbakoitzean emango ziola nahi zuenerako baime-na.

— Hori nire kontzientziaren eta kapitain jaunhorrenaren aurka joatea litzateke —esan zuenTomasek—. Beraz, nahiago dut neure gisara ibil-tzea, inoren mende baino.

— Horren kontzientzia estuak —esan zionDiego jaunak—, gehiago dirudi erlijiosoarenagudariarena baino; nolanahi ere lagunak garajadanik.

Gau hartan bertan heldu ziren Antekerara,eta egun gutxi barru, ibilaldi luzeak eginik, kon-painia osatu berria Kartajenaruntz abiatzen arizen tokira heldu ziren; han hau eta beste laukonpainia ahal zuten tokian kokatu ziren. Bere-hala nabaitu zituen Tomasek komisarioen nagu-

sigoa, kapitain batzuen erosotasunik eza, osata-larien arreta, pagatzaileen trebetasuna eta ardu-ra, herrien kexuak, txartelak berreskuratzea,sartuberrien kirtenkeria, ostakideen artekoburrukak, behar baino eskuarteko gehiago eska-tzea, eta azkenik, nabaitzen eta txartzat ematenzuen hura guztia, ia nahi eta nahiez, egin beha-rra. Papagaioz jantzia zegoen Tomas, ikaslehabituak alde bat utzirik, eta, esan ohi denez,kristorenak egiteko gertu jarri zen.

Zeukan liburu mordo handitik bi besterik ezzuen hartu: Andra Mariren Orduak eta, komenta-riorik gabeko, Garzilaso bat, zeintzu poltsikobanatan bait zeramatzan. Nahi baino arinago iri-txi ziren Kartajenara; izan ere, ostategietakobizikera zabala eta askotarikoa izanik, egunbakoitzean gauza berri atseginekin topo egitenda haietan. Napoliko lau galeretan untziratuziren, eta han ere ohartu zen Tomas Rodajaitsas-etxe haietako bizikera arrotzaz, non tximu-txak zimikoka ari bait zaizkizu, indartsuak lapu-rretan, marinelak haserre, saguak hondakintzaneta itsas-kolpeak aspergarri. Ekaitzek eta tru-moi-aldiek beldur eman zioten, batez ere Leon-

go itsas-golkoan; bi jasan bait zituzten, batakKortsikara bota eta besteak Frantziako Tolon-aitzularazi zituelarik. Hauek honela, nolabait gauapasatu ondoren, blai eginak eta begizuloaknabarmen, Genova hiri eder zoragarrira helduziren, eta hango kai bilduan desuntziratu ziren;eliza batetan sartu-irten bat egin ondoren, berelaguntalde osoarekin ostatu batetan sartu zenkapitaina, non, mementuko gaudeamus-ak ahaz-tu arazi bait zizkien igarotako ekaitzaldi guztiak.

Han dastatu zuten Trebiano ardoaren leunta-suna, Montefraskoiaren balioa, Asperinoarenindarra, Kandia eta Soma bi greziarren bikainta-suna; Bost Mahastietakoaren gailentasuna,Guarnatxa anderearen gozotasuna eta baretasu-na, Xentolaren basa-kutsua; Eroma-ardo mer-keek ez bait zuten hauen guztien artean agertze-ko ausardirik. Eta ostalariak, hainbeste ardo haindesberdinen aipamena egin zuelarik, honakobeste hauek han bertan agertarazteko eskaintzaegin zuen, eta ez batakoz beste eginaz, ez etamapan margotuak bait lira, baizik eta egiaz etabenetan: Madrigal-a, Koka, Aleajos-a eta Inperia-la Ziudad Real-a baino hobetzat, irri-jainkoaren

gordeleku; Eskibias-a Alanis-a, Kazalla, Guadal-kanala eta Menbrila ere eskaini zituen, Ribada-biaz eta Deskargamariaz ahaztu gabe. Azkenik,ardo gehiago aipatu zituen ostalariak, eta Bako-k berak beure upategietan zeuzkakeenak bainogehiago eman ere eman zizkigun.

Harriturik utzi zuten Tomas neskatila jenoba-rren adats horiek eta gizonezkoen adeitasun etajarrera jatorrak; zeresanik ez hiriaren edertasunmiragarriak, bai bait zirudien urrean diamanteakohi diren bezala zituela etxeak harkaitz haietankokatuak. Beste egun batean, Piamontera joanbehar zuten konpainia guztiak lehorreratu ziren;Tomasek, ordea, ez zuen bidaia hori egin nahiizan, baizik eta Erromara eta Napolira lehorrezjoan; bai joan ere, Benezian eta Loreton barrenaMilana eta Piamontera itzultzeko asmotan; hanaurkituko zuela bera esan bait zion Diego de Val-divia jaunak, ordurako, ziotenez, Flandes-a era-manak ez bazituzten. Handik bi egunetara eginzion agur Tomasek kapitainari, eta bost egunenburuan Florentziaraino heldu zen, bidean Lukazeritzan hiri txiki bat ikusten egon ondoren;benetan ondo egina hiri txiki hau eta Italiako

beste alderdietan baino begi hobez ikusiak etahobeto hartuak ohi dira hemen españiarrak. Bizi-ro atsegina gertatu zitzaion Florentzia, zegoentokiarengatik ez ezik, here garbitasunarengatik,etxe bikainengatik eta kale baketsuengatik. Lauegunez egon zen han, eta gero Erromaruntzabiatu zen, hirien erregin eta munduko andereden Erromaruntz. Ikuskatu zituen hango jaure-txeak, gurtu erlikiak eta miretsi haren handitasu-na; izan ere, atzamarretatik lehoiaren neurria.eta basatikeria antzematen diren bezala aterazuen hark Erromari buruzko iritzi hau hangomarmol puskatuetatik, estatua-zati eta osoeta-tik, hango arku apurtuetatik eta urberotegi erau-zietatik, hango atari eta anfiteatro handi bikaine-tatik, hango ibai ospetsu eta santu hartatik —hibai honek, urez aseaz gainera, ur haietan ehor-tziak izan ziren martini gorputzen ezin kontalaerlikiz bedeinkatu ere bedeinkatzen baitzituenbere ertzak—; eta hango kaleetatik, heuren ize-nak aski bait zaizkie munduko beste hiri guztiakbaino garaiago agertzeko: Apia ibilbidea, Flami-nia, Julia, hauen mailako besteekin batera. Horibezain miresgarri zitzaion hango mendien

kokaera, hiri barrean bertan: Zelio, Kirinak etaBatikano mendiak beste lauekin batera, zein-tzuen izenek Enromaren handitasuna eta dirdiranabarmen erakusten bait dute. Kardinal taldea-ren aginteaz, Aitasantuaren gailentasunaz, nazioeta jende desberdinez osaturiko gizataldeaz ereohartu zen. Dena ikuskatu, aintzat hartu eta iriz-petu zuen. Eta, zazpi elizen ibilaldia egin, peni-tentzi-emaile batekin aitortu eta Aitasantuarenoinari muin eman ondoren, agnudei-z eta errosa-rioz beterik, Napolira joatea erabaki zuen; eta,aldakuntza garaia izaki, lehorrez Erroman sartuedo handik irten behar zutenentzat garai txarraeta kaltegarria bait zen, itsasoz joan zen. Han,Erroma ikustetik zekarren harridurari Napoliikusteak sortu zion lilura gaineratu zitzaion; izanere hiri hau, bere eta ikusi zuten beste guztieniritziz, Europakoetan eta mundu guztikoetan ereonena zen.

