RICHTLIJNENBOEK MILIEUEFFECTRAPPORTAGE LANDSCHAP ... · Titel Richtlijnenboek...

²

Opdrachtgever: LNE, afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid, Dienst Milieueffectrapportage

Besteknummer: LNE/AMNE/MER/JV/201400062

RICHTLIJNENBOEK MILIEUEFFECTRAPPORTAGE

LANDSCHAP, BOUWKUNDIG ERFGOED & ARCHEOLOGIE

Titel Richtlijnenboek milieueffectrapportage. Landschap, Bouwkundig Erfgoed & Archeologie

Opdrachtgever Departement LNE, afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid, Dienst Milieueffectrapportagebeheer

Contactpersoon opdrachtgever Jeroen Visser

Opdrachthouder TECHNUM (Tractebel Engineering n.v.)

Coveliersstraat 15 - 2600 AntwerpenCoveliersstraat 15 - 2600 Antwerpen T +32 3 270 92 92 - [email protected] +32 3 270 92 92 - [email protected]

Contactpersoon opdrachthouder Ewald Wauters

Datum 11/03/2016

Versienummer 04

Projectnummer P.007511

KWALITEIT

DOCUMENTGESCHIEDENIS

Versie Datum Opmerkingen

04 11/03/2016 Finaal rapport

03 26/02/2016 Derde ontwerpversie na opmerkingen Dienst Mer en Onroerend Erfgoed

02 14/12/2015 Tweede ontwerpversie na opmerkingen Dienst Mer, Onroerend Erfgoed en klankbordgroep

01 15/09/2015 Eerste ontwerpversie

DOCUMENTVERANTWOORDELIJKHEID

Ewald Wauters, Francis Vansina, Stefanie Van Den Bogaerde, Nele Aerts

Datum

Auteur(s) 11-03-2016

Datum

Documentscreener(s) 11-03-2016

BESTANDSINFORMATIE

Bestandsnaam Richtlijnenboek Landschap.docx

Laatst opgeslagen 15/02/2018

INHOUD

1. Ten geleide _________________________________________________________ 11 1.1 Milieueffectrapportage ______________________________________________________ 11 1.2 Een geactualiseerd richtlijnenboek ____________________________________________ 11

Algemeen ...................................................................................................... 11 Waarom een actualisatie ................................................................................ 11 Hoe werd de actualisatie aangepakt ................................................................ 11 Doel en doelgroep van dit richtlijnenboek ........................................................ 12 Het MER-richtlijnenboek: een ‘levend’ document .............................................. 12

1.3 Leeswijzer _______________________________________________________________ 13

2. Benaderingswijze van de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie _ 14 2.1 Inleiding _________________________________________________________________ 14 2.2 Begrippen en definities _____________________________________________________ 14

Landschap ..................................................................................................... 14 Bouwkundig Erfgoed ...................................................................................... 21 Archeologie ................................................................................................... 23

2.3 Benaderingswijze discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie ___________ 25

3. Juridische en beleidsmatige randvoorwaarden ______________________________ 28 3.1 Inleiding _________________________________________________________________ 28 3.2 Instanties en actoren voor het onroerend erfgoed ________________________________ 28

Vlaamse overheid........................................................................................... 28 Adviesorganen ............................................................................................... 29 Lokale besturen ............................................................................................. 30 Overige actoren ............................................................................................. 31

3.3 Juridische randvoorwaarden _________________________________________________ 32 Verdragen van de Raad van Europa ................................................................ 32 Vlaanderen .................................................................................................... 33

3.4 Beleidsmatige randvoorwaarden ______________________________________________ 37 Internationale verdragen en beleidsstudies ...................................................... 37 Vlaanderen .................................................................................................... 41

4. Bronnen van basisinformatie ____________________________________________ 42 4.1 Kaarten _________________________________________________________________ 42

Topografische kaarten .................................................................................... 42 Digitale terreinmodellen ................................................................................. 44 Grootschalig referentiebestand (GRB) .............................................................. 45 Historische kaarten ........................................................................................ 45 Kadasterplans ................................................................................................ 50 Bodemgebruikskaart ...................................................................................... 51 Landschapscomposietkaart ............................................................................. 52 Bodemkaart ................................................................................................... 53 Geologische en geomorfologische kaarten ....................................................... 53 Vlaamse hydrografische atlas (VHA) ................................................................ 54

4.2 Inventarissen en databanken ________________________________________________ 55 Inventarissen en databanken van het agentschap Onroerend Erfgoed ............... 55

4.3 Fotografische bronnen _____________________________________________________ 62 Luchtfoto’s .................................................................................................... 62 Satellietbeelden ............................................................................................. 65 Fotoarchieven ................................................................................................ 66

4.4 Publicaties en archieven (geschreven bronnen) __________________________________ 67 Publicaties ..................................................................................................... 67 Archieven ...................................................................................................... 67

4.5 Terreinbezoek ____________________________________________________________ 68 4.6 Archeologisch Vooronderzoek ________________________________________________ 68

Oppervlaktekartering ...................................................................................... 69 Onderzoek door middel van proef- of zoeksleuven en proefputten .................... 70 Karterend booronderzoek ............................................................................... 70

4.7 Gegevens uit andere disciplines ______________________________________________ 71

5. Karakterisering effectgroepen ___________________________________________ 72 5.1 Inleiding _________________________________________________________________ 72

Indeling volgens de verschillende benaderingswijzen van landschapsonderzoek . 72 Onderscheid tussen directe en indirecte effecten ............................................. 73

5.2 Effectgroep structuur- en relatiewijzigingen _____________________________________ 73 Inleiding ........................................................................................................ 73 Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen, -eenheden en -

processen ...................................................................................................... 74 Aantasting, vernietiging of doorsnijding van landschapselementen .................... 75 Landschapsecologische verstoring / aantasting ................................................ 76 Functionele versnippering van het actuele gebruik ........................................... 79

5.3 Effectgroep wijzigen erfgoedwaarde ___________________________________________ 79 Inleiding ........................................................................................................ 79 Cultuurhistorisch landschap ............................................................................ 80 Bouwkundig erfgoed ...................................................................................... 81 Archeologie ................................................................................................... 84

5.4 Effectgroep wijziging perceptieve kenmerken ___________________________________ 94 Visuele verstoring: wijziging van het landschapsbeeld (uitzicht) of het

landschapskarakter ........................................................................................ 94 Veranderingen in het gebruik en het beheer van het landschap ........................ 95

5.5 Ingreep-Effectmatrix _______________________________________________________ 97

6. Afbakening van het onderzoek __________________________________________ 98 6.1 Afbakening van het studiegebied _____________________________________________ 98

Inleiding ........................................................................................................ 98 Methode voor de afbakening .......................................................................... 98 Voorstellingsmethode ..................................................................................... 99

6.2 Afbakening studiegebied in de tijd ____________________________________________ 99 6.3 Scoping ________________________________________________________________ 100

Doelstelling .................................................................................................. 100 Onderdelen van scoping ............................................................................... 100 Afbakening van het archeologisch onderzoek binnen de m.e.r.-procedure ....... 103

7. Beschrijving van de referentiesituatie ____________________________________ 106 7.1 Inleiding ________________________________________________________________ 106 7.2 Nut en noodzaak van vooronderzoek _________________________________________ 106

Risico’s beheersen en kansen grijpen ............................................................ 106 Archeologisch vooronderzoek ........................................................................ 107 Cultuurhistorisch vooronderzoek ................................................................... 108

7.3 Landschap als relatiesysteem _______________________________________________ 109 Geografische situering .................................................................................. 109 Landschapskartering- en waardering ............................................................. 109

7.4 Erfgoedwaarden _________________________________________________________ 118 Cultuurhistorisch landschap .......................................................................... 118 Bouwkundig erfgoed .................................................................................... 120 Archeologie ................................................................................................. 123 Waardering van erfgoedwaarden .................................................................. 129

7.5 Perceptieve kenmerken ____________________________________________________ 133 De landschapsbeeldkartering ........................................................................ 133

8. Effectbeschrijving en -beoordeling ______________________________________ 137 8.1 Inleiding ________________________________________________________________ 137 8.2 Effectgroep structuur- en relatiewijzigingen ____________________________________ 137

Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen,-eenheden en -processen .................................................................................................... 137

Aantasting, vernietiging of doorsnijding van landschapselementen .................. 139 Landschapsecologische verstoring / aantasting .............................................. 140 Functionele versnippering van het actuele gebruik ......................................... 142

8.3 Effectgroep wijzigen erfgoedwaarde __________________________________________ 144 Cultuurhistorisch landschap .......................................................................... 144 Bouwkundig erfgoed .................................................................................... 148 Archeologie ................................................................................................. 153

8.4 Effectgroep wijziging perceptieve kenmerken __________________________________ 157 Bepalen van de absolute visueel-ruimtelijke effecten: verwijderen of toevoegen van

landschapselementen ................................................................................... 157 Bepalen van de inpasbaarheid van ingrepen in het landschap ......................... 158 Bepalen van veranderingen in de schaal van het landschap (open-/beslotenheid)

.................................................................................................................. 161 Bepalen van de zichtbaarheid van ingrepen ................................................... 162 Beeldsimulaties ............................................................................................ 163 Geïntegreerde methode ................................................................................ 164 Veranderingen in lichtemissie en lichtinval ..................................................... 165

8.5 Holistische visie __________________________________________________________ 167 Holistische benadering van het landschap ...................................................... 167 Holisme in de milieueffectbeoordeling ........................................................... 167

8.6 Significantiekader voor effectbeoordeling ______________________________________ 168 Voorbeeld van significantiekader ................................................................... 170

9. Gegevensuitwisseling met andere disciplines ______________________________ 173

10. Eindbeoordeling_____________________________________________________ 175

11. Beschrijving van de milderende maatregelen ______________________________ 176 11.1 Landschap ______________________________________________________________ 176

Vermijden van negatieve effecten ................................................................. 176 Verminderen van negatieve effecten ............................................................. 177 Remediëren van negatieve effecten .............................................................. 177

Compensatie ................................................................................................ 178 11.2 Bouwkundig erfgoed ______________________________________________________ 178

Principe van hiërarchie van ingrepen ............................................................. 178 Vermijden van schade tijdens de werken ....................................................... 179 Vermijden van schade tijdens de exploitatie .................................................. 180 Te hanteren principes................................................................................... 180

11.3 Archeologie _____________________________________________________________ 181 Planinpassing en planaanpassing .................................................................. 181 Archeologisch veldonderzoek ........................................................................ 181 Plaat- of strookfundering .............................................................................. 182 Soorten heipalen .......................................................................................... 183 Aanleg werkwegen, overige tijdelijke infrastructuur en zwaar werkverkeer ...... 183 Beplantingsplannen ...................................................................................... 183 Hydrologische isolatie ................................................................................... 183 Ophoging .................................................................................................... 183 Erosiewerende maatregelen .......................................................................... 183

12. Leemten in Kennis ___________________________________________________ 184 12.1 Landschap ______________________________________________________________ 184

Ontbreken basisgegevens en voorspellingsmogelijkheden van effecten ........... 184 Ontbreken van beleidsmatig waarderingskader .............................................. 185

12.2 Bouwkundig erfgoed ______________________________________________________ 185 Ontbreken basisgegevens en voorspellingsmogelijkheden van effecten ........... 185 Ontbreken waarderingskader ........................................................................ 186

12.3 Archeologie _____________________________________________________________ 186 Ontbreken basisgegevens ............................................................................. 186 Ontbreken waarderingskader ........................................................................ 186

13. Postevaluatie en monitoring ___________________________________________ 187 13.1 Landschap ______________________________________________________________ 187 13.2 Bouwkundig erfgoed ______________________________________________________ 187 13.3 Archeologie _____________________________________________________________ 188

14. Aandachtspunten per procedure ________________________________________ 190 14.1 Bronnen van basisinformatie ________________________________________________ 190 14.2 Scoping ________________________________________________________________ 190 14.3 Beschrijven referentietoestand ______________________________________________ 191 14.4 Effectbeschrijving en -beoordeling ___________________________________________ 191 14.5 Milderende maatregelen ___________________________________________________ 192

15. Begrippenlijst ______________________________________________________ 194

16. Literatuurlijst ______________________________________________________ 201

TECHNUM Fout! Gebruik het tabblad Start om Heading 1 toe te passen op de tekst die u hier wilt weergeven. 11

1. TEN GELEIDE

1.1 Milieueffectrapportage

Milieueffectrapportage (m.e.r.) is een instrument om de doelstellingen en beginselen van het milieubeleid te helpen realiseren, nl. het voorzorgsbeginsel en het beginsel van preventief handelen. Milieueffectrapportage is een juridisch-administratieve procedure waarbij vóórdat een activiteit of ingreep (projecten, beleidsvoornemens zoals plannen en programma's) plaatsvindt, de milieugevolgen ervan op een wetenschappelijk verantwoorde wijze worden bestudeerd, besproken en geëvalueerd.

De wettelijke eisen van de inhoud van een milieueffectenrapport (MER) zijn omschreven in het Decreet Algemene Bepalingen inzake Milieubeleid (DABM) van 5 april 1995 (B.S. van 03/06/1995) en het Besluit van de Vlaamse Regering van 12 oktober 2007 betreffende de milieueffectrapportage over plannen en programma’s (B.S. van 7/11/2007). De activiteiten waarvoor een MER dient te worden opgesteld, zijn vastgelegd in het Besluit van de Vlaamse Regering van 10 december 2004 houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderworpen aan milieueffectrapportage (B.S. 17/02/2005), gewijzigd bij het Besluit van 1 maart 2013 inzake de nadere regels van de project-m.e.r.-screening (B.S. 29/04/2013).

1.2 Een geactualiseerd richtlijnenboek

Algemeen

Op initiatief van de Dienst Milieueffectrapportagebeheer (Dienst Mer) en zoals opgelegd in het Decreet Algemene Bepalingen Milieubeleid (DABM)1 werden richtlijnenboeken opgesteld waarop de Dienst Mer, adviesverlenende instanties, initiatiefnemers, MER-coördinatoren en erkende MER-deskundigen zich kunnen baseren om de milieueffectrapportage voor een project of een plan zo vlot en kwalitatief mogelijk te laten verlopen. Bedoeling is het bundelen van inhoudelijke, procedurele en methodologische kennis over milieueffectrapportage. Deze richtlijnenboeken bevatten geen pasklare antwoorden, maar zijn richtinggevende en ondersteunende basisrichtlijnen over hoe een kwaliteitsvol MER2 kan opgesteld worden.

Waarom een actualisatie

Aangezien de wetgeving betreffende milieueffectrapportage en onroerend erfgoed aan veranderingen onderhevig is en aangezien de inzichten over het milieu in het algemeen en de kennis betreffende milieueffecten en effectvoorspelling blijvend toenemen, werd er besloten om het richtlijnenboek van 2006 te actualiseren. Dit is overigens ook decretaal bepaald (MER/VR-decreet, Hfst. VI, Afd. II, Art. 4.6.2 §3).

Hoe werd de actualisatie aangepakt

De actualisatie van het richtlijnenboek werd opgedeeld in verschillende fasen. Eerst werd in een knelpuntanalyse nagegaan waar zich de knelpunten bevonden bij het gebruik van het richtlijnenboek. Hiervoor werden verschillende milieueffectrapporten (op plan- en projectniveau), ontheffingsnota’s en screeningsnota’s geanalyseerd en werd nagegaan in hoeverre het richtlijnenboek effectief gebruikt werd bij het opstellen van een MER. Er werd een studie gemaakt van de situatie in het buitenland en een

1 De opmaak van de richtlijnenboeken kadert in artikel 4.6.2. §1. ‘De administratie stelt een richtlijnenboek inzake milieueffectrapportage op.’ en §3 ‘De administratie is verantwoordelijk voor de geregelde actualisering van de richtlijnenboeken op basis van de wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen, alsook de evaluatie van de ervaringen met milieueffecten veiligheidsrapportages.’

2 De focus van de meeste richtlijnenboeken ligt op plan- en project-MER’s. Dat neemt niet weg dat veel elementen hieruit ook van toepassing kunnen zijn op ontheffings- of screeningsnota’s.

12 P.007511| Richtlijnenboek MER: Discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie

overzicht opgesteld van de huidige kennis inzake effectvoorspelling en effectbeoordeling. Daarnaast werd een bevraging georganiseerd bij de meest relevante actoren. Het richtlijnenboek werd ook getoetst aan de geldende (en verwachte) juridische en beleidsmatige onderzoekssturende randvoorwaarden. Op basis van deze eerste analyse werd in een volgende fase een voorstel opgemaakt om het richtlijnenboek te actualiseren, wat resulteerde in een eerste ontwerptekst.

Tijdens dit proces was er regelmatig overleg met de stuurgroep (bestaande uit de Dienst Mer en vertegenwoordigers van het agentschap Onroerend Erfgoed) om de voortgang van het project en de ontwerpteksten bij te sturen. Daarnaast werd een workshop georganiseerd waarop zowel adviesverlenende instanties als MER-deskundigen en een selectie van initiatiefnemers aanwezig waren.

Op basis van verschillende ontwerpteksten en het hierover gevoerde overleg werd een geactualiseerd richtlijnenboek opgesteld.

Doel en doelgroep van dit richtlijnenboek

In dit richtlijnenboek wordt alle kennis gebundeld in verband met de methodologische aanpak om op een gefundeerde en wetenschappelijk verantwoorde manier de milieueffecten te bepalen van een plan of project, specifiek voor de discipline LANDSCHAP, BOUWKUNDIG ERFGOED EN ARCHEOLOGIE, zodat de kwaliteit van het milieueffectenrapport gewaarborgd wordt.

Het doel van dit richtlijnenboek is om een praktische leidraad te zijn bij het opstellen van een milieueffectenrapport en om het mogelijk te maken om op basis van dit boek de richtlijnen op te stellen voor afzonderlijke plannen of projecten. De diepgang waarop de discipline in een MER behandeld dient te worden, is afhankelijk van het plan of project zelf en wordt grotendeels per plan of project vastgelegd in de bijzondere richtlijnen opgesteld door de Dienst Mer voor elke m.e.r.-procedure afzonderlijk.

Dit richtlijnenboek richt zich dan ook voornamelijk op MER-deskundigen, de initiatiefnemers van een m.e.r.-plichtige activiteit (in geval van plannen betreft het meestal een overheid3), de betrokken adviserende administraties en de plannende, vergunningverlenende en controlerende overheid.

Het geactualiseerde richtlijnenboek is bedoeld voor het opstellen van plan- en project-MER’s, ontheffingsnota’s en screeningsnota’s.

Het MER-richtlijnenboek: een ‘levend’ document

Het verzamelen en weergeven van allerhande informatie in dit richtlijnenboek brengt met zich mee dat het richtlijnenboek een tijdelijk karakter heeft. Relevante juridische en beleidsmatige randvoorwaarden kunnen wijzigen, nieuwe informatiebronnen of referentieliteratuur worden beschikbaar en zelfs de beoordelingssystemen kunnen geactualiseerd worden op basis van nieuwe inzichten. Hierbij komt nog dat de manier van informatie verzamelen, opslagen en verwerken, meer en meer via digitale weg zal gebeuren door middel van databanken, geografische informatiesystemen, internet en computermodellen.

Om die redenen is het belangrijk dit richtlijnenboek te beschouwen als een “levend document”. Dat wil zeggen dat het hier voorliggende richtlijnenboek misschien niet meer zal verschijnen in boekvorm, om dan na tien jaar nog eens aangepast te worden, maar dat er wordt gewerkt naar een kennissysteem, van waaruit op eenvoudige wijze toegang kan worden verkregen tot MER-gerelateerde informatie.

3 Hierop bestaan uitzonderingen. Soms gebeurt het dat een particuliere initatiefnemer of een andere overheid het initiatief wil

nemen tot het maken van een MER voor een ruimtelijk uitvoeringsplan, dit wordt geregeld via het Besluit van de Vlaamse Regering met betrekking tot het overnemen van de verplichtingen inzake plan-milieueffectrapportage over ruimtelijke uitvoeringsplannen van de bevoegde overheid (B.S. 16/07/2009). Een tweede uitzondering betreft de aanvraag van planologische attesten. Met een aanvraag tot planologisch attest kan een bedrijf dat zonevreemd is of zonevreemd wil uitbreiden, aan de overheid vragen of zij een planwijziging wil overwegen. Het attest dat de overheid afgeeft spreekt zich uit over het behoud en de ontwikkelingsmogelijkheden van het bedrijf. Daaraan gekoppeld maakt het attest ook duidelijk of er een planwijziging wordt opgestart of niet.


Er wordt onderzocht hoe dit praktisch zal worden uitgewerkt en wie de verantwoordelijkheid krijgt voor het actueel houden van de richtlijnenboeken. Meer informatie hierover zal ten gepaste tijde beschikbaar worden op de webstek van de Dienst Mer (www.mervlaanderen.be).

1.3 Leeswijzer

De indeling van dit richtlijnenboek werd gebaseerd op het voorgaande richtlijnenboek en op de indeling van een standaard milieueffectrapport.

Hoofdstuk 2: Benaderingswijze van de discipline Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie bepaalt de reikwijdte en benaderingswijze van de discipline.

