RIM HUQUQIO‘zbekiston Respublikasi IIV tomonidan Vazirlik oliy

ta’lim muassasalari uchun darslik sifatidafoydalanishga ruxsat etilgan

Toshkent — 2012

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIICHKI ISHLAR VAZIRLIGI

A K A D E M I Y A

S. ISXAKOV, V. TOPILDIYEV,A. RAXMANOV

2

O‘zbekiston Respublikasi IIV AkademiyasiTahririyat-noshirlik hay’atida ma’qullangan

Isxakov S.Rim huquqi: IIV oliy ta’lim muassasalari uchun darslik /

S.Isxakov, V. Topildiyev, A.Raxmanov. —T.:O‘zbekistonRespublikasi IIV Akademiyasi, 2012. 224-b.

I 91

T a q r i z c h i l a r :

yuridik fanlar doktori, professor I. B. ZOKIROV ;yuridik fanlar nomzodi, dotsent N. T. ISMOILOV;

yuridik fanlar nomzodi O. A. KAMOLOV

Ushbu darslikda rim huquqi tushunchasi, tizimi va manbalari, huquqnihimoya qilish shakllari, shaxslar tushunchasi, oilaviy huquqiy munosabatlar,ashyoviy huquqlar to‘g‘risidagi ta’limotlar, majburiyat huquqi tushunchasi vamajburiyatlarning alohida turlari, vorislik huquqi masalalari yoritib berilgan.

Darslik oliy o‘quv yurtlarining huquqshunoslik mutaxassisligi tinglovchi-talabalari hamda stajyor-tadqiqotchi-izlanuvchilarga mo‘ljallangan.

© O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012

BBK 67.3ya73

3

KIRISH

O‘z kasbini yaxshi egallagan chuqur bilimli, mutaxassiskadrlar tayyorlash va ularning zamonaviy bilimlar asosida ta’limolishi mustaqil davlatimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan birihisoblanadi. Chunki mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot omillari,ijtimoiy-siyosiy va huquqiy sohalardagi islohotlarning jadallashuviumuman bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish ko‘pjihatdan yuksak malakali, ma’naviy-axloqiy pok kadrlarga bog‘liq.

Yuridik ta’lim tizimida rim huquqi fani alohida o‘rin tutadi.Shu bois ushbu fan bo‘yicha hozirgi kun talablari asosida o‘zbektilida darslik yaratish dolzarb vazifalardan biridir.

Rim huquqi bundan XXV asr muqaddam Rim quldorlikdavlatida shakllangan bo‘lib, hozirda mavjud bo‘lgan barcha huquqsohalarining negizi sifatida jahon tarixi va huquqiy madaniyatidaalohida iz qoldirgan huquqiy xazinalardan hisoblanadi.Bu «Rimhuquqi», «Rim fuqarolik huquqi» va «Rim xususiy huquqi» debatalishidan qat’i nazar, uning mazmun va mohiyati o‘zgaribqolmaydi. Chunki qadimgi Rim quldorlik davlatining birdan-birhuquqi fuqarolik huquqi bo‘lib, hatto dastlabki paytlarda jinoiyjazo bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakatlar ham bevosita fuqarolikhuquqiy munosabatlar bilan tartibga solingan.

Darhaqiqat,rim huquqi insoniyat tarixida huquq sohalarini,va umuman huquq tizimining shakllanishi va rivojlanishining asosinio‘zida aks ettirib huquqiy madaniyatning muhim jihatlaridan birini,ya’ni Rim yurisprudensiyasini tashkil etgan.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov o‘zining «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q» nomli asarida ta’kidlaganidek,«o‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi... Tarix saboqlariinsonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi... Insonuchun tarixdan judo bo‘lish—hayotdan judo bo‘lish demakdir».

Shu ma’noda rim huquqi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish, unibilish va o‘rganish tariximizni, xususan huquqiy madaniyatimiz

4

tarixi hamda hozirda mavjud bo‘lgan huquq tizimimiz va huquqsohalari negizlarini chuqur anglashimizda muhim ahamiyat kasbetadi.

Mamlakatimizda bu fanning o‘qitilishini takomillashtirishdava o‘quv adabiyotlarini yozishda o‘zbek olimlaridan SH. Z. O‘ra-zayev, O.E. Ernazarov, L.M. Burxanova, Z. Shomuhamedova,X. Muhamedov, R.J. Ro‘ziyevlar bir qator ishlarni amalga oshir-ganlar.

Mazkur darslikda rim huquqi tushunchasi, tizimi va manbalari,huquqni himoya qilish shakllari, shaxslar tushunchasi, oilaviyhuquqiy munosabatlar, ashyoviy va mulkiy huquqlar to‘g‘risidagita’limotlar, majburiyat huquqi, shartnoma huquqi hamda ularningalohida turlari, vorislik huquqi masalalari yoritib berilgan.

Ushbu darslikni yozish jarayonida mualliflar yetuk huquq-shunos olimlarning, jumladan A. I. Kosarev, M. Bartoshek, I. B.Novitskiy, A. I. Chernilovskiy, L. V. Krujalova, D. V. Dojdyov vaboshqa olimlarning o‘quv adabiyotlaridan keng foydalandilar.

5

I bob

RIM HUQUQI FANINING PREDMETIVA MANBALARI

1-§. Rim huquqi tushunchasi va uning predmeti.2-§. Rim huquqining tarixiy davrlarga bo‘linishi.3-§. Rim huquqining ekspluatatsiyaga asoslangan davlatlar

huquqi rivojlanishidagi roli.4-§. Rim huquqini o‘rganishning huquqshunoslar uchun aha-

miyati.5-§. Rim huquqshunoslarining faoliyati.6-§. Rim huquqining manbalari.

1-§. Rim huquqi tushunchasi vauning predmeti

Rim huquqi Rim quldorlik davlatining, alohida shaxslarning,fuqarolarning mulkiy munosabatlarini va mulk bilan bog‘liq bo‘lganshaxsiy nomulkiy tusdagi hamda umuman mulk bilan bog‘liqbo‘lmagan boshqa shaxslarga o‘tkazib berib bo‘lmaydigan shaxsiynomulkiy munosabatlarini hamda oilaviy huquqiy munosabatlarinitartibga soladi.

Qadimgi Rim jamiyatida dastlab huquq sohalaridan birinchibo‘lib, fundamental huquq sohasi sifatida fuqarolik huquqi vujudgakeldi. Dastlab barcha sodir etilgan harakatlar, munosabatlar, odatnormalari, an’analar, ota-bobolar tomonidan qoldirilganmarosimlar, diniy munosabatlar orqali tartibga solingan bo‘lsaham, lekin bu normalar jamiyat rivojlanishining takomillashibborishi natijasida asta-sekinlik bilan yozma ravishdagi munosabatlargao‘ta boshladi.

Ana shunday asosda vujudga kelgan yozma ravishdagimunosabatlar dastlab fuqarolik huquqiy munosabatlarini keltiribchiqardi va ularning harakat doirasini nihoyatda keng qilib belgiladi.

6

Darhaqiqat, vujudga kelgan barcha harakatlar, hatto jinoyatelementlari bilan bog‘liq harakatlar ham dastlab fuqarolik huquqiynormalari bilan tartibga solinib, fuqarolik huquqining rivojlanishiuchun katta asos va zamin yaratgan.

Bundan ikki ming besh yuz yil avval quldorlik tizimi asosidaRim quldorlik jamiyatida buyuk Rim fuqarolik huquqi vujudga kelganbo‘lib, u ikki qismga, ya’ni ommaviy va xususiy huquqlargabo‘lingan. Qadimgi Rimning mashhur tarixchisi Tit Liviy (I asr)Rimdagi mavjud odat normalaridan kelib chiqqan yozma «XIIjadval» qonuniga ommaviy va xususiy huquqning ham manbasidir,deb haqiqiy ta’rif bergan edi.

Haqiqatan ham XII jadval qonunlari miloddan avvalgi451—450- yillarda vujudga kelib, barcha mavjud bo‘lgan og‘zakiodat normalarini yozma holatga keltirib, mujassamlashtirib qonungaaylantirgan. Ana shu qonun rim fuqarolik huquqining rivojlanishidadastlabki asoslardan bo‘lib hisoblanadi.

Rim davlatida ommaviy (jus publicum) huquq deganda davlatmanfaatlarini, erkini, uning huquqiy holatini himoya qiladigan,uning statusi bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soluvchihuquqiy normalardan tashkil topgan munosabatlarga aytilgan.

Rim quldorlik davlatining mashhur huquqshunoslaridan biriUlpian ommaviy va xususiy huquqning bir-biridan farqiniquyidagicha ta’riflaydi:ommaviy huquq — bu davlatning huquqiyholati (statusi) bilan belgilanadigan, xususiy huquq esa — alohidashaxslarning manfaati, foydasi bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlardantashkil topgan.

Bu ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, ommaviy huquq haqiqatanham davlat manfaatini ko‘zlovchi, uni himoya qiluvchi huquqiynormalar majmuasidan iboratdir.

Rim huquqida jus (yus) so‘zi har xil, ya’ni «huquq», «huquq-dorlik», «vakolat», «huquq normalari» degan tushunchalarda,mazmunda ishlatilib kelingan. Ommaviy huquqda esa «huquqnormalari» sifatida qo‘llanilib, u davlatni idora etish, davlat organlaritizimi, ularning vakolati, kompetensiyasi, mansabdor shaxslartushunchasi, muassasalar, davlatning irodasini, erkini amalgaoshiruvchi hujjatlar va barcha fuqarolar uchun majburiy va bajarishi

7

shart bo‘lgan hamda shaxslarning kelishishi asosida o‘zgartirilishimumkin bo‘lmagan yig‘indisi tushunilgan. Shu boisdan ommaviyhuquq davlat statusi bilan bog‘liqligini, xususiy huquq esa alohidafuqarolarning erki, irodasi va manfaatiga doir huquqiy muno-sabatlarni tartibga solishini e’tiborga olib, ushbu darslikda Rimdavlatining xususiy huquqi jus civili ni (jus sivileni) ko‘ribchiqamiz.

Xususiy huquq alohida shaxslarning erki, irodasi va man-faatlarini ko‘zlar ekan, u eng avvalo huquq subyektlarining ix-tiyoriy ravishda mustaqil, o‘z xohish - irodalarining avtonomiya,erkin raqobat, fuqaroning o‘z huquqini himoya qilish yokiqilmasligini o‘zi hal etishini, da’vo qilish yoki rad etish, merosniqabul qilish, yoki undan voz kechish kabi boshqa bir qatormunosabatlarga kirishish yoki kirishmasligini o‘z ixtiyori, erkiasosida amalga oshirishini ta’minlaydi.

Rim quldorlik davlatida, xususan uning fuqarolik huquqidajus civile (fuqarolik huquqi) keng qamrovli tushunchalardan iboratbo‘lgan.

«Jus civile», ba’zan pretorlar huquqiga qarama-qarshi qo‘yil-gan, ko‘pchilik holatlarda esa shu davlatdagi barcha huquqiynormalarning yig‘indisi yoki davlat qonuni deb ham tushunilgan.Iqtisodda hukmron bo‘lgan sinf o‘z erki va manfaatini amalgaoshirishda bu tushunchalardan o‘z maqsadlari yo‘lida foyda-langanlar.

Lotin tilida fuqarolik «civilis» degan tushunchani bergan. Lekin«jus civile» qadimgi Rim quldorlik davlatida, asosan fuqarolikhuquqini anglatgan bo‘lsa ham, lekin hozirgi zamon fuqarolikhuquqida to‘liq bu tushunchaning ma’nosini bermaydi.

Rim quldorlik davlatida «jus civile» asosida, birinchidan,qadimgi Rim davlatining milliy huquqi tushunilib, ular faqatkviritlarga qo‘llanilgan. Shuning uchun, ba’zan uni «kviritlarhuquqi» deb ham atashadi. Xuddi shu holatda bu huquq, ya’nikviritlar huquqi sifatida xalqlar huquqi «jus gentium» (yusgensium)ga qarama-qarshi qo‘yiladi. Chunki xalqlar huquqlaributun Rim davlatida istiqomat qilib turgan barcha insonlargaqo‘llanilgan.

8

Xalqlar huquqi—peregrinlar va Rim fuqarolari hamda boshqafuqarolarga, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga ham qo‘llanilganligiuchun uni fuqarolik huquqining ma’lum bir turi sifatida tanolingan.

Darhaqiqat, ushbu munosabatlardan kelib chiqib, Rimdavlatida uchta huquqiy tizim vujudga kelgan, ya’ni sivil huquqi,xalqlar huquqi va pretorlar huquqi. Hozirgi zamon tushunchasigava talablariga asosan bu uchta tizimning yig‘indisi «jus privatum»(jus privatum), ya’ni xususiy huquqni keltirib chiqargan.

Rim xususiy huquqining asosiy maqsadi quldorlarning erki,manfaatlarini ko‘zlab, qullarning obyekt ekanligini va ularni ayovsizekspluatatsiya qilish uchun qonunlarni istagan tarzda talqin qilishorqali mulkdorlarning manfaatlarini himoya qilishdan iboratbo‘lgan. Lekin, Rim davlatida yashab turgan barcha fuqarolar hamozod bo‘lib Rim fuqarosi sifatida tan olinmagan. Rim jamoasigakiritilmagan shaxslarning barchasi dushman sifatida ko‘rilgan vaularni «hostis» (xostis) dushman deb atashgan.

Haqiqatan ham, rim huquqi yaxshilik, ezgulik, adolat vaqonuniylik tamoyillariga asoslanar ekan, ular uchun quldorlar,qullar va shu hududda yashab turgan barcha insonlar hamda aholiteng huquq va burchlarga ega bo‘lganlar. Masalan, imperatorYustinianning digestida «to‘g‘ri yashamoq, boshqa odamga zararkeltirmaslik, har kimga o‘ziga tegishli bo‘lgan narsani bermoq»degan so‘zlardan shu mazmun kelib chiqadiki, rim huquqiningasosini yaxshilik, adolat va qonuniylik tashkil etgan. Lekinekspluatatsiyaga asoslangan har bir jamiyat o‘zining iqtisoddahukmron bo‘lgan sinflarining erkini, manfaatini ko‘zlaydi va bumanfaatlarni qonunlar asosida mustahkamlaydi. Aytish joizki, Rimdavlati ham bundan mustasno bo‘lmagan.

Yuqorida qayd qilinganidek, rim huquqi asoslari xususiymunosabatlarni o‘rganar ekan, shundan kelib chiqib uning qandaymunosabatlarni o‘rganishini aniqlash lozim.

Rim xususiy huquqi asosan quyidagi institutlarni: mulkhuquqi; boshqa shaxslarning mulkiga bo‘lgan huquq; ashyolargabo‘lgan huquq; shartnomalar va majburiyatlar haqidagi ta’li-

9

motlarni; oilaviy-huquqiy va vorislik huquqi munosabatlarinio‘rganadi.

Bundan tashqari, fuqarolik huquqi xususiy huquqlarni himoyaqilish institutini, ya’ni da’volar haqidagi ta’limotlarga ham o‘zpredmeti sifatida qaragan.

2-§. Rim huquqining tarixiy davrlargabo‘linishi

Rim davlati tarixining ming yildan ortiq davriga qaragandako‘proq uning huquq sohasida chuqur o‘zgarishlar yuz bergan.Rim huquqi tarixi tabiiyki, Rim davlati tuzumidagi o‘zgarishlarnio‘zida aks ettirgan. Biroq u Rim jamiyatining ancha chuqurqatlamlari bilan ham bog‘liq bo‘lgani holda, o‘z rivojlanishjarayonida barcha murakkab iqtisodiy va boshqa ijtimoiy munosa-batlarning, jumladan, quldorlik bilan bog‘liq munosabatlarningta’sirini o‘zida sinab ko‘rgan. Bundan tashqari, G‘arbiy Rimimperiyasida tarixan vujudga kelgan va rivojlanishning eng yuqoricho‘qqisiga chiqqan quldorlik davlatchiligini boshidan kechirgan.Shu sababli rim huquqi tarixining davrlarga bo‘linishi borasidaturlicha qarashlar mavjud.

Jumladan, huquqshunos olim X. Muhamedovning fikricha,rim huquqi tarixining quyidagi davrlarga bo‘linishi maqsadgamuvofiqdir:

1. Eng qadimgi davri (mil. avv. VI asr—III asrning o‘rtasi).Rim huquqi bu davrda asosiy institutlarining polischa maxdudligi(o‘zgalar uchun yopiqligi), qadimiyligi va eskirib qolganligi,rivojlanmaganligi va diniy xarakterda bo‘lganligi bilan tavsiflanadi.

2. Klassik davri (mil. avv. III asrning o‘rtasi va oxiri). Aynanmazkur davr mobaynida rim huquqi patriarxallik va diniyqoldiqlardan xalos bo‘ladi va dunyoviy yuridik tizimga aylanadi.

3. Postklassik, yangi klassik davri (mil. avv. IV—VI asr). Budavrda quldorlik jamiyati va davlatning yemirilishi munosabati bilanrim huquqi amalda rivojlanishdan to‘xtaydi, o‘zida umumiyiqtisodiy va siyosiy inqiroz izlarini ko‘tarib yuradi. Ushbu davrda

10

rim huquqidagi o‘zgarishlar asosan uning tizimlashtirilishi vavujudga kelayotgan yangi feodal munosabatlariga asta-sekinmoslashtirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan1.

Shuningdek, huquqshunos olima Z. Shomuhamedovaningfikricha, hozirgi zamon romanistika ilmi rim huquqi tarixiniquyidagi besh davrga bo‘ladi. Ya’ni:

1. Qadimgi (arxaik) davr—miloddan avvalgi 753—367-yillar;2. Klassik davrdan oldingi davr—miloddan avvalgi 367—17-yillar;3. Klassik davr—miloddan avvalgi 17-yildan milodiy 235-yilgacha;4. Klassik davrdan keyingi davr—milodiy IV—V asrlar;5. Yustinian davri—527—565-yillar2.Sivilist olima L. V. Krujalova rim huquqi tarixini quyidagi

davrlarga bo‘ladi:1. Qadimgi davr yoki kvirit huquqi davri—miloddan avvalgi

753—130-yillar;2. Klassik huquq davri—miloddan avvalgi 130-yilidan milodiy

230-yillar;3. Postlassik davr huquqi—milodiy 230—527-yillar;4. Yustinian davri huquqi—milodiy 525—565-yillar3.Fikrimizcha, rim huquqini sivilist olima L. V. Krujalova taklif

etgan davrlarga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq.

3-§. Rim huquqining ekspluatatsiyaga asoslangandavlatlar huquqi rivojlanishidagi roli

Qadimgi rim huquqi insoniyat huquqi tarixida muhim o‘rintutadi. Shu bois u antik jamiyatda, va umuman qadimgi dunyotarixida, huquq rivojlanishining eng qadimgi va o‘sha davrganisbatan eng yuqori darajasini o‘zida aks ettiradi.

Rim huquqi turli ijtimoiy munosabatlar va hodisalarni g‘oyatdakeng qamrab olganligi bilan ajralib turadi. U kuchli bilim va yuksak

1 Ìó àìåäîâ X. Õîðèæèé ìàìëàêàòëàð äàâëàòè âà ó³ó³è òàðèõè. — T.,1999. — 290–291-áåòëàð.

2 Øîìó àìåäîâà Ç. Ðèì õóñóñèé ó³ó³è. — T., 2002. — 18-áåò.3 Êðóæàëîâà Ë. Â. Ðèìñêîå ïðàâî.—ÑÏá., 2006. — Ñ. 8.

11

tajribalar, ya’ni hayotiy tajribalar asosida o‘sha davrning mashhurolimlari, huquqshunoslari tomonidan yaratilgan.

Haqiqatan, Rim huquqshunoslari birinchi bo‘lib cheklan-magan xususiy mulkchilik huquqini, ya’ni xususiy mulkka asoslan-gan mukammal huquq tizimini shakllantirganlar va rivojlantirganlar.Bu huquq tovar ishlab chiqaruvchilar jamiyatining birinchijahonshumul huquqi hisoblanadi, shu bois unda oddiy tovaregalari o‘rtasidagi barcha huquqiy munosabatlar (xaridor vasotuvchi, kreditor va qarzdor, shartnoma, majburiyat va h.k.)aniq tafsili bilan ishlab chiqilgan. Shu ma’noda rim huquqinifuqarolik huquqini o‘rganishda asos qilib olish ham mumkin.

Mazkur huquqiy tizimning mukammalligi dunyoni chuqurhuquqiy tahlil etish va nafis (nozik) yuridik texnika namunalariniberuvchi yurisprudensiyada ham o‘z ifodasini topgan.

Rim xususiy huquqida xususiy mulk egalarining mulkniegallash, foydalanish va uni tasarruf etish bilan bog‘liq munosa-batlarining hamda ishtirokchilarining manfaatlarini himoya qilish-ning xilma-xil uslublari mohirona ishlab chiqilganligini e’tirof etishlozim. Aynan rimliklar jahon mamlakatlari tarixi, xususan Sharqmamlakatlari tajribasiga tayanib, birinchi marta xususiy mulkni,shuningdek, boshqa mulkiy huquq va manfaatlarni mukammaltarzda huquqiy tartibga keltirganlar. O‘zining shaklan milliyligi bilanajralib turuvchi rim huquqi o‘z zamirida juda boy huquqiy ma-niyatni yaratish bilan insoniyat taraqqiyotining keyingi bosqich-larida uning eng ulug‘ va muqaddas umumiy boyligining tarkibiyqismi sifatida joy oldi.

Rim quldorlik davlatida, ayniqsa yuksak obro‘ga, izzat-ikromgaega bo‘lgan huquqshunoslar jahonda huquqshunoslik (yoki huquq)retseptlarini ishlab chiqdilar, ya’ni barcha huquqlarning vujudgakelishiga, ularning takomillashib borishiga hamda kelajakda barchahuquqiy sohalarning rivojlanishiga zamin yaratdilar.

Shu sababli qadimgi Rim quldorlik davlatining huquqshu-noslarini «huquq ijodkorlari» deb atashgan. Ularning o‘ziga xosxususiyati shundaki, qonunlarni har tomonlama talqin qilishlaridahamda huquqlarning kafolatlarini ta’minlashga asosiy e’tiborniqaratganliklarida yorqin namoyon bo‘ladi.

12

Miloddan avvalgi III asrning o‘rtalariga kelib, dastlab kvirit(fuqarolik) huquqi yagona hukmron huquqiy tizim hisoblangan.U o‘zining muqaddas xarakteri, ko‘p darajada an’anaviyligi bilanajralib turgan. Bu xususiyatlar, ayniqsa XII jadval qonunlaridaham o‘z ifodasini topgan. Kviritlar Rimning tub fuqarolarihisoblanib, urug‘doshlik tuzumidan kelib chiqqan natural xo‘jalik,ya’ni oddiy dehqonchilik davlati—jamoa sharoitlari belgilarini o‘zidaaks ettirganlar.

Bu huquq o‘z rivojining dastlabki bosqichlarida faqat Rimfuqaroligiga ega bo‘lgan shaxslarga nisbatan qo‘llanilgan.

Dastlab kviritlar huquqi Rim fuqarolariga ko‘p vakolatlar,xususan respublika siyosiy hayotida ishtirok etish, davlat fondidanyer uchastkasi ajratib olish kabi imkoniyatlarni bergan edi. Bundayhuquqlarga ega bo‘lmagan plebeylar esa ilk respublika davridapatritsiylar bilan huquqlarining tenglashtirilishi uchun kurasholib borganlar. Natijada fuqarolik huquqida nazarda tutilgan barchaimtiyozlardan plebeylar ham foydalanadigan bo‘lganlar.

Kvirit (fuqarolik) huquqi ilk sinfiy jamiyatning oddiy, naturalmunosabatlarini o‘zida ifoda etgan. U uzoq vaqt kohinlar,pontifiklar faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan.

Rim huquqining shakllanishida va uning taraqqiyotida kohinlarmuhim o‘rin egallaganlar. Ayniqsa, ular ichida pontifiklar ajralibturgan. Pontifiklar ma’lum bir davr mobaynida sud ishlari bo‘yichayuridik faoliyat bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solib turganlar.

Ijtimoiy munosabatlarning yanada takomillashishi natijasidarim huquqida asta-sekin dunyoviy asoslar kuchayib borsa-da, uo‘zida ko‘pgina dabdabani va marosimiylikni hamda dastlabki odatnormalarini saqlab qolgan. Shu bilan birga, u talabchanligi, hattoshafqatsizligi, aniq ta’kidlanganligi bilan ajralib turgan. Qadimgirim fuqarolik huquqining o‘ziga xos xususiyati shundaki, mulkiymunosabatlarning, birinchi navbatda xususiy mulk huquqini aniqtartibga solganligi bilan izohlanadi. Xususiy mulk huquqi mulkegasining o‘z ashyosi ustidan to‘la hukmronligini anglatgan. Lekinfuqarolik jamoasi yerlarini va boshqa xo‘jalik huquqi uchun muhimva oilaviy xarakterga ega bo‘lgan mulklarni tasarruf etishni oliynazorat qilish huquqini uzoq vaqtgacha o‘zida saqlab qolgan. Kvirit

13

(fuqarolik) huquqida tantanali sud odatlariga yoki sud protsessinio‘tkazish tartiblariga qat’iy amal qilish muhim ahamiyatga egabo‘lgan. Shu bois bu davrda shakl mazmundan, sud jarayoni esamoddiy huquqdan ustun turgan. Rasmiyatchilik ilk sinfiy jamiyatdahayotning patriarxal tizimi saqlanib qolishi va qaytadan tiklanishiuchun yordam beradigan mustahkam huquqiy tartibotni ushlabturish sharoitlaridan biri bo‘lgan edi. Lekin u obyektiv jihatdanfaqat xususiy mulkchilik munosabatlarining rivojlanishinito‘xtatibgina qolmay, balki ijtimoiy va siyosiy hayotning demokratikshakllarini ham to‘xtatib qo‘ygan.

Rim quldorlik davlatining fuqarolik huquqi o‘zining ijtimoiymohiyatiga ko‘ra, konservativ xarakterga ega bo‘lgan bo‘lsa ham,ammo tashqi savdo huquqiy munosabatlarining yanadatakomillashishi, o‘sishi natijasida quldorlik tizimining ehtiyojlaribilan qarama-qarshilikka uchray boshlagan va bu munosabatlardachet el fuqarolariga yoki Rim fuqaroligiga ega bo‘lmagan shaxslargaham biroz huquqlar berilgan, ya’ni xalqlar huquqlari (jusgentium)ni keltirib chiqargan. Shunday qilib, biroz chegaralanganholda bo‘lsa ham, ozod bo‘lgan shaxslar va boshqa fuqarolar o‘rtasidatenglik vujudga kelgan. Bu tenglikni miloddan avvalgi 212-yildaimperator Karakalli o‘zining farmoni bilan mustahkamlagan.

Rim quldorlik davlatining asosiy huquqlaridan biri bo‘lganrim fuqarolik huquqi asoslari o‘zining individual xarakteri, ya’nixususiy mulk huquqi institutining chegaralanmaganligi bilan,iqtisodda hukmron bo‘lgan sinflarga (quldorlarga, savdogar-boylarga) keng huquq va imkoniyatlarni yaratishi bilan ajralibturgan.

Uning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shartnomainstitutining keng asosda qo‘llanilishidir. Shartnomalarning yangishakllarini ishlab chiqish, amaliyotga tatbiq etish, shartnomashartlarini real va lozim darajada bajarishni ta’minlash, ayniqsashartnoma subyektlarining teng huquqliligini e’tirof etish, shart-nomani bajarmagan shaxsga, qarzdorga eng og‘ir bo‘lgan mulkiyjavobgarliklarni qo‘llash asosidan kelib chiqqan.

Rim fuqarolik huquqida, ayniqsa individualizm (hatto o‘zitomonidan o‘rnatilgan bo‘lib), («ota hukmronligi» institutiga ham

14

o‘xshab ketadigan) tamoyili nihoyatda mustahkam, o‘zhuquqlarini va harakat doiralarini mustaqil belgilaydigan, o‘zmulkiga, oila mulkiga, jamoasi mulkiga oila boshlig‘ininghukmronligini ta’minlash, faqat o‘zi tomonidan mulkni egallashva undan foydalanishni belgilash, hatto tasarruf etish ham o‘zibilan yoki mulk huquqining mutloq egasi bilan bog‘liq bo‘lib, o‘zhukmronligi va manfaati orqali amalga oshirilgan.

Individuallik hatto uy boshqaruvida, mulk egaligida, quldorekanligida va boshqa shaxslar bilan tuzilgan shartnomalarda,harakatlarda ham yaqqol ko‘zga tashlangan.

Rim huquqi munosabatlarida aniqlik, so‘z va tushunchalarnio‘z joyida maqsadga muvofiq ishlata bilish huquqining aniqliligi vaamaliyot bilan bog‘liqliligi, bundan tashqari barcha vujudga kelganmunosabatlarning iqtisodda hukmron bo‘lgan sinfning erki, irodasiva manfaatini ko‘zlashi bilan boshqa huquqiy sohalardan farq qilgan.

Qadimgi rim fuqarolik huquqi hozirgi (Angliya va Amerikaqonunlaridan tashqari) barcha burjua mamlakatlari qonunlaridano‘zining quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi, ya’ni: rimhuquqida huquq ijorkorligi eng yuqori cho‘qqiga ko‘tarilgan.Pretorlar o‘z ediktlari orqali yangi qonunlarni, huquqiy norma-larni vujudga keltirganlar. Rim huquqshunoslari har bir masalani(kazusni) hal qilayotgan davrda aniq (predmeti aniq bo‘lgan) birfikrga kelib huquqiy normalarni qabul qilganlar, ya’ni ularda«xalqning tirik ovozi» jaranglab turgan. To‘g‘ri, burjua davlatlaridaham kodekslar, institutsiyalar, novellalar yoki shunga o‘xshashqonun to‘plamlari mavjud bo‘lgan, ammo ularning ko‘pchiligianiq bo‘lgan sud ishlarini yoki boshqa huquqiy munosabatlarniko‘rib chiqish asosida vujudga kelmagan.

Burjua mamlakatlarida, MDH davlatlarida, Sharq mamlakat-larida ham har bir soha bo‘yicha konkret qonunlar, asoslar,kodekslar, tuzuklar va boshqa huquqiy hujjatlar qabul qilinib,abstrakt normalar asosida vujudga kelgan. Amaliyotdan uzoqroqasosda qabul qilingan bu qonun qoidalar bir-biriga bo‘ysunadigan,bir-birisiz amaliyotga qo‘llanilishi murakkab hisoblangan nor-malardan iborat bo‘lgan.

15

Rim huquqshunoslari pretorlarning zarur yordamchilarihisoblanib, ular pretorlar tomonidan qabul qilingan ediktlarningmazmunini, tuzilishini, qonun talablariga mos holga keltirishdayordam bergan va ularning obro‘yining doimo oshib borishinita’minlagan.

Qadimgi rim fuqarolik huquqi asoslarida konservatizm tamoyilimavjud bo‘lsa-da, ammo uning tez orada ilg‘or, yetuk munosa-batlarni, ijobiy harakatlarni tezda qabul qilish va eski normalar,bugungi vujudga kelgan munosabatlarga to‘liq javob bera olmayqolsa, huquqshunoslar eski qonunlarni yo‘qqa chiqarmasdan,uning o‘rniga yangi normalarni o‘ylaganlar. Ba’zan pretorlar orqalio‘z ediktlariga o‘zgartirishlar kiritish yoki qonunlarni, odat norma-larining mohiyatiga ta’sir etmasdan, o‘zlari yangi fikrlarni,qonunlarni to‘ldiruvchi, unga qo‘shimcha kirituvchi yoki o‘zgarti-ruvchi fikrlarni, takliflarni kiritib, hukmron bo‘lgan sinfningmanfaati himoyasini ta’minlab berganlar.

Xuddi shunday qilib, sivil mulki qatorida bonitorlar yokipretorlar mulki, fuqarolik asosda meros qoldirish, vorislik muno-sabatlarini hal etish bilan birgalikda meros huquqiy munosabatlarinitartibga solishda pretor tizimi ham vujudga keldi.

Rim fuqarolik huquqi xususiy huquq sifatida doimo izchilasosda, eski normalarning o‘rniga yangi qonun-qoidalarni kiritib,amaliyot bilan uzviy bog‘lanib «xalqning tirik ovozi» e’tiborga olganholda rivojlangan huquq tizimi sifatida jahon huquqi tarixida o‘zo‘rniga ega bo‘ldi.

Yuqorida qayd qilinganidek, rim huquqi qadimgi quldorlikjamiyatining rivojlangan huquq tizimidir. Rim huquqi quldorliktuzumining iqtisodiy asosini mustahkamlashda, qullarniekspluatatsiya qilishda, yirik xususiy mulklarning vujudga kelishidava tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida muhim rol o‘ynaganbo‘lsa ham uning huquq retsepsiyasi sifatidagi funksiyasi hozirgivaqtga qadar davom etib kelmoqda.

Rim xususiy huquqining huquq retsepsiyasi quldorlik vafeodalizm ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyasining vujudga kelishidahamda feodal va burjua huquqiy munosabatlarining rivojlanishidaasosiy manba bo‘lib hisoblangan. Bu huquq retsepsiyasini qo‘llashda

16

jahon mamlakatlari quyidagi asoslardan kelib chiqqan va chiq-moqda.

Rim xususiy huquqining huquqni rivojlantirishdagi roliniquyidagi ikki holat bilan izohlash mumkin:

1) rimliklar birinchi bo‘lib cheklanmagan xususiy mulkchilikhuquqini ishlab chiqqanlar va rivojlantirganlar;

2) bu huquqda shartnoma masalalari atroflicha ishlab chiqilib,turli xil shartnoma (oldi-sotdi, qarz va boshqa) munosabatlaritartibga solingan.

Rim xususiy huquqi odatlar, an’analar, qonunlar, senatningqarorlari, senatus-konsultlar, magistratlarning ediktlari, far-moyishlari, farmonlari, imperatorlarning konstitutsiyalari, Rimningko‘zga ko‘ringan huquqshunoslari yaratgan asarlari, yangidan ijodetgan normalari va qoidalari asosida vujudga kelgan.

Dastlab Rim fuqarolarining huquqiy holati rim xalqining,ya’ni kviritlarning an’analari, dini, urf-odat normalari bilan cham-barchas bog‘liqligi, hatto kviritlarga berilgan imtiyozlardan kelibchiqqan holda aniqlangan va plebeylarning o‘ziga xos bo‘lgan odatnormalari, turmush an’analari, qoidalarining mavjudligidan vaoxirida xalqlar huquqlarining vujudga kelishini e’tiborga olib rimhuquqining retsepsiyasidan foydalanganlar.

Haqiqatan ham XII asrlardan boshlab G‘arbiy Yevropamamlakatlari va boshqa mamlakatlar o‘zining savdo-sotiq, sanoatva boshqa sohalarining yanada rivojlanishi natijasida o‘zarohamkorlikni, shartnomaviy munosabatlarni ko‘proq amalgaoshirish imkoniyati zaruratga aylandi va bu o‘z navbatida yangihuquqiy usqurtmaga asoslanishni talab etardi.

Ko‘pchilik davlatlarning munosabatlari davlatlararo huquqiymunosabatlarni talab etib, avvalgi odat huquqiy normalari chega-rasidan chiqishni, aynan bu odat normalari ijtimoiy rivojlanishuchun to‘siq bo‘lib qolganligi, ulardan chiqib yangi huquqiynormalarga asoslanishni taqozo etdi va bu huquqiy normalar —rim xususiy huquqi normalaridan tashkil topdi.

Rim xususiy huquqi Rim davlatining ijtimoiy-iqtisodiy rivoj-lanishi davrida o‘zining milliyligi, hududiyligi odat normalaridanholi bo‘lganligi va barcha xalqlar o‘rtasidagi xo‘jalik huquqiy

17

munosabatlarni tartibga sola olishi bilan boshqa huquqlardan farqqilib, bir necha davlatlar o‘rtasida qo‘llana olishi mumkin bo‘lgan«umumiy huquq» sifatida tan olina boshladi.

Rim davlatining xususiy huquqi ushbu davlatning yemirilishioqibatida feodal va burjuaziya huquqiy munosabatlarining, ayniqsaMarkaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarining huquq sohalariningvujudga kelishida poydevor bo‘lib xizmat qildi.

Darhaqiqat, bu davlatlarning huquqini rivojlantirishda asosanrim xususiy huquqining retsepsiyasi kuchli bo‘ldi, chunki Rimdavlatining yemirilishi bilan uning ommaviy huquqi o‘z-o‘zidantugab ketgan edi. Ayniqsa, huquq retsepsiyasi Germaniyada to‘liqo‘z ifodasini topdi, ya’ni Germaniya «Muqaddas Rim imperiyasi»degan nomni o‘ziga o‘tkazib oldi.

XVII—XIX asrlarda Angliya, Fransiya va boshqa ko‘pgina G‘arbmamlakatlarida ko‘plab qonunlar qabul qilindi. Bulardan engmuhimi va mukammali XIX asr boshlarida Napoleon davridaFransiyada qabul qilingan Fuqarolik va Jinoyat kodekslaridir. Ulardarim huquqining ta’siri katta edi1.

Napoleon Bonapart esa davlat tepasiga kelishdan oldin Rimimperiyasidan avval ham imperiyada qo‘llanilgan konsul, birinchikonsul mansablariga erishishni orzu qilib, boshqa davlatlarda esasenatning tashkil topishi, imperator titulining ko‘p davlatlardaqo‘llanilishining barchasi, Rim quldorlik davlatining xususiyhuquqi tomonidan erishilgan yutuqlarning boshqa mamlakatlartomonidan qabul qilib olinishini ma’qullagan.

Albatta, feodal va burjua huquqlarining rivojlanishida va rimxususiy huquqiga asoslanishida u ko‘plab to‘siqlarga uchrab,huquqiy normalarni yangi vujudga kelgan ijtimoiy munosabatlargamoslashtirib olish uchun katta harakatlarni amalga oshirdi. HattoGermaniyada XVI—XVII asrlarda Pandekt huquqi va tizimi vujudgakeldi. Bu esa natijada rim huquqining normalarini mazmunanbuzgan holda «Zamonaviy rim huquqi»ni vujudga keltirdi. Rimhuquqining manbalariga qayta sharhlar, norasmiy qayta ishlashlaramalga oshirildi.

1 Ñàèäîâ À. Õ. Ñðàâíèòåëüíîå ïðàâîâåäåíèå, þðèäè÷åñêàÿ ãåîãðàôèÿìèðà. — Ì., — Ñ. 54–57.

18

Hozirda rim xususiy huquqi butun jahonda universitet vainstitut-larda rim huquqining tarixi, rim xususiy huquqi, rimfuqarolik huquqi degan nomlar bilan o‘qitilmoqda. HattoBirlashgan Germaniyada Pandekt tizimi bilan Gay institutsiyalarialohida fan sifatida o‘qitiladi. Afrika, Sharqiy Osiyo, ShimoliyAmerikada, ayniqsa Xitoy xalq respublikasi, Kuba sotsialistikrespublikasida, G‘arbiy Yevropa mamlakatlari universitetlariningo‘quv rejalariga rim xususiy huquqini kiritganlar.

G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida rim xususiy huquqi fuqarolikva savdo huquqiy sohalari qonunlarini ishlab chiqishda, ularnitakomillashtirishda normativ asos sifatida ishlatib kelinmoqda.Shuningdek, Sharqiy Afrika mamlakatlarida esa rim xususiyhuquqidan fuqarolik, savdo va boshqa iqtisodiy munosabatlarnitartibga solishda qo‘shimcha manba sifatida foydalanilmoqda.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, amalga oshirilgan qayta ishlashlar,yangidan sharhlashlardan maqsad rim xususiy huquqi normala-rining mohiyatini, mazmunini pastga tushirish emas, balki o‘shajamiyatning rivojlanish jarayoni tarixiy zarurat sifatida va yangivujudga kelgan ishlab chiqarish munosabatlariga moslashishdankelib chiqqan edi.

Shunday qilib, yangi vujudga kelgan ijtimoiy munosabatlar,ishlab chiqarish munosabatlari yangi huquqiy normalargaasoslanishni taqozo etdi va XVII—XIX asrlardagi burjua fuqarolikhuquqining rivojlanishiga rim xususiy huquqi nazariy va amaliyjihatdan poydevor bo‘lib xizmat qildi.

4-§. Rim huquqini o‘rganishning huquqshunoslaruchun ahamiyati

Prezident I. A. Karimov o‘zining «Tarixiy xotirasiz kelajakyo‘q» nomli asarida «o‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi...Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mus-tahkamlaydi... Inson uchun tarixdan judo bo‘lish—hayotdan judobo‘lish demakdir», deb bejizga ta’kidlamaydilar.

Haqiqatan, tarix fan sifatida jamiyat taraqqiyotining obyektivqonunlari haqidagi bilimlar tizimini o‘zida mujassamlashtiradi,

19

ularni tushunish jamiyatning kelajakdagi rivojlanishini ko‘ra bilishgaimkon yaratadi.

Jahon madaniyatining huquqiy merosi sifatida nom qoldirganrim huquqini o‘rganmasdan, chuqur huquqiy bilimni egallash,huquq tarixi durdonalaridan bahramand bo‘lish qiyin. Ta’kidlashlozimki, 1804-yilgi Napoleon fuqarolik kodeksidan boshlab, 1896-yilgi Germaniya fuqarolik ulojeniyasi (tuzuklari) va boshqa Yev-ropa, Osiyo va Afrika mamlakatlarining fuqarolik va savdo kodeks-lari rim huquqining normalariga asoslanib qabul qilingan. Ularningasosiy maqsadi xususiy mulkni «muqaddaslashtirish», iqtisoddahukmron bo‘lgan sinf vakillarining erki, irodasi va manfaatiniqonun darajasiga ko‘tarib, uni mustahkamlashdan iboratdir.

Rim huquqshunoslari xususiy mulk asosiga ega bo‘lganmukammal huquq shaklini ishlab chiqqan va bu huquq tovarishlab chiqaruvchilar jamiyatining birinchi jahonshumul huquqideb e’tirof etilgan.

Rim huquqshunoslari sivilistika (fuqarolik huquqi)ga oidtushunchalarni, ya’ni shaxslar tushunchasi, fuqarolik huquq vamuomala layoqati, da’vo muddatlari, ashyolar, mulk huquqi,boshqa shaxslarning mulkiga bo‘lgan huquq, uning turlari vaelementlari, egalik tushunchasi, foydalanish va tasarruf etish,shartnomalar, majburiyat huquqi, bitimlar, oila-nikoh munosa-batlari, vorislik va boshqa fuqarolik huquqida qo‘llaniladiganko‘pchilik iboralarni, so‘zlarni ishlab chiqqanlar.Albatta, butushunchalar bundan XXV asr muqaddam vujudga kelgan. Shubois ularning ayrimlari hozirda o‘z mohiyatini yo‘qotgan bo‘lishiham mumkin, biroq ko‘pchiligi fuqarolik huquqida to‘liq foydalanibkelinmoqda.

«Huquq ijodkorlari» deb nom olgan Rim huquqshunoslarihar bir vujudga kelgan voqelikni harakatda bo‘lgan qonunlar asosidahal qilar ekan, bevosita uning kelajagini ham o‘ylaganlar.

Burjua huquqi rim huquqining sharbati bilan sug‘orilgan,shu bois uni bilmasdan burjua huquqining mohiyatini, mazmuninitushunib yetish ancha murakkab.Jahon davlatlari bilan o‘zarohuquqiy munosabatlarga kirishish bevosita ularning huquqinibilishni taqozo etadi. Buning uchun burjua huquqining asl

20

manbasini o‘rganish, ya’ni rim xususiy huquqini o‘rganishmaqsadga muvofiq.

Rim huquqini «yuridik iboralar laboratoriyasi» deb ham ata-ganlar. Shu sababli undan huquqiy iboralarni, shuningdek yuridiktexnikani o‘rganish huquqshunoslar tomonidan qonunlarni qabulqilishda, ularni takomillashtirishda, aniq va tushunarli bo‘lganso‘zlarni ishlatishda katta yordam beradi.

Rim huquqi yuridik tafakkurning kuchli ta’siri ostida vujudgakelgan normalardan iborat. Ularni o‘rganish yuridik tafakkurlashqobiliyatining kuchayishiga olib kelib, qisqa va aynan xalqqatushunarli hujjatlarni qabul qilish uchun xizmat qiladi.

Rim huquqi tarixining yangi bosqichida muhim manba sifatidapretorlar tomonidan qabul qilingan ediktlar alohida o‘rin tutadi.Ediktlar pretorlarning o‘zi uchun majburiy bo‘lib, bir yillik qonundeb atalgan. Ularning negizida sivil huquqi bilan bir qatorda ikkitayangi va mutloqo mustaqil huquqiy tizim «pretor huquqi» (juspraetorium) va «xalqlar huquqi» (jus gentium) o‘sib chiqqan.Pretorlar ediktlarining qonun ijodkorligi faolligi asosan miloddanavvalgi 250—280-yillarga to‘g‘ri keladi.

Yustinian kodifikatsiyasining mualliflaridan biri, VI asrda ijodqilgan Vizantiya huquqshunosi Dorofey pretorlar huquqi va sivilhuquqlarining birlashishini quyidagicha ta’riflaydi:»Insonlargataalluqli bo‘lgan odat normalariga yangiliklar kiritilishi natijasidavaqtlar o‘tishi bilan ikkala huquqning o‘zaro muvofiqlashuvioqibatida yangi bir huquq vujudga keldi». Xuddi shunday asosdaRim sinfiy jamiyatining huquqi vujudga kelib, avvalgi bir-birigaqarama-qarshi bo‘lgan huquqlar huquq sifatida qo‘shilib ketdi.

Mazkur ikkala tizim pretorlarning huquq ijodkorligi faoliyat-arining natijasi bo‘lgan. Mashhur huquqshunoslardan biriMarsian pretorlar huquqi to‘g‘risida shunday degan edi: «haqiqatanham pretorlar huquqi xalqning tirik ovozidir», chunki ular o‘zediktlari orqali yangi-yangi qonunlarni keltirib chiqarib, xalqningtalablariga to‘liq javob bera oladigan samarali huquqiy muno-sabatlarni vujudga keltirdi.

Rim magistratlari oliy ommaviy va harbiy hokimiyatga egabo‘lib, o‘z faoliyatlarini amalga oshirish jarayonida barcha shaxslaruchun mo‘jallangan tartib qoidalarni ishlab chiqqanlar.

21

Shunday qilib, rimda huquq manbalarining murakkab (aslidauch qismdan iborat) tizimi vujudga kelgan.

Imperiya o‘rnatilishi bilan Rimning siyosiy tizimida pretorningmavqei ham asta-sekin o‘zgarib borgan. Pretorlar ediktlar chiqarishhuquqini rasman saqlab qolganlar, lekin ularning faol «huquqijodkorligi» o‘sib borayotgan bir paytda imperator yakka hokimli-gining qarama-qarshiligiga duch kelgan. Shu sababli pretorlar o‘zo‘tmishdoshlarining ediktlaridan to‘liq nusxa olishni qoida qilibolganlar. Shu tariqa edikt mazmuni o‘zgarishsiz qolgan va yangihuquq normalarini keltirib chiqarish funksiyalari o‘z kuchiniyo‘qotib borgan.

Shu munosabat bilan imperator Adrian pretor huquqinikodifikatsiya qilishga ahd qilgan va bu ishni taniqli huquqshunosSalviya Yulianga (milodiy 125—138-yil)topshirgan. Oxirgi tuzilganedikt (Yulian edikti sifatida mashhur) rasman senatus-konsultdeb tasdiqlangan va «abadiy edikt» degan nom olgan. U keyingimagistratlarning barchasi uchun majburiy bo‘lib qolgan. Shuvaqtdan boshlab pretor edikti yangi huquqiy me’yorlar manbaisifatidagi rolini yo‘qotgan.

Senatus-konsultlar avvalgi davrda huquqiy kuchga ega emasedilar. Imperatorlar davrida ularning ahamiyati ancha o‘sgan.Miloddan avvalgi I asrning birinchi yarmida senatus-konsultlarodatda sanksiyaga ega bo‘lmasada, lekin pretor edikti sharofatibilan ular majburiy kuchga ega bo‘lganlar. Ammo, imperator Adriansenatga qonun chiqarish hokimiyatini yana qaytarib bergan vasenatus-konsultlar qonun sifatida chiqa boshlagan. Ularning huquqmanbai sifatidagi roli o‘sgan, chunki ular prinseps nomidantuzilib, ko‘pincha ularning nomi bilan atalgan.

Imperatorlarning mustaqil qonun chiqarish hokimiyati asta-sekin mustahkamlangan va kengaygan. Dastlab imperatorlarningqonunlari (konstitutsiyalari) oila majlislari tomonidan hokimiyatvakilligi natijasi sifatida ko‘rilgan va bunga ko‘ra rim xalqi o‘z qonunchiqarish hokimiyatini imperatorlarga o‘tkazgan. Shu vaqtdanboshlab imperatorlarning qonunlari huquqning eng muhimmanbaiga aylangan. Imperatorlarning qonunlari magistratlarningko‘pgina hujjatlaridan farq qilib, Rim davlatining butun hududida

22

harakatda bo‘lgan, ya’ni shahar yoki alohida provinsiyalar doirasidacheklanib qolmagan.

Imperator hokimiyati hujjatlari (konstitutsiya) quyidagiasosiy ko‘rinishlarga ega bo‘lgan:

1) ediktlar—«imperium» hokimiyatiga asoslangan bo‘lib, umagistratlar ediktlaridan o‘zining barcha fuqarolar uchun maj-buriy bo‘lganligi nuqtai nazaridan ajralib turgan. Shuning uchunbu faqat imperator hayotlik chog‘ida yuridik jihatdan majburiybo‘lgan umumiy qoidalar. Milodning II asridan boshlab ediktlargaimperatorning vorislari tomonidan amal qilish majburiy debhisoblangan;

2) reskriðtlar—imperatorning huquqiy masalalar bo‘yichayordam so‘ragan alohida shaxslarga va magistratlarga bergan javoblariyoki maslahatlari;

3) dekretlar—imperator tomonidan sud ishlari bo‘yichachiqarilgan qarorlar. Ular asosida mustaqil imperator yurispru-densiyasi tashkil topgan;

4)mandatlar—provinsiyalarning hokimlariga yo‘llanganinstruksiyalar (yo‘l-yo‘riqlar, qo‘llanmalar). Ularning ichida ba’zihollarda peregrinlarga va boshqa fuqarolarga nisbatan qo‘llaniladiganfuqarolik va jinoyat huquqi me’yorlari ham mavjud bo‘lgan.

Imperatorlarning konstitutsiyalari dastlab, faqat ommaviytartibdagi davlat tuzilishi, uning organlari ma’muriyatni tashkiletish, jinoyatlarni hal etish kabi masalalarni hal qilish bilan bog‘liqbo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik huquqiy tartibga solishning barchasohalarini tobora keng qamrab olgan. Shu o‘rinda aytish joizki,imperatorlik davrida ishlab chiqilgan ko‘pgina huquqiy hujjatlarningturli shakllari O‘rta asrlar monarxiyasining qonunchilik texnikasigakatta ta’sir ko‘rsatgan.

5-§. Rim huquqshunoslarining faoliyati

Rim huquqshunoslarining faoliyati miloddan avvalgi 17—235-yillarni o‘z ichiga oladi. I—III asrlarda sinfiy (prinsiðiat) davridarim huquqi rivojlanishining o‘ziga xos muhim manbai huquq-shunoslarning faoliyati hisoblangan. Rim huquqshunoslari qadimgi

23

Rimning butun huquqiy tizimini izchil va yaxlit rivojlanishinita’minlashga katta hissa qo‘shganlar. Rim yurisprudensiyasi plebeylarpontifiki Tiberiy Korukaniyadan, u birinchi bo‘lib konsultatsiyabera boshlagan (mil. avv. 254-yil). Ularning fuqarolarga berganhuquqiy maslahatlari birinchi marta ommaviy va ochiq ravishdao‘tkazilgan.

Sinfiy davrning mashhur huquqshunoslaridan biri Labeonhuquq bo‘yicha novator va Prokulyanlar huquq maktabiningasoschisidir. U respublikachilar tomondori bo‘lib, o‘z maktabigahamda huquq sohasiga ko‘p yangiliklarni kiritdi. Labeon o‘ziningso‘nmas talanti va ilmga bo‘lgan ishtiyoqi bilan Kapitondan ajralibturardi.

Sabinyanlar huquq maktabining asoschilari Kapiton va Sabinfuqarolik huquqining ilk sharhlovchilari sifatida tanilgan.Sabinyanlar huquq maktabidan mashhur «Gay institutsiyasi»ningmuallifi Gay, III asr huquqshunoslari Emiliy Papinian, Pavel vaUlpian kabi huquq ijodkorlari yetishib chiqqanlar. Huquq maktab-larining o‘qituvchilari Sabin, Yulian, Prokul va Selza huquq faninirivojlantirishda va aholini huquqiy madaniyat bilan tanishtirishdamashhur olimlardan hisoblangan.

Sivil huquqining rivojlanishi bevosita imperator Avgust davribilan chambarchas bog‘liq. Chunki uning davrida ko‘pchilikshartnomalar — ssuda shartnomasi, garov shartnomalari (juscivile) fuqarolik huquqi tusini oldi.

Imperator Avgust tomonidan shaxslar huquqiga, oila va meroshuquqiga hamda shartnomalar javobgarligi bo‘yicha qat’iy milliyhuquq hisoblangan fuqarolik huquqiga beqiyos o‘zgartirish vato‘ldirishlar kiritildi.Imperator Avgust huquqshunoslar bilan o‘zmunosabatlarini yaxshilab, ularni davlat ishlariga, pretoriyaprefektlariga (ko‘proq sud ishlari bo‘yicha) o‘tkazgan.

Mashhur huquqshunos Sabin 3 kitobdan iborat didaktik asarjus civile (fuqarolik huquqi)ni yaratdi. Bu asar quyidagi qismlardaniborat:

1) meros huquqi;2) shaxslar huquqi;3) majburiyat huquqi.

24

Shuningdek, ushbu asarda ashyoviy huquqlar to‘g‘risida hamdashu mavzuga oid savol-javoblar ham berilgan.

II asrning mashhur huquqshunoslaridan Florentin o‘zinstitutsiyasini 12 ta kitobdan, Selzaning 39 ta kitobdan iboratdigestlari va ularning sharhlarini, shuningdek Yulian esa o‘zdigestlarini 90 ta kitobdan iborat asosda yaratdilar. Shu o‘rindaaytish joizki, ushbu asarlardan Rim sinfiy davrining mashhurhuquqshunoslari Gay, Pavel, Ulpian, Papinianlar hamda Yus-tinian kodifikatsiyasini ishlovchi barcha huquqshunoslar bevositafoydalanganlar.Qolaversa, Marsella 31 ta kitob, Ssevola tomonidanesa 40 kitobdan iborat digestlar yaratilgan.

Jahon yurisprudensiyasida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan mashhurhuquqshunos Papinian ham bu borada ikkita asar yaratgan bo‘lib,birinchisi 37 ta kitobdan, ikkinchisi «Responsa» deb ataluvchi 19ta kitobdan iboratdir. Bu asarlardan Yustinian kodifikatsiyasida kengfoydalanilgan.Huquqshunos Ulpianning o‘quvchisi Modestin ham«Responsa» degan asar yaratgan bo‘lib, u ham 19 ta kitobdaniborat edi.

Respublika davrining huquqshunoslari sud amaliyotida muhimo‘rin tutgan. Shu bois ular sud jarayoni masalalari bo‘yichahuquqiy javoblarni aniq ifodalab, yuridik hujjatlarni sharhlaganlar,tuzganlar, ba’zi hollarda esa bevosita sud jarayonida qatnashib,tomonlardan biriga huquqiy yordam ko‘rsatganlar. Ushbu davrninghuquqshunoslari suvoriylardan ham chiqqan. Ularning ichida engmashhurlari Eliya Peta Kata, Mark Maniliy, Alfen Var, KvintMutsiy Ssevola, Publiy Mutsiy Ssevola, Serviy Sulpitsiy, Ruf vaboshq.

Qadimgi Rim quldorlik davlatida yurisprudensiyaning rivojla-nishi yuqori cho‘qqiga chiqdi. Bu davrda xususiy mulkka bo‘lganhuquq hamda rim xususiy huquqi nihoyatda takomillashdi.

Mazkur davrning huquqshunoslari huquq nazariyasi vaamaliyotining rivojlanishida katta hissa qo‘shdilar. II asrni bejizga«oltin asr» deb atashmagan. Chunki II asr jahon tarixida o‘ziningboy huquqiy xazinalari va yodgorliklari bilan o‘chmas iz qoldirgan.

Sivil va pretor huquqlarining sharhlari, shuningdek ularniumumlashtirishga urinib, turli huquqiy maslahatlar bo‘yicha

25

yozilgan asarlar—bu digestlar katta shuhrat qozongan. Digestlardaodatda, aynan o‘sha yoki boshqa mualliflarning ancha qadimiyasarlaridagi («savollar», «javoblar» va boshq.) parchalardan (ko‘-chirmalardan) foydalanilgan, shu bilan birga, huquqiy materialqat’iy aniq tartibda joylashtirilgan (digesta—tizimga solingan deganmazmunni anglatishi bejiz emas). Rim huquqshunoslariningasarlari ichida rim huquqini o‘quv maqsadlarida tizimli bayonqiluvchi institutsiyalar muhim o‘rin egallagan. Ayniqsa, 143-yildagi Gay institutsiyalari juda mashhur bo‘lgan. Ularda kenghuquqiy materiallarning qisqacha, lo‘nda va mantiqan izchiljoylashtirilgan bayoni berilgan. Gay institutsiyalari asosan fuqarolik(sivil) huquqiy munosabatlarini hal qilishga bag‘ishlangan bo‘lib,boshqa Rim huquqshunoslarining institutsiyalaridan to‘la va aniqbayon qilinganligi bilan farq qiladi. Chunki ularda fuqarolikhuquqining izchil va mantiqiy bo‘linishi berilgan: «biz foydala-nadigan barcha huquq shaxslarga, yoki ashyolarga yoxud da’volargataalluqli». Garchi, ko‘p olimlar Gay tomonidan foydalanilgantizimni original (mustaqil ravishda ishlangan, yuzaga kelgan) debhisoblashmasada, lekin bu huquqni tushunishda olg‘a tashlanganmuhim qadamdir. Bu yerda ilk bor moddiy huquq jarayonidan,individual (alohida) huquqlar ularni himoya qilish vositalaridanajratilgan.

Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, huquqshunos Gay o‘zininginstitutsiyasi bilan jahonga tanilgan. Hatto uning institutsiyasi asosidaRim, Konstantinopol, Beyrut universitetlarida dars o‘tilgan.

Yurisprudensiyaning yuqori darajada rivojlanishida huquq-shunos Gayning beqiyos xizmati borligini hamda uning asarlarinixalq sevib o‘qishini, shubhasiz rimliklar tan olishgan. Afsuski,manbalarda Gay haqida, ya’ni uning familiyasi, qayerda tug‘ilga-nligi, hatto qaysi provinsiyada faoliyat ko‘rsatganligi to‘g‘risidabatafsil ma’lumotlar keltirilmagan.

Rimda imperatorlik boshqaruvining o‘rnatilishi bilan huquq-shunoslarning amaliy faoliyati—huquqiy maslahatlar berishifaollashgan. Ya’ni, «javoblar» deb nom olgan bu maslahatxonalarsudyalarga katta ta’sir o‘tkazgan, chunki sudyalar ko‘pincha obro‘lihuquqshunoslarning fikrlariga amal qilar edi. Imperator Avgust

26

rasmiy ahamiyatga molik (jus respondendi) javoblar berishni faqatma’lum doiradagi huquqshunoslarga ruxsat etib, ularningfaoliyatini birmuncha yagona shaklga keltirishga harakat qilgan.Asarlari va fikrlari avvalgidek huquq manbai sanalgan klassikhuquqshunoslarning soni qisqargan. 426-yildagi «O öèòèðîâàíèèþðèñòîâ» degan qonunlarga binoan faqat beshta huquqshunos:Papinian, Pavel, Ulpian, Gay va Modestinning asarlari yuridikkuchga ega ekanligi tan olingan. Imperator Avgust senatga ko‘proqchinovnik huquqshunoslarni a’zo qilib, ularga senat a’zolari sifatidayuqori maosh bergan va ularni davlat xizmatchilari bilan tenglash-tirgan. Eng mas’uliyatli mansablarga huquqshunoslar qo‘yilarekan, ular imperator nomidan sud protsesslarida qarorlar qabulqilganlar. Ushbu qarorlar asosan yozma ravishda berilib, huquq-shunoslarning o‘z tamg‘alari bilan tasdiqlangan, hatto bu impe-rator devonxonasida saqlanuvchi jurnallarga ham yozib qo‘yilgan.Umuman olganda, imperator Avgust davrida huquqshunoslar(jus pespondendi) maslahatlar berish, sud protsesslarida ishlarniolib borish, ya’ni ko‘proq amaliyot bilan shug‘ullanganlar.

Yetuk huquqshunos Ulpian tomonidan bir necha qonunlarga,odat normalariga va shu jamiyatdagi mavjud qoidalarga sharhlaryaratildi. Uning yordamchisi Yuliy Pavel esa Rim quldorlik davlatidaoldin o‘tgan huquqshunoslarning asarlariga o‘zining tanqidiyqarashlari bitilgan asarini yaratdi. Huquqshunos Papinianniimperator Septimi Sever pretoriya prefekti, ya’ni sud ishlaribo‘yicha o‘zining o‘rinbosari mansabiga tayinlagan. Ulpian esa voyagayetmagan imperator Aleksandr Severning davrida pretoriya prefektimansabiga erishib, chinovnik, zodagonlar guruhiga o‘tkazildi.

Sudyalar bu huquqshunoslarning umumiy fikrini aniqlashlarilozim bo‘lgan. Agar bu huquqshunoslar o‘rtasida turlicha fikrmavjud bo‘lsa, ko‘pchilikning fikriga qaralgan. Agar ovozlar tengbo‘lsa, Papinianning fikri hal qiluvchi deb tan olingan. Agarbunday holda Papinian fikr bildirmasa, sudya mustaqil harakatqilishi mumkin bo‘lgan.

Qadimgi Rim quldorlik davlatida miloddan avvalgi IV asrningoxirlariga kelib chuqur o‘zgarishlar yuz berdi, ya’ni shu vaqtgaqadar mavjud tizimning inqirozi munosabati bilan rim huquqining

27

jonlanishi vujudga keldi va kodifikatsiya masalasi kun tartibiga qo‘yildi.O‘zgarishlar yuz bersa-da, lekin uning asosiy institutlari o‘zmazmun — mohiyatini o‘zgartirmadi, amalda avvalgi ko‘rinishdasaqlanib qoldi. Bu vaqtda aynan huquq manbalarida bir munchao‘zgarishlar bo‘ldi. Bunga sabab imperatorlar qonunlariningahamiyati tobora ortib borganligidadir.

Imperatorlar to‘la hokimiyatchiligining o‘rnatilishi munosabatibilan yangi huquqshunoslar avlodlarining majburiy xarakterdagimaslahatlar berish huquqlari zaiflashib, vujudga kelgan yangihuquqiy me’yorlarni ta’riflab berish (sharhlash) imkoniyati ka-maygan. Huquqshunoslar asarlari va fikrlari avvalgidek, huquqmanbai sifatida ko‘riladigan, klassik huquqshunoslarning sonitobora qisqarib borgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, faqat buyukhuquqshunoslarning, ya’ni Papinian, Pavel, Ulpian, Gay vaModestinning asarlari va bergan maslahatlari yuridik kuchga egabo‘lgan. Shuningdek mashhur huquqshunoslar Ssevola, Sabin,Yulian (konsul)—Pomponiy, Marsian, ota-o‘g‘il Selzalarningqarashlari va ko‘rsatmalari ham e’tiborga olingan bo‘lib, ularningfikrlari yuqorida ko‘rsatilgan ulug‘ va mashhur huquqshunoslarningfikrlariga zid kelmasligi lozim bo‘lgan.

Rim huquqining keng qamrovli kodifikatsiyasi G‘arbiy Rimimperiyasi qulagandan so‘ng Vizantiya imperatori Yustinianningbuyrug‘i bilan 528—534-yillarda o‘tkazilgan. Kodifikatsiya ishlarigarahbarlikni taniqli huquqshunos professor Tribonian amalgaoshirgan. Rim huquqining qator yirik to‘plamlarini tuzish komissiyaishlarining natijasi bo‘lgan. Biroq, bu to‘plamlar interpolyat-siyaga—ancha kechki namunalarning, jumladan, yunon va sharqhuquqi me’yorlarining kiritilishiga uchragan. Huquq tarixiningkechki bosqichida, ya’ni O‘rta asrlarda bu to‘plamlar Yustinianningyagona qonunlar to‘plami «Corpus juris civilis» sifatida maydongachiqqan.

Imperatorning bevosita rahbarligidagi keng kodifikatsiya ishlariYustinian kodeksini tuzishdan boshlangan. 528-yil 13-fevralda 10ta oliy mansabdor shaxslar va huquqshunoslar tarkibida komissiyatuzilib, unga kodeksni tayyorlash vazifasi yuklatilgan. Komissiyaa’zolari tarkibidagi professor Tribonian va Konstantinopol huquq

28

maktabining professori Teofillar ham rahbarlikda, ham ishfaoliyatida faol ishtirok etgan. Komissiyaga avval qabul qilingan vachiqarilgan xususiy va rasmiy to‘plamlardan, xususan Grigorian,Germogenian hamda Feodosiya kodekslaridan foydalanib,imperatorlik konstitutsiyalarini bir butun qilib to‘plash, ulardagimavjud qarama-qarshiliklarni bartaraf etish, eskirib qolgan qonun-larni chiqarib tashlash vakolatlari berilgan. Yustinian kodeksiningbirinchi tahriri hayratlanarli darajada nihoyatda tezlik bilan tuzilganva 529-yil 7-aprelda nashr etilgan. Afsuski, bu nashr bizgachayetib kelmagan.