Handik Siziliara joan zen eta Palermo ikuska-tu zuen, bai eta gero Mizina ere: Palermon ego-kiak iruditu zitzaizkion bere kokapena eta eder-tasuna; Mizinan, berriz, kaia; eta, irla guztian,oparotasuna; hori dela eta bidez eta egiz bais

deritzaio Italiaren aletegi. Napolira eta Erromaraetorri zen berriro; eta handik Loretoko AndraMarira joan zen; hango jauretxe santuan ez zuenez paretarik ez harresirik ikusi, makuluz, hil-ehu-nez, katez, girgiluz, esposaz, adatsez, argizagi-irudikiz, margokiz eta erretabloz estaliak baitzeuden erabat, Jainkoaren eskutik, here ainkoz-ko Amaren eskabidez, askok eta askok harturikokontaezinala mesederen adierazgarri nabarme-nak zirela; Andra Mariren irudi txit santu harkmirari ugariz handietsi eta goraldu nahi ukanbait zuen, bere etxeko harresiak halako apaidu-riz dotoretu dituztenek dioten jaieraren saritzat.Zeru guztiek, eta aingeru guztiek, eta betiraun-deko bizitokietako biztanle guztiek ikusiarrenulertu ez zuten, enbaxadarik garrantzitsuenarenberri eman zen gela eta tokia bera ere ikusizituen.

Handik, Ankora-n untziratu zirelarik, Benezia-ra joan zen, munduan Kolon jaio izan ez balitzantzekorik ez lukeen hirira: eskerrak zeruari etaHernando Kortes-i; Mexiko irabazi bait zuenhonek, Benezia handiari nolabait ere zeingehia-goka egin zekion. Bi hiri ospetsu hauek elkarren

antzeko keleak dituzte, denak urezkoak: Europa-koa, mundu zaharraren harrigarri; Amerikakoa,mundu berriaren izugarri. Hango aberastasunamuga gabea zela iruditu zitzaion, hango gober-nua zuhurra, zegoen tokia menderakaitza, opa-rotasuna handia, ingurumariak alaiak, eta, azke-nik, hiria, osoan harturik nahiz here zatietan,haren balioaz lurbira osoan zehar hedatu denospeari dagokiona; egia hori ziurtagotzeko,berriz, hor duzu armategi aipagarriaren hespa-rrua; beste ezinesanala txikikerirekin batera,galerak ere hortxe eraikitzen bait ziren. la gutxi-tzat jo zitezkeen Kalipsok jasoriko erregaliakgure ikusmiatzaileak Benezian aurkituriko oparieta denborapasagarrien aldean; izan ere, ahaztuarazi egin bait zioten is haserako asmoa. Baina,han hilabetez egon zelarik, Ferrara-n, Parma-neta Plasentzian zehar Milana itzuli zen, Bulkano-ren bulegora, Frantziako erreinuaren bekaitzera;beno, eskatuala eskaintzen duela dioten hirira:here eta jauretxearen handitasunak eta gizabizitzari beharrezko zaizkion gauza guztien opa-rotasun miresgarriak bikaintzen bait dute. Han-dik Aste-ra joan zen, eta garaiz heldu zen,

hurrengo egunean abiatzekoa bait zen tertzioaFlandesa. Bere adiskide kapitainak oso ondohartu zuen, eta haren konpainian eta lagun joanzen Flandesa. Eta hala heldu zen Anberesa, Ita-lian ikuskatu zituenak bezain miresgarri den hirihartara. Gante eta Bruselas ikuskatu zituelarik,herrialde guztia, hurrengo udan gudaketari eki-teko, armak hartzera zihoala ohartu zen. Eta,ikusi zuena ikustera bultzatu zuen irrikia jadanikasea bait zuen, Españiara eta Salamankara itzul-tzea erabaki zuen, here ikasketak burutzeko; etapentsatua ekinean ipini zuen gero, here lagunariatsekabe handia emanaz; kapitainak, agur egite-rakoan, here osasunaren, Salamankara heltzea-ren eta han gerta liezaiokeenaren berri bidal zie-zaiola egin zion arren. Hark eskatua betekozuela agindu zion, eta, Frantzian barrena, Espa-ñiara itzuli zen, Paris ikustera sartu gabe, arme-tan jeikia bait zegoen hau. Azkenik, heldu zenSalamankara. Harrera ona egin zioten bere adis-kideek, eta hauek giroturiko erosotasuneanjarraitu zituen ikasketak, Lege-jakitunen lizen-tziatu-agiria lortu zuen arte.

Garai hartan zera gertatu zen: nolahalakoemakume bat etorri zela hiri hartara. Haren atri-kulu eta erreklamora berehala hurbildu zireninguruko txori guztiak, ez bait zen vademecum-ik geratu harekin egotera joan gabe. Emakumehark Italian eta Flandesen egondako kontua zio-ela, esan zioten Tomasi; eta hau, ezagutzen otezuen jakitearren, ikustera joan zitzaion. Ikustaldihura zela medio, maiteminetan utzi zuen Toma-sek emakumea. Hark, ordea, ez bait zen eraginartaz ohartu, ez zuen emakumearen etxera sartunahi, eta ez zen sartuko ere, besteek indarrezsarrarazi ez balute. Azkenean, here gurarien etaondasunen berri eman zion emakumeak. Toma-sek, ordea, arreta gehiago bait zien liburueibeste denborapasagarria baino, ez zion inolazere gustoko erantzunik eman emakumeari, etahonek, bere burua arbuiatua eta, here iritziz,iraindua ere ikusirik, eta Tomasen harrizko biho-tza ohizko jardunbidez ezin irabaz zezakeelaoharturik, beste bitarteko eraginkorrago batzuenbila hastea erabaki zuen, bere irrikien asetzekobenetan baliagarri izango zitzaizkion ustetan.Hauek honela, mairu-andere baten aholkua

jarraituz, toledoarren menbriluán nahastuak,sorginkari deritzaten horietakoak eman zizkionTomasi, honen bihotza bera maitatzera behartu-ko zuen zerbait ematen ziolakoan; inoren barneaskatasuna menderatzeko ahalmena duen bela-rrik, lilurakinik edo hitzik munduan balitz bezala.Hain zuzen, maite-edari edo janari hauek ema-ten dituztenei pozoigile deritzaie; hau ez bait dahartzen duenari pozoia ematea besterik, espe-rientziak askotan eta era askotako gertakizune-tan agertu duenez.

Hain zoritxarrean jan zuen Tomasek menbri-lua, ze, berehala hasi bait zitzaizkion oinak etaeskuak gaisotzen, bihotzeko minak harrapatubalu bezala; eta ordu asko eman zituen hereonera etorri gahe; senera etorri zenean, berriz,zozotua zirudien; eta, mingaina trabatzenzitzaiolarik, totelka, jandako menbriluak hil eginzuela esan zuen, eta nork eman zion ere aitortuzuen. Justizia, gertatuaren berri jakin zuelarik,emakumearen bila joan zen; baina, hura, arazotxarraz oharturik here neurriak hartuak zituenordurako eta, ez zen sekulan gehiago agertu.

Sei hilabetez egon zen Tomas ohean. Denbo-ra horretan ihartu eta, esan ohi denez, hezur-huts bihurtu zen, eta ezagun zitzaion zentzu guz-tiak nahasiak zeuzkala; eta ahal ziren erremedio-ak egin zizkiotenarren, gorputzaren gaisotasunasendatu zioten soilki; burukorik, ordea, ez: osa-sunez ondo eta, ordurarte ezaguturiko, erotasu-nik arraroenez erotua geratu bait zen. Dena kris-talez egina zegoela sartu zitzaion buruan gizajo-ari; eta, irudipen hau zela medio, norbait hurbil-tzen zitzaionean ikaragarrizko istilua ateratzenzuen; inor ez zekiola hurbildu eskatzen eta arrenegiten zuen zentzu oneko hitzez eta arrazona-menduz, bestela puskatu egingo zutela eta; beraez zela beste gizakumeak bezalakoa: oinetikbururaino kristalezkoa zela.