Hoofdstuk 3: Onderzoekssturende juridische en beleidsmatige randvoorwaarden geeft een overzicht van de randvoorwaarden die de inhoud van een MER bepalen en geeft aan waar de meest recente informatie hieromtrent gevonden kan worden.

Hoofdstuk 4: Bronnen van basisinformatie geeft een overzicht van de belangrijkste informatiebronnen die gebruikt kunnen worden bij de uitwerking van de discipline Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie in het MER.

Hoofdstuk 5: Karakterisering van de effectgroepen gaat in op de mogelijke effecten die een project met betrekking tot de discipline Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie kan veroorzaken en geeft aan in welke gevallen deze effect(groep)en onderzocht dienen te worden.

Hoofdstuk 6: Afbakening van het onderzoek beschrijft de wijze waarop het onderzoek zowel inhoudelijk als ruimtelijk (het studiegebied) wordt vastgelegd, rekening houdend met de projecteigenschappen en de te onderzoeken effecten.

Hoofdstuk 7: Beschrijving van de referentiesituatie heeft tot doel een duidelijke uiteenzetting te geven over hoe de referentiesituatie dient omschreven en voorgesteld te worden en welke methoden hiervoor ter beschikking zijn.

Hoofdstuk 8: Effectbeschrijving en -beoordeling bevat een overzicht van de mogelijke effectvoorspellingsmethoden, hoe en wanneer deze kunnen worden toegepast en hoe de resultaten van deze effectvoorspelling beoordeeld kunnen worden.

Hoofdstuk 9: Gegevensoverdracht naar andere disciplines besteedt aandacht aan de relaties tussen de verschillende disciplines.

Hoofdstuk 10: Eindbeoordeling van de geplande situatie geeft een overzicht van de mogelijkheden die er zijn voor het vormen van een eindoordeel binnen de discipline Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie bij een voorgenomen activiteit

Hoofdstuk 11: Beschrijving van de milderende maatregelen gaat in op de mogelijke milderende maatregelen en hoe hiermee dient omgegaan te worden.

Hoofdstuk 12: Leemten in de kennis Hier wordt aangegeven welke types kennisleemten binnen de discipline kunnen optreden.

Hoofdstuk 13: Postevaluatie en monitoring: Er wordt aangegeven wanneer het raadzaam is om een monitoringprogramma op te starten en hoe met de resultaten hiervan wordt omgegaan.

Hoofdstuk 14: Aandachtspunten per procedure Hier wordt aangegeven welke aspecten specifiek voor de verschillende m.e.r.-procedures van toepassing zijn.

Achteraan bevindt zich nog een verklarende woordenlijst en een lijst met referenties naar geraadpleegde informatiebronnen bij het opstellen van dit boekdeel.


2. BENADERINGSWIJZE VAN DE DISCIPLINE LANDSCHAP, BOUWKUNDIG ERFGOED EN ARCHEOLOGIE In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de afbakening van de discipline ‘Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’. Aan de hand van vaak gehanteerde begrippen en definities worden de verschillende gangbare benaderingswijzen voor de discipline toegelicht. Op basis hiervan wordt het ‘systeem’ landschap gestructureerd. Tenslotte wordt kort toegelicht wat de verschillende stappen zijn in een landschapsonderzoek.

2.1 Inleiding

In wat volgt, wordt onderscheid gemaakt tussen drie grote aspecten: landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie. Deze driedeling betekent echter geenszins dat deze aspecten los van elkaar zouden staan. De samenhang tussen deze aspecten is één van de uitgangspunten van de discipline. Erfgoedaspecten maken integraal deel uit van het landschap. Ze vragen echter een specifieke benadering, zeker wanneer zij gesitueerd zijn in een stedelijke context die niet door de klassieke landschapsbenadering wordt gedekt.

2.2 Begrippen en definities

De traditionele monumentenzorg is sinds het begin van de jaren zeventig van vorige eeuw geëvolueerd van het bewaren van objecten naar het bewaren van ‘memorie’. Vandaag gaat het dus vooral over het bewaren van de inhoudelijke betekenis van het erfgoed voor de hedendaagse maatschappij. Binnen dat bewustwordingsproces kiest men vandaag ook veeleer voor de term ‘erfgoed’ in de plaats van ‘monument’. Dat erfgoed bevat in eerste instantie de historische gebouwen (het bouwkundig erfgoed), het archeologisch erfgoed en de landschappen, maar evenzeer immaterieel erfgoed: tradities, maatschappelijke structuren, gebruiken, gewoontes, expressievormen, etc. Het materieel erfgoed wordt zo de drager van de memorie.

Deze verruiming van het begrip leidt ook tot nieuwe benaderingen met betrekking tot de zorg voor het erfgoed. Het louter bewaren van de materiële overblijfselen is immers niet voldoende. Wanneer de ‘memorie’ boven de ‘materie’ wordt geplaatst, zal men ook vrijer kunnen omspringen met de materie en worden wijzigingen of vervangingen meer aanvaardbaar, zolang de essentie van de herinnering behouden blijft. Bovendien is het bij vele monumenten reeds nu zo dat van de oorspronkelijke materie door opeenvolgende restauraties en interventies nog bitter weinig overblijft. Denken we hierbij bijvoorbeeld maar aan de Lakenhalle van Ieper, die tijdens de Eerste Wereldoorlog volledig werd vernield, of vele van de gotische kathedralen. Anderzijds zijn er heel wat overblijfselen waarvan net het materiële essentieel is om te bewaren. Vanuit het standpunt van architecten en gebruikers zal dan weer de (esthetische) samenhang en (nieuwe) functionaliteit primeren. Dit alles maakt dat er geen eenduidige theorieën bestaan m.b.t. de benadering van erfgoed. Essentieel is wel dat men voor elk specifiek geval de juiste benaderingswijze zoekt, gebaseerd op een goede kennis van alle betrokken aspecten.

Landschap

Het landschap als onderdeel van de discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie omvat zowel:

- Landschappen zoals bepaald in lijn met de Europese Landschapsconventie (§3.4.1.3). Het Europese landschapsverdrag geeft een brede definitie van landschap. Er wordt niet gerefereerd naar bepaalde types van landschappen, zoals bv. cultuurlandschap, natuurlandschap, of ruraal en stedelijk landschap, en ook niet naar waardevolle en spectaculaire landschappen. Het gaat over alle landschappen met een duidelijk karakter, dat bepaald wordt door de wisselwerking tussen natuurlijke en menselijke factoren én relevant is voor de waarneming door de mens. Het gaat om de zorg voor het landschap in het algemeen, of dat nu stadslandschap of platteland is, mooi of verwaarloosd en beleidsmatig als waardevol beschouwd of niet.


- Landschappen beschouwd vanuit de meer sectorale invalshoek van het landschap als onderdeel van onroerend erfgoed, conform de definitie in het Onroerenderfgoeddecreet. Dit zijn de landschappen of landschapselementen uit het verleden, die waardevol worden geacht om voor het nageslacht bewaard te blijven.

2.2.1.1 Landschapsvormende factoren

Algemeen wordt het landschap bestudeerd langs drie invalshoeken, nl. "het landschap als erfgoed", "het landschap als dynamisch relatiestelsel" en "het landschap als zintuiglijk en hoofdzakelijk visueel waarneembaar verschijnsel".

Om deze verschillende benaderingen te begrijpen, is het nodig inzicht te hebben in de wijze waarop een landschap ontstaat. Het denkmodel van J.S.S. Zonneveld is bijzonder bruikbaar om de landschapsvormende factoren en hun interrelaties beter te begrijpen. Dit model laat ook toe de relaties met andere disciplines scherp te stellen:

Figuur 2-1. Landsschapsfactoren (naar Zonneveld)

De basis van het systeem wordt gevormd door drie geofactoren: het substraat, het klimaat en de mens. Deze drie geofactoren vormen de basis waarop de andere landschapsfactoren (bodem, water en lucht, plant en dier) zich dienen in te stellen. De figuur laat ook toe de drie ‘werelden’ te onderscheiden die men in het landschap kan onderscheiden: de abiotische, waarvan de kenmerken sterk bepalend zijn voor de biotische en tenslotte voor de mens. De mens beschikt echter over de mogelijkheid zich (door zijn denkvermogen en technologie) tijdelijk aan het systeem te onttrekken. Een belangrijk aspect is tevens dat dit dynamische systeem een sterke tijdsdimensie heeft. Er is met andere woorden geen eindpunt. Het landschap is permanent onderhevig aan verandering. De E staat voor toegevoegde energie (links vanuit het inwendige van de aarde, rechts energie afkomstig van de zon, die verdeeld wordt via de klimaten).

Uit de figuur blijkt ook duidelijk dat er een sterke verweving is met de m.e.r.-disciplines Bodem, Water, Biodiversiteit en Mens. De relatie met Lucht speelt zich af op een ander niveau waardoor ze in het kader van een MER in relatie tot deze discipline meestal minder relevant is.


2.2.1.2 Dimensies van het landschappelijk onderzoek

De veelzijdige en complexe betekenis van ‘landschap’ heeft ertoe geleid dat er verschillende onderzoeksbenaderingen mogelijk zijn. Methodologisch kunnen voor het landschapsonderzoek algemene en bijzondere methoden onderscheiden worden.

Algemene methoden omvatten vooreerst de studie van de literatuur, van kaarten, (lucht)foto's en archieven. Ze vormen de voorbereiding tot een landschapskartering op het terrein die op verschillende manieren kan uitgevoerd worden en die leidt tot de inventaris van alle aanwezige materiële goederen en van hun voorkomen in ruimtelijke context.

De specifieke methoden kunnen in drie groepen ingedeeld worden volgens de gebruikelijke invalshoeken:

- Voor het onderzoek naar het landschap als relatiesysteem zullen methoden van thematische cartografie en ruimtelijke analyse gebruikt worden, zoals die ook voorkomen in de geomorfologie, de regionale, sociale en historische geografie en in de landschapsecologie.

- De erfgoedaspecten vereisen een landschapsgenetische studie, een thematische kartering van de relicten, een landschapstypologie en een vergelijkend onderzoek tussen het terrein en de geschreven bronnen en een evaluatie van de erfgoedwaarde van de voorkomende elementen.

- Het onderzoek naar de perceptieve aspecten van het landschap maakt gebruik van fysionomische karteringen en zichtbaarheidsbepalingen en kan desgevallend aangevuld worden met een enquête voor de evaluatie van de belevingswaarde.

Schaalniveaus

Behalve met de inhoudelijk bepaalde benaderingswijzen, zal ook rekening gehouden moeten worden met de schaalaspecten van het landschap.

Cartografisch wordt het begrip schaal gedefinieerd als de verhouding tussen de werkelijke afstand op het terrein en zijn voorstelling op kaart. Anderzijds refereert het begrip schaal ook naar de resolutie. De resolutie drukt de graad van detail en de dichtheid van informatie uit. Grootschalige kaarten (schalen groter dan 1/10 000) bezitten een grotere resolutie en bevatten meer detail dan kleinschalige kaarten.

Met betrekking tot ingrepen worden de begrippen groot- en kleinschalig dikwijls foutief aangewend in het courante taalgebruik, waardoor heel wat verwarring kan ontstaan. Een grootschalige ingreep verwijst naar een uitgestrekte ingreep die cartografisch op een eerder kleinere kaartschaal maar te overzien zal zijn. Kleinschalige ingrepen verwijzen naar beperkte, lokale ingrepen die slechts duidelijk op grootschalige kaarten kunnen voorgesteld worden.

Wat de studiemethode betreft, worden verschillende schaalniveaus onderscheiden. Meestal zijn het er drie: het groot-, midden- en kleinschalige niveau:

- Met grootschalige studies zal verder verwezen worden naar studies die steunen op gedetailleerde grootschalige kaarten waarop alle relevante elementen op hun precieze plaats gelocaliseerd zijn en in hun juiste afmetingen en vormen weergegeven worden. Meestal gebeurt dit op schalen van 1/5 000 of groter. Het betreft kadasterplannen of technische plannen.

- Middenschalige studies steunen op topografische kaarten met een spilschaal van 1/10 000 tot 1/50 000. De verschijnselen worden meestal geabstraheerd tot conventionele tekens, zodat hun juiste vorm en afmetingen niet altijd behouden worden. Tot een schaal van 1/20 000 kunnen de meeste terreinobjecten op hun correcte geometrische positie weergegeven worden. Schalen kleiner dan 1/20 000 noodzaken tot generalisatie van de gegevens, hetgeen onderlinge verplaatsingen, uitdunnen en schematiseren inhoudt.

- Kleinschalige studies maken gebruik van kaartschalen kleiner dan 1/50 000, met dikwijls een spilschaal van 1/100 000. De generalisatie is hier nog meer doorgevoerd en de grenslijnen bezitten geen fysische betekenis meer.


Overzichtskarteringen of surveys maken meestal gebruik van kleinschalige, soms van middenschalige kaartreferenties. Detailkarteringen gebeuren op schalen van 1/10 000 of groter. De graad van detail van de kartering zal afhangen van de aard van het plan of project en het soort m.e.r. dat uitgevoerd moet worden.

Bij analyse is het belangrijk er zich steeds van bewust te zijn op welk schaalniveau men werkt. Vele technieken in de ruimtelijke analyse, het relatieonderzoek en beoordelingen met structurele synthesematen, zoals landschappelijke diversiteit en complexiteit, zijn immers schaalafhankelijk.

Er zijn verschillende schaalniveaus waarop landschappelijke patronen (ruimtelijke heterogeniteit) en -processen (stofkringloop, ontwikkeling van ecosystemen) kunnen worden onderscheiden. Naar deze inhoudelijke aspecten van het landschap wordt vaak het onderscheid gemaakt tussen het macro-, meso- en microniveau:

- Macroniveau: op de schaal van stroomgebieden van rivieren, met als belangrijkste factoren het macroreliëf, de bodemsamenstelling en de rol van oppervlakte- en grondwater. Op dit niveau kunnen landschapstypen in een ruimtelijke hoofdstructuur worden onderscheiden.

- Mesoniveau: op landschapsschaal, met variatie in standplaatsfactoren vochtgehalte, zuurtegraad, voedselrijkdom en dergelijke, vaak resulterend in een lappendeken van landschapskenmerken. Op dit niveau kunnen landschapseenheden in de fysische structuur worden onderscheiden.

- Microniveau: op dit niveau van landschapssubeenheden wordt het ruimtegebruik en de ecologische-, visueel-ruimtelijke en cultuurhistorische structuur in beeld gebracht. Tot dit niveau behoren ook de kleinschalige landschapselementen met vaak een natuurwetenschappelijke, cultuurhistorische en/of visueel-ruimtelijke betekenis.

Chorologie en typologie

Alvorens tot een land(schaps)evaluatie te kunnen overgaan, moet een landschapskartering gebeuren en moet een landschapstypologie bepaald worden die in een algemeen regionaal geografische en landschappelijke chorologie kan ingepast worden.

- Landschapstypologie heeft betrekking op het beschrijven van de kenmerken van landschappelijke entiteiten op basis van hun inhoudelijke en fysiognomische kenmerken.

- Landschapschorologie is gericht op het indelen van de geografische ruimte in homogene entiteiten die hiërarchisch op verschillende schaalniveaus in elkaar ingepast worden.

Deze typologie en chorologie vormen het algemene referentiekader bij de waardering van landschappen.

Beide classificaties kunnen op twee manieren gerealiseerd worden: volgens een analyserende of synthetiserende benadering.

- Analyserend betekent dat grotere ruimtelijke gehelen steeds verder opgesplitst worden in kleinere delen.

- Landeenheden voorgesteld op kleinschalige documenten worden stapsgewijze verfijnd tot kleinere landeenheden die op grotere schaalniveaus met meer detail voorgesteld kunnen worden. De werkwijze is grotendeels holistisch. De regel hierbij is dat de kleinere landeenheden de eigenschappen 'erven' van de grotere eenheden waartoe ze behoren. De verfijning gebeurt zowel op het vlak van de beschrijvingsattributen als op het vlak van de begrenzing. Deze benadering kan vergeleken worden met het 'inzoomen' van een kleine schaal naar een grote schaal, waarbij de concrete objectinformatie belangrijker wordt.

- Synthetiserend betekent dat kleinere delen steeds verder tot grotere gehelen worden samengevoegd.

- Kleine landeenheden worden geaggregeerd tot grotere, waarbij hun kenmerken volgens een bepaald systeem samengevoegd worden. De werkwijze is dan ook meestal parametrisch. Meest voorkomend is het samenvoegen van afzonderlijke monothematische kaarten tot composietkaarten. De gecombineerde grenzen van de verschillende kaartlagen vormen dan dikwijls een 'spaghetti' die


moet gegeneraliseerd worden. Dit kan door het definiëren van overgangszones, het 'middelen' van de grenzen of het selecteren van differentiërende attributen. Deze benadering kan vergeleken worden met 'uitzoomen' van een grote schaal naar een kleine schaal, waarbij de ruimtelijke contextuele informatie belangrijker wordt.

Beide benaderingen laten toe een hiërarchisch systeem van landeenheden op te bouwen dat als basis kan dienen voor landschapstypologie en landschapsevaluatie. Het resultaat van de bekomen eenheden en hun begrenzingen is afhankelijk van de gevolgde werkwijze en de informatie vervat in de gebruikte brondocumenten. Een zelfde gebied achtereenvolgens bewerken met een analyserende en synthetiserende werkwijze leidt bijgevolg niet tot precies dezelfde landeenheden.

Omvangrijke ingrepen kunnen makkelijker beoordeeld worden door gebruik te maken van een analyserende werkwijze (door grotere ruimtelijke eenheden steeds verder op te delen). Beperkte ingrepen kunnen best benaderd worden met een synthetiserende werkwijze (door kleinere delen samen te voegen).

De genetische versus de ontwikkelingsgerichte benadering

Het landschap is een dynamisch verschijnsel dat continu evolueert. De actuele situatie kan maar begrepen worden wanneer die ontwikkelingsgeschiedenis begrepen wordt. Hierin ligt bovendien de basis voor het bepalen van de erfgoedwaarde en het uitvoeren van een landschapsevaluatie. Het belang van ingrepen en effecten moet tegen dit genetisch kader afgewogen worden. In het kader van m.e.r. zal de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ bijgevolg steeds een synthese van een landschapsgenetisch onderzoek moeten bevatten.

Algemeen wordt een onderscheid gemaakt tussen de natuurlijke landschapsgenese en de cultuurhistorische ontwikkeling van het landschap:

- De natuurlijke landschapsgenese is bij m.e.r. belangrijk voor het begrijpen van geomorfologische elementen en het evalueren van hun geopatrimoniumwaarde. Ten behoeve van m.e.r. volstaat het in vele gevallen de evolutie te schetsen van het Laat-Pleistoceen tot het heden. De geomorfologische ontwikkeling is bijzonder belangrijk met betrekking tot het bepalen van de archeologische potenties van een gebied.

- De cultuurlandschappelijke genese heeft betrekking op de vormgeving van en de organisatie van de geografische ruimte door de mens in de loop van de geschiedenis. Hierbij worden methoden gehanteerd naargelang de doelstelling. Ten behoeve van m.e.r. is het nodig de verschillende ontwikkelingsfasen van het landschap te kunnen onderscheiden. Op die manier kunnen de nog bestaande elementen gegroepeerd worden tot consistente structuren en kan hun relictwaarde ingeschat worden. Het gaat hierbij zowel om monumenten als landschappelijke structuren, zoals bv. kavelvormen, nederzettingsvormen, enz.

De genetische benadering van het landschap kan ook gericht worden op de toekomst in plaats van op het verleden. In deze gevallen worden ontwikkelingsprocessen onderzocht die de toekomstige ontwikkelingen van het landschap kunnen bepalen. Er worden vragen gesteld als: Hoe kan cultuurhistorie de ruimtelijke ontwikkeling versterken? En hoe kunnen nieuwe ruimtelijke functies bijdragen aan behoud van het erfgoed? Het motto daarbij is ‘behoud door ontwikkeling’. Hierbij wordt zowel gesteund op methoden uit de landschapsecologie als op methoden uit de sociale en economische geografie. Deze benadering wint de laatste jaren aanzienlijk aan belang.

Kwalitatief versus kwantitatief

De discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ beschrijft de effecten op holistische entiteiten zoals een historisch gebouw, een archeologische vindplaats of een landschap. De waarde van dergelijke entiteiten en dus ook de mogelijke schade tengevolge van ingrepen kan niet altijd volledig kwantitatief uitgedrukt worden. De 'waarde' ervan hangt immers af van de actuele betekenis die de maatschappij er aan hecht, en die is tijds- en plaatsgebonden. Kwantitatieve beschrijvingsmaten zijn dan ook in de meeste gevallen partieel en 'absolute' numerieke normen zijn er niet. Hun betekenis is dan ook indicatief en vooral vergelijkend. Goede kwantitatieve beschrijvingsmaten voor de kenmerken van historische gebouwen en landschappen (waardevol of niet) moeten in de eerste plaats een vergelijking


in de tijd en tussen verschillende plaatsen toelaten. Dit laat onder meer toe de grootte-orde van de effecten te duiden op een objectief beschreven manier. Ze moeten in ieder geval doorzichtig zijn en in ieder MER volledig gedefinieerd worden.