Kodeks tuzishdagi shoshma-shosharliklar va undagi bir qanchakamchiliklarga asosan qarama-qarshi me’yorlar, eskirgan qoida-larning saqlanib qolishi sabab bo‘lgan. Bular, Yustinian kodifikat-siyasining boshqa qismlari tuzilayotgan vaqtda ma’lum bo‘lgan.Yustinian qonunchiligida, ayniqsa «ellikta qaror» to‘plami va 200dan ortiq eski qabul qilingan qonunlarni o‘zgartirish yoki islohqilish to‘g‘risida qonunlar qabul qilinishi, shuningdek yangi birqator tartib qoidalar («fuqarolik huquqi» va «xalqlar huquqi»o‘rtasidagi, kvirit mulki va bonitor mulki o‘rtasidagi farqlarningbekor qilinishi va boshq.) Yustinian kodeksini yangi tahrirda ishlabchiqishni taqozo qilgan.

Imperator Yustinian—dehqon oilasidan chiqqan sarkardabo‘lib, o‘z oldiga qonunlarni tartibga keltirishni maqsad qilib qo‘yarekan, u o‘zining qo‘l ostida faoliyat ko‘rsatayotgan chinovniklar-ning ham qonunga bo‘ysunishi va intizomli bo‘lishini ta’minlash,sudlarga ish ko‘rishda, qarorlar chiqarishda qat’iy tartib o‘rnatishva o‘z imperiyasining huquqiy asoslariga tayanib ish ko‘rishnita’minlashni amalga oshirishni ko‘zlagan edi.

Yuridik adabiyotlarni va qonunlarni kodifikatsiya qilish uchunyana professor Tribonian, Teofil va Berit huquq maktabiningprofessori Dorofeylar boshchiligida 530-yil 15-dekabrda 17 a’zodaniborat kodifikatsiyani amalga oshiruvchi komissiya tuzildi.Komissiyaga 17 kishidan tashqari istagan huquqshunoslarni,olimlar va ishlab turgan huquqshunos-mutaxassislarni, ama-liyotchilarni jalb etish huquqi berildi.

Imperator Yustinian komissiya oldiga quyidagi vazifalarniqo‘ygan:

29

— Rim va Vizantiya fuqarolik huquqini, ya’ni institutsiyalarnibir to‘plamga keltirish;

— imperatorlar konstitutsiyalarini, ya’ni 117-yildan (Adrianimperatorlik qilgan davrdan) to shu kunga qadar bo‘lgan huquqiynormalarni, qoidalarni va boshqa hujjatlarni bir tizimga keltirish;

— shu kunga qadar Rim huquqshunoslari tomonidan yozilganva qoldirilgan digestlarni, ya’ni yuridik fikrlarni, asarlarni birto‘plamga keltirishni amalga oshirish:

Kodifikatsiya ishlarini tez va puxta asosda amalga oshirish uchuntuzilgan komissiya quyidagi uch qismga (kichik komissiyalarga)bo‘lingan.

1) fuqarolik (sivil) huquqlariga taalluqli Rim huquqshunos-larining asarlarini yig‘ish;

2) pretorlar huquqlariga taalluqli ediktlarni yig‘ish kichikkomissiyasi;

3) Papinian asarlarini yig‘ish kichik komissiyasi.Ushbu kichik komissiyalar qonunlarni, huquqshunoslar

asarlarini bir tizimga keltirish uchun katta imkoniyatlarni vujudgakeltirdi. 530-yilga kelib yana komissiya tuzilib, uning oldiga sinfiyhuquqshunoslarning asarlarini kodifikatsiya qilish vazifasi yuklatildi.533-yilda esa Rim davlatining sinfiy davrdagi huquqshunoslariningasarlaridan olingan digestlar yoki pandektlar tuzildi va ularyangilanib hayotga tatbiq etila boshlandi.

Digestlar miloddan avvalgi I asrdan IV asrgacha yashab, ijodqilgan mashhur Rim huquqshunoslarining asarlaridan olingan3000000 dan ortiq matnlarni o‘z ichiga qamrab olgan. 150 minggayaqin misrali noyob huquqiy yodgorlik hisoblangan digestlar yokipandektlarda ko‘proq Ulpian, Pavel, Papinian, Yulian, Pom-poniy, Modestin kabi mashhur huquqshunoslarning asarlaridanparchalar keltirilgan. Pandektlarda jami 39 ta mashhur huquq-shunoslarning asarlari o‘z ifodasini topgan.

Ayniqsa, Ulpian matnlari 1/3, Pavel asarlari 1/6, Papinianasarlari 1/18 qismni tashkil etgan. Digestlarda foydalanilganasarlarning mualliflaridan biri Mutsiy Ssevola miloddan avvalgi IIasrda faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, eng kichik huquqshunos Ger-mogenian esa milodning III asrlarida yashab, o‘z asarlarini, fikr

30

va mulohazalarini qoldirganlar. Bundan ko‘rinib turibdiki, digest-larni tuzish va bir to‘plamga keltirish nihoyatda katta davrni vakeng qamrovli bosqichni o‘z ichiga olgan.

Digestlar 50 ta kitobdan, titul va paragraflardan iborat bo‘lib,lotin tilida yozilgan. Digestlar nihoyatda keng davrni qamrab olsada,lekin eskirib, zamon talablariga javob bera olmagan huquqiynormalar chiqarib tashlangan. Digestlarga kiritilgan barcha qoidalar,normalar qonun kuchiga ega bo‘lgan.

Imperator Yustinian digestlarga qonun kuchini berib, ularnisharhlashni, shuningdek eski qonunlarga va huquqshunoslarningasarlariga havola qilishni taqiqlagan. Chunki sharhlash kodeksmoddalariga boshqacha ma’no beradi, mohiyatini o‘zgartiribyuboradi degan fikrga boradi. Bu haqida tarixiy bir misol,1804-yilda Napoleon Fransiya fuqarolik kodeksiga sharhlar ishlabchiqilganini bilib qolib «mening kodeksim yo‘q, yo‘q bo‘ldi,yo‘qoldi (hatto «o‘ldi»)» degan ma’noda afsus qilgan. Yustiniankodifikatsiyasining o‘ziga xos qismi institutsiyalar—«yoshligidaqonunlarni sevadigan» imperatorga qaratilgan huquqning soddadarsligi bo‘lgan. Yustinian institutsiyalarining asosiga Gay asarlari(Institutsiyalari va «Kundalik ishlar»), shuningdek Florentin, Mar-sian, Ulpian va Pavel institutsiyalari qo‘yilgan edi. Yustinian insti-tutsiyalari digestlarga qaraganda kamroq bo‘lsa-da, postklassik(Rim, Vizantiya) huquq belgilarini aks ettirgan.

Digestlar 533-yil 16-dekabrda to‘liq asosda ishlab chiqilib,Yustinian digestlari yoki pandektlari deb e’lon qilindi va qonuntusini oldi. O‘sha kundan boshlab eski manbalardan foydalanishlar,yangi qonun normalariga sharhlar berish taqiqlandi. Agardaqonunlar bo‘yicha tushunmovchiliklar kelib chiqqan bo‘lsa,imperator Yustinianning o‘ziga uchrashish lozimligi to‘g‘risidagiqoidalar ishlab chiqildi.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, digestlar 50 ta kitobdan iboratbo‘lib, uning asosiy qismini huquqiy munosabatlar tashkil etadi.

Birinchi kitob (asar) hatto huquq tarixiga, manbalar tushun-chasiga, davlat muassasalarining vazifasi, tuzilishiga qaratilganbo‘lsa-da, ammo ularning bu huquqiy munosabatlarda subyektsifatida qatnashishi uchun asos bo‘lgan huquqiy va muomalalayoqatiga ko‘proq e’tibor qaratilgan.

31

Ikkinchi va to‘rtinchi kitoblarda, ya’ni qonun to‘plamlaridasud protsessi va uni amalga oshirish va da’volar haqidagita’limotlarning qo‘llanilishiga to‘xtalgan. E’tiborlisi shundaki,birinchi va ikkinchi kitoblar professor Dorofeyga taalluqlidir.Uchinchi va to‘rtinchi kitoblar esa professor Teofil tomonidanyozilgan.

Digestlarda mulkiy munosabatlarga, ayniqsa vorislik (meros)munosabatlariga keng o‘rin ajratilgan bo‘lib, bu 6 ta yirik to‘plamdaniborat. Qolaversa, unda Rim davlatining asosiy shartnomalaridanbiri bo‘lgan oldi-sotdi shartnomasi, uni amalga oshirish,shuningdek shartnomani fuqarolik huquqiy munosabatlarni vujudgakeltiruvchi, o‘zgartiruvchi va bekor qiluvchi asos sifatida qaralib,hatto rim fuqarolik huquqining boshqa huquqiy sohalardano‘zining nihoyatda oddiy, primitiv asosda ishlab chiqilganligi vabarcha munosabatlar shartnomalar asosida amalga oshirilishita’kidlangan.Rim quldorlik davlatida majburiyatlarning bajarilishinita’minlash usullaridan biri garov ekanligini e’tirof etib, unga kattabir to‘plamni ajratganlar.

Rim huquqida oila kichik davlat sifatida jamiyatning asosi vajamiyatni harakatlantiruvchi subyekt deb qaralgan. Yakka nikohlilik,o‘zaro sofdillik, lekin ota hukmronligi institutining mutloqharakterliligini e’tirof etib, oilaviy huquqiy munosabatlarga uchtato‘plamni ajratgan hamda uning huquqiy tartibga solinishini yuqoricho‘qqiga ko‘targanlar. Xuddi shu oilaviy huquqiy munosabatlarbilan bog‘liq vasiylik va homiylik hamda ularni tartibga solish bo‘yicha2 ta to‘plam tayyorlangan.

Jahon huquqshunoslari tomonidan tan olingan va e’tirof etibkelinayotgan Rim huquqshunoslarining yaratgan digestlariningbeshdan bir qismi meros huquqlari, vasiyatnoma, qonun bo‘yichavorislik, meros olishdan voz kechish, umuman Rim quldorlikdavlatining iqtisodda hukmron bo‘lgan sinflarining ko‘proq erki,manfaati va irodasini ko‘zlaydigan meros huquqiy munosabatlarigabag‘ishlangan.

Rim huquqining asosiy kurashlaridan birini o‘zida mujassam-lashtirgan qullik instituti, undan ozod bo‘lish holatlari, usullariva tartiblariga ham alohida 1 ta qonun bag‘ishlangan.

32

Qadimgi rim huquqida shartnomalarning turlari xilma-xilbo‘lgan va ular konsensual, verbal, litteral, real kabi boshqa xilshartnomalarga bo‘linib ketgan. Ulardan, ayniqsa verbal shart-nomalari ko‘p ishlatilgan. Shu bois verbal shartnomalarga ikkitakatta qonunlar to‘plami ajratilgan.

Imperator Yustinian qonunlarni va tartibni nihoyatda hurmatqilgan huquqshunoslardan hisoblansa-da, lekin digestlargakiritilgan ikkita katta to‘plamni «eng qo‘rqinchli» deb atab, jinoyatva jazoga bag‘ishlanganligini ta’kidlaydi.

Eng oxirgi to‘plamlar harbiy va appelyatsiya masalalariga,undan keyingi to‘plamda esa titullar mohiyati, manfaati, ularnitartibga solish hamda qo‘llaniladigan ba’zi tushuncha va umumankodifikatsiya, huquq haqida tasavvur va taasurotlardan iborat.

Ishlab chiqilgan digestlarni kompilyatorlar tomonidantekshirish vaqtida imperator Yustinian professor Tribonianrahbarligida Teofil va Dorofeylarga Gay institutsiyasining eskiribqolganligini e’tiborga olib, yangi institutsiyalar (darsliklar) ishlabchiqishni buyuradi. Institutsiyalarni ishlab chiqishdan maqsadasosan huquqiy sohalar bo‘yicha qonunlarning harakatdaligini vakeraklisini aniqlash, qonunlar bo‘yicha fanlarni ajratib olish vaulardan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish masalalarini halqilish hamda aniqlik kiritish edi.

Bu institutsiyani ishlab chiqishda asosan Gay institutsiyasidanfoydalanilgan. Shu bois ular huquqshunos Gayni «VI asr Gayi»yoki «o‘zimizning Gay»imiz deb ataydilar.

Yangi ishlab chiqilgan, ya’ni 533-yil 21-noyabrdagi institutsiyaGay institutsiyasiga o‘xshasa-da, lekin u harakatdagi qonunchilik,yangi huquqiy normalarga asoslangan holda ishlab chiqilgan. Uto‘rt qismdan iborat bo‘lgan: kirish qismi; shaxslar, ashyolar vaashyoviy huquqlar; meros huquqlari va majburiyat huquqlari;ommaviy huquq.

Digestlarni ishlab chiqish mobaynida bir nechta konstitut-siyalar, qonunlar qabul qilingan. Ayrim huquqshunoslarningasarlarini tahlil qilish nuqtai nazaridan kelib chiqib, ushbuyangiliklarni Yustinian kodifikatsiyasiga kiritish lozim edi vaYustinian kodeksining yangi tahririni ishlab chiqish uchun

33

professor Tribonian rahbarligida yana besh kishidan iborat komissiyatuzildi.

Bu komissiya Kodeksni yangi tahrirda 534-yil 16-noyabrdaikkinchi tuzatilgan nashrini e’lon qildi. U asosan 12 ta kitobdaniborat bo‘lib, titullarga bo‘lingan va titullar asosida imperatorlartomonidan qabul qilingan konstitutsiyalar xronologik tartibdajoylashtirildi. Ushbu Kodeks 534-yil 29-dekabrdan kuchga kiritildi.

Bundan tashqari, imperator Yustinian tomonidan 535—565-yillarda qabul qilingan konstitutsiyalar ham keng miqyosdagiqo‘shimchalarni kiritishni taqozo etardi. Bu o‘zgarishlar novellalardeb atalib, ko‘pchiligi davlat qurilishi, cherkov munosabatlari,vorislik huquqi va oila huquqi munosabatlarini tartibga solishgaqaratilgan.

Qadimgi Rim quldorlik davlatining imperatori Yustinian o‘zkodifikatsiyasi bilan rim huquqining o‘tgan tarixini, huquqiymadaniyatini bir joyga to‘plovchi (tizimga keltiruvchi) yakunbo‘lib, uning ko‘p asrlardan buyon rivojlanishiga o‘ziga xos tarzdachegara qo‘ydi.

Shunday qilib, 534-yilning oxirlarida Yustinian kodifikatsiyasio‘z mohiyatiga ega bo‘ldi va uni «Fuqarolik qonunlari to‘plami»deb atadilar.Miloddan avvalgi XII asrga kelib, u to‘liq asosda Corpusjuris civilis deb ataladi va shu kunga qadar «Fuqarolik qonunlarito‘plami» deb tan olinadi. Ushbu to‘plam quyidagi qismlardaniborat:

1. Institutiones — 4 ta kitobdan iborat;2. Digesta (Pandectae) — 50 ta kitobdan, ya’ni 7 qism, 432 ta

titul va 9123 fragmentlardan iborat;3. Codex — 12 ta kitobdan iborat bo‘lib, imperator Adriandan

boshlab imperator Yustinianga qadar bo‘lgan imperatorlar far-monlari to‘plami;

4. Novellae (leges)—168 ta novella (Yangi qonunlar), Yustiniankodeksining ikkinchi qayta yangi tahriridan keyin qabul qilinganqonunlar.

Corpus juris civilis (Fuqarolik qonunlari to‘plami)ning qadimgiqo‘lyozmalari quyidagicha o‘rin olgan:

a) Turin institutsiyasi (darsliklari) IX asr;

34

b) VI—VII asrlardagi Florentiya digestlari va Vulgata (XI asr);d) VIII asrdagi Veron kodekslaridir.Shunday qilib, Rim huquqshunoslari tomonidan yaratilgan

fuqarolik huquqi o‘zining asl mohiyati va e’tiboriga ko‘ra, jahonhuquqshunoslik fanida alohida ahamiyat kasb etadi. Shu sababdan rimhuquqini o‘rganish va uni tatbiq etish istiqbolli bo‘lib qolaveradi.

6-§. Rim huquqining manbalari

Rim davlatida huquqning eng qadimgi manbai (moresmajorum) huquqiy odatlar bo‘lgan. Rimning tarixiy an’anasigako‘ra, huquqning boshqa manbai Rim podsholarining qonunlari(Leges Regiae) hisoblangan.

Modomiki, rim xalqining an’analari va dini bilan chambarchasbog‘liq bo‘lgan huquqning ushbu manbalari dastlab patritsiylarnikisifatida kelib chiqqan ekan, adabiyotlarda plebeylar uchun huquqiyodatlarning alohida maxsus tizimi mavjudligi haqidagi taxminlarham yo‘q emas. Plebeylarning teng huquqlar uchun harakatihuquq doirasida ham o‘z ifodasini topgan, chunki patritsiylarningmagistrlari va pontifiklari plebeylarning manfaatlarini e’tiborgaolmasdan yozilmagan odatlarni o‘zboshimchalik bilan sharh-laganlar.

Miloddan avvalgi 450-yillar atrofida qabul qilingan birinchiRim yozma qonunlari—XII jadval qonunida qasamlardanfoydalanish va boshqa diniy marosimga oid harakatlarni qilish ko‘zdatutilgan bo‘lsa-da, huquq endi diniy me’yorlardan ajratilgan vadunyoviy xarakter kasb etgan edi.

XII jadval qonunlari o‘n ikkita mis lavhaga o‘yib yozilib, Rimsiyosiy hayotining markazi hisoblanmish forumga hamma ko‘rishiuchun osib qo‘yilgan. Bu qonunlarni bilish hamma uchun majburiybo‘lgan, chunki uning qabul qilinishi bilan Rim fuqarolarinidunyoviy huquqiy tarbiyalash zarurati tug‘ilgan.Afsuski, XIIjadval qonunlarining asl nusxasi saqlanib qolmagan, shu boisuning mazmuni XVI—XVII asrlarda Rim mualliflarining asarla-ridagi parchalar asosida qayta tiklangan. Biroq hozirga qadar XIIjadval qonunlarining matni to‘liq va aniq bo‘lmasdan qolib ketgan.

35

Bundan tashqari, kvirit huquqining muhim manbalari tajri-basiga quyidagilar kirgan:

1) qonunlar;2) senat qarorlari;3) magistratlarning qarorlari.Miloddan avvalgi III asrda XII jadval qonunlari rasman harakat

qilishda davom etgan. Rim huquqi tarixining yangi (klassik)bosqichida uning muhim manbai pretorlarning ediktlari hisoblangan.Shunday ediktlar asosida «sivil huquqi» bilan bir qatorda «pretorhuquqi» va «xalqlar huquqi» vujudga kelgan.

Mazkur ikkala tizim pretorlarning huquq ijodkorlik faoliyatlarinatijasi bo‘lgan. Shunday qilib, Rimda huquq manbalariningmurakkab tizimi vujudga kelgan. Rim davlatida imperiya o‘rnatilgachimperatorlarning qonunlari (konstitutsiyalari) xalq majlislaritomonidan hokimiyat vakilligi natijasi sifatida ko‘rilgan va bungako‘ra, rim xalqi o‘z qonun chiqarish hokimiyatini imperatorlargao‘tkazgan. Shu vaqtga kelib, imperatorlarning qonunlari huquqningeng muhim manbaiga aylangan.

Postklassik davrda quldorlik tuzumining chuqur inqirozi tufaylirim huquqida ayrim o‘zgarishlar yuz bergan, lekin uning asosiyinstitutlari amalda avvalgi ko‘rinishda saqlanib qolgan. Bu vaqtdaaynan huquq manbalarida bir qator o‘zgarishlar bo‘lgan. Ularningichida imperatorlar qonunlarining ahamiyati tobora ortib borgan.

Rim huquqining sobiq harakatchanligining yo‘qotilishi, sivilva pretor huquqi o‘rtasidagi chegaralarning olib tashlanishi vakodifikatsiya ishlarini amalga oshirish uchun qulay sharoitlaryaratgan. Ayniqsa, Rim imperiyasining sharqiy qismida (Vizan-tiyada) huquqni tizimlashtirish bo‘yicha qizg‘in ishlar amalgaoshirilgan. Bu yerda miloddan avvalgi III asrning oxirida rimhuquqining quyidagi xususiy to‘plamlari tuzilgan:

— «Grigorian kodeksi»;— «Germogenian kodeksi».Ularda miloddan avvalgi 196-yildan 365-yilgacha chiqarilgan

imperator qonunlarining asl matnlari o‘rin olgan.438-yilda esa imperatorlar konstitutsiyalarining birinchi rasmiy

kodifikatsiyasi (Feodosiya kodeksi) amalga oshirildi. Bu to‘plamning

36

o‘ziga xos xususiyati shundaki, u faqat harakatdagi imperatorlikqonunchiligini o‘z ichiga olgan va kodifikatsiya ishlarining anchayuqori darajasini aks ettirgan.

Rim huquqining keng qamrovli kodifikatsiyasi G‘arbiy Rimimperiyasi qulagach, Vizantiya imperatori Yustinianning buyrug‘ibilan 528—534-yillarda o‘tkazilgan. Yustinian kodeksi XII jadvalqonuni asosida o‘n ikkita kitobga bo‘linib, har bir kitob titullarga,titullar esa parchalarga bo‘lingan.

Yustinian kodifikatsiyasi rim huquqining butun tarixinijamlab, uning ko‘p asrlardan buyon rivojlanishiga o‘ziga xos tarzdachegara qo‘ygan. Shuning uchun Yustinianning qonunlar to‘plami,garchi ba’zi postklassik va sof Vizantiya belgilarini o‘zida aks ettirganbo‘lsa ham, o‘z asosi bilan rim huquqining manbai hisoblanadi.

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Rim huquqining predmeti deb nimaga aytiladi?2. Rim huquqi qanday munosabatlarni tartibga soladi?3. Rim davlatida qanday huquq tizimlari mavjud bo‘lgan?4. Rim huquqshunoslari ommaviy va xususiy huquqning farqini qanday

ifodalaganlar?5. Rim huquqi qanday huquq institutlarini o‘rganadi?6. Pontifiklar tushunchasini izohlang.7. Rim davlatida qanday huquq maktablari faoliyat ko‘rsatgan?8. Rim huquqining huquqni rivojlantirishdagi roli qanday holatlar

bilan izohlanadi?9. Qaysi davlat «Muqaddas Rim imperiyasi» degan nomni o‘ziga o‘tkazib

olgan?10. Imperator qanday huquqiy hujjatlar chiqarish huquqiga ega

bo‘lgan?

37

II bob

SUD TIZIMI VA DA’VOLAR HAQIDA TA’LIMOT

1-§. Huquqni himoya qilish va o‘zini o‘zi himoya qilish tushun-chasi.

2-§. Huquqning davlat tomonidan himoya qilinishi.3-§. Legisaksion protsess.4-§. Formulyar protsess.5-§. Ekstraordinar protsess.6-§. Interdikt ishlarni olib borish.7-§. Sud jarayonida notiqlik.8-§. Huquqni himoya qilish va amalga oshirishda vaqtning

ta’siri.9-§. Da’vo muddati va uning turlari.

1-§. Huquqni himoya qilish va o‘zini o‘zi himoyaqilish tushunchasi

Qadimgi Rim davlatining huquqiy normalari boshqa shaxslartomonidan buzilgan huquqlarni tiklash, ya’ni huquq buzilishidanoldingi bo‘lgan dastlabki holatga qaytarishga katta e’tibor qaratgan.

Rim xalqi boshqa xalqlar kabi buzilgan huquqlarni davlatorganlari orqali, ayniqsa davlat sudining vujudga kelishiga qadar,huquq buzilishlaridan o‘zini o‘zi himoya qilish instituti orqalihimoya qilganlar. Ular o‘z huquqlarining buzilganligini bilishgandanso‘ng, eng avvalo, huquqiy munosabat ishtirokchisi sifatida o‘zkuchi, ilmi va aqliy salohiyatiga suyangan holda o‘zini o‘zi himoyaqilishga kirishgan. Agar shaxsning bir o‘zi buzilgan huquqini tiklayolmasa yoki uning qaytadan sodir etilishini to‘xtata olmasa, bundayholatda o‘zining oila a’zolarini ham ko‘makka chaqirganlar.

Jamiyat taraqqiyotining rivojlanishi bilan o‘zini o‘zi himoyaqilish instituti, ya’ni individual asosda, yovvoyilik, varvarlik usuli-dagi kurashlar, qarshilik ko‘rsatishlar o‘z mohiyatini yo‘qotib

38

bordi. Uning o‘rniga intizomlilik asosida davlat tomonidan buzilganhuquqlarni himoya qilish munosabatlari kelib chiqdi, lekin bumunosabatlarning to‘liq kuchga kirishiga qadar rivojlangan rimhuquqi asosida o‘zini o‘zi himoya qilish instituti saqlanib qoldi.Bu institut asosidagi harakat faqat manfaatdor shaxslar tomonidano‘z foydalariga favqulodda holatlardagina qo‘llanishi lozim bo‘lganharakatlarni anglatsa-da, biroq o‘zini o‘zi himoya qilish tomonidanbirdaniga tortib olingan mulkni egasiga qaytarilishidek, tez oradabajariladigan munosabatlardan iborat bo‘lgan. Bu munosabatlarbuzilgan huquqni tiklash, uning boshqa sodir etilmasliginita’minlash va sodir etilgan holatlarni yo‘qqa chiqarish, uni sodiretadigan harakatlarning oldini olish masalalaridan iboratdir.

Rim huquqida o‘zini o‘zi boshqarish instituti deganda,jismoniy kuchiga yoki ma’naviy aqliga tayangan holdahuquqbuzarlikni to‘xtatishga aytilgan.O‘zini o‘zi himoya qilish—bu majburlab kuch ishlatish orqali noqonuniy harakatlarningvujudga kelishi natijasida paydo bo‘lgan.Rim davlatida asosan 389-yildan boshlab, huquq buzilgan taqdirda uni tiklash uchun kuchishlatish, o‘zboshimchalik asosida buzilgan huquqni tiklash manetilgan.Masalan,agar qarzdor qarzini to‘lamasdan kreditorlardanqochmoqchi bo‘lsa, kreditor uning orqasidan quvib, kuch bilanqarzni to‘lashga majbur qilgan, hatto qarz to‘lanmagan taqdirdaqarzdorga avval qo‘llanilgan javobgarlikni qo‘llashi lozim bo‘lgan.

Imperator Mark Avreley qonunlariga asosan kreditor o‘zininghuquqiy talabini qondirish uchun qarzdorning mulkini tortibolishni, ya’ni o‘zining buzilgan huquqini o‘zboshimchalik asosidatiklashni afzal ko‘rgan bo‘lsa, u mulkni qayta talab qilib olishhuquqini to‘liq asosda yo‘qotgan. Kreditor, eng avvalo, qarzdortomonidan to‘lanishi yoki qaytarilishi lozim bo‘lgan mulkni,ashyoni aniqlab sudga murojaat qilishi lozim bo‘lgan.O‘zboshimchalik asosida boshqa shaxslarning mulkini egallab olishyoki talab qilib olish huquqiga yo‘l qo‘yilmagan.

Shunday qilib, huquqni himoya qilish o‘zini o‘zi himoya qilishinstituti orqali davlat va uning organlari tomonidan himoya qilishmunosabatlariga aylandi.

39

2-§. Huquqning davlat tomonidanhimoya qilinishi

Rim davlatida huquqni himoya qilish davlat sud magistratlaritomonidan amalga oshirilgan. Shu bois sud magistratlari nizoniko‘rib chiqish uchun sudlarni tashkil qilishi mumkin edi.

Rim davlatida ko‘riladigan ishlarning taalluqliligi masalasigaham katta e’tibor qaratilgan bo‘lib, asosiy va ko‘proq ishlarRim shahrining magistrlari tomonidan, ba’zi hollarda esafuqarolarning fuqaroligi bo‘lgan yoki istiqomat qilib turganjoylarida ko‘rilgan.

Rim huquqida huquqning ikki turi, ya’ni ommaviy va xususiyhuquqning mavjudligi nuqtai nazaridan ko‘riladigan ishlar ikkigabo‘lingan:

1) davlat manfaatlarining buzilishi bilan bog‘liq ishlarniko‘rish;

2) alohida shaxslarning manfaatlari bilan bog‘liq, ya’ni huquq-ni buzish asosida vujudga kelgan ishlarni ko‘rish.

Qadimgi davrda Rimda shaxslar, ya’ni fuqarolar o‘rtasidaginizolar xususiy tartibda tomonlar orqali tayinlangan hakamliksudlari tomonidan ko‘rib chiqilgan.

Respublika va prinsiðiat davriga kelib, fuqarolik jarayonibosqichlari ikkiga bo‘lingan:

— birinchi bosqich «in jure» (in yure);— ikkinchi bosqich «in judicio» (in juditsio).Birinchi bosqichda magistrat buzilgan huquqni sud orqali

himoya qilish yoki himoya qilish mumkin emasligini aniqlaydi vasudyani tayinlaydi. Shuningdek, ushbu ishni mazmunan ko‘rishbilan bog‘liq tashkiliy ishlarni amalga oshiradi.

Ikkinchi bosqichda sudya nizoni mazmunan ko‘rib chiqadi vaqaror qabul qiladi. Bu bosqichda dalillarga baho beriladi va ishmazmunan hal qilinadi.

Respublika davrining boshlarida «in jure» (in yure) bosqichi-dagi ishlarni konsullar, keyinchalik peregrinlar o‘rtasidagi ishlarnikollegial tartibda ko‘ruvchi rekuperator sudi paydo bo‘lgan.

40

3-§. Legisaksion protsess

Qadimgi Rim jamiyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan birilegisaksion jarayonning hayotga tatbiq etilishi bo‘ldi. Legisaksionjarayon eng ko‘p qo‘llaniladigan universal xarakterli sudprotsessidir.

Legisaksion protsess qadimgi fuqarolik protsesslaridan biribo‘lib, bu protsess ikki bosqich, ya’ni in jure (in yure) va injudicio (in juditsio) bosqichlaridan iborat.

Birinchi bosqichda huquqi buzilgan shaxs sudda ish qo‘zg‘atishhaqida magistratga arz qiladi. Shikoyat qilgan shaxsning arizasini,da’vosini sudda ko‘rilishi mumkinligi ko‘rib chiqiladi.

Legisaksion jarayon—ariza talablarini ko‘rib chiqishning turlishakllari bo‘lib, ular quyidagilardan tashkil topgan:

— protsessda ishtirok etuvchi da’vogar va javobgarlarnianiqlash;

— sudya tayinlashni talab qilish;— ma’lum pul miqdori va narsalarni talab qilish, garovga

qo‘yish yoki magistratga topshirib qo‘yish.Bu protsessda asosan da’vogar javobgarni da’vo qilinayotgan

nizo va uning predmeti bilan tanishtirgan. Pretor tomonidantayyorlanishi lozim bo‘lgan formulalar uchun asos yaratilishi,ayniqsa da’voning obyekti, uning jinsiy belgilarini ko‘rsatish vaboshqa dalillarning hozir bo‘lishi lozim bo‘lgan.

Da’vogar o‘z da’vosini amalga oshirish uchun pretordan da’voformulalarini berishni talab etgan va bu formulalar pretortomonidan berilgan.Javobgar esa da’vo bilan tanishish uchunda’vogar bilan kelish, pretor tomonidan tuzilgan formulalarniko‘rib chiqish, sudyani tanlash, nizoni tasdiqlash kabi harakatlarniamalga oshirishi lozim.

Agar da’vodagi zararning pul miqdori qat’iy belgilangan bo‘lsa,javobgar uni to‘lash yoki ishni sudda ko‘rmaslik imkoniyatlarinio‘ylardi. Agarda magistrat tomonidan yoki da’vo arizasi orqalianiqlangan summa ma’lum bo‘lsa, uni to‘lash - qoplash uchunjavobgarga murojaat etilardi, vaholanki javobgar uni o‘z roziligiasosida qoplasa, bu nizo sud protsessida ko‘rilmasdan qoldirilar vanizo hal qilingan deb hisoblanardi.

41

Pretor da’voning predmeti va summasini aniqlab, yozmaravishda da’vogarga beradi, da’vogar esa javobgarga olganformulaning nusxasini o‘qib eshittiradi. Javobgar bu formulanieshitib, hech narsa demasa, u o‘zini sud protsessiga yoki ishnisudda ko‘rib chiqish uchun topshirgan deb hisoblanardi.

Gay institutsiyalarida ko‘rsatilganidek, sud tomonidan ishnimazmunan ko‘rib chiqish uchun muddat belgilangandan keyin,ular uchinchi kuni sudyaga kelishlari lozim bo‘lgan.

Sud protsessi erkin og‘zaki shaklda bo‘lib, unda dalillarnibaholash munosabatlari amalga oshirilgan. Dalillar esa guvohlarko‘rsatmalari, voqea joyini ko‘zdan kechirish, hujjatlar vaqasamyod qabul qilinishi (yoki qasamyod) hisoblangan. Da’vogaro‘z da’vosini asoslash va dalillar taqdim etish majburiyatini,javobgar tomonidan esa o‘zining e’tirozini asoslaydigan faktlar vaularning taqdim etilishi talab etilgan. Sudya ushbu protsess yuza-sidan mashhur huquqshunoslar bilan maslahat qilishi mumkinedi, ammo hal qiluv qarori va verdiktni chiqarishda o‘zi mustaqiljavobgar bo‘lardi.

Pretor sud qarorlarining ijrosi uchun ham mas’ul bo‘lib,sud qarorining aynan Rim shahrida yoki javobgarning turar joyidabajarilishini majburiy normalar bilan tartibga solishi mumkin edi.Qadimgi Rim davlatida sud tomonidan qabul qilingan qarorlarbekor qilinmagan, ammo sud qarorlaridan norozi bo‘lgan tomonpretorga murojaat qilib, sud qarori asosida kelib chiqqan yuridikoqibatlarni yo‘qqa chiqarish va harakatni dastlabki holatiga keltirish,yoki qaytadan tiklash kabi iltimosnoma yoki murojaatlar qilgan.Bu esa, pretorga katta imkoniyatlarni yaratib, hatto bu voqelikkahuquqiy normalarni qo‘llash mumkin emas deb hisoblab, iqtisoddahukmron bo‘lgan sinfning erkini, irodasini va manfaatini himoyaqilgan.

Rim xususiy huquqida voqelikni dastlabki holatiga keltirish,uni qaytadan tiklash restitutsiya deb atalgan. Restitutsiyani qo‘llashquyidagi hollarda amalga oshirilgan:

birinchidan, voqelik yoki sodir etilgan harakat orqali, yokivaqtni o‘tkazib yuborish asosida mulkiy yoki mulkiy xaraktergaega bo‘lmagan shaxsiy zararning yetkazilishi natijasida;

42

ikkinchidan, restitutsiyani talab qilayotgan shaxsning asoslaribo‘lsa (ya’ni, shartnomani qo‘rqitish, aldash yoki yanglishishkabi usullarda tuzilganligini isbotlasa);

uchinchidan, o‘z vaqtida (kechiktirmasdan) qilingan iltimoslarasosida.

Yuqorida ko‘rsatilgan asoslar mavjud bo‘lgan hollarda pretorularni asosli deb topsa, sodir etilgan harakat bo‘yicha yuridikoqibatlar to‘xtatiladi va barcha harakat dastlabki holatiga qaytariladiyoki qaytadan tiklanadi.

Rim fuqarolik protsessida dastlabki vaqtlarda vakillik institutiqo‘llanilmagan. Lekin, alohida hollarda, ya’ni «ozodlik uchun,xalq uchun, vasiylik va homiylik» bilan bog‘liq munosabatlardavakillikka yo‘l qo‘yilgan. Vakilning harakatini vakolat bergan shaxsqo‘llab-quvvatlashi lozim bo‘lgan. Sudyalar o‘z qarorlarini vakilgaasoslanib qabul qilganlar. Vakil esa vakolat bergan shaxsgatushuntirib, to‘lanishi lozim bo‘lgan summalarni to‘lash, ashyo-larni qaytarish kabi masalalarni amalga oshirgan.

Keyinchalik esa vakillik tomonidan voyaga yetmagan shaxslaro‘rtasidagi munosabatlar, xotin-qizlar bilan bog‘liq harakatlar,davlat ishlari yuzasidan safarga ketgan shaxslarning o‘rniga, kasalligitufayli o‘z huquqlarini himoya qila olmaydigan yoki sudda qatnashaolmaydigan shaxslarning ishlarida ham vakilning qatnashishigaruxsat berilgan. Rim fuqarolik protsessida prokuratura instituti—ya’ni javobgar nomidan vakillik qilish rasmiy ravishda, ba’zanesa norasmiy asosda amalga oshirilgan.

Ulardan tashqari vakil qilib olinmasdan, tomonlarga yokiprotsess ishtirokchilariga og‘zaki ravishda yuridik yordam beruvchi(advosati) advokatlar ham qatnashgan.

4-§. Formulyar protsess

Miloddan avvalgi II asrning o‘rtalariga kelib, legisaksion jarayono‘rniga formulyar jarayon kirib keldi, chunki pretor huquqi yanadarivojlanib, takomillashdi. Bu jarayonda pretor eng asosiy o‘rinniegallagan. Ushbu jarayonning boshlanishiga da’vogarning javobgarustidan o‘z arizasini yozma ravishda berishi sabab bo‘lgan. Bu

43

«qog‘oz» sudya uchun shartli belgi yoki «formula» deb ataladi.Mana shu jarayondan boshlab formulyar sud jarayonlar vujudgakelgan.

Bu vaqtga kelib, ayniqsa birinchi bosqichdagi ish yuritish (inyure)ning ahamiyati kuchayib, aynan shu yerda nizoning huquqiymohiyati o‘rnatilgan.

Formulyar jarayon ham ikki bosqichdan iborat bo‘lgan.Magistratga javobgarning da’vogar tomonidan chaqirilishi,javobgar esa uzrli, sababsiz kelmagan taqdirda, unga jarima solinishio‘ziga xos xususiyatlardan hisoblangan.

Magistratga kelishdan avval da’vogar o‘z da’vosining asosiniva talabini yozma ravishda ifodalagan. Chunki magistrat bu haqidajavobgarga xabar qilgan. Bularni yozishda da’vogarga huquqshu-noslar yordam berishgan. Agar javobgar da’voni tan olsa, da’vogaro‘z talabini qanoatlantirish huquqini qo‘lga kiritgan, mabodo tanolmasa magistrat quyidagilarni amalga oshirgan:

— da’vogarning da’vosini tasdiqlagan;— javobgarning e’tirozini formulaga kiritgan;— sudyani tayinlagan;— ishni ko‘rish uchun sudyaga yo‘llanma bergan.Huquqshunos Gay yozma formulalarni asosan uch qismga

bo‘ladi:1) intensiya;2) ekssepsiya;3) kondemnatsiya.Intensiya qismida—da’vogar shikoyatini, aybini aniqlash; talab

qismida esa huquqiy da’vo predmeti va huquqiy asosini aniqlash.Huquqiy asos sivil huquqi, XII jadval qonunlari yoki Rimdavlatining boshqa qonunlari hisoblanmish pretor va bonitorlarhuquqi asosida bo‘lishini aniqlash lozim bo‘lgan.

Ikkinchi qismi ekssepsiya bo‘lib, e’tiroz bildirish, alohida shartqo‘yish, shikoyat biror-bir voqelikning vujudga kelishi yokishaxsning biror harakatni sodir etganidan keyin, bu nizoninghal qilinishi kabi munosabatlardan tashkil topgan.

Fuqarolik huquqi protsessining ishtirokchisi bo‘lgan javobgarnizo predmeti hal qilinayotgan paytda u bu nizoga e’tiroz bildirishi

44

yoki shikoyat keltirishi, hatto bu nizoni hal qilish uchun biror-bir shartni qo‘yishi, ba’zan esa uning tomonidan qilinadiganharakat boshqa shaxslar tomonidan bajarilishini talab etadi.

Formulada ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan harakat albatta dalillargaasoslangan bo‘lishi shart.

Ekssepsiya—da’voni butunlay yo‘q qilib yuboradigan, o‘chiribtashlaydigan yoki uning bajarish muddatini cho‘za oladiganmunosabatlarni amalga oshirgan.

Kondemnatsiya—bu xulosa qismi bo‘lib, hukm chiqarish yokiqaror qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lib, nizoning hal bo‘lishiningpretor tomonidan sudyaga berilgan ko‘rsatmasi. Bu qismda javobgarda’voning talabiga rozi bo‘lsa, da’vo bahosi aniqlangan bo‘lsa,protsess darhol tugaydi. Bu munosabatlarning aniqlanishi sudtomonidan ko‘rib chiqilgan. Sudning qarori qat’iy bo‘lib, uningustidan shikoyat qilinishi mumkin bo‘lmagan. Agarda javobgarsudning qarorini bajarmasa yoki o‘zining e’tirozini isbotlay olmasa,u ikki barobar qilib pul to‘lagan. Shuningdek, qarzdor qarzinito‘lagunga qadar qamab qo‘yilgan. Qarzdor o‘z ixtiyori bilan qarzinito‘lamasa, majburlab to‘latilgan va uning mulki xatlangan.

5-§. Ekstraordinar protsess

Milodning III asri boshlariga kelib, respublikaning demokratikbelgilarini ko‘rsatish maqsadida, shuningdek imperator hokimiyatisudyalarga ishonmay qo‘yganligi sababli huquqbuzarlar bilano‘zlari yoki o‘zlarining amaldorlari orqali kurashadigan bo‘ldi.Ekstraordinar jarayonlarni imperator amaldorlari amalga oshirardi.Imperator shaxsan o‘zi har qanday ishni ko‘rishi yoki o‘z amal-dorlaridan biriga topshirishi mumkin edi. Ayniqsa, bu jarayondamagistratning o‘rni beqiyos bo‘lgan. Chunki, u ishni boshidanoxirigacha, ya’ni ishni sudga o‘tkazmasdan hal qilgan. Javobgarnisudga olib kelish ham davlat organlari orqali amalga oshirilgan.

Bunday jarayonlarni imperatordan tashqari shahar politsiyasiboshlig‘i, magistrat, provinsiya hokimi va munitsiðial magistrattomonidan amalga oshirilgan. Da’vogar sud protsessiga kelmasaish yopilgan yoki, aksincha javobgar kelmagan taqdirda uning

45

ishtirokisiz ko‘rilgan. Taraflardan faqat javobgargina sudga raddiyabera olgan. Jarayonda ishtirok etuvchi tomonlar va advokatlar qasamichishgan. Yozma hujjatlar va guvohlarning ko‘rsatmalari dalil-isbot bo‘lgan, bitta guvohning guvohligi inobatga olinmagan.

Sud qarorlari mazmunan turlicha, ya’ni pul qiymatini to‘lash,ashyoni, mulkni qaytarib berish va biror-bir harakatni amalgaoshirishdan iborat bo‘lgan. Sudya jabrlanuvchi talabini kamaytirishimumkin edi. Agar sudya ishda noaniqlik mavjud degan xulosagakelsa, ishni yuqori instansiyaga berishga haqli edi.

Sud qarori da’vogarning talabiga muvofiq davlat tashkilotlaritomonidan ijro qilingan. Qaytarib berilishi lozim bo‘lgan mulkbo‘lsa, u holda 2 oy mobaynida qaytarilishi lozim edi, aks holdamajburiy olib berilgan. Belgilangan qiymatdagi pulni qaytarmasa,javobgarning mulki ro‘yxatga olinib, qismlarga bo‘lib sotilgan, mol-mulki bo‘lmasa javobgar qamab qo‘yilgan. Sudning qarori ustidanshikoyat qilinishi mumkin bo‘lgan, u yozma yoki og‘zaki tarzdaqaror o‘qib eshittirilgandan keyin 10 kun ichida keltirilishimumkin bo‘lgan. Shikoyat ishni ko‘rib chiqqan sudyaga berilganva imperatorga yo‘llangan. Shikoyat imperator kengashida ko‘ribchiqilgan va uning xulosasi qat’iy bo‘lgan.

6-§. Interdikt ishlarni olib borish

Qadimgi rim xususiy huquqining o‘ziga xos xususiyati shundaniborat bo‘lganki, sud ishlarini ko‘rishda bir nechta jarayonlarbo‘lsa ham, ularga qo‘shimcha sifatida yoki Rim davlatiningamaldorlarining huquqlari va manfaatlarini mustahkamlash nuqtainazaridan Rim quldorlik jamiyatida odat asosidagi xususiy da’votartibida ishni ko‘rib chiqishdan tashqari interdikt asosda ham ishlar,nizolar hal qilinganligini ko‘ramiz. Oldingi odat bo‘lib qolgan da’voarizasiga asosan ko‘riladigan ishlardan farqli o‘laroq, bunda sudmagistrati mutloq oliy hokimiyatni amalga oshiruvchi va barchafuqarolarga majburiy bo‘lgan buyruqlar va normativ aktlarchiqaruvchi, uni qabul qiluvchi oliy mansabdor shaxs ekanligibilan farq qiladi. Interdiktlar pretorlar tomonidan buyruq xarakte-ridagi qadimdan qabul qilinib kelingan hujjatlar. Shuning uchun

46

interdiktlar shartsiz, qat’iy bo‘lgan, garovga olish va jarimalijazolarni qo‘llash bilan boshqa harakat va jarayonlardan ajralibturgan.

Interdiktlarni qo‘llash ma’muriy huquqiy munosabatlarnikeltirib chiqargan. Shu bois huquqshunos Gay bu pretorlarningshartli buyrug‘i va bu buyruq asosida alohida interdikt jarayoniniqo‘llash boshlangan deb ta’riflaydi.

Interdiktlarning vujudga kelishi davlatni idora etish organlaritomonidan tartibga solinadigan ma’muriy munosabatlarning sudishlariga aylanib ketishi uchun asos bo‘lib xizmat qilgan.

Interdiktlarning asosiy maqsadi huquqi buzilgan shaxslarninghuquqlarini buzilmasdan oldingi, ya’ni dastlabki holatiga majburiyravishda tiklashdir. Ashyo egasining manfaatlarini himoya qilishmulk egasining huquqini himoya qilish uchun xizmat qiluvchida’volar yordami bilan emas, balki pretor interdiktlari bilan amalgaoshirilgan. Ular mulk huquqi egaligining buzilishini, yoki boshqatajovuzlarning amalga oshirilishining oldini olishning samarali yo‘lisifatida huquqiy munosabatlarda qatnashuvchi tomonlarninghuquqlarini tez orada himoya qilish usuli hisoblanadi.

Interdiktlar oddiy va ikki tomonlama, ya’ni ma’lum harakat-larni taqiqlovchi yoki ularni qaytadan tashkil etuvchi, yoki birorshaxsni, hujjatni ko‘rsatishni talab etuvchi turlarga bo‘lingan.

Interdiktning mohiyati shundaki, huquqiy munosabatlardaqatnashuvchi qarshi tomon, hatto nizolar haqida bahslashmasdanpretor yoki magistrat interdiktiga so‘zsiz bo‘ysungan. Rim quldorlikdavlatining sinfiy davrida interdiktlarning mohiyati shundan iboratbo‘lganki, kelib chiqadigan nizolarni sudsiz, tez orada ma’muriyasosda ko‘rib chiqish va himoya qilish uchun, ayniqsa quldorlarning,ekspluatatsiya qiluvchilarning manfaatlarini tezda himoya qilishuchun eng qulay va oddiy formadagi harakatlardan biri bo‘libhisoblangan.

Albatta, ular da’volarga o‘xshash kuchlarni keltirib chiqar-magan bo‘lsa ham o‘zining soddaligi, osonligi, qo‘llanilishi jihatdanqulayligi bilan ajralib turgan, chunki u ashyo egasining o‘zashyosiga egalik qilish titulini isbotlashning murakkab tartibigamurojaat qilish zaruratidan ozod qilgan.

47

7-§. Sud jarayonida notiqlik

Har qanday sud jarayoni bevosita uning ishtirokchilario‘rtasidagi bahs-munozaralar bilan o‘tadi. Sud muzokaralariningmazmun-mohiyati esa, avvalambor, tomonlarning nutqlari orqalinamoyon bo‘ladi. Bunday muzokara nutqlari bahslashayotgantomonlarning protsessual manfaatlarini himoya qilishga yo‘nalti-rilgan bo‘ladi. Qolaversa, bunday nutqlarda ba’zan munozaraningmavjud emasligi tomonlar o‘rtasida bahs yo‘qligini bildirmaydi,aksincha ularning jiddiy tortishuvga tayyorgarlik ko‘rayotganinibildiradi.

Darhaqiqat, Rim davlatida ham sud notiqligining taraqqiyotiuchun juda katta imkoniyatlar mavjud bo‘lib, fuqaroning o‘zidantashqari, sudlanuvchining himoyachilari ham nutq so‘zlashhuquqi joriy etilgan edi. Bu esa, Rim davlatidagi notiqlarga hi-moyachi vazifasida sud jarayonida nutq so‘zlashga imkon berardi.

Rimda asosan sud notiqligining oqlovchi va qoralovchi nutqiyuzaga keldi. Rimlik mashhur notiqlardan biri miloddan avvalgiIII—I asrlarda yashab o‘tgan notiq va davlat arbobi Mark PortjusKaton (mil. avv. 234—145) dir. U nutq so‘zlaganda ko‘tarinki ruh,kuchli his-hayajon bilan gapirar edi. Masalan, u suddagi birnutqida davlat xazinasini o‘g‘irlagan lashkarboshilar kirdikorlariniqoralab shunday deydi: «shaxsiy mulklarni g‘orat qilgan o‘g‘rilaravaxtada, kishanlarda kun kechiradi. Jamiyat o‘g‘rilari esa oltin vayoqutlar ichida».

Katon notiq sifatida shu qadar kuchli ediki, bu borada hattoSitseron ham tan berib quyidagilarni yozadi: «hammasini yanadachiroyliroq, yanada nafisroq qilib aytish mumkin emas».

Katonning notiqlik mahoratiga quyidagi to‘rt xususiyat xosedi:

1) muhim masalalarni muxtasar, ixcham, ammo katta ehtirosva ta’sirchanlik bilan bayon etishda muayyan muvaffaqiyatgaerishgan;

2) masalani g‘oyat keskin tarzda qo‘yish uning eng sevimliuslubi bo‘lib, natijada, suddagi ko‘pdan-ko‘p bahslarni o‘zfoydasiga hal qilgan;

48

3) fikrlarni uslubiy jihatdan g‘oyat go‘zal, ifodali va ta’sirchanshaklda bayon etishni xush ko‘rgan;

4) u har bir masala bilan tanishar ekan, uni atroflicha o‘rganibchiqishga alohida e’tibor bergan va o‘z shogirdlariga ham «ishnipuxta o‘rgansang, so‘z quyilib kelaveradi» deb maslahat bergan.

Rim davlatida sud notiqligining yorqin siymolaridan yana biriMark Tulliy Sitseron (mil. avv. 106—43) edi. U 25 yoshida birinchimarotaba xalq oldida nutq so‘zlashga jur’at etadi. U sud majlislaridadastlab fuqarolik, so‘ngra jinoiy ish jarayonlari bo‘yicha nutqso‘zlab, o‘z faoliyatining ilk davrlaridayoq nutqida uslubningchiroyliligi, iboralarning jonliligi, jumlalarning nafis bo‘lishiga kattae’tibor beradi.

Sitseron sud notiqligi nazariyasini quyidagicha talqin qiladi:— ayblash nutqi;— himoya nutqi.Sitseron sud notiqligining manbai va maqsadini quyidagicha

tavsiflaydi:Sud notiqligining manbai:— tabiiy iste’dod;— nazariy bilim;— amaliy mashqlar.Sud notiqligining maqsadi:— ishontirish;— rohatlantirish;— hayajonlantirish.Ushbu maqsadlarga olib boruvchi usul esa sud notiqligining

nazariy asoslari hisoblangan.Sud nutqi matni ustida ishlash jarayoni besh qismga bo‘lingan:— materialni topish;— materialni joylashtirish;— so‘zda bayon qilish, yozish;— eslab qolish;— talqin etish.Sud notiqligi uslublari ikki muhim mezonga bo‘lingan:1) aniq ishlar;2) umumiy masalalar.

49

Sud nutqining asosiy predmeti—munozara, ya’ni masalaningbir tomondan ma’qullanib, ikkinchi tomondan inkor etilishidir.

Sud faoliyati ana shu munozarali masalani hal etib berishgaqaratilgan. Munozarali masalaning qoralovchi tomonidan talqinetilishiga asoslash, ayblanuvchinikiga esa oqlanish deyilgan. Ularkelisha olmagan holat esa sud predmeti hisoblangan. Munozaradadalillar o‘z fikrining qat’iyligini isbotlash vositasi hisoblangan.

Zotan, mashhur notiq Sitseron qoldirgan sud notiqliginazariyasi insoniyat uchun hozirgi kungacha amaliy qo‘llanmasifatida xizmat qilmoqda va ko‘pchilik notiqlar yaratgan qoidalargatayanib o‘zlarining sud nutqlarini yozishmoqda.

8-§. Huquqni himoya qilish va amalga oshirishda vaqtning ta’siri

Huquqni himoya qilish va uni amalga oshirishda vaqtningahamiyati shundan iboratki, u faktik holatlarni keltirib chiqaradi,faktlarni huquqqa (talab qilish huquqiga) aylantiradi, huquqnivujudga keltiradi, o‘zgartiradi hamda bekor qiladi. Vaqt shaxslargahuquq beradi, ba’zilaridan esa huquqni olib qo‘yadi yokihuquqning harakatini to‘xtatadi.

Qadimgi Rim quldorlik davlati huquqida vaqt o‘tishi bilanmulkka bo‘lgan egalik huquqi vujudga kelgan. Mulk huquqiningegasi, subyekt bo‘lishi uchun 25 yil talab qilingan. Imoratlarnisotgan vaqtda olti oy davomida uning kamchiliklari, defektlariko‘rinib qolsa, oldi-sotdi shartnomasi bekor qilingan, yoki uy-joyni qimmat bahoga sotgan bo‘lsa 2 yil davomida bahosini yanaqaytadan ko‘rib chiqish lozim bo‘lgan.

Rim huquqida eslay olmaydigan, eslash qiyin bo‘lgan, lekinehtimoldan holi bo‘lmagan vaqt (davr) muddatlari ham qo‘lla-nilgan. Masalan, Pomponiy tomonidan qurilgan ko‘prikni olaylik.Ko‘prikka bo‘lgan mulk egaligi o‘rnatilmagan bo‘lsa ham, ehtimolqilinib, unga mulk huquqining egaligiga o‘xshash egallaniladi,qo‘riqlanadi va buzilib ketishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Vaqtlarni hisoblash kalendar vaqti, yillar, oylar, voyagayetganlikni tan oluvchi muddatlar, tug‘ilgan kunlar kabi vaqtlar

50

va davrlar bilan belgilangan. Sutkalar, yarim tun, yilning oxirgikuni, bahorning kelishi, diniy bayramlar kuni kabilarga bo‘lingan.

Vaqtning tamom bo‘lishi—shartnomalarda ko‘rsatilgan shart-larning bajarilishini talab etadi. Shuningdek, shartnoma bajaril-magan taqdirda keltirilgan zararlarni undirish munosabatlarinikeltirib chiqaradi.

9-§. Da’vo muddati va uning turlari

Da’vo muddati deb, rim xususiy huquqida buzilgan huquqnitiklash uchun ketgan vaqt mobayniga aytilgan.

Rim huquqshunoslari har bir shaxsning huquqi noqonuniyharakatlar natijasida buzilar ekan, o‘zining tasarrufida da’vo qilishhuquqiga ega bo‘lgan, ammo da’voni joriy etish va qo‘llash mulkegaligi bilan bog‘liq bo‘lganligini e’tirof etganlar. Ular da’voqilishning vaqt chegarasini istagancha cho‘zaverishi mumkin edi.Ammo davlat bu da’volarning harakatda bo‘lishi va da’vomuddatining qo‘llanilishining tarafdori edi.

Qadimgi rim huquqiga, ayniqsa sinfiy davrda da’voni qo‘llashdaqonuniy muddatlarda qo‘llash tushunchasi mavjud bo‘lib, uningmuddati V asrga kelib, Yustinian tomonidan 30 yil belgilandi.Qonuniy muddatning tugashi da’vo qilishni, da’voga bo‘lganhuquqni tugatardi, ammo qarzdor tomonidan qarzni o‘z bo‘ynigaolib iqror bo‘lsa, uning uchun qo‘llaniladigan da’vo muddatito‘xtatilib, yangidan da’vo qilish muddati boshlanardi.

Da’vo muddatini joriy etishda huquqning buzilgan davrinianiqlash lozim, chunki u da’vo muddatining o‘tishi bilan bog‘liqbo‘lgan. Masalan, oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha sotib olinganmulk, haq to‘langandan keyin sotib oluvchiga o‘tishi lozim edi,ammo sotuvchi sotib oluvchiga mulkni yetkazib bermaydi. Demak,da’vo qilish muddati shu huquqning buzilganligini bilgan paytdanboshlanadi.

Qarz bergan shaxs va qarz oluvchi shaxs o‘rtasidagi shartno-mada olingan qarzning qaytarilish muddati ko‘rsatiladi, mabodoshu muddatda qaytarmasa, da’vo qilish muddati ushbu kundanboshlab amalga oshiriladi, ya’ni qarzni qaytarib oluvchiga talab

51

qilish huquqi vujudga keladi. Ayniqsa, majburiyat huquqiymunosabatlarida ba’zan biror-bir harakatni sodir etishni to‘xtatibturish to‘g‘risida kelishilgan bo‘lishi ham mumkin bo‘lgan. Bundaypaytda harakatni amalga oshirgan vaqtdan da’vo muddati boshlanadi.

Da’vo muddati o‘tishining to‘xtatilishi ham mumkin bo‘lgan.Bu holatlar ko‘pincha majburiyatlarni bajarish uchun tabiiyto‘siqlar, hodisalar, yoki merosga bo‘lgan huquqiy munosabatdamulkni hisoblab chiqish davri bilan bog‘liq bo‘lganligi va boshqahodisalar da’vo muddatining o‘tishini to‘xtatib, u harakatlar olibtashlangandan keyin da’vo muddati yana qaytadan tiklanardi.

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Huquqni himoya qilish tushunchasiga ta’rif bering.2. O‘zini o‘zi himoya qilish instituti qanday hollarda qo‘llanilgan?3. Rim davlatida sudda ko‘riladigan ishlar nechta turga bo‘lingan?4. Legisaksion protsess nechta bosqichdan iborat?5. Restitutsiya qanday hollarda qo‘llaniladi?6. Rim fuqarolik protsessida prokuratura instituti qanday amalga

oshirilgan?7. Formulyar protsess qanday ma’noni bildiradi?8. Pretor formulalari qanday elementlardan tashkil topgan?9. Mashhur huquqshunos Gay yozma formulalarni nechta qismga

bo‘lgan?10. Ekstraordinar protsesslarni kimlar amalga oshirgan?

52

III bob

RIM HUQUQIDA SHAXSLAR

1-§. Shaxslar tushunchasi.2-§. Rim fuqarolarining huquqiy holati.3-§. Lotinlar va peregrinlarning huquqiy holati.4-§. Qullarning huquqiy holati.5-§. Ozodlikka qo‘yib yuborilgan shaxslarning huquqiy holati.6-§. Kolonlarning huquqiy holati.7-§. Yuridik shaxslar.8-§. Muassasalar yuridik shaxs sifatida.

1-§. Shaxslar tushunchasi

Rim huquqida va hozirgi zamon huquq sohalarida ham huquqiymunosabatlarni amalga oshiruvchi, ularni amaliyotga tatbiq etuvchisubyektlar shaxslar hisoblanadi.

Shaxslar huquqiy munosabatlarning subyekti sifatida ikkigabo‘lingan: jismoniy shaxslar va yuridik shaxslar.

Qadimgi Rim jamiyatida jismoniy shaxslar asosiy huquqsubyektlari bo‘lib, ular ommaviy va xususiy huquq asosida berilganvakolatlarni va majburiyatlarni amalga oshiruvchi individlardaniborat bo‘lgan. Rim huquqida jismoniy shaxslarni keng ma’nodatushunishga katta e’tibor berilgan. Unga asosan, jismoniy shaxsdeb — har qanday individning qonunlar tomonidan berilganhuquq bo‘yicha o‘z daxlsizligini, yashash huquqini, sha’nini,or-nomusini, qadr-qimmatini, ularda mustahkamlangan huquqva erkinliklarini amalga oshira oladigan va uni kafolatlaydigan huquqva burchlarga ega bo‘lgan shaxslarga aytilgan.

Yuridik shaxslar deganda—jismoniy shaxslarning birlashib,ularga o‘z huquq va vakolatlarining o‘tkazilishi asosida tuzilganbirlashmalarga, korporatsiyalarga, diniy ittifoqlarga, hunarmand-larning kasaba ujushmalariga, yozuvchi tashkilotlarga, non yopuv-

53

chi tashkilotlarga hamda sudnalarning yig‘indisini boshqaruvchitashkiliy birliklarga tushunilgan. Jismoniy shaxslar deganda—konkret aynan bir individ yoki ko‘pchilik insonlar, odamlar, ya’nijismoniy shaxslar o‘rtasida amalga oshiriladigan munosabatlarningsubyektlari tushunilgan. Jismoniy shaxslar barcha huquqiymunosabatlarning subyekti bo‘lishi uchun, ular eng avvalo huquqlayoqati (caput) ga ega bo‘lishlari lozim. Huquq layoqati har birinsonning tug‘ilishi bilan vujudga keladigan va uning o‘limi bilantugaydigan huquq va burchlarga ega bo‘lish layoqatidir.

Jismoniy shaxslar huquq layoqatidan tashqari muomalalayoqatiga, ya’ni o‘z harakati asosida o‘zi uchun huquq va burch-larni vujudga keltirish qobiliyatiga ega bo‘lishi lozim.

Qadimgi rim xususiy huquqining o‘ziga xos xususiyatlaridanbiri farzand tug‘ilmasdan oldin ham, ya’ni ona qornida shakllanibqolishining o‘zi va farzand tug‘ilmasdan oldin otasi vafot etgantaqdirda, u otasining qolgan merosidan o‘z hissasini, ulushiniolish huquqiga ega bo‘lgan. Hatto tug‘ilmagan farzandning otasiozod Rim fuqarosi, onasi esa qul bo‘lgan taqdirda ham tug‘iladiganfarzand «ozod inson» ya’ni, Rim davlatining fuqarosi sifatida tanolingan.

Jismoniy shaxslar barcha huquqiy munosabatlarning birinchiva asosiy ishtirokchisi sifatida qatnashib, o‘z harakatlarini amalgaoshirar ekan, o‘zlari uchun huquq va majburiyatlarni vujudgakeltiradi, o‘zgartiradi va bekor qiladi.

Qadimgi Rim quldorlik davlatida barcha insonlar ham birme’yordagi huquq layoqatiga ega bo‘lmaganlar. Hatto jamiyatijtimoiy munosabatlarining hamda ishlab chiqarish munosabatlari-ning yanada taraqqiy etishi natijasida, ayniqsa savdo munosabatla-rining kuchayishi, Rim davlati hududidan chiqishni talab qilishiva ushbu davlatda yashab turgan to‘liq huquq va muomala layoqatigaega bo‘lmagan shaxslarning ham bu munosabatlarda qatnashishinitalab etadi. Natijada asta-sekinlik bilan ular ham ma’lum layoqatlargaerishib, barcha fuqarolar kabi huquqlarga ega bo‘la boshladi.

Shuni ta’kidlash joizki, rim huquqi Rim davlatining quldorlikxarakteri, ekspluatatsiyaga asoslanganligi, arzon bo‘lgan mehnat-ning mavjudligidan kelib chiqib, Rim davlati o‘zida istiqomat

54

qiluvchi barcha fuqarolarning huquq layoqatini tenglashtirishtarafdori bo‘lgan emas. Rim davlatining iqtisodiy va siyosiy rivoj-lanishi, respublika davridan monarxiyaga o‘tish, prinsiðiat vadominat davrlarida yangi ekspluatatsiya qilish shakllarining vujudgakelishi, qullar institutining saqlab qolinishi natijasida ayrimguruhlarning huquqlari kengaydi, ba’zi birlarining esa huquqlarichegaralanib, umrbod yer bilan bog‘liq holda, feodal munosa-batlarni keltirib chiqarishga sabab bo‘ldi.

Rim davlatining fuqarosi fuqarolik huquqining hamda siyosiy,oilaviy, mulkiy munosabatlarning to‘liq huquq layoqatiga egabo‘lgan subyekti bo‘lishi uchun, eng avvalo quyidagi uch talabgajavob berishi lozim edi:

ozodlik holatlari—Status Libertatis, ozod bo‘lgan shaxslarbo‘lishi;

fuqarolik holatlari—Status Civitatis, chet el fuqarolaribo‘lmasdan Rim davlatining fuqaroligiga ega bo‘lgan shaxslarbo‘lishi;

oilaviy holati—Status familiael, oila boshlig‘iga qaram (patriapotestas) bo‘lmagan shaxslar bo‘lishi.

Rim xususiy huquqining subyekti to‘liq huquq layoqatiga egabo‘lishi uchun esa quyidagi ikki elementning vujudga kelishi taqozoetilgan:

— rim huquqi bo‘yicha nikohga kirishish va oila qurish huquqigaega bo‘lish;

— barcha mulkiy munosabatlarning subyekti bo‘lishi vashartnomaviy munosabatlarga kirisha olish huquqlariga ega bo‘lishi.