Irudipen arraro honetatik ateratzeko, harenhots eta otoiei entzungor eginez, zalapartanheldu eta besarkadan lotu zitzaizkion asko, zeraesaten ziotelarik: begiratu eta ikus zezala nolaez zen puskatzen. Baina, horrekin lortzen zutenguztia zera zen: gizarajoak, mila karrasirenartean, bere burua lurrera bota eta kordegabe-tua geratzen zen, eta lau bat orduan ez zen bere

senera etortzen; eta etortzen zenean, gehiagoez zekizkiola hurbildu egiten zien arren behin etaberriz. Urrutitik hitzeginaz nabi 7uten guztiagalde ziezaiotela esaten zien; hala zuhurkiagoerantzungo ziela dena, haragizkoa ez baina kris-talezkoa zelako; kristala gaiki garden eta zoliaizaki, arimak arinkiago eta etekin hobez bete-tzen zuela honen bidez here egitekoa, gorputzastun eta lurtiarraren bidez baino. Norbaitzukesaten zuena egia ote zen ziurtatu nahi izanzuten, eta beraz, galdera asko eta zailak eginzizkioten; hark, berriz, pentsatzen egon gabe,biziro buru argitasun zorrotzez erantzuten zien.Gertakizun honek harriduraz bete zituen Uniber-tsitateko letradunak eta sendakintzako nahizfilosofiako irakasle gehienak, kristalezkoa zelapentsatzeko bezain erotua zegoen sujet batekedozein galderari zegokionez eta zorrotz eran-tzun ahal izateko bezain adimen argia zeukalabere baitan ikustean.

Haren gorputza zen ontzi puskakor hurababesteko, zorroren bat eman ziezaiotela eskatuzien, soineko esturen bat jazterakoan hautsi ezzedin; beraz, erropa arre bat eta alkondara oso

zabal bat eman zizkioten. Arreta handiz jantzizituen eta kotoizko lokarriz tajutu zuen gerrian.Ez zuen inolaz ere oinetakorik jantzi nabi izan,eta jatekoa berarengana hurbildu gabe emanziezaioten, gernuontzipeko bat makilaren pun-tan ipintzeko agindu zuen, eta haren gaineangaraian garaiko fruituren batzu ematen zizkio-ten. Ez zuen nahi arrainik ez haragirik; ez zuenezer edaten iturritik edo ibaitik izan ezik, etahorretarako eskuez baliatzen zen. Kaleetanzehar zebilenean, erdi-erditik joaten zen, teila-tuetara hegira, teilaren batek, gainera erori eta,apurtuko ote zuen beldurrez. Uda garaietan kan-poan egiten zuen lo zeru zabalaren babesean;neguan, berriz, ostaturen bateko lastotegian,zintzurreraino estalia, kristalezko gizakientzathuraxe zela oherik egokiena eta seguruena zioe-larik. Trumoiak jotzen zuenean, dardaraz hastenzen, ikarak jota balego bezala, eta landara alde-giten zuen, eta ekaitza igaro arte ez zen herriraitzultzen. Bere lagunek luzaro euki zuten itxian;baina, haren zoritxarrak berdin jarraitzen zuelaikusirik, eskatzen ziena ematea erabaki zuten:libre ibiltzen uztea, alegia; eta, beraz, utzi egin

zioten, eta hirian zehar joan zen, ezagun guztiakharriturik eta errukituak uzten zituela.

Neska-mutikoek inguratu zuten gero, bainahark, eskumakilaz atzerarazi, eta urrutitik hitze-gin ziezaiotela egiten zien arren, hautsi ez zedin,kristalezko gizona izanik oso samurra eta haus-korra zela eta. Neska-mutikoak, munduko belau-naldietan bihurriena bait dira, haren otoi etakarrasien eragin gaiztoz, trapu eta harri tirakahasi zitzaizkion, berak zioen bezala kristalezkoaote zen ikusteko. Baina, hark hainbestekoxehotsak ateratzen zituen, eta, jende helduaneska-mutikoei haserre egin eta zigorra ematerabultzatu zuen, hari harrika eman ez ziezaioten.

Behin, ordea, asko nekarazi bait zuten, heu-rengana itzuli eta zera esan zien:

— Zer nahi didazue neska-mutikuok, euliakbezain setati, tximutxak bezain zikin, arkakuso-ak bezain ausarti zaretenok? Erromako Testatxomendia ote naiz ba ni, zuek niri horrenbestelorontzi eta teila botatzeko?

Jende asko joaten zen beti haren atzetik,errietan eta denei erantzuten hura ikusteagatik;eta neskamutikoek hobetzat etsi zuten haren

kontuak entzutea, harrika ematen ibiltzea baino.Hala ba, behin Salamankako erropategi batetatikigarotzerakoan, erropa-zale andreak hala esanzion:

— Bihotzean min dut, lizentziatu jauna, zurezoritxarragatik; baina, zer egin dezaket, nigarrikegin ezin badut?

Begira jarri zitzaion eta, zera esan zion patxa-da onean:

— Filiae Hierusalem, plorate super vos etsuper filios vestros.

Ulertu zuen erropazalearen senarrak esaku-naren maltzurkeria eta hala esan zion:

— Anaia Kristal lizentziatua —hala bait zioenberak zeritzala— eroa baino gehiago gizatxarrazara zu.

— Ez zait txakurtxikirik ere axola —erantzunzion— batera ergela ez baldin banaiz.

Egun batean, etxe nabarmen horietako herri-ostatuaren aurretik igarotzerakoan, han bizi zire-netako emakume asko ikusi zituen atean, etaSatanen gudarostearen bidelagunak zirela, esanzuen, inpernuko ostatuan babestuak.

Zera galdegin zion batek: ea ze pozbide edoaholku emango liokeen andrea beste batekinjoan zitzaiolako oso triste zegoen here lagunbati. Hala erantzun zion:

— Jainkoari eskerrak emateko esaiozu, etsaiaetxetik atera ziotenei galerazi ez dielako.

— Ez al du, beraz, bila Joan behar? —galdetuzion besteak.

— Ez eta pentsatu ere —ihardetsi zion Krista-lek—, emaztea aurkituko balu, beure desohorea-ren betirako eta egiazko lekukoa aurkituko baitluke.

— Hori horrela izanez gero —esan zion galde-gileak—, zer egin behar dut nik neure emaztea-rekin bakean bizitzeko?

Zera erantzun zion:— Emaiozu behar duena; utzi iezaiozu bere

etxeko guztiei agintzen; baina, ez zaitez haserrazuri agintzen dizunean.

Hala esan zion mutiko batek:— Kristal lizentziatu jauna, aitarengandik

bakandu egin nahi dut, askotan zigortzen naueta.

Hala erantzun zion:

— Har ezak gogoan, mutikoa: gurasoek heu-ren umeei ematen dizkieten zigorrak ohoregarridituk, eta berdugoarenak lotsagarri.

Eliz-atari batetan zegoela, bere burua kristauzaharretakotzat harroki aldarrikatzen dutenhorietako nekazari bat ikusi zuen han sartzen,eta, honen atzetik, hau bezain izen onekoa ezzen beste bat; eta Lizentziatuak hala hotseginzion bortizki nekazariari:

— Hi, Domeka, itxoegin ezak Zapatu pasa-tzen den arte.

Eskola-maisuengatik zoriontsuak zirela esa-ten zuen, beti aingeruekin ari direlako, eta osozoriontsuak liratekeela aingerutxoak mukizu ezbalira. Beste batek zera galdegin zion: ea zer iru-ditzen zitzaizkion alkahuetemeak. Urrutikoak ezbaina auzokoak direla, erantzun zion.

Haren erotasunaren, erantzunen eta esakun-deen berria Gaztela guztira hedatu zen, eta Gor-tean zegoen printze edo jaun batek jakiterainoheldu zelarik, norbait haren bila bidali nabi eta,Salamankan zeukan adiskide zaldun bati emanzion ekarrarazteko ardura; eta halako batean,zaldunak topatu zuelarik, hala esan zion:

— Jakin behar duzu, Kristal Lizentziatu jauna,Gorteko pertsonai handi batek zurekin egon

nahi duela eta, zure bila bidali nau.Honela erantzun zion:— Zatzakit, arren, mertzede hori, jaun

horrengan zuribide; ni ez bait naiz jauregirakoegokia; izan ere, lotsaduna naiz eta ez dakit lau-senguak egiten.