In vele gevallen zullen de uitspraken met betrekking tot deze discipline dan ook kwalitatief duidend zijn en variëren van 'kan/kan niet', rangschikkingen van 'veel' naar 'weinig'. In vele gevallen kunnen effecten ook potentieel of voorwaardelijk zijn. Dit wil zeggen dat het effect afhankelijk is van het al dan niet voorkomen van een ander effect, het overschrijden van een norm of het nemen van gepaste milderende maatregelen. Zo zal een visueel effect zoals 'het vernietigen van het gesloten landschapskarakter door het kappen van houtkanten' zich op termijn van een aantal jaren herstellen op voorwaarde dat na de uitvoering van het project voorzien is in het heraanplanten van houtkanten.

Overzichtsstudie of detailstudie

De m.e.r.-studie voor deze discipline zal niet steeds met dezelfde graad van detail moeten worden uitgevoerd, maar afhangen van de grootteorde van de te verwachten effecten. Volgende richtlijnen zijn hierbij indicatief.

In principe zal de m.e.r.-studie voor deze discipline steeds gedetailleerd gebeuren. Men kan zich in bepaalde gevallen beperken tot een overzichtsstudie of partiële studie. Bij de overzichtsstudie zal hoofdzakelijk de landschapskartering minder gedetailleerd hoeven te gebeuren en zullen ook een aantal analyses beperkt kunnen worden (cfr. Werkveldafbakening). Bij een partiële studie zullen sommige effectgroepen niet aan bod komen. Het principe blijft uiteraard dat alle effectgroepen die tot uiting komen uit de analyse van het plan/project en de betrokken ingreep-effectrelaties aan bod moeten komen. Een overzichtsstudie of partiële studie zal van toepassing zijn wanneer bijvoorbeeld:

- het een plan-MER betreft waarin ruimtelijke ontwikkelingen en alternatieven op een strategisch niveau bestudeerd worden. De effectbeoordeling zal het landschap vanuit een hoger abstractieniveau benaderen. Op dit planniveau zijn immers niet alle uitvoeringsmodaliteiten in detail gekend. Voor ingreep-effectrelaties die op projectniveau gemakkelijk kunnen gemilderd worden zullen effectbeperkende randvoorwaarden in het plan worden gesteld;

- het plan-/projecten studiegebied geen bijzondere landschappelijke of archeologische waarde inhouden4;

- het een beperkte verandering van een bestaande infrastructuur betreft (bv. veranderen wegtype);

- enz….

2.2.1.3 Begrippen

Er bestaan tal van definities van landschap.

Het Europese Landschapsverdrag

Artikel 1 van het Europese landschapsverdrag geeft een aantal formele definities, waaronder die van ‘landschap’:

- Landschap is een gebied, zoals waargenomen door mensen, waarvan het karakter het resultaat is van de actie en interactie tussen natuurlijke en/of menselijke factoren.

4 De deskundige moet rekening houden met de landschapswaarden van het geplande initiatief in de landschappelijke context van

het studiegebied. Een verlaten industriële site kan in de huidige toestand mogelijk geen bijzondere landschappelijke waarden inhouden, maar de geplande herontwikkeling van de site kan op de schaal van het studiegebied wel een belangrijke landschappelijke impact hebben.


- Landschapsbeleid betekent dat de bevoegde overheden uitdrukking geven aan de algemene principes, strategieën en richtlijnen die toelaten de specifieke maatregelen te nemen voor het behoud, het beheer en de planning van landschappen.

- Landschapskwaliteitsdoelstellingen betekenen, voor een specifiek landschap, het formuleren door de bevoegde overheden, van wensen van het publiek ten aanzien van de landschapskenmerken van hun leefomgeving.

- Landschapsbescherming omvat het geheel van acties voor het behoud en beheer van de significante of karakteristieke verschijnselen van een landschap, gerechtvaardigd door hun erfgoedwaarde, die afgeleid zijn van de natuurlijke configuratie en/of menselijke activiteiten.

- Landschapsmanagement omvat handelingen in het perspectief van duurzame ontwikkeling, die het regelmatig onderhouden van een landschap garanderen, waarbij veranderingen, veroorzaakt door sociale, economische en milieuprocessen, geleid en harmonieus worden ingepast.

- Landschapsplanning is een sterke toekomstgerichte actie ter versterking, restauratie en creatie van landschappen, met nadruk op de ‘verknoeide’ landschappen.

Juridische landschapsbegrippen zijn te vinden in het art. 2.1 (definities) van het Onroerenderfgoeddecreet van 12/7/2013.

- Landschap (identiek aan de definitie in de Europese Landschapsconventie): een deel van het grondgebied, zoals dat door de menselijke bevolking wordt waargenomen en waarvan het karakter bepaald wordt door natuurlijke en/of menselijke factoren en de wisselwerking daartussen.

- Cultuurhistorisch landschap: een begrensde grondoppervlakte met een geringe dichtheid van bebouwing en een onderlinge samenhang waarvan de verschijningsvorm en de samenhang het resultaat zijn van natuurlijke processen en van maatschappelijke ontwikkelingen van algemeen belang wegens de erfgoedwaarde.

- Beschermd cultuurhistorisch landschap: een cultuurhistorisch landschap dat voorlopig of definitief beschermd is overeenkomstig hoofdstuk 6 van het Onroerenderfgoeddecreet.

- Erfgoedlandschap: een gebied dat wegens de erfgoedwaarde overeenkomstig de geldende regelgeving opgenomen is in een ruimtelijk uitvoeringsplan op basis van een onroerenderfgoedrichtplan of vastgestelde inventaris.

Twee definities van landschap uit de wetenschappelijke literatuur zijn:

- ‘Een landschap is een deel van de ruimte aan het aardoppervlak dat bestaat uit een complex van relatiestelsels, ontstaan door de werking van gesteente, water, lucht, planten, dieren en de mens, en dat in zijn uiterlijke verschijningsvorm een te onderscheiden geheel vormt’ 5

- ‘Het landschap is het zintuiglijke en hoofdzakelijk visueel-waarneembare gedeelte van het aardoppervlak, dat zich uitstrekt hetzij tot aan de gezichtseinder, hetzij tot aan de ultieme skyline. Het wordt als een min of meer gestructureerd en mogelijkerwijs gedifferentieerd dynamisch geheel waargenomen. De componenten ervan zijn zowel van endogene als exogene oorsprong en bestaan uit elementen van zowel biotische als abiotische aard. De waarneming is afhankelijk van het tijdstip, de standplaats en van de wijze van waarneming en de perceptie van de observator. Het begrip landschap in voorliggende formulering heeft betrekking op het micro-niveau. Op meso- en macroniveau bezit het een andere draagkracht. Het vertoont dan meer een abstract karakter, bijvoorbeeld Polderlandschap’ 6.

5 Landschapstaal, Werkgemeenschap Landschapsecologisch onderzoek.

6 Natuurbehoud en Landschapszorg in Vlaanderen, notulenboek van het 3de Vlaams Wetenschappelijk Congres voor Groenvoorziening, 1980, afdeling Landschapszorg.


De eerste definitie legt de nadruk op de ecologische relaties in het landschap, terwijl de tweede meer de waarneembare structuur en de relatie met de waarnemer beklemtoont. Samen omvatten ze alle aspecten van het begrip.

Met betrekking tot het landschapsonderzoek worden volgende begrippen onderscheiden:

- Landschapselementen zijn objecten die als op zich staande entiteiten beschreven kunnen worden. Voorbeelden van landschapselementen zijn een gebouw, een perceel, een boom, een heuvel, een rivier, ...

- Landschapscomponenten zijn continue verschijnselen die ruimtelijk niet altijd duidelijk of eenduidig te begrenzen zijn. Voor de beschrijving, analyse en (kaart)voorstelling moeten hun beschrijvende attributen eerst in klassen of categorieën ingedeeld worden. Voorbeelden hiervan zijn het reliëf en het (micro)klimaat. Landschapscomponenten kunnen ook beschreven worden door een groepering van landschapselementen op een hoger abstractieniveau met continu karakter. Voorbeelden hiervan zijn bewoning, percelering, hydrografie, ...

- Het patroon van een landschapselement of -component heeft betrekking op de ruimtelijke schikking van de elementen of - bij een component - de beschrijvingcategorieën. Ze worden beschreven aan de hand van dichtheden en spreidingskenmerken.

- Structuren drukken relaties tussen elementen uit. Ze worden bijgevolg opgesteld in functie van het weergeven van de relaties die men wenst te onderzoeken. Op die manier kan een landschapselement of -component deel uitmaken van meerdere structuren. Met betrekking tot landschappen worden structuren zowel ruimtelijk, functioneel als temporeel gedefinieerd. Voorbeelden van ruimtelijke structuren zijn bewoningspatroon, wegennet, percelering. Voorbeelden van functionele structuren zijn de transportstromen langs wegen, de connectiviteit van lineair groen, de erosie- en sedimentatiedynamiek op een helling. Temporele structuren beschrijven veranderingen in functie van de tijd, zoals bijvoorbeeld de ontwikkeling van een helling of valleivorm, de groei van een nederzetting, de landoccupatie.

- Ruimtelijke relaties beschrijven de wisselwerkingen of onderlinge afhankelijkheid tussen de verschillende elementen in de geografische ruimte. In het landschap onderscheidt men verticale en horizontale relaties, naargelang het relaties betreft tussen elementen die dezelfde geografische positie innemen of niet. Een voorbeeld van verticale relaties is die tussen de vegetatie en de bodemgesteldheid. Een voorbeeld van een horizontale relatie is het overstromingsgevaar van een laaggelegen gebied ten gevolge van afstroming van een verder gelegen hoger gebied. Relaties hebben een associatieve betekenis ('samen voorkomen') en kunnen in sommige gevallen ook een functionele betekenis bezitten ('elkaar nodig hebben'). Dit laatste aspect vormt een fundamenteel principe in de landschapsecologie: de ruimtelijke structuur bepaalt het functioneren van de relaties tussen de landschappelijke elementen en het functioneren, bepaalt de ontwikkeling van de ruimtelijke structuur.

- Dé landschappelijke structuur bestaat niet zonder dat de bedoeling van de structuurweergave beschreven is. In sommige gevallen spreekt men dan ook van landschappelijke structuren of van deelstructuren. Ook de schaal van de benadering speelt hierbij een rol. Op microniveau worden in hoofdzaak concrete, doorgaans rechtstreeks waarneembare aspecten van de landschappelijke structuur benadrukt, alsook de relatie met de waarnemer. Op meso- en macroniveau bezit de landschappelijke structuur een meer abstract karakter. Een voorbeeld is de openheid van het landschap.

In hoofdstuk 15 is een meer technische begrippenlijst opgenomen.

Bouwkundig Erfgoed

2.2.2.1 Aspecten van erfgoed

De specificiteit en identiteit

Bouwkundig erfgoed wordt bewaard omwille van zijn ‘specificiteit’ of ‘identiteit’. Dat betekent dat er geen twee gelijke bestaan. Ze zijn steeds verschillend, op materieel, op inhoudelijk vlak of op beiden. Men


kan niet genoeg respect opbrengen voor het bouwkundig erfgoed. Wat verdwijnt, kan nooit meer worden vervangen. Er bestaat met andere woorden niet zoiets als ‘compensatie’. Het streefdoel daarbij is dat het bouwkundig erfgoed wordt bewaard met behoud van de volledige en herkenbare identiteit. Het enkel bewaren van delen ervan (zonder context, zonder inhoud), zoals dat bijvoorbeeld gebeurt bij het zogenaamde ‘façadisme’, dient te worden vermeden.

Het materieel niveau

Een ‘palimpsest’ is een geschreven historisch document dat verschillende malen hergebruikt is. Dit kwam vroeger veel voor omdat de materie waarop de documenten werden geschreven (perkament, papier, steen…) bijzonder waardevol was. Bouwkundig erfgoed kan goed vergeleken worden met een ‘palimpsest’. Alle bouwkundig erfgoed draagt immers sporen van vroeger (en vaak ander) gebruik. Deze opeenvolgende lagen vertellen het verhaal van het erfgoed en zijn gebruikers. Het hergebruik en behoedzaam en spaarzaam omgaan met het bestaande is een steeds weerkerend kenmerk van het bouwkundig erfgoed. De zichtbare (en onzichtbare) sporen maken integraal deel uit van de identiteit. Het is net het behoud van deze identiteit die vaak een belangrijke leidraad is bij interventies. Anderzijds is het palimpsestkarakter ook de onderbouwing voor het toelaten van nieuwe interventies, zodat aan het verhaal nieuwe lagen worden toegevoegd.

Het immaterieel niveau

Een zelfde meerlagigheid kan ook worden teruggevonden op het immaterieel niveau. De inhoudelijke specificiteit is een complex geheel van betekenissen en waarden op het emotionele of intellectuele niveau. Er is een veelheid aan associaties, relaties en informatie die door materiële structuren en voorwerpen kunnen worden opgeroepen. Binnen een steeds veranderende maatschappij hebben zij steeds andere betekenissen of nut. Belangrijk is dat deze immateriële waarden verschillen van persoon tot persoon, van plaats tot plaats en van tijd tot tijd.

Elk erfgoedobject heeft op zich een meerlagige, gestratificeerde structuur van waarden en betekenissen, die soms op onverwachte wijze samenhangen. Een groep erfgoedobjecten (bijvoorbeeld een dorpskern) heeft dan weer opnieuw nieuwe betekenissen en samenhangen.

Een goed voorbeeld hiervan zijn de oorlogskerkhoven. Elke gedenksteen heeft zijn eigen betekenis, zijn eigen waarde. De verzameling van de gedenkstenen, de aanleg van het kerkhof, de standbeelden etc. vertellen samen een heel ander verhaal: dat van een legereenheid, van een veldslag e.d.. Het geheel van de kerkhoven met hun context van loopgraven, bomkraters, forten, heropgebouwde dorpen etc. vertellen dan weer het verhaal van een oorlog.

2.2.2.2 Begrippen

Onder bouwkundig erfgoed worden vervat ‘onroerende goederen, werken van de mens of van de natuur of van beide samen, die van algemeen belang zijn omwille van hun artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere socio-culturele waarden, inbegrepen de zich erin bevindende roerende zaken. Het gaat dus niet enkel om gebouwen, maar ook om infrastructuren, kunstwerken (in de bouwkundige betekenis) e.d.. Het gaat daarbij niet alleen om objecten met een erkende (al dan niet wettelijke beschermde) waarde. De geplande activiteit kan immers effecten veroorzaken op alle voorkomend bouwkundig erfgoed waardoor de aard, kwaliteit of gebruik kan veranderen. Behalve mogelijke materiële schade (bijvoorbeeld ten gevolge van trillingen, verzakkingen,...) kan er ook een belangrijke verandering optreden door verstoring van de context, de onmiddellijke omgeving, de bereikbaarheid en de toegankelijkheid.

Een bijzondere categorie binnen het bouwkundig erfgoed vormen de monumenten. Binnen dit richtlijnenboek wordt de term ‘monument’ voorbehouden voor bij wet beschermd bouwkundig erfgoed. Ook de voorlopig beschermde monumenten vallen hieronder.

Definities volgens het Onroerenderfgoeddecreet:

- Beschermd goed: een beschermde archeologische site, een beschermd monument, een beschermd cultuurhistorisch landschap of een beschermd stads- of dorpsgezicht.


- Stads- of dorpsgezicht: een geheel van één of meer monumenten en/of onroerende goederen met omgevende bestanddelen zoals beplantingen, omheiningen, waterlopen, bruggen, wegen, straten en pleinen, van algemeen belang wegens de erfgoedwaarde. Een stads- of dorpsgezicht kan juridische bescherming genieten.

- Beschermd monument: een monument dat voorlopig of definitief beschermd is overeenkomstig hoofdstuk 6 van het Decreet.

- Beschermd stads- of dorpsgezicht: een stads- of dorpsgezicht dat voorlopig of definitief beschermd is overeenkomstig hoofdstuk 6 van het Decreet.


Archeologie

2.2.3.1 Afbakening

Archeologie is de wetenschap die zich richt op de reconstructie van samenlevingen in het verleden door middel van opsporing, onderzoek en bewaring van de materiële overblijfselen van menselijke activiteiten waarbij onder bewaring zowel in situ als ex situ wordt begrepen. Doel is enerzijds het verkrijgen van kennis over de menselijke samenleving door de tijden heen en anderzijds het verkrijgen van een beter inzicht in de processen waardoor samenlevingen veranderen. In tegenstelling tot een zeer wijdverbreide opvatting is het doel van de archeologie niet het stofferen van museumvitrines met ‘mooie stukken’, maar het geven van een zo getrouw mogelijke reconstructie van alle aspecten van het (pre)historische bestaan op basis van de materiële overblijfselen van dat bestaan, zowel ecofacten als artefacten. De scheiding tussen archeologie en de andere deeldisciplines wordt traditioneel getrokken op het maaiveld, de grens tussen de bodem en daarboven. Dergelijk onderscheid is vaak problematisch. Bouwkundig erfgoed heeft ondergrondse funderingen en archeologische relicten zijn soms ook bovengronds waar te nemen (reliëfaanpassingen). Ook het landschap kan niet los gezien worden van de bodem, bijvoorbeeld vanuit een landschapsgenetisch perspectief.

Archeologische waarden zijn overblijfselen uit het verleden die zich als materiële resten en grondsporen in de bodem bevinden. Ze worden beschouwd als archeologisch erfgoed. Ze zijn over het algemeen niet zichtbaar aan de oppervlakte. Het kan hierbij bijvoorbeeld gaan om resten van nederzettingen, begraafplaatsen, infrastructurele werken, etc. Slechts een klein aantal ervan is wel aan de oppervlakte zichtbaar, bijvoorbeeld kunstmatig opgehoogde woonplatformen (terpen, grafheuvels, hunebedden, versterkingen, kasteelbergen, mottes, sites met walgracht etc). Archeologisch erfgoed vormt een belangrijke en unieke informatiebron van kennis van het verleden. Samen met de landschappelijke erfgoedwaarden en de andere cultuurhistorische (historisch-geografische en bouwkundige) waarden waarvan ze deel uitmaken, hebben archeologische waarden als dragers van een gemeenschappelijke geschiedenis en identiteit van groepen mensen een grote cultuurhistorische betekenis.

De archeologie bestudeert en beheert het archeologisch erfgoed, ook wel aangeduid met de term bodemarchief. Dit bodemarchief is van zeer groot belang omdat het als enige bron alle informatie bevat over het prehistorisch verleden en daarmee over meer dan 99% van de geschiedenis van de mensheid. Ook voor de periode na de Prehistorie (de Romeinse tijd, de Middeleeuwen, de Nieuwe Tijden en zelfs de Nieuwste Tijden) vormt het archeologisch bodemarchief een betekenisvolle bron voor de studie van samenlevingen uit het verleden.

Archeologisch erfgoed is onderdeel van de bodem en hiermee onlosmakelijk verbonden. Hierdoor is het bijzonder kwetsbaar voor bodemingrepen. Veranderingen in de structuur van de bodem leiden onherroepelijk tot informatieverlies of zelfs tot totale vernietiging. In tegenstelling tot bijvoorbeeld natuurwaarden hebben archeologische waarden geen regeneratievermogen: wat weg is, is voorgoed verloren.

Vanwege hun grote kwetsbaarheid, hun uniciteit en het besef dat archeologische waarden niet oneindig in de bodem aanwezig zijn, maar ook vanwege het besef dat onderzoekstechnieken en –vraagstellingen in de toekomst steeds mee zullen evolueren, streeft de archeologie conform de principes van het Verdrag van La Valetta dan ook primair naar behoud (bewaring) van archeologische waarden in situ. Waar dit onmogelijk blijkt te zijn, wordt gestreefd naar ex situ behoud van deze waarden. Dit laatste behoud wordt bekomen door archeologische opgravingen.


Sites en niet gekende archeologische waarden

Sites zijn gekend. Ze zijn gevonden. Daarmee trekken ze de aandacht weg van wat niet gekend is. Dit is een groot probleem omdat, zoals de ervaring leert, het bekende aantal vindplaatsen maar het topje van de ijsberg vormt. Met name in gebieden waar een doorlopende sedimentatie heeft plaatsgevonden of die in latere perioden door de mens zijn opgehoogd (plaggendekken, ophoging met bouwpuinpakketten en baggerspecie, enz), is veel aan het oog onttrokken. Om de daadwerkelijke schade aan het bodemarchief ten gevolge van een willekeurige bodemingreep in beeld te kunnen brengen, is wat niet gekend is in dit richtlijnenboek als de archeologische potentie benoemd. Het is duidelijk dat de betrouwbaarheid van een beschrijving van deze potentie afhankelijk is van de mate van gedetailleerdheid van de beschikbare basisinformatie. Om de kwaliteit van deze informatie te optimaliseren, kunnen meerdere onderzoeksstappen gezet worden (§4.6).