Rim huquqi to‘liq huquqiy layoqatga ega bo‘lgan insonlarqatoriga ozod va ozod bo‘lib tug‘ilgan shaxslarni kiritgan. Qullarhuquqiy munosabatlarning subyekti emas, balki ularni obyekt,ya’ni «gapiruvchi qurol» sifatida e’tirof etilgan. Qullarning huquqiyholati ashyolarning huquqiy holati bilan tenglashtirilgan. HattoRim huquqshunoslari qullik bu qadimgi Rim davlatining yokiquldorlik tizimining boshdan kechirgan barcha davlatlarga taalluqliinstitutidir, deb ta’rif berganlar.

Albatta, Rim davlatida ishlab chiqarish munosabatlariningo‘sishi, rivojlanishi, ayniqsa savdo munosabatlarining kengayishi

55

natijasida qullarning huquqlari, ya’ni huquq layoqatining o‘zgari-shiga olib kelgan. Rim davlatida ozod bo‘lgan shaxslarning hammasiham to‘liq huquq layoqatiga ega emas edi. Chunki Rim davlatiningsiyosiy, oilaviy va mulkiy munosabatlarida to‘liq qatnashishi uchunushbu davlatda yashab turgan, uning fuqaroligiga ega bo‘lgan, civesromani Quirites huquqiga erishgan shaxslargina ozod bo‘lganfuqarolar hisoblangan.

Chet davlatlardan kelib qolgan ozod fuqarolar siyosiy, oilaviyyoki mulkiy munosabatlarda qatnasha olmagan, chunki ularni hostis(dushman) deb hisoblaganlar. Ammo ular pretorlik munosabatlariorqali o‘ziga patron, ya’ni xo‘jayin izlab topib, unga « kliyent»sifatida rasmiylashtirilib, undan bitimlar tuzishda va o‘z huquqlari-ning sudda himoya qilinishida katta huquqiy yordam olgan vaxo‘jayini orqali huquqiy munosabatlarga kirishganlar. Bunda patronchet el fuqarosining vakili sifatida emas, balki uning manfaatinihimoya qiluvchi va o‘z nomidan harakat qiluvchi shaxs bo‘libtanilgan.

Rim davlatida yashovchi lotinlar esa (latini) siyosiy huquqlar-dan mahrum qilingan shaxslar bo‘lib, ularga fuqarolik huquqinormalaridan foydalanishga to‘liq ruxsat etilgan, hamda sud ishlari,ularning huquqlarini himoya qilish ham xuddi Rim fuqarolaridekamalga oshirilar edi. Ayniqsa, 212-yildagi imperator Karakallitomonidan imperiyada yashab turgan barcha fuqarolarga Rimdavlatining fuqaroligi berilishi va ular barcha munosabatlardarimliklar kabi teng huquq va burchlarga ega ekanliklari ularninghuquqlarini yanada kengaytirdi. Rim davlatining xalqaro munosa-batlarining rivojlanishi natijasida fuqarolik huquqiy munosabatlar-ning takomillashishi lotinlarga taalluqli bo‘lmagan fuqarolarningham asta-sekinlik bilan huquqlarini kengaytirib, peregrinlar qatoriteng huquqlarga ega bo‘lishini ta’minladi.

Peregrinlar siyosiy huquqlardan hamda «Rim nikohi»gakirishish huquqlaridan mahrum bo‘lsa ham, ular o‘ziga xosbo‘lgan oilaviy hamda mulkiy munosabatlarga kirishish bilan Rimfuqarosining huquqiy layoqatiga qaraganda birmuncha chegara-langan huquq layoqatiga ega bo‘lganlar.

Imperator Yustinian qonunlari, xalqaro savdo munosabatla-rining gurkirab o‘sishi natijasida tovar egalarining millati, yashashi

56

va boshqa xususiyatlaridan qat’i nazar ular mulkdorlar sinfigayaqin bo‘lganligini e’tiborga olib, ularga Rim fuqarolari sifatidateng huquq va burchlarga ega bo‘lish imkoniyatini yaratib berdi.

Fuqarolarning to‘liq huquq layoqatiga ega bo‘lishida oilaviyholatning katta ta’siri bo‘lgan. Rimda to‘liq huquq layoqatiga egabo‘lgan oila deb, oila a’zolarining «ota hukmronligi» institutigabo‘ysunmaydigan, mustaqil hayotni va faoliyatni amalga oshiruvchiittifoqqa aytilgan.

Ota hukmronligi institutida yashovchi barcha shaxslar uy bosh-qaruvchisiga, ya’ni otaga bo‘ysungan va shartnomaviy munosabat-larga kirishganda o‘zlari uchun huquq va majburiyatlar vujudgakeltirmasdan, balki ota uchun vujudga keltirgan, lekin ota majbu-riyatlarni bajarishdan holi bo‘lgan.

Ota hukmronligi ostidagi shaxslarning shartnoma munosabat-lariga kirishishini sharoit taqozo etib, ularning bu munosabatlardaqatnashishini ta’minlagan, chunki ular harbiy urushlar natijasidama’lum boyliklarga ega bo‘lish, fuqarolik huquqiy munosabatlardanfoydalar olish kabi mulkiy huquqlarga ega bo‘lganligining o‘ziularni ma’lum bir huquqlar bilan ta’minlashni yuzaga keltirdi.Lekin Yustinian kodifikatsiyasi otani ya’ni, «ota hukmronligini»to‘liq asosda huquqiy layoqatga ega deb fuqarolik huquqiningsubyekti sifatida tan oldi va uni yanada mustahkamladi.

2-§. Rim fuqarolarining huquqiy holati

Qadimgi Rim quldorlik davlatida fuqarolikka ega bo‘lish quyidagiasoslarning vujudga kelishini taqozo etardi:

birinchidan, Rim nikohi asosida tug‘ilgan farzand otaninghuquqiy holati bilan belgilanishi, nikohda turmagan xotindantug‘ilgan farzand onaning huquqiy holati bilan bog‘liq bo‘lishini;

ikkinchidan, Rim davlatida qulning o‘z xo‘jayini tomonidanozod etilishi;

uchinchidan, fuqarolikka ega bo‘lmagan shaxsning Rim fuqarositomonidan farzandlikka olinishi oqibatida;

to‘rtinchidan, davlat tomonidan qabul qilingan hujjatlar,normativ aktlar hamda provinsiya va obshinalar (jamoalar)

57

qarorlari asosida fuqarolar ozod bo‘lib, ularga rim fuqarolik huquqilayoqati yoki huquqiy holatning berilishi.

Rim fuqarolari o‘zining huquqiy holati nuqtai nazaridan ikkiguruhga bo‘linganlar:

1) ozod bo‘lib tug‘ilganlar;2) qullikdan ozod bo‘lgan fuqarolarga, ya’ni o‘z erki bilan

qo‘yib yuborilgan libertinlarga (libertini).Ozod bo‘lib tug‘ilgan Rim fuqarolari siyosiy, oilaviy, mulkiy

huquqlarga ega bo‘lib, ular davlat armiyasi safida xizmat qilish,xalq majlislarida ovoz berish huquqiga hamda magistrat bo‘libsaylanish huquqlariga, ya’ni siyosiy huquqlarga ega bo‘lganlar.

Xotin-qizlar siyosiy huquqlarga ega bo‘lmaganliklari uchunrasmiy ismga ham ega bo‘lmaganlar, ya’ni ularga hayot asosidaturmushdan kelib chiqqan holda ism qo‘yganlar. Masalan,Pomponiyning qizi yoki Modestinning xotini deb ataganlar.

Mulkiy munosabatlar, ya’ni fuqarolik xususiy huquqi bo‘yichamulkka ega bo‘lish, shartnomalarni tuzish, majburiyatlardaqatnashish, o‘zi uchun huquq va burchlarni keltirib chiqarish,vasiyatnoma tuzishda guvoh sifatida qatnashish kabi huquqlargaega bo‘lgan.

Libertinlarning huquqlari biroz chegaralangan. Masalan,ularning Rim legionlarida xizmat qilishi mumkin emasligi,senatorlar tarkibiga saylanish yoki kiritilishi taqiqlanganligi, shu-ningdek xususiy va oila huquqi sohasida, ayniqsa senatorlar bilannikoh tuzish kabi huquqlari chegaralangan.

O‘z ixtiyori asosida ozodlikka qo‘yib yuborilgan shaxslar,o‘zining oldingi xo‘jayiniga (patroniga) ishlab berish, yordamko‘rsatish aliment olishga bo‘lgan huquq, meros huquqi munosa-batlarida, ya’ni fuqarolik hayoti bilan to‘liq asosda bog‘liq edi.(Hatto o‘g‘il otasiga qanday «majburiy» yoki burchli bo‘lsa, xuddishu kabi yoki shunga o‘xshash, yaqinlik asosida ko‘rilgan).

Qadimgi rim xususiy huquqida Rim fuqaroligini yo‘qotisheng og‘ir munosabatlardan hisoblanib, hatto og‘ir jazoli jinoyat-larni ham keltirib chiqargan.

Fuqarolikni yo‘qotish asoslari quyidagilardan iborat bo‘lgan:— ozodlikni yo‘qotish, ya’ni asrga tushish;— qullikka sotish;

58

— og‘ir jinoyatlarni sodir qilganligi uchun muddatsiz surgunqilish;

— fuqaroning o‘zi tomonidan ixtiyoriy asosda yer olish uchunlotinlar holatiga o‘tish.

Imperator farmoyishiga asosan Rim davlatining mustamlaka-larida yashovchi lotinlar uchun yer ajratib berilgan. Bu yerda yerniolish uchun fuqaro o‘z fuqaroligidan voz kechib, yerni olgan valotinlar holatiga o‘tgan.

3-§. Lotinlar va peregrinlarning huquqiy holati

Lotinlarning huquqiy holati ikki qismga, ya’ni quldorlartomonidan lotinlarning qullikdan ozod qilinishi bilan bog‘liqbo‘lgan va Rim fuqarosi tomonidan alohida shartlar asosida ozodqilingan lotinlarga bo‘lingan.

Lotinlarning huquqiy holatiga ega bo‘lish asoslari quyidagilar-dan iborat bo‘lgan:

— tug‘ilishi bilan otasi lotin bo‘lsa, otaning huquqiy holatibilan belgilangan. Nikohsiz onadan tug‘ilgan shaxs onaning huquqibilan bog‘liq bo‘lgan;

— davlat hujjatlari asosida lotinlik huquqiy holatiga taqdimetilgan bo‘lsa;

— Rim fuqaroligidan ixtiyoriy asosda yer olish nuqtai nazar-dan kelib chiqib, lotinlikka o‘tish;

— davlat qonunlarida ko‘rsatilgan asosda lotin-quldor yokiRim fuqaroligiga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan qullikdan ozodqilinishi asosida.

Lotinlarning ommaviy huquq va xususiy huquqlar asosidahuquqlarga ega bo‘lishi biroz farqlangan. Masalan, ommaviy huquqasosida barcha lotinlar Rim armiyasi safida xizmat qilishlari manetilgan, ammo Rim shahriga kelgan paytda ular xalq majlislaridaovoz berish huquqlariga ega bo‘lgan.

Fuqarolik huquqi asosida esa lotinlar savdo, ashyoviy,shartnomaviy huquqlarga ega bo‘lib, o‘zlari uchun huquq vamajburiyatlarni keltirib chiqargan va javobgarlikni ham o‘tagan-lar. Ammo lotinlar tarkibida liniani lotinlari bo‘lib, ularning

59

huquqlari ham chegaralangan, ya’ni ular vasiyatnoma tuzish,qonun bo‘yicha meros olish huquqining man qilinganligi va uningo‘limi bilan barcha mulklarining o‘z xo‘jayiniga to‘liq o‘tkazilishikabilar.

Imperator Yustinian davriga kelib «lotinlar liniani» deganalohida xalqlar guruhi to‘liq asosda lotinlar millatiga qo‘shilib ketdi.Bundan tashqari, lotinlar qadimgi lotinlarga va koloniyalar lotin-lariga bo‘lingan.

Qadimgi lotinlarning quyidagi huquqlari mavjud bo‘lgan:mulkiy huquqlari; sudda so‘zlash; nikohga kirishish huquqlari.

Koloniyalar lotinlari esa Rim fuqarolari bilan nikohga kirishhuquqiga ega bo‘lmaganlar. Boshqa hollarda esa qadimgi lotinlarbilan teng huquqqa ega bo‘lganlar.

Peregrinlar—Rim davlati tomonidan bosib olingan mustamlakadavlatlarning aholisi bo‘lib, ular Gretsiya, Yegiðet, Galliya (Fran-siya), Iberiya (Ispaniya) va boshqa mamlakatlardan kelganshaxslardan iborat.Peregrinlarning iqtisodiy, siyosiy, harbiy vasud munosabatlari bilan bog‘liq faoliyatlarini Rim davlati tomo-nidan tayinlangan mahalliy organlar, prokonsullar, propretor-lar, prokuratorlar va legatlar tartibga solgan, boshqargan.

Peregrinlarning huquqiy holati. Rim davlati tomonidan ishg‘olqilingan, bosib olingan yerlar ushbu davlat hududiga kiritilganbo‘lsa-da, lekin xalqlarini qullikka o‘tkazmasdan hamda Rimfuqaroligini bermasdan qolib ketgan fuqarolar peregrinlar debatalgan.

Peregrinlarning vujudga kelishi. Otasi peregrin bo‘lib farzandtug‘ilgan bo‘lsa, otaning huquqiy holati bilan belgilangan. Nikohsizfarzand ko‘rgan peregrin onaning bolasi ham peregrin hisoblangan.Respublika davrida sudning qarori asosida jinoyat sodir etganligiuchun peregrinlikka o‘tkazish, imperiya davrida uni badarg‘a qilishasosida peregrinlik huquqiy holati kelib chiqqan. Peregrinlar siyosiyhuquqlarga ega bo‘lmagan, ular saylash va saylanish huquqidanmahrum bo‘lib, ularga dushman (hostis) deb qaralgan. Fuqarolikhuquqida peregrinlar va Rim fuqarolari o‘rtasidagi munosabatlarnihal qiladigan huquqiy normalar mavjud bo‘lmagan. Ayniqsa, savdomunosabatlari chegaralangan. Bularning hammasi va bu qiyin-

60

chiliklarni bartaraf etish nuqtai nazaridan xalqlar huquqi (jusgentium) vujudga keldi.

Rim fuqaroligiga ega bo‘lishning ham o‘ziga xos xususiyatlarimavjud bo‘lib, jumladan, ular Rim davlati oldida ko‘rsatganxizmatlari uchun qonunlar asosida fuqarolikka ega bo‘lish; fiskalmaqsadlar (ya’ni, merosdan soliq olish) asosida va boshqa usullardaRim fuqaroligini olishdan iborat.

4-§. Qullarning huquqiy holatiBizga ma’lumki, Rim davlatida qadimdan quldorlik davlati

sifatida qullar institutining mavjudligi va bu qullarning egalari harxil shaxslar bo‘lganligi, ba’zi hollarda esa davlatga oid qullarningham bo‘lganligi bevosita Rim tarixida aks etgan.

Qullarning huquqiy holati asosan ular huquqiy munosabat-larni amalga oshiruvchi subyektlar bo‘lib qolmasdan, balki ularshu munosabatlarning obyektlari hisoblangan. Qullarning ashyosifatida hech qanday huquqlarga ega emasligi tufayli xo‘jayini ularganisbatan istagan harakatlarni amalga oshirish, chegarasiz, mutloqhuquqlarni amalga oshiruvchi shaxs bo‘lib hisoblangan.

Rim davlatining boshlang‘ich davrlarida qullarning ahvoli birmuncha yaxshiroq bo‘lgan. Qulni asir qilib olgan shaxs, ertagao‘sha qulning otasi yoki ukalari, bolalari tomonidan uning o‘ziniham bir kun asir qilib olinishi ehtimolini o‘ylagan holda qullarbilan bo‘lgan munosabatlarni birmuncha yumshoqroq xarakterdaolib borganlar. Quldorlar qullarning oilasi bilan aloqada bo‘lganlarva qullardan ko‘proq yordamchi kuch sifatida foydalanish mum-kinligini e’tiborga olganlar.

Rim davlatining siyosiy, iqtisodiy va harbiy qudratining yanadakuchayishi natijasida qullarning soni nihoyatda ko‘paydi. UlarniOsiyo, Afrika mamlakatlaridan sotib olib kelish kuchayib, qullarinstituti mutloq institutga aylandi. Ekspluatatsiya qilish usullario‘zgardi va kuchaydi. Qullikning o‘rnatilish usullari ko‘pchilikhollarda urushlar oqibatida asir olish, chet el fuqarosini egallashkabi asoslarda, qul bo‘lgan ona va otadan tug‘ilishi natijasida,nikohsiz ona qul bo‘lsa undan tug‘ilgan farzand ham qul bo‘libhisoblanishi asosida qullik o‘rnatilardi.

61

Pretor ediktlari asosida ozod bo‘lgan fuqaroning o‘zini qullikkasotishi va keyinchalik o‘zini sotgan pulga o‘zi va qulning egasitomonidan ozodlikka chiqaraman degan va’da berilganligi tufayliharakat sodir etilganligini bilib qolsa, u umrbod qulga aylantirilardi.Imperiya davriga kelib qullikka aylantirish tartibi va asoslari yo‘qolib,uning o‘rniga yangi asoslar qo‘llanilgan.

Sud tomonidan belgilangan jazolar asosida o‘lim jazosigamahkum etilgan shaxslar va ozod bo‘lgan xotinning qul bilanjinsiy aloqada doimiy bo‘lishi ham qullikni keltirib chiqargan.

Qullarning shaxsiy huquqiy holati. Qullar ashyolardir. UlarningRim armiyasi safida xizmat qilishi man etilgan hamda davlatxazinasiga soliq to‘lamaganlar ya’ni, ularni inson yoki fuqarosifatida tan olmaganlar.

Oilaviy huquqiy holati. Ular oila qura olmagan, chunki qulningxotin kishi bilan aloqasi nikoh deb hisoblanmagan.

Mulkiy munosabatlar bo‘yicha qullar individual, umumiy,ashyoviy obyekt, uzufrukt, garov, ya’ni majburiyatlarning bajarili-shini ta’minlovchi usul, oldi-sotdi, qarz, mulk ijarasi shartnomala-rining obyekti bo‘lib hisoblangan. Qullarning o‘zlariga taalluqliashyolari bo‘lmagan. Chunki qullardagi barcha mulklarning egasiqulning xo‘jayini hisoblangan. Rim quldorlik jamiyatining rivojla-nishi, ayniqsa ishlab chiqarish munosabatlarining taraqqiy etishi,xalqaro savdo munosabatlarining vujudga kelishi qullarning birozbo‘lsa-da huquqlarining kengayishiga olib keldi. Chunki qulningxo‘jayinining bir o‘zi barcha munosabatlarda qatnashish uchunjismoniy tomondan ulgura olmay qoldi.

Quldorlar qullarning aqli borligidan ongli ravishda o‘z xo‘jayi-niga xizmat qilishini va ularning tadbirkor ekanligidan foydalanib,o‘z nomidan shartnomaviy munosabatlarga kirishish uchunvakolatlar berganlar, hamda ulardan savdo kemasi kapitanlari,korxona rahbarlari sifatida foydalanganlar. Vujudga kelgan huquqva majburiyatlar yuzasidan qulning xo‘jayini kreditorlar oldidamas’ul bo‘lgan. Qulning xo‘jayini qulni o‘z oilasida yashaganliginie’tiborga olib, unga yer, chorva mollari, xo‘jalik tovarlari, hattoo‘z yerini, hovlisini ishlash uchun ba’zan (Servi vicarii) boshqaqullarni ham bergan. Qul esa mustaqil asosda o‘z xo‘jalik faoliyatini

62

amalga oshirgan. Ayniqsa, o‘ziga taalluqli mulklardan ozod holdafoydalangan va qisman bo‘lsa-da tasarruf etgan, ya’ni pekuliyinstituti vujudga kelgan. Pekuliy — xo‘jayinning o‘z qullarigamustaqil xo‘jalik yuritish uchun berib qo‘ygan mulkining birqismi (yer uchastkasi, hunarmandchilik ustaxonasi, qoramollariva boshq.) ga aytilgan.

Fuqarolik huquqiy munosabatlarning yanada rivojlanishinatijasida qullar huquqiy holatining o‘zgarishi pekuliy asosidahuquqiy munosabatlarda qatnashishi va mulkiy javobgarliknibelgilash uchun muhim bo‘lgan. Qullar tomonidan tuzilgan ishlabchiqarish protsessi xarakteri bilan bog‘liq bitimlar yuzasidan kelibchiqqan moddiy javobgarlik uchinchi shaxslar oldida, dastlabkipaytlarda xo‘jayin javob bermagan bo‘lsa, keyinchalik esa huquqiymunosabatlarning yanada takomillashishi natijasida qulning xo‘jayinito‘liq asosda javob bergan. Bu mulklarning barchasi qulningxo‘jayiniga taalluqli bo‘lsa-da, lekin undan qullar ham foydalangan.

Qullikdan ozod bo‘lish doimo qulning xo‘jayini xohishi bilanbog‘liq bo‘lgan. Ayniqsa, u vasiyatnomalarda ko‘rsatilgan, qaysivaqtda, qanday holatda qul o‘zini o‘zi sotib olish uchun kimgaqancha summa to‘lashi lozimligi kabi masalalarni hal qilgan.

Qullarni ozod qilishning qadimdan quyidagi 3 ta shakli, usulimavjud bo‘lgan:

birinchidan, meros qoldiruvchi tomonidan vasiyatnomada qaysivaqtdan boshlab qulning ozodlikka chiqishi mumkinligi ko‘rsatilganholatda;

ikkinchidan, meros qoldiruvchi o‘z merosxo‘rlariga qachondan,qaysi paytdan boshlab qulni ozod qilishi to‘g‘risida ko‘rsatmaniyozib qoldirgan;

uchinchidan, qulni ozod qilish uchun biror-bir shart yokiozod qilishni to‘xtatib turuvchi harakatni sodir etish bilan bog‘liqbo‘lgan.

Masalan, «mening vorisim Maniliyga sen 200 dinor berganing-dan keyin sen qullikdan ozod bo‘lasan» degan asoslar qulchilikdanozod qiluvchi dalillar hisoblangan.

Respublika davrida qullarni qullikdan ozod qilish uchun quldorguvohlar ishtirokida qulni qo‘yib yuborish, ya’ni ozod qilish

63

to‘g‘risidagi xatni tuzish orqali ham amalga oshirilgan. Sinfiy davridaqul tomonidan o‘z xo‘jayinining kim o‘ldirilganligi aniqlansa hamda20 yil davomida ozod bo‘lib yashab kelgan bo‘lsa, qul ushbumuddat o‘tishi bilan qullikdan ozod bo‘lgan.

Quldorlik davlatining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, qullarniozod qilmaslik tamoyilini amalga oshirish, ya’ni unga monelik qilishyo‘llarini izlab topish bilan bog‘liq bo‘lgan. Miloddan avvalgi Iasrlarga kelib, davlat tomonidan bir nechta qonunlar qabul qilinganbo‘lib, ularning maqsadi qullarni ozodlikka chiqarishga qarshime’yorlar o‘rnatishdan iborat bo‘lgan. Ushbu bu me’yorlardanquyidagilar o‘rin olgan:

— 20 yoshli xo‘jayin tomonidan 30 yoshli qulni ozod qilishto‘g‘risidagi harakatlarni alohida komissiya tekshirib ko‘rishi;

— qullarning salbiy xislatlilarini chet elga chiqarib yuborishi;— gladiatorlarni ozodlikka chiqarmaslik va boshq.

5-§. Ozodlikka qo‘yib yuborilgan shaxslarninghuquqiy holati

Rim quldorlik davlatining sinfiy davrida ozodlikka qo‘yibyuborilgan shaxslarning huquqiy holatlari kim va qaysi mulkdortomonidan ruxsat etilganligiga qarab belgilangan.

Kviritlar huquqi bo‘yicha kvirit mulkining egasi tomonidanbiror shaxs ozod etilgan bo‘lsa, u bevosita Rim fuqaroligiga egabo‘lgan, ammo pretorlar edikti bilan ham bog‘liq bo‘lgan vaimperator Yustinian tomonidan bu farqlar yo‘qotilib, to‘liq asosdaRim davlatining fuqarosi degan huquqiy holat beriladigan bo‘ldi.

Ozodlikka qo‘yib yuborilgan shaxslar libertinlar huquqiyholati bo‘yicha barcha shaxslar qatori teng huquqli hisoblansaham, biroq ular ozod bo‘lib tug‘ilgan shaxslar bilan teng hu-quqli hisoblanmagan. Ayniqsa, ozodlikka qo‘yib yuborilganshaxslarning fuqarolik huquqiy munosabatlariga kirishishidacheklanishlar mavjud bo‘lgan, ya’ni ular ozod bo‘lib tug‘ilganshaxslar bilan nikohga kirisha olmagan, hatto senatorlar bilannikohga kirishishning taqiqlanishi imperator Yustinian davriga-cha saqlanib qolgan.

64

Bundan tashqari, libertin avvalgi patroniga (xo‘jayiniga) qarambo‘lib, uy va xo‘jalik ishlarini bajarish, unga hurmat bilan qarash,hatto patronni sudga bera olmaslik kabi chegaralangan huquqlargaega bo‘lgan. Ozodlikka qo‘yib yuborilganlar Rim fuqaroligiga to‘liqega bo‘lsa-da ekspluatatsiya xarakteridan kelib chiqib, hatto Rimquldorlari arzon mehnat bilan bog‘liq bo‘lgan qulchilikni hechqachon yo‘qotishni hohlamaganlar. Shu bois ular ozodlikka chiqsaham, patronning o‘ziga, patron o‘lgandan keyin xizmat qilishuning merosxo‘rlariga ham bu huquqlar o‘tkazilgan.

6-§. Kolonlarning huquqiy holati

Kolonlar Rim imperiyasi davrida vujudga kelgan shaxslardir.Rim davlatida imperatorlarning konstitutsiyalarini, huquqshunos-lar asarlarini, magistratlar ediktlarini, umumiy majlis qarorlarinikodifikatsiya qilishni huquqshunoslar oldiga vazifa qilib qo‘yilarekan, eng avvalo Yustinian kodeksi, digesti, novellasi va institut-siyasi vujudga kelishidan oldin ham qonunlar kodifikatsiya qilinib,Feodosiya kodeksini vujudga keltirgan va birinchi marotaba ushbukodeksda kolonlarning huquqiy holati haqida fikrlar yuritilgan.Lekin kolonlarning paydo bo‘lishi va ularning jamiyatni rivojlanti-rishdagi ta’siri haqida manbalarda yetarlicha ma’lumotlar kel-tirilmagan.

Kolonlar — bu ijarachilar, ya’ni yerni ijaraga beruvchiquldorlar ma’lum shartnomalar asosida haq to‘lab turish evazigayerni kolonlarga topshiradi. Kolonlar quldorlardan yerni olgachmustaqil harakat qilgan, hatto ulardan yerni ishlash, urug‘larsotib olish maqsadida pul ham qarz oladi va xo‘jayiniga iqtisodiytomondan qaram bo‘lib qoladi. Kolonlarni yer bilan bog‘lashmaqsadida 322-yilda qabul qilingan konstitutsiya kolonlartomonidan o‘zboshimchalik bilan tashlab ketilgan yerlarga, ular-ning o‘zlarini majburiy qaytarishni tikladi.

Yuqorida ko‘rsatilgan qoidalarni mustahkamlash yuzasidan357-yilda yana bir qonun qabul qilingan va unda yer kolonlarsiz,ya’ni ijaraga olgan shaxslarsiz sotilishi mumkin emas, degan qoidaqat’iy belgilanmagan. Bu qoidalarning barchasi fuqarolik huquqiy

65

layoqatga to‘liq ega bo‘lgan kolonlarni yerga bog‘lab qo‘ydi va shubilan birga, ularni shu yerda yashasin, o‘z faoliyatini amalgaoshirsin degan tamoyilni Rim quldorlik davlati yanada mustah-kamladi.

Kolonat (kolonlar huquqiga ega bo‘lish) asosan ota-onasi kolonbo‘lgan shaxslardan tug‘ilgan farzandlar, ozod bo‘lgan shaxslarningkolon bo‘lishi va yer bilan bog‘liq bo‘lishini e’tiborga olib, o‘zarokelishuvlarni tuzish asosida va 30 yil davomida kolonlar yashaganturmush tarzida istiqomat qilgan shaxslar kolonlar huquqiga yokiuning huquqiy holatiga ega bo‘lganlar. Kolonlikdan ozod bo‘lishasosan kolon tomonidan ijaraga berilgan yerni sotib olish hamdadiniy munosabatlarga o‘zini to‘liq bag‘ishlash asosida amalgaoshirilgan va ular ozod bo‘lgan.

Kolonlar institutining vujudga kelishi kolonni yer, mablag‘,sug‘orish, qayta ishlash bilan bog‘lab qo‘yish quldorlik jamiyatiningrivojlanib va taraqqiy etib borayotgan va o‘zining tizimida feodalmunosabatlarni (krepostnoy huquq) vujudga keltirayotgan va feodaljamiyatiga o‘tish uchun asos paydo bo‘layotganligidan darak berardi.

7-§. Yuridik shaxslar

Yuridik shaxs tushunchasining shakllanishida rim xususiyhuquqi muhim o‘rin tutadi. Biroq, bu Rimning iqtisodiy hayotidarim huquqi yuridik shaxslar tushunchasini to‘la yarata olmadi deganiemas. Hatto Rim davlatida xalq xo‘jaligining ayni gullab-yashnab,xalqaro savdo-sotiq ancha jonlangan davrda ham yuridik shaxslaru qadar ahamiyatga ega emasdilar. Rim davlatining xalq xo‘jaligidafaoliyat ko‘rsatgan xususiy xo‘jaliklar uzoq davr faoliyat ko‘rsa-tuvchi mustahkam, barqaror xo‘jalikka aylanishga asosan o‘zlaridazarurat sezmaganlar.

Rim huquqida «yuridik shaxslar» degan iboraning o‘zibo‘lmagan. Shunga qaramay, rim huquqida yuridik shaxslarto‘g‘risidagi asosiy fikrni mulk shaklini oborotga (aylantirishga)kiritganda alohida jismoniy shaxsga tegishli bo‘lgan mulk shaklio‘z-o‘zidan ajralib qolishining ifodalanganligida yaqqol ko‘rishmumkin.

66

Azaldan mulkiy munosabatlarda jismoniy shaxslar bilan birqatorda ma’lum darajadagi mulk mablag‘iga ega bo‘lgan ayrimbirlashmalar ham ishtirok etganlar.

Qadim zamonlardanoq Rimda xususiy korporatsiyalar mavjudbo‘lib, ular diniy maqsaddagi ujushmalar (sodalitates, sollegiasodalicia), mohir duradgorlar ujushmasi (fabrorum, pistorum)daniborat edi. Huquqshunos Gayning guvohlik berishicha, XII jadvalqonunlari diniy maqsaddagi ujushmaga o‘zlari uchun qonungaxilof bo‘lmagan holda nizom yaratishlariga huquq berganlar. Rimrespublika davrida ko‘plab korporatsiyalar, jumladan: collegiaapparitorum, ya’ni magistrlar xizmatchilari korporatsiyasi, turlio‘zaro yordam ko‘rsatuvchi birlashmalar, shuningdek coollegiafuneratucia dafn etish marosimini o‘tkazish bilan shug‘ullanuvchikorporatsiyalar hamda collegia publicanorum Rimning siyosiy vaxo‘jalik hayotida muhim o‘rin tutgan.

Darhaqiqat, mazkur birlashmalarning barchasi yetarlichamulkiy mablag‘ga ega bo‘lganlar, ayniqsa collegia publicanorumanchagina yirik mablag‘ga ega bo‘lgan. O‘z navbatida, ular ichkihayotlarida uchinchi shaxslar bilan ham ayrim ma’lum qoidalarasosida o‘zaro kelishuvli harakat qilishlariga to‘g‘ri kelgan.

Biroq, rim huquqidan hikoya qiluvchi ayrim tarixchilar(masalan, Jirar) ning mazkur birlashmalar haqidagi tavsifidanfarqli ravishda, o‘sha davrda ularni yuridik shaxslar degan iborabilan atash unchalik to‘g‘ri bo‘lmasdi. Tarixchi I. A. Pokrovskiyma’lumotiga ko‘ra, bizgacha yetib kelgan qadimiy jus civile holatibirlashmalarga emas, balki alohida shaxslargagina taalluqlidir.Korporatsiyaning umumiy mulki xususida so‘z yuritilganda, uqadimiy huquq societas tomonidan shirkat asosida ko‘rib chiqilib,ular birlashmaning barcha a’zosiga tegishli bo‘lgan mulknibirmuncha qo‘pol tarzda, garchi birlashma qatnashchilariningbarchasi ma’lum miqdordagi o‘z ulushiga ega bo‘lishiga qaramay,umumiy mulkni qatnashchilardan birining yoki xazinachiningmulki deb hisoblab, birlashma ishini o‘sha shaxs boshqarib, qolganbarcha qatnashchilar oldida javobgarlik mas’uliyatini o‘z zimmasigaolishi kerak deb belgilab bergan.

67

Tarixchilar Rim davlatining huquqiy holatini aks ettiruvchirim huquqi masalasida turli xil ma’lumot berganlar. Ayrimtarixchilar (Mommzen fikriga tayangan Jirar kabi) Rim davlatiazaldan huquqqa asoslangan davlat deydilar. Rim huquqi bo‘yichayuqorida nomi zikr etilgan rus tarixchisi I. A. Pokrovskiyningtaxminiga ko‘ra, Rim davlati respublikaning ikkinchi yarmiga qadarqator yurishlarda qatnashib, katta miqdordagi turli mol-mulkniqo‘lga kiritgan bo‘lib, (ex jure Quiritium) o‘zining mulkiymunosabatiga nisbatan va boshqa xususiy huquqni qo‘llamaganholda alohida huquqiy me’yorlardan foydalangan. Haqiqatan hamdavlat mulki to‘g‘risidagi magistratlar tomonidan tuzilgan bitimlarqadimgi davr qoidalariga, shu jumladan xususiy huquq talablarigajavob berganligi noma’lum. Lekin shu narsa ma’lumki, bundaybitimlar to‘g‘risidagi tortishuvlar odatda sud hukmi bilan emas,balki alohida ma’muriy tartibda hal qilingan.

Shuni e’tirof etish joizki, iqtisodiy hayot murakkablashgansharoitda davlatning xo‘jalik faoliyati va korporatsiyalarda yuridikshaxslarga ehtiyoj va zarurat vujudga kelishi tabiiy hol degan g‘oyapaydo bo‘ladi.

Korporatsiya mulkiga o‘z ulushini qo‘shgan uning a’zolarikorporatsiya mulkiy munosabatlarga dosh bera olmay qolgandanoxush vaziyat yuzaga kelishini tan olishgan. Bunday vaziyatdakorporatsiya anchagina yaxshi rivojlangan bo‘lib, uning xo‘jalikoborotida (aylanmasida) ishtirok etayotgan a’zolaridan birortasikorporatsiyadan zarur vaziyatda o‘z ulushini ololmay undanchiqmoqchi bo‘lganida korporatsiyaning mulkiy inqirozga yuztutmasligini ta’minlash uchun mulkiy munosabatni izga solishdaniborat bo‘lgan. Ayni paytda davlat xo‘jaliklari bilan xususiy xo‘ja-liklar o‘rtasidagi aloqalarni kengaytirish orqali ma’lum darajadaularning davlat va xususiy xo‘jaliklarning mulkiy huquqlari haqidagitasavvurga ega bo‘lishga erishildi.

Biroq Rim davlati tarkibiga kiritilgan, pretor ta’sirida bo‘lganmunitsiðiyalar, ya’ni shahardagi jamoa kengashlari o‘z huquqiyholatiga ko‘ra fuqarolik huquqiga ega bo‘lib, u o‘zini o‘zi boshqarishhuquqiga hamda xo‘jalik mustaqilligiga ega bo‘lganlar, aftidan ularyuridik shaxslar degan g‘oyani ko‘proq ifodalagan. Bunday xo‘jalik

68

mustaqilligining huquqiy ifodasi sifatida munitsiðiyalarning o‘zmulkiy munosabatlarida xususiy huquqqa bo‘ysunishi namoyonbo‘ldi: pretor munitsiðiyalar sudda o‘z huquqlarini o‘zlariningmaxsus vakillari actoryeslar orqali himoya qilishlari va javobberishlari zarur, deb topib, har bir munitsiðal kengash dekretishiga shunday vakillarni belgiladi. Shu sababli, munitsiðiyalarham privatae personal singari mulkiy huquqlar subyekti sifatidatan olindi. Munitsiðiyalardan tashqari, yana ad exemplum reipublikal xususiy korporatsiyalarning ham protsessual huquqqa egaekanligi tan olindi.Biroq, fuqarolik protsessida bunday yuridikshaxslar g‘oyasining tan olinishi ularning o‘sha zahoti moddiy-huquqiy rivojlanishini ta’minlaydi, degani emas.Shunga qaramay,munitsiðiyalar keyinchalik actoreslar orqali nafaqat fuqarolikprotsessida, balki birorta bitimni tuzishda ham harakat qildilarki,buning natijasida bitimlarning huquqiy holati muammosi uzoqvaqt tushunarsiz bo‘lib qolaverdi.

Rimdagi siyosiy vaziyat ham yuridik shaxslar g‘oyasiningmustahkamlanishiga yo‘l qo‘ymadi. To‘g‘ri, imperiya o‘rnatilgach,imperator hukumati kuchayib borgani sari imperatorning shaxsiyg‘aznasi fiscus asta-sekinlik bilan Rimning shahar g‘aznasihisoblangan avvalgi aerarium davlat g‘aznasini yemirib boraboshladi, shu taxlit fiscus xususiy huquqqa bo‘ysunuvchi tobegaaylandi. Lekin davlatning barcha mulkiga egalik qilish huquqiimperatorga berildi. Xususiy mulk huquqiga ega bo‘lish g‘oyasi bilano‘ziga keng yo‘l ochgan davlat esa princeps shaxslarning davlatgato‘planishi sababli siqib chiqarildi.

Bunday g‘oyalar ko‘p sonli priveligia fisci azaldan qo‘lgakiritilmagan davlat g‘aznasining mulki kuchini unchalik mustah-kamlamadi, davlat g‘aznasining majburiy talablari sifatida qarz-dorning barcha mulkini garov huquqi bilan ta’minlanishi, qolgankreditorlar va boshqalarning ham talablari qondirilishi belgilanib,bunday imtiyozlar imperator va uning rafiqasiga tegishli bo‘lganshaxsiy mulkka nisbatan qo‘llangan va o‘z navbatida ular davlatmulkining huquqiy holatiga xilof hisoblanmagan.

Yuridik shaxslar deganda — jismoniy shaxslarning birlashib,ularga o‘z huquqlarini, vakolatlarini o‘tkazish asosida tuzilgan

69

birlashmalarga, korporatsiyalarga, diniy ittifoqlarga, hunarmand-larning kasaba ujushmalariga hamda sudnalarning yig‘indisiniboshqaruvchi tashkiliy birliklarga tushunilgan.

8-§. Muassasalar yuridik shaxs sifatida

Muassasalar bundan ikki yarim ming yil avval qadimgi Rimdavlatida vujudga kelgan. Ular o‘zining vujudga kelish vaqtidanboshlab deyarli besh asr o‘tgunga qadar juda sekin rivojlanibborgan. Rim huquqiga oid manbalarda yuridik shaxs maqomiga egabo‘lgan ko‘pgina xayriya muassasalar haqida fikr yuritilgan. Bundaymuassasalarga cherkovlar, kasalxonalar, maktablar, mehribonlikuylari, harbiylar uchun maxsus kasalxonalar kabi tashkilotlarkirgan. Miloddan avvalgi II asrga kelib, Rim imperatorlariningxayrixohligi natijasida muassasalarning soni ham, turlari hamko‘payib bordi.

Qadimgi Rimda xayriya muassasalari orasida yetim qolganbolalar va juda qashshoq hayot kechiruvchi oilalardagi farzandlarnio‘z bag‘riga olgan va ularga har tomonlama yordam ko‘rsatgan «alimenta» deb atalgan muassasalar mavjud bo‘lgan. Alimentmuassasalari (mil. avv. I asr) Rim imperatori Nerva (mil. avv. 33-yil) hukmronligi davrida vujudga kelgan. Bu muassasalar keyinchalikshaxsan imperatorlar tomonidan vujudga keltirila boshlangan. Ularimperatorlarning buyrug‘i bilan shaharning mansabdor shaxslaritomonidan moddiy jihatdan ta’minlab turilgan. Bu jarayondashaxsan kvestor (konsulning sudlov va moliyaviy ishlar bo‘yichayordamchisi) ham qatnashgan. Aliment muassasalari faqatginainsonparvarlik maqsadida faoliyat yuritib, ko‘rsatilgan yordamlar-ning barchasi beg‘araz hisoblangan. Alimentdan nafaqat yetimbolalar va og‘ir sharoitdagi oilalarning farzandlari, balki voyagayetgan bo‘lsa-da, siyosiy jarayonlarda qatnasha olmaydigan bolalarham, yetim qolgan va yolg‘iz qizlar ham foydalanganlar. Jumladan,82—161-yillarda Rimda yetim qolgan qizlar uchun alohidastiðendiyalar (stiðendium) ajratilgan. Aliment muassasalariningko‘payishida va rivojlanishida Pliniy, Antonin Piy, Septimiy Sever(222—235-y.) kabi imperatorlarning faoliyati katta rol o‘ynagan.

70

Bu muassasalarning huquqiy maqomi haqida shuni aytishmumkinki, ular fuqarolik huquqiy munosabatlarda yuridik shaxssifatida qatnasha oladigan, aniq bir xayriya maqsadlarida faoliyatolib boradigan va o‘zining jamg‘armasiga ega bo‘lgan tashkilotlardir.

Qadimgi Rimda vujudga kelgan muassasalarning yana bir turibu dafn marosimlarini o‘tkazuvchi kollegiyalar (collegia tenuiorum,collegia funeraticia) bo‘lib, ular milodiy I asrning ikkinchi yarmidatashkil topgan. Bunday muassasalarning vujudga kelishiga ehtiyojshunda ediki, qadimgi rimliklar o‘z tanalarining nafaqat tiriklikpaytidagi holatiga, balki vafot etganlaridan keyingi holati haqidaham qayg‘urganlar. Yani, I—IV asrlarga oid manbalarda ko‘rsati-lishicha, o‘sha davrdagi jamiyatning boy odamlari shahar tashqari-sidan o‘zlari va o‘z yaqinlari uchun oilaviy mozor qilishga yerlarsotib olganlar. Bundan farqli ravishda aholining qashshoq qatlamibunday imkoniyatga ega bo‘lmaganlar va dafn marosiminio‘tkazuvchi kollegiya — collegia tenioriumga a’zo bo‘lganlar. Bukollegiyaning a’zolari har oyda uning hisobiga ma’lum miqdordapul o‘tkazib turishlari orqali o‘zlari uchun dafn etiladigan joysotib olish huquqiga ega bo‘lganlar. Lekin, ular o‘zlariga tegishliyerga ega bo‘lganlaridan keyin ham kollegiya bilan aloqalarini uzibqo‘ymaganlar. Sollegia teniorium o‘zining a’zolariga yer ajratibberish bilan birga, ular vafot etganlaridan so‘ng tegishli diniyrasm-rusumlarning o‘tkazilishini ham ta’minlagan. Shunday ekan,bu kollegiyaga, asosan, jamiyatning quyi qatlamiga mansubshaxslar, ozod qilingan shaxslar (libertini), o‘z xo‘jayininingruxsati bilan qullar va shu kabi shaxslar a’zo bo‘lganlar (tenuis— lotincha «kambag‘al» degan ma’noni bildiradi). Mazkurtashkilotning xarakterli jihati shunda ediki, ular ham jamoat muas-sasalariga xos xususiyatlarga, ham muassasaga xos xususiyatlargaega edi. Uning jamoat tashkilotiga xos xususiyatini quyidagilardako‘rib o‘tish mumkin:

birinchidan, collegia tenioriumning asosida jamoat tashkilot-chiligi yotardi;

ikkinchidan, uning a’zolari huquq va majburiyatlarda tengbo‘lganlar va uni boshqarganlar, umumiy kelishuv asosida uningfaoliyatini to‘xtatib qo‘yish huquqiga ham ega bo‘lganlar;

71

uchinchidan, collegia tenioriumning oldiga qo‘yilgan maqsadva vazifalar uning faol a’zolarining shaxsiy xohish-istagi orqaliamalga oshirilgan. Shu bilan birga, collegia teniorium ko‘pgina rimhuquqiga oid adabiyotlarda xayriya muassasasi sifatida talqin qilinadi.Chunki, ilk kollegiyalarning tashkil topish davridan boshlab ubilan mustahkam aloqalar o‘rnatib borgan xristian cherkovi vaqto‘tishi bilan uni mablag‘ bilan to‘liq yoki qisman ta’minlab turaboshladi va uning bosh asoschisiga aylandi. Endilikda mazkurmuassasaning asosiy ishchi va boshqaruvchilarini xristian cherkovivakillari tashkil etib, bu muassasaning xayriya va boshqa maqsadlarniko‘zlovchi faoliyati ular tomonidan boshqarilib turiladigan bo‘ldi.

Xullas, collegia teniorium jamoat tashkiloti sifatida talqinqilinganda ham, muassasa sifatida talqin qilinganda ham shuniko‘rish mumkinki, uning bosh maqsadi va vazifasi aholiningqashshoq va qiyin ahvolda hayot kechiruvchi qatlamiga yordamberish, ularni bir oila sifatida birlashtirish hamda ularga hartomonlama muruvvat ko‘rsatish edi.

Qadimgi Rimda ad pia causa nomli xayriya muassasalari hammavjud bo‘lib, ular imperator Konstantin (306—337-y.) hukm-ronligi davrida vujudga kelgan. Umumiy nom bilan ad pia causadeb atalgan mazkur xayriya muassasalari tarkibiga kasalxonalar(nosocomia); qariyalar uylari (gerontocomia), yangi tug‘ilganchaqaloqlarni boquvchi uylar (brephotrophia), yetim qolganlaruchun yashash joylari (orphanotrophia), qashshoqlar uchunyashash joylari (ptochotrophia), uysiz bechoralar va musofirlaruchun yashash joylari (xenodochia yoki xenones) hamda bevaayollar uchun yashash joylari kirgan. Xayriya muassasalaridagibunday xilma-xillik ularning turli xil yo‘nalishlarda rivoj topganidandalolat beradi. Ad pia causa larning o‘ziga xos jihati shundaki,ularning faoliyati ma’lum bir belgilab qo‘yilgan maqsadni amalgaoshirish bilan chegaralab qo‘yilmagan. Ya’ni, aniq bir xayriyamaqsadini ko‘zlab vujudga keltirilgan muassasa boshqa bir xayriyamaqsadidagi faoliyatni ham amalga oshirgan. Masalan, bemorlarnidavolash maqsadida qurilgan kasalxonalardan bemorlardan tashqariyashash joyga muhtoj, nochor ahvolda qolgan boshqa shaxslarham o‘zlariga boshpana topganlar. Lotin manbalarida xenodochia,

72

xenones tarzida tilga olingan uysiz bechoralar va darveshona hayotkechiruvchilarni o‘z bag‘riga olgan xayriya muassasalariningorqasidan milodning IV asri o‘rtalaridan boshlab shunga o‘xshashboshqa turdagi muassasalar soni va turi jihatdan ham ko‘payibbordi. Jumladan, ushbu davrda birgina Konstantinopol shahridaularning soni 35 tani tashkil etar edi. Keyinchalik bunday muassa-salar G‘arbiy Yevropada ham tashkil topa boshlagan.

Qadimgi Rim jamiyatining turli xil yo‘nalishlarida faoliyatko‘rsatgan muassasalarning huquqiy maqomini umumlashtirganholda shuni aytish mumkinki, ularga o‘zining ilk tashkil topishdavrlarida imperator xazinasining muruvvat va xayr-ehsonmaqsadida sarf qilinadigan bir qismi sifatida qaralgan. Lekin, xristiandinining keng yoyilishi va davlat dini sifatida qabul qilinishi bilanmustaqil faoliyat yuritish huquqiga, ya’ni yuridik shaxs maqomigaega bo‘lgan muassasalar vujudga kela boshlagan. Bu muassasalar(asosan, alohida cherkovlar) mulk sotib olish yoki vasiyat bo‘yichaunga egalik qilish, kreditor bo‘lish, sudda ishtirok etish kabihuquqlarga ega edi. Bunday huquqlarga vaqt o‘tishi bilan cherkovnazorati ostida bo‘lgan boshqa muassasalar ham ega bo‘la boshlagan.Mustaqil yuridik shaxs hisoblangan mazkur xayriya muassasalariumumiy nom bilan «piae causae», «piae corpora», «venerabilesdomus» deb atalgan. Bu muassasalarning faoliyatini yurituvchi vanazorat qilib turuvchi shaxslar «oeconomus» deb atalar edi. Lekin,rim huquqi barcha yuridik shaxslar singari jamiyatda mavjudbo‘lgan mazkur muassasalarning ham huquqiy maqomi to‘g‘risidamufassal bir ta’rif qoldirmagan.

Muassasalar tarixini tahlil qilar ekanmiz, ularning vujudgakelishi, turlarining ko‘payishi va rivojlanib borishi vaqt o‘tishibilan sivilizatsiya almashib turganidek o‘zgarib borgan. Ya’ni, ilkmuassasalar (alimenta, sollegia tenuiorum) Rim imperiyasiningG‘arbiy qismida — G‘arbiy Yevropada vujudga kelgan va bir xilyo‘nalishda rivojlanib borgan bo‘lsa, ular milodning IV asriga kelibSharqiy Rim imperiyasi — Vizantiyada soni va turi jihatdan G‘arbgaqaraganda ancha yuqorilab ketdi. Chunki, G‘arbiy Rim imperiyasiinqirozga yuz tutayotgan bir davrda Vizantiya har tomonlamarivojlanib borayotgan davlat edi.

73

Miloddan avvalgi VII asrdan boshlab slavyan xalqlarining o‘zdavlatlariga asos sola boshlashi hamda Vizantiya imperiyasi bilanturli jabhalardagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy aloqalarning yo‘lgaqo‘yilishi va bu aloqalarning rivojlanib borishi natijada 10—12 asroldin qadimgi Rim davlatida tashkil topgan muassasalar endislavyan davlatlarida ham vujudga kela boshladi. Ayniqsa, X asrda(988-y.) slavyanlarning Vizantiyadan xristianlikni qabul qilishiva bu jarayonning yanada jadallashuviga asosiy turtki bo‘ldi. Shuasnoda turli xil muassasalar to‘g‘risidagi tushunchalar xalqlaro‘rtasidagi madaniy, savdo-iqtisodiy, diniy, siyosiy aloqalar orqalidunyoning turli mamlakatlariga tarqalgan. Bu esa muassasalarningboshqa davlatlarda ham tashkil topishiga olib kelgan.

Hozirgi zamon huquq nazariyasida muassasa deb, fuqarolikmunosabatlarida huquqning mustaqil subyekti sifatida qatnashaoladigan va aniq bir maqsad yo‘lida tijoratga oid bo‘lmagan faoliyatyuritadigan tashkilot tushuniladi. Amaldagi O‘zbekiston Respubli-kasi Fuqarolik kodeksining 76-moddasida: «Boshqaruv, ijtimoiy-madaniy yoki tijoratchilikdan iborat bo‘lmagan vazifalarni amalgaoshirish uchun mulkdor tomonidan tashkil etilgan va to‘la yokiqisman ta’minlab turiladigan tashkilot muassasa hisoblanadi», debta’kidlangan. Muassasalar qatoriga davlat va mahalliy hokimiyatorganlari, ta’lim, fan, madaniyat, sog‘liqni saqlash, sportniboshqarib turuvchi tashkilotlar—maktablar, oliy ta’lim muassasa-lari, institutlar, kasalxonalar, muzeylar, kutubxonalar, sud-pro-kuratura organlari va boshqalar kiradi. Muassasalar ularni vujudgakeltiruvchi subyektlarga qarab ommaviy (davlat va mahalliy hoki-miyatga tegishli) va xususiy (jismoniy va yuridik shaxslar tomonidanasos solingan) bo‘lishi mumkin.

Deyarli ikki yarim ming yillik tarixga ega bo‘lgan muassasalarhaqida xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ular hozirgi kungaqadar mavjud bo‘lgan davlat va jamiyatning shakllanishi varivojlanishida o‘z ta’sir kuchiga ega bo‘lgan asosiy omillardan birihisoblanadi. Chunki muassasalar, asosan davlatning ularga bo‘lganehtiyoji natijasida vujudga keladi. Davlatda mavjud bo‘lganmuassasalarning turlari, faoliyati, huquqiy maqomi va davlatningularga bo‘lgan munosabati orqali mazkur davlatning ijtimoiy-siyosiy

74

tuzumi va bu davlatda fuqarolarning huquq va erkinliklari qanchalikdarajada amalga oshirilishini bilib olish mumkin bo‘ladi.

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Rim huquqida huquqiy munosabat subyektlari qanday turlargabo‘lingan?

2. Shaxs subyekt bo‘lishi uchun qanday huquqlarga ega bo‘lishi kerakdeb hisoblangan?

3. Rim huquqida yuridik shaxs deyilganda nimalar tushunilgan?4. Rim huquqida huquq layoqati nima deb atalgan?5. Rim davlatida to‘liq huquq layoqatiga ega bo‘lishi uchun qanday

talablar qo‘yilgan?6. Rim davlatida to‘liq huquq layoqatiga ega bo‘lgan oila deb qanday

oilaga aytilgan?7. Rim fuqarolari o‘zlarining huquqiy holati bo‘yicha necha guruhga

bo‘lingan?8. Rim huquqida fuqarolik qanday yo‘qotilgan?9. Rim huquqida qullar nima deb atalgan?10. Kolonlar tushunchasini izohlang.11. Quyidagi masalani rim huquqi bo‘yicha hal qiling: Rim fuqarosi

Adrian o‘ziga tegishli bo‘lgan uy-joyni sotish bo‘yicha fuqaro Maniliybilan oldi-sotdi shartnomasini tuzdi. Lekin fuqaro Adrian uy-joy uchunshartnomada kelishilgan summani olishga ulgurmasdan urushga ketdi vajangda asirga tushib qoldi. Tuzilgan ushbu uy joyning oldi-sotdi shartnomasigabinoan fuqaro Adrianning o‘g‘li yoki xotini pulni talab qilib olishimumkinmi?

12. Rim huquqshunosi Marsian ta’kidlaganidek, ozodlikka chiqarilganqullardan tashqari barcha qullarning holati bir xil bo‘lgan. Lekin ba’zilarisivil huquqi bo‘yicha, boshqalar esa xalqlar huquqi bo‘yicha qul bo‘ladi.Bu yerda Marsian nimani nazarda tutgan?

75

IV bob

OILAVIY HUQUQIY MUNOSABATLAR

1-§. Rim oilasi tushunchasi.2-§. Nikoh.3-§. Er-xotin o‘rtasidagi shaxsiy va mulkiy munosabatlar.4-§. Ota hukmronligi instituti.5-§. Vasiylik va homiylik.

1-§. Rim oilasi tushunchasi

Qadimgi Rim jamiyatida oila davlat yacheykasidan iborat bo‘lib,uy xo‘jaligining boshqaruvchisi, ya’ni ota-ona, aka-uka, opa-singillar, qullar, vasiylik yoki homiylikda bo‘lgan shaxslarningjamoasi hisoblangan.

Rim oilasi deganda, dastlabki davrda oila boshlig‘i (paterfa-milias)ning chegaralanmagan mutloq huquqlarga, hokimiyat(manus)ga ega bo‘lganligi asosida, ya’ni o‘z bolalari, nevaralari,chevaralari, xotini va uydagi (ya’ni, xo‘jalikdagi) shaxslarningbarchasi ustidan amalga oshiruvchi hukmronligi tushunilgan.Bularning hammasini oilaning otasi «o‘zimniki» (sui) deb,«o‘zimga o‘zim xo‘jayinman» (sui juris) va «barcha huquqlargaegaman» deb e’tirof etgan.

Rim oilasining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri—bu dastlaboila agnat usulida vujudga kelgan, ya’ni ular qon-qarindoshlikmunosabatlari asosida emas, balki bo‘ysunish va hukmronlik,boshqaruv munosabatlari asosida tuzilgan oilalardan iborat bo‘lgan.

Agnatlar oilasi deganda, oila boshlig‘ining o‘z oilasidagibolalari, xotini, xo‘jaligi, qullari va ularning oilalari hamda shuoila xo‘jaligida yashovchi barcha shaxslarning jamoasiga tushunilgan.

Oila boshlig‘ining qizi boshqa oilaga turmushga chiqqanda, uningturmush o‘rtog‘i ham ota hukmronligi ostida bo‘lsa, u ham shuota hukmronligi boshqaruviga o‘tgan va agnatlar oilasi hisoblangan.O‘zining aka-ukalari va ota-onalari bilan faqat qavm-qarindosh-

76

chilik yuzasidan bayram munosabatlarida hol-ahvol so‘rashgan. Chunkiturmushga chiqqan qiz ota-onalari uchun «begona» hisoblangan.

Qadimgi Rim jamiyatida oila boshlig‘ining huquqi chegaralan-magan. U o‘zining oila a’zolarini sotish, qarzni to‘lash uchun uniqarz olgan shaxsga, qarzni to‘lash uchun ishlab berish, xizmatko‘rsatish, hatto xotinini (xotini o‘zining qizi qanday vakolatlargaega bo‘lsa, shunday huquqlarga ega bo‘lgan) majburiyatni bajarishnuqtai nazaridan kelib chiqib, uni ma’lum bir muddatga boshqashaxsga xizmat ko‘rsatish uchun berib yuborish huquqiga ega edi.U o‘z bolalarini o‘ldirish, ayniqsa voyaga yetgan o‘g‘lini uchmartagacha sotish, qizini va kichik ukalarini, nevaralarini bir martasotib yuborish huquqlariga ega bo‘lgan.

O‘g‘illari yoki oilada yashovchi boshqa shaxslar tomonidanshartnomalar tuzilgan bo‘lsa, bu shartnomalardan kelib chiqadi-gan foydalar otaga zarar yetkazish bilan bog‘liq munosabatlarbo‘lsa, ota uning uchun javobgarlikni bo‘yniga olmagan. Ota yokiuy boshqaruvchisi hukmronligi ostidagi shaxslarning huquqiyholati ota yoki oila boshlig‘ining o‘lishi, yoki oila boshlig‘iningerki, roziligi bilan ularga ozodlik berish munosabatlari asosidao‘zgargan. Paterfamilias (oila boshlig‘i)ning o‘limi ota hukmronligiinstitutining barham topishiga olib kelgan.

Rim davlatida vujudga kelgan oilalar dastlab ibtidoiy jamoatuzumining xususiyatlarini o‘zida ifodalab, jamoa xarakteriga xosurug‘chilik (urug‘) tizimi bilan bog‘liq bo‘lgan.

Rim jamiyatining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarishmunosabatlarining taraqqiy etishi, ota hukmronligi ostida bo‘lganshaxslarning xususiy huquqlarini tan olish zarurati kelib chiqaboshladi, natijada ota hukmronligi instituti dastlabki hokimiyatgaoid mohiyatini yo‘qota boshladi va agnatlar oilasining o‘rniga qon-qarindoshlik bilan bog‘liq bo‘lgan kognatlar urug‘i vujudga kelgan.

2-§. Nikoh

Rim quldorlik jamiyatida oila nikoh orqaligina vujudga kelgan.Mashhur Rim huquqshunosi Modestin nikoh tushunchasiga

quyidagicha ta’rif beradi: «Nikoh er va xotin o‘rtasida xudo va

77

insoniyat huquqlariga asoslanib butun umr bo‘yi tuziladigan,hamda o‘ziga tegishli bo‘lgan munosabatlarni muddatsiz amalgaoshiradigan ittifoqdir».

Albatta, Modestin fikrlarini cum manu (oilada erningustunligini tan oladigan) asosida tuzilgan nikohlarga taalluqli debaytishimiz mumkin, lekin ota hukmronligi instituti er va xotinningtengligini hech qachon e’tirof etmagan, chunki turmushga chiqqanxotin doimo oila boshqaruvchisi homiyligiga o‘tgan.

Rim huquqi o‘zining rivojlanish tarixida quyidagi ikki nikohnitan olgan:

birinchidan, qonuniy nikohni;ikkinchidan, nikohning konkubinat usulini (noqonuniy nikoh).Qonuniy nikoh deganda, jus conubii (qonuniy nikohga kirish

huquqi) asosida tug‘ilgan farzandlar Rim davlatining fuqarosibo‘lib hisoblanadigan va otasining o‘z bolalariga bo‘lgan hukm-ronligini, hokimiyatini ta’minlab bera oladigan munosabatlartushunilgan.

Konkubinat usuli jus conubii ga, ya’ni qonuniy nikohga kirishhuquqiga ega bo‘lmagan shaxslar tomonidan, lekin qonuntomonidan ruxsat etilgan doimiy ravishdagi birga yashash faoliyatigatushunilgan.

Konkubinat bu haqiqiy nikoh bo‘lmasa-da, lekin ayrim hu-quqlarni vujudga keltirish asosida ulardan tug‘ilgan farzandlar otahukmronligiga, hokimiyatiga taalluqli bo‘lmagan holda o‘z munosa-batlarini amalga oshirganlar.

Imperator hokimiyati respublika davrida Rim oilasining mono-gamiya xarakteriga ega ekanligini bilsalar ham, erkaklar uchuno‘z xotinlaridan tashqari yana boshqa bir xotin bilan konkubinatusulida yashashga ijozat bergan. Lekin eri bor xotin kishi konkubinatusulida boshqa shaxs bilan yashashi ma’lum bo‘lib qolsa, er kishio‘z xotinini o‘ldirish huquqiga ega bo‘lgan.

Rim huquqida konkubinat usulida birga yashash faoliyatiga yo‘lqo‘yilganligi sababli ba’zan qullar peregrinlar va boshqa kambag‘albo‘lgan shaxslar nikohga kirisha olmaganlar, chunki ularning nikohtuzishlari uchun mablag‘i, uy-joyi ham bo‘lmagan.

78

Rim davlati o‘z hududlarini kengaytirish va hukmronliknikuchaytirish nuqtai nazaridan juda ko‘p urushlar olib borishinatijasida erkaklar qirilib ketgan. Ularning o‘rnini to‘ldirish uchunham konkubinat usuliga yo‘l qo‘yishgan.

1941—1945-yillardagi II jahon urushi ham ko‘plab erkaklar-ning o‘limiga sabab bo‘ldi. I. V. Stalin tomonidan bu bo‘shliqnito‘ldirish uchun 1943-yil 8-sentabr, 1944-yil 8-iyul, 1944-yil10-noyabr, 1945-yil 14 -mart oylaridan farzandlarning ko‘proqtug‘ilishini va yo‘qotilgan, o‘lgan shaxslarning o‘rnini to‘ldirishmaqsadida farmonlar qabul qilingan edi. Afsuski, bu farmonlaro‘z natijasini bermadi.

Rim davlatida ham qonunlar qabul qilinib, ayniqsa yangimilodning I asrida ikkita qonun qabul qilinib, ularda erkaklar 25yoshdan 60 yoshgacha, xotin-qizlar 20 yoshdan 50 yoshgachaturmush qurishlari yoki erkaklar uylanishlari shart qilib qo‘yilgan.

Nikohda turmagan shaxslarning mulkiy huquqlari chegaralan-gan, ya’ni bu qonunlarga binoan vasiyatnoma asosida meros olishhuquqidan mahrum qilingan. Agar farzandlarga ega bo‘lmasa,qoldirilgan merosning yarmini olishi mumkin edi. Hatto er kishigabir bola, xotin kishiga uch boladan to‘g‘ri kelmasa, ozodlikkachiqqan qo‘yib yuborilgan xotinlar 4 bolaga ega bo‘lmasa, ular«farzandlari yo‘q» bolasizlar deb atalgan, hamda ular jamiyatninghuquqiy normalari, yoki odat normalari, yashash qoidalari orqaliularning huquqlari chegaralangan. Shuning uchun oilaning asosininikoh tashkil etgan.

Imperator Yustinian davriga qadar Rim davlatida nikoh shakl-lari ikki xil tuzilishda amalga oshirilgan, ya’ni: cum manu mariti— oilada erning hukmronligi ta’minlangan; sine manu — ozodbo‘lgan nikoh sifatida, ya’ni xotinning hukmronligini ta’minlashasosida tuzilgan nikoh shakllari mavjud bo‘lgan.

Cum manu mariti (kum manu mariti) asosida tuzilgan nikohdaturmushga chiqqan xotin erining hukmronligiga, qaramiga, agareri oila boshlig‘iga qaram bo‘lgan bo‘lsa, bunday holatda xotin oilaboshqaruvchisi (pater familias) qaramligi, hokimiyati ostiga o‘tadi.

Sine manu — xuddi konkubinat, ya’ni nikohdan o‘tmasdanyashash huquqiga o‘xshasa-da, lekin xotin kishi Rim oilasini

79

vujudga keltirishi hamda bolalarga ega bo‘lib, ularni tarbiyalashmaqsadi bilan ham farq qiladi.

Nikohga kirishish uchun bir qator shartlar qo‘yilgan va bularquyidagilardan iborat:

1) nikohga kiruvchi shaxslarning umumiy roziligi bo‘lishilozim. Agar ular uy boshqaruvchisi hokimiyati asosida yashabkelayotgan bo‘lsalar, uy boshqaruvchisining ham roziligi olinganbo‘lishi, hamda u rozi bo‘lmagan taqdirda uning ustidan magistratgaarz qilib, uning rozilik berishi uchun majbur qilish mumkin edi;

2) nikoh yoshiga yetish, ya’ni qizlar uchun 12 yosh, yigitlaruchun 14 yosh balog‘atga yetish deb hisoblangan. Jinsiy balog‘atgayetish deganda, bola tug‘ish qobiliyati hamda umr bo‘yi birgayashayman, bizlarning tuzgan ittifoqimiz bu nikoh «muqaddasnarsa» degan ma’nolarni xayolidan hech qachon chiqarmaganholda umrini davom ettirishga tushunilgan;

3) er yoki xotindan birining nikohi hali ajratilmagan bo‘lsaya’ni, boshqa shaxs bilan nikoh munosabatlari davom etayotganbo‘lsa;

4) nikohga kirishuvchi shaxslar qonuniy asosda nikohga kirishhuquqiga, ya’ni jus conubii ga ega bo‘lishlari shart edi.