Hala eta guztiz ere, zaldunak bidali ahal ukanzuen Gortera; eta hara ze asmakari erabili zuteneramateko: Kristala eramateko erabiltzen dire-nak bezalako, lastozko garabia batzuetan ezarrizuten, hutsuneak harriz berdinduak zirela; etalasto tartean kristal batzu ipini zituzten, krista-lezko ontziari dagokionez zeramatela adierazte-ko. Heldu zen Valladolid-a; gauaz sartu zen, etaekarrarazi zuen jaunaren etxean atera zuten ota-rretik; jaunak oso barrera ona egin zion, ziotsala:

— Zaitez benetan ongi etorria, Kristal Lizen-tziatu jauna. Zer moduz joan zaizu bidea? Zermoduz osasunez?

Honela erantzun zion:— Ez dago bide txarrik bukatuz gero, urka-

mendira daramana izan ezik. Osasunez erdipur-

di nabil, neure pultsuak ez bait zaizkit zerebroa-rekin ondo konpontzen.

Beste behin, zintziligailu ugaritan sapelats,aztore eta beste txori hegalari asko ikusi zituela-rik, goimailako ehiza printzeei eta jaun handiei,zegokiela esan zuen; baina, kontutan har zezate-la, ateratzen zuten etekinarekin alderatuz, ema-ten duen atsegina batekoz milatakoa zela.Erbiehiza oso atsegingarria zela esan zuen, etagehiago ongi hezitako galgotxakurrez egitendenean.

Jaunari atsegin eman zion haren ero-haizeak,eta hirian ibiltzera joaten utzi zion, gizon batenbabes eta zaindaritzapean, neska-mutikoek kal-terik egin ez ziezaioten. Hauek eta Gorte guztiakezaguna zuten sei egun barru, eta, pausotik pau-sora, kale bakoitzean eta edozein ertzetan, egi-ten zizkioten gelderei erantzuna ematen ari obizen. Horrela ba, olerkaria al zen galdegin zionikasle batek, edozertarako trebe ikusten zuelaeta. Zera erantzun zion:

— Orain arte ez nauk izan bain tentela, ezhain zoriontsua ere.

— Ez dizut ulertzen tentel eta zoriontsu kontuhori —esan zion ikasleak.

Eta Kristalek erantzun:— Ez nauk olerkari txarra izatearen tentelke-

rian erori, ez eta onaren merezimenduak eskura-tzeko zorionik lortu ere.

Olerkariez ze iritzi ote zuen galdegin zionbeste ikasle batek. Zientzia gauza handitzat zeu-kala, erantzun zion; olerkaritza, ordea, ezertzatere ez. Hori zergatik ziotsan galdetu zioten. Ezin-kontala olerkariren artean onak hain urri izanik,ia kontatzekorik ere ez zegoela, erantzun zien;beraz, olerkaririk ia ez zegoenez, ez zituela ain-tzat hartzen; Baina, olerkiaren zientzia miresga-rri eta itzalgarri zitzaiola, beste zientzia guztiakbere baitan zeramatzalako: izan ere, guztiezbaliatzen bait da, apaintzen eta lehuntzen ditue-larik, haien emaitza miragarriak munduaren pro-betxurako, gozamenerako eta lilurarako argitaraematen dituela. Gehiago erantsi zion:

— Badakit nik ere olerkari ona nola preziatu,gogoan bait dut harako bertso haietan Obidiokzioena:

Cura ducum fuerunt olim regumque poetae:Praemiaque antiqui magna tulere phori.Sanctaque majestas, et erat venerabile nomenVatibus, et largae saepe dabantur opes.

Ez daukat, noski, ahaztua olerkarien duinta-sun handia, jainkoen interprete izena ematenbait zien Platonek. Obidiok, berriz, zera zioenhaietaz:

Est Deus in nobis, agitante calescimus illo.

Eta beste hau ere:

At sacri vates, et Divum cura vocamur.

Olerkari onetaz esaten da hau; ze, txarretaz,berritxuetaz, zer esan daiteke, munduko zozoke-ria eta harropuzkeria direla besterik?

Gehiago ere esan zuen:— Ikustekoa da itxura utsezko poeta horieta-

koa, inguratu zaizkion bere antzekoei soneto batesan nahi eta, aitzaki-maitzakika esaten:«Entzun iezadazue, mertzedeok, bart liluraki bati

egin diodan sonetotxo hau; nire iritziz baterebalio ez duenarren, bai bait du zerbait, ez dakitzer, polit egiten duena! » eta orduan, ezpainakokertu, bekainak arku irudian ipini, eta sakelahusten du: beste mila paper zoldatsu eta erdi-puskaturen tartetik —zeinetan beste milako batsoneto bait du— edestu nahi duena ateratzendu; eta azkenik, ahots ezti eta legunez jaulkitzendie. Eta entzuleek, trufaz edo ezjakinez, txalo-tzen ez badiote, hala esaten die: «Merzedeok, ezduzue olerkia ulertu, edo eta bestela ez dutbehar bezala esaten jakin; eta beraz, hobe izan-go dizuet berriro edestea, eta merzedeok adiagoegotea, bene-benetan merezi bait du sonetoak».Eta lehenaldian bezalaxe errezitatzen die berri-ro, imintzio eta geraldi berriak eginaz. Eta zer dahura, bata besteari akarka hasten direnean? Zeresan dezaket zakurkumeak eta andere-xakurrakartzakur urtetsu eta serioei zaunka jarduteaz?Eta zer, olerkiaren benetako argia dizdiratzenduten zenbait sujet burutsu eta bikainengatikmasiaketan ari oi direnei buruz? Olerkigintzaheuren betekizun ugari eta larrientzat atseden-bide eta entretenigarri harturik, heuren trebeta-

sunaren jainko-islada eta pentsakizunen goi-maila erakusten bait dute haiek, ez dakiena iriz-petzen eta ulertzen ez duena gorrotatzen duenezjakin konkorraren eta trozalpean kokatzen denergelkeria eta handizki-alkien alboan babestenden ezjakintasuna estimarazi eta preziarazi nahidituztenen amorragarri.

Beste behin, ea zein zen olerkari gehienakbehartsu izatearen zergatia galdegin zioten.Heurek nahi zutelako zirela pobre, erantzun zien;ze, heuren esku omen dute aberastea, uneoroeskuartean darabilkiten egokiera aprobetxatzenjakinez gero: heuren andereak, alegia; ezin abe-ratsagoak omen bait dira denak: urrezko ada-tsak, zilar lehunezko kopeta, esmeralda berdez-ko begiak, marfilezko hortzak, koralezko ezpai-nak eta kristal gardenezko zintzurra dituztelarik;eta nigarretik perla isurkoiak omen dariozkie;gainera, haien oinek zapaltzen dutena, lurrikzekenena eta antzuena izanik ere, berehala has-ten omen da jazminak eta larrosak ematen;haien hatsari anbar garbiaren, muxketaren etaasta-mahatsaren usaina darie; eta gauza hauekguztiak haien aberastasun handiaren ezaugarri

eta adierazgarri omen dira. Hauek eta gehiagoere esaten zituen olerkari txarrengatik. Onenga-tik, ordea, beti ondo hitzegin zuen, eta ilargiarenadarreraino jaso zituen.

Behin batean, S. Franziskoko espaloian, eskubaldarren batek margoturiko irudiak ikusi zitueneta, margolari onek izadia irudikatzen dutelaesan zuen; txarrek, berriz, okaztatu. Egunbatean, hautsi ez zedin berebiziko arretaz, liburusaltzaile baten dendata hurbildu zen, eta halaesan zion:

— Lanbide hau oso atsegin litzaidake, akatsbat duelako ez balitz.