2.2.3.2 Begrippen

Binnen de archeologie worden de volgende definities gehanteerd conform het Onroerenderfgoeddecreet (Hoofdstuk 2, Art. 2.1.):

Archeologie: het bestuderen van overblijfselen en voorwerpen of een ander spoor van menselijk bestaan in het verleden, alsook de bestaansomgeving van de mens, waarvan het behoud en de bestudering bijdragen tot het reconstrueren van de bestaansgeschiedenis van de mensheid en haar relatie tot de natuurlijke omgeving en ten aanzien waarvan opgravingen, ontdekkingen en andere methoden van onderzoek betreffende de mensheid en haar omgeving betekenisvolle bronnen van informatie zijn;

Archeologisch artefact: een roerend goed dat van algemeen belang is wegens de archeologische erfgoedwaarde;

Archeologisch onderzoek: het gebruik van technieken en methoden waarmee archeologische sites, archeologische zones of delen ervan worden opgespoord en onderzocht met inbegrip van archeologisch vooronderzoek en archeologische opgravingen;

Archeologische opgraving: het gebruik van wetenschappelijke methoden en technieken waarmee doelbewust de ondergrondse, aan de oppervlakte of onder water aanwezige archeologische artefacten en archeologische sites worden opgespoord, vrijgelegd en door opgraving worden onderzocht en waarbij de archeologische artefacten en onderzoeksdocumenten archeologische ensembles vormen;

Archeologisch vooronderzoek: het gebruik van wetenschappelijke methoden en technieken waarmee doelbewust archeologische artefacten en archeologische sites worden opgespoord en gewaardeerd zonder de erfgoedwaarden in situ wezenlijk aan te tasten, te onderscheiden in archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem met mogelijks enig effect op de erfgoedwaarden in situ zoals de aanleg van proefsleuven, proefputten, vlakken of andere intrusieve methoden met grondverzet en archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem zonder aanwending van grondwerkzaamheden of activiteiten die enig effect hebben op de erfgoedwaarden in situ. Voorbeelden van archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem zijn veldprospectie, luchtfotografische prospectie, geofysische prospectie en archivalisch onderzoek;

Archeologische site: een onroerend goed dat ondergronds, aan de oppervlakte of onder water aanwezig is, met inbegrip van de archeologische artefacten die er integrerend deel van uitmaken, van algemeen belang wegens de archeologische erfgoedwaarde;

Archeologische zone: zone waar op basis van waarnemingen en wetenschappelijke argumenten onderbouwd kan worden dat ze met hoge waarschijnlijkheid archeologische waarde heeft;

Archeoloog: een natuurlijke persoon of rechtspersoon die archeologisch vooronderzoek of archeologische opgravingen uitvoert;

Beschermde archeologische site: een archeologische site die voorlopig of definitief beschermd is overeenkomstig hoofdstuk 6 van in hoofding genoemd Onroerenderfgoeddecreet;



2.3 Benaderingswijze discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie

Voor wat de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie betreft, wordt in de volgende hoofdstukken de volgende indeling aangehouden die gebaseerd is op de drie benaderingswijzen van het landschap die eerder in dit hoofdstuk werden beschreven (§2.1). Landschap als relatiesysteem, cultuurhistorisch landschap en de perceptieve aspecten van het landschap, vormen hierbij 3 aspecten van het deeldomein landschap:

- het landschap als relatiesysteem

- de erfgoedaspecten:

cultuurhistorisch landschap

bouwkundig erfgoed

archeologie

- de perceptieve aspecten van het landschap

Deze benaderingswijzen zijn niet onafhankelijk. Om te vermijden dat bepaalde aspecten tweemaal worden besproken, is er voor gekozen om alle aspecten die betrekking hebben op het landschap als erfgoed –dus ook historisch-geografische– samen te behandelen.

Tabel 2-1 geeft een overzicht van de kenmerken die het systeem landschap volgens deze drie benaderingswijzen karakteriseren.


Tabel 2-1. Systeemkenmerken van het landschap Benaderingswijze Systeemkenmerk Landschap als relatiesysteem

Fysisch landschappelijke kenmerken (fysische geografie)7

- Geomorfologie: bovenste zichtbare laag van de aarde (terreinvormen)

- Bodem, geologie, geo-hydrologie - (opgaande) Begroeiing - Reliëf - Water(huishouding)

Ecologische kenmerken (meso-niveau) - Horizontale en verticale relaties tussen abiotisch en biotisch systeem

Historisch-geografische patronen en structuren7

- Percelering - Landgebruik/bodembezetting - Nederzettingsvormen en patronen - Wegennet - …

Landschapselementen - Gebouwen - Bomen - Heuvels

Holistisch landschappelijke kenmerken - De samenhang van de verschillende onderdelen met nadruk op de waarden van het geheel

Erfgoedaspecten

Cultuurhistorisch landschap

Geo-patrimonium - Morfo-elementen - Morfopatronen - Morfocomplexen

Historisch-geografische elementen en structuren

Historische continuïteit

- historisch kaartmateriaal

Historische geografie 8

- Percelering - Landgebruik/bodembezetting - Nederzettingsvormen en patronen - Wegennet, …

Historische bouwkunde (bouwkundig erfgoed ) 9

- Ligging - Type - Functie - Bouwkundige kenmerken - Geschiedenis - Status

Archeologisch erfgoed 10 Gekende waarden: - Interpretatie/Aard site - Omvang - Diepte - Organische component - Conservering - Grondwatertafel - Lithostratigrafie - Synchrone context - Diachrone context Ongekende waarden: - Potenties

7 Deze systeemkenmerken komen ook bij de erfgoedaspecten aan bod (historische geografie), daar ligt het kenmerk op de erfgoedwaarde, er bestaat een gedeeltelijke overlap.

8 Historische geografie handelt over de invloed van de mens op de huidige verschijningsvorm van het landschap (Vervloet, 1986); het gaat om de wisselwerking tussen de mens en de fysieke omgeving welke tot uiting komt in landschappelijke elementen en ruimtelijke patronen (Barends e.a., 1991).

9 Historische bouwkunde handelt over zowel het exterieur, de bouwstijl of bouwtraditie (ook wel de architectuurgeschiedenis genoemd) als over de constructieve en technische kenmerken (ook wel de bouwhistorie genoemd) van gebouwen (Hendrikx, 1999; Haslinghuis, 1986) alsmede de bijbehorende tuinen. Ook de stedenbouw is onderdeel van dit facet.

10 Archeologie heeft betrekking op sporen in de bodem die informatie verschaffen over vroegere menselijke samenlevingen (Hendrikx, 1999; Bloemers e.a., 1981).


Benaderingswijze Systeemkenmerk Perceptieve kenmerken

Openheid en schaalgrootte Kenmerken vanaf waarnemingspunten Beelddragers


3. JURIDISCHE EN BELEIDSMATIGE RANDVOORWAARDEN In dit hoofdstuk wordt nagegaan welke weten regelgeving een invloed heeft op de vorm en de inhoud van het m.e.r.-onderzoek voor de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’. Daarbij komen in eerste instantie de juridische en beleidsmatige randvoorwaarden aan bod die rechtstreeks betrekking hebben op de deeldisciplines. Wetgeving of beleid die via andere disciplines ingrijpen op het onderzoek wordt hier niet hernomen. Omdat het m.e.r.-onderzoek ook steeds informatieuitwisseling met de bevoegde overheidsdiensten met zich meebrengt, worden eerst enkele korte paragrafen gewijd aan de instanties en actoren voor het onroerend erfgoed.

3.1 Inleiding

De inhoud van een MER wordt wettelijk bepaald door de eisen die zijn vermeld in het MER/VR- decreet van 18 december 2002.

Naast dit decreet bestaan er nog verschillende juridische en beleidsmatige randvoorwaarden die een invloed hebben op hetgeen in een MER onderzocht dient te worden, de zogenaamde onderzoekssturende randvoorwaarden. Door de Dienst Mer wordt aanbevolen om de randvoorwaarden uit te werken in een matrix waarbij een volledig overzicht gegeven wordt van de voorwaarden met een korte bespreking van de relevantie.

Voor de relevante randvoorwaarden dient in de matrix vermeld te worden waar deze verder zullen besproken worden (bijvoorbeeld bij de methodologische aanpak van de betreffende disciplines, de beschrijving van de ontwikkelingsscenario’s, de verantwoording van het plan of project,…).

In dit hoofdstuk wordt een kort overzicht gegeven van de belangrijkste onderzoekssturende juridische en beleidsmatige randvoorwaarden voor de componenten binnen de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ in het bijzonder.

Een aandachtspunt hierbij is het feit dat wetgeving en beleidsmatige inzichten aan veranderingen onderhevig zijn, zodat ook de aspecten bepaald door deze onderzoekssturende randvoorwaarden (en dus ook de inhoud van het MER) kunnen wijzigen.

Het is dus belangrijk om in de beginfase van de m.e.r.-procedure na te gaan welke de meest recente onderzoekssturende juridische en beleidsmatige randvoorwaarden zijn en welke de implicaties hiervan zijn. De hierna volgende lijst beoogt dan ook niet volledigheid na te streven en dient telkens getoetst te worden aan de actuele situatie.

3.2 Instanties en actoren voor het onroerend erfgoed

Bij de discipline “Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie” zijn heel wat instanties en actoren betrokken, gaande van overheden en adviesorganen tot verenigingen, professionals en eigenaars-beheerders. Hierna worden de volgende actoren besproken: de agentschappen Onroerend Erfgoed en Inspectie van de Vlaamse overheid, de Strategische Adviesraad voor Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed (SARO), de Vlaamse Commissie voor Onroerend Erfgoed (VCOE), de Vlaamse Commissie Varend Erfgoed (VCVE), de Vlaamse Heraldische Raad, de erkende onroerenderfgoedgemeenten, de erkende intergemeentelijke onroerenderfgoeddiensten, de erkende archeologen, de erkende onroerenderfgoeddepots, de erkende metaaldetectoristen, de onroerenderfgoedondernemers en de erfgoedverenigingen.

Vlaamse overheid

3.2.1.1 Agentschap Onroerend Erfgoed

Onroerend erfgoed is een bevoegdheid van het Vlaams Gewest. Onroerend erfgoed is het geheel van archeologische sites, monumenten, cultuurhistorische landschappen en stads- of dorpsgezichten. Bij


uitzondering vallen ook het varend erfgoed en de heraldiek onder de bevoegdheid van de minister bevoegd voor onroerend erfgoed.

In 2011 werd het beleidsdomein Ruimtelijke ordening, Wonen en Onroerend erfgoed (RWO) grondig gereorganiseerd. Bij deze reorganisatie werd het agentschap Onroerend Erfgoed opgericht.

Onroerend Erfgoed is verantwoordelijk voor:

- De toepassing en de begeleiding van de toepassing van het onderzoeks- en beheersinstrumentarium m.b.t. onroerend erfgoed, inclusief het uitvoeren van terreinwerk en het bewaren en conserveren van onderdelen van het onroerend erfgoed;

- De inventarisatie en prospectie van het onroerend erfgoed;

- Het inhoudelijk en administratief voorbereiden en volgen, op basis van de eigen beheersgegevens en van de inventarisgegevens, van de dossiers over de voorlopige en definitieve bescherming van monumenten en stads- en dorpsgezichten, archeologische monumenten en zones, landschappen en varend erfgoed, en over de voorlopige en definitieve aanduiding van ankerplaatsen;

- Het verstrekken van adviezen, vergunningen, toelatingen en machtigingen m.b.t. onroerend erfgoed;

- Het uitvoeren van beleidsgericht wetenschappelijk onderbouwd onderzoek met het oog op visievorming, uitvoering en monitoring van het beleid;

- Het verstrekken van gereglementeerde subsidies, toelagen, premies of tegemoetkomingen en van niet-gereglementeerde subsidies die nominatief zijn opgenomen in de beheersovereenkomst, de voortgangscontrole van de voorwaarden of verbintenissen die daarbij van toepassing zijn, én het organiseren van de terugbetaling van de subsidies, toelagen, premies of tegemoetkomingen als de begunstigde de voorwaarden of de verbintenissen niet naleeft; en

- Kennisbeheer, informatieverstrekking en sensibilisering m.b.t. de taken, vermeld in de punten hierboven.

3.2.1.2 Agentschap Inspectie

De Afdeling Inspectie en Handhaving Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed van het departement Omgeving ziet toe op de naleving van regelgeving en voert de handhaving uit.

Adviesorganen

In januari 2015 traden drie adviesraden in werking, in uitvoering van het nieuwe Onroerenderfgoeddecreet: de Vlaamse Commissie Onroerend Erfgoed (VCOE), de Vlaamse Commissie Varend Erfgoed (VCVE) en de Vlaamse Heraldische Raad (VHR). Daarnaast treedt ook de strategische adviesraad voor ruimtelijke ordening (SARO) nog steeds op als adviesorgaan, die ook het secretariaat van de 3 nieuwe raden zal verzorgen.

3.2.2.1 Strategische Adviesraad Ruimtelijke Ordening (SARO)

De SARO adviseert de Vlaamse Regering of het Vlaams Parlement over strategische beleidsvraagstukken en over de hoofdlijnen van het beleid voor ruimtelijke ordening en onroerend erfgoed. De raad heeft bovendien een klankbordfunctie en draagt bij tot het vormen van een beleidsvisie en het interpreteren van maatschappelijke ontwikkelingen op het vlak van ruimtelijke ordening en onroerend erfgoed.

Meer informatie op www.sarovlaanderen.be.

3.2.2.2 Vlaamse Commissie Onroerend Erfgoed (VCOE)

De Vlaamse Commissie Onroerend Erfgoed volgt de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (KCML) en de Expertencommissie Onroerend Erfgoed op. De nieuwe commissie zal advies


verlenen over diverse aspecten van het onroerenderfgoedbeleid zoals het vaststellen van inventarissen, het beschermen van onroerend erfgoed en het wijzigen, omzetten of opheffen van beschermingsbesluiten. De VCOE bestaat uit eenentwintig leden, waarvan veertien leden met expertise in minstens één van de disciplines van onroerend erfgoed (monumenten/bouwkundig erfgoed, landschappen of archeologie) en zeven leden uit het maatschappelijk middenveld met expertise inzake onroerend erfgoed.

3.2.2.3 Vlaamse Commissie Varend Erfgoed (VCVE)

De Vlaamse Commissie Varend Erfgoed volgt de afdeling varend erfgoed van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (KCML) op. De VCVE zal advies verstrekken over o.a. de vaststelling van de inventaris varend erfgoed, de bescherming van varend erfgoed en het wijzigen, omzetten of opheffen van beschermingsbesluiten. De VCVE bestaat uit zeven leden, vijf leden met expertise inzake varend erfgoed, waaronder één uit het middenveld, en twee leden voorgedragen door de Vlaamse overheid.

3.2.2.4 Vlaamse Heraldische Raad (VHR)

De Vlaamse Heraldische Raad volgt de afdeling heraldiek van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (KCML) op. De VHR zal advies uitbrengen in het kader van de procedures tot het toekennen, erkennen, vaststellen, wijzigen, opheffen, intrekken en registreren van heraldische wapens en vlaggen. De VHR bestaat uit zeven leden met expertise inzake heraldiek.

Lokale besturen

3.2.3.1 Onroerenderfgoedgemeenten

Gemeenten die voldoen aan de erkenningscriteria die in het Onroerenderfgoedbesluit van 16 juli 2014 bij het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 bepaald zijn, kunnen naast het eigen onroerenderfgoedbeleid een aantal decretaal bepaalde beheerstaken opnemen die normaliter door het agentschap Onroerend Erfgoed worden uitgevoerd. Het gaat dan bijvoorbeeld om het formuleren van adviezen en toelatingen voor aanvragen met betrekking tot beschermd onroerend erfgoed en om het behandelen van meldingen van de erkende archeoloog voor het uitvoeren van een archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem en voor het starten van archeologische opgravingen in het kader van vergunningsplichtige ingrepen in de bodem. Eén van de voorwaarden om als onroerenderfgoedgemeente te worden erkend is dat het lokale bestuur een duidelijke beleidsvisie voor het onroerend erfgoed binnen de eigen gemeentegrenzen heeft. Dit impliceert dat de Vlaamse beleidsprioriteiten inzake het onroerenderfgoedbeleid in de gemeentelijke meerjarenplanning worden ingeschreven.

3.2.3.2 Intergemeentelijke onroerenderfgoeddiensten

Sommige gemeenten kunnen de toegekende bevoegdheden en taken aangaande onroerend erfgoed zelfstandig opnemen, andere gemeenten kunnen een intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst oprichten. Het intergemeentelijke samenwerkingsverband kan onder bepaalde voorwaarden zowel beleidstaken als medebewindstaken, zoals bv. bij het verlenen van adviezen en toelatingen, voorbereiden voor de betrokken lokale besturen. De intergemeentelijke onroerenderfgoeddiensten kunnen erkend en gesubsidieerd worden als ze voldoen aan de criteria, die in het Onroerenderfgoedbesluit van 16 juli 2014 bepaald zijn. De bij een intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst aangesloten gemeenten hoeven niet erkend te zijn als een onroerenderfgoedgemeente.

De website www.onroerenderfgoed.be geeft een actueel overzicht van de volgens het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 erkende overheden, instanties en personen.


Overige actoren

3.2.4.1 Erkende archeologen

Een erkende archeoloog is iedere natuurlijke persoon of rechtspersoon die voldoet aan de voorwaarden, zoals bepaald in het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 en als dusdanig is aangeduid. Ook erkende gemeenten en erkende intergemeentelijke onroerenderfgoeddiensten kunnen zich als erkende archeoloog laten aanduiden. Erkende archeologen voeren binnen het archeologisch traject het archeologisch vooronderzoek (met of zonder ingreep in de bodem) en de eventuele archeologische opgravingen uit volgens de code van goede praktijk.

3.2.4.2 Erkende onroerenderfgoeddepots

Het deponeren van de vondsten en de opgravingsdocumentatie garandeert het behoud ex situ van het opgegraven bodemarchief. Ook de vaak delicate en tijdelijke opslag van onderdelen (zoals decoratieve elementen) van monumenten tijdens langdurige beheerswerken (zoals restauraties) of het opslaan van seizoengebonden constructies verdient de nodige aandacht. Een onroerenderfgoeddepot is een bewaarplaats met een onderzoeksruimte waar in gecontroleerde omstandigheden archeologische ensembles, archeologische artefacten of onderdelen van beschermd erfgoed, afkomstig uit het Vlaams Gewest, worden bewaard en beheerd. Het beheren van dergelijke onroerenderfgoeddepots wordt aan randvoorwaarden onderworpen, op basis waarvan het onroerenderfgoeddepot kan worden erkend. Erkende onroerenderfgoeddepots die voldoen aan de in het Onroerenderfgoedbesluit van 16 mei 2014 bepaalde voorwaarden kunnen voor hun werking subsidies ontvangen.

3.2.4.3 Erkende metaaldetectoristen

Onder de in het Onroerenderfgoedbesluit van 16 juli 2014 bepaalde voorwaarden kan iedere natuurlijke persoon of rechtspersoon die met behulp van een metaaldetector archeologische artefacten en archeologische sites opspoort, worden aangeduid als erkende metaaldetectorist.

3.2.4.4 Onroerenderfgoedondernemers

Het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 voorziet in de mogelijkheid om een erkenningssysteem voor onroerenderfgoedondernemers uit te werken. Daarbij zal rekening worden gehouden met bestaande normeringen en erkenningen, zoals voor architecten en aannemers. Verder kan voor de uitwerking van een kwaliteitslabel voor ondernemers een beroep gedaan worden op de geactualiseerde beroepsprofielen voor de erfgoedsector.

3.2.4.5 Erfgoedverenigingen

Het Vlaams Gewest ondersteunt de werking van verschillende erfgoedverenigingen zoals Herita, Monumentenwacht Vlaanderen, het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur en de Bedevaart naar de Graven aan de IJzer. Herita is een ledenbeweging en netwerkvereniging die bepaalde erfgoedsites beheert en erfgoedactiviteiten zoals de jaarlijkse Open Monumentendag organiseert. Monumentenwacht Vlaanderen begeleidt eigenaars-beheerders bij het onderhoud en het beheer van al dan niet beschermde gebouwen, interieurs, roerend, varend en archeologisch erfgoed. Het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur is een expertisecentrum voor religieus erfgoed in Vlaanderen en Brussel. Ook op lokaal niveau zijn heel wat erfgoedorganisaties actief. De website www.erfgoedkaart.be geeft een overzicht van alle erfgoedorganisaties in Vlaanderen en Brussel.


3.3 Juridische randvoorwaarden11

Verdragen van de Raad van Europa

De Raad van Europa plaatst de erfgoedzorg op de internationale beleidsagenda aan de hand van een aantal conventies en verschillende verklaringen, resoluties en aanbevelingen. België ratificeerde de conventies van Granada, Firenze en Valletta, en bereidt momenteel de ratificatie van de conventie van Faro voor. De ratificatie houdt in dat de verdragsbepalingen doorwerken in het Vlaamse beleid en regelgeving.

De Europese Culturele Conventie

Inhoud De Europese Culturele Conventie (1954) vormt het kader voor de Europese samenwerking op het gebied van cultuur en erfgoed. De conventie bevat ook artikelen over de instandhouding van gemeenschappelijk (Europees) erfgoed.

Relevantie De conventie vormt het kader voor de Europese samenwerking op het gebied van cultuur en erfgoed.

Info http:// www.onroerenderfgoed.be

Het verdrag van Granada (monumenten)

Inhoud Op de tweede ministerconferentie van de Raad van Europa, gehouden in Granada, werd op 3 oktober 1985 een overeenkomst bereikt inzake het behoud van het architectonische erfgoed van Europa. De conventie heeft tot doel overheden te verplichten om op lokaal, regionaal, nationaal en internationaal niveau een beleid te voeren met het oog op de bescherming, het beheer en de restauratie van architectonisch erfgoed.