Rim davlatida imperator Yustinian boshqaruvi davriga qadarchet el fuqarolari Rim fuqarolari bilan nikohga kirisha olmaganlar,chunki chet el fuqarolari qonuniy asosda nikohga kirish huquqi(jus conubii)ga ega bo‘lmaganlar. Hatto ularni nikohdan o‘tkazmaslikmasalasiga siyosiy nuqtai nazardan yondoshib, chet el fuqarolariniRim oilasiga aralashtirmaslik hamda ularga Rim davlati fuqaroligihuquqini bermaslikni ko‘zlaganlar.

Qadimgi Rim tarixida nikohga kirishish marosimlarining harxil turlari qo‘llanilgan.

Birinchidan, kelin-kuyovga maxsus tayyorlangan nonni (yokishirinlikni) birga yeyish, qolgan qismini esa Yupiterga sadaqa asosidaolib kelish tartibida tuzilib, jretslar va boshqa shaxslar bilan birqatorda 10 ta guvoh ham qatnashgan.

Ikkinchidan, plebeylar marosimi, ya’ni bu tarozibon va simobtayoqchasi bilan bog‘liq bo‘lib, unda er va xotinning ota-onalarihamda beshta guvoh ishtirokida ilgaridan o‘rnatilgan so‘zlarni,luqmalarni takrorlash shart bo‘lgan.

80

Kuyov turmushga chiqayotgan kelindan «men uchun haqiqiyxotin, ya’ni «materfamilis» bo‘lishga qodirmisan» deb so‘rashi,bo‘lajak xotin esa «sen qayerda bo‘lsang, Gay, o‘sha joydan meniham topasan» degan so‘zlarni qaytarishi, hamda kuyov qizningotasiga misdan qilingan quymani «qalin» deb topshirishi lozimbo‘lgan. Bu marosimlar sinfiy davrning oxirigacha saqlanib qolgan.

Uchinchidan, hech qanday marosimlarsiz, XII jadval qonunla-rida ko‘rsatilganidek, xotin kishi o‘z taqdirini er kishi bilan bog‘-lashni jazm qilib nikohdan o‘tadi va u er hokimiyati ostida to‘liqqolib ketmaslikni e’tiborga olib, 1 yilda uch kecha-yu kunduzboshqa joyda yashab kelishi lozim bo‘lgan va natijada er hukmron-ligining mustahkamligini bo‘shashtirgan yoki bir yillik xotinga egalikqilish huquqi uzilgan.

Bu marosimlardan yoki amalga oshirilgan harakatlardanko‘rinib turibdiki, hamma holatlarda nikoh munosabatlarini o‘rna-tishdan maqsad asosan er kishiga (manus) hokimiyat yoki «musht»berishni, ya’ni xotin kishi ustidan erning hukmronligini o‘rnatishnazarda tutilgan.

Imperator Kanuley qonunlariga (445-yillar) asosan patritsiyva plebeylar o‘rtasida nikoh munosabatlariga yo‘l qo‘yilmagan vabunday munosabat Rim fuqarosi hamda peregrinlar o‘rtasida hammavjud bo‘lgan.

Imperator Avgust qonunlariga binoan, ozod tug‘ilgan shaxslarbilan ozodlikka qo‘yib yuborilgan shaxslar o‘rtasida, Rimfuqarolari bilan aktrisalar, fohishalar hamda qo‘shmachilar bilannikoh tuzishga ruxsat berilmagan, ya’ni nikoh tuzish man etilgan.

Rim davlatida nikohning tugatilish asoslari quyidagilardaniborat bo‘lgan:

— er-xotindan birining vafot etishi bilan;— er-xotinning biri ozodlik holatlarini yo‘qotishi natijasida;— sud tomonidan og‘ir jazoga tortilishi;— ruhiy va jismoniy tomondan aqli noraso deb topilishi;— ajrashish munosabatlarining ro‘yobga chiqishi bilan nikoh

tugatilgan deb hisoblangan.Rim davlatining sinfiy davrida nikohdan ajratish erkin bo‘lib,

er va xotinning birgalikdagi roziligi, o‘z xohishlariga binoan

81

ajratilardi. Undan tashqari, tomonlardan birining istagi bilan hamajratilgan.

Mutloq monarxiya davriga kelib, nikohdan ajratish anchamurakkablashdi. Imperator Yustinian tomonidan qabul qilinganqonunlarga asosan, ikki tomonning roziligi asosida tuzilgannikohdan ajratish man etildi. Lekin bir tomonlama erkni izhorqilish natijasida nikohdan ajralishga qat’iy sabablar, ya’ni er vaxotinning bir-biriga xoinligi, bevafoligi, hayotiga suiqasd ujushti-rishi, shuningdek ayb bilan bog‘liq boshqa harakatlarni amalgaoshirgan bo‘lsalar, katta jarimani to‘lab nikohdan ajralishga rozilikberilgan.

Nikohdan ajralish usullaridan yana biri, er va xotin tomonidanayb harakatlari bo‘lmagan taqdirda ham, birining jinsiy aloqagalayoqatsizligi hamda diniy vakillar bilan butunlay monastirga o‘tishixtiyorini tanlagan bo‘lsa, bunday holatlarda ham nikohdan ajratishmumkin edi.

Gay o‘zining institutsiyasida nikohdan hech qachon er vaxotinning jahli chiqqan paytida ajratilishi mumkin emasliginita’kidlaydi. O‘z eridan ajrashgan xotin-beva «xafachilik» yilini(traur yili) o‘tkazib, yangi turmushga chiqishi mumkin bo‘lgan.Ammo axloq, odat normalari talab etgan hamda oldingi eridanagar homilador bo‘lgan bo‘lsa, 6 oy ichida farzand ko‘rishi lozimbo‘lgan va bu munosabatlar xotin kishining sofdil, ya’ni boshqashaxslar bilan aloqada bo‘lmaganligini ko‘rsatgan, hamda u 18oydan keyin nikohga chiqa olgan. Eri o‘lgan ayol bo‘lsa, ikki yilo‘tgandan keyin nikoh qurishi mumkin bo‘lgan. Yangi ergachiqqan xotin, bolalarining manfaatini o‘ylagan holda yangi oilagaoldingi eridan qolgan mulklarini unga o‘tkazmasligi va bermasligilozim bo‘lgan.

3-§. Er-xotin o‘rtasidagi shaxsiy va mulkiy munosabatlar

Qadimgi Rim davlatida vujudga kelgan shaxsiy va mulkiymunosabatlar, huquq va majburiyatlar cum manu va sine manuasosida tuzilgan nikoh munosabatlarida bir-biridan ancha farqlangan.

82

Cum manu asosida tuzilgan nikoh huquqiy munosabatlaridaxotin kishi, o‘z bolalari bilan filiae locoga binoan er kishininghokimiyatiga, ya’ni qo‘l ostiga o‘tgan. Butun hokimiyat erga berilgan.Rim davlatining dastlabki davrlarida erning hukmronligi cheksiz,mutloq monarxiyadagidek, lekin xo‘jalik hayotining yanadarivojlanishi va madaniy turmushning takomillashishi natijasida erhukmronligi, uning hokimiyati ancha chegaralanib, xotininio‘ldirish yoki uni ijaraga berib yuborish kabi huquqlari tamomanyo‘qola boshladi.

Sine manu asosida tuzilgan nikoh munosabatlarida xotin kishio‘zining haqiqiy otasi hukmronligida qolib, oldingi oilasiga mansubbo‘lib, mustaqil asosda o‘zining huquqiy holatini saqlab qolgan.Lekin xotin kishi boshqa oilaga tushgandan keyin eri baribarustunlik, imtiyozli holatlarga ega bo‘lgan huquqlarini saqlab qolgan.

Turmushga chiqqan xotin kishi erining familiyasiga, uningjamiyatda tutgan o‘rni bilan bog‘liq bo‘lgan (masalan, pretorbo‘lsa, pretor xotini, zodagon bo‘lsa, zodagonlar oilasi kelini)huquqlarini o‘zlashtirish hamda erning doimiy yashab turgan joyixotinining ham yashash joyi deb hisoblangan.

Er kishi da’vo tartibida xotinini egallab olgan har qandaykishidan talab qilib olish huquqiga ega ekanligi, er-xotinning bir-biriga hurmat bilan qarashligi lozim edi. Faqatgina er va xotinningbir-biriga bevafolik yoki xoinlik qilishi, kimning aybi bilan bo‘lgan-ligiga qarab nikohdan ajratish amalga oshirilardi. Aybli bo‘lgan tomonuyidan olib kelgan va birgalikda yashash davomida orttirgan mol-mulklari aybsiz tomonga qoldirilardi, ayniqsa xotin kishining o‘zeriga xiyonati juda og‘ir kechardi.

Rim davlatida cum manu asosida tuzilgan nikohda barcha xotintomonidan olib kelingan mulklar erning ixtiyoriga o‘tkazilar vanikohdan oldingi mulklari bilan to‘liq asosda qo‘shilib ketardi.

Xotin tomonidan olib kelingan mulk, hatto er-xotin ajralibketgandan so‘ng ham xotinga qaytarilmasdi, aksincha u eriningvafot etganligi munosabati bilan meros tartibi asosida o‘zininghissasini yoki unga tegishli ulushini olardi, xolos.

Sine manu nikohida esa er-xotinlar alohida bo‘lib, hattooddiygina asosda mulkni boshqarish ham xotinining roziligiga binoan

83

amalga oshirilib, er-xotinlar o‘rtasidagi munosabat topshiriqberish shartnomasi orqali turmushga tatbiq etilardi.

Nikoh munosabatlari asosida xotin o‘z uyidan olib kelganashyolarini, uy boshqaruvchisi va boshqa shaxslar tomonidanberilgan, hadya qilingan mulklar «to‘y sovg‘asi»dek er-xotinningoilaviy hayotidagi moddiy qiyinchiliklarini yengillashtirish maqsa-dida ishlatilardi.

Respublikaning ilk davrida cum manu asosida tuzilgan nikohlarda«to‘y sovg‘asi»ga huquqiy holat o‘rnatilmagan bo‘lib, u xotintomonidan olib kelingan mulklar qatoriga, ya’ni erning mulkitarkibiga kiritilgan.

Sine manu nikohi asosida olingan yoki xotini va boshqa shaxslartomonidan berilgan mulklarga boshqacha huquqiy rejim o‘rnatilib,agar nikohdan ajralish yoki erning vafoti bilan bog‘liq munosabatkelib chiqsa, barcha olingan «to‘y sovg‘alari»ni og‘zaki kelishishasosida er tomonidan qaytarib berishni o‘z zimmasiga olgan.

Agar asossiz nikohdan ajralishga xotin sabab bo‘lgan bo‘lsa,pretor tomonidan da’vo qo‘zg‘atilib, mulkning ma’lum bir qisminierga qaytarib bergan va bunga asos xotin kishining aybi, ya’ninikohdan ajralish sababi ko‘rsatilgan.

Rim davlatining rivojlanish tarixining I—III asrlari mobaynida«to‘y sovg‘alari» alohida huquqiy tartibga solingan, ya’ni nikohdavomida er barcha mulklarning egasi hisoblangan va mulkni tasarrufqilishni ham amalga oshirgan. Lekin xotinning manfaatini e’tiborgaolgan holda, imperator Avgust tomonidan qonunlar qabul qilinib,xotin kishining roziligi bo‘lmagan taqdirda unga taalluqli bo‘lganyerni (yer uchastkasini) tasarruf qilish huquqi taqiqlangan.

Hatto «to‘y sovg‘alari» ni qaytarib olish uchun xotin-qizlarda’vo arizasini berganlar va bu ariza «to‘y sovg‘asini» qaytaribberish to‘g‘risida deb atalgan. Er «to‘y sovg‘asi» dan bolalarinio‘ylagan holda (chunki ko‘pincha bolalar er kishida qolardi) ma’lumbir qismini olardi hamda harakat qilingan summalarni jarimaasosidagidek ushlab qolardi.

Imperator davrida «to‘y sovg‘asini» olgan er o‘z xotinininghisobiga (o‘z oilasiga) hadya sifatida ma’lum sovg‘alarni, mulk yokiashyolarni bergan. Dastlabki paytda bu hadyalar nikohga qadar

84

amalga oshirilgan bo‘lsa (chunki er-xotin bir-biriga biror mulkhadya qilishi mumkin emas edi) keyinchalik nikoh tuzish huzuridahadya etishga ruxsat etilgan va bu mulklar erning mulki hisobigao‘tkazilgan, biroq erning aybi bilan nikoh bekor bo‘lsa, bu mulkxotiniga to‘liq o‘tkazilgan.

4-§. Ota hukmronligi instituti

Rim quldorlik jamiyatining eng buyuk yutuqlaridan biri — buota hukmronligi institutining vujudga kelishi.

Mashhur huquqshunos Gay ota hukmronligi institutiniquyidagicha ta’riflaydi: «Ota hukmronligi instituti Rim fuqarolari-ning qat’iy belgilangan milliy institutidir... yana shunday shaxslar-ning bo‘lishi amri maholki, o‘z bolalarining ustidan shundayhukmronlikka, hokimiyatga ega bo‘lgan Rim fuqarolaridek».Haqiqatan ham, Rim davlati «ota hukmronligi» institutinimustahkamlab, dastlab unga mutloq huquqlar berib, rim huquqinirivojlantirishga o‘zining mislsiz xizmati bilan jahon davlatlarigao‘rnak bo‘ldi.

Bu huquqiy munosabatda mustaqil shaxs (persona sui juris)faqat ota hisoblangan. Ota barcha, huquqlarga ega bo‘lgan va «o‘zigao‘zi xo‘jayin» sifatida e’tirof etilgan, uning o‘g‘il-qizlari esa «yot(begona) bo‘lgan shaxslarning huquqi»ga (persona alieni juris)ega bo‘lganlar.

Ota hukmronligi ostida voyaga yetgan o‘g‘il yuqori mansabga(senator bo‘lishdan tashqari) erishsa ham, ozodlik va fuqarolikholatiga ega bo‘lganligidan qat’i nazar, oilada o‘zining oilasi, bolalaribor bo‘lsa ham, baribir ota hukmronligiga bo‘ysungan. Chunki otahukmronligi faqat bir odamda, ya’ni otada bo‘lgan, otaning xotinigao‘z o‘g‘illari bo‘ysunmagan.

Ota hukmronligi instituti quyidagi uch asosda vujudga kelgan:1) o‘z ota-onasidan tug‘ilgan farzandlar, ya’ni nikoh asosida

tug‘ilgan farzandlarning otasi ularning haqiqiy otasidir. Bu qoidani1804-yildagi Napoleon fuqarolik kodeksi ham o‘ziga asosiy qoidasifatida qabul qilgan;

2) nikohsiz tug‘ilgan farzandni qonuniy asosda rasmiylashtiribo‘zining farzandi deb hisoblash;

85

3) farzandlikka olish.Konkubinat asosida nikohsiz tug‘ilgan farzandlarning ota-

onalar tomonidan qonuniy tug‘ilgan farzand deb tan olinishiorqali farzandning huquqiy holati o‘zgaradi va ota hukmronligiinstituti o‘rnatiladi.

Ota hukmronligi instituti nikohsiz tug‘ilgan farzandning ota-onalarining nikohga kirishishlari bilan qonuniy rasmiylashtirishdeb tushuniladi va farzand shu kundan boshlab Rim fuqarosihuquqiga to‘liq ega bo‘ladi.

Ota hukmronligining vujudga kelishi, farzandning huquqiyholatini rasmiylashtirilishi yoki qonunlashtirilishi imperator tomo-nidan qabul qilinadigan reskriðtlar asosida ham amalga oshirilgan.Ba’zi hollarda nikohsiz tug‘ilgan farzandning munitsiðial senatninga’zosi bo‘lishi, qizning esa senat a’zosiga turmushga chiqishi sababliularning huquqiy holati o‘zgargan va qonunlashtirilgan.

Farzandlikka olish uchun ota hukmronligi ostida bo‘lmaganshaxslar imperator reskriðtlarini olishga majbur bo‘lgan.

Ota hukmronligi ostida bo‘lgan shaxslarni farzandlikka olishuchun ota-ona farzandlikka olinayotgan shaxs huzurida uningavvalgi ota-onalarini chaqirgan holda kelishib olishgan va bukelishuv sud bayonnomasiga kiritilgan.

Farzandlikka olishning o‘ziga xos shartlari ham bo‘lgan. Buularga quyidagilar kiritilgan:

— farzandlikka oluvchilar asosan er kishilar va istisno tariqasidaxotin-qizlar bo‘lishiga yo‘l qo‘yilgan, lekin ular farzandlikka olishgaqadar o‘z farzandlari bo‘lgan va ularni yo‘qotib qo‘ygan bo‘lishlarilozim bo‘lgan;

— farzandlikka oluvchi shaxs ota hukmronligiga mansubbo‘lmagan, barcha huquqlarga hamda «o‘ziga o‘zi xo‘jayin» bo‘lganshaxs bo‘lishi talab etilgan;

— farzandlikka oluvchi shaxs farzandlikka olinayotgan shaxsdan18 yosh katta bo‘lishi lozim bo‘lgan harakatlardan tashkil topgan.

Rim jamiyatining tarixida ota-onalar va bolalarning huquq vamajburiyatlari xilma-xil bo‘lgan. Qadimgi Rimda otaning huquqio‘z bolalariga nisbatan chegaralanmagan bo‘lib, «hayot va o‘lim»huquqini ham hal qilgan, farzandlarini sotish huquqiga ega bo‘lgan.

86

Vaqt o‘tishi bilan bu qahrli jazolar asta-sekinlik bilan zaifla-shib, bo‘shashib, o‘z farzandlariga nisbatan uy jazolarini qo‘llashgaolib keldi. Ota, ona va farzandlar bir-birlarini o‘zaro hurmatqilishlari, aliment bilan ta’minlashlari va boshqa munosabatlartakomillashib bora boshladi.

Ota hukmronligi ostida bo‘lgan farzandlarning mulkiy holatishundan iborat bo‘lganki, ular shartnomalar tuzish huquqigaega bo‘lganlar, ammo shartnomalardan kelib chiqadigan barchahuquq va majburiyatlar otaga taalluqli bo‘lgan. Ota hukmronligiostidagi voyaga yetgan shaxslar shartnomalar tuzish oqibatida yokibiror-bir huquqbuzarlik asosida yoki boshqa shaxslarga zararyetkazish munosabatlari kelib chiqqan bo‘lsa, xuddi qullarningda’vosiga o‘xshash da’vo asosida oila boshlig‘iga da’vo joriy etilardi.Oila boshlig‘i da’voni qabul qilishi va keltirilgan zararlarni to‘lashiyoki zarar yetkazgan shaxsni zararni qoplashni talab etayotganshaxsga topshirishi mumkin edi. Agar zarar yetkazgan shaxs boshqauy boshqaruvchisiga o‘tib ketgan bo‘lsa, qilingan ayb ham shushaxs bilan bog‘liq bo‘lib boshqa, ya’ni o‘tib ketgan oila boshlig‘igada’vo qaratilardi (javobgarlik doimo ayb qilgan shaxsning yashashibilan bog‘liq bo‘lgan).

Rim davlatida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning va xo‘jalikmunosabatlarining rivojlanishi natijasida ota hukmronligi ostidagishaxslardan foydalanmaslik oila boshlig‘i uchun samara bermayqoldi. Ayniqsa, hukmronlik ostidagi shaxslar bilan boshqa huquqsubyektlari shartnomali huquqiy munosabatlarga kirishmay qo‘ydiva uy egasi o‘zining qullaridan, voyaga yetgan farzandlaridanmaqsadga muvofiq foydalana olmasdi.

Yuqorida ko‘rsatilgan holatlar uy boshqaruvchisini o‘ziningqo‘l ostidagi qullariga, voyaga yetgan shaxslariga ma’lum vakolatlarberishni taqozo etardi. Natijada qullar va voyaga yetgan shaxslarningmulkiy layoqatlari kengaydi va ko‘proq, keng ma’noda muomalalayoqatiga ega bo‘ldilar.

Qadimgi Rim jamiyatida qullarga qo‘llanilgan pekuliymunosabatlari, ya’ni qullarga yer, yer uchastkasi, mollar, ho‘kiz-lar, ba’zi hollarda esa qullarni berish munosabatlarini kengay-tirish zarurati kelib chiqdi.

87

Pekuliy institutining mohiyati shundan iborat ediki, qul o‘ztomorqasida jon-jahdi bilan ishlab, o‘z bolalari, xotinining hammehnatlarini qo‘llab, samara olishga harakat qilgan va o‘z uyi asosidayoki o‘z mulki asosida, hatto bu mulkning egasi quldor yoki oilaboshlig‘i hisoblansa ham, mustaqil harakatni amalga oshirgan,mulkdan foydalangan va uni boshqarish yoki yashirish asosidakam bo‘lsa ham tasarruf etgan.

Rim davlatida huquqiy munosabatlarning yanada rivojlanishinatijasida mustaqil yangi harbiy pekuliy vujudga keldi. Bu pekuliyilgarigi pekuliyga qaraganda mulkiy huquq layoqatini kengaytirganholda haqiqiy fuqarolik huquqiy munosabatlarining subyektibo‘lishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib bergan. Bunga yarashaharbiy xizmat davrida sotib olgan mulklari, maoshi, harbiy xizmatyoki urushlar natijasida qo‘lga kiritgan mol-mulklari, harbiyxizmatga o‘tayotgan paytda berilgan sovg‘alar, hadyalar uning mulkihisoblansa-da, lekin harbiy pekuliy olgan shaxsning o‘zi otahukmronligi ostidagi mulk hisoblangan.

Ota hukmronligi ostidagi pekuliy o‘lim oldidan vasiyatnomaqoldirmagan bo‘lsa, barcha mulklar, ashyolar oddiy pekuliygao‘xshab ota hokimiyatiga, ya’ni uning mulkiga o‘tkazilardi.

Rim jamiyatining mutloq monarxiya davriga kelib, harbiypekuliyga ona tomonidan biror-bir mulk yoki meros hadya tariqasidaqoldirilgan bo‘lsa, ushbu mulk uning o‘zigagina tegishli bo‘lgan.Ota bu yerda mulkni umrbod boshqarish va foydalanish huquqigaega bo‘lib, hukmronlik ostidagi shaxs bilan teng asosda foydalanishimumkin bo‘lgan.Ushbu qoida imperator Yustinian tomonidanyanada mustahkamlangan.

Rim huquqida ota hukmronligi quyidagi asoslar bo‘yichatugatilgan:

— oila boshlig‘ining, ya’ni otaning vafot etishi bilan;— voyaga yetgan, lekin ota hukmronligidan ozod bo‘lmagan

shaxsning vafot etishi bilan;— uy boshqaruvchisining yoki unga qarashli shaxslarning

ozodlik va fuqarolik holatlarini yo‘qotishi asosida;— uy boshqaruvchisining qaramog‘idagi shaxslarga yordam

bermaganligi va uy boshqaruvchisi lavozimidan ozod qilinishinatijasida;

88

— uy boshqaruvchisi qaramog‘idagi shaxsning faxriy unvon-larga ega bo‘lishi va boshqa hollarda ota hukmronligi o‘z kuchiniyo‘qotgan.

Yuqorida ko‘rsatilganlardan tashqari, ota hukmronligi qara-mog‘idagi shaxsga emansiðatsiya usulini qo‘llash, ya’ni otaningo‘z roziligi va qaram bo‘lgan shaxsning roziligi asosida amalgaoshirilgan.

Imperator Yustinian davriga kelib, emansiðatsiya quyidagiasoslarda amalga oshirilgan:

— imperator reskriðtiga binoan bu reskriðt sud bayonnomasidayozilishi;

— uy boshqaruvchisining o‘z arizasiga muvofiq sud bayonno-masiga yozilishi;

— uy boshqaruvchisining ruxsati bilan ko‘p yillar davomida,faktik holat asosida unga ozodlik berganga o‘xshab yurishi natijasida.

5-§. Vasiylik va homiylik

Rim davlatida (sui juris) o‘ziga-o‘zi xo‘jayin ya’ni, ozodbo‘lgan Rim fuqarolari hamda shu davlat hududida istiqomat qilibturgan shaxslar o‘zining kasalligi, nogironligi yoki boshqa holatlarbilan bog‘liq bo‘lgan hollarda, o‘zining fuqarolik huquq layoqat-larini amalga oshiruvchi shaxslarning yordam berishiga muhtojbo‘lganlar. Muomalaga layoqatsiz fuqaro shaxsini, uning qonuniyhuquq va manfaatlarini himoya qilish uchun, shuningdek qonundanazarda tutilgan hollarda mulkiy huquqlarini qo‘riqlash, voyagayetmagan shaxslar, yengil tabiatli xotinlar, eri o‘layotgan paytdavasiyatnomada xotiniga kim vasiy yoki homiy bo‘lishini tayinlabketgan holda — bu xotinga, aqli zaif bo‘lgan shaxslarga vasiylik vahomiylik belgilangan.

Vasiyning vakolati o‘ziga-o‘zi xo‘jayin bo‘lgan shaxsningkasalligi yoki boshqa holatlari tufayli, o‘z mulkini qo‘riqlay olmas-ligi, boshqarishi yoki uni tasarruf eta olmasligi, uning jismoniyyoki ma’naviy tomondan qilayotgan harakatlarini tushunib yetaolmayotganligi sababli bu harakatlarni qonuniy asosda amalgaoshirishdan iborat bo‘lgan.

89

Ota hukmronligi institutining yaxshi ishlamaganligi, o‘z qo‘liostidagi shaxslarning huquqlarini himoya qila olmasligi ham vasiylikva homiylikni keltirib chiqargan.

Vasiylik Gay institutsiyasi va XII jadval qonunlariga asosan,xotinlar ustidan 25 yoshgacha, hatto vasiyatnomada to turmushgachiqmaguncha degan so‘z va muddat bo‘lsa turmushga chiqqun-gacha, ayniqsa xotinlar pul va ashyolarga o‘ch bo‘lganligi, ularningtabiati yengilroq ekanligidan kelib chiqib vasiylik tayinlangan.

Vasiylik (tutela) ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lganshaxslarga ham tayinlangan. Ko‘pincha u magistrat tomonidantayinlangan, ammo vasiy o‘zining kasalligi, yoshi, davlat xizmatiyoki harbiy xizmatlarini vaj qilib o‘z vakolatidan soqit bo‘lishimumkin bo‘lgan.

Vasiy faqat o‘z vasiyligida bo‘lgan shaxsning manfaatini ko‘zlabharakatlarni amalga oshirishi lozim bo‘lgan. O‘zining manfaatiuchun biror-bir harakat qilinsa yoki vasiylikda bo‘lgan shaxsningmulkini, uyini yoki biror ashyoni sotib, vasiyligida bo‘lgan shaxsgazarar yetkazgan bo‘lsa, da’vo qilish lozim bo‘lib, yetkazilganzarar to‘liq vasiydan undirib olingan.

Vasiyning burchi vasiyligida bo‘lgan shaxs tomonidan tuzilganshartnoma va majburiyatlarni tasdiqlash, shartnoma tuzish uchunmaslahatlar berish yoki oldindan kelishib olish masalalarini halqilishdan iborat bo‘lgan. Imperator Sever (mil. avv. 195-yil) davrigakelib, vasiy o‘z vasiyligida bo‘lgan shaxsning qishloq yerlarini yokishahardagi yerlarini sotish yoki garovga qo‘yishi to‘liq asosda manetilgan. Undan tashqari, vasiy va uning homiyligidagi shaxslaro‘rtasida nikoh tuzishlarga ham yo‘l qo‘yilmagan.

Rim davlati huquqi tarixida vasiylikdan tashqari homiylik hammavjud bo‘lgan.

Homiy (cura) — voyaga yetgan shaxslar tomonidan o‘zmulkini boshqara olmayotgan, aqli zaif, jismoniy tomonidankamchiligi bor shaxslar yoki qilgan harakatlarining oqibatini to‘liqtushunib yeta olmaydigan shaxslarga tayinlangan. Homiy ko‘pinchavasiy tomonidan o‘z vakolatini bajara olmaganligi yoki vasiyatno-mada ko‘rsatilgan shartlarni, vazifalarni intizomsiz, yomon va lozimdarajada bajarmaganligi sababli vasiyning o‘rniga tayinlangan.

90

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Rim davlatida oila nimadan iborat bo‘lgan?2. Mashhur huquqshunos Gay ota hukmronligi institutiga qanday

ta’rif bergan?3. Agnatik oila deganda qanday oila tushunilgan?4. Kognatlar tushunchasi qanday ma’noni bildiradi?5. Mashhur huquqshunos Modestin nikohga qanday ta’rif bergan?6. Rim davlatida nikohning qanday turlari mavjud bo‘lgan?7. Rim huquqida nikohga kirish uchun qanday shartlar qo‘yilgan?8. Rim huquqida nikohdan ajralishga qaysi holda yo‘l qo‘yilmagan?9. Ota hukmronligi instituti qanday asosda vujudga kelgan?10. Farzandlikka olishning qanday shartlari bo‘lgan?11. Quyidagi masalani rim huquqi bo‘yicha hal qiling:otaning roziligi

bilan uning o‘g‘li Rim armiyasida xizmat qilish uchun harbiy xizmatgakirdi. Vaqt o‘tishi bilan o‘g‘il yuqori mansabga erishdi va katta uy-joy sotiboldi. Lekin bu vaqtga kelib uning otasi kontragentlar bilan shartnomaviymunosabatlarga kirishib, o‘zining butun mol — mulkidan ayrildi vakreditorlari oldida qarzdor bo‘lib qoldi. Ota kreditorlarning talabini qondirishuchun o‘g‘liga tegishli mol-mulk bilan hisob-kitob qilishi mumkinmi?

12. Rim huquqi bo‘yicha quyidagi muammoning yechimini toping:Rim fuqarosi Tiberiyning uchta nevarasi bo‘lib, ulardan birinchisi uningo‘zi bilan yashaydigan o‘g‘lidan ikkinchisi, emansiðatsiya qilingan o‘g‘lidanuchinchisi, to‘g‘ri nikohda turuvchi qizidan tug‘ilgan. Nevaralarning qaysibiri Tiberiyning hokimiyati ostida bo‘lgan?

91

V bob

ASHYOVIY VA MULKIY HUQUQLAR

1-§. Ashyolar va uning turlari. 2-§. Egallash tushunchasi va uning turlari. 3-§. Egalik qilish va uning tugatilishi. 4-§. Mulk huquqi. 5-§. Mulk huquqining turlari. 6-§. Xususiy mulk huquqi tushunchasi va mazmuni. 7-§. Umumiy mulk huquqi. 8-§. Shartnomalar bo‘yicha mulk huquqining vujudga kelishi. 9-§. Mulk huquqini himoya qilish.

1-§. Ashyolar va uning turlari

Rim huquqining asosiy institutlaridan birini tashkil etadiganmunosabatlar—bu ashyoviy huquqiy munosabatlar. Ashyoviyhuquqiy munosabatlar fuqarolik huquqining asosiy obyektlaridanbiri hisoblanadi. Qadimgi Rim tarixida, ayniqsa uning sinfiy davridaashyolar tushunchasi keng ma’noda ishlatilgan. Rim huquqshu-noslari ashyolarni tashqi dunyoning moddiy munosabatlaridaniborat, ular o‘z ichiga yuridik munosabatlarni va huquqni hamqamrab oladi deb ta’riflaganlar.

Ashyoviy huquqiy munosabatlar — erk, xohish, iroda bilanbog‘liq bo‘lgan, shaxslar yoki guruhlar o‘rtasidagi ashyolarningkimgadir taalluqliligini belgilaydigan va mustahkamlaydigan, ba’ziholatlarda o‘zgartiradigan holatlar haqidagi umumiy ta’limotdaniborat bo‘lib, shaxslarning ashyolar ustidan hukmronligini vaboshqarishni ta’minlovchi munosabatlardir.

Ashyolar ko‘chmas mulklar va ko‘chirilishi mumkin bo‘lgan,bo‘linadigan va bo‘linmaydigan, iste’mol qilinadigan va iste’molqilinmaydigan, jinsiy alomatlarga ega bo‘lgan ashyolar va individualashyolarga, oddiy va murakkab ashyolarga, asosiy va mansubashyolarga fuqarolik muomilasidan chiqarilgan va fuqarolik

92

muomilasidan chiqarilmagan va boshqa ashyoviy huquqiymunosabatlarga bo‘lingan.

Rim tarixchilari va huquqshunoslari umuman ashyolarniquyidagi ikki qismga bo‘lganlar:

1) alloh huquqi (tabiiy huquq) asosida yaratilgan ashyolar;2) allohning yerdagi vakili bo‘lgan insonlar huquqi asosida

vujudga kelgan ashyolar.Alloh huquqi (tabiiy huquq) asosida yaratilgan ashyolar deb,

faqat allohning ma’lum, nihoyatda, kuchli va yuqori bo‘lgan,ya’ni shaxslar unga bo‘ysunishi lozim bo‘lgan fuqarolik munosaba-tidan chiqarilgan va huquqiy sohalar bilan tartibga solinmaydigansakral huquqlarga aytilgan.

Rimliklar qadimdan ashyolarni yana ikki qismga, ya’ni sakralashyolar va diniy ashyolarga bo‘lganlar.

Sakral ashyolarga alloh huquqi (tabiiy huquq) asosidagiashyolar kiritilib, ular ommaviy qarorlar, ya’ni alloh tomonidanqabul qilingan qarorlar asosida vujudga kelgan.

Diniy ashyolarga esa xususiy huquq bilan belgilangan yokiinsonning shaxsiy qarori bilan vujudga keladigan munosabatlarkiritilgan. Masalan, insonning dafn etilishi va bu joyning muqaddasjoyga aylanishi, insonning faqat o‘z erki bilan bog‘liq bo‘lganharakatlarini amalga oshirishga tushunilgan. Inson huquqlari bilanbog‘liq ashyolar yoki huquqiy sohalar Rim davlatining ommaviyhuquqi va xususiy huquqlari bilan tartibga solingan.

Rim huquqida shunday ashyolar bo‘lganki, ularning subyektiRim xalqi hisoblanib (Populus Romanus), ular ommaviy huquqbilan bog‘liq bo‘lgan.

Ular quyidagilardan iborat:— Rim jamiyati a’zolarining barchasi tomonidan umumiy

asosda foydalaniladigan, ya’ni daryolar, portlar, yo‘llar, teatrlar,stadionlar va boshqa ommaviy xarakterga ega bo‘lgan ashyolar;

— davlatga oid maxsus foydalaniladigan ashyolar, davlatxazinasi, harbiy obyektlar, qurol aslahalar va boshqa ashyolardaniborat bo‘lib, ular maxsus huquqiy rejim qo‘llanishini taqozoetadi hamda fuqaro tomonidan foydalanishi chegaralangan huquqobyektlaridan iboratdir;

93

— davlatga xos bo‘lgan savdo munosabatlarining obyektlari,masalan davlat yer fondidan tashkil topgan.

Rim huquqida ashyolar bo‘linadigan va bo‘linmaydigan qismlargaajratilgan. Bo‘linadigan ashyolar shunday ashyolarki, xo‘jalikmaqsadini yo‘qotmaydigan va uni qismlarga bo‘lganda ham o‘ztarkibini, bahosini yo‘qotmasdan, qismlarga bo‘lingan ashyolar-ning o‘zi ham alohida o‘z qiymatini yo‘qotmaydigan, lekin kichik vaoz miqdorda tovarlardan, ammo to‘liq asosda mavjud bo‘lganmunosabatlardan tashkil topadi (masalan, qand, sariyog‘, asal, non,go‘sht, kolbasa, yong‘oq va boshq.). Bo‘linadigan ashyolar turkumida,ayniqsa umumiy mulk huquqi bilan bog‘liq munosabatlarda huquqqanisbatan hissa va obyektga bo‘lgan hissalar mavjud bo‘lgan. Ular realva ideal hissalarga bo‘linganlar. Bu munosabatlarning asl ko‘rinishimoddiy munosabatlarga o‘xshamasligi ham mumkin, lekin o‘shahuquqlarning asosini moddiy ashyolar tashkil etadi.

Ideal hissalar deb, ashyoga qo‘shilgan mol-mulk boshqamulklar bilan aralashib, o‘zining jismini obyekt sifatida yo‘qotishiyoki boshqa obyektlarga o‘tib ketishi mumkin. Ana shu ashyogabo‘lgan huquq ichida qaysi shaxs tomonidan qo‘shilgan ashyobo‘lsa, uning qiymati, bahosi yotadi va hissalarga bo‘linadi.

Ideal hissalar asosida vujudga kelgan obyekt umumiy mulkhuquqi asosida bo‘lsa, ularning bo‘linish va bo‘linmasligi muhimahamiyatga ega bo‘lib, ya’ni barpo qilingan obyekt natura asosidabo‘linishi yoki bu ashyo umumiy mulk huquqi subyektlariningbiriga o‘tkazilgan bo‘lsa, qolganlari esa pul tovonlari (yoki qo‘shganhaqini) oladi.

Bo‘linmaydigan ashyolar turkumiga ma’lum qismlarga ajralishinatijasida xo‘jalik mohiyatini va unga mansubligini yo‘qotadiganashyolar (mashina, traktor, stanok va hokazolar) kiradi. Ashyolarnibo‘lish majburiyatni bajarishda, javobgarlik o‘rnatishda hissalargaqarab belgilanishi, yoki ashyolarni bo‘lmaslik va birgalikdagiumumiy javobgarlik xususiyatlari bilan bog‘liqdir.

Iste’mol qilinadigan va iste’mol qilinmaydigan ashyolarashyoning tayinlanishiga qarab belgilanadi. Ular iste’molqilingandan keyin o‘z jismini, urug‘ini yo‘qotadi. Bular asosanoziq-ovqat mahsulotlaridir.

94

Iste’mol qilinmaydigan ashyolar deb, ulardan foydalanganvaqtda o‘z bahosini, mohiyatini yo‘qotmasdan yoki umuman yo‘qbo‘lib ketmaydigan ashyolarga tushunilgan. Masalan, ulargaqimmatbaho toshlar, yoqut va zumradlar, brilliantlar, oltintaqinchoqlar va boshqa qimmatbaho ashyolar kiradi.

Jinsiy belgilari va xususiy alomatlari, ya’ni individual xusu-siyatlari bilan farq qiladigan ashyolar, ularni ko‘pchilik Rimhuquqshunoslari almashtiriladigan va almashtirilishi mumkinbo‘lmaydigan ashyolar sifatida e’tirof etganlar.

Jinsiy belgilari bilan farq qiladigan ashyolar deganda, tayinla-nishi va jinsiga ko‘ra soni, o‘lchov belgisi, og‘irligi, baholarigaasoslanib, har birining huquqiy munosabatda qanday holatda, ya’niobyekt yoki jinsiy alomatga ega bo‘lgan ashyo sifatidami (ona qo‘yyoki qo‘chqor), yoki sonining kerakligi (100 ta soldat), og‘irligi(10 tonna)ni yetkazib berish kabi munosabatlar tushunilgan.

Individual yoki xususiy alomatga ega bo‘lgan ashyolar—buma’lum shaxslar, ustalar, hunarmandlar tomonidan ishlabchiqiladigan ashyolar, ya’ni individual shaxsning ish faoliyatistatusi, hatto obro‘yi, mehnatining sifati, mahsulotning jahonandozalari asosida ishlab chiqilganligi, umuman individualshaxsning xarakterli xususiyati bilan belgilanadigan ashyolardir.Ularning o‘rniga boshqa ashyolarni ishlatib bo‘lmaydi.

Asosiy ashyolar va unga mansub bo‘lgan ashyolar deb, shundayashyolarga aytiladiki, bu ashyolar asosiy ashyosiz o‘z harakatiniamalga oshira olmaydigan hamda uning yuridik holatigabo‘ysunadigan ashyolar turkumidan iborat bo‘lgan.

Mansub ashyolar — asosiy ashyolarning qismi, unga taalluqliyoki uning hosillari. Ular yuridik mustaqil harakatlarni amalgaoshira olmaydi, ya’ni asosiy ashyoga bo‘ysunuvchidir. Hosil vadaromadlarni hal qilishda asosiy ashyoga murojaat qilganlar.Ayniqsa, qonuniy, insofli asosda egallangan shaxs tomonidanjarblanuvchi da’vo qilgunga qadar, olingan foyda va daromadlarnitasarruf qilgan bo‘lsa, uni qaytarib olishi mumkin bo‘lmagan.Tabiiy bo‘lgan foydalar ham mavjud bo‘lib, bu yerda ashyoningmaqsadga muvofiq ravishda tayinlanishi buzilmasdan, tabiat orqalihosil, daromadlar olish mumkin. Yana daraxtlardan olingan

95

mevalar, bog‘dan olingan hosillar, shuningdek qoramol, qo‘y,echki va boshqa hayvonlardan olingan ashyolar tushunilgan.Ularning huquqiy holati shu ashyolar, ya’ni daraxtlar, bog‘lar,qo‘y-qo‘zilar, qoramollar kimga tegishli bo‘lsa, o‘sha shaxsninghukmronligida bo‘lib, shu shaxs tomonidan belgilangan.

Rim huquqida, ayniqsa, ashyoviy huquqiy munosabatlargakirishayotgan paytda ashyoning huquqiy holati, ya’ni fuqarolikmuomilasidan chiqarilgan yoki chiqarilmaganligini aniqlab olishlozim. Chunki shunday ashyoviy obyektlar borki, bu munosabat-lar fuqarolik huquqiy munosabatlarida yoki aynan fuqarolaro‘rtasida shartnomalar tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi. Fuqarolik huquqiymunosabatlarning obyektlari xususiy mulk bilan bog‘liq ashyolarbo‘lib, ko‘pchilik holatlarda fuqarolarning o‘rtasida hamda fuqarolarva yuridik shaxslar o‘rtasida ham qo‘llaniladi.

Ashyolarning muomiladan chiqarilgan yoki muomiladanchiqarilmagan-ligiga qarab huquqiy rejim qo‘llaniladi. Muomiladanchiqarilgan ashyo-larga davlatning o‘ziga xos mulklari, shaharmulklari, Rim davlatining hududlari va boshqa mulklar kiritilgan.Bu mulklar yoki ashyolarning ko‘proq boshqa ashyolardan farqi,tabiiy asosda vujudga kelgan hamda maxsus vazifalarni amalgaoshiruvchi mulklardan iborat bo‘lgan.

Imperator Yustinian institutsiyalarida ham bu ashyolarga kattae’tibor qaratilgan. Sinfiy davr huquqshunoslari hatto tabiat tomo-nidan yaratilgan ashyolarning mavjudligini va ulardan barcha Rimfuqarolari teng asosda foydalanishi mumkinligini e’tirof etib, ularniquyidagilardan iborat deb hisoblaganlar:

— havo qatlami;— oqar suvlar;— dengizlar va ularning ichidagi jonivorlar;— boshqa boyliklar.Ommaviy huquq asosida vujudga kelgan ashyolarning egasi

butun Rim xalqi hisoblanib, bularga civitas (shaharlar mulki) —daryolar, yo‘llar, stadionlar, konsert zallari kirgan hamda ulardanbutun Rim xalqi foydalangan.

Bundan tashqari, diniy yoki alloh bilan bog‘liq mulklar hambo‘lgan, biroq ular fuqarolik huquqiy munosabatlarining obyekti

96

bo‘lib hisoblanmagan. Alloh huquqlari xramlar, masjidlar, diniymunosabatlarni amalga oshirish uchun ishlatiladigan predmetlar,ashyolar, qilxonalar hamda alohida shaxslarni, ya’ni oliy mansablimagistrlarni, davlat rahbarlarini, payg‘ambarlarni, hurmatqozongan shaxslarni dafn etadigan joylar muqaddas deb tanolinib, alloh va uning yerdagi vakillari tomonidan himoya qilingan.

Ashyolarga bo‘lgan huquq turlari quyidagi:— egalik qilish huquqi;— mulk huquqi;— boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquqlardan tashkil topgan.Rim davlatida ashyolarga bo‘lgan huquq bir necha turlarga

bo‘lingan bo‘lib, ularning birinchisini egalik qilish huquqi tashkiletgan va u xususiy mulk munosabatlarining asosi hisoblangan. Sinfiydavr Rim huquqshunoslari egalik qilishni ashyolarga bo‘lganto‘g‘ridan-to‘g‘ri hukmronlik qilish, ya’ni hech kimning yorda-misiz, mustaqil asosda ularni egallab olish deb tushunganlar.

Ashyolarga bo‘lgan huquq to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zida bo‘lmas-dan, balki boshqa shaxsga taalluqli mulkdan foydalanish,boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquq deb atalgan. Unihuquqshunoslar iura in re aliena boshqalarning mulkiga bo‘lganhuquq deb e’tirof etganlar.

2-§. Egallash tushunchasi va uning turlari

Qadimgi Rim quldorlik davlatida «egalik qilish» tushunchasiamaliyotda ko‘pincha «mulk» atamasi yoki tushunchasi bilan birma’noda qo‘llanilsa ham, Rim fuqarolik huquqi va hozirgi zamonfuqarolik huquqida ikkalasini bir ma’noda tushunmaslik lozim.Chunki, Rim huquqshunoslari egalikni «men mulkka egaman»so‘zi orqali, mulkni esa «mening mulkka egalik huquqim bor»degan ta’riflar bilan ajratganlar.

Egalik qilish — bu ashyo ustidan faktik holatda hukmronlikqilish demak. U mulk huquqining kelib chiqishi uchun asos bo‘lib,bir joyga joylashish, o‘troq bo‘lib qolish, egasiz bo‘lgan ashyoni,predmetni yoki o‘tloq, yaylovni egallab olish tushunilgan.

97

Rim huquqida «ager publucus» degan tushuncha bo‘lib, u«umumiy joy», hamma teng foydalanishi mumkin bo‘lgan yer,boshqa shaxslar tomonidan egallanib olinmagan joy sifatidatushunilgan.

Qadimgi Rus tarixchilari «Kiyev haqida»gi yozma asarlaridaKiyevning o‘z urug‘lari bilan Dnepr daryosining yonbag‘irlaridagitoqqa ko‘chib kelib joylashib qolganligi va shu tariqa Kiyevshahrining vujudga kelganligini misol qilib, egalik tushunchasini«egasiz joyni o‘zlashtirish, o‘sha joyda o‘tirib qolish, o‘troq bo‘lishyoki joylashib olish» degan ma’no bilan bog‘laydilar.

Egalik qilish institutining vujudga kelishini mashhur huquq-shunoslardan biri yurisprudensiyaning atoqli olimi Labeon (mil.avv. 45—10-y.) rim huquqida egalik tushunchasini «o‘tirmoq»,«joylashib qolmoq», «o‘troq hayot kechirmoq» degan so‘zlar bilan«egasiz bo‘lgan joyni ishg‘ol qilmoq yoki egallab olmoq» asosidata’riflagan. Demak, egallash — bu ashyoni real ravishda egallabolib, uning ustidan hukmronlikni amalga oshirish degan ma’nonianglatgan.

Qadimgi Rim va unda yashab turgan jamoa uchun doimo yeryetishmasdan, tanqis bo‘lib kelgan. Shu bois ular doimo o‘zlash-tirilmagan yerlarni urushlar orqali yerga, hududga ega bo‘lishgako‘proq intilganlar.

Mashhur huquqshunos Sitseronning ta’kidlashicha, XII jad-val qonunlarida, egasiz bo‘lgan joylarni, hech kim yashamay-digan qir-adirlarni egallab olishga da’vat etib, hatto ikki yil davomidainsofli ravishda yerni, joyni egallab olgan shaxs sivil (fuqarolik)huquqiga asosan, egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddatikki yil muddat asosida belgilangan va muddatning o‘tishi bilan, ushu mulkning egasi ya’ni, mulk huquqining subyekti bo‘lib tanil-gan, hamda uni qonuniy asosda mustahkamlab bergan.

Fuqarolik huquqida asosan egallash deganda, avvalo ashyoniegallagan shaxs, mustaqil shaxs bo‘lishi — persona sui juris talabetilardi. Agar u shaxs mulkiy huquq va muomala layoqatiga to‘liqega bo‘lsa, va uni egallash, hamda faktik hukmronlikni amalgaoshirish maqsadini o‘z harakatlari bilan tasdiqlasa, u egallashinterdiktlari himoyasiga va qo‘riqlash munosabatlariga ega bo‘ladi.

98

Fuqarolik egallash, eng avvalo, o‘zi uchun o‘zining ismiga, to‘liqishonch asosida, ya’ni mulk huquqining subyekti bo‘lishini e’tirofetishni ham o‘z ichiga olgan.

Rim huquqshunoslari ashyolarni egallash va ularni ushlabturishning bir-biridan farqini to‘liq anglab, ularga nisbatan harxil huquqiy holatlarni qo‘llaganlar.

Rim davlatining fuqarolik huquqiy munosabatlarida egallashtushunchasi ikki qismga bo‘lingan:

1) mulkni jismoniy asosda egallash;2) mulkni ma’naviy asosda egallash.Rim huquqida jismoniy asosda egallash — corpus possesiones,

ma’naviy asosda egallash esa — animus possesiones deb atalgan.Jismoniy asosda egallash deb, uni fizik (gavdasini jismini)

yoki faktik holatda egallashga aytilgan.Ma’naviy asosda egallash deganda, ashyoni o‘z erki va xohishi

asosida shu mulkka egalik qilish tushunilgan. Lekin barcha egallashlarham fuqarolik egallashga o‘xshab huquqiy munosabatlarni keltiribchiqarmaydi. Egallashga o‘xshab ketadigan, ammo egallash kabio‘xshash harakatlar sodir etilsa-da, lekin huquqni himoya qilishva qo‘riqlash munosabatlarini interdiktlarni qo‘llash kabi xusu-siyatlarni keltirib chiqara olmaydigan element — ushlab turishnaturalis possessio deb ataladi. Uning fuqarolik egalik qilishelementidan farqi quyidagilardan iborat:

— ashyoni ushlab turish — o‘ziga o‘tkazib, egalik qilib olishxohishining yo‘qligi, ya’ni xuddi o‘zining mulkiga bo‘lgan muno-sabatning vujudga kelmasligi bilan;

— Rim fuqarolarining shaxslar o‘rtasida shartnomalar ya’ni,topshiriq shartnomasi, depozit mulkni saqlab turish (hozirgifuqarolik huquqida tuzilgan shartnomalarni o‘z vaqtida bajarishuchun sud yoki notarial idoralarga ma’lum bir summani, pulniushlab turish uchun depozit hisobiga qo‘yiladi) shartnomasini,ssuda kabi shartnomalarni tuzganlar va vaqtincha ular bu ashyolarnio‘z uyida, omborlarida, seyflarida saqlab turganlar va ular oddiysaqlovchilar yoki ashyoni ushlab turuvchilar deb atalgan.

Rim davlatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ayniqsa huquqiymunosabatlarning yanada takomillashishi avval haqsiz tuziladigan

99

shartnomalar o‘rniga, yangi haq evaziga tuziladigan, yerni ijaragaolish, uy-joylarni ijaraga olish, ko‘chirilishi mumkin bo‘lganobyektlarni saqlab turish umrbod foydalanish asosida tuziladiganyangi-yangi shartnomalar kelib chiqdi. Ko‘pchilik ashyolarni ushlabturish vakillar orqali amalga oshirilgan bo‘lsa ham, lekin ulargasaqlab yoki ushlab turgan ashyolarning hosil va daromadlaridanmulk egasining roziligi asosida foydalanishga ruxsat etilgan. Rimhuquqi haq evaziga ashyolarni, mulkni ushlab turish institutivujudga kelishiga qadar, vakillik institutini bilmagan. Hatto tuzilganshartnomalarni shartnomada ko‘rsatilgan subyektning o‘zi tomoni-dan bajarilishi qat’iy talab etilgan.

Rim quldorlik jamiyatida egallash qonuniy va noqonuniyegallashga bo‘lingan. Qonuniy asosda egallash deb, mulkdortomonidan ashyolarni, mulkni egallash huquqiga to‘liq ega juspossedendi, ekanligini anglatadigan munosabatlarga aytilgan.

Mulkni egallovchi shaxs mulkka xuddi o‘zining mulki kabimunosabatda bo‘lsa ham, lekin egallash huquqiga ega bo‘lmaganligisababli uni noqonuniy asosda egallovchi deb tushunilgan.

Rim huquqida noqonuniy egallash noqonuniy insofli vanoqonuniy insofsiz egallashlarga bo‘lingan.

Noqonuniy insofli egallovchi deb, rim huquqida shundaymunosabatlar ya’ni egallab olgan shaxs ashyoning, mulkningyoki biror-bir obyektning kimga taalluqli ekanligini bilmasdanyoki bilishi ham lozim bo‘lmagan holda, u mulkni egallab olishgabo‘lgan huquqi yo‘q shaxsdan, mulk huquqining egasi debtasavvur qilib sotib olishga tushunilgan.

Insofli egallovchi mulkning o‘g‘irlangan ekanligini bilmaydi,u davlat yoki bozor tomonidan o‘rnatilgan narx asosida sotib oladiva biror-bir shaxsning huquqi buzilayotganligini ham tasavvurqilmasdan odilona asosda ashyoni o‘ziga o‘tkazib oladi.

Insofsiz egallovchi deganda, mulkning, ashyoning yoki biror-bir obyektning kimga taalluqliligini bila turib, unga g‘araz maqsaddayoki huquqini buzish asosida, balki bozor narxidan past narxdasotib olishga tushuniladi. Demak, bu munosabatda insofsizegallovchi insofsizlik asosida, o‘z manfaatini ko‘zlab, boshqashaxslarning erkini, manfaatini, huquqlarini cheklab qilingan

100

harakatlarni amalga oshiradi. Mulkni egallovchilarni insofli yokiinsofsiz egallovchilarga bo‘lish, ularga qo‘llaniladigan huquqiy rejimbilan bog‘liq, ya’ni insofsiz egallovchidan egallagan mulkni to‘liqasosda qaytarib olish hamda uning hosil va daromadlarini hamundirib olish uchun qat’iy javobgarlik shakllari o‘rnatilsa insofliegallovchi uchun yengilroq huquqiy rejim qo‘llaniladi.

Darhaqiqat, Rim huquqshunoslari egallashning o‘ziga xosxususiyatlari va boshqa elementlardan farqini quyidagilardan iboratdeb hisoblaganlar:

— egallashning birdaniga xuddi mulk huquqi kabi o‘z meros-xo‘rlariga o‘tkazilmasligi;

— egallash huquqini buzgan shaxsga, ya’ni insofsiz asosdamulkni egallab olgan shaxsning aynan o‘ziga da’vo qilinishi;

— egallash huquqi asirdan qaytib kelgan shaxsga xuddi mulkhuquqidek birdaniga o‘tkazilmasligi;

— mulk huquqi doimo da’volar orqali himoya qilinishi, egalikhuquqi esa interdiktlar asosida himoya qilinishi, ya’ni pretortomonidan huquqni buzgan shaxsga, egallovchini bezovta qilmasligito‘g‘risida buyruq berilib, toki sud orqali buzilgan huquqlarinitiklashgacha ketadigan vaqtlarni e’tiborga olib qilingan harakatlardaniboratdir.

3-§. Egalik qilish va uning tugatilishi

Qadimgi Rim huquqshunoslari egalik qilishning vujudga kelishasoslarini doimo corpus hamda animus bilan bog‘laganlar. Ularhaqiqatan ham egallashni konkret shaxsning ashyoga bo‘lganhuquqlarining, ya’ni jismoniy egallash va egallash erkini xuddio‘z mulkiga bo‘lgan munosabatidek qarash asosida, xohish vaistakning birga vujudga kelganligini tushunishgan, hamda ikkalaelementning bir tomoni bo‘lmasa, u egallashni tashkil etmasliginitushunganlar. Mulkni jismoniy egallash qiyinchilikni tashkiletmagan, ammo mulkni egallash erkining ifodalanishini aniqlash,murakkab bo‘lgan va erkning izhor etilishining kelib chiqishasoslarini causa (asoslar) orqali aniqlash lozim bo‘lgan, ayniqsaasoslarning nihoyatda ko‘p bo‘lishi ularni konkret voqelikka qarabaniqlash taqozo etgan.

101

Egallashning tugatilish asoslari, ashyoga bo‘lgan corpus (unijismoniy egallash) ning yoki animus (egallash to‘g‘risidagi xohish,istak va erk) ning yo‘qotilishi asosida; egallash obyektining shaxshukmronligidan chiqib ketishi, ashyoning boshqa shaxslarga o‘tibketishi asosida, hamda egallash obyektining o‘limi yoki fuqarolikmuomilasidan chiqarilishi natijasida ham vujudga kelgan.

Bundan tashqari, rim huquqida egallash vakillik instituti,homiylar va vasiylar orqali ham amalga oshirilgan. Egalik qilishashyoni egallagan shaxsning vafot etishi bilan tugagan bo‘lishilozim bo‘lgan, ammo uning merosxo‘ri pretorga murojaat qilib,egallash munosabatining yana davom etishini uzaytirishi mumkinedi. Egalik qilishning o‘tishi ko‘pincha odat normalari, an’analarva boshqa usullar orqali, hamda mulkni o‘z egaligida uzoq vaqtmobaynida saqlash usullari orqali ham o‘ziga yoki boshqa shaxsgao‘tkazilishi mumkin bo‘lgan. Egalik huquqini himoya qilishningasosiy maqsadi iqtisodda hukmron bo‘lgan sinfning quldorlar,jretslar, magistratlar, pretorlar, bonitorlar va shunga o‘xshashmoddiy boyliklarga ega bo‘lgan shaxslarning manfaatini qo‘riqlash-dan iborat bo‘lgan. Egalik huquqini himoya qilish interdiktlar ya’ni,kuchli hokimiyatning buyruqlari — pretor ko‘rsatmalari asosidahimoya qilingan.

Egalik huquqini himoya qilish interdiktlari quyidagi uch asosdaamalga oshirilgan: avval mavjud bo‘lgan egalik huquqini saqlabqolish; buzilgan egalik huquqini qaytadan tiklash va dastlabkiholatda vujudga kelgan egalik huquqini himoya qilishni kuchaytirish,mustahkamlashdan iborat bo‘lgan. Ya’ni:

— egalik huquqining hozirgi davrdagi amalda bo‘lgan muno-sabatlarini ko‘riqlash, ya’ni egallab turgan shaxsni egallovchi debtanib, boshqa shaxslarning tajovuz qilishiga yo‘l qo‘ymaslik;

— kuch ishlatish yoki bildirmasdan, qonunga xilof ravishdaboshqa shaxs tomonidan egallangan ashyoni, mulkni o‘z egallov-chisiga qaytarish;

— birinchi marta yoki dastlabki egallash bilan vujudga kelayot-gan interdiktlar va boshqa usullarda himoya qilish munosabatlariamalga oshirilgan.

Interdiktlarning qo‘llanilishi sudlarda ishni hal qilishga qaragan-da qulay va tez asosda huquqlarni himoya qilgan, qo‘riqlagan va

102

ularning buzilishini ma’muriy huquqlar bilan taqiqlagan. Bu yo‘lrim huquqida eng katta samaralarni bergan.

4-§. Mulk huquqi

Rim fuqarolik huquqining asosiy institutlaridan birini mulkhuquqi tashkil etadi. Manbalarda ta’kidlanishicha, «rim huquqinixususiy mulk huquqiga asoslangan huquq tizimi» deb ataganlar.Rimliklar birinchi bo‘lib cheklanmagan xususiy mulkchilikhuquqini, ya’ni xususiy mulk asosiga ega bo‘lgan eng mukammalhuquq formasini ishlab chiqqanlar va rivojlantirganlar.

Rim huquqida mulk instituti markaziy institut hisoblanib,Rim fuqarolik huquqining rivojlanish bosqichlaridan boshlab,ularga tayanch va o‘z munosabatlarini amalga oshirishni aniqlash-tirib, ko‘rsatib beradigan, hatto ularning (shartnoma, oila, merosva boshqa institutlari faoliyatining) mulkiy asoslarini tashkiletadigan huquqiy institutdir.

Rim davlatining sinfiy davridagi mulkchilik munosabatlariyerlarni va qullarni idora etishda oliy hukmronlikning ifoda etilishibilan bog‘liq bo‘lgan. Rim huquqshunoslari quldorlik tuzuminingsinfiy davriga qadar, mulkning umumiy tushunchasini aniqlayolmaganlar va uni egalik qilish elementidan ham ajrata olmaganlar.Rim davlatining vujudga kelishi natijasida Rim davlatida istiqomatqilib turgan barcha fuqarolarga umrbod, meros qoldirish asosidafoydalanishni ko‘zda tutib yer (ikki yugerdan, ya’ni hozirgi 8gek) berganlar.

Ayniqsa, Rim davlati harbiy qudratining yanada kuchayishinatijasida boshqa davlatlarning yerlarini ishg‘ol qilish orqali katta-katta hududlarga ega bo‘lganlar. Rim davlatini boshqarib turganquldorlar, magistrlar, jretslar, bonitor va pretorlar yoki iqtisodnio‘z qo‘liga olgan boylar bu yerlarning ko‘pchilik qismini egallabolganlar va qabul qilingan agrar qonunlarga asosan, yerga bo‘lganxususiy mulkchilik huquqini vujudga keltirib yanadamustahkamlaganlar.

Qadimgi Rim davlatining huquqlarida mulkni ifodalaydiganmaxsus tushuncha mavjud bo‘lmagan. Shu bois mulk iqtisodiy

103

munosabatlarda, ya’ni ko‘proq iste’mol qilish qobiliyati bilanbog‘liq bo‘lgan ashyolarga, tabiat boyliklariga hamda eng qadimgidominium «hukmronlik» degan ma’noni anglatib, umumiy asosda,barcha vujudga kelgan mulkiy munosabatlarga qo‘llanilgan. Rimliklarbu tushunchaga kviritlar so‘zini qo‘shib «kviritlar mulki» deganma’noni ifodalashga harakat qilganlar.

Rim davlatida huquqiy munosabatlarning yanada takomilla-shishi natijasida huquqshunoslar milodning II asrlariga kelib,ayniqsa mashhur huquqshunos Yulian «dominium» tushunchasiniashyolarga bo‘lgan huquq deb isbotlab bergan, lekin ashyolargabo‘lgan mulkiy huquqni proprietas deb e’tirof etganlar.

Shu bilan birgalikda, Rim huquqshunoslari mulk huquqiningo‘ziga xos xususiyatlarini, sifatlarini to‘liq aniqlab berganlar.Ularmulk huquqining o‘ziga xos xususiyati va sifati so‘zsiz, ashyogabo‘lgan hukmronlikning mutloq amalga oshirilishi va uni tasarrufetish huquqiga ega bo‘lish, ya’ni sotish, almashtirish, ijaraga berish,garov sifatida mulkni yo‘q qilish va boshqa munosabatlarni amalgaoshirishni ta’minlash deb tushunganlar, hamda mulk huquqiningasosini nimalar tashkil etishini ham belgilab berganlar.

Mulk huquqining tarkibiy qismlari quyidagilardan iboratbo‘lib, uni Rim huquqshunoslari quyidagicha talqin qilganlar:

— mulk huquqi — bu ashyolar ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ribevosita hukmronlik qilish va uni tasarruf etish;

— ashyolarning boshqa shaxslarga taalluqliligini yo‘qotadigan,ashyolar haqida nizolar bo‘lmasligini ta’minlaydigan o‘ziga xoshukmronlikni amalga oshirish;

— ashyolarga bo‘lgan boshqa munosabatlardan farq qiladiganmutloq huquqiy hukmronlikni ta’minlaydigan munosabat;

— ashyolarga bo‘lgan chegaralanishlar va huquqbuzarliklarningtugatilishi bilan tezda hukmronlikni o‘rnata oladigan hamda shuhukmronlikka moslasha oladigan harakatlarni amalga oshirish;

— to‘liq huquqiy ashyo sifatida, ya’ni hech qanday majbu-riyatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan faqat ashyoni mutloq asosda egallabolish istagini ifodalaydigan munosabat;

— ashyo ustidan to‘liq va to‘g‘ridan-to‘g‘ri hukmronlikniamalga oshirish uni tasarruf etish, foydalanish, hosil va daromad-

104

larini olishga bo‘lgan huquqlarni amalga oshirish munosabatlarimulk huquqining tarkibini tashkil etib mulk huquqini keltiribchiqargan.

Rim huquqining rivojlanishida yerga bo‘lgan mulkchilik muhimahamiyatga ega. Rim davlatida yer asosan patritsiylar qo‘lidabo‘lganligi bois plebeylar kam yerga ega bo‘lgan. Shu bois patritsiyva plebeylar o‘rtasidagi kurashning asosiy maqsadi ham yerga bo‘lganmulkchilik bilan bog‘liq bo‘lgan. Respublika davrida yerga bo‘lganmulkchilik shakllari asosan jamoa, davlat mulki va xususiy mulkhisoblangan. Yerga bo‘lgan jamoa mulki, xususiy shaxslarningxususiy mulkidan ajratilgan.

Quldorlik munosabatlarining, ayniqsa savdo munosabatlariningyanada rivojlanishi natijasida rim fuqarolik huquqining institutlaridanbiri xususiy mulk huquqi yanada takomillashib bordi. Rim qullaridavlat tomonidan yoki ota hukmronligi asosida ajratilgan yerlardanmulki va urug‘liklari bo‘lmaganligi sababli foydalana olmas edi.Hatto yerlarni boy quldorlarga sotishga majbur bo‘lib, proletarhuquqiy holatiga, ya’ni mulksiz, yersiz va faqatgina oilasidanfarzandlar ko‘rish bilan bog‘liq boylikka ega bo‘lganlar xolos. Rimshahri atrofidagi yerlar, davlatga qarashli bo‘lgan yerlar, qullar vahayvonlar Rim davlatining eng qimmatbaho mulklari hisoblangan.