Esan ziezaiola zein, eskatu zion liburu zaleak.Zera erantzun zion:

— Liburu baten egile-eskubideak erosterako-an egiten dituzten zurikeriak, eta, baldin idaz-leak bere kontura irarrarazten baditu, zera, milaeta bostehun irarri beharrean hiru mila irartzenbait dituzte, idaz leak bere liburuak ari direla sal-tzen uste duen bitartean, besterenak ari direlaateratzen.

Egun horretan bertan zera gertatu zen: enpa-rantzatik sei zigorkatu igaro ziren, aldarri hau

eginaz: «Aurrenekoari lapurra delako». Bereaurretik zeuzkan ikusleei hoska hasi zitzaien:

— Aldegizue hortik, senideok, ea gero zueta-koren batengandik hasten den kontatzen.

Aldarrikaria —«Azkenari... »—, esatera helduzenean, hala esan zuen:

— Hark mutikoaren arduraduna izan behardu.

Mutiko batek zera esan zion:— Anaia Kristal, alkahueteme bat dute zigor-

katzera ateratzekoa.Hala erantzun zion:— Alkahuetear bat dutela ateratzekoa esan

izan bahu, zalgurdi bat zigorkatu behar ziatelaulertuko nian.

Esku-aulkiak eramaten ibiltzen direnetakobat zegoen han, eta esan zion:

— Lizentziatua, guregatik ez al duzu esateko-rik?

— Ez —erantzun zion Kristalek—, zuetakobakoitzak aitor-entzule batek baino pekatugehiagoren berri dakiela izan ezik; baina, bada-go alderik: aitorentzuleak isilpean gordetzeko

jakiten ditu; zuek, berriz, tabernetan aldarrika-tzeko.

Entzun zuen hau mandazainak —edotarikojendea egon ohi bait zitzaion etengabe entzu-ten—, eta hala esan zion:

— Guregatik, Redoma jauna, ez dukezugauza handirik esateko; agian, baterez, jendelangilea eta, herri-lanetarako, beharra garenezgero.

Honela erantzun zion Kristalek:— Nagusiaren ohorea nolako, morroiarena

halako. Beraz, begirok noren serbitzari haizeneta hala ja kingo duk heure ohorearen neurria.Lurrak mantentzen duen jendilajerik makurrenazarete zuek, mandazai-mutilok. Behin batean,artean kristalezko ez nintzela, alogaturiko man-deme batean egun beteko bidea egin nuelarik,ehun eta hogei akats kontatu nizkioan, denaknabarmenak eta gizadiaren etsaiak.

Mandazai-mutiko guztiek dute petral haizea,kako haizea eta iruzurtia ote den itxura: heurenjabeak (hala deitzen diete mandagainean dara-matzatenei) aho-gozo direnean, zozketa gehiagoegiten dituzte hauen kontura, aurreko urteetan

hiri honetan egin diren guztiak baino; arrotzakdirenean, ohostu egiten diete; ikasleak badira,biraoa bota; erlijiosoak, berriz, ernegarazi; etasoldaduak, astindu. Hauek eta marinelek, orga-riek eta mandazainek bizikera berezia dute, etaerabat heurentzakoa: orgariek bizitza gehienabara t’erdiren barruan igarotzen dute, gutxigehiago bait dagoke mando-buztarritik gurdi-muturreraino; denboraren erdia kantari ematendute eta beste erdia ernegaturik; eta, «Atzeratuzaitezte» esaten joaten zaie beste zati bat; etaharri tarteren batetik gurpila askatu beharreangertatzen baldin badira, lagungarriago gertatuohi zaie maldizio pare bat hiru mando baino.Marinelak jentilkumeak dira, itxura gabeak, itsa-suntzikoa beste hizkuntzarik ez dakitenak; giroonean arretatsu, ekaitzean nagi; trumoi aldianasko dira agintariak eta esaneko gutxi; heurenkutxa eta arrantxoa dituzte Jainko; eta, entrete-nigarri, pasaiariak txorabiatzen ikustea. Orgariakizarengandik dibortziatu eta abere-txalmekinezkondu den jendea ditugu; hain dira arretatsueta presatiak, ze, anima ere galduko bait luketeeguneko lana ez galtzeagatik; morteroaren

hotsa da haien musika; haien saltsa, gosea;haien matutia, pentsua ematera jeiki beharra;eta haien mezak, bat bera ere ez entzutea.

Hau zienean botikario baten ataurrean zego-en, eta jabearengana itzulirik hala esan zion:

— Merzede horrek lanbide osasungarria dau-kazu, zeure krisailuentzat hain etsaia ez bazina.

— Nolaz naiz ni neure krisailuentzat etsai? —galdegin zuen botikarioak.

Eta Kristalek erantzun:— Begira zergatik diodan: olioren bat falta

zaizularik, eskutik hurbilen daukazun krisailukoaerabiltzen bait duzu haren tokian; beste zerbaitere badu oraindik lanbide horrek, munduko sen-dagilerik argienari ere izen ona kentzeko haina-koa.

Zer ote zen galdetu ziotelarik., zera erantzunzuen: alegia, bazela botikariorik, sendagileakerrezetaturiko zerbait haren botikan falta zela ezaitortzeagatik, falta zitzaizkionen tokian, hereustez, nahiz eta ez hala izan, senda-indar berdi-neko beste batzu ipintzen zituenik; eta, beraz,oker emandako botikak, behar bezalakoak ekarrizitzakeen ondorioak ez baina, alderantzizkoak

ekartzen zituen. Orduan, medikuez zer uste zuengaldegin zion batek; eta hau erantzun zion:

— «Honora medicum propter necessitatem,etenim creavit eum Altissimus. A Deo enim estomnis medela, et a rege accipiet donationem.Disciplina medici exaltabit caput illius, et inconspectu magnatum collaudabitur. Altissimusde terra creavit medicinam et vir prudens nonabhorrebit illam» Hala diotsa «Eclesiasticum»aksendakintzagatik eta sendagile onengatik —esanzuen—, eta erabat alderantzira esan daiteke txa-rrengatik; ez bait dago herriarentzat haiek bainojende kaltegarriagorik. Epaileak okerbidez erabillezake justizia, luzarazi ere bai; merkatariak,gure etxaldea zurrupatu; azkenik, hala behar etalankide zaizkigun pertsona guztiek egin diezagu-kete kalte; baina, bizia kendu, zigorraren beldur-pean erori gabe, inork ez: medikuek soilki hil gai-tzakete eta hiltzen gaituzte beldurrik gabe etalasai, recipe batena beste ezpatarik deszorrora-tu gabe; eta haien gaiztakeriarik ez da azalduko,berehalaxe sartzen dituzte lurrazpira eta. Gogo-an dut nik: artean haragizkoa nintzela eta ezkristalezkoa orain naizen bezala, gaiso batek

bigarren mailako sendagile hauetako bat utziegin zuen, beste batengana sendatzera joateko;eta, handik lau egunera, lehenengoa bigarrenakbere errezetak egiten zituen botikan sartzeasuertatu zen, eta berak utzitako gaisoa nolazebilen galdetu zion botikarioari, eta beste sen-dagileak purgaren bat errezetatu ote zion. Han-txe zeukala purgaerrezeta, gaisoak hurrengoegunean hartzekoa, erantzun zion botikarioak.

Erakusteko esan zion, eta haren bukaeranzera ikusi zuen idatzia: «Sumat diluculo», etaesan zuen: «purga honek daraman guztia ongideritzait, diluculo hau izan ezik, hezeegia baitda».

Hauengatik eta lanbide guztiei buruz esatenzituen gauzengatik atzetik zerabilkien jendea,gaitzik egin gabe, baina, atseden hartzen uztenez ziotela. Hala eta guztiz ere, ordea, ezingozukeen here burua neska-mutikoengandikbabestu bere zaindariak babestu izan ez balu.Inoren bekaizti ez izateko zer egin zezakeen gal-degin zion batek. Zera erantzun zion:

— Lo egin ezak. Lotan hagokeen bitarte guz-tian bekaitz dioana bezalakoxea izango haiz eta.