Relevantie De conventie vormt het kader voor huidige en toekomstige wetgeving op Vlaams niveau. Ze vormt tevens het kader voor een grensoverschrijdende aanpak van architectonisch erfgoed.


Het verdrag van Firenze (landschappen)

Inhoud Het Europees Landschapsverdag (Firenze 20 oktober 2000) heeft tot doel overheden te verplichten om op lokaal, regionaal, nationaal en internationaal niveau een beleid te voeren met het oog op de bescherming, het beheer en de inrichting van de landschappen. Het verdrag legt o.m. de nadruk op het grensoverschrijdende karakter en op het betrekken van het grote publiek. Op 5 september 2003 werd het decreet houdende instemming met het Europees landschapsverdrag gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad.

Op federaal niveau werd het Europees Landschapsverdrag geratificeerd op 28/10/2004. Het is van toepassing voor België sinds 1/02/2005.

Relevantie De conventie vormt het kader voor huidige en toekomstige wetgeving op Vlaams niveau. Ze vormt tevens het kader voor grensoverschrijdende aanpak van het landschapsbeheer.


11 De randvoorwaarden relevant voor MER’s worden aangeduid met * bij ‘Inhoud’.


Het Verdrag van Malta (archeologie)

Inhoud De Europese Conventie ter bescherming van het archeologisch erfgoed werd door de lidstaten van de Raad van Europa op 16 januari 1992 in La Valetta (Malta) ondertekend. Uitgangspunt van het verdrag is het archeologisch erfgoed waar mogelijk te behouden. Bij het ontwikkelen van ruimtelijk beleid moet het archeologisch belang, beter nog het cultuurhistorisch belang, vanaf het begin meewegen in de besluitvorming. De Vlaamse Regering stemde op 12 oktober 2001 in met de tekst van het verdrag. Op 8 oktober 2010 ratificeerde België bij de Raad van Europa het verdrag van Valletta, het werd echter nog niet geïmplementeerd op Vlaams niveau.

Relevantie De conventie vormt het kader voor huidige en toekomstige wetgeving op Vlaams niveau. Ze vormt tevens het kader voor grensoverschrijdende aanpak van archeologie.


Het Verdrag van Faro (immaterieel erfgoed)

Inhoud Op 27 oktober 2005 keurde de Raad van Europa de Kaderconventie over de bijdrage van cultureel erfgoed aan de samenleving goed. België heeft deze conventie nog niet geratificeerd. Het Vlaams Parlement heeft de conventie wel al aangenomen door het instemmingsdecreet van 14 februari 2014. Binnen de gewesten zijn alle stappen gezet opdat de conventie op Belgisch niveau kan worden geratificeerd. Dit neemt niet weg dat de principes van de Faro-conventie al ter harte kunnen worden genomen en een vertaling kunnen krijgen in het beleid en regelgeving in Vlaanderen.

Het doel van de Faro Kaderconventie is het erkennen van de “waarde” van cultureel erfgoed voor de maatschappij. Het geeft algemene doelstellingen, identificeert actieterreinen en geeft mogelijke richtingen die lidstaten kunnen inslaan. Met deze Kaderconventie komen de partijen overeen om het cultureel erfgoed te ontwikkelen door middel van identificatie, studie, interpretatie, bescherming, behoud en presentatie ervan.

Relevantie Plaatst het erfgoed in een maatschappelijke context en als onderdeel van een ontwikkelings- of transformatieproces.


De Conventie van Nicosia

Inhoud Deze conventie bouwt voort op eerdere Unesco-teksten over de bescherming van cultureel erfgoed, maar voegt er een strafrechtelijke component aan toe. Erfgoed plunderen, illegaal opgraven, vervoeren, verkopen én aankopen – waar ook ter wereld – is voortaan een misdrijf. En de bewijslast ligt bij de koper.

Relevantie Dankzij de conventie worden nationale wetgevingen op hetzelfde niveau gebracht en zal er beter over de grenzen heen kunnen worden opgetreden. (België heeft de conventie nog niet ondertekend)


Vlaanderen

Het agentschap Onroerend Erfgoed stelt de weten regelgeving die relevant is voor het beleidsdomein ter beschikking onder de vorm van een brochure die regelmatig wordt bijgewerkt. Een gecoördineerde digitale versie van weten regelgeving kan worden bekomen via www.onroerenderfgoed.be. Voor recente wijzigingen dient steeds het Belgisch Staatsblad geraadpleegd te worden. Alle wijzigingen zijn na de publicatie in Belgisch Staatsblad terug te vinden op de website van de Vlaamse Codex: https://codex.vlaanderen.be. Ook historische versies van regelgeving kunnen hier geraadpleegd worden.


Onroerend erfgoed is één begrip, maar het dekt meerdere ladingen. De grote verscheidenheid aan erfgoed leidde in het verleden tot een al even grote verscheidenheid aan regelgevingen. Sedert 1 januari 2015 geldt één overkoepelende regelgeving voor monumenten, stads- en dorpsgezichten, landschappen en archeologie: het decreet van 12 juli 2013 betreffende het onroerend erfgoed (Onroerenderfgoeddecreet), dat verder wordt uitgewerkt in het Besluit van de Vlaamse Regering van 16 mei 2014 betreffende de uitvoering van het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 (Onroerenderfgoedbesluit). Beide zijn op 1 januari 2015 in werking getreden.

Het decreet betreffende het onroerend erfgoed van 12 juli 2013 (Onroerenderfgoeddecreet) (BS 17/10/2013)

Het Besluit van de Vlaamse Regering van 16 mei 2014 (Onroerenderfgoedbesluit) (BS 27/10/2014)12

Inhoud* Het decreet vervangt alle vroegere decreten en treedt in werking vanaf 1 januari 2015. Het decreet vormt de wettelijke basis voor de erkenningen, de bescherming, het beheer, de handhaving, de premies en de subsidiëring binnen de onroerenderfgoedsector. Het decreet geldt voor zowel landschap, bouwkundig erfgoed als archeologie.

Het uitvoeringsbesluit werkt dit kaderdecreet verder uit.

Het Onroerenderfgoeddecreet en -besluit bevatten de werkinstrumenten om te beschermen en te beheren. Een beknopt overzicht:

- Erkenningen: Een systeem van erkenningen maakt het mogelijk dat overheden, instanties en personen zelf verantwoordelijkheid opnemen in het onroerenderfgoedbeleid.

- Archeologie: Om het verdrag van Valletta verder te implementeren in de Vlaamse regelgeving was een volledig nieuw archeologisch traject nodig. Daarin spelen erkende archeologen een cruciale rol. Omdat zij de enigen zijn die een opgraving of een vooronderzoek met ingreep in de bodem mogen uitvoeren, kan het hoofdstuk Archeologie van het Onroerenderfgoeddecreet pas in werking treden wanneer er voldoende archeologen erkend zijn.

- Inventarissen: Van de wetenschappelijke inventarissen kunnen de landschapsatlas, de inventaris van archeologische zones, de inventaris van bouwkundig erfgoed, de inventaris van houtige beplantingen met erfgoedwaarde en de inventaris van historische tuinen en parken juridisch vastgesteld worden.

- Bescherming: Het Onroerenderfgoeddecreet legt vier beschermingsstatuten vast (monument, landschap, stadsgezicht, dorpsgezicht). Daarnaast bestaan er ook erfgoedlandschappen.

- Beheer: Instrumenten om erfgoed goed te beheren zijn een beheersplan of een beheerscommissie.

- Onroerenderfgoedrichtplannen: De overheid kan het initiatief nemen om met een onroerenderfgoedrichtplan een visie te ontwikkelen op een gebied of thema.

- Vergunningen: Voor bepaalde handelingen aan of in beschermd onroerend erfgoed geeft Onroerend Erfgoed een advies in het kader van de vergunningsprocedure.

- Premies: Het Onroerenderfgoeddecreet voorziet twee soorten premies voor beschermd onroerend erfgoed: de erfgoedpremie en de onderzoekspremie. Voor langere projecten behoort een meerjarenpremieovereenkomst tot de mogelijkheden.

- Subsidies: Subsidies bieden een bijkomende structurele ondersteuning met specifieke voorwaarden.

- Handhaving: De mogelijkheden om bij inbreuken of misdrijven op te treden, zijn gevoelig uitgebreid.

12 En wijzigingen.


Relevantie Kaderwetgeving voor Vlaanderen.


3.3.2.1 Rechtsgevolgen vastgestelde inventarissen

Een van de instrumenten die de Vlaamse overheid kan inzetten om onroerend erfgoed te behouden, is de vaststelling van een inventaris. Hierdoor worden een aantal rechtsgevolgen van kracht voor deze inventarisitems. Er kunnen/worden ten allen tijde items toegevoegd aan een vastgestelde inventaris. Ook kunnen items die zijn opgenomen in een vastgestelde inventaris dienen als basis voor de afbakening van een erfgoedlandschap in een RUP.

Het Onroerenderfgoeddecreet voorziet in totaal minstens zes vastgestelde inventarissen:

- De landschapsatlas

- De inventaris van het bouwkundig erfgoed

- De inventaris van de archeologische zones

- De kaart van gebieden waar geen archeologisch erfgoed te verwachten valt

- De inventaris van houtige beplantingen met erfgoedwaarde

- De inventaris van historische tuinen en parken

De beschermde archeologische sites kennen aparte rechtsgevolgen.

Zolang een onroerend goed enkel in de wetenschappelijke inventaris is opgenomen, maar niet is vastgesteld, zijn hieraan geen rechtsgevolgen gekoppeld.

Vastgestelde Landschapsatlas

Met het Onroerenderfgoeddecreet is een ‘aanduiding’ van een ankerplaats niet meer mogelijk. Wel zijn de 70 aangeduide ankerplaatsen door een overgangsbepaling in het Onroerenderfgoeddecreet vanaf 1 januari 2015 gelijkgesteld met een item uit de vastgestelde Landschapsatlas,.

Vastgestelde inventaris Bouwkundig Erfgoed

Wat betreft de rechtsgevolgen van de vastgestelde Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed in de regelgeving, dient een onderscheid te worden gemaakt in:

- Rechtsgevolgen in Vlaamse regelgeving

Opname in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed betekent voor elk van de erfgoedobjecten dat zij een vorm van vrijwaring voor de toekomst genieten. Deze vrijwaring verschilt echter sterk van een bescherming als monument. Voor beschermde monumenten gelden immers alle juridische bepalingen uit het Onroerenderfgoeddecreet.

Ten gunste van gebouwen uit de vastgestelde inventaris gelden er binnen het onroerend erfgoedbeleid, stedenbouwkundig, woon- en energieprestatiebeleid een aantal uitzonderingsmaatregelen, met als doel dit bouwkundig erfgoed zoveel mogelijk te vrijwaren. Komt een eigendom voor in de vastgestelde lijst, dan gelden vier wettelijke rechtsgevolgen. Drie van de vier rechtsgevolgen zijn belangrijk voor particuliere eigenaars:

Voor gebouwen uit de vastgestelde lijst mag je afwijken van bepaalde normen rond energieprestatie en binnenklimaat, als dat nodig is om de erfgoedwaarde van de geveldelen van het pand, zichtbaar vanaf de openbare weg, in stand te houden. Zie hiervoor http://www.energiesparen.be/epb/uitzonderingen. (Decreet van 8 mei 2009 houdende algemene bepalingen betreffende het energiebeleid en het Besluit van de Vlaamse


Regering van 19 november 2010 houdende algemene bepalingen over het energiebeleid (in werking getreden op 1 januari 2011))

Zonevreemde gebouwen uit de vastgestelde lijst kunnen gemakkelijker een nieuwe functie krijgen. Zo kan een leegstaande hoeve bijvoorbeeld een woonfunctie krijgen, ook al ligt hij in agrarisch gebied. (Besluit van de Vlaamse Regering van 28 november 2003 tot vaststelling van de lijst van toelaatbare zonevreemde functiewijzigingen, art. 10)

Wanneer je een gebouw uit de vastgestelde lijst wil afbreken, heb je een stedenbouwkundige vergunning nodig. De aanvrager van de sloopvergunning moet een extra exemplaar van het dossier met bijkomend fotomateriaal indienen. (Besluit van de Vlaamse Regering van 28 mei 2004 betreffende de dossiersamenstelling van de aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning, art. 4 en 8 en 17 en 20, 6°.

Bij gebouwen in de inventaris wordt sociale huisvesting door renovatie gestimuleerd. In de sociale-woningbouw geldt de regel dat kosten voor renovatie maximaal 80% mogen bedragen van de prijs voor een nieuwbouw van dezelfde omvang. Als de renovatiekosten meer bedragen, moet het gebouw worden gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Voor gebouwen uit de lijst geldt die regel niet. (Besluit van de Vlaamse Regering van 21 december 2012 houdende de financiering van verrichtingen in het kader van sociale woonprojecten en de daaraan verbonden werkingskosten, artikel 8, §2, tweede lid, 2°)

- Rechtsgevolgen in andere regelgeving

De opname van een pand of een constructie in de vastgestelde Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed heeft op het Vlaamse beleidsniveau enkel bovenstaande juridische gevolgen. Het staat andere overheden of administraties echter vrij om hun adviezen te baseren op de informatie die beschikbaar is via de inventaris. Vanuit andere beleidsvelden of overheden kan men zich op de inventaris baseren om het bouwkundig erfgoed via een aantal specifieke maatregelen te waarderen.

De stad Brugge bijvoorbeeld, baseert zich met haar gemeentelijke stedenbouwkundige verordening op het bouwen, verkavelen en op de beplantingen van 15 juni 2006 (B.S. 5 juli 2006) op de inventaris om het bouwkundig erfgoed binnen de gemeentegrenzen zo goed mogelijk te behouden: In artikel 6, punt 3 wordt opgelijst welke vergunningen nodig zijn voor panden opgenomen in de inventaris.

De stad Mechelen gebruikt de vastgestelde inventaris als basis voor haar eigen inventaris voor de binnenstad. Binnen de gemeentelijke stedenbouwkundige verordening is een hoofdstuk gewijd aan specifieke voorschriften voor het geïnventariseerde erfgoed. Deze verordening geldt enkel binnen het afgebakende CHE (CultuurHistorisch Erfgoed)-gebied. Zolang de gemeentelijke inventaris niet is vastgesteld, gelden de voorschriften voor de panden in de op Vlaams niveau vastgestelde inventaris. De Bestendige Deputatie keurde de nieuwe stedenbouwkundige verordening goed op 2 april 2015. De publicatie in het Belgisch Staatsblad gebeurde op 15 april 2015.

Vastgestelde archeologische inventaris

Momenteel zijn 58 historische stadskernen als archeologische zone vastgesteld. Deze vaststelling biedt rechtszekerheid aan eigenaars, ontwikkelaars en lokale besturen en verzekert het uitvoeren van een archeologisch vooronderzoek bij toekomstige aanvragen van omgevingsvergunningen voor stedenbouwkundige handelingen zodra de ingreep in de bodem een minimale oppervlakte van 100 m² beslaat of voor het verkavelen van gronden. De verplichting tot archeologisch onderzoek bij vergunningsplichtige ingrepen in de bodem is verder nog afhankelijk van de totale oppervlakte van de kadastrale percelen waarop de vergunningsaanvraag betrekking heeft. Er zijn verschillende rechtsgevolgen gekoppeld aan deze vaststelling. Zo moeten eigenaars van percelen in deze historische stadskernen bij verkoop of verhuur verwijzen naar de vastgestelde inventaris en de rechtsgevolgen. Daarnaast moet een bekrachtigde archeologienota worden toegevoegd bij bepaalde vergunningsaanvragen.


3.4 Beleidsmatige randvoorwaarden13

Internationale verdragen en beleidsstudies

3.4.1.1 ICOMOS

De International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) is een internationale niet-gouvernementele organisatie van professionelen die zich bezighoudt met de conservatie van historische monumenten en landschappen over de hele wereld. De organisatie werd gesticht in 1965 in Warschau als gevolg van de internationale adoptie van het Charter voor de conservatie en de restauratie van Monumenten en Landschappen van Venetië het jaar voordien. De organisatie is de belangrijkste raadgever aan de UNESCO inzake de conservering en de bescherming van monumentaal erfgoed en adviseert de opname op de lijst van het Werelderfgoed. http://www.icomos.org.

De bijeenkomsten van ICOMOS hebben in de loop der jaren aanleiding gegeven tot de publicatie van een aantal charters over erfgoedzorg. De universele geldigheid van deze charters blijkt uit het feit dat deze richtlijnen in talrijke landen verwerkt werden in de weten regelgeving over monumenten- en landschapszorg en de zorg voor het archeologisch patrimonium. De twee belangrijkste zijn het Charter van Venetië en het Charter van Firenze. Daarnaast zijn er nog een aantal charters m.b.t. archeologie, onderwatererfgoed, cultuurtoerisme, volkskundig erfgoed etc.

Charter van Venetië (25-31 mei 1964)

Inhoud Internationaal handvest voor behoud en restauratie van monumenten en stads- en dorpsgezichten. Goedgekeurd op het 2de Internationale Congres van Architecten en Technici op het gebied van de monumentenzorg van 25-31 mei 1964 in Venetië. Aanvaard door ICOMOS in 1965. Het Charter vormt de basis van de moderne monumentenzorg. Het bevat een aantal uitgangspunten voor behoud en restauratie die overal ter wereld worden gebruikt.

Relevantie in een MER

Referentiedocument van de hedendaagse monumentenzorg.

Info http://www.icomos.org

Charter van Firenze (21 mei 1981)

Inhoud Internationaal handvest voor het behoud van historische tuinen. Goedgekeurd op de ICOMOS vergadering van 21 mei 1981. Het charter vormt een aanvulling op het Charter van Venetië en gaat specifiek in op het behoud van parken. Omdat het hier over levend erfgoed gaat, werden specifieke regels uitgewerkt.


Referentiedocument van de hedendaagse zorg voor parken.


Charter van Washington (1987)

Inhoud Internationaal handvest voor het behoud van historische dorpen en stedelijke gebieden.


Referentiedocument van de hedendaagse zorg voor dorpen en steden.

13 De randvoorwaarden relevant voor MER’s worden aangeduid met * bij ‘Inhoud’.



Charter voor archeologisch erfgoed (1990)

Inhoud Internationaal handvest voor het behoud van archeologisch erfgoed.


Referentiedocument voor het behoud en beheer van archeologisch erfgoed. Er wordt uitdrukkelijk gewezen op de noodzaak aan een multi-disciplinaire benadering.


Charter voor onderwatererfgoed (1996)

Inhoud Internationaal handvest voor het behoud van onderwatererfgoed. Dit charter vormt een aanvulling op het ICOMOS Charter over het behoud en beheer van archeologisch erfgoed uit 1990.


Referentiedocument voor het behoud en beheer van onderwatererfgoed.


Charter voor behoud van traditionele bouwstijlen (1999)

Inhoud Internationaal handvest voor het behoud van vernacular architecture, architectuur gebaseerd op lokale noden, materialen die de uitdrukking is van lokale tradities.


Referentiedocument van de hedendaagse zorg voor traditionele bouwstijlen.


Charter over de principes voor de analyse, het behoud en de structurele restauratie van architecturaal erfgoed (2003)

Inhoud Internationaal handvest over de principes voor de analyse, het behoud en de structurele restauratie van architecturaal erfgoed.


Referentiedocument van de hedendaagse zorg van architecturaal erfgoed.


Richtlijn van Icomos (2011)

Guidance on Heritage Impact Assessments for Cultural World Heritage Properties

Inhoud* Een HIA (Heritage Impact Assessment) is een beoordeling van effecten van veranderingen in de omgeving op de uitzonderlijk universele waarden van een Werelderfgoed. Dit document vormt hiertoe een richtlijnenboek.

In het Vlaams Gewest werd tot nog toe geen HIA-rapport opgemaakt, maar in andere landen (onder andere Nederland, Oostenrijk) zijn wel voorbeelden te vinden.



Richtlijnenboek voor de impactbeoordeling van effecten van veranderingen in de omgeving op de uitzonderlijk universele waarden van een Werelderfgoed.

Info http://www.icomos.org/world_heritage/HIA_20110201.pdf

3.4.1.2 UNESCO

De United Nations Educational, Scienctific and Cultural Organisation (UNESCO), de organisatie van de Verenigde Naties voor vorming, wetenschap en cultuur, moedigt de identificatie, de bescherming en de instandhouding van het cultureel en natuurlijk erfgoed aan over de hele wereld. Op 24 juli 1996 werd België aanvaard als 147ste lid van de UNESCO-Conventie van 1972 betreffende de bescherming van het cultureel en natuurlijk Werelderfgoed.

UNESCO-Conventie van 1972 betreffende de bescherming van het cultureel en natuurlijk Werelderfgoed

Inhoud De UNESCO-Conventie is een verdrag, ondertekend door 155 landen die er zich toe verbinden om financiële en intellectuele bijstand te verlenen voor de bescherming van het cultureel erfgoed. De sites met een universele uitzonderlijke betekenis kunnen op voorstel van de landen waarin ze gelegen zijn op de lijst van het Werelderfgoed ingeschreven worden.