5-§. Mulk huquqining turlari

Rim quldorlik davlatida dastlabki mahalliy mulklardan biribo‘lib, kviritlar mulki hisoblangan. Ular faqat Rim fuqarolarigataalluqli bo‘lgan, chunki ular fuqarolik huquqiy munosabatlaridaqatnasha olish huquqiga ega bo‘lib, shu munosabatda qatnashuvchiobyektning o‘zi ya’ni, ashyo ham fuqarolik muomilasidan chiqaril-magan, yoki muomilada qatnashish imkoniga ega bo‘lishi taqozoetilgan.

Bunday mulklarga res manciði asosida qat’iy belgilanganashyolar kiritilgan, ya’ni ular Italiya tuprog‘i bilan bog‘liq bo‘lganbarcha yerlar, yer uchastkalari, qishloqdagi yer uchastkalari,hovlilar, shahar yerlari, qullar, yo‘llar, hayvonlar va boshqamulklar kiritilgan va bu ashyolar qadimdan eng yuqori baholangan.

105

Rim qadimgi jamiyatida kviritlar mulkiga ega bo‘lish shartnomalarva huquqni o‘tkazish asosida ham amalga oshirilgan. Rim davlatidayashovchi peregrinlar mulki obyekt sifatida tan olingan. Ular qaysidavlatdan kelib qolgan bo‘lsa, o‘sha davlatning fuqarosi sifatidao‘z milliy rejimiga bo‘ysungan. Ular Rim davlatida esa Rim mulkigaega bo‘lish uchun respublika davrida shartnomalarni tuzish orqalifuqarolik huquqiy munosabatlariga kirishib huquq va burchlargaega bo‘lganlar.

Qadimgi Rim quldorlik davlatining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiyva madaniy, ayniqsa huquqiy munosabatlarining yanadatakomillashishi fuqarolik huquqiy munosabatlarning o‘zgarmasligiiqtisodda hukmron bo‘lgan sinf uchun samarasiz edi. Ayniqsa,peregrinlarning savdo munosabatlarida, muomilada qatnashishhuquqlarini kengaytirish maqsadida ularning o‘zlari peregrinlarbilan, ayniqsa tirik insonlar bilan shartnomalarga kirishish uchunularga bir qancha vakolatlar oldi-sotdi shartnomasini tuzish,bitimlar tuzish va sivil huquqiy munosabatlariga kirishish uchunimkoniyatlar yaratildi. Bonitorlar, pretorlar va kviritlar mulkimiloddan avvalgi III asrlar oxirida birlashib ketdi. Ularning mulkimuqaddas bo‘lib, o‘z manfaatlarini ko‘zlab, ko‘pincha ashyonisotuvchi o‘zi tuzgan shartnomani tuzilish shakli jihatdan haqiqiyemas deb topib, restitutsiya orqali ya’ni, tuzilgan shartnomanituzilmagan davridagi holatga keltirishni (dastlabki holatiga keltirish)talab qilib pretorga murojaat qilardi.

Pretor esa formulyar protsess asosida ishni ko‘rish uchunsudyaga yuborgan, sudya esa shartnoma tuzilganligini haqiqiy debtopib, puli berilganligini va sotilgan ashyo sotib olgan shaxsgao‘tkazilganligini aniqlab, bu shartnomani haqiqiy va qonuniy asosdatuzilgan deb topilgandan keyin sotuvchining da’vosi qanoatlan-tirilgan. Bu esa himoyasiz bo‘lgan fakt deb atalgan. Albatta, buyerda ashyoni sotib olgan shaxsning huquqi qonuniy bo‘libhisoblangan va mulk huquqi egaligi vujudga kelgan. Bu huquq o‘znavbatida fuqarolik yoki kvirit huquqi bo‘lmasdan, pretorlar yokibonitorlar mulki bo‘lib hisoblangan. Rim quldorlik davlatidamuqaddas hisoblangan mulk, bu Rim davlati tomonidan Yevropava Osiyo davlatlarining bosib olingan provinsiyalari yerlari,

106

qimmatbaho boyliklari va qullar bosib olingan provinsiyalardagiaholiga o‘z mulklarining egalari sifatida ularni qoldirib yerniegallash, foydalanish va uning hosil, daromadlarini olishiga ruxsatetilgan. Rim davlati o‘zini barcha mulklarning birdan-bir egasi vavakolatli shaxs deb hisoblab, provinsial mulklar bo‘yicha qilina-digan harakatlari uchun katta imtiyozlarga ega bo‘ldi. Ya’ni, Rimshahridan chiqarilgan kolonistlariga, faxriy askarlariga yer ajratibberish huquqiga ega bo‘ldi. Provinsial mulkka ega bo‘lgan shaxslar(Ispaniya, Osiyo davlatlari) senatorlar, chavandozlar ya’ni, Rimxalqining yuqori tabaqalari bu yerlarni o‘zlashtirib, posessorhuquqiga ega bo‘lib, bularni yerni egallovchilar deb atashsa-da,lekin mulkdordan ya’ni, mulk huquqining vakolatidan ularningvakolatlari hech farq qilmagan. Provinsial mulkning o‘ziga xosxususiyatlari quyidagicha:

birinchidan, bu mulk uchun soliq to‘laganlar (Italiya yerlariniegallagan shaxslar bundan mustasno);

ikkinchidan, provinsial mulkchilik munosabatlari sivil huquqlaribilan boshqarilmasdan, balki peregrinlar huquqi bilan boshqa-rilgan.

6-§. Xususiy mulk huquqi tushunchasi va mazmuni

Mulk huquqi tushunchasi bu—ashyoga bo‘lgan keng ma’no-dagi huquqiy vakolatlarga ega bo‘lish demakdir. Rim huquqshunos-lari xususiy mulkni «muqaddas mulk» deb tan olgan bo‘lsalarham, lekin mulk huquqining tushunchasini to‘liq yoritib beraolmaganlar. Ayniqsa, xususiy mulkning daxlsizligini hamda unita’minlash va kafolatlash huquqlariga qadimgi Rim davlatidanihoyatda katta e’tibor berilgan. Bu qoidalar barcha kapitalistiktuzumni amalga oshiruvchi davlatlar, hatto MDH davlatlari,xususan O‘zbekiston davlati ham o‘zining asosiy qonunida, ya’niKonstitutsiyasining 36, 53-moddalarida ham o‘z aksini topganliginie’tirof etib va yuqori maqomli qoida darajasida mustahkam tasdiqladi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning 53-moddasiningikkinchi qismiga muvofiq «xususiy mulk boshqa mulk shakllarikabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda

107

tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishimumkin»1.

Rim huquqshunoslarining mulk haqidagi fikr va mulohazalari,ayniqsa mulkni «muqaddas» deb atagan tamoyillari barcha burjuadavlatlarida, hatto ijtimoiy kuchli siyosatni olib borayotgan davlat-larda, xususan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining164-moddasida ham «Mulk huquqi muqaddasdir» degan huquqiynorma o‘z ifodasini topdi. Mulkka nisbatan musulmon huquqidaham shunday qoida nazarda tutilgan. Unda mulk muqaddas debe’lon qilinib, uni birovlarning g‘ayriqonuniy egallab turishidantalab qilib olish uchun da’vo muddati nazarda tutilgan2.

Rim huquqshunoslari fikricha, mulk huquqining mazmuninitashkil etadigan elementlar (vakolatlar) quyidagilardan iborat:

— jus utendi (ashyodan foydalanish huquqi);— jus fruendi (ashyoning foydali xususiyatlarini, hosil va

daromadlarini olish);— jus abutendi (ashyoni tasarruf qilish huquqi);— jus possidendi (ashyoni egallash huquqi);— jus vindicandi (ashyoni qonunsiz egallab turgan shaxsdan

mulkni qaytarib olish huquqi).Shuningdek, Rim huquqshunoslari bu beshta element to‘liq

asosda mulk huquqining mazmunini ochib bermasligini va mulkhuquqining egasi o‘z mulkidan qonunlarga zid bo‘lmagan hollardafoydalanish huquqiga ega, deb e’tirof etganlar. Ammo xususiymulk subyekti qancha vakolatlarga ega bo‘lmasin baribir buhuquqning chegarasi bo‘lgan.

Xususiy mulk huquqiga ega bo‘lish deganda, huquqningvujudga kelishiga sabab bo‘lgan faktik holatlarga hamda ularni mulkhuquqining vujudga kelishini bildiradigan usullar tushunilgan. Ularquyidagilardan iborat bo‘lgan:

1) dastlabki usul asosida, ya’ni mulkka nisbatan egalik huquqihech kimga qarashli, tegishli bo‘lmagan asosda birinchi martavujudga kelishi;

1 ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Êîíñòèòóöèÿñè.— Ò., 2008.— 53-ì. 2-³.2 Ðà ìîí³óëîâ ¥. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ôó³àðîëèê êîäåêñèíèíã

áèðèí÷è ³èñìèãà óìóìèé òàâñèô âà øàð ëàð. 1-æèëä. — Ò., 1997. — 75-áåò.

108

2) hosila usuli — konkret (aniq bo‘lgan) shaxs tomonidanmulk huquqini boshqa mulk egasiga o‘tkazish yoki huquqni qabulqilib olish huquqi asosida vujudga keladi. Bu usulda ashyo dastlabkiegasidan rozilik asosida ikkinchi subyektga ya’ni, mulk huquqiningyangi subyektiga o‘tish jarayonidan iborat bo‘lgan.

Ayniqsa, rim huquqida dastlabki usul asosida mulkka egalikqilish maxsus xarakterga ega bo‘lgan. Egasiz mulkni egallash,mulkning qo‘shilishi yoki aralashib ketishi natijasida, mulkkaqaytadan ishlov berish asosida, hamda foyda va hosillarni yig‘ishasosida, mulkka egalik qilish muddatining o‘tib ketganligi natijasida,mulk huquqi kelib chiqsa, dastlabki usul asosida mulkka egalikqilish, deb e’tirof etilgan. Bu usulda huquqni beruvchi noaniq,hatto yo‘q bo‘lishi ham mumkin degan xulosaga ham borilgan.

Hosila usulida ashyo traditio (an’anaviy) asosida, ya’ni ashyoniqo‘ldan - qo‘lga o‘tkazish yoki ashyoni berishga, boshqa shaxsgao‘tkazilishiga katta e’tibor qaratilib, ashyoning sotib oluvchigao‘tkazilishi mulk huquqini keltirib chiqargan. Lekin ashyolarni,berish yoki o‘tkazish hamma vaqt ham mulk huquqining egaliginikeltirib chiqarmagan, ba’zi holatlarda esa egallab turish yoki ushlabturish munosabatlaridan iborat bo‘lgan.

Mulk huquqining vujudga kelishi uchun albatta ashyoni mulkhuquqining egasi bo‘lasan, degan xohish, istak bilan berish lozimbo‘lgan. Rim huquqshunoslari «an’anani», ya’ni mulkka ega bo‘lishusuli sifatida juda ko‘p qo‘llab uni quyidagicha ta’riflaganlar: ya’ni,mulk egasidan (mulkdordan), ikkinchi shaxsga shartnomalarasosida, haq evaziga (ba’zan haqsiz) mulk huquqi egaligini o‘zidanboshqa shaxsga o‘tkazilishiga tushuniladi. Albatta, bu munosabatdaashyoga bo‘lgan mulk huquqini ikkinchi shaxsga o‘z xohish, istagibilan o‘tkazishga tushunilgan va unda xohish, istak mulkni o‘tkazishuchun asos bo‘lib hisoblangan.

Dastlabki usulda ashyoni, mulkni, yerni, tabiat boyliklariniegallab olish yoki egasiz mulkni birinchi bo‘lib, o‘ziga o‘tkazibolishga katta e’tibor qaratilgan. Masalan, yovvoyi hayvonlarni,baliqlarni yoki mulk egasining o‘z roziligi bilan unga keraksizashyolarni egallash kabi munosabatlar. Xususiy mulk huquqiobyektlarini egallash chegaralanmagan.

109

7-§. Umumiy mulk huquqi

Qadimgi Rim quldorlik jamiyatida umumiy mulk ham mavjudbo‘lgan. Rim huquqshunoslari umumiy mulk huquqi bir obyektgayoki bir ashyoga tegishli bo‘lishi mumkin emas degan dastlabkitushunchalarga ega bo‘lganlar. Lekin Rim davlati iqtisodiy-ijtimoiymunosabatlarining rivojlanishi va takomillashishi natijasida hamdashartnoma amaliyotidan kelib chiqqan holda, ayniqsa shirkatbirlashmalarining va boshqa korporatsiyalarning shartnomalimunosabatlari, umumiy asosda bir necha shaxslarga taalluqlibo‘lgan merosning bo‘linmaslik tartiblari, har bir shaxsningumumiy mulkdagi hissalarini aniqlash, mulkning kimga taalluqliekanligini e’tirof etish munosabatlari umumiy mulk huquqiinstitutining vujudga kelishini taqozo etgan.

Qadimgi Rim huquqshunoslaridan Kvint Mutsiy Ssevola birmulkning, ashyoning bir necha shaxslarga taalluqli bo‘lishini tanolib, har birining ideal hissalarga ega ekanligini isbotlab bergan.Huquqshunos Selzaning o‘g‘li Selz fikricha, ikkala shaxsning yokibir necha shaxslarning bir mulkka nisbatan umumiy mulk huquqibo‘lishi mumkin emas. Hech qanday shaxs bir predmetningma’lum qismiga mulkdor bo‘lishi mumkin bo‘lmagan, ammo shuashyoga, mulkka har bir shaxsning ideal asosda hissasi bo‘lishiyoki bo‘linmaydigan mulkka nisbatan mulk huquqi bo‘lishi mumkindeb hisoblagan.

Umumiy mulk huquqi deb, rim fuqarolik huquqida birashyoning bir nechta subyektga taalluqli ekanligiga tushunilgan.Umumiy mulkning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lgan,jumladan ular:

1. Foydalanish maqsadiga munosib bo‘lishini o‘zgartirmaydiganholda taqsimlanishi yoki qonun bo‘yicha taqsimlanishi mumkinbo‘lmagan, ikki yoki undan ortiq shaxslarning mulk huquqigao‘tgan mol-mulk birgalikdagi umumiy mulk deb atalgan.

2. Mulk huquqi egalaridan har birining, ularga tegishli bo‘lganumumiy mol-mulkdagi ulushlari aniq belgilab qo‘yilgan bo‘lsa,bunday mol-mulk ulushli (hissalarga bo‘linadigan) bo‘linadiganumumiy mulk huquqi deb atalgan.

110

Umumiy mulk huquqi barcha qatnashchilar yoki subyektlarbilan birgalikdagi kelishuv asosida boshqarilgan. Har bir shaxsningumumiy mulkka qo‘shgan hissalari har xil bo‘lgan. Shu boisqo‘shgan hissalariga ko‘ra olinadigan foydalarni taqsimlaganlar vazararlar kelib chiqsa, har bir shaxsning qo‘shgan hissasiga qarabmutanosib asosda zararni qoplaganlar. Umumiy mulk ikki qismga,ya’ni ulushlarga bo‘linadigan va ulushlarga bo‘linmaydiganmulklardan iborat bo‘lgan.

Umumiy mulk huquqi muayyan mol-mulkka nisbatan birnechta subyektlarning mavjudligi hamda tegishliligi bilan ifodalangan.Bu mulkning subyektlari bir necha shaxslardan iborat bo‘lar ekan,ular boshqa sheriklari ya’ni, subyektlarning roziligini olmasdanbiror-bir harakatni amalga oshira olmas edi. Lekin har bir subyektumumiy mulkdagi ulushidan kelib chiqib, o‘z ulushini qaytaribolish yoki boshqa shaxslarga o‘tkazish, mulkni bo‘lish kabimunosabatlarni amalga oshirishni talab qilish huquqiga ega edilar.Umumiy mulk huquqining qatnashchilari umumiy mulkdan harbiri o‘zining qo‘shgan ulushiga ko‘ra ularga egalik qilar hamdafoydalanish huquqiga ega bo‘lganlar.

Rim quldorlik davlatining sinfiy davriga kelib, umumiy mulkhuquqi subyektlari umumiy mulk asosidagi mavjud bo‘lganmunosabatlarni qo‘shgan hissalari asosida boshqaruvni amalgaoshirar hamda unga o‘zgartirishlar kiritishi lozim bo‘lsa boshqasheriklarining roziligini olgan holda tartibga solinardi. Bu holdaozchilik ko‘pchilikka buysunardi. Bu haqda mashhur huquqshunosSabin shunday degan edi: «Umumiy mulk huquqiga oid mulk,ashyo bo‘yicha tomonlarning roziligisiz hech qanday munosa-batlarni amalga oshirish mumkin emas. Chunki bu mulkiy huquq-ning boshqa subyektlari o‘z roziligini bermasalar, ular taqiqlashprinsiðini amalga oshirish huquqiga egadirlar».

8-§. Shartnomalar bo‘yicha mulk huquqiningvujudga kelishi

Qadimgi rim huquqida rimliklar mulk huquqining vujudgakelishini tarixiy belgilarga asoslanib, sivil huquqlari va xalqlarhuquqlariga taalluqliligi jihatdan yondoshganlar. Bunga asosiy dalil

111

sifatida bir shaxsdan ikkinchi shaxsga mulkning hosila jihatdano‘tishi (ko‘pchilik holatlarda shartnomalar orqali) hamda dastlabki,ya’ni egasi bo‘lmagan, biror-bir shaxs tomonidan egallanmagan,ashyoga nisbatan birinchi marta huquqning yoki egalikning vujudgakelishi ko‘rsatilgan.

Rim huquqida ashyoga, mol-mulkka ega bo‘lish deganda,dastlabki va hosila asosda vujudga keladigan usullar tushunilgan.Rim imperatorlarining qonunlariga, farmoyishlariga va pretorlarqarorlariga va boshqa huquqiy hujjatlarga rioya qilingan holda,shaxslar tomonidan o‘zi uchun yaratilgan, o‘z mehnati asosidaishlangan obyektga, ashyoga, mahsulotga nisbatan egalik huquqibirinchi marotaba paydo bo‘lgan. Rim fuqarolari o‘z mulkiganisbatan o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holda, egalik huquqini yo‘qotganbo‘lsa yoki o‘z ashyolarini, mulkini tashlab yuborgan bo‘lsa va o‘zixtiyoridan chiqib ketgan bo‘lsa, qonuniy asosda egallash natijasidamulk huquqi vujudga keladi. Bu vujudga kelgan egalik huquqi boshqashaxslarning egalik huquqi bilan butunlay bog‘liq emas. Anashunday ashyoga, obyektlarga, mulkka bo‘lgan egalik huquqiningvujudga kelishi dastlabki usul asosida mol-mulkka egalik huquqiningvujudga kelishi deb tushuniladi.

Dastlabki usuldan tashqari mulkka bo‘lgan egalik huquqiningvujudga kelishi hosila usulida ham amalga oshirilgan. Mulkka egalikqilish huquqining hosila usuli deganda—mol-mulk, ashyo yokibiror obyekt shaxslardan-shaxslarga kelishuv, shartnomalar asosidaqonun-qoidalarga rioya qilingan holda egalik huquqi birinchisotuvchidan-oluvchiga ixtiyoriy asosda, belgilangan narxni to‘lashasosida o‘tkaziladi. Bunday hollarda mol-mulk o‘zining dastlabkisifatini yo‘qotmaydi, faqat subyektlar o‘zgaradi, xolos ya’ni,sotuvchi ushbu ashyoga, mol-mulkka nisbatan mulk huquqiegaligini yo‘qotadi, sotib oluvchi esa yangi mulk huquqiningsubyekti bo‘lib hisoblanadi.

Huquq va burchlarning bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o‘tishigahuquq vorisligi deyiladi. Mulk huquqining vorislik bo‘yicha birshaxsdan ikkinchi shaxsga o‘tishi hosila usuli deyiladi1.

1 Ðà ìîí³óëîâ ¥. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ôó³àðîëèê êîäåêñèíèíã áèðèí-÷è ³èñìèãà óìóìèé òàâñèô âà øàð ëàð. 1-æèëä. — Ò., 1997. — 337—338- áåòëàð.

112

Rim huquqi mulk huquqining vujudga kelishini doimo yanginarsalarni yaratish, o‘zlashtirilmagan tabiat boyliklariga ega bo‘lishkabi munosabatlarni ko‘proq e’tiborga olgan. Ayniqsa, mulkhuquqiga ega bo‘lishning eng asosiy, ko‘p qo‘llaniladigan va oddiyusulda amalga oshiriladigan turini, ya’ni shartnomalarni tuzishasosida mulk huquqining vujudga kelishiga katta e’tibor qaratgan.

Mulk huquqini shartnomalar asosida o‘tkazish deb, rimliklar«shaxslar o‘rtasida biror-bir ashyoni, mulkni bir-biriga shartno-malar, bitimlar asosida, meros tariqasida, vasiyatnomalar vaqonunga binoan merosxo‘rlik munosabatlarini qo‘llagan holda tirikshaxslar bilan birgalikda qilingan harakatlar, ya’ni o‘tkazish,berish, ashyoni topshirish yoki ega bo‘lish layoqatlariga aytilgan.

Bundan tashqari, mulk huquqiga ega bo‘lishning qonunlarbilan nazarda tutilgan yuridik faktlarning vujudga kelishi, mulkkaegalik qilish uchun asos, mulk huquqini vujudga keltiruvchimuddatning o‘tib ketganligi va boshqa huquqiy munosabatlarnivujudga keltiruvchi harakatlar ham asos bo‘lgan.

Rim sinfiy davrida shartnomalar asosida mulkka egalik qilishhuquqining vujudga kelishi uchta usul asosida amalga oshirilgan.Bu usullar mansiðatsio, in jure chessio va traditsiolarga bo‘linib,har biri o‘zining mazmuniga, mulkni o‘tkazish usuliga ega bo‘lgan.

Imperator Yustinian davriga kelib, mulkka egalik qilishhuquqining vujudga kelish usullaridan traditio (an’anaviy) usulikeng tarqalgan. Bu usulning o‘ziga xos xususiyati, mulknio‘tkazuvchi shaxs yoki sotuvchi bo‘lsa, o‘tkazuvchi yoki sotuv-chining o‘zlariga o‘tkazilayotgan, yoki sotiladigan mulk huquqigategishli bo‘lib, ular uning subyektlari bo‘lishlari shart bo‘lgan.Agar ular mulk huquqining egasi hisoblanmasa, bunday harakatmulk huquqining yangi egaligini, subyektini keltirib chiqarmagan.Shartnomalar asosida mulk huquqining vujudga kelishi uchuntomonlarning o‘zaro erklarining bayon qilinishi, ya’ni roziligibo‘lishi, hamda mulkning mavjud bo‘lishi unga nisbatan mulkhuquqining vujudga kelishini amalga oshiradigan munosabatlarningyuzaga kelishi shart bo‘lgan.

Rim huquqida sinfiy davr mobaynida mulk huquqiga ega bo‘lishusullaridan biri «an’ana» (traditio) hisoblanib, bu usul eng qulay,

113

oddiy va norasmiy xarakterga ega bo‘lganligi uchun boshqa usullardanfarq qilib, eng asosiy usul bo‘lib qolgan. An’ana usulida mulk huquqiashyoning faqat «adolatli», ya’ni qonuniy asoslar jista causa ningmavjudligi sharoitida amalga oshirilgan.

Mansiðatsio (manciðatio) usuli kviritlar huquqiga taalluqlibo‘lib, u mulk va ashyoni beshta guvoh oldida, kelishilgan narxasosida, tarozibon ishtirokida amalga oshirilib, xuddi oldi-sotdishartnomasiga o‘xshash qoidalar asosida vujudga kelgan.

9-§. Mulk huquqini himoya qilish

Qadimgi Rim quldorlik davlatida mulk huquqini himoya qilisho‘zining kelib chiqish manbalariga qarab, ya’ni odat huquqlari,sivil va pretorlar huquqlari, ularning yo‘nalishi va turlarigaasoslanib, himoya qilish usullari har xil bo‘lgan. Mulk huquqinihimoya qilish usullari sinfiy davrda, dominat davrlarida, Yustinianqonunlariga asosan o‘zgarib, har bir davrning qonun-qoidalarigamoslashtirilib borilgan. Mulk huquqini himoya qilishning eng asosiyusuli vindikatsion da’vo asosida himoya qilish hisoblangan.

Vindikatsion da’vo, eng avvalo, protsessual huquq normalaribo‘lib rei vindicatio («vim dicere» — kuch ishlataman, ya’nikuchimni ishlatish to‘g‘risida e’lon qilaman) degan qadimgi tarixiyma’nolarni anglatgan. Rim huquqining yanada takomillashib borishinatijasida protsessual normalar bilan birgalikda moddiy-huquqnormalari ham rivojlanib, o‘zgarib, oxir-oqibat moddiy-huquqiynormalardan tashkil topgan, vindikatsion da’voga aylangan va bueng asosiy da’vo turlariga kiritilgan.

Vindikatsion da’vo deganda, mulk egasining roziligisiz boshqashaxslar tomonidan noqonuniy asosda mulkni, ashyoni egallabolish tushunilgan.

Bu da’voning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iboratbo‘lgan:

— da’vo qilish mulk huquqining subyektidan — kim tomonidanegallangan bo‘lsa, ushlab turuvchi yoki egalik qiluvchi shaxslarga,hatto ularning insofli yoki insofsiz egallovchilar bo‘lishidan qat’inazar ashyoni, mulkni egallagan shaxsga da’vo qaratilardi;

114

— da’vo ashyoviy xarakterga ega bo‘lib, mulkni egallaganshaxsga yoki egallab olaman degan maqsadni, erkni izhor etganshaxsga qaratilgan;

— da’vogar tomonidan da’vo predmeti, uning obyekti, ko‘ch-mas va ko‘chirilishi mumkin bo‘lgan yoki mumkin bo‘lmasliginianiq ifodalab, da’vo arizasida ko‘rsatishi lozimligi;

— rim davlati sinfiy davrning oxirlaridan boshlab mulkni«ushlab turuvchi» dan ham talab qilib olishning boshlanganligi;

— javobgarning da’vo arizasini qanoatlantirishi hamda ko‘chi-rish to‘g‘risida interdiktning qo‘llanilishi, agar da’vo ko‘char vako‘chmas mulk bilan bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa, pretor buyrug‘i asosidaashyoni topshirish yoki ashyoni, mulkni olib qo‘yish, hamdaobyektni olib ketish munosabatlari;

— da’vogarning protsessni yutib chiqqandan keyin, da’voqilgan paytidan boshlab, bo‘lgan mulk yoki ashyolarni shupaytning o‘zidayoq o‘ziga o‘tkazib olishi;

— insofsiz egallovchidan mulkdan olingan hosil va daro-madlarini ham qaytarib olish to‘g‘risida talab qilinishi;

— javobgarga nisbatan da’voni yutqizib qo‘ygandan so‘nguning ijrosini kechiktirayotganligi uchun jarima qo‘llash huquq-larining mavjudligi;

— mulk huquqi egasining mulkni egallash elementi yokimulkning to‘liq qonunsiz egallovchiga o‘tib ketganligi natijasidaundan foydalana olmaslik, tasarruf eta olmaslik munosabatlariningchegaralanishi;

— rim davlatining sud protsessida, ya’ni formulalarga asoslan-gan protsessda hamda pretor da’volariga asosan, javobgarni ashyoniqaytarib bermasdan, uning o‘rniga ma’lum bir ekvivalent yokipul summasi bilan to‘lashning ham e’tiborga olinishi va bundanda’vogarning qasamyod qilishi natijasida ashyoning qiymatibaholanishi.

Vindikatsion da’voda mulkni noqonuniy egallab olgan shaxsinsofli egallovchi bo‘lsa, uning javobgarligi biroz yumshatilganholda amalga oshirilgan. Unda faqat da’vo talablari joriy etilgankundan boshlab, insofli egallovchi o‘z qo‘lida bo‘lgan mulki uchun

115

javobgar bo‘lgan.Insofli egallovchi o‘zi tomonidan hazm qilinganmulklar, ashyolar bo‘yicha javob bermagan. Ammo hosil vadaromadlari saqlanib qolgan bo‘lsa, (masalan, omborxonada ikkiyashik olma saqlanib qolgan bo‘lsa, uni insofli egallovchi qaytarishilozim bo‘lgan) o‘zini mulk huquqining egasi sifatida ko‘rib,keltiriladigan zarar va oqibatni o‘ylab qaytarib berishi lozim bo‘lgan.

Insofli egallovchi tomonidan egallangan mulkni yaxshilashuchun xarajatlar qilingan bo‘lsa, bu xarajatlarni mulk egasiqaytarib berishi hamda agar qilingan xarajatlarni ashyoning yokimulkning tayinlanishini, mohiyatini buzmasdan, qo‘shilganashyoni olib ketish mumkin bo‘lsa, uni alohida ajratib olib ketishgaruxsat berilgan.

Noqonuniy asosda egallangan mulkni noinsof (insofsiz) shaxsbu mulkning kimga taalluqliligini bilib, o‘zining manfaatiniko‘zlab, balki arzon narxda sotib olib, mulkdan, ashyodan foydala-nadi. Unga da’vo qaratilgan paytda, da’vo predmetida insofsizegallovchi tomondan mulk egallangan kundan boshlab, da’votalablari joriy etilgan kunga qadar bo‘lgan mulkning o‘zini, hosil,daromadlarini to‘liq asosda to‘lattirib olish huquqini amalgaoshirish, hamda javobgar tomonidan mulkni yaxshilash uchunqilingan sarf-xarajatlarni ham qaytarib bermaslik munosabatlariniamalga oshiradi. Undan tashqari, agar ashyoni saqlash natijasidaundan maqsadga muvofiq foydalanmagan bo‘lsa, undan keladiganyoki olinishi mumkin bo‘lgan daromadlarni yoki mulkka yet-kazilgan zararlarni ham to‘liq qoplashi lozim bo‘lgan. O‘g‘rilargaesa hech qanday sarf xarajatlar berilmagan, ulardan aksincha,barcha olingan hosil va daromadlar, hamda mulkdan ehtiyotlilik,tejamlilik asosida foydalanishi lozim bo‘lgan ashyolarni, mulkniqaytarish talab qilingan.

Rim davlatida mulk huquqini himoya qilishda vindikatsionda’vodan tashqari negator, progibator va publikanlar da’vo turlariham mavjud bo‘lgan.

Negator da’vo (actio negatoria) deb, mulk huquqining sub-yekti o‘z mulkidan foydalanishni o‘z istagi, xohishi va hukmronligibo‘yicha foydalana olish imkoniyatidan mahrum bo‘lish yoki uning

116

chegaralanishiga aytiladi. Mulkdor o‘z huquqining elementlaridanbiri, ya’ni foydalanish elementini to‘liq amalga oshira olmaydi.Shuningdek, negator da’vo — bu mulkdorning egalik qilishdanmahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan huquqbuzarliklardan himoyaqilish munosabatlari bo‘lib, ushbu da’vo mulk huquqining ega-sidan, qonunsiz ravishda boshqa shaxs tomonidan mulkdorgategishli bo‘lgan o‘z mulkidan maqsadga muvofiq foydalanishinichegaralab qo‘yilishi deb atalgan. Bunday holatda mulkdor buchegaralashni bartaraf etish uchun qonunsiz harakat qilib turganshaxsga da’vo talablarini joriy etgan. Bu yerda mulkdor o‘z mulkigabo‘lgan va mulk huquqining mazmunini tashkil etadigan beshtaelementni ham saqlab qoladi, ammo foydalanish elementinichegaralaganligi uchun beshinchi element mulk huquqini himoyaqilish elementiga asosan, chegaralangan huquqini qo‘llab unidastlabki buzilmagan holatiga keltiradi.

Mulk huquqining egasi foydalanish huquqining chegaralan-ganligi natijasida keltirilgan zararlarni chegaralagan shaxsdanqaytarib, to‘lattirib oladi va kelajakda yana foydalanish elementiningchegaralanishiga yo‘l qo‘ymasligini talab qiladi.

Progibator da’vo negator da’vo bilan birgalikda vujudga kelib,«taqiqlash» degan ma’noni ko‘zlab, o‘z mulkining mustaqilliginita’minlashda, o‘zining «taqiqlash», «ruxsat bermaslik», «manetish» huquqlarini, faqat o‘zi tomonidan amalga oshirishini talabqiladigan, boshqa shaxslarning bunga aralashishiga yo‘l qo‘ymas-ligidan iborat bo‘lgan huquqiy munosabatlardir.

Publikanlar da’vosi deganda, bu da’vo miloddan avvalgi Iasrda vujudga kelgan bo‘lib, mulk va ashyoning egasi bo‘lmaganshaxsdan insofli asosda mulkning boshqa shaxs tomonidanegallanilishiga tushunilgan. Bu da’vo ba’zan pretor da’volar debham atalgan. Uning asl maqsadi — «huquq haqida»gi da’vodaniborat. Ular bonitorlar mulkini himoya qilishga qaratilgan da’volarbo‘lib tanilgan va bu da’vo nihoyatda kam qo‘llanilib, o‘z mohiyatiniasta-sekin yo‘qotib borgan.

117

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Ashyolar qanday turlarga bo‘linadi?2. Ashyoviy huquqiy munosabatlar qanday ta’limotdan iborat?3. Rim huquqshunoslari ashyolarni necha qismga bo‘lganlar?4. Rim huquqida egalik qilishni izohlang.5. Rim davlatida egallash necha qismga bo‘lingan?6. Mulk huquqining tarkibiy qismlari nimalardan iborat?7. Mulk huquqi qanday turlarga bo‘linadi?8. Mulk huquqining mazmuni qanday elementlardan iborat bo‘lgan?9. Mulk huquqi qanday usullar orqali vujudga keladi?

10. Quyidagi muammoni rim huquqi bo‘yicha hal qiling: fuqaro M.fuqaro B.ga olgan 100 sestersiy qarzini to‘lash to‘g‘risida bir necha martamurojaat qildi. Fuqaro B. esa har doim qarzini to‘lashdan bosh tortib keldi.Kunlardan bir kun u fuqaro M.ga «Men qarzimni to‘layman, lekin senmenga boshqa qarzimni so‘ramayman deb qasam ichishing kerak» deganshartni qo‘ydi. Fuqaro M. esa qasam ichdi, lekin fuqaro B. qarzini to‘lamadi.Natijada shunday muammo vujudga keldiki agar kreditor pretorga murojaatqilmasa qarzini ololmaydi, agar pretorga murojaat qilsa ichgan qasaminibuzgan bo‘ladi.

Bu masala bo‘yicha pretor qanday maslahat bergan?11. Quyidagi muammoni rim huquqi bo‘yicha hal qiling: fuqaro Nerva

ko‘chadan tilla taqinchoq topib oldi va uni uyiga olib ketdi. Oradan ikki yilo‘tgandan keyin fuqaro Yulian topib olingan ashyoni qaytarib berishto‘g‘risida fuqaro Nervaga nisbatan vindikatsion da’vo qo‘zg‘atdi. Bu masalanisud qanday hal qiladi?

118

VI bob

BOSHQALARNING MULKIGA BO‘LGAN HUQUQ

1-§. Boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquq va uning turlari.2-§. Servitutlar va ularning turlari.3-§. Emfitevzis.4-§. Superfitsiy.5-§. Garov huquqi.

1-§. Boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquqva uning turlari

Qadimgi Rim quldorlik davlatida ashyoviy huquqiy munosabat-lar faqat mulk huquqi institutlari hamda egallashdan tashkiltopmasdan, balki alohida maxsus ashyoviy huquqlar, ya’niboshqalarning mulkiga bo‘lgan huquqlardan ham vujudga kelgan.Bu huquqlarning mulk huquqidan farq qiladigan xususiyatlari,ularning predmeti to‘liq asosda ashyo bo‘lib hisoblanmasdan, balkiashyoning ma’lum funksiyalarini boshqarib tartibga solishdan iboratbo‘lgan. Bu huquqlar boshqalarning yoki begona shaxslarningmulklaridan yoki ularning ma’lum bir xo‘jalik funksiyalaridanfoydalanish deb ham e’tirof etilgan.

Rim huquqshunoslari boshqalarning mulkiga bo‘lganhuquqlarni dastlab faqat yer bilan bog‘liq bo‘lgan servitutlargaqo‘llaganlar.

Boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquq hayot taqozosi asosida,mulk huquqining subyekti istamagan holatida ham, undanfoydalanish uchun noiloj asosda, ruxsat berishga tushunilgan bo‘lsaham, ko‘proq quldorlar manfaatini ko‘zlab, mulk huquqidanto‘liq foydalanishni chegaralashga aytilgan.

Qadimgi servitutlarga asoslanib, boshqalarning mulkiga bo‘lganhuquq quyidagi turlarga bo‘lingan:

119

— servitutlar;— emfitevzis;— superfitsiy;— garov huquqi.

2-§. Servitutlar va ularning turlari

Servitutlar (jura praediorum) deganda, dastlabki paytlardafaqat yer bilan bog‘liq bo‘lgan servitutlar e’tiborga olingan.Keyinchalik Rim shahrining gurkirab rivojlanishi natijasida shaharservitutlari, qurilgan uy-joy va hovlilarga bo‘lgan servitut vujudgakelgan.

Yer servitutlari asosan qo‘shnilar bilan bog‘liq munosabat-lardan, ya’ni ikki hovli o‘rtasidagi devordan bevosita ikkala subyekt-ning ham o‘zaro kelishuv asosida foydalanishidan kelib chiqqan.Qo‘shnilar bu munosabatlarni amalga oshirish uchun shartnomatuzib, o‘zlarining manfaatini ko‘zlagan holda foydalanganlar.

Servitutlarni amalga oshirayotgan paytda XII jadval qonunlaridako‘rsatilganidek, hovlining devorini qurayotgan vaqtda qo‘shnininguchastkasidan 1 fut (30 sm.) uzoqroqdan, uy-joy qurilayotganbo‘lsa 2 fut (60 sm.) uzoqroqdan fundament tashlashga kattae’tibor qaratganlar. Ayniqsa, qo‘shnining hovlisiga o‘tib ketgandaraxtning shox-novdalari 6 futdan oshgan bo‘lsa (1 metr 80sm.) uni kesish lozim bo‘lgan. Agar mulk huquqining egasi bundayharakatlarni amalga oshirmasa, qo‘shni uni butunlay kesib tashlashhuquqiga ega bo‘lgan.

Servitutlar umuman yer servitutlariga va shaxsiy servitutlargabo‘lingan. Yer servitutlarining o‘zi ham qishloq va shahar servitut-lariga bo‘lingan. Bu servitutlar guruhiga yo‘ldan, suvdan foyda-lanish servitutlari kiritilgan.

Qishloq servitutlari quyidagi to‘rt qismga bo‘lingan:1) iter — yayov (piyoda), ot-ulovda yoki nosilkalarga solib

o‘tkazish;2) actus — hayvonlarni haydab o‘tish;3) via — aravalarda hosil, xashak va boshqa ashyolarni tashib

o‘tish;

120

4) aquae ductus—suvlarni o‘tkazish kabilar.Bulardan shahar servitutlari ancha farq qilgan va shaharning

o‘ziga mos bo‘lishidan kelib chiqqan, ya’ni:— uyning oldiga yoki darvozasi ustuniga soyabon qilish va

yopish;— qo‘shnining devoriga yog‘ochlarni qo‘yish, qo‘shnining

hududidan foydalanish;— qo‘shnining o‘rta devoridan yoki tayanch ustunlaridan

foydalanish, yomg‘ir suvlarining qo‘shni hovli orqali o‘tishi,qo‘shnining hovlisidagi jarayonlarni ko‘rib o‘tirish uchun derazaqurmaslik va shunga o‘xshash kabilar.

Bu servitutlardan foydalanish qo‘shnilarning o‘zaro kelishuviyoki tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshirilgan.

Rim huquqida servitut boshqalarning mulk huquqidanfoydalanish imkoniyatini yaratuvchi, hamda vujudga keltiruvchi,ta’minlab beruvchi va mulk egasi bo‘lmagan shaxsga xizmat qiluvchi,uning manfaatini amalga oshiruvchi huquq bo‘lib, u qonun yokitomonlarning o‘zaro kelishuvi asosida vujudga keladi.

Qadimgi servitutlar asosan quyidagi to‘rt qismga bo‘lingan:1) boshqa shaxslarning yer uchastkasidan katta yo‘lga chiqish

uchun kesib o‘tish huquqi;2) sug‘orish yoki o‘tloqlarga mollarni haydab o‘tish huquqi;3) aravalarga yuk ortish asosida, boshqalarning hovlisidan

o‘tish huquqi;4) yer uchastkalarini sug‘orish uchun ariqni qazib, qo‘shni

uchastkasidan suvni o‘tkazish kabi huquqlari mavjud bo‘lgan.Servitutlar legal qonunlar yoki normalar deb atalgan. Ular

odatiy normalar asosida, interdiktlar yoki da’vo talablarini joriyetish asosida himoya qilingan.

Yuqorida ko‘rsatilgan da’volardan tashqari, pretorlar tomo-nidan qo‘llaniladigan ediktlarda ko‘rsatilganidek, yer servitutlari,ya’ni suv, yo‘l hamda shaxsiy servitutlar bilan bog‘liq huquqlarniqo‘riqlashni egallash interdiktlariga o‘xshash holda pretorning qabulqilgan maxsus interdiktlari orqali ham amalga oshirilgan.

Shaxsiy (predial) servitutlar deb, umr bo‘yi boshqalarningmulkidan foydalanishga tushunilgan. Shaxsiy servitutlar uch qismgabo‘lingan:

121

1) uzufrukt; 2) uzus; 3) xabitatsio.Uzufrukt shaxsiy servitut hisoblanib, keng miqyosda qo‘shni-

larning mulkidan foydalanish bilan birgalikda, uning bergan hosilva daromadlaridan foydalanishga tushunilgan.

Uzufrukt asosida qo‘shnilarning mulkidan foydalanayotgandavr mobaynida, qo‘shnining mulki o‘z daxlsizligini va xo‘jalikmaqsadini, mulkdan maqsadga muvofiq foydalanishini to‘liqdastlabki holatidagidek saqlab qolishi lozim edi. Uzufrukt asosidafoydalanuvchi shaxs o‘ziga majburiyatlar olib, foydalanilayotganmulkka bo‘lgan munosabati, unga qarab turish, ashyoning doimiyfoyda berib turishini ta’minlab berish, o‘z mulkiga bo‘lgan muno-sabatidek, bu mulkka ham xuddi shunday qarash, tejamkorlik,zarar yetkazilishidan himoya qilish va mulk egasi qaytib kelganida,bu mulkdan foydalanish uchun mulkning, ashyoning o‘zi yaroqliva tayyor holda bo‘lishi lozim bo‘lgan. Uzufruktdan tashqari «usus»asosida yoki usulida foydalanish ham mavjud bo‘lgan.

Uzus (usus) usuli — bu ashyo yoki mulkdan keraklicha (ya’ni,o‘z iste’moliga kerak bo‘lgan qismi e’tiborga olinayapti), chegara-langan asosda foydalanishga tushunilgan. Uzus usulida foydalanishdaashyoni boshqa shaxsga bermaslik yoki o‘tkazmaslik, ularni qismlargabo‘lib tashlamaslik harakatlari man etilib, faqat o‘zining yokioilasining manfaati e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan.

Xabitatsio (habitatio) — butun umr bo‘yi ashyo va mulkdan,ayniqsa uy-joy, dala hovlisidan foydalanish tushunilgan. Foydalanishmaqsadga muvofiq ravishda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan.

Uzufruktlar ko‘p qismlarga bo‘lingan. Ular asosan foydalanishelementini amalga oshirganlar. Ularda bu mulkni, ashyoni tasarrufqilish vakolati bo‘lmagan. Uzufruktlar quyidagi asoslarda tugatilgan:

birinchidan, foydalanishni amalga oshirishdan voz kechish,rad etish asosida;

ikkinchidan, uzufruktni amalga oshirayotgan shaxsning o‘liminatijasida yoki servitut obyekti bo‘lgan ashyoning, mulkning, hovlijoyning sotilishi yoki asosiy bo‘lgan joy bilan qo‘shilib ketishi,meros tariqasida boshqa shaxsga o‘tishi, hadya etish kabi muno-sabatlarning vujudga kelishi bilan tugatilgan;

122

uchinchidan, shaxsiy servitutlar ashyoning, mulkning yonibketishi, nes-nobud bo‘lishi, servitutni amalga oshirayotganshaxsning aqli noroso bo‘lib qolishi yoki jismoniy kamchiliklargauchrashi asosida ham servitut huquqining kuchi to‘xtatilgan.

Bundan tashqari, servitutga berilgan mulkdan, ashyodan uzoqvaqt davomida foydalanilmaslik, ko‘char mulklar uchun 1 yil,ko‘chmas mulklar uchun 2 yil davomida mulkdan foydalanilmasaservitutlar tugatilishi mumkin edi.

Servitutlarni himoya qilish munosabatlari xuddi mulk huquqi-dek, boshqa shaxslar tomonidan qonunsiz ravishda egallab olinganservitutlarni hamda kelajakda egallab olish xavfining oldini olishmaqsadida, dastlabki paytlarda, vindikatsion servitut da’vosiniqo‘llaganlar, keyinchalik esa konfessor da’vosi orqali buzilganhuquqlarni tiklaganlar.

Imperator Yustinian davriga kelib, har qanday shaxs tomo-nidan egallab olingan mulkni qaytarib olish uchun, hatto servitut-dan foyda-lanish huquqi bor-yo‘qligidan qat’i nazar ungakonfessor da’vosini qo‘llaganlar va bu da’vo mulk huquqi egasigaqo‘llaniladigan negator da’vosiga tenglashtirilgan.

3-§. Emfitevzis

Rim sinfiy huquqi davrida Sharqiy Rim imperiyasida qo‘llanil-gan uzoq muddatga mo‘ljallangan meros ijarasi yoki umrbod merostariqasida yerga ijara asosida ega bo‘lish emfitevzis deb atalgan.

Emfitevzis grek so‘zidan olingan bo‘lib, Rim davlati tomonidanbosib olingan yerlarni ishlash, qayta ishlash asosida kelib chiqib,yerlari kam bo‘lgan qullarga, peregrinlarga, lotinlarga va boshqayer bilan mashg‘ul bo‘lishni xohlagan shaxslarga yer berib, buyerdan umrbod meros tariqasida foydalanishni vujudga keltirishgatushunilgan. Emfitevzis — uzoq muddatni ko‘zlagan, meros tari-qasida yerni farzandlariga o‘tkazishi mumkin bo‘lib, doimiy egallashbilan bog‘liq, xavf-xatardan holi bo‘lgan, ijara haqini juda ozmiqdorda to‘laydigan eng asosiysi yerga yaxshi qarab, ko‘proqhosil olish imkoniyatini vujudga keltiradigan, hatto mulk huquqi-ning egasidek vakolatlarga ega bo‘lishiga yaqin munosabatlardantashkil topgan.

123

Emfitevzisning muddatli ijara shartnomasidan farqi har yilgiijara haqini to‘lagandan keyin, bunga katta mustaqil imkoniyattug‘ilardi, ya’ni boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquqni uningmerosxo‘rlari va boshqa avlodlari meros tariqasida ulardan foydalanibavloddan-avlodga o‘tkazardilar. Emfitevzisga ega bo‘lgan shaxslaryerni garovga, kafolatga qo‘yishi yoki bu huquqni boshqa shaxsgavaqtincha o‘tkazib turish huquqiga ham ega bo‘lgan. Bu munosa-batlarni ko‘pincha mulk huquqining egalari amalga oshirganlar. Anashundan kelib chiqib, Rim huquqshunoslari emfitevzisga egabo‘lgan shaxslarni mulk huquqining egasidek ko‘rganlar. Bularninghuquqlari pretorlar tomonidan himoya qilinib, har qanday shaxshuquqni buzgan bo‘lsa, o‘sha shaxsga qarshi da’vo qo‘zg‘atilganva hatto mulk huquqining egasiga ham shunday huquqlarqo‘llanilgan.

Emfitevzisning servitut huquqlaridan farqi shundaki, emfitev-zis yerni uzoq muddatga va merosxo‘rlariga o‘tkazish huquqiga egabo‘lgan holda olgan ijara shartnomasi, ( masalan, yerni ishlash,qayta ishlash, yer uchastkasi va boshq.)ni o‘z xohish-istagiga ko‘rao‘zgartirish, hatto mulk huquqining egasi tomonidan amalgaoshirilishi mumkin bo‘lgan harakatlarni ham o‘zini mulk huquqi-ning egasidek his qilib, bu munosabatlarni amalga oshirgan.

4-§. Superfitsiy

Qadimgi rim huquqida superfitsiy va emfitevzislar doimo yerhuquqi bilan bog‘liq bo‘lgan.

Superfitsiy deganda, yer bilan bog‘liq qurilishlarni amalgaoshirish uchun ko‘proq bozor bo‘ladigan yoki ishbilarmonlaryig‘iladigan joylarga yaqin yerlarni ijaraga olish tushunilgan. Buyerlar va qurilishlar ko‘pincha mahalliy hokimiyatga taalluqli bo‘lib,ularga kichik savdo do‘konlari, maishiy xizmat ko‘rsatuvchi muas-sasalar, kombinatlar, ustaxonalarni superfitsiy bilan shug‘ulla-nuvchi shaxslar qurish natijasida o‘sha joylarni egallab olganlar.Ana shunday asosda uzoq muddatli qurilish bilan bog‘liq ijarashartnomalari vujudga kelgan. Ularning ijara qiymati yilda bir martato‘langan va summani to‘lagandan so‘ng, superfitsiylar yangi

124

huquqlarga ega bo‘lib, bu mulk va ashyolarni meros tariqasidao‘tkazish huquqiga ega bo‘lganlar.

Superfitsiyning servitutdan farqi deganda, yerga qurilishlarqurish mustaqilligiga ega bo‘lganligi, ya’ni bu huquqni boshqashaxslarga o‘tkazish huquqiga hamda umrbod meros tariqasida buhuquqlarga ega bo‘lish tushunilgan. Superfitsiyning buzilganhuquqlarini tiklash va himoya qilish pretor tomonidan amalgaoshirilgan, interdiktlar va da’volarni qo‘llash asosida bu munosabat-lar amalga oshirilgan.

5-§. Garov huquqi

Boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquqning turlaridan birigarov huquqidir. Garov huquqi qadimgi rim huquqida eng ko‘pqo‘llaniladigan, turli xil shartnomalar bo‘yicha vujudga keladiganmajburiyatlarning bajarilishini ta’minlovchi usullardan biri hisob-langan. Garov bilan tartibga solinadigan munosabatlar asosanko‘chmas mulklarga va ko‘chirilishi mumkin bo‘lgan mulklarga,hamda ba’zi hollarda obyektga nisbatan mulkiy huquqlar yokitalablardan iborat bo‘lgan. Ko‘chmas mulklar bilan bog‘liq bo‘lgangarov huquqiga iðoteka deb atalgan. Shuningdek, har qandayhuquqlar ham garov predmeti bo‘lib hisoblanmagan. Garovningpredmeti bo‘lishi uchun albatta shartnomada yoki qonunlardako‘rsatilgan bo‘lishi lozim bo‘lgan.

Qadimgi Rim huquqshunoslari mulk huquqining subyektibo‘lmagan, lekin ushbu mulkka nisbatan qandaydir ashyoviyhuquqqa ega bo‘lgan shaxs, mulk huquqi egasining roziliginiolmasdan, mulkni garovga qo‘yishini qat’iy man qilganlar. Hattomulk egasining roziligisiz, garovga qo‘yilgan obyekt boshqashaxslarning mulkiga taalluqli bo‘lsa, bu haqda tuzilgan bitimhaqiqiy hisoblanmagan.

Rim huquqining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri mulk huqu-qining egasi tomonidan majburiyatni bajarishni ta’minlash nuqtainazaridan garovga qo‘yilgan mulk, mulk egaligi boshqa shaxsgao‘tgan holatda ham, garov huquqining predmeti sifatida qolaveradi.Ana shu xususiyati garovga qo‘yilgan ashyoni, mulkni mutloqhuquqiy himoyaga ega ekanligini bildiradi.

125

Rim quldorlik davlatida garovning dastlabki usuli bitimlarhisoblangan. Qarzdor mansiðatsiya orqali o‘z qarzini to‘lash uchunboshqa shaxsga mulk huquqi egaligiga ma’lum talablarni qo‘yganholda, ya’ni majburiyatning bajarilishini ta’minlagandan so‘nggarovga qo‘yilgan mulk qarzdorga qaytarilishi lozim degan asosdabitimlarni tuzgan. Bu qo‘yilgan talab qadimgi Rim davlatida faqatma’naviy xarakterga ega bo‘lib, ya’ni mulkni qaytarib berishishonchini sinab ko‘rish bilan bog‘liq bo‘lgan. Keyinchalik esamajburiyat bajarilgandan so‘ng qarzdor kreditorga garov narsaniqaytarish to‘g‘risida da’vo talablarini joriy etadigan huquqlar kelibchiqdi.

Bitimlardan tashqari garovning usuli sifatida pignus («qo‘l bilangarov narsasini qo‘yish» yoki «qo‘lda ushlab turish») degan tu-shuncha vujudga kelib, bunda garov predmeti garovga oluvchigafaqat egallash, foydalanish va foydali xususiyatlaridan bahramandbo‘lish uchun topshiriladi, lekin mulk huquqi o‘z egaligida qoldi-riladi hamda majburiyatning bajarilishi bilan darrov mulk o‘z egasigatezda qaytariladi.

Rim davlatining sinfiy davriga kelib garovning usuli sifatidaiðoteka vujudga keldi. Ipoteka usuli Greklar va Yegiðet davlatlarininghuquqi ta’sirida rivojlanib, takomillashib, garov predmeti garovgaqo‘yuvchi shaxsda qoldirilib, unga agar majburiyat bajarilmagantaqdirda, garov narsasini talab qilib olib, uni sotish va garovbilan ta’minlanishi lozim bo‘lgan summani kreditor olishi lozimbo‘lgan.

Ipoteka usuli ko‘chmas mulkka nisbatan qo‘llanilgan. Rimhuquqi iðoteka (ko‘chirilishi mumkin bo‘lmagan obyektlar) debbelgilangan garov mulki to‘g‘risida imperativ normalarni qo‘lla-gan, ya’ni iðoteka hech qachon garovga oluvchiga topshirilmaydidegan qoidani mustahkamlagan. Lekin ularni asrash, qo‘riqlashva ta’minlashni qanday usullar asosida amalga oshirish uchunma’lum shartnomalar tuzilgan va bu shartnomalarda ma’lumqoidalar belgilangan.

Ko‘chmas mulklarni iðoteka qilish, ularni ta’minlash va ijaragaberilgan qismlari joylashgan yer uchastkasini iðoteka qilish birvaqtning o‘zida bir asosiy shartnoma bo‘yicha amalga oshirilgan.

126

Ayniqsa, yer uchastkasini iðotekaga qo‘yish chog‘ida garovhuquqi, agar shartnomada boshqacha shart nazarda tutilmaganbo‘lsa, garovga qo‘yuvchining ushbu uchastkada bo‘lgan yokiqurilayotgan binolari va inshootlariga joriy qilinmaydi. Shartnomadabunday shart qo‘yilmagan bo‘lsa, undiruv garovga qo‘yilgan yeruchastkasiga qaratilgan taqdirda garovga qo‘yuvchi yer uchastka-sidan, uning bino yoki inshootdan o‘z o‘rnida foydalanish uchunzarur bo‘lgan qismidan cheklangan tarzda foydalanish (servitut)huquqini saqlab qoladi.

Yuqorida ko‘rsatilgan usullardan tashqari qonunning o‘zidaham garov huquqlari ko‘rsatilib boshqa usullarga qaraganda, uustunroq, afzalroq, imtiyozli huquqqa ega bo‘lgan.

Mutloq monarxiya davrida imperator tomonidan reskriðt qabulqilinib, unda uchta ishonchli guvohning qatnashishi natijasidatuzilgan yozma ravishdagi iðoteka boshqa usullarda tuzilgan garovbilan ta’minlash huquqlaridan ustun turgan. Bu iðoteka qonunlariasosida qabul qilingan munosabat bo‘lib hisoblangan.

Garov quyidagi hollarda bekor qilingan:— garovga qo‘yilgan ashyo yoki predmet nobud bo‘lganida;— garovga qo‘yilgan huquqning bekor bo‘lishi natijasida;— garovga qo‘yilgan mulkning mulk huquqini egallovchi shaxs

bilan qo‘shilishi (bir shaxsga taalluqli bo‘lishi) natijasida;— garov bilan ta’minlangan majburiyatning bajarilishi

natijasida.

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquq qanday turlarga bo‘linadi?2. Servitut qanday ma’noni bildiradi va uning turlari?3. Qishloq servitutlari necha qismga bo‘lingan?4. Qadimgi servitutlar necha qismga bo‘lingan?5. Shaxsiy servitutlarni izohlang.6. Shaxsiy servitutlar necha qismga bo‘linadi?7. Emfitevzisni ta’riflang.8. Superfitsiyning servitutdan farqini izohlang.9. Pignus tushunchasiga ta’rif bering.

127

VII bob

MAJBURIYAT HUQUQI

1-§. Majburiyat tushunchasi.2-§. Majburiyatlarning turlari.3-§. Majburiyat munosabatlarining vujudga kelish asoslari.4-§. Majburiyat predmeti.5-§. Majburiyatlarning vujudga kelishida yuridik faktlar.6-§. Majburiyatni bajarish joyi va uning ahamiyati.7-§. Majburiyatni bajarish muddati va uni kechiktirish.8-§. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash.

1-§. Majburiyat tushunchasi

Rim huquqida majburiyat huquqi instituti markaziy institutsifatida eng ko‘p tuziladigan shartnomalarni tartibga solishi bilanasosiy o‘rinlardan birini egallagan. Rim huquqida quldorlik davla-tining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi bosqichida, ayniqsafuqarolik huquqiy munosabatlarning yanada takomillashib borishinatijasida majburiyat tushunchasining to‘liq ma’nosi vujudga keldi.

Rim huquqshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan institut-siyalar va digestlarda «majburiyat» deganda, kreditor va qarzdoro‘rtasidagi huquqiy aloqalar tushunilib, unga asosan bir shaxsqarzdor ikkinchi shaxs kreditor foydasiga muayyan harakatlarniqilish, biror bir ekvivalentni berish yoki undan foydalanish imko-niyatini yaratib berishga aytilgan. Dastlab XII jadval qonunlaridata’kidlangan «huquqiy aloqalar» tushunchasi keyinchalik «jismoniyaloqalar» iborasi bilan ham boyitilgan. Rim huquqshunoslarimajburiyat tushunchasini aniqlashda, majburiyat bu shaxslaro‘rtasidagi huquqiy aloqalardan iboratdir, deb tan olib, unga asosandavlatimiz qonunlariga binoan, biror-bir harakatlarni bajarishimizmajburiydir, degan tushunchadan ham kelib chiqqanlar.

O‘zining huquqiy merosi va asarlari bilan jahonda mashhurbo‘lgan huquqshunos Pavel majburiyatning mohiyatini quyidagicha

128

ta’riflaydi: majburiyatning mohiyati biror-bir ashyoni (predmetni)jismoniy narsaga yoki servitutlarga aylantirish bilan bog‘liq emas,balki shu munosabat asosida boshqa shaxsni huquqiy asosda bog‘labuni bizga biror-bir narsani (predmetni) berishi yoki harakatqilishi, taqdim etishi va imkoniyat yaratib berishiga tushunilgan.Bu ifodani quyidagicha ta’riflash mumkin bo‘lgan: ya’ni, birinchiharakati biror-bir narsani «berish» deganda, mulkni, ashyoniyoki majburiyatda ko‘rsatilgan predmetni (obyektni) majburiyatsubyektiga o‘tkazishiga tushunilgan va bu qoida majburiy hisoblangan.Ikkinchi harakati «qilish» deb tushunilib, bu so‘zning ma’nosi«ishni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish, ekvivalentni olib kelib berishyoki pullarni to‘lash» kabi munosabatlarni qamrab olgan. Uchinchiharakati «imkoniyat yaratib berish» yoki «taqdim etish» ifodasibo‘lib, majburiyatda qatnashuvchi shaxsning muayyan harakatnisodir etishdan to‘xtab turish yoki moddiy baza bilan ta’minlashkabi harakatlarni amalga oshirish yoki amalga oshirish uchun birorashyoni taqdim etishdir.

Albatta, bu tushunchalar Rim davlatining ijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishi bilan doimiy ravishda o‘zgarib, mazmunan to‘ldirilib,takomillashib borgan. Keyinchalik esa, Rim huquqshunoslarimajburiyat huquqiy munosabatlari bir tomondan «talab qilishhuquqiga» ega bo‘lgan shaxsning harakati, ikkinchi tomondan esauni «bajarish» majburiyati yotganligini e’tirof etganlar va shungaqarab majburiyat munosabatlarida qatnashuvchi va uni amalgaoshiruvchi shaxslarni «qarzdor» va «kreditor» deb ataganlar. Ularmajburiyat tushunchasini har tomonlama talqin qilib, shu muno-sabatda qatnashuvchi subyektlarning bir-biri bilan bog‘liqligini hattoavval «ozod, mustaqil» bo‘lib yurgan shaxsning majburiyatgakirishganidan keyin, uning bo‘yniga zanjir bog‘langanligini bildirib,endi uning «ozod va mustaqil holatda yurishiga yo‘l qo‘yilmaydi»degan ifodani yoki tushunchani ham ishlatganlar.

«Talab qilish huquqi» bu qat’iy shaxsiy xarakterga ega bo‘lib,ko‘pincha ishonchga asoslangan harakatlarni o‘z ichiga olgan,chunki «kredo» so‘zining o‘zi ham «ishonaman» degan ma’nonianglatgan. Rim huquqshunoslari majburiyat tushunchasini ifodalarekan, ular «qayerda kreditor va qarzdor bo‘lmasa, hech qandaymajburiyatning bo‘lishi mumkin emas» degan xulosaga kelganlar.

129

Qadimgi rim huquqi majburiyatni doimo kreditor va qarzdorbilan bog‘lab, ular o‘rtasidagi mavjud huquqiy munosabatlarniashyoviy va shaxsiy da’volar asosida o‘rganganlar. Bu bo‘linishlar,ya’ni ashyoga bo‘lgan huquq va talab qilish huquqi doimo ashyoviyhuquqiy hamda majburiyat huquqiy normalari bilan tartibgasolinib, ashyoviy da’volarga hamda shaxsiy da’volarga bo‘lingan.Ashyoviy da’volar deganda, mutloq munosabatlar e’tiborga olinib,ularni mulk huquqining subyektiga taalluqli bo‘lgan ashyoningyoki servitutning boshqa shaxslarga o‘tib ketganligini talab qilibolish uchun berilgan da’vo deb tushunilgan. Bu da’voning predmetiashyoviy huquqlardan, obyektlardan iborat bo‘lgan.

Shaxsiy da’volar nisbiy munosabatlar bo‘lib, mulk huquqi-ning egasi tomonidan tuzilgan shartnomaga muvofiq, ikkinchitomondan majburiyatni bajarish uchun muayyan harakatni amalgaoshirishni yoki biror bir ekvivalentni berishni (o‘tkazishni) talabqiladigan munosabatlarga tushunilgan va bu da’vo faqat qarzdorgaqo‘llanilgan.

Mashhur huquqshunos Pavel majburiyatlarni tahlil qilishinatijasida, u majburiyatning mazmunini to‘liq asosda yoritibberishga muvaffaq bo‘lgan. Majburiyat tushunchasining mazmuninianiqlashda qarzdor tomonidan «bermoq», «qilmoq», «taqdimetmoq» kabi harakatlarning amalga oshirilishi majburiy bo‘lgan.Mana shu uch tushuncha yoki elementlar majburiyat tushuncha-sining mazmunini ochib bergan.

2-§. Majburiyatlarning turlari

Rim huquqshunoslari majburiyat huquqiy munosabatlariningkelib chiqish asoslariga hamda ahamiyatiga ko‘ra, ularni quyidagiturlarga bo‘lganlar:

— XII jadval qonunlarida va boshqa qonunlar tomonidan e’tirofetilgan fuqarolik majburiyatlariga (sivil majburiyatlari);

— pretorlar tomonidan himoya qilinadigan majburiyatlarga(pretorlar majburiyatlari);

— natural majburiyatlarga.

130

Rim fuqarolik huquqida majburiyatlarni o‘z vaqtida va lozimdarajada bajarmaslik salbiy oqibatlarni keltirib chiqarib, uni majburiyasosda bajarishga hamda keltirilgan zararlarni da’vo asosida undiribolishga qaratilgan. Lekin da’vo himoyasi bilan ta’minlanmaganmunosabatlar mavjud bo‘lgan taqdirda ham ular hech qandaysamara bermaydi yoki huquqiy tomondan himoya qilinmaydi deganma’noni keltirib chiqarmasligi lozim bo‘lgan.

Majburiyat bo‘yicha to‘langan ashyolar yoki mulklarniqaytarib olish biroz murakkablikni keltirib chiqargan. Xuddi shun-day huquqiy himoya bilan ta’minlanmagan majburiyatlar, hamdamajburiyat asosida to‘langan ashyolarni qaytarib olishi mumkinbo‘lmagan majburiyatlarga natural majburiyatlar deb tushunilgan.Natural majburiyatlar ko‘pchilik holatlarda ota humronligi institutiva unga bo‘ysunuvchi qullar, farzandlar tomonidan, oila boshli-g‘ining roziligisiz tuzilgan bitimlarga aytilgan. Chunki ota butunoilasi tarkibi va ota hukmronligi ostida bo‘lgan qullar uchun hamjavobgar bo‘lgan, hamda oila nomidan ota shartnomalarni tuzganva mulkiy javobgarliklarni o‘tagan.