Zuela bi urtez eskuratu nahian zebilen komi-sioarekin irtetzeko ze bide zeukakeen galdeginzion beste batek. Eta hala esan zion:

— Hoa zaldiz delako komisioa daramana non-dik doan hegira, hoakio lagun hiritik irtetzen denarte, eta horrela harekin irtengo haiz.

Hala behar eta, behin, epaile komisiodun batigaro zitzaion aurretik, krimen-auzi batetarabidean, berekin jende asko eta bi hertzain zera-matzala. Hura nor zen galdegin zuen, eta, esanziotelarik, hala esan zuen:

— Apustu, epaile horrek sugegorriak darama-tzala altzoan, zizpoletak gerrikoan eta tximistakeskuetan, bere komisioaren baitan legokeenguztia deusezteko! Gogoan dut banuela lagunbat, krimenkomisio bat eskuratu zuelarik, hainmugagabeko epaia eman zuena, ze, gaizkileenerrua baino, kilate askoz ere, handiagoa bait zenhura. Zer dela eta epai krudela eman eta baininjustizia handia egin zuen galdetu nion. Gorajotzen uzteko asmoa zuela erantzun zidan, etahorrela Kontseiluko jaunei bidea libre uzten zielaheuren errukia erakusteko, berak emandakoepai zorrotza legundu eta zegokion neurrira eka-

rriz. Hobe zukeela, erantzun nion, haiei Ian horileporatu beharrik gabekoa eman izan balu, halaepaile on eta zuhurtzat hartuko zutekeela eta.

Beti bezala inguruan entzuten zegokion jen-detza handiaren tartean, here ezagun bat zego-en letradun habituz jantzia, eta honi Lizentziatujauna deitu zion beste batek; Kristalek, ordea,bai bait zekien lizentziatu deitu zioten hark ezzeukala batxiler titulorik ere, hala esan zion:

— Argi ibili, lagun, erredentzioaren praileakhire tituloaren bila has ez daitezen; ea gero, ezdaukaalako, heurekin eramaten hauten!

Hauek honela, zera esan zion lagunak:— Ongi hartu behar diagu elkar, Kristal jauna,

badakik letra altu eta sakonak dituen gizona nai-zela eta.

Kristalek erantzun:— Bazekiat bai nik horretan Tantalo bat hai-

zela, altuegiz ihes egiten bait ditek eta sakone-giz ez dituk harrapatzen ahal.

Behin sastre baten dendara hurbildu zelarik,eskua esku gainean zuela ikusi zuen, eta halaesan zion:

— Maisu jauna, dudarik gabe salbaziokobidean zaude.

— Zertan ikusten duzu hori? —galdegin zionsastreak.

— Zertan ikusten dudan? —erantzun zuenKristalek—, ba, zereginik ez duzunez gero, gezu-rrik esateko biderik ez duzula ikusten bait dut.

Eta jarraitu zuen:— Errukarria gezurrik esan ez eta jaietan jos-

ten aritzen den sastrea; gauza miresgarria da:lanbide hau duten guztien artean nekez aurkitu-ko duzu ia bat ere soineko justu bakar bat egin-go dizunik, pekatariak egiten dituztenak hain-beste direlarik.

Zera zioen zapatariengatik: heuren iritziz ezzutela zapata txarrik egiten; izan ere, jazten zio-tenari estu bazetorkion, hala behar zuela esatenbait zioten, jende galaiari oinetako justua zego-kiola, eta gainera, bi orduz erabili ondorenezpartinak bezain zabal bilakatuko zirela; zabalbazegozkion, berriz, hala behar zituela esatenomen zioten, gota-gaitzarengatik.

Probintziako orri batetan idazten zuen mutikoargi batek estu hartzen zuen bere galdera eta

eskabideekin, eta hirian gertatzen ziren berrienalbistea ekartzen zion, gauza guztiez jardutenbait zen eta guztiari erantzuten. Hala esan zionbehin honek:

— Kristal, urkamendira kondenaturik espe-txean zegoen gizarajo bat hil egin da bart.

Hala erantzun zion:— Ondo egin dik azkar hiltzean, berdugoa

gainean eseri zekion baino lehen.San Franziskoko espaloian Jenobaar multzo

bat zegoen, eta handik igarotzerakoan, hots eginzioten zera esanaz:

— Zatoz hona, Kristal jauna, eta esaiguzuipuin bat.

Hark erantzun:— Ez dut nahi, Genobara eraman ez diezada-

zuen.Dendari andere batekin topo egin zuen

behin, zeinak bere alaba oso itsusia, baina, zin-tzilikarioz, jantzi ederrez eta perlaz josia baitzekarren aurretik. Hala esan zion amari:

— Ongi egin duzu harriztatzean, egurastuahal dadin.

Pastelgileengatik zera esan zuen: bazirelaurteak bikoizketan jolasten zebiltzela kalterikgabe, biko pastela laukora ekarri omen baitzuten, laukoa zortzikora, zortzikoa erreal erdiko-ra, heuren gisara eta onerako. Txontxongiloen-gatik mila hitz gaizto botatzen zituen: jendealproja zirela zioen, eta, jainkozko gauzetaz itxu-ronik gabe jarduten zirela; izan ere, heuren erre-tauletan erakusten zituzten irudien bidez, debo-zioa barregarri bihurtzen omen zuten, eta gaine-ra, Testamentu Zaharreko eta Berriko irudi guz-tiak, edo gehienak, zaku batean sartzen omenzituzten, eta bodegoietan eta tabernetan harengainean esertzen, jan eta edateko. Beraz, halazion erabakitzat: harriturik zeukala, nola botereazeukanak ez zituen betirako heuren erretauletanisilarazten eta erreinutik deserriratzen ikusteak.

Behin, bera zegoen tokitik komediante bat,printzez jantzia, igarotzea suertatu zen; eta ikus-tean hala esan zuen:

— Gogoan dut nik, hau teatro batean ager-tzen ikusi nuela, aurpegia irinez estalia eta txa-marra alderantziz jantzia zuela; eta hala ere,

taula gainetik kanpora, pauso bakoitzean aitonu-me traza guztiak ditu.

— Hala daiteke —esaten zion batek—, kome-diante asko bait dira etxe onean jaioak eta aito-numeak.

— Hala izango da egia —ihardetsi zion Krista-lek—, baina, irri-komediak gutxien behar duenaetxe onean jaiotako jendea da; galaiak bai, giza-kume itxurosoak eta mihi-hari gabeak. Zera esa-ten ere badakit, noski: alegia heuren kopetakoizerdiz, lan jasankaitzean jardunaz, irabaztendutela ogia; oroimena etengabe erabiliaz, erabatijito eginak, toki batetik bestera eta ostatutikbentara ibili ohi, bait dira besteen poza lortzea-rren loa galduz; heuren ongia besteen atsegine-tik bait datorkie. Badute gehiagorik ere: heurenlanean ez dutela inor engainatzen, une orozherriko plazara ateratzen bait dituzte heureneskainkariak, jende guztiaren aztergai eta bista-ra. Antzeslarien lana sinestezinalakoa da, etahaien arreta ohi ez bezalakoa; eta asko irabazibehar izaten dute, urteburuan hartzekodunenauzipean erortzeko hainbat zorretan ez gertatze-kotan; eta, hauek horrela, beharrezkoak zaizkio

herriari, zugastiak, zumardiak, eta jostagirokoikuspegiak zaizkion bezala, eta jostagarri egoki-tzat dauzkagun beste gauzak bezala.

Bere adiskide baten iritzia honako hau zelazioen: alegia, emakume komediantearen serbi-tzariak andere asko serbitzatzen zituela denakbatera: erregina, neskederra, jainkosa, fregatzai-lea, artzain-neska, eta, maiz suertatuko zitzaiolaharengan pajeren bat eta lekaioren bat serbitza-tzea ere, hauek guztiak eta gehiago irudikatzenbait ditu fartsalari-neskak.