De sites van het Werelderfgoed behoren aan alle volkeren ter wereld zonder rekening te houden met het territorium waar ze zich bevinden. Door toe te treden tot de Conventie van het Werelderfgoed erkennen de lidstaten dat de goederen die zich op hun grondgebied bevinden en die ingeschreven zijn op de lijst van het Werelderfgoed, zonder afbreuk te doen aan de nationale soevereiniteit en de rechten van de eigenaars, toch een Werelderfgoed vormen. Het komt de internationale gemeenschap ten volle toe aan de bescherming van dat erfgoed te participeren. De erkenning als werelderfgoed heeft geen directe juridische gevolgen, maar heeft een hoog moreel gezag.


In Vlaanderen zijn onder meer het centrum van Brugge, het Plantin-Moretusmuseum, een aantal belforten en begijnhoven opgenomen op de lijst. Daarnaast staan o.m. de stadskernen van Gent en Antwerpen, de universiteitsgebouwen in Leuven en de relicten van de Eerste Wereldoorlog in de Westhoek op de indicatieve lijst.

Info http://whc.unesco.org/en/

UNESCO-Conventie van 2001 betreffende de bescherming van het cultureel onderwatererfgoed

Inhoud De UNESCO-Conventie is een verdrag, ondertekend door de leden, die er zich toe verbinden om financiële en intellectuele bijstand te verlenen voor de bescherming van het cultureel onderwatererfgoed. De Unesco hanteert volgende definitie: ‘onderwater cultureel erfgoed zijn alle sporen van menselijk bestaan met een cultureel, historisch of archeologisch karakter die zich geheel of gedeeltelijk onder water bevinden –permanent of periodiek- gedurende minstens 100 jaar’. De conventie bevat een aantal regels en geeft aan hoe verantwoordelijkheden verdeeld worden, bijvoorbeeld in internationale wateren.

België heeft de conventie op 5 augustus 2013 geratificeerd.


De Vlaamse kuststreek en de rivieren bevatten heel wat onderwatererfgoed. Sinds de ondertekening van de conventie is er ook in Vlaanderen toenemende aandacht voor dit erfgoed. De toenemende ontginning van de territoriale wateren vormt bovendien een belangrijke bedreiging.

Info http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/underwater-cultural-heritage/2001-convention/


3.4.1.3 De Europese Erfgoedstrategie voor de 21ste eeuw

Aanbeveling van het Comité van Ministers van de Raad van Europa aan de lidstaten over de Europese erfgoedstrategie voor de 21ste eeuw.

De Europese Erfgoedstrategie van de 21ste eeuw vloeit voort uit de Verklaring van Namen van 24 april 2015, waarin de Europese ministers, bevoegd voor het onroerend erfgoed, pleiten voor een toekomststrategie voor de Europese erfgoedzorg. De zgn. Strategie 21 is gebaseerd op 3 componenten: de “sociale” component, de “territoriale en econonmische ontwikkeling” component en de “kennis en educatie” component.

3.4.1.4 Naar een geïntegreerde aanpak van cultureel erfgoed voor Europa

Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's - Naar een geïntegreerde aanpak van cultureel erfgoed voor Europa COM(2014) 477.

Het betreft een advies van het Comité van de Regio’s (111e zitting van 16 en 17 april 2015). Het comité:

- Onderstreept dat cultureel erfgoed een hoeksteen van de lokale, regionale, nationale en Europese identiteit is en over het potentieel beschikt om gemeenten, steden en regio's een eigen identiteit te geven en in aanzienlijke mate bij te dragen tot de verwezenlijking van de Europa 2020-doelstellingen en de versterking van de sociale cohesie;

- Beveelt aan om de inzet van particulier kapitaal te promoten. Daarvoor zijn zowel belastingprikkels als een publiek verantwoordelijkheidsgevoel ten aanzien van het behoud van het materieel en immaterieel erfgoed nodig;

- Is er vast van overtuigd dat het cultureel erfgoed een krachtige aanjager is van de lokale en regionale ontwikkeling van de hele bevolking en dat het belangrijke materiële goederen creëert door een duurzaam, verantwoord en kwalitatief hoogstaand cultuurtoerisme te bevorderen;

- Beklemtoont dat culturele goederen en diensten voor iedereen toegankelijk zouden moeten zijn: voor rijk en arm, voor stadsbewoner en plattelander, voor jong en oud en voor personen met of zonder handicap;

- Zou graag zien dat de beste praktijken op het gebied van de bescherming van cultureel erfgoed op basis van partnerschappen en samenwerking tussen lokale overheden bekroond worden, wat ook de Europese Unie meer zou profileren;

- Waardeert en steunt de conclusies van de Raad van ministers van Onderwijs, Jeugd, Cultuur en Sport van 25 november 2014, waarin wordt geopperd eventueel een Europees Jaar van het cultureel erfgoed in te stellen. Dit zou de verwezenlijking van het gemeenschappelijke doel in de gehele pan-Europese regio ten goede komen.

3.4.1.5 Conclusies van de Raad van 21 mei 2014 over cultureel erfgoed als strategische hulpbron voor een duurzaam Europa (2014/C 183/08)

De Raad van de Europese Unie beklemtoont in deze conclusies ondermeer dat:

- Cultureel erfgoed een belangrijke rol speelt bij het tot stand brengen en vergroten van het sociaal kapitaal;

- Cultureel erfgoed een belangrijk economisch effect heeft, onder meer als integraal deel van de culturele en de creatieve sector;

- Cultureel erfgoed een specifieke rol speelt in de verwezenlijking van de doelstellingen van de Europa 2020-strategie voor een „slimme, duurzame en inclusieve groei”.

De Raad roept de lidstaten en de commissie ondermeer op om:

- De intrinsieke waarde van cultureel erfgoed te onderkennen en het potentieel van cultuur en cultureel erfgoed te benutten als een gemeenschappelijke strategische hulpbron;


- De beschikbare middelen te gebruiken om het cultureel erfgoed te ondersteunen, te bevorderen en te promoten;

- Langetermijnmodellen voor erfgoedbeleid te stimuleren.

Vlaanderen

3.4.2.1 Klimaatbeleidsplan 2013-2020

Op 28 juni 2013 keurde de Vlaamse Regering het Vlaams Klimaatbeleidsplan (VKP) 2013-2020 definitief goed. Het plan bestaat uit een overkoepelend luik en twee deelplannen: het Vlaams Mitigatieplan (VMP) om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, en het Vlaams Adaptatieplan (VAP) om de effecten van de klimaatverandering in Vlaanderen op te vangen.

Het klimaatbeleidplan maakt specifiek melding van de m.e.r.-richtlijnenboeken als een goed instrument om de klimaatreflex praktisch toe te passen.


4. BRONNEN VAN BASISINFORMATIE De voorbije jaren is de hoeveelheid beschikbare informatie met betrekking tot de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ sterk toegenomen. Dit is onder meer te danken aan de digitale ontsluiting van vroeger moeilijk bereikbare informatie. Daarnaast heeft de Vlaamse overheid zelf een aantal initiatieven ontwikkeld om basisinformatie met betrekking tot de discipline aan te maken. De bronnen van basisinformatie zijn relevant voor de beschrijving van de referentiesituatie.

4.1 Kaarten

Door de veralgemening van Geografische Informatiesystemen is de toegankelijkheid van kaartmateriaal en de mogelijke toepassingen exponentieel toegenomen. Voor wat het Vlaamse grondgebied betreft, wordt alle informatie gecoördineerd door het Agentschap Geografische Informatiesystemen Vlaanderen (AGIV). Via de portaalwebsite (www.geopunt.be) kan een overzicht bekomen worden van alle beschikbare informatie en kan een deel van deze informatie worden geraadpleegd of besteld. Het online geoportaal van het agentschap Onroerend Erfgoed laat toe om snel geïnventariseerd en beschermd erfgoed op te zoeken (https://geo.onroerenderfgoed.be/).

Nog lang niet alle relevant kaartmateriaal is digitaal beschikbaar. Denken we daarbij maar aan een aantal historische kaarten. De laatste jaren is echter een aanzienlijke inhaalbeweging gebeurd. Zo kunnen via het Nationaal Geografisch Instituut (www.ngi.be) reeds zeer uiteenlopende kaarten onder digitale vormen bekomen worden. Een actuele stand van zaken kan bij het NGI worden opgevraagd.

Recent werd een webtool beschikbaar gemaakt die verschillende online databanken van (historische) kaarten en verticale luchtfoto’s groepeert (www.cartesius.be).

Topografische kaarten

Topografische kaarten geven een beschrijving van de voorkomende elementen en componenten in het landschap in een geometrisch referentiesysteem, aangevuld met attribuutinformatie betreffende administratieve begrenzingen, toponiemen, enz. De selectie van de voorgestelde objecten gebeurt meestal op basis van 'de grootste gemene deler', d.w.z. bruikbaar voor de meeste toepassingen. De legendecategorieën worden precies beschreven in een objectencatalogus. Niet alle landschappelijk relevante informatie is opgenomen in een topografische kaart. Bovendien kunnen naargelang de geografische streken de landschappelijke aanduidingen verschillen in aard, dichtheid en volledigheid.

De meeste topografische kaarten worden uitgegeven door het NGI en omvatten het midden- en kleinschalige niveau.

Deze kaarten werden vanaf ± 1860 op schaal 1:20.000 uitgevoerd, en later op schaal 1:10.000. Voor de periode van het interbellum bestaat er al een éénkleurige uitgave op schaal 1:10.000 die een vergroting is van de laatste vierkleurige uitgave op schaal 1:20.000. Deze kaarten zijn deels digitaal beschikbaar.

De actuele topografische kaarten bezitten eenzelfde geometrische referentie en steunen op het nationale Lambert 72 referentiesysteem en de Tweede Algemene Waterpassing (AWP2). De verschijnselen worden meestal geabstraheerd tot conventionele tekens, zodat hun juiste vorm en afmetingen niet altijd behouden wordt. Op schalen van 1/10 000 tot 1/20 000 kunnen de meeste terreinobjecten op hun correcte geometrische positie weergegeven worden.

Sedert de Tweede Wereldoorlog worden topografische kaarten vervaardigd door fotogrammetrische restitutie, aangevuld met terreinwaarnemingen. Dit betekent dat voor iedere kaartuitgave ook stereoscopische luchtfoto's van dezelfde datum beschikbaar zijn. Opeenvolgende uitgaven van kaarten kunnen lokale aanvullingen bevatten. Oudere uitgaven steunen op de Eerste Algemene Waterpassing, waardoor hun hoogtelijnen verschillen van de recente uitgaven.


Analoge topografische kaarten

Beschrijving De nu beschikbare analoge kaarten zijn afdrukken van de digitale versie (zie verder). Van de klassieke, met de hand getekende kaarten is enkel nog de versie 1/10 000 met een plaatsnauwkeurigheid van ca. 5 meter beschikbaar. Deze kaart bezit een neutrale bister-gekleurde fond en is bijzonder geschikt voor het aanvullen met thematische informatie. De kaart is een vergroting van de vroegere basiskaart 1/25 000. Beide kaarten bevatten precies dezelfde informatie.

Bron Nationaal Geografisch Instituut

Datum/versie 1972-1992

Vorm Analoog

Info www.ngi.be

Digitale topografische kaarten

Beschrijving De digitale topografische basiskaarten worden aangemaakt uitgaande van digitale geografische databanken rond drie spilschalen: 1/10 000, 1/50 000 en 1/250 000. Deze kaarten zijn zowel digitaal als analoog beschikbaar.

De nieuwe basiskaart steunt op schaal 1/10 000 en wordt analoog uitgegeven als een polychrome kaart. De absolute nauwkeurigheid wordt gekenmerkt door een standaardafwijking van 1 meter. Aan de digitale kaart is een database gekoppeld die een 300-tal objecten bevat waaraan attributen werden toegekend. Aan de hand van de vectorgegevens van de database genereert men rasterbestanden in kleur met een resolutie van 381 dpi (15 punten/mm). Het bestand op schaal 1/10 000 kan in 1 laag of in 5 afzonderlijke lagen (situatie - altimetrie - 3 bestanden voor het schrift) worden geleverd. De kaarten en de database zijn momenteel nog niet geheel gebiedsdekkend beschikbaar.

De structuur en de codering van de databank 1/50 000 zijn identiek aan die van 1/10 000. De niet-gegeneraliseerde goed identificeerbare punten hebben een absolute nauwkeurigheid van 6m. Aan de hand van de vectorgegevens van de database genereert men rasterbestanden in kleur met een resolutie van 381 dpi (15 punten/mm). Het bestand op schaal 1/50 000 kan in 1 laag of in 5 afzonderlijke lagen (situatie - altimetrie - 3 bestanden voor het schrift) worden geleverd. Die gegevens, die de werkelijkheid goed weergeven, vormen een ideale topografische basisinformatie voor allerlei regionale applicaties. Ze bedekken het volledige grondgebied sinds januari 2002.

De vectordatabank 1/250 000 van het NGI geeft een gedetailleerde voorstelling van de topografie en geografie van het land. De basisinformatie bestaat voornamelijk uit gegeneraliseerde topografische gegevens op schaal 1/50 000. Ze wordt aangevuld en bijgewerkt door verscheidene bronnen bij overheidsdiensten en besturen.

Ook gescande kaartversies van de oude generatie van de analoge topografische kaarten zijn beschikbaar. In de beste gevallen gebeurde een aanpassing naar het Lambertcoördinatenstelsel. Meestal worden ze afgeleverd onder een algemeen gebruikt TIF-formaat. Deze gescande kaarten met een resolutie van 150 dpi of meer kunnen als digitale achtergrond gebruikt worden in CAD- of GIS-pakketten, bijvoorbeeld om de recente evolutie in een gebied te schetsen.


Datum/versie Permanente actualisatie

Vorm Digitaal / Analoog

Info www.ngi.be

GTI 1/100 000

Beschrijving Een bijzonder succesvolle kaart in beleidscartografie, structuurplanning en toerisme is de topografische kaart 1/100 000, type GTI (Geografie, Toerisme, Informatie), met op de


verso kant een thematische kaart met de toeristische en recreatieve elementen en een selectie van beschermde monumenten en landschappen en waardevolle vista's. De kaart is echter niet meer geactualiseerd (1986-1989).



Vorm Analoog

Info www.ngi.be

Digitale terreinmodellen

DTED

Beschrijving Het Digital Terrain Elevation Model is afgeleid van de hoogtelijnen op de topografische kaart 1/50 000. Het geeft de hoogte weer van een regelmatig verdeeld aantal punten die zich in een ruitennet bevinden. De hoogte wordt bepaald ten opzichte van het Belgisch nulpeil. Het wordt berekend in het WGS-coördinatensysteem (WGS 72) en bestaat ook in Lambert-coördinaten. Dit DTM heeft in hoogte een nauwkeurigheid van 3,8m in Laag-België, 7,8m in Midden-België en 10,2m in Hoog-België, en dit met een betrouwbaarheid van 90%.


Datum/versie s.d.

Vorm Digitaal

Info www.ngi.be

DTM 1/10 000

Beschrijving Dit digitaal terreinmodel wordt opgesteld op basis van verschillende technieken.

- Type1: directe fotogrammetrische opmeting van punten en structuurlijnen op basis van luchtfoto’s op schaal 1/21000 en 1/6000. De precisie is ca. 1,25 meter in elk van de drie dimensies.

- Type2: airborne laserscanning (punten). De precisie is ca. 0,4 meter in elk van de drie dimensies.

- Type3: terreinmetingen (punten). De precisie is ca. 0.6 meter.

- Type4: fotogrammetrisch opgemeten hoogtelijnen op basis van luchtfoto's op schaal 1/21000, bijgewerkt en gedigitaliseerd.

De beschikbaarheid van de verschillende types loopt sterk uiteen. Het DTM 1/10 000 is niet gebiedsdekkend beschikbaar.


Datum/versie s.d.

Vorm Digitaal

Info www.ngi.be


DHM-Vlaanderen

Beschrijving Het raster- of puntenbestand van het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen bevat hoogtewaarden op maaiveldhoogte, met een grondresolutie van 5m, voor het volledige Vlaamse grondgebied.

Het meest recente DHM werd afgeleid van de LiDAR-hoogtegegevens (2012).

Alle punten werden vastgelegd in het Belgische Lambert 72/50-coördinatenstelsel. De hoogtewaarden zijn opgeslagen ten opzichte van het TAW-referentievlak (Tweede Algemene Waterpassing). Het rasterbestand is verder verkregen door interpolatie op basis van het puntenbestand.

Bron Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen

Datum/versie DHM I (2001-2004), DHM II (2013-2015)

Vorm Digitaal

Info http://www.agiv.be, www.geopunt.be, https://geo.onroerenderfgoed.be/

Grootschalig referentiebestand (GRB)

Grootschalig referentiebestand

Beschrijving Het Grootschalig Referentie Bestand (GRB) is een geografisch informatiesysteem dat dient als topografische referentie voor Vlaanderen. Het is een gemeenschappelijke geografische basis waarop alle gebruikers eigen gegevens kunnen enten. Het GRB bevat enkel geografische en kenmerkende informatie van goed definieerbare, conventioneel aanvaarde referentiegegevens: gebouwen, percelen, wegen en hun inrichting, waterlopen, spoorbanen en het wegennetwerk. Deze objecten worden gedetailleerd en nauwkeurig opgemeten zodat de gegevens bruikbaar zijn in een grootschalige voorstelling met een schaalbereik tussen 1/250 en 1/5000. Het GRB-decreet (B.S. 05.07.2004) regelt de opmaak, het beheer en de toegang tot het GRB. Het GRB vormt een geografische basis waarop gebruikers andere gegevens kunnen enten.

Het GRB is sinds eind 2013 gebiedsdekkend voor het Vlaamse Gewest. Het wordt continu geactualiseerd.


Datum/versie In opbouw vanaf 2004, permanente actualisatie

Vorm Digitaal

Info http://www.agiv.be, www.geopunt.be, https://geo.onroerenderfgoed.be/

Historische kaarten

Historische kaarten zijn bijzonder belangrijk voor het beschrijven en verklaren van de cultuurlandschappelijke ontwikkeling. Vlaanderen heeft een groot aantal landsdekkende historische kaarten die bijzonder nuttig zijn in het kader van m.e.r.. Behalve die landsdekkende kaarten bestaan er ook vele regionale en lokale bedekkingen. Ze komen voor in archieven en zijn soms besproken in regionale monografieën. Reproducties van een aantal historische kaarten zijn te raadplegen en te koop bij het Nationaal Geografisch Instituut (www.ngi.be). Algemeen geldt dat het gebruik van historische kaarten moet vooraf gegaan worden door een bronnenkritiek. De voorgestelde informatie kan immers om allerlei redenen vertekend of onvolledig zijn.


Steeds vaker zijn historische kaarten digitaal beschikbaar. Een aantal kaarten zijn beschikbaar via www.geopunt.be en via het geoportaal van het agentschap Onroerend Erfgoed https://geo.onroerenderfgoed.be/ (bijv. de “Villaretkaart”, de oudste grootschalige kaart van België) De belangrijkste bron voor historisch kaartmateriaal is www.cartesius.be. De site is een samenwerking van het Nationaal Geografisch Instituut, de Koninklijke Bibliotheek, het Rijksarchief en het Koninklijk Museum van Midden-Afrika. De site omvat een groot aantal historische kaarten en luchtfoto’s die beschikbaar zijn bij de partners. Er dient wel op gewezen worden dat de informatie vaak niet gegeorefereerd werd.

De hierna beschreven historische kaarten zijn voor m.e.r. bijzonder belangrijk omdat ze nagenoeg het volledige grondgebied van het Vlaams Gewest uniform bedekken.

De kaarten van Fricx

Beschrijving Eugène-Henri Fricx is de stichter van een belangrijke drukkersdynastie in de 18de eeuw te Brussel. Hoewel hij al sinds 1670 als drukker actief was, duurde het tot 1703 voor Fricx zijn eerste kaarten begon te drukken en te verkopen. Hoewel de eerste cartografische producten van Fricx interessant zijn, ten minste vanuit esthetisch oogpunt, heeft hij zijn reputatie vooral te danken aan zijn beroemde “Carte des Pays-Bas” (kaart van de Nederlanden). Deze kaart is in feite een bundel van verschillende soorten kaarten, zoals wordt uitgelegd in de titel “Carte des Pays-Bas et des frontières de France, avec un recueil des plans des villes, sièges et batailles données entre les hauts alliés et la France”. Deze titel bevindt zich op de titelpagina van wat wordt beschouwd als de eerste editie van de bundel van Fricx. Deze editie verscheen in 1712, toen 23 van de 24 topografische kaarten van de zuidelijke Nederlanden klaar waren. De vierentwintigste kaart werd pas in 1727 gepubliceerd. Fricx voegde voortdurend kaarten toe en wijzigde voortdurend de geografische informatie op de bestaande kaarten, zoals valt te zien in de talrijke wijzigingen aan de inhoudstafel op de titelpagina, waarvan de datum echter nooit veranderde. Deze kaarten werden gebundeld tot een atlas. Vanuit cartografisch oogpunt bestaat de atlas trouwens uit twee tamelijk verschillende delen. Het eerste bevat topografische kaarten, het tweede stadsplannen en plannen van belegeringen en veldslagen. Het topografische gedeelte waarin de Zuidelijke Nederlanden staan afgebeeld werd uiteindelijk nog aangevuld met 4 topografische kaarten (totaal 28).