Natural majburiyatlar, asli grek faylasuflari tomonidan butunolamda bo‘lgan voqeliklarni ikki qismga, ya’ni tabiat tomonidanberilgan tabiiy huquqlarga hamda insonlar, davlat tomonidanqonunlar asosida beriladigan hukmronlikka, hokimiyatga bo‘lganlar.Yustinian Digestlarida ko‘rsatilishicha, natural majburiyatlar adolattamoyillariga asoslangan va u bilan doimo bog‘liq bo‘lgan.

Natural majburiyatlardan tashqari sivil (fuqarolik) majbu-riyatlari hamda pretorlar majburiyatlari ham harakatda bo‘lgan.

Sivil majburiyatlariga doimo natural majburiyatlarni qarama -qarshi qo‘yish rim huquqining o‘ziga xos xususiyatidir. Rimhuquqshunoslari pretorlarning huquqiy holatini belgilaganda,ularning «faqat da’vo qilish vakolatlari bor» degan tushunchaniilgari surganlar. Ammo pretorlar pretorlik majburiyatlarinipretorlarning kelishuvlari yoki paktlari deb tushunmasligi vapretorlar majburiyatlarining keng ma’noga ega ekanligini tasdiqlabberganlar.

Majburiyat huquqiy munosabatlari bo‘linadigan va bo‘linmay-digan, alternativ va fakultativ majburiyatlardan ham iborat bo‘lgan.

131

Bo‘linishi mumkin bo‘lgan majburiyatlarga ashyoning mohiyati,mazmuni, qiymati buzilmasdan, zarar yetkazilmasdan bo‘linadi-gan tovarlar, ashyolar, ekvivalentlar, valutalar va qimmatbahoqog‘ozlar va shunga o‘xshash moddiy qiymatliklarni o‘zida saqlabqoluvchi narsalardir, deb hisoblaganlar. Masalan, 5 ming sestersiypulni to‘lash, bu majburiyatni bo‘lib-bo‘lib to‘lash mumkinligibo‘linadigan majburiyatlarga kiritilsa, servitut huquqi esa asosanqat’iy belgilangan joydan hayvonlarni haydab o‘tish, bu bo‘lin-maydigan majburiyat bo‘lib hisoblangan. Alternativ va fakultativmajburiyatlar bir-biriga o‘xshasa-da, lekin rim fuqarolik huquqidatuzilgan shartnomaning bajarilishini shartnomada ko‘rsatilganasosda ya’ni, qat’iy belgilangan tovarni, ashyoni yetkazib berish-ning o‘rniga boshqa ekvivalentni yetkazib berishga ham yo‘l qo‘yilgan.Bu yerda majburiyat predmeti bitta, ammo qarzdorga imtiyozlarberilib, asosiy yetkazib beriladigan ashyo o‘rniga boshqa ashyoniberishning o‘zi o‘sha shartnomani bajarganlik hisoblanib, bufakultativ majburiyat deb atalgan.

Alternativ majburiyatlar fakultativ majburiyatdan birozbo‘lsa-da farq qilgan. Bu majburiyat shartnomada ko‘rsatilgan birnecha harakatning birortasini bajarish deb tushunilgan. Masalan,ukalarim Olim va Haydar shu xizmatni qilib beradi. Demak,ularning qaysi biri tomonidan majburiyat bajarilsa, u majburiyatlozim darajada bajarilgan deb hisoblangan. Xullas, xizmat kimtomonidan bajarilgan bo‘lsa ham, majburiyat bajarildi debtushunilgan.

3-§. Majburiyat munosabatlarining vujudgakelish asoslari

Qadimgi Rim davlatining qonunlarida majburiyat huquqiningrivojlanishiga muhim e’tibor qaratilgan. Ayniqsa, tovar-pul muno-sabatlarining yanada taraqqiy etishi natijasida majburiyatlar o‘ziningavvalgi rasmiyatchiligini yo‘qotib, bir tomonlamalikdan ikkitomonlamalikka aylangan, unda ishtirok etuvchi subyektlar hamhuquqqa, ham majburiyatga ega bo‘lganlar.

Rim fuqarolik huquqi majburiyatlarning vujudga kelish asos-larini ikki qismga bo‘lganlar. Ayniqsa, huquqshunos Gay

132

majburiyatlarni shartnomalar asosida vujudga kelishini, hamdadeliktlardan (huquqni buzishdan) kelib chiqadigan majburiyatlargabo‘lgan.

Majburiyatlarni keltirib chiqaradigan muhim huquqiy asoslar-dan biri shartnoma hisoblangan. Ayniqsa, shartnomalar instituti-ning rivojlanishi va takomillashishiga Rim davlatining sinfiy davridakatta e’tibor qaratilgan. Shartnomalar fuqarolik huquqining marka-ziy institutlaridan biri bo‘lib, ular doimo da’volar orqali himoyaqilingan, lekin Rim huquqshunoslari majburiyatlarni boshqaasoslardan kelib chiqishini ham isbotlab berganlar. Masalan,kvazikontrakt va kvazideliktlar asosida, ya’ni shartnomalargao‘xshash hamda majburiyatlarni buzishga o‘xshash asosda vujudgakelganligini ham tushunib yetganlar.

Deliktlar asosan huquqni buzish, mulkka zarar yetkazishyoki qonun tomonidan man etilgan munosabatlarni amalga oshirishasosida kelib chiqqan. Deliktlar haqida qadimgi rim huquqiningdastlabki rivojlanish davrlarida ham tasavvur mavjud bo‘lib, ularmajburiyatlar bajarilmagan taqdirda jarimalar solish va undirish,umuman fuqarolik huquqiy javobgarliklarning mavjud ekanliginie’tirof etib, o‘sha normalarni, qoidalarni majburiyat huquqiymunosabatlariga qo‘llaganlar. Ulardan tashqari, shartnomalar vadeliktlarning bir-biridan yana bir farqi shartnomalar asosida kelibchiqadigan majburiyatlarning meros tariqasida merosxo‘rlargao‘tkazilishi, deliktlar asosida vujudga kelgan majburiyatlar esabunday vakolatga ega bo‘lmaganliklarini qayd qilganlar.

Rim huquqshunoslari majburiyat huquqiy munosabatlarishartnomalar hamda deliktlar asosida vujudga kelishidan tashqari,bu munosabatlar shartnoma va delikt bo‘lmagan taqdirda hamvujudga kelganliklarini tushunib yetganlar. Ularni yuridik faktlar,paktlar, harakat va hodisalar natijasida ham kelib chiqishinitasavvur qilganlar. Hatto huquqshunos Gay majburiyatlarnivujudga keltiruvchi asoslarni turlarga bo‘lishdan voz kechgan.

Lekin Yustinian digestlariga muvofiq Gay majburiyatlarningvujudga kelishini quyidagi to‘rt asosga bo‘lgan:

1) kontraktlar asosida — (ex contractu);2) deliktlar asosida, — (ex delicto);

133

3) kontraktlarga o‘xshash asosda — (qvasi ex contractu);4) deliktlarga o‘xshash asosda — (qvasi ex delicto).Mashhur huquqshunos Yustinian kodifikatsiyasining asos-

chilaridan biri — professor Teofil VI asrga kelib, to‘rtta asosdamajburiyat huquqiy munosabatlarining vujudga kelishini isbotlabberdi va bu asoslar birinchi marotaba Napoleon fuqarolik kodeksida(1804) o‘z ifodasini topdi, keyinchalik esa barcha burjua davlatlarigatarqalib, hozirga qadar to‘liq qo‘llanilib kelinmoqda.

4-§. Majburiyat predmeti

Qadimgi Rim quldorlik davlatida majburiyatning mazmuninimuayyan harakatlarni amalga oshirish bilan bog‘laganlar. Ularko‘p hollarda mol-mulkni (ashyoni) topshirish, ishlarni bajarish,xizmatlar ko‘rsatish, pul to‘lash va hokazolar, yoki muayyanharakatlarni amalga oshirishdan o‘zini saqlab turishga hamtushunilgan.

Rim huquqshunoslari ko‘pchilik holatlarda majburiyatningmazmunini va predmetini bir ma’noda tushunganlar. Lekinmajburiyat predmeti o‘z mazmunidan farq qilgan. Majburiyatpredmetini aniqlashda ashyolarning, ya’ni majburiyat obyektiningjinsiy alomatlarga ega bo‘lganligi va individual, aniq xarakterlixususiyatga bog‘liqligidan kelib chiqqan.

Jinsiy alomatlarga ega bo‘lgan ashyolarga sariyog‘, vino, g‘alla,qand va boshqa ashyolar kiritilib, ularning yo‘qolib ketishi majbu-riyatni bajarishdan ozod etmaydi, ya’ni ular o‘z tabiatiga ko‘ra,shartnomalar asosida to‘ldirilishi yoki o‘z holatiga keltirilishimumkin deb hisoblaganlar. Individual, aniq xususiyatlarga egaashyolarning yo‘qolishi, sinishi yoki dastlabki holatini o‘zida saqlabqolmaganligi, ya’ni ularni almashtirish mumkin bo‘lmagan, hattoyangi asosda tuzilgan shartnomalarga binoan ham, majburiyat-larning bajarilishi aynan shartnomada ko‘rsatilgan asosda amalgaoshirilishi mumkin bo‘lgan munosabatlardan kelib chiqqan.

Majburiyatlarning predmeti faqat majburiyatlarni bajarishvaqtida aniqlangan. Individual xususiyatga ega majburiyatlarni naturalholatda bajarish mumkin bo‘lmagan.

134

Majburiyat huquqiy munosabatlarning predmeti sifatida pullarkeng qo‘llanilib, qarzdordan kreditorni talab qilib olish huquqibilan bog‘liq bo‘lgan. Pul majburiyat predmeti sifatida majburiyatnibajarish uchun almashtiriladigan ekvivalent va zararlarni qoplashvositasi bo‘lib qo‘llanilgan. Eng qadimgi pul sifatida rimliklarhayvonlarni tan olishgan. Keyinchalik og‘irligi bilan o‘lchanadiganmis ishlatilgan. Hatto bitimlar tuzish tarozibon va mis simobchasi(tayoqchasi)ni ushlab turgan dallol ishtirokida amalga oshirilgan.

Tovar va ashyolardan foydalanganlik hamda pul qarzini o‘zvaqtida to‘lay olmaganlik uchun foizlar to‘langan. Hatto shartno-malarni o‘z vaqtida bajara olmaganligi yoki bajarishni kechiktirganligiuchun ham foizlar to‘latilgan. Foizlarni to‘lash tabaqalar asosida,ya’ni yuqori mansabdor shaxs 4 foiz, savdogar 8 foiz, dengizbilan bog‘liq qarzlar bo‘yicha esa 6 foiz miqdorida, umumanolinadigan foiz qo‘yilgan kapitaldan oshib ketmasligi va yillik foiz12 foizdan oshmasligi ko‘rsatilgan.

Majburiyatlarda «kauza» deganda, xilma-xil tushunchalarningmavjudligini e’tiborga olib, majburiyat huquqiy munosabatlarigakirishish uchun lozim bo‘lgan moddiy asosga hamda unga erishishuchun, ya’ni majburiyatni bajarishdan kelib chiqadigan maqsadgatushunilgan.

Causa (kauza) so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, sabab yokishunga o‘xshash munosabatning kelib chiqishiga tushunilgan.Majburiyatlarda — «kauza» subyektiv motiv bo‘lib, majburiyat-ning mazmunini aniqlaydigan hamda majburiyatga kirishishdanqanday, moddiy manfaatdorlik kelib chiqishi bilan bog‘liqmunosabatlarga tushuniladi. Kauza qonuniy bo‘lishi lozim, ya’niunda boshqa shaxslarning erkini, iroda va manfaatini, huquqlarinichegaralamaslik kerak. Majburiyatlarni tuzish uchun, eng avvalo,tomonlarning o‘zaro roziligi talab qilingan. Taraflarning roziligislavyanlarda qo‘lni-qo‘lga berish, boshni qimirlatish, jimlik rizolikalomati sifatida, hatto qadimdan qolgan an’anaviy harakatlarorqali ham amalga oshirilgan. Lekin Rim fuqarolik huquqiymunosabatlarining yanada rivojlanishi va takomillashtirilishinatijasida biror huquqiy munosabat yoki huquqiy hujjat orqalibu kelishuvni rasmiylashtirish zarurati kelib chiqqan. Ana shu

135

huquqiy asos consensus (kelishuv), ya’ni tomonlarning huquqiyasosda, o‘z erklarini ifoda etgan holda rasmiylashtirish imkoniyatiyuzaga keldi va shunday qilib, majburiyatlarning yangi turlarikonsensual majburiyatlar vujudga keldi.

5-§. Majburiyatlarning vujudga kelishidayuridik faktlar

Majburiyat huquqiy munosabatlarining vujudga kelish asoslari-dan muhim bir qismini yuridik faktlar tashkil etadi. Yuridik faktlar— hayotiy holatlar asosida vujudga kelib, u huquqiy munosabat-larni vujudga keltiradigan, o‘zgartiradigan va bekor qiladiganijtimoiy munosabatlardan iborat bo‘lib, qonunlar tomonidantartibga solinadigan va davlat organlari tomonidan himoya qilinadiganmunosabatlardir. Fuqarolik huquqiy munosabatlarini vujudgakeltiruvchi asos sifatida yuridik faktlar yuridik hodisa va yuridikharakatlardan iborat bo‘lgan.

Rim huquqshunoslari yuridik faktni fuqarolik huquqiy muno-sabat-lari hamda huquqiy normalarni bir-biri bilan bog‘laydiganmunosabat deb tan olganlar. Ular yuridik faktlarsiz hech qandayhuquqiy norma kelib chiqmasligi hamda barcha yuridik faktlarfuqarolik huquqiy munosabatlarini keltirib chiqarmasligini to‘g‘ritushunib yetganlar.

Rim huquqshunoslari yuridik faktlarning huquqiy normalarnivujudga keltirishini, hamda ularni o‘zgartira olish layoqatiga va bekorqila olish munosabatlariga ega ekanligini e’tirof etgan holda—bumunosabatlar fuqarolik huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruv-chi asos deb tushunganlar.

Fuqarolik huquqiy munosabatlarni vujudga keltirish uchunbitta yuridik faktning namoyon bo‘lishi yetarli, ya’ni oldi-sotdishartnomasini tuzish uchun o‘zaro uning predmeti, bahosi vaboshqa asosiy shartlari bo‘yicha tomonlarning o‘zaro kelishuvi(konsensus)ning amalga oshirilishi kifoya. Demak, sotib oluvchiva sotuvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomaning o‘zi yuridik fakt bo‘libhisoblanadi. Lekin Rim huquqshunoslari ba’zi hollarda fuqarolikhuquqiy munosabatlarni vujudga keltirish uchun bir nechta yuridik

136

faktlar yoki murakkab bo‘lgan bir nechta harakatlarning namoyonbo‘lishining taqozo etilishini isbotlab berganlar va o‘zlari hamshunga amal qilganlar. Uy-joyni ijaraga olish yoki mahalliyhokimiyatdan uy-joyga bo‘lgan orderni olish uning bilan uy-joydayashaydigan shaxslar o‘rtasida uy-joydan foydalanish majburiyatiniva murakkab bo‘lgan yuridik tizim yoki yuridik faktni vujudgakeltiradigan holatni paydo qiladi. Albatta, bu murakkab bo‘lganholat.

Yuqorida qayd etilganidek, Rim huquqshunoslari fuqarolikhuquqida yuridik faktlarning vujudga kelishini e’tiborga olib, ularnihodisalar va harakatlarga bo‘lib o‘rganganlar.

Hodisalar — insonning ongi, erki va irodasi bilan bog‘liqbo‘lmaydigan holatlar (masalan, tabiat hodisalari: yong‘in, yerqimirlashi; insonning tug‘ilishi, o‘limi va shunga o‘xshash holatlar).Lekin Rim huquqshunoslari hodisalar faqat inson bilan bog‘liqbo‘lmagan holatda vujudga keladi deb tushunmasdan, balki uningonggi, erki orqali ham vujudga kelishini isbotlab berganlar.

Qadimgi Rim quldorlik davlatida fuqarolik huquqiy munosabat-larni vujudga keltiruvchi asoslardan yana biri—bu harakatdir.Harakatning o‘zi qonuniy va noqonuniy harakatlarga bo‘lingan.Rim huquqshunoslari harakatlarni erk asosida vujudga keladiganmunosabat deb, uni doimo huquqiy munosabatda qatnashuvchisubyektlar erki, irodasi va manfaati bilan bog‘liq holda ko‘rganlar.

Noqonuniy harakatlar — bu huquqbuzarliklar hisoblanib,huquqqa xilof bo‘lgan, qonunga yoki boshqa normativ hujjatlargaqarama-qarshi amalga oshiriladigan munosabatlardir. Shuninguchun rim fuqarolik huquqi bunday harakatlarni qonunga zid,adolat tamoyillariga to‘g‘ri kelmaydigan munosabatlar deb, buharakatlar natijasida keltiriladigan zararlarni miloddan avvalgi I—IVasrlarda to‘liq rim fuqarolik huquqi normalari asosida, keyinchalikesa hatto jinoiy javobgarlikka tortish orqali buzilgan huquqlarnidastlabki holatga keltirish uchun harakatlarni amalga oshirgan vabuzilgan huquqlarni tiklaganlar.

Qonuniy harakatlar deganda, qonun yoki boshqa normativhujjatlar asosidagi ixtiyoriylik, ya’ni huquq yo‘l qo‘ygan harakat-larni amalga oshirish tushunilgan.

137

6-§. Majburiyatni bajarish joyiva uning ahamiyati

Qadimgi Rim quldorlik davlati tomonidan ko‘plab mamlakat-larning bosib olinishi va uning jahon bozoriga chiqishi natijasidamajburiyatlarning bajarilish joyini belgilash ancha qiyinchiliklarnikeltirib chiqardi. Jumladan: yo‘l masofasi, tovarlarning bahosi,ya’ni har bir mamlakatda bozor iqtisodiy va huquqiy qoidalarininghar xilligi. Majburiyatlarni bajarish joyi doimo shartnomada belgilabqo‘yilgan bo‘lishi lozim bo‘lgan. Ammo bajarish joyini belgilashmumkin bo‘lmay qolgan paytlarda, uni shu yerda bajarish mumkindegan taxminlar asosida amalga oshirilargan.

Rim fuqarolik huquqida kreditor tomonidan majburiyatnibajarish joyini alternativ usulda ham belgilashda huquq berilgan.Bunday vaqtda majburiyatni bajarish joyini qarzdor o‘zi tanlashhuquqiga ega bo‘lgan. Majburiyatni bajarish joyi umuman belgilabqo‘yilgan bo‘lmasa, bunday hollarda qarzdor yashagan joy yokiko‘chmas mulk turgan joy bajarish joyi deb tushunilgan.

Rim fuqarolik huquqining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri,majburiyatni bajarish joyi ko‘rsatilmagan taqdirda ham Rim davlatibu — «Bizning umumiy davlatimizdir» degan ma’no asosidamajburiyatlarning bajarilish joyi ko‘rsatilar va shundan kelib chi-qardi. Majburiyatni bajarish joyining ahamiyati shundaki, u nizolipredmetning bahosini aniqlash bilan bog‘liq bo‘lgan. Nizolipredmetning bahosini aniqlash, eng avvalo, tomonlar o‘rtasidatuzilgan shartnomada ko‘rsatilishi hamda majburiyatning bajarilishijoyidagi bahosi bilan belgilangan. Ammo tomonlar o‘rtasidakelishuvlar mavjud bo‘lmasa, bunday holatda da’vo qo‘zg‘atilganjoyning qonunlari bilan belgilangan.

7-§. Majburiyatni bajarish muddativa uni kechiktirish

Majburiyatni bajarish muddati, vaqti doimo tomonlar o‘rtasidatuzilgan shartnoma asosida belgilangan. Majburiyat shartnomadako‘rsat-ilgan muddatda yoki vaqtda lozim darajada bajarilishi

138

qonuniy asosda biriktirilgan. Agar majburiyatni bajarish muddatiko‘rsatilmagan bo‘lsa yoxud majburiyatning mohiyatidan ang-lashilsa, qarzdor ijroni to‘xtatmasdan bajarishi shart bo‘lgan,kreditor esa ijroni bajarishni talab qilish huquqiga ega bo‘lgan.Bajarilishi mumkin bo‘lgan muddatlar, ya’ni shartnoma asosidaaniq tarzda majburiyatning bajarilish muddati ko‘rsatilmasligi hammumkin bo‘lgan. Lekin bu munosabatlarda oqilona, vijdonanharakat qilish lozim hisoblangan.

Savdo munosabatlarining taraqqiy etishi, shartnomalardoirasining kengayishi natijasida shartnomalar to‘g‘risidagi qat’iynormalarni biroz yumshatish yoki qulaylik tug‘dirish maqsadidako‘p hollarda majburiyatlarni bajarish muddatini ko‘rsatmasdanshartnomalarning tuzilishiga ham yo‘l qo‘yilgan. Rim huquqshu-noslarining fikricha, bugun tuzilgan Rimdagi shartnomani ertagaYegiðetda bajarish mumkin emas. Chunki bunday tuzilganshartnomalarda jimlik, rizolik asosida shartnomani bajarish mud-datining aniqligini o‘rnatish qiyinligini e’tiborga olib, muddatbelgilamaganlar. Bunday hollarda ishni odilona hal qilishga ko‘proqe’tibor qaratganlar. Hatto shartnomani bajarish muddati ko‘rsatil-magan hollarda, sudga murojaat qilinganda sudya «odilona er» sifatida(ya’ni, «sud protsessini odilona olib boruvchi shaxs» degan ma’nonianglatgan) qanday muddat yoki qancha vaqt asosida bu shartno-mani bajarishi mumkinligini aniqlash paytida shartnomani bajarishuchun o‘zini qiynamasdan, kecha-yu kunduz, tabiat injiqligigaqaramay yilning fasli, o‘zining yoshi, sog‘lig‘i va jinsini o‘ylamas-dan tinmay harakat qilishlariga yo‘l qo‘ymasdan, oddiy holatdamajburiyatni yuqoridagi xususiyatlarni e’tiborga olib belgilagan.Ana shu muddatni «oqilona asosda» belgilangan muddat debtushunilgan.

Qadimgi Rim quldorlik davlatida majburiyatlarni muddatidanavval bajarishga dastlabki paytlarda yo‘l qo‘yilmagan. Lekin savdomunosabatlarining taraqqiy etishi, bozor iqtisodiyoti munosabat-larining gurkirab o‘sishi, Rim davlati hududining kengayishi,jahon taraqqiyotidagi tutgan o‘rni shartnomalarning ko‘plabtuzilishlariga olib keldi va ularni muddatidan avval bajarish ikkala

139

tomonning ham manfaatini ko‘zlab, o‘z oborotining tezroq amalgaoshishiga imkoniyat yaratib berganligi uchun bunga yo‘l qo‘yildi.

Rim davlatida majburiyatlarning bajarilishini kechiktirish, o‘zvaqtida va lozim darajada bajarmaslik oqibatlari shartnomadaqatnashuvchi tomonlarning intizomsizligini bildirib, ular bilankeyinchalik shartnoma tuzishda chegaralanish vakolatlarini keltiribchiqargan. Majburiyatlarning bajarilishini kechiktirish, da’votalabining joriy etilishi, ya’ni da’vo arizasining yozilishi paytidanboshlanadi. Da’vo arizasining yozilishidan oldin qarzdorgamajburiyatni bajarish yuzasidan ogohlantirish yuborilishi lozimbo‘lgan va undan keyin qarzdorning ustidan da’vo arizasi yozilgan.

Qadimgi rim huquqida majburiyatlarning bajarilish muddatishartnomada aniq ko‘rsatilmagan bo‘lsa, qarzdorning yashashjoyiga ogohlantirish yuborilgan, ammo bajarilish muddatishartnomada ko‘rsatilgan bo‘lsa unda shuning o‘zi ogohlantirishhisoblangan.

Qarzdor tomonidan o‘z qarzini to‘lash yoki majburiyatnibajarish uchun qilingan harakatlarini, ya’ni ashyolar, pullar yokiekvivalentni kreditor qabul qilmasa, bunday hollarda qarzdoro‘z mulkini omonat asosda saqlab turish uchun depozitga qo‘yishyo‘li bilan ham majburiyatni o‘z vaqtida bajarishga yo‘l qo‘yilgan.Rim huquqining o‘ziga xos xususiyati shundaki, depozitga qo‘yishham kreditor hisobidan amalga oshirilgan. Bunday holda mulkningtasodifan nobud bo‘lishi, ijroni qabul qilishni kechiktirgan kredi-torga qaratiladi hamda keltirilgan zarar ham undan undiriladi.

8-§. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash

Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash deb, qarzdor tomo-nidan olingan va uning zimmasida bo‘lgan vazifani bajarishgamajbur qiladigan choraga aytiladi. Majburiyat bajarilishinita’minlashning mohiyati shundan iboratki, qarzdor zimmasidabo‘lgan majburiyat belgilangan muddatda bajarilmasa, kreditordaziyonlarni undirishga qaratilgan huquq paydo bo‘ladi. Majbu-riyatlarning bajarilishi har xil usullar bilan ta’minlanadi. Rim

140

huquqshunoslarining fikricha, majburiyatning bajarilishinita’minlash zakalat, kafolat, garov va neustoyka usullaridan iboratbo‘ladi.

Zakalat. Zakalat berish rim huquqida «arra» yoki «arrxa» debatalgan va u qimmatbaho biror narsani garovga qoldirish deganma’noni bildirgan. Keyinchalik zakalat boshqa huquqiymunosabatlarda, jumladan: oldi-sotdi va pudrat shartnomalardaqo‘llanila boshlagan. Umumiy qoidaga ko‘ra, ilk davrlarda majburiyatbajarilmasa zakalat qaytarib berilgan. Imperator Yustinian davrigakelib, zakalat jarima vazifasini o‘tay boshlagan. Agar xaridormajburiyatni bajarmasa, u bergan zakalat sotuvchida qolgan. Agardasotuvchi majburiyatni bajarmasa, u holda u bergan zakalatni ikkibarobar qilib qaytarishi lozim bo‘lgan. Aslida zakalat tushunchasiRim davlatiga Sharqdan kelgan bo‘lib, bu odatni imperatorYustinian 628-yilda qonunlashtirgan.

Kafolat. Majburiyatni ta’minlash usullaridan biri kafolathisoblanadi. Kafolat tushunchasiga huquqshunos Gay keng ta’rifbergan. Agarda qarzdor majburiyatni bajarmasa yoki olingan qarznio‘z vaqtida to‘lamasa, boshqa biror shaxs ushbu majburiyatningijrosini o‘z zimmasiga olishi mumkin bo‘lgan. U qarzdor uchunkafolat bergan. Kafolat asosan stiðulyatsiyada keng qo‘llanilgan.Bunday kafolat Rim davlatining badavlat fuqarolariga nisbatanta’sir o‘tkazishda, hattoki ularni o‘zlariga tobe qilishningshakllaridan biri hisoblangan. Majburiyat o‘z vaqtida ijro etilmaganiuchun kreditor nafaqat qarzdorga, balki kafolat bergan shaxsganisbatan ham chora ko‘rishga haqli bo‘lgan.

Agar qarzdorning o‘rniga kafolat bergan shaxs qarzni to‘labyuborsa, keyinchalik u qarzdorga nisbatan regress da’vo huquqigaega bo‘lgan. Qarzdor esa kafolat bergan shaxsga ikki barobar qilibqarzini qaytarishi lozim bo‘lgan.

Garov. Yustinian digestlarida aytilishicha, garovga narsa qo‘ygankishi o‘zini majburiyatlar bilan bog‘lab ko‘yadi. Shuning uchunham garov Rim davlatida pignus, ya’ni «kishan» deb atalgan. Garovtushunchasini ko‘proq shartnomaga qo‘shimcha majburiyat debe’tirof etishgan. Garovning mohiyati shundan iboratki, majburiyatqarzdor tomonidan ijro etilmaganida kreditor o‘zining talabini

141

garovga qo‘yilgan mulk hisobidan birinchi navbatda undirishimkoniyatiga ega bo‘ladi. Rim davlatining yanada rivojlanishinatijasida kreditorga garovni sotish huquqi berilgan. Ba’zi hollardagarovga qo‘yilgan narsa bir necha kreditorga tegishli bo‘lgan. Undapretor, eng avvalo, birinchi kreditorning huquqini himoya qilgan.

Rim davlatining sinfiy davriga kelib garovning usuli sifatidaiðoteka vujudga keldi. Ipoteka usuli Greklar va Yegiðet davlatlarininghuquqi ta’sirida takomillashib bordi. Ipoteka ko‘chmas mol-mulklargaqo‘llanilgan.

Garov quyidagi holatlarda bekor bo‘lgan:— garovga qo‘yilgan ashyo nobud bo‘lganida;— garov bilan ta’minlangan majburiyatning bajarilishi

natijasida.Neustoyka. Neustoyka deb, qarzdor shartnoma bilan belgilangan

majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirdakreditorga to‘lashi shart bo‘lgan pul summasiga aytiladi. Bundatomonlardan biri shartnomaga asosan qo‘yilgan shartni bajarmagantaqdirda, jarima to‘lashni o‘z zimmasiga oladi. Kreditor uchunbuning ikki tomonlama foydasi bo‘lgan:

birinchidan, shartnomaning bajarilishi ta’minlangan;ikkinchidan, unga yetkazilgan zarar qoplangan.Yustinian digestlarida bu jarimani to‘lashga majbur qilish

mumkin emasligi to‘g‘risida ko‘rsatmalar berilgan. Ammo bu odatmajburiyatni bajarmagan qarzdorlarga nisbatan qo‘llanilavergan.

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Majburiyat tushunchasi va u qanday turlarga bo‘linadi?2. Majburiyatlar qanday asoslardan kelib chiqadi?3. Yuridik faktlarga ta’rif bering.4. Novatsiya tushunchasini izohlang.5. Majburiyatlarda «kauza» deganda qanday munosabatlar tushunilgan?6. Majburiyatlarni bajarish muddati qanday belgilangan?7. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlovchi qanday usullarni bilasiz?8. Natural majburiyatlar nima va uni izohlang?

142

9. Alternativ majburiyatlarning fakultativ majburiyatlardan farqinimada?

10. Quyidagi masalani rim huquqi bo‘yicha hal qiling: fuqaro Lutsiyqattiq qo‘rqitish va zo‘ravonlik ta’siri ostida o‘zi uchun foydasi bo‘lmaganbitim tuzishga majbur qilindi va buning natijasida bitim tuzildi. Ushbubitimni tuzishga majbur qilgan aybdor aniqlangandan so‘ng unga nisbatanyetkazilgan zararni to‘lash uchun aybdorga jarima solindi. Bu bitim tuzilganvaqtda haqiqiy sanalganmi? Qattiq qo‘rqitish yoki zo‘ravonlik degandanimalar nazarda tutilmoqda: a) hayotdan judo bo‘lish; b) ota-onalargabo‘lgan hurmatni yo‘qotish; d) qo‘shnilar oldida behurmat bo‘lish; ye)yaqin qarindoshlaridan judo bo‘lish.

11. Quyidagi masalani rim huquqi bo‘yicha hal qiling: Rim davlatidagikichik shaharlardan biriga qochoq qullar to‘dasining hujum qilishi natijasidamahalliy mehmonxonaga o‘t qo‘yib talab ketildi. Mehmonxona xo‘jayinibaxtli tasodif tufayli tirik qoldi. Unga nisbatan mehmonxonada to‘xtagan vamulklaridan ayrilgan shaxslar tomonidan yetkazilgan zararni to‘lab berishuchun da’volar qo‘zg‘atildi. Bu da’volar huquqiy asosga egami?

143

VIII bob

SHARTNOMALARNING ALOHIDA TURLARI

1-§. Verbal shartnomalar.2-§. Literal shartnomalar.3-§. Real shartnomalar.4-§. Konsensual shartnomalar.5-§. Nomsiz shartnomalar va paktlar.6-§. Shartnomalarga o‘xshash harakatlar asosida majbu-

riyatlarning kelib chiqish asoslari.7-§. Huquqni buzish va unga o‘xshash asosda kelib chiqadigan

majburiyatlar.

1-§. Verbal shartnomalar

Verbal shartnomalar eng qadimiy shartnomalardan birihisoblanib, u odatda og‘zaki kelishuv ko‘rinishida bo‘lib, belgi-langan so‘zlarni ifodalash yo‘li bilan huquqiy kuchga ega bo‘lgan.Shartnoma tuzish uchun stiðulyatsiyani amalga oshirish verbalshartnomalarning asosiy ko‘rinishidir. Agar berilgan savol qismanjavobni ifodalovchi mazmun kasb etib, savol bilan javob o‘zaromutanosib bo‘lsa, bunday og‘zaki shartnoma, ya’ni, Masalan,«200 sestersiy berishga va’da berasanmi?» degan savolga «va’daberaman» degan javob bo‘lsa, u holda stiðulyatsiya amalga oshirildideb hisoblangan. Agar «200 sestersiy berishga va’da berasanmi?»degan savolga «100 sestersiy beraman» yoki «bilmayman» deganmavhum javob bo‘lsa, bunday holatda shartnoma tuzishda sti-ðulyatsiya amalga oshmagan hisoblangan. Imperiya davridastiðulyatsiyani amalga oshirish ancha zaiflashib qolgan. Savol-javobshaklining qanday ko‘rinishda bo‘lishidan qat’i nazar, stiðulyatsiyahaqiqiy deb hisoblangan. Stiðulyatsiya nafaqat lotin tilida, balkiboshqa tillarda ham amalga oshirilgan. Respublika tugatilayotgan

144

davrdan boshlab, stiðulyatsiya o‘zining sof og‘zaki shartnomasifatidagi qiymatini yo‘qotib, yozma akt sifatida rasmiylashtirilaboshlangan. Shu yo‘sinda stiðulyatsiya yozma ravishdagi shartnomaqiyofasini kasb etgan.

Mashhur huquqshunos Pavelning e’tirof etishicha: «Agarhujjatda kimdir nimanidir kimgadir yozma ravishda va’da qilganbo‘lsa, u holda bu savolga munosib javob bo‘lishi shart debhisoblangan». Stiðulyatsiya majburiyati bir tomonlama bo‘lgan,ya’ni bir tomon faqat huquqqa ikkinchi tomon esa va’da qilinganvazifani bajarish majburiyatiga ega bo‘lgan. Hakam qarzdorningva’dasi mazmuniga o‘zicha o‘zgartirish kirita olmagan. Mavhumshartnomani amalga oshirish asosida ham stiðulyatsiya mavjudbo‘lgan. Bu shuni anglatadiki, zaruriy savol-javob o‘tkazilgandahech kim majburiyat asosini va kelishuv maqsadini izlamasligikerak. Stiðulyatsiyaning bunday mavhum xarakteri har qandaymunosabatlar bo‘yicha majburiyatlarni amalga oshirganlar uchunqulay bo‘lib, stiðulyatsiyaning bunday shakli ashyo xarid qilgandato‘lovni amalga oshirishda hamda qarz majburiyatini olganda hamanchagina qo‘l kelgan. Majburiyatlar bajarilmay qolgan hollardajavobgarni aniqlashda (masalan, «agar belgilangan muddatda uynibo‘shatmasang 100 sestersiy to‘lashga va’da berasanmi?») hamstiðulyatsiya qo‘llanilgan. Stiðulyatsiyadan novatsiyani amalgaoshirishda ham foydalanilgan. Stiðulyatsiyaviy kelishuv qarzdordanmajburiyatlarga so‘zsiz itoat qilishni talab qilgan. Hatto salginaehtiyotsizlik oqibatida ham qarzdor javobgar hisoblangan.

Verbal shartnomalarga stiðulyatsiyadan tashqari ozod etilganqulning o‘z xo‘jayiniga bergan va’dasi hamda yangi oila qurayotgandakelinga sep berish majburiyatlari ham kirgan. Ozod etilgan qulningo‘z xo‘jayiniga bergan va’dasi — bu ozod etilgan qullarningmajburiyati bo‘lib, u o‘zining aniq majburiyatlarini sobiq xo‘jayinimanfaati uchun, uning foydasiga bajarishi shart bo‘lgan. Odatda,bu va’da ozod etilgan qul tomonidan qasamyod shaklida berilgan.Yangi oila qurayotganda sep berish majburiyatlari kelinning otasiyoki kelinning o‘zi, yoki kelinning qarindoshlari tomonidanog‘zaki yo‘l bilan belgilangan.

145

2-§. Literal shartnomalarLiteral shartnomalar — shartnoma tuzishda vujudga kelgan va

verbal shartnomalardan farqli ravishda faqat yozma shaklni talabqiluvchi kelishuv.

Respublika tugatilayotgan davrda literal shartnomaning ilkshakllaridan biri kirim-chiqimni jurnalga qayd etish vujudga keldi.Bu shakl qandaydir yangi, ilk bora vujudga kelgan majburiyat emasedi. Bu majburiyat avval mavjud bo‘lgan boshqa asosdagi majburiyatnimazmunan almashtirgan (masalan, xarid asosidagi qarzdorlikni).Agar qarzdorga berilgan pulning miqdori kreditor va qarzdorningkitobiga qayd etilgan bo‘lsa, bunday holatda literal shartnoma tuzisho‘rinlidir. Imperiya davrida (taxminan III asrlarda) mazkur shaklo‘z ahamiyatini yo‘qotdi. Kirim-chiqimni kitobga qayd etish o‘rnigaqarzdorlik hujjatlari — singraflar va xirograflar vujudga keldi.

Singraflar — yozma majburiyat ko‘rinishidagi qarzdorlik tilxatibo‘lib, u foizga qarz olish zamirida vujudga keldi. Singraflar uchinchishaxs tomonidan quyidagicha bayon qilingan: «Titsiy Leyga 100sestersiy1 qarz». Bunday qarzdorlik tilxatlari guvohlar ishtirokidatuzilib, qarzdorlar tomonidan imzolangan.

Xirograflar — imperiya davrida singraflar o‘rniga vujudga kelganyozma ravishdagi qarzdorlik majburiyati. Xirograflar guvohlarimzosini talab qilmagan va birinchi shaxs tomonidan quyidagichatuzilgan: «Men, Tit Leydan 100 sestersiy qarzman».

3-§. Real shartnomalar

Real shartnomalar asosan mahsulot oldi-sotdisi jarayonidavujudga kelgan bo‘lib, ularga qarz, ssuda, omonat saqlash hamdagarov shartnomalari kiradi. Qarz shartnomasiga muvofiq bir tomon(qarz beruvchi) ikkinchi tomonga pul mablag‘i yoki belgilanganxususiyatidan kelib chiqib boshqa mahsulotni bergan, qarz oluvchiesa shartnomada ko‘rsatilgan muddat tugagach shartnomadabelgilangan miqdordagi pul mablag‘i yoki olingan mahsulotgao‘xshash boshqa mahsulotni shu miqdorda to‘lagan.

1 Izoh: sestertsiy — o‘sha davrdagi Rim pul birligi.

146

Qarz shartnomasining xarakterli jihatlari quyidagilardan iboratbo‘lgan:

birinchidan, qarz — real shartnoma bo‘lib, tomonlarningo‘zaro kelishuvidan so‘ng mahsulot ayirboshlanayotgan paytdanboshlab huquqiy kuchga ega bo‘lgan;

ikkinchidan, miqdor, vazn va o‘lchov jihatdan bir xil xusu-siyatga ega mahsulotlar qarzga berilgan;

uchinchidan, qarz beruvchi mahsulotni qarz oluvchiningshaxsiy ixtiyoriga, keyinchalik undan erkin foydalanishi uchunbergan;

to‘rtinchidan, shartnoma muddati tugagach, qarz oluvchi shumiqdordagi bir xil xususiyatga ega mahsulotni qaytarishi zarur bo‘lgan.

Olingan qarzni qaytarish muddati shartnomada (shartnomadagimuddat aniq sana bilan ko‘rsatilgan yoki qarz beruvchining talabigako‘ra) belgi-langan. Qarzga olingan mablag‘ uchun foizbelgilanmagan. Biroq, amalda foizlar belgilangan alohida verbalyoki stiðulyatsion shartnomalar tuzilgan. Belgilangan foizlarmiqdori turlicha bo‘lgan. Foizning eng ko‘p miqdori sinfiy davrdabir oyda bir foizni, Yustinian davrida esa bir yilda olti foizni tashkiletgan. Foiz ustiga foiz qo‘shish taqiqlangan. Mazkur shartnomabo‘yicha mahsulot oldi-sotdisi o‘tkazilgach, mahsulotning holatigajavobgarlik qarz oluvchining zimmasiga yuklangan. Odatda, qarzoluvchi qarzni undirayotganida tilxat yozib kreditorga bergan, ba’zanqarzga olingan mahsulotini qaytarguniga qadar bergan. Ko‘pinchabu shunga olib kelganki, qarz beruvchi shartnomada belgilanganmahsulotni bermagan, biroq uning o‘rniga mahsulot yoki pulto‘lashni qarz oluvchidan talab qilgan. Shu kabi dalillar ommaviytus olganda, bunday mas’uliyatsiz kreditorga qarshi qarzdorpretordan yordam olish huquqini qo‘lga kiritdi. Bunda jabrdiydaqarzdor birinchi bo‘lib mas’uliyatsiz kreditorga qarshi da’voqo‘zg‘atish huquqiga ega bo‘ldi. Agar kreditor pul berdim debaslida esa bermagan pulini qarzdordan da’vo qilsa, javobgarga inkoretish (exeptio doli) huquqi berilgan, bu esa o‘ta og‘ir mas’u-liyatsizlikda ayblash deb sanalgan.

Ssuda shartnomasiga muvofiq bir tomon (ssuda beruvchi) ningikkinchi tomon (ssuda oluvchi)ga belgilangan ashyodan yakka

147

tartibda vaqtincha beg‘araz foydalanish majburiyatini beradi,ashyodan foydalanib bo‘lgach ikkinchi tomon ham xuddi o‘shaashyodan foydalanishi mumkin.

Ssuda shartnomasi xuddi qarz shartnomasi kabi real shartno-madir. Bu shartnomaning majburiyatlari ashyoni ssuda oluvchigaberilgandan so‘ng amalga oshirilgan. Agar qarz shartnomasidao‘zining ma’lum xususiyatga ega ashyolar bilan oldi-berdi qilinganbo‘lsa, ssuda shartnomasida yakka tartibdagi ashyolar bilan oldi-berdi qilingan. Bu ashyolarni ssuda oluvchi ssuda beruvchiga albattaqaytarishi zarur edi. Agar qarz shartnomasida ashyo xususiy mulksifatida berilgan bo‘lsa, ssuda shartnomasida esa predmet beg‘arazfoydalanish uchun vaqtincha berilgan shartnomada belgilanganmuddat tugagach, ssuda oluvchi ashyoni bus-butun holdaqaytarishga majbur bo‘lgan. Agar qarz shartnomasida bir tomon-ning majburiyatga egaligi ko‘rsatilgan bo‘lsa (qarz beruvchininghech qanday majburiyati bo‘lmay, faqat talab qilish huquqiga egabo‘lgan) ssuda shartnomasida esa bir tomonlama emas, balki undassuda beruvchi zimmasidagi u yoki bu majburiyat ko‘rsatilgan. Buesa, o‘z navbatida, ssuda oluvchining olgan ashyosi orqasidanziyon ko‘rishga (masalan, ssuda beruvchi podani zaharlayotgankasal chorvani yoki davolashga muhtoj bo‘lgan kasalmand qulnibergan hollarda uning ahvolini yaxshilash uchun katta sarf-xarajatqilishi) olib keladi. Biroq, agar ssuda shartnomasida qing‘irliklarmavjud bo‘lsa-yu undan ssuda beruvchi bexabar bo‘lsa, bundayholatda u hech qanday javobgarlikka tortilmaydi. Nihoyat, agarqarz shartnomasida olingan ashyoning tasodifan halokatga yuztutishida aybdorlikni qarz oluvchining zimmasiga yuklagan bo‘lsa,ssuda shartnomasida esa aybdorlikni ssuda beruvchi zimmasigayuklagan. Ayni paytda ssuda shartnomasiga ko‘ra ssuda oluvchiningzimmasiga ashyoni ehtiyot qilib saqlashning qat’iy majburiyatiyuklangan. Ashyoga ssuda oluvchi tomonidan hatto arzimas darajadashikast yetkazilgan holda ham u yetkazilgan zarar uchun tovonto‘lashga majbur bo‘lgan. Qonun foydalanuvchining ashyodanshikast yetkazmay, ehtiyotkorlik bilan, foydalanishini talab qilgan.

Ssuda beruvchi yetkazilgan ziyon uchun ssuda oluvchiganisbatan da’vo qo‘zg‘atish huquqiga ega bo‘lgan. Ssuda beruvchining

148

da’vosi action commodati directa, ya’ni ssudadan to‘g‘ridan-to‘g‘ri, asosiy da’vo deb atalgan, ssuda oluvchining da’vosi esa —action commodity contaria (qarama-qarshi yuzaga kelishi mumkinbo‘lgan va bo‘lmagan to‘qnashuv da’vosi) deb atalgan.

Omonat saqlash shartnomasiga muvofiq bir shaxs (saqlovchi,depozitariy) boshqa bir shaxs (yuk topshiruvchi, deponent) danyakka tartibda yuk qabul qilib olguniga qadar bu yukni beg‘arazsaqlab berish majburiyatini oladi va saqlash muddati tugagach,yukni yuk topshirgan shaxsga bus-butun holda qaytaradi.

Bu shartnomaning xususiyatlari quyidagicha:Birinchidan, bu aniq shartnoma bo‘lib, yuk topshirilgan

zahotiyoq majburiyatlar yuzaga keladi.Ikkinchidan, shartnoma predmeti yakka tartibda belgilangan

ashyo bo‘lib, saqlash muddati tugagach mazkur ashyo o‘z egasi(deponent)ga qaytarilishi shart.

Uchinchidan, omonat saqlash shartnomasi beg‘araz shartnomabo‘lib, yukni saqlovchi o‘ziga topshirilgan ashyoni xuddi haqiqiyegasidek avaylab saqlashi lozim. Agar mabodo ehtiyotsizlik oqibatidayuk saqlovchi ashyoga qo‘pollik bilan shikast yetkazsa, unga javobgarhisoblangan. Huquqshunos Gayning e’tirof etishicha, yuk saqlovchi(depozitariy) qanday odam bilan shartnoma tuzayotganini yani,halol, vijdonli insonmi yoki nopok firibgar buni yaxshi tushunishizarur.

Bu qoida quyidagi ikki holatda istisno qilinishi mumkin:1) yuk saqlovchining o‘zi yukni saqlash uchun yordamga

muhtoj bo‘lsa (ashyoga shikast yetsa, yo‘qolsa buning uchunjavobgar sanalgan);

2) ashyo oldi-sotdisi favqulodda holatlarda (masalan, yong‘inpaytida) o‘tkazilsa.

Oxirgi holat bo‘yicha yuk saqlovchining mas’uliyati yanadaortib, u ashyoga yetkazilgan shikast uchun yuk topshiruvchi oldidaikki barobar javobgar sanalgan. Ulpian aytganidek, bunday holatdayuk topshiruvchi o‘ziga depozitariy tanlash imkoniyatiga egabo‘lmasdan, tavakkal qilishdan o‘zga chorasi qolmagan.

To‘rtinchidan, mazkur shartnomaga muvofiq ashyoni ma’lummuddatga yoki zarurat tug‘ilsa olinguniga qadar topshirilishi

149

mumkin bo‘lgan. Nihoyat, ssuda shartnomasi kabi omonat saqlashshartnomasida ham himoyadagi yukni to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuktopshiruvchi action directa da’vosiga ko‘ra qaytarish talabi qo‘yiladi.Agar yuk topshiruvchi topshirayotgan ashyosini shikastlan-ganligini o‘zi bilmagan holda yuk qabul qiluvchiga topshirib ungazarar yetkazsa, bunday holatda yuk qabul qiluvchiga nisbatanyetkazilgan ziyonni qoplash uchun action depositi contraria da’voqilish huquqi berilgan.

4-§. Konsensual shartnomalar

Konsensual shartnomalar shunday shartnomaki, ular to-monlarning oddiy kelishuvi — konsensus natijasida yuzaga keladi.Bunday shartnomalarga oldi-sotdi, pudrat, mulk ijarasi, shirkat,topshiriq va boshqa shartnomalar kiradi.

Oldi-sotdi shartnomasi vositasida bir tomon (sotuvchi) ikkin-chi tomon (xaridor)ga ashyoni taqdim etishi, xaridor esa o‘zi xaridqilgan mol-mulki uchun ma’lum pul mablag‘ini to‘lash majbu-riyatini oladi. Mazkur shartnomaning farqli tomoni shundaki,unda tovar va uning naqd to‘lov narxi aks etadi.

Oldi-sotdi shartnomasining predmeti yakka holdagi muoma-ladan olinmagan, imkon qadar jonli narsalar bo‘lgan. Rim huquqitabiatda hali mavjud bo‘lmagan (masalan, endigina unibchiqayotgan bug‘doy yoki boshoq) hosilni ham savdoga qo‘yishgaruxsat bergan. Bunday shartnoma ma’lum muddatga kechiktirilib,hosil yig‘imidan keyin imzolangan. Jonli bo‘lmagan mahsulotlarham oldi-sotdi shartnomasining predmeti hisoblangan. Narxlaraniq belgilangan pul miqdorida ifodalangan bo‘lib, u ashyoninghaqiqiy qiymatiga muvofiq bo‘lishi zarur edi. Mazkur shartnomadaxuddi ikki tomonlama kelishuvdagidek sotuvchining majburiyatlariham belgilangan. Sotuvchi ashyoni xaridorning mulki sifatidaberishga majbur edi. Bunda ashyo yaroqli holatda bo‘lishi zaruredi. Qadimgi rim huquqi qonunlar to‘plamiga muvofiq sotuvchiashyoning kamchiligini bilsa-yu bu haqda aytmasa, u javobgarsanalgan. Shuningdek, sotuvchi xaridorga aslida yo‘q bo‘lgan (aslidamavjud bo‘lmagan ashyoning sifatiga kafil bo‘lsa hamda garchi

150

ashyoning kamchiligi bo‘lsa-da, kamchiligi yo‘q deb ishontirsa)narsani va’da qilsa ham javobgarlikka tortilgan.

Kurul ediktlari kiritgan qoidaga muvofiq sotuvchi xaridorgaishga yollash uchun sotilayotgan qulni yoki sotilayotgan chorvaningkamchiligi haqida xabardor qilishi shart bo‘lgan. Agar ashyoningkamchiligi topilsa, sotuvchi ashyo narxiga ikki barobar haq to‘lashgamajbur bo‘lgan. Da’voning ikki xil turi mavjud edi:

— olti oylik sinov muddati bilan shartnomani bekor qilishto‘g‘risida;

— bir yillik da’vo muddati bilan xarid narxini qisqartirishto‘g‘risida.

Vaqt o‘tishi bilan sotuvchi ashyoning oldindan o‘zi bilmagankamchiliklari uchun javob bergan.

Sotuvchi ashyosini sotayotgan paytda xaridorning talabigamuvofiq eviksiya holatida xarid narxining ikki barobari miqdoridato‘lashning stiðulyatsion majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Ba’zanshunday bo‘ladiki, ashyoni mulkning shaxsiy egasi sotmaydi.Bunday holatda mulk egasi yoki uning vakili xaridorga odatdagimulkiy da’voni qo‘zg‘ashi mumkin. Shuning uchun qonunxaridorga sotuvchidan eviksiya holatida kafolat talab qilish huquqinibergan. Agar sotuvchi shunday kafolat berishdan bosh tortsa, uxolda haridor bevosita oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha da’vo asosidaarz qilishi mumkin bo‘lgan. Agar shartnoma tuzilayotgan paytdatomonlar boshqa qoidalarga rioya qilmasa ashyoning tasodifiy nobudbo‘lishi uchun javobgarlik mas’uliyati xaridor zimmasiga yuklangan.

Rim huquqida yollash shartnomasining uch xil turi mavjudbo‘lgan: ashyolarni yollash, xizmatga yollash va ishga yollash.

Ashyolarni yollash shartnomasi bir tomon (yollangan) zarurashyolarni ikkinchi (yollovchi) tomonga vaqtinchalik foydalanishgaberish, boshqa tomon esa mazkur ashyolardan foydalangani uchunhaqini to‘lash va belgilangan muddatda uni qaytarish majburiyatinibelgilaydi.

Yollangan tomonning majburiyatlari:— yakka tartibda belgilangan ashyoni (harakatdagi yoki hara-

katsiz) vaqtincha foydalanishga yollovchiga berish;— ashyoni to‘la yaroqli holda taqdim etish;— zarur hollarda yollovchiga yordam ko‘rsatish;

151

— agar yollangan tomonning aybi bilan ashyoda birorkamchilik topilsa, yollovchiga yetkazilgan ziyon boshqa xarajatlaro‘rnini qoplash uchun haqini to‘lashi (binobarin, yollangantomon har qanday ayb uchun javobgar hisoblangan);

— topshirilgan ashyolar uchun soliqlar va boshqa to‘lovlarnito‘lash.

Agar foydalanish jarayonida ashyo yaroqsiz holga keltirilsa vabunda yollangan tomonning aybi bo‘lmasa, u holda u yollovchiningoldida javobgar sanalmagan. Biroq yollangan tomon ashyoningyaroqsiz yotgan vaqti uchun yollovchidan yollanma tovon to‘lashnitalab qilishga haqqi bo‘lmagan. Shuning uchun bunday holatdabutun mas’uliyat yollangan tomonning zimmasida bo‘lgan.

Yollovchi tomonning majburiyatlari:— yollov to‘lovini to‘lash;— yollagan ashyosiga ziyon yetkazmagan holda mo‘ljallagan

xo‘jalik yumushida foydalanish;— shartnoma muddati tugagach ashyoni egasiga bus-butun va

yaroqli holda qaytarish.Odatda, yollov to‘lovi belgilangan pul mablag‘i bilan ifodalan-

gan, ammo yer uchastkasining ijara shartnomasida esa to‘lovninatura (bug‘doy yoki mahsulot) bilan qaytarish ham mumkinbo‘lgan. Umumiy qoidaga muvofiq yollov to‘lovi ma’lum vaqtoralig‘ida to‘lanishi shart bo‘lgan. Agar bu to‘lov oldindan yokishu davr mobaynida to‘lab qo‘yilgan bo‘lsa-yu, yollovchi ashyodanfoydalana olmagan bo‘lib, bunda uning aybi bo‘lmasa, u holdayollovchiga yollov to‘lovini qaytarib olishni talab qilish huquqiberilgan. Qishloq xo‘jalik yerlarini ijaraga olishda quyidagi qoidalargarioya qilingan:

— agar tasodifiy tabiiy ofatlar oqibatida hosil yakson bo‘lsa,yollovchi yollov to‘lovini to‘lamaydi;

— hosil yaxshi bo‘lmagan yillarda yerni ijaraga beruvchi ijarato‘lovini qisqartirishi kerak edi, hosil yaxshi bo‘lmagan yil uchunesa keyingi, hosil yaxshi bo‘lgan yillarda yollov to‘lovini qoplashuchun undirib olish mumkin.

Yollov shartnomasiga muvofiq yollovchi yollagan ashyosiniboshqa shaxsga yollashga berishga haqli (agar shartnomada boshqacha

152

hol nazarda tutilmagan bo‘lsa). Biroq bu asosiy shartnoma majbu-riyatlarini bekor qila olmaydi.

Shartnomani quyidagi hollarda tugatish mumkin bo‘lgan:— shartnoma muddati tugagach;— ijaraga yollovchi ijara to‘lovini ikki yil ichida to‘lamagan

holatda;— yollovchi yollagan mulkini suiste’mol qilsa (agar uni ishdan

chiqarsa);— agar taqdim etilgan ashyo foydalanishga yaroqsiz bo‘lsa

yoki undan foydalanishda biror jiddiy xavf tug‘ilsa;— agar yollangan ashyo birinchi tomonga zarur bo‘lib qolsa.Shuningdek, ashyo o‘z vaqtida qaytarilmasa, yollovchi shart-

nomadan voz kechgan. Tomonlardan birining o‘limi ham yollovshartnomasini tugatishga olib kelgan.

Xizmatga yollash shartnomasiga ko‘ra, bir tomon (yollangan)ikkinchi tomon (yollovchi) foydasiga belgilangan xizmatni ko‘rsa-tish majburiyatini bajarishi, ikkinchi tomon (yollovchi) esa ko‘r-satilgan mazkur xizmatlar uchun belgilangan to‘lov bilan rag‘bat-lantirishi zarur edi. Mazkur shartnoma ma’lum va noma’lummuddatga tuzilgan. Yollovchi yollanuvchiga shartlashilgan to‘lovnito‘lashi shart edi. To‘lov vaqt o‘tishi bilan ya’ni, ta’mirlash tuga-gach amalga oshirilgan.

Quyidagi holatlarda yollanuvchini rag‘batlantirishdan boshtortilgan:

— yollanuvchining aybi bilan xizmat ko‘rsatilmasa;— yollanuvchi kasalligi tufayli xizmat ko‘rsata olmasa.Agar yollovchining aybi bilan yollanuvchi xizmat ko‘rsata

olmay qolgan bo‘lsa, uni rag‘batlantirmaslik mumkin emas edi.Agar yollovchi vafot etgan taqdirda yollanuvchi o‘z mehnatigayarasha rag‘batlantirilishi shart edi.

Pudrat shartnomasiga ko‘ra, bir tomon (pudratchi) ikkinchitomon (buyurtmachi) foydasiga belgilangan vazifani bajarish,buyurtmachi esa bu mehnat uchun pudratchiga belgilangan pulmablag‘ini to‘lab rag‘batlantirish majburiyatini olgan.

Pudrat shartnomasi yollov shartnomasidan farqli ravishdako‘rsatilgan xizmatlar bilan emas, balki bu xizmatlarning natijasi

153

bilan bog‘liq edi, ya’ni buyurtmachi uchun ishning qay yo‘sindabajarilishidan ko‘ra uning natijasi muhimroq edi. Xo‘sh mazkurshartnoma oldi-sotdi shartnomasidan nimasi bilan farq qilgan?Bu xususda huquqshunoslardan biri Sabin quyidagilarni e’tirofetadi: «Agar biror kishi zargarga uzuk yasab berishni buyursa-yu, tilla bermasdan faqat pulning o‘zini bersa — bu oldi-sotdihisoblanadi. Biroq, kimdir o‘ziga uy qurdirish uchun biror shaxsgaqurilish ashyolarini taqdim etsa — bu pudratdir».

Pudratchining majburiyatlari quyidagilardan iborat:— ishni yuqori sifatli qilib bajarib, belgilangan muddatda

topshirish;— har qanday masaladagi, hatto shaxsiy ayblarga ham

javobgarlik;— o‘ziga tegishli bo‘lgan boshqa shaxslarning ham aybiga

javobgarlik.Agar buyurtmachi hech bir sababsiz pudratchidan bajarilgan

ishni qabul qilib olishdan bosh tortsa, u holda buyurtmachipudratchiga shartnomada belgilangan haqni to‘lab rag‘batlantirishishart.

Shirkat shartnomasi. Shirkat shartnomasiga ko‘ra, ikki yokiundan ortiq shaxs xo‘jalik bo‘yicha ma’lum bir maqsadga erishishniko‘zlab birlashadilar.

Shirkat mohiyatan quyidagi mezonlarga asoslangan: sheriklarko‘zlagan jamiyatga naf keltiruvchi, qonun doirasidagi aniq maq-sad, umumiy manfaatni ifodalovchi va maqsadga erishishga qaratil-gan doimiy kelishuvlar, mulkiy hamjihatlik, foyda va ziyon ko‘rishdasheriklarning teng ishtiroki.

Mulkiy hamjihatlik e’tiborga molik masaladir. Sheriklar barchamulkni o‘rtada taqsimlashni belgilashlari mumkin, natijada qo‘shganulushlari hamda keyinchalik qo‘lga kiritgan mulklari ham o‘rtadateng taqsimlangan. Sheriklardan har qaysisi ulush sifatida qo‘shganmulkiga o‘zining yakka holdagi egalik huquqini saqlagan va o‘zmulkini shirkat ko‘zlagan maqsadga erishish uchun umumiyfoydalanishga qo‘shgan. Bunday holatlarda sheriklarning shirkatdanchiqishida qo‘shgan ulushi qaytarilgan. Qo‘shilgan ulushning birxil miqdorda bo‘lishi zarur hisoblanmagan.

154

Sheriklarning har qaysisi pul, mulk yoki o‘zining kasbiybilimini ulush sifatida qo‘shishi mumkin bo‘lgan. Umumiy qoidagako‘ra, qo‘lga kiritilgan foyda sheriklarning har biriga teng taqsim-langan, yetkazilgan ziyon uchun ham sheriklarning har biri tengjavobgar hisoblangan. Lekin, taqsimotning boshqacha shakllariham mavjud bo‘lgan. Unda sheriklardan biri tushgan foydadanko‘proq ulush olib, ko‘rilgan ziyonga kamroq hissa qo‘shgansharoitlarda ham shartnomalar imzolangan. Biroq, sheriklardanbiriga faqat ziyon keltirish, boshqasiga esa foyda keltirish qat’iyantaqiqlangan.

Ulush sifatida umumiy mulkka qo‘shilgan ashyoning tasodifiykasodga uchrash xavfi sheriklarning barchasiga daxldor bo‘lgan.Yakka holdagi ashyolarning yaratilish belgisidan kelib chiqib,umumiy mulkka qo‘shilishi shartnoma imzolangan paytdan boshlabkuchga kirgan. Ish davomida mulkni yo‘qotish xavfi barcha sheriklarzimmasiga tushgan. Sheriklar umumiy xo‘jalik ishini hamjihatlikbilan olib borishlari zarur edi: umumiy ishga o‘z ishlari va mulk-laridan ham yaxshiroq munosabatda bo‘lishlari kerak edi.

Sheriklardan har biri u yoki bu ishni bajarganida mustaqilharakat qilgan, pul mablag‘i, buyumlar va hokazolar olgan. Biroqu olgan narsalarini o‘ziga o‘zlashtirmagan, balki sheriklari bilanyo‘lga qo‘ygan umumiy ishiga qo‘shgan.

Shirkatning har bir a’zosiga boshqa sheriklariga nisbatan da’vohuquqi — action pro social berilgan. Da’vo a’zolardan qay birigategishli bo‘lsa, bu uning obro‘sini tushirgan.

Shirkat shartnomasi belgilangan muddatga hamda muddatiko‘rsatilmagan holda ham tuzilishi mumkin bo‘lgan. Muddatiko‘rsatilmagan shartnoma sheriklardan har biriga hech bir to‘siq-larsiz undan voz kechish huquqini bergan.

Shartnoma quyidagi hollarda tugatilgan:— sheriklardan birining shartnoma munosabatlarida qolishdan

bosh tortganda;— sheriklardan birining huquqqa egalikdan mahrum bo‘lganida

yoki vafot etganida:— shirkat tarqalib ketganda;— shirkat inqirozga uchraganida;

155

— shirkat tuzilganda belgilangan muddat tugaganda.Topshiriq berish shartnomasi — bu bir shaxsning (ishonch

bildiruvchi — mandans) ikkinchi shaxs (ishonchni oqlovchi —mandatariy)ga topshiriq berishi va u bu topshiriqni beg‘araz bajarishitushunilgan.

Mazkur shartnomaning haqiqiyligini tasdiqlash uchun quyi-dagilar talab qilingan:

— iltimosning qonunga zid emasligi;— ishonch bildiruvchining, uchinchi shaxs va hatto topshiriq

olgan shaxsning manfaati.Shartnoma predmeti sifatida yuridik harakatlar (bitim tuzish

va h.k.) singari daliliy xarakterga ega bo‘lgan xizmatlar (tuzatish,masalan, kiyim, poyafzal va h.k.) ko‘rsatish yo‘lga qo‘yilgan.Shartnomaning e’tiborga molik jihati uning beg‘arazligidir. Biroq,ayrim holatlarda topshiriq ba’zi tashvishlar bilan bog‘liq bo‘lsaijrochiga gonorar berilishi kerak bo‘lgan.

Topshiriq olgan shaxsning majburiyatlari berilgan topshiriqnianiq va hech bir o‘zgartirishlarsiz bajarishdan iborat edi. Mandatariytopshiriqni bajara olmay qoladigan holatlarda u topshiriq beruvchigabu haqda xabar qilishi zarur edi. Aks holda u topshiriq beruvchiningoldida yetkazgan ziyoni uchun javobgar sanalar edi. Topshiriqolgan shaxs topshiriqni bajarish maqsadida jalb etilgan uchinchishaxs uchun ham javobgar bo‘lgan.

Topshiriq olgan shaxs topshiriqni bajarish paytida yetkazganziyonni, shu jumladan, uning harakatida yo‘l qo‘yilgan har qandayayb va xato uchun topshiriq beruvchi oldida javobgar sanalgan.Topshiriqni ijro etish paytida topshiriqni bajaruvchi shaxs bajarilganishning barchasini topshiriq beruvchi shaxsga topshirishi zaruredi. Bular jumlasiga topshiriq beruvchining qazdorlaridan undiribolingan, tasodifan uning uchun kelib tushgan mevalar, hujjatlarva boshqalar kiradi.

Topshiriq beruvchining topshiriqni bajaruvchi oldidagi majbu-riyatlari topshiriqni bajarish paytida yuzaga kelgan taqchillik vaziyonlar o‘rnini to‘latishdan iborat. Shuningdek, topshiriq beruv-chining o‘z aybi bilan yetkazilgan ziyonning o‘rnini ham topshi-riqni bajaruvchi to‘latishi kerak bo‘lgan. Biroq, topshiriq ijrosipaytida yuzaga kelgan tasodifiy ziyon yo‘l-yo‘lakay to‘latib borilgan.