Munduko zoriontsuena nor izan ote den gal-degin zion batek. Nemo zela erantzun zion; izanere, Nemo novit petrem; Nemo sine criminevivit; Nemo sua sorte contentus; Nemo ascenditin coelum. Ezpatari trebeengatik zera zioen: heu-ren zientzian edo jakindurian maisu izanik, beharzen garaian ezjakin gertatzen zirela, eta handi-usteak kutsatuak zeuzkala; izan ere, heurenetsaien ibili eta burutazio kolerikoak matemati-kazko adierazpen hutsezinetara bildu nahi omendituzte.

Bizarra tintatzen zutenekin haserretzen zenbereziki. Behin here aurrean bi gizon errietan ari

ziren; bata portugaldarra zen, eta hala esan ziongaztelarrari, oso tintatua zeukan bere bizarrarihelduz:

— Por istas barbas que tenho no rostro...Kristal tarteratu zitzaion esanez:— Olhay, homen, nao digays teño, sino tiño.Beste batek bizar pintto kolore askotakoa

zekarren, tinta txar baten erruz; arraultz kolore-ko mandategia ematen zuela haren bizarrak,esan zion Kristalek. Beste bat, bizarra, utzike-riaz, erdi-zuri erdi-beltz eta bizarmuinoak luzee-gi zituela, zetorren; inorekin eztabaidan etaerrietan ez sartzeko arren, esan zion, bizarrarenerdia gezurrezkoa zeukala entzuteko arriskuanzegoela eta.

Zera kontatu zuen behin: alegia, neskatxazuhur eta ongi-hazi batek, gurasoei esaneko iza-teagatik, agure erabat kaskazuri batekin ezkon-tzeko baietza eman zuela; agurea, ezkon-bezpe-ra gauean, atsoek dioten bezala Jordan ibairajoan beharrean, zilarnitratozko erremedio bilajoan zen, eta horrela erabat berriztu zuen biza-rra, gauean elur oheratu zelarik goizean pikejeiki bait zen. Eskuak trukatzeko ordua heldu

zenean, neskatxak ezagutu egin bait zuen zekar-tzan pinta eta tinta gorabehera haren aurpegia,eta erakutsi zioten senar hura bera ematekoesan zien gurasoei; ez zuela besterik nahi eta.Aurrean zeukan huraxe bera zela esan ziotenerakutsi eta senartzat eman ziotena. Ez zelahura, ihardetsi zuen neskatxak; eta, lekukoakekarri zituen, eman ziotena gizon larria eta ile-zuriz betea zela aitor zezaten; eta, aurrean zeu-kan hark ez zeukanez gero, ez zela hura, etaengainagarri zitzaiola. Eutsi zion boni; tinta joa-ten hasi zen, eta desegin zen ezkontza. Ile-tinta-tudunei bezalakoxe ezinikusia zien etxekoande-reei; gauza miresgarriak esaten zituen baienpermafoy-rengatik, haien buru-estalkien koska-durarengatik, haien limurkeria ugariengatik,haien zimiko eta itxuragabeko miseriarengatik;oka eragiten zioten haien txepelkeriak eta buru-ko txorabioek, haien mintza molde heuren buru-oihalak bezain azpildunak eta, azkenik, haienezertarako ezak eta haien alozfilusek.

Zera esan zion batek:— Zer dela eta, Lizentziatu jauna, lanbide

askogatik gaizkiesaka entzun zaitudalarik, ez

duzu iskribauengatik horrelakorik esaten, zere-sanik asko badenarren?

Horrela erantzun zion:— Kristalezkoa naizenarren, ez naiz jende

arrunt gehienetan engainatuaren eskutik joatenneure burua uzteko bezain sinplea. Badiruditmasiatzaileen gramatika eta kantarien la, la, la,iskribauak direla; izan ere, gaineruntzeko zien-tzietara igarotzeko Gramatika beste biderik ezdagoen bezala, eta musikoa, kantatzen bainolehen, masiatzen hasten den legez, gaizkiesaka-riak iskribauengatik, hertzainengatik eta justiziaministrariengatik gaizkiesaka jardunez hastendira heuren mihien gaiztakeria erakusten; egiaiskribaurik gabe, munduan zehar, teilatupekoitzalean, nahasia eta gaizki erabilia gertatukolitzatekeenarren. Hala bait diotsa Eclesiasticum-ak: «In manu Dei potestas hominis est, et superfaciem scribae imponet honorem». Iskribauaherri-pertsona da, eta epailearen lanik ez daite-ke itxura onean bete, hura berekin ez badu.Iskribauek jende askea izan behar dute, eta ezesklabu edo esklabukume; jatorri garbikoak etaez sasikume, ez eta arraza txarrekoengandik

jaioak ere. Isilpea gorde eta zintzoki jokatuz, zinegiten dute: ez dutela lukurreriazko iskriburikegingo. Ez adiskidegoak, ez etsaigoak, irabazgri-nak edo kaltearen beldurrak galeraziko die asmozintzo kristaukoiez heuren eginkizuna betetzen.Hauek honela, lanbide honek horrenbeste alder-di on dituelarik, zer dela eta pentsatu Españianditugun hogei mila iskribau eta gehiagoren uztadeabruak jasotzen duela, bere mahasti berrikomahatsondoak balitu bezala? Ez dut sinetsi nahi,ez inork sinestea komeni ere; ze, begira azkenikzer diodan: taju oneko herrietan dagoen jenderikbeharrezkoena direla; eta, eskubide gehiegi bal-din badituzte, gehiegi dira egiten dituzten azpi-lanak ere, eta bi mutur hoien artean jaio daitekeune bakoitzean nola jokatu jakinarazten thenerdigunea.

Hertzainei buruz, ez zela harritzekoa etsairenbatzu eukitzea zioen; haien eginkizuna zu bahi-tzea edo zure ondasunak etxetik ateratzea, edobere etxean, mantenua zure kontu dela, zeu gor-deta eukitzea delarik. Zabar eta ezjakintzatzeuzkan prokuratzaileak eta solizitariak, senda-gileekin alderatzen zituela; hauek, gaisoa senda-

tzen bada eta ez bada, jasotzen baidute saria;prokuratzaileek eta solizitariek, berdin: aldeztenduten auzia aurrera ateratzen dutenean eta ezdutenean.

Lurrik onena zein den galdegin zion batek.Goiztiarra eta eskerronekoa zela onena, eran-tzun zion. Eta besteak ihardetsi:

— Ez dizut hori galdetzen; tokirik onena zeinden bizitzeko: Madrid ala Valladolid? Zera eran-tzun zion:

— Madriden ertzak; Valladolid-en erdialdea.— Ez dut ulertzen —errepikatu zion galdegi-

leak. Eta esan zion:— Madriden, zerua eta zorua; Valladolid-en

zoru-bitarteak.Zera entzun zion Kristalek gizon bati esaten:

alegia, Valladolid-en sartu zelarik emaztea gai-sotu egin zitzaiola, hango lurrak, dastatu orduko,gaitz egin ziolako. Orduan, hala esan zion Krista-lek:

— Hobe zukeen jan izan balu, zeloskorra baitda agian.

Musikoengatik eta oinezko mezulariengatik,itxaropen eta suerte mugatuak dituztela zioen;

oinezkoek dena egina bait zuten zaldizko izatealortzean, eta besteek Erregeren musiko izaterai-no iristean. Gortesano deritzaten andereengatik,berriz, gehienak gortesiaz jantziago zeudela,zioen, sanotasunaz baino. Behin elizan zegoela,zahar bat hilobiratzera, haur bat bataiatzera etaemakume bat beloa ipintzera zekartzatela ikusizuen, denak batera; eta jauretxeak gatazka-sorozirela esan zuen: han lur-jotzen bait dute zaha-rrek, han menderatzen haurrek eta garaitzenemakumeek.