Het tweede deel van de atlas bevat 47 kaarten van slagvelden en van versterkingen, daterend van 1706 tot 1712. Sommige ervan werden gedrukt in het jaar waarin de veldslag plaatsvond en kunnen worden beschouwd als een soort militair verslag. De beide delen vormen dus een tamelijk bijzondere atlas. (Bron: naar: Wouter Bracke, Conservator van de Kaarten en Plannen bij de Koninklijke Bibliotheek van België (KBR) in Brussel). Via een samenwerking tussen de Koninklijke Bibliotheek van België (KBR) verkreeg het AGIV de mogelijkheid om de historische topografische kaarten te digitaliseren, te georefereren en ze raadpleegbaar te maken via geopunt.be, het geoportaal van GDI-Vlaanderen (geografische data-infrastructuur Vlaanderen). De intellectuele eigendomsrechten van de gegeorefereerde kaarten zijn gedeeld tussen AGIV en KBR.

Bron Koninklijke Bibliotheek van België (eigenaar)

Datum/versie Begin 18de eeuw

Vorm Analoog / Digitaal

Info http://www.kbr.be, www.geopunt.be, https://geo.onroerenderfgoed.be/

De kaarten van Graaf de Ferraris

Beschrijving De kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden werd opgenomen door J. de Ferraris tussen 1770 en 1778 en omvat 275 gekleurde kaartbladen op schaal van ca. 1/11 500. Bij deze kaarten horen ook beschrijvingen, de 'memoires'. Deze kabinetskaart werd opnieuw uitgegeven door het Gemeentekrediet op een gereduceerde schaal van 1/25 000.

De betekenis van deze kaart voor het landschapsonderzoek is bijzonder groot aangezien ze ten eerste de eerste uniforme gedetailleerde landsdekkende kaart is, en ten tweede omdat ze de situatie weergeeft op het einde van het Ancien Régime en dus net voor alle grote veranderingen die met de Industriële Revolutie op gang zouden komen. Daarom is deze kaart in de meeste gevallen geschikt als tijdsreferentie.


Het gebruik vergt toch enige omzichtigheid in de interpretatie en vergt de nodige cartografische basiskennis. De metrische fout op de kaart bedraagt ongeveer 10% (10 meter op 100 m) en de vervormingen nemen sterk toe naar het noorden van het land (Depuydt, 1991). De grafische weergave suggereert percelen, hetgeen echter niet het geval is.

De Ferrariskaarten hebben ook als basis gediend voor de opmaak van thematische (digitale) kaartlagen zoals het historisch bosbestand.

Behalve de kabinetskaart vervaardigde Ferraris ook een 'chorografische kaart van de Oostenrijkse Nederlanden' op schaal 1/86.400. Een dergelijke kaart werd ook opgemaakt door Jean-Baptiste de Bouge in 1789 (schaal 1/216.000).

Van al deze kaarten zijn digitale rasterbestanden beschikbaar.

Bron Osterreiches Staatsarchiv – Historical Maps of the Habsburg Empire

Datum/versie Einde 18de eeuw

Vorm Analoog / digitaal

Info www.ngi.be of www.geopunt.be

http://mapire.eu/en/map/fms-habsburg-netherlands/?zoom=8&lat=50.49323&lon=4.71103

www.cartesius.be

www.ngi.be

https://geo.onroerenderfgoed.be/

Kaarten van de 19de eeuw

In de 19de eeuw werd het grondgebied van België een drietal keren gekarteerd. Zo zijn er o.m. de topografische kaarten van Ph. Vandermaelen op schaal 1/20000 (ca. 1846-1854) en de eerste militaire topografische kaarten van het M.G.I. op schaal 1/20000 (tweede helft 19de eeuw, de kaarten van het Dépôt de la Guerre).

Zowel de kaart van Vandermaelen als de eerste militaire topografische kaarten zijn bijzonder belangrijk om de vele ingrijpende landschapsontwikkelingen in de 19de eeuw te kunnen volgen. Dit geldt o.m. voor de uitbreiding van de grootsteden, de ontwikkelingen langs de Noordzeekust en de ontwikkelingen ten gevolge van de mijnbouw in Limburg.

Voor de beginperiode van het kadaster zijn vooral de kaarten van Philippe-Christian Popp van belang (ca. 1850). Ze laten toe om een link te leggen tussen de landboeken en het huidige kadasternummer.

Topografische kaarten van Ph. Vandermaelen

Beschrijving Philippe Vandermaelen (1795-1869) begon zijn carrière met een werk van monumentale omvang: een Atlas universel, die hij tussen 1825 en 1827 publiceerde in veertig afleveringen van telkens tien folio’s. Onmiddellijk daarop begon hij aan een Atlas de l'Europe in 165 folio’s.In 1830 richtte Vandermaelen aan de poorten van de stad het Etablissement géographique de Bruxelles op. Toen België onafhankelijk werd, paste de cartograaf zijn productie aan. In slechts enkele maanden tijd realiseerde hij de eerste bladen van een Carte de la Belgique d'après Ferraris in 42 folio’s. Parallel leidde hij een grootschalige campagne voor het verzamelen van informatie op grond waarvan hij in 1831 kon beginnen met het uitgeven van de Dictionnaires géographiques spéciaux des provinces de la Belgique. Heel snel werd Vandermaelen de Belgische cartograaf bij uitstek. In 1831 kreeg hij van de regering de opdracht een Carte des frontières op te stellen op grond waarvan de onderhandelingen tussen België en Holland werden gevoerd. Het was het begin van een lange samenwerking tussen de overheid en deze privé-ondernemer. Vandermaelen kreeg de opdracht om na de grenzen ook de wegen, kanalen, spoorwegen en de telegraaf in kaart te brengen en daarna ook de mijnen en fabrieken, de algemene waterpassing en de ondergrond van België en de uitbreiding van Brussel. Hij profiteerde van zijn bevoorrechte relaties met de overheid om de hand te leggen op de handgeschreven plannen van de gemeentelijke kadasters. Hij verwierf ook de bestaande driehoeksmetingen. Hij stuurde zijn topografen uit naar de negen provincies om er de nodige opmetingen te doen en publiceerde twee topografische kaarten van België: de kaart op schaal 1:80.000 in 25 folio’s – een meesterwerk van de lithografie – was volledig voltooid in 1853, terwijl de 250 folio’s van de kaart op schaal 1:20.000 verschenen tussen 1846 en 1854, lang


vóór de kaart van het Krijgsdepot waarvan de eerste folio’s pas in 1865 van de persen rolden. Toen het Etablissement géographique de Bruxelles in 1880 voorgoed zijn deuren sloot verwierf de Koninklijke Bibliotheek van België het leeuwendeel van de immense productie (Bron: KBR).

Via een samenwerking tussen de Koninklijke Bibliotheek van België (KBR) verkreeg het AGIV de mogelijkheid om de topografische kaarten te digitaliseren, te georefereren en ze raadpleegbaar te maken via het geoportaal van GDI-Vlaanderen. De intellectuele eigendomsrechten van de gegeorefereerde kaarten zijn gedeeld tussen AGIV en KBR.

Bron Koninklijke Bibliotheek van België (eigenaar)



Info http://www.kbr.be, www.geopunt.be, https://geo.onroerenderfgoed.be/

Kaarten van het Dépôt de la Guerre

Beschrijving De originele en zogenaamde ‘primitieve’ plans van het kadaster waren op schaal 1:5.000 of 1:2.500 en werden tussen 1807 en 1836 opgesteld.

De kadasterplans werden tussen 1845 en 1855 tot op schaal 1:20.000 verkleind met het oog op de redactie van de eerste topografische kaart van het Koninkrijk België door het ‘Depôt de la Guerre et de la Topographie’ (Krijgs- en Topografiedepot), een voorganger van het NGI.De reeks kaarten bestaat uit 2683 ingekleurde bladen die de plattegronden weergeven van de Belgische gemeenten die in de periode 1845-1855 bestonden.




Info www.ngi.be

Kaarten van Philippe-Christian Popp

Beschrijving Tussen 1842 en 1879 begon Philippe-Christian POPP (1805-1879) met het ambitieuze project waarvoor Philippe VANDERMAELEN het initiatief had genomen en dat erin bestond om de kadasterplannen te tekenen van alle Belgische gemeenten die hij wenste te vulgariser, mettre à la portée de tout le monde et de toutes les bourses (vulgariseren en voor iedereen voor een bescheiden prijs beschikbaar te maken). Zijn dood in 1879 onderbrak de totstandkoming van zijn Atlas cadastral parcellaire de la Belgique [...]. Zijn weduwe Caroline-Clémence BOUSSART (1808-1891) voltooide de publicatie van de plannen voor de provincie Luik.

Het fonds telt ongeveer 1.800 plannen (waarvan sommige op meerdere folio’s), te vermeerderen met de 164 kadasterplannen van de Atlas cadastral du Royaume de Belgique die Philippe VANDERMAELEN publiceerde (Bron: KBR).

Bron Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen (AGIV)

Datum/versie ca. 1850


Info www.geopunt.be, https://geo.onroerenderfgoed.be/


Atlas van de buurtwegen14

Beschrijving In de periode 1843-1845 werden voor alle gemeenten leggers, openbare registers van de buurtwegen opgemaakt, die de geschiedenis zijn ingegaan als Atlassen der Buurtwegen. Bedoeling was een inventaris te maken van alle "openbare" wegen en "private wegen met een openbare erfdienstbaarheid". Per gemeente (149) werd een atlas opgemaakt, met uitzondering van de grote steden Antwerpen, Mechelen en Lier voor wat betreft het gedeelte "intra-muros" (stadskern).

Elke atlas (40x57 cm) bevat een overzichtsplan (schaal 1/10.000), ingekleurde detailplannen over telkens een dubbele pagina (schaal 1/2500), een "tableau général des communications vicinales", een lijst met "l'état des restitutions et emprises" en een "tableau indiquant les noms des propriétaires des parcelles attenantes aux communications vicinales". Elk perceel, gelegen naast een buurtweg, draagt een nummer dat kan gelinkt worden aan een toenmalig kadasternummer. Ruw geschat bevatten de atlassen 2500 dubbele pagina's detailplannen en 670 tabellen met wegkarakteristieken, deze laatste bevat gegevens zoals de (toenmalige) breedte van elke weg ("tableau général des communications vicinales").

In de loop der jaren werden talrijke wijzigingen (afschaffingen, verleggingen, bijklasseringen), op voordracht van de gemeenten, door de Bestendige Deputatie goedgekeurd. Bij elke beslissing hoort een plan (document van wijziging) dat apart bewaard wordt (achteraan in de atlas). Er zijn ongeveer 3500 documenten met wijzigingen.

Bron Vlaamse provincies

Datum/versie 1842-1845 / Wijzigingen op aparte leggers


Info www.geopunt.be, GIS-applicaties van de provincies, https://geo.onroerenderfgoed.be/

Gereduceerd kadaster

Beschrijving Het basisdocument van de Belgische cartografie bestaat uit de zgn. gereduceerde kadasterplans van het Krijgs- en Topografiedepot. Ze zijn gebaseerd op de verkleining van de zgn. "primitieve" kadasterplans van alle gemeenten van het eerste deel van de XIXde eeuw die toen al als gemeente werden opgericht. Er bestaat dus een plan voor iedere toenmalige (deel)gemeente. De 2.568 rasterbestanden die 2.425 gemeenten van toen afbeelden, zijn allemaal digitaal beschikbaar.


Datum/versie Eerste helft 19de eeuw


Info www.ngi.be

Atlassen van de onbevaarbare waterlopen

Beschrijving De wet van 7 mei 1877 belastte de provincies met de aanmaak per gemeente van een atlas van de onbevaarbare waterlopen en een bijhorende beschrijvende tabel. De opmaak

14 In 2014 werd, in opdracht van het agentschap Onroerend Erfgoed, een studie uitgevoerd voor ‘het opstellen van een typologie

van wegen met erfgoedwaarde in Vlaanderen, als referentiekader en het formuleren van criteria voor de waardering van de verschillende types wegen met erfgoedwaarde’ (Vannieuwenhuyze, B. en Van Herck, H., 2014). Het agentschap Onroerend Erfgoed heeft de intentie om deze typologie en criteria te gebruiken bij het onderzoek, de inventarisatie en de bescherming van landschappen in Vlaanderen.


gebeurde tussen 1878 en 1890. In principe berusten dubbels ervan in de gemeentearchieven.

De wet van 15 maart 1950 (gewijzigd door de wet van 16 februari 1954) en de Koninklijke Besluiten van 10 juni 1955 en 10 april 1956 belastten de provincies opnieuw met de aanmaak per gemeente van een atlas van de onbevaarbare waterlopen en een bijhorende beschrijvende tabel. Normaal berusten dubbels ervan in de gemeentearchieven. Sinds 1950 werden de onbevaarbare waterlopen in drie categorieën opgedeeld. Ruimings-, onderhouds- en herstellingswerken aan de waterlopen van eerste categorie werden (wisselend volgens de wetgeving) door de Staat of de Provincie uitgevoerd; aan waterlopen van tweede categorie (wisselend) door de Provincie of Gemeente; aan waterlopen van derde categorie door de Gemeente onder toezicht van de Provincie.

Bron Provincies / gemeenten

Datum/versie 1878-1890 /1954-1961

Vorm Analoog

Info Provincies / gemeenten

Oude geologische kaarten (1:40.000)

Beschrijving De kaarten hebben als achtergrond de topografische kaart (van circa 1900) en geeft naast geologische informatie tegelijkertijd historische informatie over die periode.

Bron Belgisch Geologische Dienst

Datum/versie 1:40.000 (1893-1905)

Vorm Analoog

Info Belgisch Geologische Dienst

Kadasterplans

Het Kadaster in België is in de eerste plaats een financieel instrument. Dit betekent dat de kadasterplans in feite als 'bijproducten' beschouwd worden. De meeste van die plans zijn dan ook zgn. 'eilandkaarten' met een lokale geometrische referentie. Het inpassen van een kadasterplan in een topografisch referentiestelsel is niet zonder meer mogelijk. In het algemeen kunnen kadasterplans niet als geometrisch correcte kaartdocumenten beschouwd worden. In een beperkt aantal gevallen, zoals bij een (ruil)verkaveling, worden nieuwe perceelskaarten opgemeten die wel in het algemene geografische referentiestelsel inpassen. Deze kaarten kunnen als correcte grootschalige kaarten gebruikt worden.

De gemeenten beheren de kadasterplans en zorgen ook voor de bijwerking ervan die ze aan het Nationale Kadaster doorspelen. Voor ruilverkavelingen, landinrichtings- en natuurinrichtingsprojecten gebeurt dit door de Vlaamse Landmaatschappij.

De inhoudelijke informatie van de kadasterplans is echter wel van betekenis. Ze geven een beeld van de bezitspercelering die relevant kan zijn om het cultuurhistorisch ontwikkelingstype van het landschap te bepalen. Op luchtfoto's en orthofotokaarten ziet men immers alleen de gebruikspercelering die soms sterk kan afwijken van de bezitsstructuur.

Actuele kadasterplans zijn ook digitaal beschikbaar en wel onder twee vormen: een gescande en een gevectoriseerde versie.

KADSCAN


Beschrijving De gescande kadastrale perceelsplans zijn een kopie van de originele bijgevoegde plans van de AKRED (Administratie van het Kadaster, de registratie en de domeinen) of nu de FOD Financiën A.A.P.D (Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie). Bijkomend werden deze plans met variabele, middenschalige nauwkeurigheid plansgewijs in het Lambert-coördinatenstelsel gegeorefereerd. Een ankerpunt met de perceelsidentificatie werd ter hoogte van het gescande perceel toegevoegd.

KADSCAN (2002) is een geactualiseerde versie van de eerste KADSCAN-bestanden.Beide datasets zijn verkrijgbaar per gemeente of voor gans Vlaanderen. KADSCAN (2004), een nieuwe actualisatie, is slechts verkrijgbaar voor 190 gemeenten.

De KADSCAN kaarten zullen in de toekomst niet meer worden geactualiseerd.

Bron FOD Financiën

Datum/versie 2002, 2004

Vorm Digitaal

Info www.agiv.be

KADVEC

Beschrijving KADVEC-bestanden zijn een plangetrouwe vectorisering van de kadastrale perceelsplans op basis van KADSCAN. Dit project werd uitgevoerd in samenwerking met de FOD Financiën A.A.P.D. De eerste uitgave gebeurde eind 2004 en dit voor 73 gemeenten (kadastrale toestand 1.1.2003).

Het KADVEC-project werd stopgezet, gezien het CADMAP-project van het Kadaster nu jaarlijks de gebruikers van een bijgewerkt CADMAP-product voorziet.

Bron FOD Financiën


Vorm Digitaal

Info www.agiv.be

Bodemgebruikskaart

Bodemgebruiks- en bodembedekkingskaart

Beschrijving In 1995 werd gestart met de ontwikkeling van een eerste versie van het 'Bodemgebruiksbestand Vlaanderen'. Deze versie was een allereerste stap in een lange reeks van gelijkaardige bestanden. Bedoeling was een opvolgingssysteem te ontwikkelen om het bodemgebruik in Vlaanderen op een kleinschalige manier te volgen en zodanig evoluties af te leiden. Nu is er dus de tweede versie van het 'Bodemgebruiksbestand Vlaanderen'. Een belangrijke wijziging in de tweede versie ten opzichte van de eerste is het onderscheid tussen twee verschillende bestanden, een bodembedekkingsbestand en een bodemgebruiksbestand.

Bodembedekking is de biofysische toestand van de aardoppervlakte. Oorspronkelijk verwees de term uitsluitend naar de vegetatie die de bodem bedekte, maar menselijke structuren zoals bebouwing worden ook bij bodembedekking ingedeeld. Bodemgebruik slaat op de manier waarop de biofysische attributen van het aardoppervlak door de mens worden gemanipuleerd en op de doelstelling voor welke de bodem door de mens gebruikt wordt.

Het grote belang van de Bodembedekkingskaart Vlaanderen situeert zich op het vlak van de schatting van de bebouwde oppervlakte in Vlaanderen. Nauwkeurige cijfers in verband met bosgebieden en het landbouwareaal zijn reeds voorhanden. Denk maar aan de bosinventaris die opgesteld werd door AMINAL, Bos & Groen of de jaarlijkse inventaris van de landbouwpercelen van de Vlaamse Landmaatschappij. Nauwkeurige statistieken in


verband met de reële bebouwde oppervlakte ontbreken in Vlaanderen. Het bodembedekkingsbestand neemt uitsluitend de reële bebouwde oppervlakte in rekening.

De informatie die deze kaart geeft, is kleinschalig van aard. Dit heeft een belangrijke implicatie: de informatie die men haalt uit een groter gebied zoals bijv. een provincie of het volledige Vlaamse Gewest zal nauwkeuriger zijn dan de informatie die men tracht te halen uit bijv. een bepaalde buurt of zelfs op perceelsniveau. Dit wordt duidelijk bij het inzoomen op het digitale bestand. Naarmate men meer en meer inzoomt, zal op een bepaald ogenblik de samenhang tussen de verschillende bodemgebruikstypes verdwijnen. Het valt dan ook sterk af te raden deze kaart voor lokale studies te gebruiken.


Datum/versie 2001

Vorm Digitaal

Info www.geopunt.be

Landschapskenmerkenkaart

Landschapskenmerkenkaart

Beschrijving De landschapskenmerkenkaart is het resultaat van de aanvullende inventaris van de ruimtelijke landschapskenmerken van bovenlokaal belang in Vlaanderen.

De geïnventariseerde ruimtelijk structurerende landschapselementen en -kenmerken zijn zowel van fysische (reliëf, hydrografie,...), biotische (planten, struiken, bomen, cultuurgewassen,...) of menselijke (nederzettingsgeografie, landname en kolonisatie, wonen en werken, landbouw en industrie, verkeer en transport,...) aard.

De term "ruimtelijk structurerend landschapskenmerk" is geoperationaliseerd aan de hand van 3 criteria: het kenmerk heeft door zijn aanwezigheid een invloed op de opbouw, ruimtelijke configuratie; het is visueel dominant aanwezig en het heeft een bakenfunctie; het is typisch oriënterend voor een bepaalde streek.

De kartering van de belangrijke landschapskenmerken is uitgevoerd op kaartschaal 1 : 50 000.

Bron Agentschap Onroerend Erfgoed

Datum/versie 2002

Vorm digitaal

Info www.geopunt.be

Landschapscomposietkaart

Landschapscomposietkaart

Beschrijving Een landschapscomposietkaart vertrekt vanuit dezelfde invalshoeken als bijvoorbeeld de Landschapsatlas en de landschapskenmerkenkaart, maar integreert ze tot één kaartbeeld. Bovendien maakt een landschapscomposietkaart een verdere opdeling volgens type van element. Een puntvormig, vlakvormig of lijnvormig element wordt verder opgekleurd volgens type zodat meteen duidelijk is over welk type van element het gaat. Op die manier wordt de leesbaarheid van het landschap verhoogd. Er kunnen immers relaties worden gelegd tussen verschillende voorkomende landschapselementen (bvb typische hoeves (punten) met achterliggende plaggengronden (vlakken) en verderop historisch constante heide (vlakken) en nog verderop historisch constant bos (vlakken).

Momenteel beschikken 3 Vlaamse provincies over een dergelijke kaart, die echter niet op dezelfde wijze werd opgesteld.