156

Shartnoma quyidagi holatlarda tugatilishi mumkin:— topshiriq beruvchi (topshiriqni bajaruvchi topshiriqni

bajarib bo‘lgan bo‘lsa) ijroni qabul qilish yo‘li bilan va topshiriqnibajaruvchi bilan hisob-kitob qilib bo‘lgach;

— topshiriqni bajaruvchi tomonidan (agar topshiriqni baja-ruvchi topshiriq beruvchiga) noqulay bo‘lgan paytda, bevaqtshartnoma ijrosidan bosh tortsa;

— topshiriqni bajaruvchi hech bir ogohlantirishsiz topshiriqberuvchini nochor ahvolda qoldirib unga ziyon yetkazsa;

— topshiriqni bajaruvchi topshiriq beruvchiga yetkazganziyonni qoplaganida;

— tomonlardan biri vafot etsa.

5-§. Nomsiz shartnomalar va paktlar

Xo‘jalik hayoti rivojlana boshlagan davrlardan avval Rimdahukm surgan qat’iy cheklangan shartnoma tizimi barham topaboshladi. Ilgari yo‘lga qo‘yilgan shartnomalar tizimi doirasidantashqarida yangi shartnomalar vujudga keldi. Bular hech qandaynom bilan atalmaydigan nomsiz shartnomalar edi. To‘g‘ri, ularningayrimlari nom olishga muvaffaq bo‘lgan (bu ayirboshlashshartnomasi, baholash shartnomasi). Shunga qaramay, ular to‘rtguruhga oid shartnomalarning hech biriga mansub emas edi.

Yustinian digestlarida nomsiz shartnomalar to‘rt guruhgabo‘lingan:

— «Men senga ashyoga egalik qilish huquqini beraman, buningevaziga sen menga boshqa ashyoga egalik qilish huquqini berasan»;

— «Men senga ashyoga egalik qilish huquqini beraman, buningevaziga sen menga boshqa biror jiddiyroq xizmat ko‘rsatasan»;

— «Men senga biror jiddiyroq xizmat ko‘rsataman, buningevaziga sen menga zarur ashyoga egalik qilish huquqini berasan»;

— «Men sen uchun zarur xizmat ko‘rsataman, buning evazigasen men uchun zarur bo‘lgan boshqa biror jiddiyroq xizmatko‘rsatasan».

Nomsiz shartnomalar Yustinian kodifikatsiyasiga asosan 4 taharakat bilan bog‘liq bo‘lgan:

157

— «Men beraman, sen ham berishing kerak — do ut des»;— «Men beraman, sen harakat qilishing lozim — do ut

fatsias»;— «Men harakatni amalga oshiraman, sen uni berishing kerak,

— fatsio ut des»;— «Men harakatni sodir etaman, sen ham harakat qilishing

kerak — fatsio ut fatsias».Shu o‘rinda «beraman» so‘zi mulkni o‘tkazaman degan ma’no-

ni, «harakat» so‘zi esa «xizmat va harakatlarni» anglatadi.Nomsiz shartnomalarning yuridik kuchi shundan iborat ediki,

unda birinchi tomon majburiyatni bajarsa-yu boshqa tomon asossizravishda ijrodan voz kechsa, bu holda birinchi tomon boshqatomonga nisbatan ijroni qaytarish uchun kondiksion da’voqo‘zg‘atish huquqiga ega bo‘lgan.

Paktlar (packta) — norasmiy kelishuv bo‘lib, unda qoidagabinoan himoya da’vosi kuchidan foydalanilmagan. Avvaliga pretorpaktlardan e’tiroz sifatida foydalanishga imkon berdi. Keyinchalikayrim paktlar da’vo himoyasiga ega bo‘ldi.

Paktlar ikki toifaga bo‘lingan: «yalang‘och», ya’ni himoyada’vosi bilan ta’minlanmagan; «kiyingan», ya’ni da’vo himoyasibilan ta’minlangan paktlar. Shuningdek, ta’minlangan da’vo pakt-lari imperatordan olingan himoya da’vosi paktlarini o‘z ichiga olgan.

Agar shartnomaga qandaydir o‘zgartishlar kiritilsa (masalan,ijroni kechiktirish, foizlar miqdorini kamaytirish) bu — himoyada’vosiga qo‘shimcha kelishuv shartnomalari hisoblangan. Agarshartnoma tuzib bo‘lingandan so‘ng paktlar qo‘shilsa, qarzdorningahvoli yomonlashgan va bunday holatda bu paktlardan himoyalovchida’vo sifatida foydalanilmagan.

Shunday qilib, foizlar miqdorini oshiruvchi va boshqa paktlarhimoya da’vosi bilan ta’minlangan.

Pretordan himoya olgan paktlar. Pretordan himoya oluvchipaktlar qatoriga qarzni tasdiqlovchi (constitutum debiti) varetseptum (receptum)lar kirgan. Mas’ul shaxs birinchi paktyordamida to‘lov muddatini aniqlagan yoki o‘zgalar qarzini to‘lashmajburiyatini o‘z zimmasiga olgan.

Retseptum paktlarning quyidagi uch toifasini o‘z ichiga qamrabolgan:

158

1) murosaga keltiruvchi hakam bilan kelishuv (ikki bahsla-shayotgan shaxs o‘z tortishuvlarini ko‘rib chiqish uchun hakambilan shartnoma tuzganlar);

2) kema, mehmonxona, o‘tkinchilar buyumlarini saqlovchinozimxona xo‘jayinlari bilan kelishuv (ushbu kelishuvlarga ko‘raxo‘jayinlar zima-siga buyumlarni saqlashdek jiddiy mas’uliyatyuklangan);

3) paktni imzolovchi uchinchi shaxsga bankir kontragentiuchun ma’lum miqdordagi mablag‘ni to‘lashda bankir bilankelishuv (mazkur pakt kuchiga tayanib, bankir o‘z zimmasigamijoz oldida uchinchi shaxsga qarzni to‘lash majburiyatini olgan;agar mablag‘ yo‘qligi sababli bankir mijozga haq to‘lashdan vozkechsa, mijoz unga qarshi da’vo qo‘zg‘atishga haqli bo‘lgan).

So‘nggi imperiya davrida imperatordan himoya da’vosini olganpaktlar paydo bo‘ldi. Kreditor huquqlari konditsion da’vo yorda-mida mazkur paktlar bilan himoya qilingan. Misol tariqasida ikkitapaktni ko‘rish mumkin: murosaga chaqiruvchi hakamlik sudiyordamida tortishayotgan tomonlar muammosining yechiminitopish uchun murosa kelishuvi hamda hadya qilish to‘g‘risidagikelishuv.

Qachonki tomonlar huquq talab qilib tortishib qolsalar,bunday vaziyatda ularning muammosini hal etish uchun murosagakeltiruvchi hakam ularni kelishuvga chaqirishi o‘rinli bo‘lgan.Mazkur kelishuv bo‘yicha ashyo murosaga keltiruvchi hakamgaberilgan, hakam esa masala qaysi tomon foydasiga hal bo‘lgan bo‘lsa,ashyoni o‘sha tomonga topshirgan. Hakam chiqargan qarornibajarmagan aybdor shaxs jarimaga tortilgan.

Ishonch asosidagi kelishuvga muvofiq bir tomon (hadyaberuvchi) boshqa tomon (hadya oluvchi)ga buyumni saxiylik ramzisifatida taqdim etadi. Ashyoga servitut belgilanib, hadya ekanligiva’da qilingan va hadyani oluvchi shaxs in’om etilgan ashyogaegalik qilish huquqini qo‘lga kiritgan.

Sinfiy davrda norasmiy hadya va’dasi huquqiy kuchga egabo‘lmagan. Chunki stiðulyatsiyaga rioya qilish zarur edi. Qarin-doshlarga hadya qilishdan tashqari, qonun hadya miqdorining ko‘pmiqdorda bo‘lishini cheklagan. Miloddan avvalgi IV asrda hadyalar

159

miqdoriga cheklov bekor qilindi. Yustinian hadya hujjatlarirasmiylashtirilayotganda, agar uning miqdori 500 tilladan oshsa,unga hakamlik insinuatsiyasini joriy qilgan (ro‘yxatga kiritish shartibilan sudga arz qilish). Arzon narxdagi hadyalar esa har qandayrasmiyatchilikdan holi bo‘lgan.

Shunday qilib, hadyaga oid kelishuv da’vo himoyasiga egabo‘lgan.

6-§. Shartnomalarga o‘xshash harakatlar asosidamajburiyatlarning kelib chiqish asoslari

Shartnomalarga o‘xshash harakatlar asosida majburiyatlarningkelib chiqish asoslari xuddi shartnomalar asosida kelib chiqadiganmajburiyatlarga o‘xshash bo‘lib, o‘rtada shartnoma tuzilmasdankelib chiqadigan huquqiy munosabatlardan iborat bo‘lib, o‘zmazmuni va xarakteri bilan unchalik bir-biridan farq qilmaydi. Uko‘pgina shartnomasiz, deliktsiz (shartnomalarni buzish, bajarmas-lik) bir tomonlama bitimlar yoki boshqa faktlar asosida vujudgakeladi.

Shartnomalarga o‘xshash harakatlar asosida majburiyatlarningkelib chiqish asoslari quyidagi turlarga bo‘linadi:

1) negotsiorum gestio — topshiriqsiz boshqalarning ishiniamalga oshirish yoki boshqa shaxslar uchun g‘amxo‘rlik qilish;

2) bir shaxsning ikkinchi shaxs hisobiga asossiz ravishda boyibketishi natijasida.

Negotsiorum gestio — shartnomalarga o‘xshash harakatlarnatijasida majburiyatlarning kelib chiqish asoslaridan biri bo‘lib,topshiriqsiz bir shaxs tomonidan gestor ikkinchi shaxsning nomi-dan va ikkinchi shaxs hisobiga ma’lum bir harakatni bajarish yokiuning mulkini boshqarishdan iborat.

Bu majburiyatlar ko‘pincha bir shaxsning o‘z mulkini boshqaraolmasligi yoki uning uzoq vaqt davomida mulk joylashgan hududdabo‘lmasligi oqibatlaridan kelib chiqqan. Bular asosan, quyidagilarorqali aniqlangan:

— «boshqalarning ishini boshqarish», ya’ni bir yoki bir nechaharakatni boshqa shaxsning manfaati uchun amalga oshirish orqali;

160

— agar biror harakatni bajarmasa ham, faktik holat bilanham belgilanishi orqali.

Masalan, biror shaxsning qora molini sug‘orish yoki quliningqornini to‘yg‘azib qo‘yish xarajatlarini amalga oshirish. Bu harakathaqsiz, topshiriqsiz, boshqa shaxsning hisobiga, shartnomasizamalga oshirilgan munosabatlar doirasiga kiradi. Bu harakatlarO‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqidagi vakolatno-masiz vakillik institutiga ham o‘xshaydi. Chunki, bu qilinganharakatni agar ikkinchi tomon qo‘llab-quvvatlasa, uning harakatibaholanib, unga ma’lum bir haq to‘lanadi.

Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlardeganda, qadimgi rimliklar qonunlarda, shartnomalar yoki bitim-larda belgilangan asoslar bo‘lmasdan turib, boshqa shaxslarninghisobidan (puliga pul qo‘shilishi, ashyolariga ashyo qo‘shilishitalab qilib olinishi lozim bo‘lgan huquqning ko‘payishi) mulkorttirish yoki boyishni tushunishgan. Odatda, mulkning ko‘pa-yishi, asossiz boyish, qarz shartnomasi asosida mulkiga mulkqo‘shilishi, oldi-sotdi shartnomalari yoki biror-bir huquqiyoqibatlarning kelib chiqishi natijasida vujudga kelishi mumkin.

Qadimgi rim huquqida asossiz boylik orttirish natijasida kelibchiqadigan majburiyatlarning asosiy vazifasi jabrlanuvchiningmulkiy holatlarini o‘z joyiga qaytadan tiklash, ya’ni asossiz boylikorttirish natijasida qo‘lga kiritilgan mulkni yoki tejalgan mulkniqaytarib berishdan iborat hisoblangan. Asossiz boyish natijasidavujudga kelgan majburiyatlarda, mulkni qaytarib olishda kondiksionda’vo ko‘zg‘atilgan.

Rim huquqshunoslari da’vo predmetiga qarab asossiz boylikorttirishni uch qismga bo‘lganlar:

1) haq to‘lanishi lozim bo‘lmagan harakat uchun yanglishish,adashish yoki boshqacha tarzda haq olish evaziga;

2) oldindan berib qo‘yilgan (ya’ni, biror harakatni amalgaoshirish yoki harakatdan to‘xtab turish uchun mo‘ljallangan)narsani qaytarib berish evaziga;

3) boshqa asoslar bo‘yicha boyish natijasida.Bu munosabatlarning amalga oshirilishi uchun quyidagi asoslar

talab qilingan:

161

— summa, pul, ekvivalent, ashyo boshqa shaxsga o‘tkazilganbo‘lishi;

— oldindan qarzi bo‘lmagan holat mavjud bo‘lishi;— adashish, yanglishishni to‘g‘ri tushunish murakkab bo‘l-

gan holatda;— mulkiy manfaatlarning boshqa shaxsga o‘tishi;— maqsad va asosning amalga oshirilmay qolishi asossiz boylikni

keltirib chiqargan. Bu holatlar o‘z navbatida majburiyatlarni vujudgakeltirgan.

7-§. Huquqni buzish va unga o‘xshash asosdakelib chiqadigan majburiyatlar

Majburiyatlarning vujudga kelishida muhim o‘rinlardan biriniegallaydigan asoslaridan biri deliktlardir. Deliktlar huquqni buzishyoki noqonuniy harakatlarni keltirib chiqaruvchi munosabatlarhisoblanadi.

Rim huquqi huquqiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi huquqnibuzish asosidagi majburiyatlarni quyidagi ikki qismga bo‘lgan:ommaviy deliktlar va xususiy deliktlar.

Ommaviy asosdagi deliktlar davlat manfaatlariga qarshi qara-tilgan, badanga og‘ir shikast yetkazish, o‘lim jazosi bilan bog‘liqyoki davlat foydasiga undirilishi lozim bo‘lgan muhim va kattaxajmdagi mulkiy huquqbuzarliklardan kelib chiqqan. Bundaytartibdagi ishlar alohida jinoyat ishlarini hal qiluvchi sudlargataalluqli hisoblanib, ular alohida sud ishlarini ko‘ruvchi jarayonbilan tartibga solingan. Xususiy asosdagi deliktlar esa xususiyshaxslarning manfaati bilan bog‘langan bo‘lib, xususiy da’volarorqali amalga oshirilgan va da’volarning o‘zi ham xususiy shaxslargaqaratilgan. Ko‘proq bu munosabatlar mulkiy jarimalarni o‘z ichigaolgan bo‘lib, jabrlanuvchining foydasiga undirilgan. Qadimgi rimhuquqining dastlabki rivojlanish bosqichlarida hatto badanga shikastyetkazish (ya’ni, jinoiy harakat va jinoiy jazo bilan bog‘liq hara-katlar) ham xususiy deliktlar orqali tartibga solingan. QadimgiRim jamiyatida shaxslarga yetkazilgan zarar uchun jabrlanuvchi,uning ota-onalari, qavm-qarindoshlari bilan birgalikda zararyetkazuvchidan o‘ch olishgan.

162

Rim davlatining taraqqiy etishi hamda huquqiy munosabat-larning yanada takomillashuvi natijasida avvalgi xususiy o‘ch olishinstituti o‘zining samarasini bermay qoldi. Uning o‘rnida jabrla-nuvchi va javobgar shaxslarning o‘zaro kelishishi asosida puljarimasi yoki jabrlanuvchiga yetkazgan zararning hajmiga qarabmoddiy ta’minot prinsiði ko‘llanila boshlandi.

Rim huquqining takomillashib borishi natijasida xususiyhuquqbuzarlikning o‘ziga xos elementlari yoki asosiy komponent-lari vujudga keldi. Eng asosiy elementlaridan biri, bir shaxsningikkinchi shaxsga yetkazilgan zararning obyektiv mavjudligi,ikkinchi elementi esa shaxsning zarar yetkazishdagi aybiningochiq-oydin va yaqqol ko‘rinib turishi (qasddan qilingan aybliyoki ehtiyotsizlik asosida vujudga kelgan aybli), hamma obyektivtomondan harakatning huquqni buzuvchi harakat deb tan olinishikiritilgan. Xususiy deliktlarning asosiy turlaridan biri injura debatalib, huquq va qonunlarga zid, qarama-qarshi harakatlarningsodir etilishi tushunilgan.

XII jadval qonunlarida ham shaxsiy kamsitish, xafa qilish yokiinsonning nafsoniyatiga tegish, ayniqsa badanga og‘ir shikastyetkazish (masalan, oyoqni, qo‘lni sindirish, ko‘r qilib qo‘yish)kabi xususiy huquqbuzarliklardan kelib chiqadigan majburiyathuquqiy normalari ko‘rsatilgan. Eng og‘ir bo‘lgan huquqbuzarlik— insonning tana a’zolariga zarar yetkazish hisoblanib, ko‘pinchatalion prinsiði «oka za oka, zub za zub» (jonga jon, qonga qontushunchasiga o‘xshash) qo‘llanilgan.

Qullarga yetkazilgan zarar uchun 150 ass (pul birligi), ozodbo‘lgan shaxslarga yetkazilgan zarar uchun esa 300 ass to‘latilgan.Pretorlik huquqi jismoniy daxlsizlikni butunlay shaxsning shaxsiyhuquqlariga, oilaviy, or-nomus, sha’n, qadr-qimmatiga qarati-lishini hamda keyinchalik esa uy-joyga zo‘rlik asosida kirib olishlarnatijasida kelib chiqadigan majburiyatlar uchun ham javobgarliknikuchaytirishga katta e’tibor qaratadi.

Xususiy deliktlarning yana bir turi furtum (o‘g‘irlik) deb atalib,u mulk huquqi subyektining erkiga qarama-qarshi harakatni sodiretib, o‘zi uchun mulkiy manfaatni paydo qilishga qaratilganharakatdir. Rim huquqi hatto qulning o‘z xo‘jayinidan qochib

163

ketishini ham o‘zini o‘zi xo‘jayinidan o‘g‘irladi, deb «o‘g‘ri» sifatidabaholaganlar.

XII jadval qonunlariga asosan o‘g‘irlik qilgan shaxs o‘g‘irlaganmulkining ikki barobari asosida jarima to‘lashga majbur bo‘lgan.O‘g‘ri o‘g‘irlik qilayotgan paytda ushlansa, unga tan jazosi berilgan.Agar u ekinlarni (bug‘doy, arpa va boshq.) paymol qilsa va kechasiqo‘lga tushsa uni o‘ldirish mumkin bo‘lgan.

Bundan tashqari, aldash va qo‘rqitish orqali mulkni o‘zigao‘tkazib olish, firibgarlik kabi harakatlar ham xususiy deliktlarnikeltirib chiqargan. Majburiyatlarni buzishga o‘xshash asosdamajburiyatlarning vujudga kelish asoslaridan to‘rtinchisi bo‘lib,majburiyatlarni buzishga o‘xshash harakatlar hisoblanadi. Ma-salan, sudyaning fuqarolik protsessini o‘tkazish uchun kelmayqolishi natijasida jabrlanuvchi qancha zarar ko‘rishi mumkinligihisobga olinib, to‘liq asosda jabrlanuvchiga yetkazilgan zarar bo‘yichasudya javobgar hisoblanadi.

Bu huquqlar pretorlar da’volari hamda populyar da’volarasosida himoya qilingan.

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Verbal shartnomalarning asosiy ko‘rinishlari nimalardan iborat?2. Qarz, ssuda va garov shartnomalariga tavsif bering.3. Oldi-sotdi, shirkat, topshiriq shartnomalari bo‘yicha tomonlar

majburiyatlarini tavsiflang.4. Qanday nomsiz shartnomalarni bilasiz va ular boshqa shartnomalardan

nimasi bilan farq qilgan?5. Paktlar nima?6. Rim huquqida mashhur bo‘lgan paktlarning qanday turlarini bilasiz?7. Pudrat shartnomasining qanday turlari mavjud?8. Shartnoma qanday hollarda bekor qilingan?9. Real va konsensual shartnomalarga ta’rif bering.10. Quyidagi masalani rim huquqi bo‘yicha hal qiling: kreditor

qarzdordan garov sifatida bitta sigirni olib qoldi. Ammo bu sigir yuqumlikasalligi tufayli kreditorning barcha sigirlariga kasallikni yuqtirdi. Kreditorqarzdorga nisbatan yetkazilgan zararni qoplash uchun da’vo qo‘zg‘atishimumkinmi? Qarzdorning ekssepsiyasi qabul qilinadimi?

164

11. Quyidagi muammo rim huquqi bo‘yicha qanday hal qilinadi:fuqaro Kvint 1000 sestersiy pulini saqlab turish uchun fuqaro Neviyagaberdi. Fuqaro Neviya ushbu pullarni o‘zining pullari bilan sandiqchagasolib qo‘ydi. Kunlardan bir kuni sandiqcha fuqaro Neviyadan o‘g‘irlabketildi.

Fuqaro Neviya fuqaro Kvintning pulini qaytarib berishga majburmi?12. Quyidagi muammoni rim huquqi bo‘yicha hal qiling: fuqaro Akviliy

qo‘shnisiga qizining to‘yini o‘tkazish vaqtida qadimiy kumush idishiniberdi. Lekin to‘ydan so‘ng kumush idish mehmonlarning biri tomonidano‘g‘irlab ketilganligi ma’lum bo‘ldi. Natijada kumush idishning xo‘jayiniuning narxini va to‘rt baravar jarima to‘lashni talab qildi.

Ushbu talab qondiriladimi?Bu muammo bo‘yicha pretor qanday maslahat bergan?13. Quyidagi masalani rim huquqi bo‘yicha hal qiling: olmazor bog‘ni

sotish bo‘yicha oldi-sotdi shartnomasi tuzilgandan so‘ng sotuvchi bog‘nitopshirishdan oldin hosilni yig‘ib oldi. Xaridor esa bog‘ni o‘ziga o‘tkazibolish jarayonida olingan hosil va daromadlarni qaytarish lozimligini talabqildi. Agar shartnomani tuzish jarayonida hosil va daromadlar nazardatutilgan bo‘lmasa, bu talab o‘rinlimi?

165

IX bob

VORISLIK HUQUQI

1-§. Vorislik huquqi va uning turlari.2-§. XII jadval qonuni bo‘yicha vorislik.3-§. Pretorlar huquqi bo‘yicha vorislik.4-§. Yustinian qonunlari bo‘yicha vorislik.5-§. Legatlar va fideikomisslar6-§. Merosni ochish va qabul qilish. Merosxo‘rlarning huquq-

larini himoya qilish.

1-§. Vorislik huquqi va uning turlari

Vorislik huquqiy munosabatlari eng murakkab institutlardanbiri bo‘lib, u meros qoldiruvchining o‘limidan keyin vujudgakeladigan huquqiy munosabatlardir. Vorislik munosabatlari Rimquldorlik davlatining dastlabki paytlarida ham ma’lum bo‘lgan.Vorislik ham xuddi mulk kabi sinflarning, davlat va huquqningvujudga kelishidan avval vujudga kelgan bo‘lsa ham, tom ma’nodagivorislik huquqi jamiyatning sinflarga bo‘linishi, davlatning vujudgakelishi bilan iqtisodda hukmron bo‘lgan sinfning erki, irodasi vamanfaatini ko‘zlagan holda paydo bo‘ldi.

Qadimgi Rim quldorlik davlatida vorislik deb, vafot etgan shaxs(meros qoldiruvchi)ning o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkiningfuqarolik qonunlariga, yoki odat normalariga asoslangan holda biryoki bir nechta shaxslarga yani, merosxo‘rlarga o‘tkazilishiga aytilgan.Rim davlatida har bir fuqaro o‘ziga tegishli bo‘lgan xususiymulkning taqdirini vafot etganidan so‘ng hal qiluvchi farmoyishnio‘zi tirikligida (dastlabki paytda og‘zaki, keyinchalik esa yozmaasosda) odat normalariga va qonunlarda belgilangan tartibdarasmiylashtirganlar.

Vorislik munosabatlari dastlab XII jadval qonunida ko‘rsatilib,bu qonunlarga asosan vorislik munosabatlari ikki qismga bo‘lingan:

166

1) qonun bo‘yicha vorislik — successio legitima;2) vasiyat bo‘yicha vorislik — successio testamentaria.Rim quldorlik davlatidan oldin vujudga kelgan vorislik huquqini

qabul qilish munosabatlari vasiyatnomasiz amalga oshirilgan bo‘lsa,bu munosabatlar qonun bo‘yicha vorislik deb atalib, uning huquqiyrejimi qonun bo‘yicha vorislik asosida hamda ko‘proq XII jadvalqonunlari bilan tartibga solingan.

XII jadval qonunlariga asosan, meros qoldiruvchi shaxs vafotetishidan oldin vasiyatnoma qoldirmagan bo‘lsa, uning birinchimeros oluvchisi agnatlar bo‘lib, uning katta o‘g‘li hisoblangan.Barcha mulk meros massasi aka-ukalarga, opa-singillarga,o‘limidan keyin tug‘ilgan farzandiga, umuman agnatlar oilasigao‘tkazilgan.

Qadimgi Rim huquqiy munosabatlarida vorislik huquqi o‘zxarakterli xususiyatlariga ega bo‘lgan:

— merosni qabul qilgan aka-ukalar va agnat qavm-qarin-doshlari o‘zlarining qullariga ozodlik huquqlarini berish vakolatlarigaham ega bo‘lganlar;

— merosni qabul qiluvchilar vafot etgan shaxsning barchaqarzlarini ham qabul qilganlar, hamda o‘zaro bu majburiyatlarnibajarishni bo‘lib olganlar.

Vorislik huquqiy munosabatlari o‘z xarakterli xususiyatlarigako‘ra sivil vorislikka hamda pretorlik huquqlari bo‘yicha vorislikkabo‘lingan. Eng ko‘p qo‘llaniladigan vorislik bu fuqarolik vorisligidir.Fuqarolik vorislik deb, vafot etayotgan shaxs tomonidan xalq ko‘pyig‘iladigan forumlarda, kuriat komitsiyalarida (ya’ni, mahalliyhokimiyat oldida), urush vaqtlarida esa saf tortib turgan qo‘shinlaroldida kimga meros qoldirishni og‘zaki ravishda vasiyat qilganlar.Bu munosabatni hatto V—VI asrlarda imperator Yustinian hamqo‘llab-quvvatlagan.

Bundan tashqari, pretorlar hamda imperator oldida tayyor-langan vasiyatnomalar ham bo‘lgan, lekin bu vasiyatnomalarniyettita guvoh hamda pretor yoki imperator tasdiqlashi lozimbo‘lgan, ayniqsa kimga meros qoldirilayotganligini meros qoldiruvchio‘z qo‘li bilan yozishi shart edi. Bu esa qoldirilgan, ya’ni tuzilganvasiyatnomaning haqiqiyligini isbotlab bera olish layoqatini keltiribchiqargan.

167

Vasiyatnomani tuzishda guvohlar sifatida xotin-qizlar, voyagayetmagan shaxslar, jinoyatchi shaxslarning bolalari, karlar,ko‘rlar, jismoniy va ruhiy tomondan zaif shaxslar hamda vasiylikdabo‘lgan fuqarolar hisobga olinmagan. Rim huquqi tomonidan ishlabchiqilgan vorislik huquqiy munosabatlari barcha davlatlar, xalqlar,ayniqsa, feodalizm va burjua jamiyatlari tomonidan to‘liq qabulqilindi, hatto hozirgi zamon qonunchiligi universal huquqni qabulqiluvchi, ya’ni barcha qoldirilgan meros massasi bilan merosqoldirgan shaxsning qarzlarini, majburiyatlarini ham to‘liq qabulqilishni va bajarish mas’uliyatini olish orqali meros qoldiruvchininghuquqlari davom ettirilayotganligini bildiradi.

Rim huquqi universal huquqni qabul qilish bilan birgalikdasingulyar huquqni qabul qilish institutini ham ishlab chiqdi. Bungaasosan, meros qoldiruvchining yakka iltimoslari va buyruqlarinibajarish uchun merosning ma’lum qismini qabul qilishtushunilgan. Bu huquqni qabul qilish barcha qoldirilgan merosmassasi bilan bog‘liq emasligini yoki, uning qarz va boshqamajburiyatlarni bajarishni o‘z zimmasiga olmasligini bildirgan.

Qadimgi Rim quldorlik davlatida meros deganda, vafot etganshaxsning hayot vaqtida o‘z mol-mulkini bir yoki bir nechtashaxslarga bo‘lib berish uchun farmoyish berishiga aytilgan.

Buning ma’nosi — merosxo‘r (merosxo‘rlar) biror-bir hara-kat, ruxsat yoki hujjat (vasiyatnoma) asosida meros qoldiruvchi-ning butun mol-mulkiga bir necha merosxo‘r bo‘lgan taqdirdaham, avvalo mol-mulkning hammasiga egalik qilishga tushunilgan.Demak, merosxo‘rga barcha mulk o‘tishi bilan, marhumningqarzlari va majburiyatlari ham o‘tgan. Biz yuqorida ta’kidlagani-mizdek, bu huquqni qabul qilish universal huquqni qabul qilishdeb atalgan.

Merosni to‘liq asosda qabul qilmaslik yoki merosni qabulqilishdan voz kechishda legatlar yoki fideokomisslar ham mavjudbo‘lib, ularni singulyar asosda huquqni qabul qilish deb atalgan.

Rim quldorlik davlatida (testamentum) testamentum merosqoldirish juda ko‘p hollarda vasiyatnoma orqali amalga oshirilgan.Rim davlatida vasiyatnoma deb meros qoldiruvchi tomonidanixtiyoriy, erkin asosda o‘z mulkini bo‘lib berish hamda meros-

168

xo‘rning tayinlanishiga aytilgan. Sinfiy huquq bo‘yicha bundaytayinlanish orqali amalga oshirilgan, hamda dastlabki paytlardavasiyatnomani tuzish majburiy bo‘lgan. Vasiyatnomada ko‘rsatilganmeros oluvchi muomalaga layoqatsiz bo‘lib hisoblansa, unga vasiytayinlangan. Vasiylikdan tashqari homiylik instituti ham mavjudbo‘lgan.

Homiylik deb, ruhiy yoki jismoniy tomondan zaif shaxslarnihamda o‘zi tomonidan amalga oshiriladigan harakatlarning huquqiyoqibatini to‘liq tushuna olmaydigan jismoniy shaxslar ustidanbelgilanadigan yoki homiylikda bo‘lgan shaxsning barcha huquqva majburiyatlarini amalga oshirish uchun belgilangan shaxsgatushunilgan. Vasiy va homiylar faqat o‘z vasiyligida yoki homiyligidabo‘lgan shaxslarning manfaatlarini himoya qilganlar.

Vasiyatnoma bir tomonlama bitim bo‘lib hisoblanadi, chunkiunda meros qoldiruvchining erki ifodalanadi xolos, ya’ni vasiyatqiluvchining erkiga binoan huquq va burchlar belgilanadi.Vasiyatnoma meros qoldiruvchining oxirgi o‘z erkini izhor qiluvchihujjatdir. Vasiyatnomaning bir tomonlamaligining xarakterishundaki, uni vasiyat qoldiruvchi istagan vaqtda o‘zgartirish yokibekor qilish huquqlariga ega bo‘lgan. Hatto oldingi tuzganvasiyatnoma o‘rniga yangisini tuzib, oldingisining kuchini yo‘qotishimumkin edi. Vasiyatnomani tuzish uchun maxsus layoqat talabetilgan. Vasiyatnomani tuzish layoqatiga muomalaga layoqatsizshaxslar ega emas edilar. Vasiyatnomaning shakli uzoq vaqtdavomida asta-sekin soddalashtirilib kelingan, lekin shunda hamYustinian kodeksida ko‘rsatilganidek, baribir bu masalani halqilish nihoyatda murakkab bo‘lgan. Unga ko‘ra, vasiyatnomanituzish paytida 7 ta guvohning qatnashishi talab etilgan, lekindastlabki paytlarda yozma shakl majburiy hisoblanmagan. Xususiyasosda vasiyatnomalarni tuzish bilan bir qatorda oilaviy asosdavasiyatnomalarni tuzishga ham ruxsat etilgan, ya’ni bunda davlatorganlari qatnashgan. Sudning bayonnomasi yoki munitsiðalmagistratning bayonnomasiga kiritish (vasiyatnoma qoldiruvchiningroziligi bilan) hamda vasiyatnomani imperator devonxonasigasaqlashga topshirish orqali ham amalga oshirilgan.

Vasiyat qoldiruvchi tomonidan aniq «Persona certa» tayinla-nishi kerak bo‘lgan. Ayniqsa, merosni qabul qiluvchi shaxsni meros

169

qoldiruvchining o‘zi yozma ravishda ko‘rsatishi shart bo‘lgan. Harqanday holatlarda ham tayinlanayotgan vorislar, eng avvalo, voris(yoki merosxo‘r) sifatida tayinlanish layoqatiga ega bo‘lishi lozimedi.

Imperator Avgustning «Nikohsizlik va bolasizlikka qarshikurash to‘g‘risida»gi qonuniga ko‘ra 25—60 yoshdagi bo‘ydoqerkaklar va 25—50 yoshdagi turmushga chiqmagan ayollar merosnifaqat yaqin qarindoshlari orqali olishlari mumkin edi. Agarda ularmeros ochilganidan keyin 100 kun ichida turmushga chiqqan yokiuylangan bo‘lsalar merosxo‘r bo‘lishlari mumkin bo‘lgan.Merosxo‘rni tayinlashda bir qancha shartlarni belgilashga ham yo‘lqo‘yilgan. Bu shart suspenziv deb atalgan. Shartnomaningshartlariga asosan, tomonlar shartnoma bo‘yicha ma’lum yuridikoqibatlarni vujudga keltirishgan, ya’ni o‘lganimdan keyin yodgorlikqo‘yish mana shu qoldirayotgan mulkim asosida nevaram Maniliygauy-joy qurib berish yoki doimo mening tug‘ilgan kunimni xotirlabturish va shunga o‘xshash shartlar qo‘yilgan. Agar merosqoldiruvchi vasiyatni suspenziv shart bilan tuzgan bo‘lsa, bundayholatda meros qoldiruvchining o‘limi bilan emas, balki shushartning vujudga kelishi bilan ochilgan. Merosxo‘rni tayinlashdamodus usulida, ya’ni bajarilishi mumkin bo‘lgan shartni ishlatishlozim hisoblangan. Masalan, ayol agarda o‘g‘il tug‘sa, unga kattato‘y qilib berasiz, degan shartni qo‘yishi mumkin bo‘lmagan.Chunki u o‘g‘il tug‘masdan qiz bolani tug‘ishi ham mumkin.Merosxo‘rni tayinlashda muddatni suspenziv shartning vujudgakelishi bilan ham bog‘lagan. Ya’ni, merosxo‘r tayinlangan, ammou merosni qabul qilishdan voz kechsa, uning o‘rniga ikkinchisi,bo‘lajak voris tayinlangan. Buning mazmuni shundan iboratki,agarda birinchi o‘rinda tayinlangan merosxo‘r u yoki bu sababgako‘ra, merosdan voz kechsa, uning o‘rniga albatta qo‘shimchamerosxo‘r tayinlangan. Merosxo‘rga modus yuklatilgan. Modusbo‘yicha u merosga egalik qilishdan oldin, barcha qo‘yilgan shartlarnibajarishi majburiy bo‘lgan, hatto modus bajarilmasa, ma’muriytartibda majburan javobgarlikka tortilgan.

Qadimgi Rim quldorlik davlatining dastlabki paytlarida vasiyatqoldiruvchi cheklanmagan huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, u o‘z

170

mulkini xohlaganicha o‘z xohishi bo‘yicha tasarruf etgan. Bu qoidaXII jadval qonunida ham o‘z tasdig‘ini topgan. Ammo patriarxaltizimning inqirozga uchrashi oqibatida bir tomondan odamlarningnihoyatda soddaligi va qat’iyligining yo‘qotilishiga sabab bo‘lsa,ikkinchi tomondan vasiyat qoldiruvchining meros qoldiruvchidacheklanmagan erkinliklarga ega bo‘lishi natijasida mol-mulk mutloqobegona tasodifiy shaxslarga o‘tib ketishiga yoki uning yaqinqarindoshlariga hech narsa tegmasligiga yo‘l qo‘yilmasliginita’minlash lozimligiga olib kelgan. Shuning uchun keyinchalikcheklanmagan huquq va erkinliklar asta-sekin cheklana boshladiva qonuniy vorislik munosabatlari vujudga keldi.

2-§. XII jadval qonuni bo‘yicha vorislik

XII jadval qonuniga binoan marhumning fuqarolik vorislariuch navbat asosida tashkil topgan.

Birinchi navbatdagi vorislarga marhumning bolalari, eri yokixotini, vafot etgan bolalaridan qolgan nevaralari, o‘g‘il yoki qiz-farzand qilib olinganlari, agar nevaralariga, ya’ni vafot etganfarzandining barcha o‘g‘il va qizlariga, ya’ni butun oilasiga, marhumo‘lgan taqdirda ularning otasi yoki onasi tirik bo‘lganda, boshqavorislar qatorida teng asosda olishi lozim bo‘lgan meros ulushiularga qoldiriladi va bu ulushni barcha oila a’zolari bo‘lib olishimumkin bo‘lgan.

Bu munosabatda taqdim etish huquqi qo‘llanilgan. Taqdimetish huquqi deganda, meros ochilgan kunga qadar vafot etganvoris huquqlarining boshqa shaxslarga o‘tishi tushunilgan.

Ikkinchi navbatdagi vorislarga agar o‘zining bolalari, ota-onasi yoki bolalarining bolalari, ya’ni nevaralari va farzandlikkaolingan bolalari bo‘lmagan taqdirda agnatlar kiritilgan, ya’ni vafotetgan shaxsning aka-ukalari, opa-singillari, onasi va yaqinlari,agar ular ham bo‘lmasa, bunday vaqtda uzoqroq bo‘lgan agnatqarindoshlari chaqirilgan.

Uchinchi navbatdagi vorislarga to‘liq asosda tushuncha beril-magan va tez orada bu navbatdagi vorislik munosabatlariqo‘llanilmay qolgan.

171

Qonun asosidagi vorislik asosan agnatlar oilasiga mo‘ljallanganbo‘lganligi uchun pretorlar o‘z ediktlari orqali qon-qarindoshlikmunosabatlarini yaqinlashtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydiva unga erishishga muvaffaq bo‘lib, tez orada agnatlar qavm-qarindoshlari o‘rniga qon-qarindoshlik bilan bog‘liq bo‘lgankognatlar kirib keldi.

3-§. Pretorlar huquqi bo‘yicha vorislik

Pretorlar huquqining mohiyati shundan iboratki, ular vorislikmunosabatlaridagi agnatlar qavm-qarindoshchiligi o‘rniga qon-qarindoshlik bilan bog‘liq bo‘lgan kognatlar vorislik munosabatlarinikeltirib chiqardi. Pretorlar o‘z ediktlarida vorislik munosabatlarininavbatga bo‘lib o‘rganganlar. Lekin ba’zi adabiyotlarda pretorlikhuquqi bo‘yicha vorislikni yettita navbatga bo‘lganlar1. Umumanvorislik yetti qismga bo‘lingan bo‘lsa ham, mazmuni jihatidan to‘rttanavbatdagi vorislik bilan tenglashadi.

Birinchi navbatdagi vorislarga vafot etgan shaxsning to‘g‘richiziq bo‘yicha bog‘liq bo‘lgan bolalari hamda o‘z bolalarigatenglashtirilgan barcha shaxslar, hamda emansiðatsiya asosida ozodbo‘lgan va farzandlikka berilgan bolalari, lekin ular vafot etganshaxsning o‘limiga qadar o‘z xo‘jayinidan ozod bo‘lgan shaxslarhisoblangan. Demak, rim huquqida birinchi bo‘lib agnatlar qavm-qarindoshlari bilan kognatlar qavm-qarindoshlarining aralashibketishi yuzaga kelgan.

Ikkinchi navbatdagi vorislar fuqarolik vorislari (jus civile) nito‘liq asosda qabul qilib olgan, ya’ni asosan agnatlar vorislikmunosabatlaridan tashkil topgan.

Uchinchi navbatdagi vorislarga kognatlar yetti pushti, ya’niyetti avlodi bilan bog‘liq qon-qarindoshlari kiritilgan.

To‘rtinchi navbatdagi vorislarga asosan patronning oilasi,bolalari hamda keyingi navbatlarda patronning qavm-qarindoshlariham vorislar (meros oluvchilar) bo‘lib hisoblangan.

1 Äîæäåâ Ä. Â. Ðèìñêîå ÷àñòíîå ïðàâî: Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ /Ïîä ðåä.Â. Ñ. Íåðñåñÿíöà. — Ì., 1997. — Ñ. 575.

172

4-§. Yustinian qonunlari bo‘yicha vorislik

Imperator Yustinian davriga kelib, uning 543-yilda qabulqilingan 118-sonli novellasi hamda 548-yildagi 127-sonli novellasibilan qonun bo‘yicha vorislik tizimini soddalashtirib, qon-qarindoshlik munosabatlariga, ya’ni kognatlar vorisligi tizimigato‘liq o‘tdi.

Imperator Yustinian tizimi bo‘yicha meros oluvchilar navbatiham to‘rt ga bo‘lingan.

Birinchi navbatdagi vorislar to‘g‘ri chiziq bo‘yicha, ya’ni vafotetgan shaxsning bolalari va o‘lgan bolalarining bolalari, ya’nimarhumning nevaralari. Nevaralari otasiga taalluqli bo‘lgan ulushniolib, o‘zaro bo‘lib olishiga ruxsat etilgan.

Ikkinchi navbatdagi vorislar guruhiga birinchi navbatdagivorislar bo‘lmagan taqdirda, yuqori chiziq asosidagi ota va onasi,buva va buvisi, vafot etgan shaxsning aka-uka, opa-singillari vaularning bolalari, agar ularning ota-onalari meros ochilishidanoldin o‘lib ketgan bo‘lsalar, ular Yustinian qonunlari bo‘yicha vorisbo‘ladilar, ular o‘zlarining marhum ota-onalariga qonun bo‘yichategishi lozim bo‘lgan meros ulushidan bab-baravar meros olganlar.

Uchinchi navbatdagi vorislar deganda, birinchi va ikkinchinavbatdagi vorislar bo‘lmagan taqdirda ular chaqiriladilar. Bularasosan bir ota ikki yoki bir nechta onalardan, yoki bir ona va birnechta otalardan tug‘ilgan farzandlar, hamda o‘gay yoki yuqoridako‘rsatilgan shaxslarning bolalariga, ular o‘z ota-onalariga tegishlimerosdan bab-baravar ulush olish huquqlariga ega bo‘lganlar.

To‘rtinchi navbatdagi vorislar yon tomoni bilan bog‘liq engyaqinlaridan boshlanadi. Bu shaxslar voris bo‘lishi uchun yuqoridako‘rsatilgan navbatdagi vorislar bo‘lmasligi lozim. Ammo vafotetgan shaxsning bevasi (xotini) haqida Yustinian novellalaridavorislik ko‘rsatilmagan. Lekin bu munosabatlar pretorlar huquqlaribilan amalga oshishi mumkin degan taxminlar mavjud. Ammohech qanday o‘z mulkiga ega bo‘lmagan kambag‘al bevalarvorislikning subyekti sifatida boshqa merosxo‘rlar kabi qolganmerosning 1/4 qismini olish huquqiga ega bo‘lganlar, lekin olganmeros hajmi 100 funt oltindan oshib ketmasligi lozim bo‘lgan.

173

Agar hech qanday vorislari bo‘lmagan taqdirda mulk egasiz debtopilib, davlat xazinasiga, monastir yoki cherkov muassasalarigao‘tkazilgan.

5-§. Legatlar va fideikomisslar

Legatlar va fideikomisslar rim huquqida keng qo‘llanilib, asosanbu singulyar asosda huquqni qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan,ya’ni legatlar merosni qabul qilishdan voz kechish, yoki marhumtomonidan qoldirilgan mulkdan boshqa shaxsga ma’lum birsummani berib qo‘yish to‘g‘risidagi farmoyish yoki vasiyatnomabo‘lib hisoblangan.

Legatlar XII jadval qonunlari asosida vujudga kelgan. Shaxso‘z o‘limidan oldin farzandlarining yashash sharoitlarini e’tiborgaolgan holda ularga vasiyatnoma asosida meros qoldirgan. Bu holat,o‘z o‘rnida boshqa shaxslarga majburiyat yuklagan. Majburiyatda(vasiyatnomada) o‘g‘illari, qizlari yoki xotiniga ro‘zg‘orni tebratishuchun marhum tomonidan qoldirilgan mulkdan qancha summaberish kabi munosabatlar ko‘rsatilgan.

Rim huquqining dastlabki rivojlanish paytida legatlar kamqo‘llanilgan, ammo huquqiy munosabatlarning yanada takomil-lashishi natijasida singulyar asosda huquqni qabul qilish kengqo‘llaniladigan bo‘ldi, hatto legat bilan bog‘liq munosabatlarbo‘yicha ekstraordinar protsess asosida himoya qilinish huquqlarigaham ega bo‘ldi.

Rim huquqida bundan tashqari fideikomisslar ham mavjudbo‘lib, vafot etayotgan shaxsning oxirgi yozma yoki og‘zaki ravishdabiror bir shaxsdan biror narsani berib qo‘yish yoki talab qilibolib boshqa shaxsga berish kabi munosabatlarni amalga oshirishiltimoslari vijdonan, chin yurakdan bajarish uchun qilinayotganoxirgi iltimos bo‘lib hisoblangan. O‘tmishda bu iltimosni bajarishma’naviy, axloqiy vazifa sifatida baholangan.

Imperator Avgust hukmronligi davrida esa, bu majburiyxarakterga ega bo‘lib, u konsullarga, pretorlarga yoki ma’muriymahalliy organlarga murojaat qilishni belgilab berdi va uningbajarilishini majburiy holatga keltirdi.

174

Imperator Yustinian esa 529—531-yillarga kelib, uni bajarishnibutunlay majburiy tarzda qat’iylashtirdi, legat va fideikomisslarnibirlashtirdi hamda bu harakatlarni albatta beshta guvoh oldida amalgaoshirish lozimligini ta’kidladi.

6-§. Merosni ochish va qabul qilish. Merosxo‘rlarninghuquqlarini himoya qilish

Qonun vorislik huquqiy munosabatlarining kelib chiqishiniuning ochilishi bilan bog‘laydi. Vorislik huquqi asosida merosmulkini qabul qilib olish merosning ochilishi munosabati bilanginaamalga oshiriladi. Shuning uchun ham merosning ochilish joyi vavaqti muhim ahamiyat kasb etadi.

Vorislik huquqining vujudga kelishi muayyan bir hodisaningsodir bo‘lishi bilan bog‘liq. Bunday hodisa birinchidan, fuqaroningvafot etishi, ikkinchidan, fuqaroning vafot etgan deb e’lon qilinishihisoblanadi. Merosning ochilishi ma’lum bir vaqtda vujudga keladi.Merosning ochilishi deganda, meros va vorislik huquqining paydobo‘lishini belgilab beruvchi yuridik faktning yuzaga kelishi va ma’lumsabablarga ko‘ra meros qoldiruvchiga tegishli bo‘lgan mol -mulkning merosga aylanib ma’lum bir shaxslarga o‘tish jarayonitushuniladi. Rim huquqi qoidalari meros ochilishini mulkdorningo‘limi bilan bog‘lagan. Shu bois mulkdorning tirikligida uning mulkimeros bo‘la olmas edi va uning mulkiga hech qanday da’vogarliklarham bo‘lmagan.

Merosni qabul qilish nuqtai nazaridan barcha merosxo‘rlarikki guruhga bo‘lingan.

Birinchi guruhga kiruvchilar pretor va sivil huquqida herdessui (merosxo‘rlar) deb atalgan. Shunga o‘xshash holat Yustiniandigestlarida ham uchraydi. Unga ko‘ra, birinchi navbatdagimerosxo‘rlar mulkdor bilan uning o‘limiga qadar yashovchilarhisoblangan. Chunki u mulk xuddi shu oilada qolishini taqozoetgan. Qonunga asosan, vasiyatda belgilangan shaxslar shu merosniqabul qilishlari shart edi. Shuning uchun ularni majburiy meros-xo‘rlar (herdes cessau) deb atashgan.

175

Ikkinchi guruh esa, birinchi guruhdagilardan farqli o‘laroq«tashqi» yoki «begona» merosxo‘rlar (herder extranie) debnomlangan. Chunki ular mulkdor bilan bir oilani tashkil qilmasedilar. Shu bois meros bu guruhga kiruvchilarga tekkanda, mulkoiladan tashqariga chiqib ketganligi uchun, qonun bu merosniqabul qilish majburiyatini qo‘ymas edi. Ya’ni, «begona» meros-xo‘rlar berilayotgan merosni rad etishlari mumkin edi. Shuninguchun ularni «ixtiyoriy» merosxo‘rlar (herder voluntaru) debham atashardi. Ixtiyoriy merosxo‘rlar merosni har xil yo‘llarcretio — guvohnomalar nazoratidagi tantanali bayonot vaprohorede gestio — konklyudent harakatlar (concludere — muho-kama qilib xulosa chiqarmoq) bilan olish imkoniga ega edilar.Yustinian digestlarida asosan, merosni qabul qilish uchunshunchaki ixtiyoriy bildiradigan magistrantga yo‘naltirilgan arizaberish lozim edi.

Merosni qabul qilish vaqti «sivil» huquqida belgilanmas edi.Pretor huquqida esa shu vaqtni qarindoshlar uchun yuz kun,boshqa merosxo‘rlarga esa bir yil belgilangan. Merosning ochilishiva qabul qilinishi o‘rtasidagi vaqt oralig‘ida meros yuridik jihatdannoaniq vaziyatda qolgan (hereditas jacens). Bu holatda merosdagimulkka mulkdorsiz deb qaralgan (sine domino), ya’ni hech kimgategishli emas deb topilgan. U merosning boshqa shaxs tomonidanegallab olinishi, o‘zlashtirib olinishi, ya’ni bir yil o‘tgach mulkniegallab olgan kishi mulkdor hisoblangan. Postklassik davr huquqida(hereditas jasensni) mulkdorsiz deb belgilanish rad etilgan vashu mulkni talon-taroj qiladigan shaxslarga jinoiy javobgarlikbelgilangan.

Merosni qabul qilishning ham moddiy, ham ma’naviy jihatlarimavjud bo‘lgan. Merosni qabul qilishning ma’naviy jihati sacra—vafot etgan insonni va uning ajdodlari ruhini hurmat qilishmajburiyatini yuksaltirishdan iborat bo‘lsa, moddiy jihati esa merosqoldiruvchining barcha, nafaqat moddiy balki shaxsiy huquqlariham merosxo‘rga o‘tishdan hech kimga tegishli bo‘la olmaydiganva uning o‘lishi bilan to‘xtatiladigan huquqlar bu qoidadanmustasno edi. Merosxo‘r merosni olishga ulgurmasdan merosqoldiruvchi ko‘z yumsa uning meros bo‘yicha huquqlari o‘z

176

merosxo‘rlariga o‘tar va bu o‘tish oddiy holda bajarilar edi.Merosxo‘rga boyliklar bilan birga meros qoldiruvchining moddiymajburiyatlari (qarzlari) ham o‘tgan. Bunda merosxo‘r o‘zi zararko‘rsa ham marhumning barcha qarzlarini uzishi shart edi(javobgarlik — ultra vires nereditatis).

Merosni qabul qilish natijasida merosxo‘r va meros beruv-chining mulki bir-biriga qo‘shilib ketar va kreditorlar tomonidanundirish obyekti bo‘lib qolar edi. Agar yuqoridagi qoidalaro‘zgartirishlarsiz, izohlarsiz hayotga tatbiq etilsa yo kreditor, yomerosxo‘r zarar ko‘rishi tayin edi.

Agar meros bir necha odamga atalgan bo‘lsa, bo‘laklargamuvofiq taqsimlanardi. Bo‘linmaydigan narsalar esa xuddi shubo‘laklar miqdorida umumiy mulk bo‘lib qolar edi. Shuningdek,bunday taqsimlanish asosida meros qoldirgan insonning qarzlariham taqsimlanardi. Merosxo‘r to‘g‘ridan to‘g‘ri merosdan vozkechayotganligi haqida xabar bersa yoki merosni qabul qilishmuddati tugagan bo‘lsa merosdan voz kechgan hisoblanar edi.Merosdan voz kechish jarayoni bir qator yuridik muammolarnikeltirib chiqargan.

Birinchidan, voz kechish merosni navbatdagi shaxsga o‘tka-zishni taqazo qilardi. Bunday paytlarda navbatdagi shaxs, shuondayoq, merosxo‘rning o‘rniga turar edi.

Ikkinchidan, merosxo‘rning o‘rniga turadigan odam bo‘lmasava qonunga yoki vasiyatga qaraganda u merosni boshqa shaxslarbilan bo‘lishishi kerak bo‘lsa, uning merosdan voz kechishiboshqa, qolgan merosxo‘rlarning oladigan meros miqdori ko‘payaredi.

Uchinchidan, rim huquqi rivojlanishi sari sucessio ordinumet graduum tizimi kengayib bordi. Yustinian digestlarida bu tizimniquyidagicha ifodalash mumkin edi. Birinchi navbatda oiladagiqarindoshlari, ikkinchi navbatda esa uzoqroq qarindoshlari, ya’niaka-ukalariga merosni berish edi. Agar birinchi navbatdagimerosxo‘rlar merosdan voz kechishsa, meros ikkinchi navbatdagimerosxo‘rlarga o‘tardi.

To‘rtinchidan, bir xil paytlarda meros qoldiruvchi insono‘zining merosxo‘rlarini vasiyatnomada aytib ketardi. Vasiyatdagi

177

merosxo‘rlar bu merosni olishdan bosh tortsalar meros qonundabelgilangan merosxo‘rlarga o‘tib ketar edi.

Beshinchidan, sucessio ordinum et graduum tiziminikiritishdan avval, agar yaqin qarindoshlar merosdan voz kechsalarmeros uzoq qarindoshlarga o‘tmas edi. Demak, uzoq qarindoshlarmerosni talab qilishga haqlari yo‘q edi. Sucessio ordinum etgraduum tizimi kiritilganda shunga o‘xshash vaziyat ham,vasiyatnomadagi ham, qonundagi merosxo‘rlar merosdan vozkechganlarida kuzatilar edi. Shunda merosdagi mulk vorissiz (bonumvacans) hisoblangan. Vorissiz mulklar uzoq vaqt toki ularni birovo‘zlashtirib olgunlaricha hech kimniki hisoblanmagan. Biroq buholatni miloddan avvalgi I asrning oxirida Yuliy va PayeiyPgmeylarning qonuni: «Vorissiz meros — meros qoldiruvchiinsonning qarzlarini uzishga yo‘naltirilishi lozim» deb belgilaydi.

Merosxo‘rning huquqlarini himoya qilish sivil huquqiqoidalari bilan himoya qilinganida, himoya sivil da’volari asosidako‘rilgan. Shu bois asosiy da’voning mazmuni merosxo‘rlartalabidan iborat bo‘lgan. Pretor huquqi faoliyati davomidamerosxo‘rlar pretor interdikti yordami bilan himoya qilingan.Interdikt asosida merosxo‘r o‘zining mulkka nisbatan haqqini talabqilgan.

Yustinian digestlarida merosxo‘rlarning huquqlarini himoyaqilish ham xuddi yuqorida belgilangan tartib asosida ko‘rilgan.

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Vorislik munosabatlari qachon vujudga kelgan?2. Vorislik qanday turlarga bo‘linadi?3. Fuqarolik vorisligi qanday ma’noni bildiradi?4. Meros tushunchasini izohlang.5. Universal vorislik tushunchasiga ta’rif bering.6. Singulyar vorislik deganda nimani tushunasiz?7. Vasiyatnoma tuzish uchun nimalar talab qilingan?8. XII jadval qonuni bo‘yicha vorislar necha navbatga bo‘lingan?9. Pretorlar huquqi bo‘yicha to‘rtinchi navbatdagi vorislar tarkibiga

kimlar kiritilgan?

178

10. Legatlar va fideokomisslarning bir-biridan farqi nimalardan iborat?11. Quyidagi muammoni rim huquqi bo‘yicha hal qiling: fuqaro

Mark o‘ziga otasi tomonidan qoldirilgan meros to‘g‘risida xabar topgandanso‘ng merosni qabul qilish uchun legiondan 1 oyga ta’til olib IspaniyadanRimga keldi. Mark Rim shahriga kelib o‘ziga qoldirilgan meros uyningqo‘shnilar tomonidan talab ketilganligining shohidi bo‘ldi. U pretordanyetkazilgan zararning qoplanishini va ularga jarima solishni talab qildi.

Mark tomonidan qo‘zg‘atilgan da’vo qanday hal qilinadi?12. Quyidagi muammoni rim huquqi bo‘yicha hal qiling: ota katta

o‘g‘lining iberiyaliklar bilan bo‘lgan urushda halok bo‘lganligini eshitibchuqur qayg‘uda vafot etdi. Ota o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkka nisbatanhech kimga vasiyatnoma qoldirmaganligi uchun uning kichik o‘g‘li Sabinoiladagi yagona erkak bo‘lganligi sababli merosga egalik qilish huquqiniqo‘lga kiritdi. Lekin urushda halok bo‘lgan katta akasining voyaga yetmaganikkita o‘g‘li bo‘lib, ularning onasi bunday holatga nisbatan e’tiroz bildirdiva olingan merosni bo‘lishni taklif etdi.

Uning e’tiroz bildirishiga qonuniy asoslari mavjudmi?Agar mavjud bo‘lsa, uning o‘g‘illari merosning qancha qismiga da’vogar

bo‘lishlari mumkin?

179

MAVZU YUZASIDAN TEST TOPSHIRIQLARI

1. Xalqlar huquqi deganda qaysi huquq tushuniladi?

a) jus gentiumb) jus civiled) jus honorariumye) jus privatumf) jus praetorium

2. Yulian edikti sifatida mashhur bo‘lgan senatus - konsultqanday nom bilan atalgan?

a) Abadiy ediktb) Umumiy ediktd) Mashhur ediktye) Bir yillik ediktf) Oxirgi tuzilgan edikt

3. Rim yurisprudensiyasi nechanchi yildan boshlab sof dunyoviyxarakter kasb etgan?

à) Miloddan avvalgi 254-yildanb) Miloddan avvalgi 230-yildand) Miloddan avvalgi 244-yildanye) Miloddan avvalgi 264-yildanf) Miloddan avvalgi 143-yildan

4. Rim huquqida digesta iborasi qanday ma’noni anglatadi?

à) Sistemaga solingan ma’nosinib) Savollar ma’nosinid) Javoblar ma’nosiniye) Huquqiy maslahatlar ma’nosinif) Institutsiya ma’nosini

180

5. Gay institutsiyalari nechta kitobga bo‘lingan?à) 4 tab) 3 tad) 8 taye) 10 taf) 50 ta

6. Imperator tomonidan sud ishlarida chiqarilgan qarorlarnima deb atalgan?

à) Dekretlarb) Ediktlard) Reskriðtlarye) Mandatlarf) Konstitutsiyalar

7. Imperatorning huquqiy masalalar bo‘yicha maslahatlarso‘ragan alohida shaxslarga yoki magistratlarga bergan javoblariyoki maslahatlari qaysi javobda to‘g‘ri keltirilgan?

à) Reskriðtlarb) Ediktlard) Dekretlarye) Mandatlarf) Konstitutsiyalar

8. Prokulyanlar huquq maktabining asoschisi kim bo‘lgan?

à) Labeonb) Prokuld) Kapitonye) Ulpianf) Selza

9. Rim davlatida 438-yilda amalga oshirilgan kodifikatsiyaqanday nom bilan atalgan?

à) Feodosiya kodeksi

181

b) Grigorian kodeksid) Germogenian kodeksiye) Yustinian kodeksif) Napaleon kodeksi

10. Vizantiya imperatori Yustinianning buyrug‘i bilan 528—534-yillarda o‘tkazilgan kodifikatsiya ishlariga qaysi huquqshunosrahbarlik qilgan?

à) Tribonianb) Pampiniand) Modestinye) Ulpianf) Pavel

11. Digestlar necha kitobdan iborat bo‘lgan?

à) 50 tab) 15 tad) 10 taye) 25 taf) 40 ta

12. Rim huquqida o‘zini o‘zi boshqarish instituti deganda ...?à) Buzilgan huquqni dastlabki holatiga qaytarishga aytilganb) O‘zini o‘zi himoya qilish tushunilgand) Majburiy kuch ishlatishga aytilganye) Davlat organlari tomonidan himoya qilishga aytilganf) Jismoniy kuchiga yoki ma’naviy aqliga tayangan holda

huquqbuzarlikni to‘xtatishga aytilgan

13. Rim huquqida jus (yus) so‘zi qanday ma’noni anglatgan?à) Huquqnib) Odat normalarinid) Vakolatniye) Huquq normalarinif) Majburiyatni

182

14. Lus civile deganda qanday huquq tushunilgan?à) Fuqorolik huquqib) Ommaviy huquqd) Xususiy huquqye) Xalqlar huquqif) Pretorlar huquqi

15. Rim huquqini huquqshunoslar nima deb ataganlar?à) Yuridik terminlar laboratoriyasib) Huquqshunoslar maktabid) Huquqshunoslar alifbosiye) Yozma aqlf) Qonunlar podshosi

16. Formulyar protsessda yozma formulalar nechta qismgabo‘lingan?

à) 3 tab) 5 tad) 7 taye) 9 taf) 10 ta

17. Kondemnatsiya so‘zi qanday ma’noni anglatadi?à) Hukm chiqarishb) Da’vo bildirishd) Da’voni butunlay yo‘q qilib yuborishye) Da’vogar aybini aniqlashf) Huquqiy asosini aniqlash

18. Ekstraordinar jarayonlarni kimlar amalga oshiradi?à) Imperator amaldorlarib) Sudyalard) Huquqshunoslarye) Magistratlarf) Provinsiya xokimlari

183

19. XII jadval qonuni ommaviy va xususiy huquqning manbaideb ta’riflagan Rim tarixchisining ismi sharifi qaysi javobda to‘g‘riko‘rsatilgan?

à) Tit Liviyb) Jirard) Labeonye) Kvint Mutsiyf) Mark Maniliy

20. Pandekt iborasi qaysi tildan olingan va qanday ma’nonibildiradi?

à) Yunon tilidan o‘z ichiga hammasini olishb) Grek tilidan qonunlar to‘plamid) Yunon tilidan tartibga solinganye) Lotin tilidan mandat yoki ediktlarf) Lotin tilidan sabab

21. Rim davlatida fuqarolarning tengligi haqida 212-yildaqaysi imperator farmon chiqargan?

à) Karakallib) Yustiniand) Avgustye) Adrianf) Sever

22. Rim davlatida Senat necha kishidan iborat bo‘lgan?à) 300 kishidanb) 100 kishidand) 200 kishidanye) 400 kishidanf) 250 kishidan

23. Senat majlisi kim tomonidan chaqirilgan?à) Bakalavrlar

184

b) Imperatord) Pretorlarye) Pontifiklarf) Magistrlar

24. Rim davlatida saylov yo‘li bilan tayinlanadigan amaldorlarqanday nom bilan yuritilgan?

à) Magistrlarb) Konsullard) Pretorlarye) Pontifiklarf) Bakalavrlar

25. Imperium doirasiga kiruvchi muxtor huquqlar qaysijavobda to‘g‘ri keltirilgan?

à) Farmonlar chiqarish va ularning ijrosini nazorat qilishb) Qo‘shinlarga oliy qo‘mondonlik qilish va ularni tashkil etish,

zobitlarni tayinlash, raqib bilan sulh tuzishd) Senat va xalq majlisini chaqirish hamda ularga raislik qilishye) Harbiy va fuqarolik yurisdiksiyasiga ega bo‘lish, ya’ni

sudlov ishlarini olib borishf) Barcha javoblar to‘g‘ri.

26. Ushbu «Davlatchiligimizning boshlang‘ich davrlarida xalqaniq yozilgan qonunlarsiz, aniq qayd etilgan huquqiy qoidalarsizyashagan va hamma narsa rekslar hukmi bilan boshqarilgan»degan fikr qaysi huquqshunosga tegishli?

à) Pomponiyb) Ulpiand) Modestinye) Pavelf) Gay

27. Rim fuqarolik huquqlari majmuasini nimalar tashkil qiladi?à) Novellalar

185

b) Kodekslard) Digestlarye) Institutsiyalarf) Barcha javoblar to‘g‘ri

28. Qaysi qonun bo‘yicha qarzini to‘lolmagan qarzdorlarniqul qilish yoki ajnabiylarga sotish taqiqlangan?

à) Peteliy qonunib) Litsiniy qonunid) Akviliy qonuniye) Gortenziya qonunif) XII jadval qonuni

29. Sitseron qaysi mansabdor shaxslar tomonidan chiqarilganqonunlarni «bir yillik» qonunlar deb atagan?

à) Pretorlarb) Konsullard) Magistrlarye) Senzorlarf) Prokuratorlar

30. Sud majlislari qayerda o‘tkazilgan?à) Forumdab) Senatdad) Sud zalidaye) Komitsiliydaf) Pretor huzurida

31. Rim davlati huquq maktablarida huquqshunoslarni o‘qitishnecha yil bo‘lgan?

à) 2 yilb) 3 yild) 4 yilye) 5 yilf) 6 yil

186

32. Feodosiya kodeksi o‘z ichiga qanday qonunlarni olgan?à) Imperator qonunchiliginib) Senat qonunchiliginid) Pretor qonunchiliginiye) Amaldagi qonunchiliknif) Harakatdagi imperatorlik qonunchiligini

33. 426-yildagi qonunlarga asosan nechta huquqshunosningasarlari qonuniy kuchga ega bo‘lgan?