Behin batean liztorrak heldu zion lepoan; eta,hautsiko zen beldurrez hura astintzen ausartu ezbazen ere, kexuka ari zen. Kristalezko gorputzaeuki eta, ea nola nabaitzen zuen liztor hura, gal-degin zion batek. Masiatzaileren bat izan beharzuela liztor hark, erantzun zion, eta masiatzai-leen mihi eta mokoak aski zirela, kristalezkoakez ezik, brontzezko gorputzak ere porrokatzeko.Hala behar eta, hura zegoen tokitik erlijioso lodi-lodi bat igarotzerakoan, entzuleetariko batekzera esan zuen:

— Hain etikazalea izaki, ezin da ibili ere.Haserretu zen Kristal, eta esan zuen:

— Ez beza inork ahantzi Espiritu Sainduakesana: «Nolite tengere christos meos».

Eta, oraindik ere amorrazio gehiagoz, zeraesan zien: adi egonez gero, ikusiko zutela nolaurte gutxiz hemendik Elizak kanonizatu eta doa-tsuen sailean ezarri zituenen artean ez zegoenHalako jaun kapitainik, Honelakoren idazkari iza-niko beste Halakorik, eta halako tokitako Konde,Markes edo Duke zeritzanik inor; baizik eta, FraiDiego, Frai Kazinto, Frai Erraimundu: denak frai-le edo erlijiosoak; erlijio-elkarteak bait dirazeruetako Aranjuez-ak, eta hauen fruituak ipin-tzen dira gehienetan Jainkoaren mahaian. Masia-lariengatik arrano-lumen antzeko direla zioen:inguratzen zaizkien beste hegazti guztiei lumakmarraskatzen eta muskiltzen bait dizkiete. Gari-to-jabe eta jokalariengatik miragarrizko gauzakesaten zituen: garito-jabeak iruzurtzaile nabar-menak direla zioen; izan ere, suertez zebilenarieskupekoa ateratzen ziotelarik, gal zezala etakartak aurrera jarrai zezala nahi izaten omenbait zuten, aurkariak irabazi eta berak beureeskubideak jaso zitzan. Miresgarri zitzaion bene-tan, gau osoan jokatu eta galdu irauten zuen

jokalariaren egonarria; zeinak, beroa eta dea-bruak hartua izanarren, ez bait zuen mihirikaskatzen bere aurkaria jeiki ez zedin, eta Barra-basen martiriek haina sufritzen zuen. Aupatzenzuen zenbait garito-jabe zintzoren kontzientziaere; ezergatik ez bait zioten heuren etxean tresi-lloari eta piketari beste jokuri tokirik ematen; etahorrela, su geldian, inork gaizki esango zuenareneta izen txarraren beldurrik gabe, hilaren buruaneskupeko gehiago jasotzen zuten, estokadara,errepalora edo antzeko beste joku azkarretarajokatzeko bidea eskaintzen zutenek baino.Hauek honela, halakoxe gauzak esaten zituen,ze, norbaitek ikutzen zuenean edo jendea hurbil-tzen zitzaionean ateratzen zituen karrasi han-diengatik, zekarren jazkerarengatik, here otorduurriarengatik, edateko erarengatik eta, esanadugun bezala, udan zerupean eta neguan lasta-tegian bestetan lo egin nahi ez zuelako izan ezbalitz, jokabide horrek ero itxura nabarmenaematen bait zion, inork ez zezakeen uste izanmundukoetan zentzuzkoenetarikoa ez zenik.

Bi urte eta gehixeagoz iraun zion gaisotasunhorrek; izan ere, S. Jeronimoren ordenako erlijio-

so batek, zeinak mutuei ulertarazteko eta nola-bait mintzarazteko, eta eroak sendatzeko doaieta jakinduri berezia bait zeuzkan, bere gainhartu zuen, maitasunak eraginik, Kristal senda-tzea; beraz, sendatu eta osatu zuelarik, lehena-goko bere senera, zentzura eta zuhurtasunerabihurtu zuen. Sendatua ikusi zuenean, letradu-nari zegokionez jantzi eta, Gortera itzularazizuen; han, ero zen denboran adierazi zuenbezain zuhurki jokatuz gero, here lanbidean jar-dunaz ospetsu gerta bait zitekeen. Hala eginzuen, eta Rueda Lizenziatua zeritzala, eta ezRodaja, Gortera itzuli zen. Han sartu zen ordukoberriz, neska-mutikoek ezagutu egin zuten;baina, hain obi ez zuen bezala jantzia ikustean,ez ziren ausartu zarataka eta galderaka hasten;atzetik zihoazkion, ordea, eta hala ziotsatenelkarri:

— Ez al dun hau Kristal eroa? Bera duk, noski.Zentzudun zetorrek orain. Baina, gaizki jantziabezalaxe zaiteken ongi jantzia ere zoro. Zerbaitgaldetuko zionagu, nahasmendu honetatik irte-tzeko.

Entzuten zuen Lizentziatuak hau guztiabaina, isilik zihoan, burutik egina zegoeneanbaino askozaz nahasiago eta aztoratuago.

Joan zen berria neska-mutikoengandik jendehelduarengana eta, Lizentziatua Aholkutegienatarira heldu zen baino lehen, mota guztietakoberrehun pertsonatik gora zeramatzan bereatzetik. Katedratiko batek ohi zuena baino lagun-talde handiago horrekin sartu zen atarira, etahan zeuden guztiek inguratu egin zuten. Hark,bere biran hainbesteko jendetza ikustean, zeraesan zien hots handian:

— Jaunandreok, Kristal Lizentziatua naiz;baina, ez ohi nintzena: Rueda Lizentziatua naizorain. Zeruaren baimenaz munduan jazo ohidiren gertakizun eta zorigaitzek burua galarazizidaten, eta Jainkoaren errukiek neure oneraberriro erakarri. Jendeak dionez, ero nenbileneanesan eta egin omen nituen gauzetatik aterazenezakete zernolakoak esan eta egingo ditudanorain zuhur nagoela... Salamankan legelari gra-duatua naiz; non, pobrezian egin bait nituenikasketak; eta, hala ere, lizentziatzerakoan biga-rren irten nintzen; eta, mesedeak baino gehiago,

ahaleginak eman didala daukadan gradua, esannahi du horrek. Neure ogibidearen arrantzaraeta irahaztera etorria naiz Gorteko itsasandihonetara; baina, uzten ez baldin badidazue,arrantzan nabilela heriotzaren baitan erortzeraetorria naiteke: ez zatzakizkidate, Jainkoaren ize-nean, jarraitzaileok harrapatzaile bihurtu, eronenbilela lortu nuena, mantenua, alegia, zuhurtunaizelako gal ez dezadan. Plazetan gajdetu ohizenidatena galdegidazue orain neure etxean,eta ikusiko duzue, esaten dutenez hitzetik hor-tzera erantzuten zizuten honek nola, pentsatuzgero, hobeki erantzuten dizuen.

Guztiek entzun eta batzuk aide egin zioten.Beraz, ostatura itzuli zen, ekarri zuena bainolagun talde urrixeagoarekin.

Beste egun batean irten zelarik, berdin gerta-tu zitzaion. Bota zuen beste sermoi bat, baina,aiperrik. Asko galtzen zuen eta irabazi deusik ez.Gosez hiltzera zihoala oharturik, Gortea utzi etaFlandesa itzultzea erabaki zuen, han here beso-aren indarraz baliatzeko, here buru argiarenahalmenaz balia ez zitekeenez gero. Eta hori egi-teko Gortetik irtetzerakoan, hala esan zuen:

O Gortea, gortekide-gai ausartei itxaropenakluzatzen eta langile gizajoei laburtzen dizkieanhori; lapur lotsagabeak oparo sustengatzendituk, lotsadun zintzoak, berriz, gosez erailtzen!

Hau esanik, Flandesa joan zen; eta, letrenbidez betirakotzen hasi zuen bizitza, han armenbidez era; man zuen betirakotzera bere adiskideon Valdivia kapitaina lagun zitzaiola. Eta, hilzenean, gudari zuhur eta ausartari dagokionospez jantzia geratu zen.