à) 4 tab) 5 tad) 6 taye) 7 taf) 8 ta

34. Yustinian kodeksi nechta kitobga bo‘lingan?a) 4 tab) 10 tad) 12 taye) 14 taf) 16 ta

35. Feodosiya kodeksi nechta kitobdan iborat bo‘lgan?à) 4 tab) 8 tad) 10 taye) 12 taf) 16 ta

36. Sud jarayonida sudyani qanday nom bilan atashgan?à) Ageriyb) Nigidiyd) Oktaviyye) Gayf) Numeriy

187

37. Fuqarolikni yo‘qotish asoslari qaysi javobda to‘g‘riko‘rsatilgan?

à) Fuqaro o‘z ixtiyoriga ko‘ra lotinlar holatiga o‘tgandab) Ozodlikni yo‘qotish, asrga tushishd) Boshqa davlatlarga qul qilib sotishye) Og‘ir jinoyatlarni sodir qilganligi uchun muddatsiz

surgunga yuborishf) Barcha javoblar to‘g‘ri

38. Agarda quldor 10 ta qulga ega bo‘lsa shulardan nechtasiniozod qilishi mumkin?

à) 5 ta qulnib) 2 ta qulnid) 3 ta qulniye) 10 ta qulnif) Birortasini ham

39. Servitut tushunchasi qaysi javobda to‘g‘ri berilgan?à) Begonalarning yer maydonidan cheklangan tarzda foyda-

lanish huquqib) Davlatga qarashli yer maydonidan doimiy foydalanish

huquqid) Yerdan doimiy foydalanish huquqiye) Bir umrga meros qilib beriladigan egalikdagi yer

maydonini tasarruf etish huquqif) Hadya qilingan yerdan foydalanish huquqi

40. Rim davlatida fuqarolar necha yoshdan muomilalayoqatiga ega bo‘lgan?

à) 25 yoshdanb) 16 yoshdand) 18 yoshdanye) 20 yoshdanf) 21 yoshdan

188

41. Cherkovlar qaysi imperator davridan boshlab yuridik shaxshisoblangan?

à) Imperator Konstantinb) Imperator Avgustd) Imperator Karakalliye) Imperator Adrianf) Imperator Yustinian

42. Qaysi imperator davridan boshlab xususiy korporat-siyalarni Senat ruxsatisiz tashkil qilish taqiqlangan?

à) Imperator Avgustb) Imperator Severd) Imperator Antoninaye) Imperator Adrianf) Imperator Anastasiy

43. Sud protsessida tomonlar bo‘lib kimlar ishtirok etadi?à) Da’vogarlar, javobgar va ularning advokatlarib) Da’vogar va javobgard) Da’vogar va uning qarindoshlariye) Javobgar va uning qarindoshlarif) Sudya, da’vogar va javobgar

44. Qul egalari o‘z mulklarining bir qismini qullarga topshirishinima deb atalgan?

à) Pekuliyb) Interdiktd) Kognitsioye) Litiskontestatsiyaf) Potestas

45. Servitut huquqi asosida kelib chiqqan nizolarni hal qilishdaqanday da’vo qo‘llanilgan?

à) Konfessoria da’vo

189

b) Progibator da’vod) Negator da’voye) Vindikatsion da’vof) Publikatsion da’vo

46. Restitutsiya qanday ma’noni bildiradi?à) Hammasini o‘z ichiga olishb) Oldingi holatga qaytarishd) Og‘ir oqibatlar keltirib chiqarishye) Dalillar to‘plashf) Da’vo bildirish

47. Qullikdan ozod qilish masalalari necha nafar sudyaishtirokida ko‘rilgan?

à) 10 yoki 100 nafar sudyab) 1 nafar sudyad) 10 nafar sudyaye) 10 yoki 20 nafar sudyaf) 3 nafar sudya

48. Kognitsion ish yuritish jarayoni qaysi davrga kelib uzil-kesil qaror topgan?

à) Dominatb) Prinsiðiatd) Respublikaye) Monarxiyaf) Mutloq monarxiya

49. Kimki fuqarolik va ozodlikdan mahrum etilsa ...?à) Barcha huquqlarini yo‘qotganb) Merosdan mahrum bo‘lgand) Mol-mulkdan mahrum bo‘lganye) Yarim huquqini yo‘qotganf) Huquqini eng kam darajada yo‘qotgan

190

50. Imperator Avgust zamonida qanday qullarni qo‘yibyuborish taqiqlangan?

à) Tamg‘a bosilgan qullarnib) Gladiatorlarnid) Qora tanlilarniye) O‘z ixtiyori bilan qul bo‘lganlarnif) Qul bo‘lib tug‘ilganlarni

51. Patritsiylar bilan Plebeylar o‘rtasida nikoh tuzish qaysiqonun bilan taqiqlangan?

à) Kanuley qonuni bilanb) XII jadval qonuni biland) Litsiniy qonuni bilanye) Ebutsiy qonuni bilanf) Peteliy qonuni bilan

52. Uzufrukt atamasi qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?à) Birovning ashyosi va daromadidan umrbod foydalanish va

uni yaroqli bo‘lishini ta’minlashb) Boshqalar yeridan suv o‘tkazishd) Boshqalar yeridan yuklar bilan o‘tishye) Boshqalar yeridan o‘tishf) Birovning ashyosidan cheklangan miqdorda foydalanish

53. Boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquq turlari qaysijavobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?

à) Garov huquqib) Servitutd) Emfitevzisye) Superfitsiyf) Barcha javoblar to‘g‘ri

54. Qishloq servitutlari nechta qismga bo‘lingan?à) 4 qismga

191

b) 2 qismgad) 3 qismgaye) 5 qismgaf) Qismlarga bo‘linmagan

55. Servitutlar nima deb atalgan?à) Legal qonunlar yoki normalarb) Cheklangan qonunlard) Cheklanmagan qonunlarye) Qonunlarf) Maxsus qonunlar yoki aktlar

56. Shaxsiy servitutlar qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?à) Uzufrukt, uzus, xabitatsiob) Iter, aktusd) Akvas, dustus, viyaye) Aktus, uzufruktf) Xabitatsio, iter

57. Servitutga berilgan ko‘char ashyodan necha yil foydal-anilmasa servitut tugatilgan?

à) 1 yilb) 2 yild) 3 yilye) 4 yilf) Bunday holat nazarda tutilmagan

58. Servitut berilgan ko‘chmas mulkdan necha yil foydalanil-masa servitut bekor qilingan?

à) Bunday holat nazarda tutilmaganb) 2 yild) 1 yilye) 3 yilf) 4 yil

192

59. Qaysi holatlarda fuqaro xususiy mulkka egalik huquqiniyo‘qotadi?

à) Mulkning yonib ketishi, birovga berilishi natijasidab) Mulkning batamom nobud bo‘lishi natijasidad) Mulk egasining mulkni o‘zidan begonalashtirishi natijasidaye) Mulk egasining erki-irodasidan tashqari hollardaf) Barcha javoblar to‘g‘ri

60. Servitut qanday da’volar bilan himoya qilingan?à) Konfessor da’volarb) Vindikatsion da’volard) Publikatsion da’volarye) Petitor da’volarf) Negator da’volar

61. Emfitevzis bo‘yicha yerni ijaraga olgan shaxs quyidagihuquqlardan qaysi biriga ega bo‘lgan?

à) Yerni garovga qo‘yish, o‘zidan begonalashtirish va avlodlargaqoldirish

b) Olingan yerdan foydalanishd) Olingan yerga uning sifatini pasaytirmaslik sharti bilan

o‘zgartirishlar kiritishye) Yerdan olinadigan hosilni yig‘ib olishf) Yuqoridagilarning barchasi to‘g‘ri

62. Mansiðatsio nima?à) Mulk huquqini boshqa shaxsga tantana bilan o‘tkazishb) Soxta sud jarayonid) Mulkka egalik qilishye) Mulkdan foydalanishf) An’ana usuli

63. Majburiyat huquqining turlari qaysi javobda to‘g‘ri ko‘r-satilgan?

à) XII jadval va boshqa qonunlar bilan tasdiqlangan sivilmajburiyati

193

b) Fuqarolik majburiyatlarid) Natural majburiyatlariye) Pretor majburiyatlarif) Yuqoridagi barcha majburiyatlar

64. Rim huquqshunoslarining fikricha qaysi joyda majburiyatbo‘lmaydi?

à) Kreditor va qarzdor yo‘q joydab) Majburiyat belgilanmagan joydad) Xorijiy davlatdaye) Forumdaf) Uyda

65. Novatsiya so‘zi qanday ma’noni bildiradi?à) Majburiyatning yangilanishib) Majburiyatning vujudga kelishid) Majburiyatlarning bekor bo‘lishiye) Majburiyat talabini boshqa shaxsga o‘tkazishf) Majburiyat talabini qondirish

66. Rim huquqida «Sessiya» qanday ma’noni bildiradi?à) Talab qilish huquqini bir kreditordan boshqasiga o‘tishib) Majburiyatning yangilanishid) Qaytarma majburiyatye) Da’voni himoya qilishf) Yolg‘ondan saqlanish

67. Rim davlatida monarxiya qaysi davrni o‘z ichiga oladi?à) Eramizdan avvalgi 735—510-yillarb) Eramizdan avvalgi 510—527-yillard) Eramizdan avvalgi 27-yildan, milodning 284-yillariniye) Eramizning 285—565-yillarinif) To‘g‘ri javob yo‘q

194

68. «Postklassik» davr qaysi yillarni o‘z ichiga oladi?à) Eramizdan avvalgi 753—130-yillarnib) Eramizdan avvalgi 130 va milodning 280-yillarinid) Eramizning 230—527-yillariniye) Eramizning 525—565-yillarinif) To‘g‘ri javob keltirilmagan

69. Rim huquqining tarixiy rivojlanishi qachon tugagan?à) «Postklassik» davrning tugashi bilanb) Respublikaning tugatilishi biland) Kodekslarning vujudga kelishi bilanye) Gayning o‘limi bilanf) Yustinianning o‘limi bilan

70. Yustinian kodeksi necha bo‘limdan iborat bo‘lgan?à) 4 bo‘limdanb) 8 bo‘limdand) 12 bo‘limdanye) 16 bo‘limdanf) Kodeksda bo‘limlar bo‘lmagan

71. Senat a’zolarini Sezar necha senatordan iborat qilib bel-gilagan?

à) 300 senatorb) 400 senatord) 600 senatorye) 800 senatorf) 900 senator

72. Eramizdan avvalgi 321-yildagi Oviniy qonuni bilan senata’zolari necha yilga saylanadigan bo‘ldi?

à) 1 yilgab) 2 yilgad) 3 yilga

195

ye) 4 yilgaf) 5 yilga

73. Konkubinat bu .....?à) Erkaklar va ayollarning rasmiylashtirilmagan doimiy

birgalikdagi yashashib) Er hokimiyatisiz nikohd) Zararni undirish bo‘yicha majburiyatye) Farzandsizlikni jazolovchi qonunf) Xizmat bo‘yicha imtiyoz

74. Prinsiðiat davrida kimlarning vasiyatlari qandaydir ras-miyatchiliklar talab qilmagan?

à) Askarlarningb) Dehqonlarningd) Hunarmandlarningye) Boylarningf) To‘g‘ri javob yo‘q

75. Klassik davrda vasiyatnomalarda nima o‘rnatish kengtarqalgan?

à) Vasiyatnomadan voz kechishb) Maxsus mulkd) Magistrlar ishtirokida tuziladigan qaydnomalarye) Qonuniy merosxo‘rlik uchun majburiy hissaning miqdori

kamaytirilganf) Faqat a va b javob to‘g‘ri

76. Qaysi davrda ekstraordinar jarayon keng tarqala bosh-lagan?

à) Dominat davrdab) Prinsiðiat davrdad) Eng qadimgi davrdaye) Postklassik davrdaf) Respublika davrda

196

77. Senatus-konsult qachon qabul qilingan?à) Milodning 10-yilidab) Milodning 5-yilidad) Milodning 2-yilidaye) Miloddan avvalgi IV asrdaf) Milodning 6-yilida

78. Ilk imperiya davrida imtiyozli shaxslar o‘z qarindoshlarinio‘ldirgan holda o‘lim jazosi bilan jazolanishlari mumkin edi.Dominat davrida esa ....?

à) To‘rt holatda: odam o‘ldirish, o‘t qo‘yish, sehru-jodu bilanshug‘ullanish va janobi oliylarini haqorat qilish hollarida o‘limgamahkum etilgan

b) Uch holatda: o‘t qo‘yish va sehru-jodu bilan shug‘ul-lanishi, o‘g‘rilik qilish hollarida o‘limga mahkum etilgan

d) 31 turdagi jinoyatlar uchun o‘lim jazosi bilan jazolanganye) Harbiy jinoyatlar uchunf) Ularga jazo qo‘llanilmagan

79. Vasiyat qilish huquqi kimlarga berilmagan?à) Peregrinlargab) Lotinlargad) Plebeylargaye) Patritsiylargaf) Kolonlarga

80. Rim huquqida merosni qabul qilish muddati necha kunqilib belgilangan?

à) 100 kunb) 30 kund) 50 kunye) 150 kunf) 200 kun

197

81. Meros qoldirilgan mulkning bir qismini boshqa shaxslargaberish nima deb atalgan?

à) Legatb) Intestabeld) Fideokomissye) Domnitsion legatf) To‘g‘ri javob yo‘q

82. «Rim huquqi» fani bo‘yicha 2000-yilda nashr etilgan o‘quvqo‘llanma muallifi kim?

à) Shavkat Urazayevb) Orol Ernazarovd) Zamira Shomuhamedovaye) Rustam Ro‘ziyevf) Boboqul Toshev

83. Ashyodan foydalanish huquqi nima deb atalgan?à) Yus utendib) Yus pruyendid) Yus abutendiye) Yus possidendif) Yus vindikandi

84. Imperator Yustinian davrida mulkka egalik qilishningqanday usuli keng tarqalgan?

à) An’anaviy usulb) Hosila usulid) Dastlabki usulye) Mansiðasiya usulif) In yure chessio usuli

85. Mulk huquqini himoya qilishda eng asosiy da’vo qaysijavobda to‘g‘ri berilgan?

à) Vindikatsion da’vo

198

b) Negator da’vod) Progibator da’voye) Publikan da’vof) Konfessor da’vo

86. Garov huquqi qachon bekor qilingan?à) Garov bilan ta’minlangan majburiyatning bajarilishi nati-

jasidab) Garovga qo‘yilgan ashyo nobud bo‘lganidad) Garovga qo‘yilgan huquqning bekor bo‘lishi natijasidaye) Garovga qo‘yilgan mulk bitta shaxsga taalluqli bo‘lishi

natijasidaf) Yuqorida keltirilgan barcha javoblar to‘g‘ri

87. Majburiyatlarning to‘rtta asosda vujudga kelishi birinchimarotaba qaysi kodeksda o‘z ifodasini topgan?

à) Napoleon kodeksidab) Yustinian kodeksidad) Grigorian kodeksidaye) Feodosiya kodeksidaf) Germogenian kodeksida

88. Rim davlatida tovarlar, ashyolardan foydalanganlik uchun,hamda qarzni o‘z vaqtida to‘lamaganlik uchun foizlar to‘langan.Bu foizlar savdogarlar uchun qancha qilib belgilangan?

à) 8 foizb) 4 foizd) 6 foizye) 10 foizf) 12 foiz

89. Vasiyatnoma tuzishda kimlar guvoh sifatida tan olin-magan?

à) Davlat jinoyatchilarining bolalarib) Xotin -qizlar, vasiylikda bo‘lgan fuqarolar

199

d) Voyaga yetmagan shaxslar, ko‘rlar, karlarye) Jismoniy va ruhiy tomondan zaif shaxslarf) Barcha javoblar to‘g‘ri

90. Imperator hokimiyati ba’zi bir korporatsiyalarga o‘znizomini ishlab chiqishga ruxsat bergan edi. Bu ibora qaysihuquqshunosga tegishli?

à) Gayb) Modestind) Labeonye) Ulpianf) Pavel

91. Rim huquqida birgalikdagi faoliyat nima deb ataladi?à) Sosiyetasb) Metusd) Mandatumye) Kustodiyaf) Mutium

92. Ijara shartnomasi qanday shartnomalar jumlasigakiradi?

à) Konsensual shartnomalarb) Litteral shartnomalard) Verbal shartnomalarye) Real shartnomalarf) Nomsiz shartnomalar

93. Mulkni ushlab turish nima deb ataladi?à) Detensiob) Korpusd) Animusye) Traditsiof) Mansiðatsio

200

94. Rimliklar birinchi bo‘lib nimani ishlab chiqqanlar?à) Xususiy mulkka asoslangan eng mukammal huquq

formasinib) Qonunlarnid) Kodekslarniye) Digestlarnif) Rim yurisprudensiyasini

95. Rim davlatida shaxslarning huquq layoqati nima tufaylio‘zgarib borgan?

à) Savdo munosabatlarining yanada kengayishib) Obyektlarning kengayishid) Subyektlarning ko‘payishiye) Ishlab chiqarishning o‘sishif) Qonunlarning takomillashishi

96. Rim huquqida mulk huquqining mazmunini nechta elementtashkil etgan?

à) 5 ta elementb) 2 ta elementd) 3 ta elementye) 4 ta elementf) 6 ta element

97. Nomsiz shartnomalar qanday harakatlar bilan amalgaoshirilgan?

à) Fatsio ut fatsiasb) Do ut desd) Do ut fatsiasye) Fatsio ut desf) Yuqoridagi barcha harakatlar bilan

98. Rim huquqiga kirmaydigan huquqiy munosabatni ko‘r-sating?

à) Ma’muriy munosabatlar

201

b) Mulkiy munosabatlard) Oilaviy munosabatlarye) Vorislik munosabatlarif) Majburiyat munosabatlar

99. Agarda yer egasi bo‘lmagan fuqaro yerdan xazina topibolsa bu xazina kimga tegishli bo‘lgan?

à) Yer egasi va topib olgan shaxsgab) Topib olgan shaxsgad) Yer egasigaye) Davlatgaf) Topib olgan shaxsga va davlatga

100. Sekvestr nima....?à) Nizoli ashyolarni saqlashb) Mulkni saqlashd) Barcha ashyolarni saqlashye) Garovga qo‘yilgan ashyolarni saqlashf) Tovarlarni omborxonada saqlash

101. «Biz foydalanadigan barcha huquqlar yo shaxslarga, yoashyolarga yoki huquqiy harakatlarga tegishlidir», bu fikr qaysihuquqshunosga tegishli?

à) Rim huquqshunosi Gaygab) Rim huquqshunosi Sabingad) Rim huquqshunosi Afrikangaye) Germogeniangaf) Dorofeyga

102. Imperator Yustinian davrida ikki nikohlilikka nisbatanqanday jazo qo‘llanilgan?

a) Surgun qilishb) Kaltaklashd) Qullikka sotishye) O‘ldirishf) Jazo qo‘llanilmagan

202

103. Numa Pompiliy ta’sis etgan korporatsiyalardan tashqaribarcha ittifoqlar va korporatsiyalar faoliyati qaysi imperatortomonidan taqiqlangan?

a) Imperator Kammodab) Imperator Severd) Imperator Avgustye) Imperator Flaviyf) Imperator Karakalli

104. Gay institutsiyalari birinchi marta qachon va kim tomo-nidan chop etilgan?

à) 1810-yilda Nibur tomonidanb) 1815-yilda Bekker tomonidand) 1820-yilda Geshen tomonidanye) 1822-yilda Blyume tomonidanf) 1874-yilda Studemund tomonidan

105. Garovning tarixiy shakli qaysi javobda to‘g‘ri berilgan?à) Pignusb) Fidutsiyad) Ipotekaye) Kauzaf) To‘g‘ri javob yuq

106. Javobgarga berilgan tomonlarning guvohlari tomonidanimzolangan pretor formulasi nima deb atalgan?

à) Intensiyab) Kondemnatsiyad) Eksepsiyaye) Liteskontestatsiyaf) To‘g‘ri javob yo‘q

107. Rim huquqida pakt ...?à) Bu — kelishuv

203

b) Bu — servitutd) Bu — da’vo bilan himoya qilinmagan norasmiy kelishuvye) Bu — bitimf) Bu — kauza

108. Merosdan mahrum etilganlar qaysi sudga murojatqilganlar?

à) Sentrumviral sudlarigab) Imperator sudlarigad) Pretor sudlarigaye) Magistrat sudlarigaf) Hakamlik sudlariga

204

ILOVA

XII JADVAL QONUNLARI

Professor S. L. Utchenko tahriri ostida 1962 yilda nashr etilgan«Qadimgi Rim tarixi xrestomatiyasi» kitobidan olingan

I jadval

1. Agar kimdir sud so‘zlashuviga chaqirilsa, borsin. Kelmaydiganbo‘lsa, chaqiruvchi guvohlar oldida buni tasdiqlashi va kuch ishlatibolib kelsin.

2. Agar chaqiriluvchi odam har xil bahonalar o‘ylab topadigan,yashirinishga harakat qiladigan bo‘lsa, chaqiruvchi uni ushlab olsin.

3. Agar uning kasalligi yoki qariligi sabab bo‘ladigan bo‘lsa,chaqiruvchi odam izvosh yuborsin. Xohlamasa majbur emas.

4. Sud so‘zlashuvi jarayonida o‘z xo‘jaligi bilan yashovchi uchuno‘z xo‘jaligiga ega bo‘lgan kafil bo‘lsin. Xo‘jaliksiz fuqaroga kim xohlasakafil bo‘laversin.

5. Nimani kelishishgan bo‘lsa, sud so‘zlashuvida da’vogar o‘shahaqida so‘rasin.

6. Agar tortishuvchi tomonlar kelisha olishmasa, choshgohgachaforumda yoki komitsiumda uchrashishsin. Tortishuvchi tomonlar o‘zhuquqlarini (galma-galdan) navbat bilan himoya qilishsin.

7. Choshgohdan so‘ng magistrat sud so‘zlashuvida hozir bo‘lgantomonning talabini tasdiqlaydi.

8. Agar sud so‘zlashuvida ikki tomon ham hozir bo‘lsa, quyoshbotishi sud so‘zlashuvining nihoyasi bo‘lsin.

II jadval

1. (Gay. Institutsiyalar, IV.14: 1000 ass va undan ortiq da’volarbo‘yicha pontifiklar kassasiga 500 assdan iborat kafillik summasiqo‘yilar edi. 1000 assdan kam da’volar uchun 50 ass, bu XII jadvalqonunlari tomonidan o‘rnatilgan edi. Agar tortishuv qandaydirinsonning erkinligi ustida borayotgan bo‘lsa, uning narxi nihoyatdabaland bo‘lsa-da, yuqoridagi qonunda tortishuv atigi 50 assdaniborat kafillik summasi haqida borishi ko‘rsatilgandi).

205

2. Agar og‘ir kasallik yoki sud kunining kimnidir xoinlikda ayblashgato‘g‘ri kelib qolishi sudyaga (to‘sqinlik qiladigan bo‘lsa) uchinchi hakamvositachi tortishuvchi tomonga sudga kelishga to‘sqinlik qilsa, unda sudtortishuvlari boshqa kunga qoldirilishi kerak.

3. Guvohlik ko‘rsatmalari yetishmayotgan tortishuvchi sudgakelmagan guvohning eshigi oldiga borsin va hamma eshitadigan qilib,uch kun davomida uni insofga chaqirsin.

III jadval

1. Qarzdorga o‘z qarzini tan olgandan yoki sud tomonidan ungaqarshi qaror chiqqanidan so‘ng 30 kun berilsin.

2. Ko‘rsatilgan muhlat tugaganidan so‘ng da’vogar qarzdorniushlasin va qarorni bajarish uchun sud so‘zlashuviga olib kelsin.

3. Agar qarzdor sud qarorini bajarmasa va sud so‘zlashuvida unihech kim javobgarlikdan ozod qilmagan bo‘lsa, da’vogar uni o‘zibilan olib ketsin va og‘irligi 15 funtdan kam bo‘lmagan kishan bilankishanlasin.

4. Qarzdor tutqunlikda xohlasa o‘z hisobiga boqilsin. Agar u o‘zqaramog‘ida bo‘lmasa, uni tutqunlikda ushlab turuvchi kuniga 1funtdan, xohlasa undan orttirib un bersin.

5. (Avl Geliy. Antik kechalar, XX. 1.46: Qarzdor tutqunlikdada’vogar bilan yarashish huquqiga ega. Agarda yarasha olmasa qarzdortutqunlikda 60 kun qolar edi. Bu muhlat ichida ularni bozor kunlariketma-ket uch marta komitsiumga, pretorning oldiga olib kelishganva u yerda ularning qarzlari e’lon qilingan. Uchinchi bozor kunidaularga o‘lim jazosi qo‘llanilar yoki chet elga Tibr yurtiga sotuvgayuborilar edi).

IV jadval

1. (Sitseron. Qonunlar haqida, III. 8.19: XII jadvaldagi kabiyengillik bilan, haddan tashqari badbashara chaqaloq hayotdanmahrum etilgan).

2. Agar ota o‘z o‘g‘lini uch marta sotsa, o‘g‘il ota hukmidanozod bo‘lsin.

3. (Sitseron. Filiðpiklar, II. 28.69: XII jadval qonunidan foydalanib,o‘z xotinimga o‘ziga tegishli narsalarni olishni buyurdim va kalitniolib qo‘yib, haydab yubordim).

206

4. (Avl Geliy. Antik kechalar, III. 16.12: Menga ayol eriningvafotining 11 oyida tug‘ganida, u erining vafotidan keyin homiladorbo‘lgan degan ish yuzaga kelgani ma’lum. Chunki detsemvirlar odam11 oyda emas, balki 10 oyda tug‘iladi deb yozishgan).

V jadval

1. (Gay. Institutsiyalar, I. 144—145: Ajdodlarimiz hatto balog‘atgayetmagan qizlar ham yengiltakligi sababli nazorat ostida bo‘lishlarikerak deb tasdiqlashar edi. Faqatgina qadimgi rimliklar ularningilohiy maqomiga hurmat tariqasida (bunday qizlarni) shundayxizmatchi qizlarni mustasno ravishda nazoratdan ozod qilishar edi.XII jadval qonunida shunday deyilgan).

2. (Gay. Institutsiyalar, II. 47: XII jadval qonuni tomonidanagnatlar nazorati ostidagi ayolga tegishli res manciði ayolning o‘znazorati roziligi bilan berilmasa bu aniqlashtirib qo‘yilgan).

3. Kimki, o‘limidan keyin o‘z xo‘jaligi va qaramog‘i ostidagilargako‘rsatmalar qoldirgan bo‘lsa, bu ko‘rsatmalar ta’minlanadi.

4. Agarda hukmronligi ostida hech kimi yo‘q kimdir vorislikhaqidagi ko‘rsatmalarni qoldirmay (o‘ladigan bo‘lsa) o‘lsa, u holdauning xo‘jaligini eng yaqin agnati o‘ziga olsin.

5. Agarda marhumning agnatlari bo‘lmasa, undan qolgan xo‘jalikniuning qarindoshlari olsin.

6. (Gay. Institutsiyalar, I. 155: XII jadval qonuni va vasiyatnomabo‘yicha homiylari tayinlanmagan shaxslar uchun ularning agnatlarihomiy hisoblandi).

7. a) Agar inson aqldan ozsa, uning va mulkining ustidanhukumronlikni uning agnatlari yoki tug‘ishganlari olsin.

b) (Ulpian. I. 1. pr. D. XXVII. 10 : XII jadval qonuniga asosan isrofchigaunga tegishli mulkni boshqarish uchun ruxsat berilmas edi).

8. a) (Ulpian. Lib. Sing. Regul, XL I : XII jadval qonuni ozodlikkachiqarilgan Rim fuqarosidan qolgan mulkni patronga topshirar edi,agarda bu fuqaro hukmi ostida hech kimi bo‘lmagan holda vasiyatnomaqoldirmay vafot etsa).

9. a) (Gordian. I. 6. C. III. 36 : XII jadval qonuni bo‘yicha vafotetganning boshqalarga nisbatan qarz talabnomalarida aks etgan mulkbevosita, ya’ni hech qanday yuridik rasmiyatchiliklarsiz vorislaro‘rtasida ularning vorislik ulushlariga mos holda bo‘lib olinadi).

207

b) (Diokletian. I. 26. S. II. 3.: XII jadval qonuniga asosan vafotetgan insonning qarzlari bevosita uning vorislariga ular olgan ulushlargamos ravishda taqsimlanadi).

10. (Gay. 1.1. pr. D.X. 2: Meros bo‘limidagi da’vo XII jadvalqonuni qarorlariga asoslanadi).

VI jadval

1. Agar kimdir o‘zini garovga qo‘yish (bitimini) va narsanibegonalashtirish bitimini 5 guvoh va tarozibon ishtirokida tuzsa,bunda aytilgan so‘zlar uzilmas deb hisoblansin.

2. (Sitseron. Majburiyatlar to‘g‘risida, III. 16: XII jadval qonunigaasosan bitim tuzilayotganda aytilgan so‘zlarni keltirish yetarli isbothisoblangan. O‘z so‘zlaridan tonganlar ikki karra jarimaga solinar edi).

3. (Sitseron. Tor. IV. 23: Yer uchastkasiga nisbatan egalik qilishmuddati ikki yil boshqa narsalar uchun esa 1 yil o‘rnatilgan).

4. (Gay, Institutsiyalar, 1.3 XII jadval qonuni tomonidan eribilan uzoq muddat birga yashayotganligi fakti ostida o‘zining ustidanerining xokimiyati o‘rnatilishini xohlamagan ayol har yili o‘zuyidan uch kechaga chiqib ketishi va shu tariqa o‘zining ustidan yillikegalikni uzgan bo‘lishi aniqlangan).

5. a) (Avl Geliy. Antik kechalar, XX. 17. 7.8: Sud so‘zlashuvidao‘z qo‘li bilan o‘z narsasini turib berish — bu sud so‘zlashuvidatortishuv borayotgan narsaga qo‘lini tekizishi demakdir. Ya’ni,boshqacha aytganda, raqib bilan musobaqada tortishuvga sababbo‘layotgan narsani ushlab olmoq va tantanali iboralar bilan ungabo‘lgan haqqini talab qilmoq. Narsaga qo‘lini qo‘yish ma’lum joyda,pretor xuzurida, agarda kimdir o‘z qo‘li bilan o‘z narsasini sudso‘zlashuvida talab qilayotgan bo‘lsa, XII jadval asosida amalgaoshirilar edi).

b) (Pavel. Fragm. Vatic., 50: XII jadval qonuni 5 guvoh vatarozibon ishtirokida bitim yo‘li bilan narsani begonalashtirishni,hamda sud so‘zlashuvida pretorning oldida bu narsaga egalik huquqidanvoz kechish yo‘li bilan begonalashtirishni tasdiqlaydi).

6. (Tit Liviy. III. 44: Appiy Klavdiy qonunlariga asosanhimoyachilar (Verginiya himoyachilari) qizlarga nisbatan fikrlasherkinligi berilishini o‘zining dastlabki farmonlarida mustahkamlabqo‘ygan).

208

7. Egasi boshqa odam tomonidan imorat qurishga yoki toko‘tkazishga ishlatilgan, o‘z xoda va ustunlariga tegmasin va tortibolmasin.

8. (Ulpian. I,I pr. D. XLV1I. 3: XII jadval qonuni qurilishga yokitok o‘tkazishga ishlatilgani o‘g‘irlangan ustunlarni o‘z mulki sifatidana talab qilishga, na tortib olishga yo‘l qo‘yar edi, lekin materiallarbahosining ikki barobarida ularni ishlatishda ayblanayotgan shaxsgada’vo qilinar edi).

VII jadval

1. (Fest. Deverb. Signif., 4: Aylanib o‘tish joyi, ya’ni imoratatrofidagi qurilishsiz joy 2,5 fut kengligida bo‘lishi kerak).

2. (Gay. 1.13. D. X. 1: Chegara olish haqidagi da’volarda aytishlarichaAfinada Salon tomonidan o‘tkazilgan qonun kuchga ega bo‘lganfarmoyish misolida quyidagi XII jadval qonuni ko‘rsatmalariga amalqilish kerak: agar qo‘shni uchastka bo‘ylab g‘ov qaziladigan bo‘lsa,chegaradan o‘tish mumkin emas, agar devor olinsa, qo‘shniuchastkadan 1 fut ichkariga olish kerak, agar turar joy bo‘lsa 2futga, agar chuqur yoki qabr qazilsa, qancha chuqur bo‘lsa, shunchatashlab, quduq bo‘lsa 6 fut tashlab, agar zaytun ekilsa, qo‘shniuchastkadan 9 futga, qolgan daraxtlar uchun esa 5 fut joy tashlashkerak bo‘ladi).

3. (Pliniy. Tabiiy tarix, 19. 4. 50: XII jadvalda «xumor» so‘ziumuman ishlatilmas edi. Uni belgilash uchun esa, ko‘pincha hortus—chegaralab olingan joy so‘zidan foydalanar edilar. Bunda unga otamulki ma’nosida qaralar edi).

4. (Sitseron. Qonunlar to‘g‘risida, 1.21.55: XII jadval qadimiyligibo‘yicha 5 fut kenglikdagi oraliqlarni sotib olishni taqiqlar edi).

5. (Sitseron. Qonunlar to‘g‘risida, 1.21.55: XII jadval qarorigaasosan, chegaralar haqida tortishuvlar yuzaga kelsa, biz chegara olishni3 dallol ishtirokida amalga oshirishimiz lozim).

6. (Gay. 1. 8. D. VIII. 3: XII jadval qonuni bo‘yicha to‘g‘ri yo‘llarningkengligi 8 fut, burilishlar 16 fut qilib belgilangan).

7. Yo‘l chetidagi uchastkalarning egalari yo‘lni o‘rashsin. Agartosh yotqizishmasa, egarlanadigan hayvonlarda xohlagan yerlardayurishlari mumkin.

8. a) Agarda yomg‘ir suvi zarar yetkazsa ...

209

b). (Pavel. 1. 5. D. XL, III, 8: Agar jamoat yeridan oqib o‘tuvchiirmoq yoki ariq xususiy mulkka zarar keltiradigan bo‘lsa, unda mulkegasiga XII jadval qonuni asosida zararni qoplash haqida da’voberilar edi).

9. a) (Ulpian. I. 1. 8. D. XLIII, 27: XII jadval qonuni, bog‘ soyasiqo‘shni uchastkalarga zarar yetkazmasligi uchun 15 futdan balanddaraxtlarni kesishni buyurar edi).

b) (Pomponiy. I. 2. D. XLIII. 27: Agar qo‘shni uchastkadagishamoldan sening uchastkangga egilsa, unda sen XII jadval qonunigaasosan uni yig‘ishtirib olish uchun da’vo berishing mumkin).

10. (Pliniy. Tabiiy tarix, XVI. 5.15: XII jadval qonuni qo‘shniuchastkadan tushuvchi yong‘oqlarni terishga ruxsat berardi).

11. (Yustinian. I. 41. I. II. 1: Sotilgan va berib yuborilgan narsalarsotuvchiga sotib olish narxini to‘laganda yoki uning talablarini boshqayo‘llar bilan qondirgan taqdirdagina oluvchining xususiy mulki bo‘ladi.Masalan, kafilni ko‘rsatsa yoki garovga u bu narsa bersa. XII jadvalqonunida shunday ko‘rsatilgan).

12. (Ulpian. lib. Sing. Regul. II. 4: Agar vasiylik beruvchi quyidagiko‘rsatmalarni bergan bo‘lsa, qulni mening vorisimga 10000 sester-siyni to‘lash sharti bilan ozod qilaman, unda bu qul vorisdan begona-lashtirilgan bo‘lsa-da, u oluvchiga bu summani to‘lab ozodlik (chi-qish)ni qo‘lga kirita oladi. XII jadval qonunida shunday qaror qilingan).

VIII jadval

1. a) Kimki ahmoqona qo‘shiq kuylasa.b) (Sitseron. Davlat to‘g‘risida, IV. 10. 12: XII jadval jinoiy

ishlarning bir nechtasiga o‘lim jazosini o‘rnatdi, shu jumladan, kimdirboshqa odamni sharmanda va tuhmat qiluvchi qo‘shiq yaratsa (aytibyursa) unga nisbatan ham ushbu jazoni qo‘llash zarur hisoblangan).

2. Agar zarar keltirsa va jabrlanuvchi bilan yarashib olmasa, o‘zigaham xuddi shunday zarar yetkazilsin.

3. Agar qo‘l yoki tayoq bilan ozod odamning suyagini sindirsa300 ass, qul bo‘lsa 150 ass jarima to‘lasin.

4. Agar ozor yetkazsa jarima 25 ass.5. Sindirsa, o‘rnini tiklasin.6. (Ulpian. I. pr. D. IX. 1: Agar kimdir uy hayvoniga zarar keltirgani

haqida arz qilsa, unda XII jadval qonuni jabrlanuvchiga bu hayvonniberishni yoki zararni qoplashni buyuradi).

210

7. (Ulpian. I. 14. 3. D. XIX. 5: Agar yong‘oqlar sening daraxtingdanmening uchastkamga tushsa, va men mollarimni ular bilan boqsam,unda XII jadval qonunlari bo‘yicha sen na hosilni yeb qo‘ydi deb, nahayvon keltirgan zarar haqida, na noqonuniy harakatlar keltirganzararlar haqida da’vo qila olasan, chunki mol sening uchastkangdaboqilmadi).

8. a) Kimki ekilgan ekinlarni buzsa unga nisbatan jazo qo‘llansin.b) O‘zganing xosilini o‘zining uchastkasiga o‘tkazib olmasin.9. (Pliniy. Tabiiy tarix, 18.3.12: XII jadval bo‘yicha omoch bilan

ishlov berilgan maydonda kechki payt hosilni yig‘ib olish yoki uniyem qilish qabih gunoh hisoblangan. XII jadval Serfe xudosigayo‘liqqanlarga o‘lim jazosini tayinlagan. Bunday jinoyatda aybdorvoyaga yetmagan bo‘lsa, pretorning qarori bilan kaltaklanar yokikeltirilgan zararni ikki barobar qoplashga buyurilar edi).

10. (Gay. I. 9. D. XLVIIG‘ 9: XII jadval qonunlari imoratlarniyoki uy yaqiniga joylashtirilgan non skirdalarini yondirib yuborganni,agar u buni qasddan qilgan bo‘lsa kishanlashni, kaltaklaganidan so‘ngo‘limga mahkum etishni buyurar edi. Agar yong‘in bexosdan, ya’niehtiyotsizlikdan sodir bo‘lgan bo‘lsa, u holda qonun aybdor zararniqoplashi, agar bunga qodir bo‘lmasa yengilroq jazo tayin-lashgabuyurgan).

11. (Pliniy. Tabiiy tarix, 17. 1. 7: XII jadval qonunlarida bego-naning qasddan kesilgan har bir daraxti uchun 25 assdan to‘lashiko‘rsatilgan).

12. Agar kimki o‘g‘rilik qilgan joyida o‘ldirilsa, u holda uningo‘limi qonuniy deb hisoblanadi.

13. Agar kunduzi qo‘lida quroli bilan qarshilik ko‘rsatsa, xalqnichaqir.

14. (Avl Geliy. Antik kechalar, XI. 18.8: Detsemvirlar o‘g‘rilikdaashyoviy dalillar bilan ushlangan ozod insonlarga tan jarohati berishniva jabrlanuvchiga boshi bilan javob berilishini, qul bo‘lsa qamchibilan jazolashni va qoyadan tashlab yuborishni.

Lekin voyaga yetmaganlarga nisbatan quyidagilar o‘rnatilgan:pretorning irodasi bilan tan jazosi berish yoki zarar undirish).

15. a) (Gay. Institutsiyalar, III. 191: XII jadval qonunini bo‘yichaagar yo‘qolgan narsa kimningdir uyidan fortal tintuv paytida topilsa,shu narsa qiymatining uch barobarida jarima tayinlangan).

211

b) (Gay. Institutsiyalar, III. 192: XII jadval qonuni tintuv olibboruvchi tintuv paytida sochiqli bog‘ichdan boshqa hech qandaykiyimda bo‘lmasligini va qo‘lida tova ushlab turishni belgilagan.

16. Agar o‘g‘rilik haqida da’vo keltirilsa, va bunda o‘g‘ri joyidadalillar bilan ushlangan bo‘lmasa, sud tortishuvini narsaning ikkihissa narxini belgilash bilan hal qilsin.

17. (Gay. Institutsiyalar, II. 45: XII jadval qonuni o‘g‘irlangannarsaning qadimiyligini hisobga olib sotib olishni taqiqlaydi).

18. a) (Tatsit. Annalar, VI. 16: XII jadval qonuni bilan birinchimarotaba qaror qilindi: bungacha boylar xohishi bo‘yicha olinganbo‘lsa-da, endi hech kim oyiga 1 foizdan ortiq olishi mumkinemas).

b) (Katon. Dehqonchilik haqida, kirish 1: Ajdodlarimizningxususiyatlaridan biri o‘g‘rilarni o‘g‘irlagan narsasini ikki barobarqoplashga, sudxo‘rni esa olgan foizlarning to‘rt barobari miqdoridaundirishni qonunlarga kiritishdi).

19. (Pavel. Libri V Sentiarum, II. 12. 11: XII jadval qonuni bo‘yichasaqlash uchun topshirilgan narsa uchun uning qiymatining ikki hissasimiqdorida da’vo beriladi).

20. (Tribonian. I. 1. 55. D. XXVI. 7: Homiylar tomonidan homiyligiostidagining mulki talon-taroj qilinganda, bu homiylarning har biriuchun XII jadvallarda homiylarga qarshi o‘rnatilgan ikki karra hajmdanda’voni ilgari sursa bo‘ladimi, aniqlash kerak).

21. O‘z mijoziga zarar keltirgan patron yer osti xudolarigatopshirilsin (ya’ni, badnom qilinsin).

22. Agarda kimdir guvoh yoki tarozibon sifatida bitimda ishtiroketsa va keyinchalik guvohlik berishdan bosh tortsa, u lafzsiz deb tanolinadi va guvoh bo‘lish huquqidan mahrum bo‘ladi.

23. (Avl Geliy. Antik kechalar, XX. 1. 53: XII jadval qonuni bo‘yichayolg‘on guvohlikda ushlangan Parpey qoyasidan tashlangan).

24. a) Agarda qo‘l bilan otilgan nayza belgilangan joydan uzoqqaborib tushsa (qo‘yni) qurbonlik qilish lozim.

b) (Pliniy. Tabiiy tarix, XVIII. 3. 12. 8—9: XII jadval qonunibo‘yicha hosilni yashirin nobud qilganlik uchun odam o‘ldirgandanko‘ra og‘irroq o‘lim jazosi tayinlanar edi).

25. (Gay. 1. 236 pr. D. L. 16: Agarda kimdir zahar to‘g‘risidagapirayotgan bo‘lsa, insonning sog‘lig‘i uchun uning foydali va zararlixususiyatlarini ochib bersin. Axir dori ham zahar hisoblanadi).

212

26. (Porsiy. Lampo. Decl. 1m Catil., 19: XII jadval qonunidahech kim shaharda kechki yig‘ilishlarni o‘tkazmasligi ko‘rsatilgan).

27. (Gay. I. 4. D. XLVII, 22: XII jadval qonuni jamoalar,hamjamiyatlar a’zolariga o‘zaro istalgan kelishuvlar tuzish huquqiniberar edi. Bunda ular jamoat tartibiga tegishli biror bir qarorbuzishmasa, bu qonun ko‘rinishi Salon qonunchiligidan o‘zlashtirilgan).

IX jadval

1.2. (Sitseron. Qonunlar haqida, 111. 4. 11. 19. 44: Imtiyozlarni,ya’ni qonundan o‘z foydasi tomon chetlashishlarni so‘rashmasin.Rim fuqarosining o‘lim jazosi hukmi faqatgina senturiat komis-siyalarda chiqarilsin. XII jadval qonunining shonli qonunlaridan birialohida shaxslar foydasi uchun qonundan istalgan holda chetgachiqarishni yo‘q qiluvchi, ikkinchisi Rim fuqarosiga o‘lim jazosihukmini senturiat komissiyadan tashqariga chiqarishni taqiqlagan).

3. (Avl Geliy. Antik kechalar, XX, 17: Nahotki sen sud so‘zla-shuvida ishni ko‘rib chiqish uchun tayinlangan va bu ish bo‘yichapora olganda ushlangan sudya yoki vositachini o‘lim jazosi bilanjazolovchi qonunni og‘ir deb hisoblasang)?

4. (Pomponiy. I. 2. 23. D. 1.2.: O‘lim jazosini amalga oshirishdaishtirok etayotgan Kvestorlar jinoiy kvestorlar deb atalgan. Ularhaqida, hatto XII jadval qonunlarida ham aytib o‘tilgan ).

5. (Marsian. I.3. D. XLVII. 4: XII jadval qonuni Rim xalqi dush-manini Rim davlatiga hujum qilishga gij-gijlovchi yoki Rim fuqarosinidushmanga sotuvchini o‘lim jazosiga mahkum qilishni buyuradi).

6. (Salvian. Boshqaruvchi xudo haqida, VIII. 5: XII jadval qarorlariinsonni hech qachon sudsiz hayotdan mahrum qilishni taqiqlagan).

X jadval

1. Marhumni shaharda ko‘mish va yoqish mumkin emas.2. Marhumni yoqish uchun tayyorlangan gulxanga o‘tin bolta

yordamida yorilsin va keragidan ortiq tayyorlanmasin.3. (Sitseron. Qonunlar haqida, II. 23.59: XII jadval qonuni dafn

marosimida xarajatlarni cheklash maqsadida uchta kafanlik, bitta alvonrangli rido va o‘nta fleytachini (cholg‘uchi) hamda marhumning ruhigatilovat qilishni taqiqlaydi).

213

4. Ayollar dafn marosimida yuzlarini yulmasinlar va marhum ruhigatilovat qilmasinlar.

5. (Sitseron. Qonunlar haqida, II. 23. 59: Dafn etish uchun ataylabmurdaning suyaklarini yig‘masinlar, bundan jang maydonida yokiyot yerlarda o‘lganlar holati mustasno).

6. a) (Sitseron. Qonunlar haqida, II. 23. 59: Undan tashqari,qonunlarda yana quyidagi qoidalar belgilangan: mo‘miyolash, iforlisuvlar sepish, qullarni jazolash hamda jomlarda ichimlik ichish bekorqilinadi. «Dabdaba bilan iforli suvlar sepilmay, uzun gulchambarlarosilmay, tutatqilar tutatilmay dafn etilsin»).

b) (Fest. De verb. Signif. 154: XII jadvalda marhumlar yonigaduo o‘qilgan ichimliklar qo‘yishni bekor qilish e’tirof etilgan).

7. Agar kimdir shaxsan o‘zi yoki otlari, qullari (o‘yinlardaqatnashganligi uchun) ko‘rsatgan qahramonligi uchun chambar bilantaqdirlangan bo‘lsa, u odam o‘lganida unga gulchambar qo‘yishtaqiqlanmagan, shuningdek, uning qarindoshlariga dafn marosimidachambarlar taqib qatnashishga ruxsat berilgan.

8. Marhumni dafn etayotganda unga qo‘shib oltin ko‘milmaydi.Agar marhumning tishlari tilla bilan qoplangan bo‘lsa, u holda jasadnishundayligicha ko‘mish yoki kuydirish qoralanmagan.

9. (Sitseron. Qonunlar haqida, II. 24. 61: Qonun mulkdorningroziligisiz unga tegishli binodan 60 futdan yaqinroq masofadamarhumga dafn gulxanini yoqish yoki qabrga dafn qilishni taqiqlaydi).

10. (Sitseron. Qonunlar haqida, II. 24. 61: Qonun avvaldan dafnyoki jasadni kuydirish uchun joy hozirlab qo‘yishni taqiqlaydi).

XI jadval

1. (Sitseron. Davlat haqida, II, 36. 36: Detsemvirlar ikkinchichaqirig‘i adolatsiz qonunlarning ikki jadvalini qo‘shishdi, vaho-lanki eng g‘ayri insoniy qonun bilan plebeylar va patritsiylaro‘rtasidagi nikohning man etilishini qarorlashtirib qo‘ydilar).

2. (Makrobiy. Sat., 1. 13. 21: Ikkita jadval qo‘shgan detsemvirlarxalqqa taqvimni o‘zgartirishni taklif qildilar).

XII jadval

1. Agar qarzni undirish maqsadida qarzdorning biror narsasi(buyum, ashyo, boylik) egallansa bunga qonun tomonidan ruxsat

214

etiladi. Ammo XII jadval qonunlariga ko‘ra, kimki qurbonlik keltirishmaqsadida pulini to‘lamagan holda hayvonni qo‘lga kiritgan yoki ijaragaberilgan markabning xizmati evaziga hech narsa bermagan holatlarbundan mustasno.

2. a) Agarda qul o‘g‘irlik qilsa yoki zarar yetkazsa jazolanadi.b) Ozod bo‘lmagan shaxslar yoki qullar tomonidan sodir etilgan

jinoyatlar tufayli, yetkazilgan zarar bo‘yicha da’volar paydo bo‘ladi.Mazkur da’voga ko‘ra, qulning egasiga yetkazilgan zararni qoplashyoki aybdorni topshirish majburiyati yuklanadi. Ushbu da’volar qonunyoki pretor ediktlari bilan o‘rnatiladi. Qonun bilan o‘rnatilganda’volarga XII jadval qonunlarida bayon qilinganidek, o‘g‘rilik haqidagida’vo kiritiladi.

3. Agar sud jarayoniga soxta ashyoni keltirsa yoki sud guvohliginiinkor qiladigan bo‘lsa, u holatda pretor 3 nafar xolisni tayinlasin vaularning qaroriga ko‘ra bahslashilayotgan ashyoning 2 baravarqiymatini to‘lasin.

4. XII jadval qonunlariga binoan sud muhokamasining predmetihisoblangan ashyoni diniy muassasalarga qurbonlik qilish taqiqlanadi.Aks holda o‘sha ashyoning 2 baravar qiymati jarima sifatida to‘lanishishart. Ammo mazkur jarimani davlatga yoki da’vo bilan chiqqanshaxsga berish qonunda ko‘rsatilmagan.

5. XII jadval qonunlarida xalq yig‘inlarining har qanday qaroriqonun kuchiga egaligi haqida qaror qilingan.

215

LOTIN IBORALARI LUG‘ATI

actio mixtae — javobgarni jazolovchi va yetkazilgan zararniqoplaydigan da’vo

actio negatoria — negator da’voactio prohibitoria — progibator da’voactio publiciana — publitsian da’voaction — da’voactiones arbitrariae — arbitraj da’volaractiones poenales — jarimali da’volaractiones populares — barcha fuqarolarga qo‘llaniladigan da’volaractiones rei persecutoriae — mulkiy munosabatlarni tiklash

uchun da’voactions in personam — shaxsiy da’volaraddiction — majbur qilishadoption — farzandlikka olishadressores — qasamyod etganlaradversaries — raqib tomonadvocatus — oqlovchi, advokataequitas — adolataestimatio — baholashager — yer maydoniager publicus — davlat yer fondiagnati proximi — ikkinchi navbat vorislarapprehensio — egallasharbitrium — qaror, yechim, hal qiluvchi qarorars — mahorat, ustalikarticulus — yozma buyruqasylum — boshpanaauctoritas — kafillikauxilium — yordam, ko‘makbona fides — halollik, insoflilikbonus pater familias — halol otacarcer — zindon, qamoqxona

216

castigatio — tan jazosicausa — sababcenturia — yuzlikcivitas — jamoaclients — tobe, qaram kishilarcodex — 12 ta kitobdan iborat bo‘lib, imperator Adriandan

boshlab imperator Yustinianga qadar bo‘lgan imperatorlar far-monlari to‘plami

codex Gregorianus — Grigorian kodeksicodex Hermogenianus — Germogenian kodeksicodex Theodosianus — Feodosiya kodeksicompensatio — hisobga o‘tkazishcompromissum — ikki tomonning kelishuvicondictiones — shaxsiy da’volarconditio — shart-sharoitcondition sine gua non — zaruriy shartconstitutions — prinsiðat davrida Rim imperatorlarining

farmonlaricontractus aestimatorjus — baholash shartnomasicorpus juris civilis — Fuqarolik qonunlari to‘plamining qadimgi

qo‘lyozmalaricrimen — jinoyatculpa — ehtiyotsizlikcura — homiycurator — vakildamnum — buzish, yaroqsiz holga keltirishde fakto — darhaqiqatde jure — huquq qoidalariga muvofiqdeminutio — huquq layoqatini kamsitishdenegatio actionis — da’voni rad etishdepositum — omonat saqlash shartnomasidigesta (Pandectae) — digestlardivortium — nikohdan ajralishdolus — ataylab, qasddandominicilium — turar joy, maskandominium — mulk

217

dominium ex jure quiritium — kviritlar mulkiedictum perpetuum — abadiy ediktedictum provinciale — hududiy ediktlarfalsus — soxtafamilia — oilaforum — bozor maydongentiles — uchinchi navbat vorislargratis — tekinin corpore — to‘liq tartibda, to‘liq hay’atdain flagranti — jinoyat ustidain jure, in judicio — pretor, sudya oldidainspectio — ko‘zdan kechirishinstitutiones — institutsiyalarinterdictio — taqiqinterpretatio — talqin, sharhinterregnum — podsholik oralig‘iiðso jure — huquqqa binoanjus civile — fuqarolik huquqijus gentium — xalqlar huquqijus naturale — tabiiy huquqjus praetorium — pretorlar huquqijus respondendi — maslahat berishjus — huquqjussu — buyruq bilanlaesio enormic — baholarning qo‘shilishilegatum — vasiyatnoma majburiyatileges regiae — Rim podsholarining qonunlarilegetimus — qonuniylex — qonunliberalitas — saxovatlocatio-conductio operarum — xizmat ko‘rsatish shartnomasilocatio-conductio operis — pudrat shartnomasilocatio-conductio rerum — mulk ijarasi shartnomasimagistratus — magistrat, amaldor shaxsmanciðatio — tarozibon ishtirokida ashyoni almashtirishmandatun — topshiriq shartnomasi

218

memoria — xotira, yodmerces — to‘lovministerium — ochiq-oydinmodus — o‘lchov, chora, tadbirmora — muddatning o‘tib ketishimores majorum — huquqiy odatmutuum — qarznovellae (leges) — 168 novellalar (yangi qonunlar), Yustinian

kodeksining ikkinchi qayta ishlab yangi tahriridan keyingi qabulqilingan qonunlar

optimo jure — to‘liq huquq bilanoratio princiðis in senatu habita — senatdagi imperator nutqiordo eguester — chavandozlar, suvoriylar tabaqasiordo iudiciorum — sud muhokamasiordo sanatorium — senatorlar tabaqasipacta legitima — imperator paktlaripacta praetoria — pretor bitimlaripactum donationis — hadya bo‘yicha formal bo‘lmagan kelishuvpactum dotis — kelinning sepi bo‘yicha formal bo‘lmagan

kelishuvpactum jurisiurandi — o‘z xohishi bilan kelishuvpaganus — butparastpater familias — oila boshlig‘ipatria potesias — ota hukmronligiper aes et libram — mis va tarozi vositasi ila bitishuvpericulum — tavakkalchilikpericulum in mora — kechiktirish xavfipermutatio — almashtirishpersona — shaxspopulus — xalq majlisipossessio civilis — fuqarolikni olishpretium — bahoprimus inter pares — tenglararo birinchireceptum arbitrii — hakamlik sudyasi kelishuvireceptum argentariorum — bankir bilan kelishuvreceptur nautarum — kema xo‘jayini bilan kelishuv

219

regnum — podshohlikregula — qoida, tartibrei vindicatio — vindikatsion da’vores extra commercium — fuqarolik muomalasidan chiqarilgan

ashyolarres in commercio — fuqarolik muomalasidagi ashyolarres publicase — provinsial mulkrestitio in integrum — pretor buyrug‘i ila qayta tiklashrex — podshorigor iurus — qonun qat’iyligirogatio legis — qonunning yozma loyihasisanctus — muqaddassatis — yetarlisatisfaction — qoniqishsenatus — senatsenatus consulta — senat qaroriservitus — qullikservitutes personarum — shaxsiy servitutlarservitutes praediorum — yer servitutlariservus — qulsession — majlissocietas — shirkat shartnomasispecification — ishlashsui heredes — birinchi navbat vorislartes lamentum — vasiyatnomatestis — guvohtraditio — an’anatutela — vasiy

220

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR

1. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Êîíñòèòóöèÿñè.—Ò.: «¤çáå-êèñòîí», 2008.

2. Êàðèìîâ È. À. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê é´³. — Ò.: «Øàð³», 1998.3. Êàðèìîâ È. À. Þêñàê ìàúíàâèÿò — åíãèëìàñ êó÷. —Ò.:

«Ìàúíàâèÿò», 2008.4. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Ôó³àðîëèê êîäåêñè.—Ò.:

«¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Àäëèÿ âàçèðëèãè», 2003.5. Êîñàðåâ À. È. Ðèìñêîå ïðàâî. — Ì., 1986.6. Áàðòîøåê Ìèëàí. Ðèìñêîå ïðàâî. Ïîíÿòèÿ, òåðìèíû, îïðå-

äåëåíèÿ. — Ì., 1989.7. Íîâèöêèé È. Á. Ïðåòåðñêèé È. Ñ. Ðèìñêîå ÷àñòíîå ïðàâî:

Ó÷åáíèê. — Ì.: «Þðèñò», 1996.8. ×åðíèëîâñêèé Ç. Ì. Ðèìñêîå ÷àñòíîå ïðàâî. — Ì.: «Ïðîñïåêò»,

2001.9. Ìó àìåäîâ ¥. Õîðèæèé ìàìëàêàòëàð äàâëàòè âà ó³ó³è òàðèõè.

— Ò.: «Àäîëàò», 1999.10. Äîæäåâ Ä. Â. Ðèìñêîå ÷àñòíîå ïðàâî: Ó÷åáíèê. — Ì.: «Þðèñò», 1996.11. Óðàçàåâ Ø. Ç. Ðèìñêîå ïðàâî. — Ò.: «Àêàäåìèÿ», 2000.12. Ïàìÿòíèêè Ðèìñêîãî ïðàâî: Çàêîíû XII òàáëèö, èíñòèòóöèÿ

Ãàÿ, Äèãåñòû Þñòèíèàíà. — Ì.: «Þðèñò», 1997.13. Ýðíàçàðîâ Î. Ý., Òîïèëäèåâ Â. Ð. Ðèì ôó³àðîëèê ó³ó³è:

¤³óâ ³´ëëàíìà. — Ò.: «Óíèâåðñèòåò», 2002.14. Øîìó àìåäîâà Ç. Ðèì õóñóñèé ó³ó³è. — Ò.: «ÒÄÞÈ», 2002.15. дçèåâ Ð., Òîïèëäèåâ Â. Ðèì ôó³àðîëèê ó³ó³è. — Ò., 2005.16. Òîïèëäèåâ Â. Ð. Ðèì ó³ó³è. — Ò.: «Óíèâåðñèòåò», 2006.17. Ýðíàçàðîâ Î. Ðèì ó³ó³è. — Íàìàíãàí, 2005.18. Ãàððèäî Ìàíóýëü. Ðèìñêîå ÷àñòíîå ïðàâî: êàçóñû, èñêè,

èíñòèòóòû. — Ì.: «Ñòàòóò», 2005.19. Ãàé. Èíñòèòóöèè Ïåð.ñ ëàò. Ô. Äàäûíñêîãî ïîä ðåä. Â. À. Ñà-

âåëüåâà, Ë. Ë. Êîôàíîâà. — Ì.: «Þðèñò», 1997.20. Ïîêðîâñêèé È. À. Èñòîðèÿ ðèìñêîãî ïðàâà. — Ìèíñê, 2002.21. Ôðàí÷îçè Äæ. Èíñòèòóöèîííûé êóðñ ðèìñêîãî ïðàâà. — Ì.:

«Ñòàòóò», 2004.22. Êðóæàëîâà Ë. Â. Ðèìñêîå ïðàâî. — ÑÏá.: «Ïèòåð», 2006.23. http://lawfac.bip.ru/index.html24. http://www.abdn.ac.uk/~law113/rl/rl.htm25. http://www.fordham.edu/halsall/sook-law.html

221

M U N D A R I J A

KIRISH.............................................................................................3

I bob

RIM HUQUQI FANINING PREDMETI VA MANBALARI

1-§. Rim huquqi tushunchasi va uning predmeti...................................52-§. Rim huquqining tarixiy davrlarga bo‘linishi..................................93-§. Rim huquqining ekspluatatsiyaga asoslangan

davlatlar huquqi rivojlanishidagi roli..........................................104-§. Rim huquqini o‘rganishning huquqshunoslar uchun

ahamiyati.................................................................................185-§. Rim huquqshunoslarining faoliyati..............................................226-§. Rim huquqining manbalari.........................................................34

II bobSUD TIZIMI VA DA’VOLAR HAQIDA TA’LIMOT

1-§. Huquqni himoya qilish va o‘zini o‘zi himoya qilishtushunchasi..............................................................................37

2-§. Huquqning davlat tomonidan himoya qilinishi.............................393-§. Legisaksion protsess...................................................................404-§. Formulyar protsess....................................................................425-§. Ekstraordinar protsess..................................................................446-§. Interdikt ishlarni olib borish.............................................................457-§. Sud jarayonida notiqlik...............................................................478-§. Huquqni himoya qilish va amalga oshirishda vaqtning ta’siri...........499-§. Da’vo muddati va uning turlari....................................................50

III bobRIM HUQUQIDA SHAXSLAR

1-§. Shaxslar tushunchasi..................................................................522-§. Rim fuqarolarining huquqiy holati................................................563-§. Lotinlar va peregrinlarning huquqiy holati...................................584-§. Qullarning huquqiy holati...........................................................60

222

5-§. Ozodlikka qo‘yib yuborilgan shaxslarning huquqiyholati.......................................................................................63

6-§. Kolonlarning huquqiy holati........................................................647-§. Yuridik shaxslar............................................................................658-§. Muassasalar yuridik shaxs sifatida..................................................69

IV bob

OILAVIY HUQUQIY MUNOSABATLAR

1-§. Rim oilasi tushunchasi................................................................752-§. Nikoh.......................................................................................763-§. Er-xotin o‘rtasidagi shaxsiy va mulkiy munosabatlar......................814-§. Ota hukmronligi instituti..............................................................845-§. Vasiylik va homiylik....................................................................88

V bob

ASHYOVIY VA MULKIY HUQUQLAR

1-§. Ashyolar va uning turlari...............................................................912-§ Egallash tushunchasi va uning turlari...........................................963-§. Egalik qilish va uning tugatilishi...................................................1004-§. Mulk huquqi.............................................................................1025-§. Mulk huquqining turlari.............................................................1046-§. Xususiy mulk huquqi tushunchasi va mazmuni............................1067-§. Umumiy mulk huquqi...............................................................1098-§. Shartnomalar bo‘yicha mulk huquqining vujudga kelishi..............1109-§. Mulk huquqini himoya qilish.....................................................113

VI bob

BOSHQALARNING MULKIGA BO‘LGAN HUQUQ

1-§. Boshqalarning mulkiga bo‘lgan huquq va uningturlari........................................................................................118

2-§. Servitutlar va ularning turlari......................................................1193-§. Emfitevzis................................................................................1224-§. Superfitsiy................................................................................1235-§. Garov huquqi..........................................................................124

223

VII bob

MAJBURIYAT HUQUQI

1-§. Majburiyat tushunchasi................................................................1272-§. Majburiyatlarning turlari............................................................1293-§. Majburiyat munosabatlarining vujudga kelish asoslari....................1314-§. Majburiyat predmeti...................................................................1335-§. Majburiyatlarning vujudga kelishida yuridik faktlar..........................1356-§. Majburiyatni bajarish joyi va uning ahamiyati.............................1377-§. Majburiyatni bajarish muddati va uni kechiktirish........................1378-§. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash..................................139

VIII bob

SHARTNOMALARNING ALOHIDA TURLARI

1-§. Verbal shartnomalar......................................................................1432-§. Literal shartnomalar..................................................................1453-§. Real shartnomalar......................................................................1454-§. Konsensual shartnomalar............................................................1495-§. Nomsiz shartnomalar va paktlar.................................................1566-§. Shartnomalarga o‘xshash harakatlar asosida

majburiyatlarning kelib chiqish asoslari.....................................1597-§. Huquqni buzish va unga o‘xshash asosda kelib

chiqadigan majburiyatlar..........................................................161

IX bob

VORISLIK HUQUQI

1-§. Vorislik huquqi va uning turlari................................................1652-§. XII jadval qonuni bo‘yicha vorislik......................................1703-§. Pretorlar huquqi bo‘yicha vorislik........................................1714-§. Yustinian qonunlari bo‘yicha vorislik....................................1725-§. Legatlar va fideikomisslar....................................................1736-§. Merosni ochish va qabul qilish. Merosxo‘rlarning

huquqlarini himoya qilish...................................................174Mavzu yuzasidan test topshiriqlari...........................................179XII jadval qonunlari (ilova)......................................................204Lotin iboralari lug‘ati..............................................................215

Sur’at ISXAKOV,yuridik fanlar nomzodi, dotsent;

Vohidjon TOPILDIYEV,yuridik fanlar nomzodi, dotsent;

Abdumuxtor RAXMANOV,yuridik fanlar nomzodi, dotsent

RIM HUQUQI

„Àkademiya noshirlik markazi“ davlat unitar korxonasiO‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 100197,

Toshkent shahri, Intizor ko‘chasi, 68

Bosishga ruxsat etildi 16.022012 y. Nashriyot hisob tabag‘i 12,5.Buyurtma ¹ . Adadi 200 nusxa.

Muharrir B. Q. ErgashevTexnik muharrir D. X. Xamidullayev

O‘zbekiston Respublikasi IIV tomonidan Vazirlik oliy ta’lim muassasalari uchun darslik sifatida

foydalanishga ruxsat etilgan