Bron Provincie Antwerpen, Provincie West-Vlaanderen, Provincie Limburg

Datum/versie s.d.

Vorm Digitaal

Info Betrokken provincies

Bodemkaart

Bodemkaart van België

Beschrijving De bodemkundige kaart voor België werd opgemaakt tussen 1950 en 1970 en is gebiedsdekkend. Hierdoor zijn de gegevens niet steeds meer actueel. De digitale kaart geeft de bodemseries en bodemeigenschappen weer op 1/20 000 en is een reductie van de oorspronkelijke analoge kaart (minder informatie). De kaarten worden regelmatig gecontroleerd en aangepast.

De oude analoge kaarten werden gekarteerd op 1/5000 en weergegeven op schaal 1/20.000.

Bron ALBON - Dienst Land en Bodembescherming

Datum/versie 1947-1973, regelmatige beperkte actualisaties

Vorm Digitaal / analoog

Info www.geopunt.be

www.dov.vlaanderen.be

Geologische en geomorfologische kaarten

Tertiair Geologische kaart van België

Beschrijving De Tertiair geologische kaart van België is voor Vlaanderen beschikbaar onder digitale vorm op schaal 1/50 000. Oudere versies analoog.

Bron ALBON - Dienst Ondergrond Vlaanderen

Datum/versie 2001

Vorm Digitaal

Info www.dov.vlaanderen.be

Kwartair Geologische kaart van België

Beschrijving De systematische kartering van het kwartair op schaal 1/50.000 werd onder impuls van de administratie Economie, afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie van het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, in 1993 opgestart.

De Kwartair geologische kaart van België is voor Vlaanderen opgemaakt onder digitale vorm op schaal 1/50 000. Ze is echter niet gebiedsdekkend gedetailleerd beschikbaar. Het betreft hier echter een meer veralgemenende versie van de analoge kaart. De kwaliteit van een aantal kaartbladen is in sommige gevallen matig tot slecht.


Bron ALBON - Dienst Ondergrond Vlaanderen


Vorm Analoog / Digitaal

Info www.dov.vlaanderen.be

Geomorfologische kaart van België

Beschrijving De geomorfologische kaarten accentueren de reliëfvormen en geven een indicatie over het ontstaan van het landschap en de ouderdom van de reliëfvormen. Aangezien de meeste reliëfvormen in Vlaanderen in het Quartair tot stand kwamen, geven dergelijke geomorfologische kaarten belangrijke aanwijzingen over de quartairgeologische gesteldheid. Enkel kaartblad 12 en 30 zijn digitaal gepubliceerd. Ze geven duiding rond morfologie bij de toelichtingsteksten van de kwartairgeologische kaart 1/25.000 en 1/50.000.

Er is in Vlaanderen een vrij onvolledige set (analoge) geomorfologische kaarten beschikbaar, aanvankelijk op schaal 1/20.000 opgemaakt, meer recent op schaal 1/50.000.

- De Moor, G., Mostaert, F., Libeer, L., Moerdijk, H., Van Den Abeele, V. (1993). Geomorfologische Kaart van België, Kaartblad Oostende. Nationaal Centrum Geomorfologisch onderzoek: Brussel, Belgium.

- Binnen de ecosysteemvisie voor de Vlaamse kust werd een geomorfologische kaart opgesteld: Provoost en Hofman (1996). Ecosysteemvisie voor de kust, schaal 1/20000.

- Mostaert F. (1988). De geologische en geomorfologische gesteldheid van de Brugse binnenstad (in Brugge onder-zocht).

- Geomorfologische kaart Turnhout (kaartblad 8) (1982-1985), schaal 1/50.000.

- De Moor (1995). Geomorfologische kaart van België, Kaartblad Lokeren, schaal 1:50.000. Nationaal Centrum Geomorfologisch Onderzoek.

- Paulissen, E (1973): De morfologie en de kwartairstratigrafie van de Maasvallei in Belgisch Limburg. Verhandeling van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, 266p.

- Vanmaercke-Gottigny M. C. (1967). De geomorfologische kaart van het Zwalmbekken.

Bron Nationaal Centrum voor Geologisch Onderzoek, NGI

Datum/versie 1993


Info www.ngi.be

Vlaamse hydrografische atlas (VHA)

VHA-bestanden

Beschrijving De databank van de Vlaamse Hydrografische Atlas omvat diverse datasets rond oppervlaktewater zoals o.a. limnigrafen, waterloopassen, ambtsgebieden van polders en wateringen e.d.. Daarnaast bevat de atlas bestanden zoals de grondwaterkwetsbaarheidskaart en de beschermingszones rond de grondwaterwinningen voor drinkwater. De meeste gegevens zijn bedoeld voor gebruik op 1/5 000.

Dit bestand wordt bijgehouden in een samenwerkingsverband van de Vlaamse provincies en Vlaams-gewestelijke instellingen, waarbij de Afdeling Operationeel Waterbeheer van de


VMM als centrale beheerder optreedt. Alle wijzigingen in waterlopen worden gecentraliseerd en in de beheersomgeving opgenomen.

Bron Vlaamse Milieumaatschappij - Afdeling Operationeel Waterbeheer


Vorm Digitaal

Info www.geopunt.be

4.2 Inventarissen en databanken

Inventarissen en databanken van het agentschap Onroerend Erfgoed

Door de jaren heen zijn er meerdere wetenschappelijke inventarissen opgemaakt over bouwkundig, landschappelijk en archeologisch erfgoed. Daarnaast zijn er ook enkele thematische inventarissen gerealiseerd: over historische tuinen en parken, houtige beplantingen met erfgoedwaarde en orgels. De meeste zijn te raadplegen op de inventariswebsite https://inventaris.onroerenderfgoed.be. De inventarissen zijn de wetenschappelijke ruggengraat voor het behoud en beheer van waardevol onroerend erfgoed in Vlaanderen. Ze geven niet alleen een zicht op de rijkdom aan onroerend erfgoed.

Als items uit de inventarissen zijn vastgesteld, hangen daar ook rechtsgevolgen aan vast (zie brochure nieuwe regelgeving en §3.4.2.1). De inventarissen zijn ook beschikbaar via het geoportaal van het agentschap Onroerend erfgoed (https://geo.onroerenderfgoed.be).

Het agentschap Onroerend Erfgoed stelt een geïntegreerde databank ter beschikking waar alle informatie over erfgoed samengebracht wordt, van zowel wetenschappelijke inventarisaties, beschermingen als vaststellingen.

Databank beschermd erfgoed

Beschrijving Via de website van het agentschap Onroerend Erfgoed kan men de databank raadplegen van alle beschermde monumenten, landschappen, stads- of dorpsgezichten, varend erfgoed en archeologische zones. Voor elk item zijn het adres, de datum van het beschermingsbesluit, het objectnummer en de kadastergegevens opgenomen. Verder kunnen ook de beschermingsbesluiten geraadpleegd worden.

Een overzichtskaart is beschikbaar via het geoportaal onroerend erfgoed.



Vorm Digitaal

Info www.onroerenderfgoed.be

www.geo.onroerenderfgoed.be

www.geopunt.be

Wetenschappelijke inventarissen

De wetenschappelijke inventarissen brengen het Vlaamse onroerend erfgoed in kaart en vormen zo een gids voor het erfgoed in Vlaanderen.

- Inventaris van het bouwkundig erfgoed*


- Landschapsatlas*

- Inventaris van houtige beplantingen met erfgoedwaarde*

- Inventaris van historische tuinen en parken*

- Inventaris van de archeologische zones*

- Inventaris van het varend erfgoed

- Centrale archeologische inventaris

Deze inventarissen worden hier achtereenvolgens besproken. De inventarissen aangeduid met een * kunnen vastgesteld 15 worden.

Inventaris bouwkundig erfgoed

Beschrijving De inventaris van het bouwkundig erfgoed, vroeger gepubliceerd onder de naam ‘Bouwen door de eeuwen heen’ heeft drie doelstellingen:

- Vooreerst wil deze inventaris een beschermingsinstrument zijn als uitgangspunt voor het beschermen van monumenten, stads- en dorpsgezichten. De verzamelde basisdocumentatie geeft immers een beter overzicht van het bestaande bouwkundig erfgoed en vergemakkelijkt elke evaluatie voor mogelijke beschermingsvoorstellen.

- Vervolgens wil deze inventaris een gids zijn voor de architectuur van de streek.

- Tenslotte wil deze inventaris door een eerste, uiteraard, verbeterbaar overzicht te geven van het bouwkundig erfgoed, een uitgangspunt vormen voor het nog steeds onontbeerlijk verder wetenschappelijk onderzoek.

Met de opmaak van de inventaris werd begonnen in 1971 (arrondissement Leuven). Met uitzondering van enkele Oost-Vlaamse gemeenten en een deel van West-Vlaanderen is de inventaris gebiedsdekkend. Voor de oudste delen werd intussen een herinventarisatie gestart.

De gegevens van de inventaris zijn digitaal beschikbaar op de website van het agentschap Onroerend Erfgoed.

Kaarten zijn beschikbaar via het geoportaal onroerend erfgoed.

De vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed

De vaststelling van de inventaris van het bouwkundig erfgoed bepaalt éénduidig in een overzichtelijke lijst per gemeente het gebouwd patrimonium van Vlaanderen. Aangezien de visie op onroerend erfgoed doorheen de jaren evolueert en het patrimonium in Vlaanderen onderhevig is aan veranderingen zoals verbouwingen, sloop en adreswijzigingen, is regelmatige actualisatie van de vastgestelde inventarisgegevens aangewezen.

Zolang een onroerend goed enkel in de wetenschappelijke inventaris is opgenomen, maar niet is vastgesteld, zijn hieraan geen rechtsgevolgen gekoppeld. Of iets is vastgesteld, is terug te vinden in de databank.


Datum/versie Inventarisatie aan de gang sinds ’70. Permanente actualisatie.

Vorm Digitaal / Analoog (boekenreeks ‘Bouwen door de eeuwen heen’16)



15 Een van de instrumenten die de Vlaamse overheid kan inzetten om onroerend erfgoed te behouden, is de vaststelling van een

inventaris. Hierdoor worden een aantal rechtsgevolgen van kracht voor deze inventarisitems (zie ook §3.4.2.1). Ook kunnen items die zijn opgenomen in een vastgestelde inventaris dienen als basis voor de afbakening van een erfgoedlandschap in een RUP. Zolang een onroerend goed enkel in de wetenschappelijke inventaris is opgenomen, maar niet is vastgesteld, zijn hieraan geen rechtsgevolgen gekoppeld.

16 Niet geactualiseerd


Landschapsatlas

Beschrijving De landschapsatlas is een wetenschappelijke inventaris van waardevolle landschappen in Vlaanderen. De inventaris geeft een overzicht van historische landschapselementen, structuren en gehelen. De relicten zijn afkomstig van verschillende periodes en geven aan hoe het landschap gegroeid is.

In de landschapsatlas vind je onder meer ‘ankerplaatsen’ terug. Dat zijn vanuit een erfgoedperspectief de meest waardevolle landschappelijke ensembles. In het verleden konden ankerplaatsen aangeduid worden. Met het Onroerenderfgoeddecreet is een ‘aanduiding’ niet meer mogelijk. Wel kunnen alle items uit de landschapsatlas vastgesteld worden in de vastgestelde landschapsatlas.

De Landschapsatlas bestond oorspronkelijk (2001) uit een set digitale kaarten, opgemaakt als GIS-lagen en gekoppeld aan een databank met beschrijvingen van de relicten. Het agentschap ontsluit de landschapsatlas digitaal via de inventariswebsite. Hierin zijn alle ankerplaatsen opgenomen, alsook verschillende landschapselementen.

Ankerplaatsen die onder de oude regelgeving werden aangeduid, zijn gelijkgesteld met een item uit de vastgestelde landschapsatlas, waaraan een onroerenderfgoedrichtplan gekoppeld is.

De Landschapsatlas is in 2001 voor de eerste maal beschikbaar gesteld. In de periode van 2006 tot nu werden een heel aantal ankerplaatsen 'aangeduid'. Deze zijn in uitvoering van het Onroerenderfgoeddecreet gelijkgesteld met een vastgesteld inventarisitem uit de Landschapsatlas.


Datum/versie Toestand 1990 (actualisatie 2000-2003)

Vorm Digitaal (gedeeltelijk beschikbaar)



http://onroerenderfgoed.github.io/la2001/relictzones/index.html

Inventaris van houtige beplantingen met erfgoedwaarde

Beschrijving Bij de inventarisatie van houtige beplantingen met erfgoedwaarde wordt op zoek gegaan naar beplantingsvormen die representatief zijn voor het werk van de mens, van de natuur of van beide samen. De opgenomen struiken en bomen vertellen hoe onze voorouders beplantingen gebruikten in bijgeloof en rituelen, voor het esthetische genot, om de grond te draineren, …

Deze inventaris startte in 2006 met het onderzoek van waardevolle erfgoedbomen en erfgoedstruiken die gemeld werden. Daarna volgde de inventarisatie van telkens één gemeente per provincie om de methodologie op punt te zetten. Vanaf oktober 2014 wordt de inventaris geleidelijk aan ontsloten op de inventariswebsite.

Deze inventaris kan vastgesteld worden.


Datum/versie In opbouw sinds 2006, permanente actualisatie

Vorm Digitaal



Inventaris van historische tuinen en parken in Vlaanderen

Beschrijving In de inventaris van historische tuinen en parken vind je zowel bescheiden voortuinen en villatuinen als stadsparken en kasteeldomeinen. Bij elk item wordt de aanleg en evolutie geschetst, aan de hand van kaarten, iconografisch materiaal, literatuur- en terreinonderzoek.


Deze inventaris startte in 1994 met een geografisch onderzoek van 66 gemeenten uit de provincies Limburg en Vlaams-Brabant, wat uitmondde in de tiendelige reeks M&L-Cahiers onder de titel “Historische tuinen en parken van Vlaanderen”.

In de periode 2013-2016 worden de inventarisgegevens ontsloten in de digitale inventaris, aangevuld met een thematische inventaris van tuinen en parken die stammen van vóór de Eerste Wereldoorlog in de frontzone.




Vorm Digitaal



De Centrale Archeologische Inventaris (CAI)

Beschrijving De centrale archeologische inventaris (CAI) is de inventaris van gekende archeologische vindplaatsen in Vlaanderen.

In de CAI vind je informatie over toevalsvondsten, prospectievondsten, opgegraven sites, resultaten van proefsleuvenonderzoek…. Deze gegevens vormen een aanzet voor de opmaak van archeologische zones, beschermingen en het behandelen van bouwaanvragen.

Het overzichtskarakter van de CAI stelt onderzoekers in staat om blinde vlekken in de archeologische kennis aan te duiden. Vanwege de aard van de informatie is de databank enkel voor professionele gebruikers toegankelijk.

De CAI is slechts toegankelijk voor een beperkt aantal gebruikers. MER-deskundigen voor archeologie kunnen toegang krijgen tot de online toepassing mits aanvraag bij het agentschap Onroerend Erfgoed. Toegang vragen doe je bij [email protected]. Je ontvangt je login nadat je de gebruikersovereenkomst hebt ondertekend.

Volgende professionele gebruikers krijgen toegang tot de CAI, nadat ze de infosessie archeologie hebben gevolgd:

- Ruimtelijk planners

- MER-deskundigen, milieuadviseurs

- Stedenbouwkundige ambtenaren

- Ambtenaren van het departement Landbouw en Visserij, het Agentschap voor Natuur en Bos, Vlaamse Landmaatschappij, …

Daarnaast kunnen archeologen en student-archeologen zonder deze opleiding toegang krijgen tot de CAI.



Vorm Digitaal (beperkte toegang)



Inventaris van archeologische zones

Beschrijving Een archeologische zone is een zone waar op basis van waarnemingen en wetenschappelijke argumenten onderbouwd kan worden dat ze met hoge waarschijnlijkheid archeologische waarde heeft (Onroerenderfgoeddecreet).

De inventaris van archeologische zones brengt in kaart in welke gebieden archeologische resten of sporen in de grond zitten. Bij de selectie van zones spelen twee elementen een belangrijke rol: er moet een goede aanwijzing zijn voor de aanwezigheid van archeologisch erfgoed en er moet een goede aanwijzing zijn dat dit erfgoed nog voldoende goed bewaard is om archeologische waarde te hebben.


De afbakening van archeologische zones gebeurt op basis van archeologische waarnemingen, landschappelijke, topografische, bodemkundige, historische en andere gegevens.

De afgebakende archeologische zones bieden zeker geen exhaustieve afbakening van ‘hét archeologisch erfgoed’ in Vlaanderen. Door nieuw onderzoek komen er voortdurend zones bij. Ook kan een archeologische zone worden geschrapt uit de vastgestelde inventaris van archeologische zones als ze niet voldoende goed bewaard is. Nieuwe inzichten kunnen er ook toe leiden dat een archeologische zone ruimer of nauwer wordt afgebakend.

De inventaris kan vastgesteld worden. Momenteel werden 58 historische stadskernen vastgesteld als archeologische zone.



Vorm Digitaal



Inventaris van zones waar geen archeologisch erfgoed verwacht wordt

Beschrijving Ook de zones waar geen archeologisch erfgoed verwacht wordt, werden in kaart gebracht (geen onderdeel van de inventaris). Dit is mogelijk het geval wanneer in het verleden intensief archeologisch opgravingswerk werd uitgevoerd of de bodem zodanig is verstoord dat het eventuele archeologisch erfgoed vernield is (ca 1,95% van de Vlaamse ondergrond is zo al afgebakend).



Vorm Digitaal



Inventaris van het varend erfgoed

Beschrijving De inventaris van het varend erfgoed geeft een overzicht van de vaartuigen met erfgoedwaarde die zowel op het droge als in het water in Vlaanderen bewaard zijn.

In de digitale inventaris van het varend erfgoed komen alle soorten vaartuigen aan bod, gaande van statige zeegaande jachten tot de werkpaarden van de binnenvaart. Er zijn vaartuigen geïnventariseerd daterend vanaf de late 19de eeuw tot ongeveer 1970. Voor elk item wordt getracht aan de hand van foto’s, een eventueel plaatsbezoek, literatuur- en archiefonderzoek de belangrijkste gegevens weer te geven over de geschiedenis, aandrijving, afmetingen en bouw van het vaartuig. De huidige eigenaar van het vaartuig wordt, behoudens enkele uitzonderingen, niet weergegeven om privacy redenen.

Vaartuigen zijn uiteraard roerend. Daarom is het mogelijk dat een vaartuig tijdens de inventarisatiecampagne niet werd ontdekt omdat het niet op zijn plaats lag. De databank zal in de komende jaren daarom regelmatig worden aangevuld met geactualiseerde en bijkomende onderzoeksresultaten.




Vorm Digitaal

Info www.maritieme-archeologie.be


Databank historische orgels in Vlaanderen

Beschrijving De inventarisatie van het orgelpatrimonium in Vlaanderen vindt plaats sedert 1972.

Eerst werden de orgels in bidplaatsen die vallen onder publiek recht geïnventariseerd (parochiekerken onder beheer van kerkfabrieken, begijnhofkerken onder beheer van een OCMW of een andere openbare instelling, etc.). Vervolgens kwamen de orgels in bidplaatsen onder privaat recht (kloosterkerken, etc.) aan de beurt.

Dit inventarisatiewerk vindt zijn weerslag in de vijf boekdelen die sinds 1974 verschenen zijn in de reeks 'Het Historisch Orgel in Vlaanderen'. De informatie uit deze boeken is gedigitaliseerd en kan geraadpleegd worden op de themasite over het orgel.


Datum/versie In opbouw sinds 1972, permanente actualisatie

Vorm Digitaal, analoog



Inventaris van het wereldoorlogerfgoed

Beschrijving Van 2002 tot en met 2005 werd een inventaris gemaakt van de materiële overblijfselen uit Wereldoorlog I in de Westhoek. Deze inventaris was een gemeenschappelijk project van de Vlaamse Gemeenschap en de provincie West-Vlaanderen in het kader van de (momenteel lopende) procedure om de Wereldoorlog I relicten in dit gebied te laten erkennen als UNESCO-Werelderfgoed en het project "De Westhoek: oorlog en vrede" van de provincie West-Vlaanderen.

De focus van de inventaris van het wereldoorlogerfgoed ligt op de zogenaamde Westhoek (Alveringem, De Panne, Diksmuide, Heuvelland, Hooglede, Houthulst, Ieper, Koekelare, Koksijde, Kortemark, Langemark-Poelkapelle, Lo-Reninge, Mesen, Moorslede, Nieuwpoort, Poperinge, Staden, Veurne, Vleteren, Wervik, Zonnebeke). Het project omvat ook gegevens uit aangrenzende gemeenten, namelijk Gistel, Hooglede en Menen.

De inventaris bevat in de eerste plaats de nog aanwezige relicten van de Eerste Wereldoorlog langsheen de frontlijn en in het niet-bezette gebied van West-Vlaanderen. Omdat bepaalde sites of relicten in de Tweede Wereldoorlog opnieuw werden gebruikt, zijn ook die erin te vinden. Ook monumenten, begraafplaatsen en graven werden opgenomen – ongeacht wanneer ze tot stand kwamen: tijdens of (lang) na de Eerste Wereldoorlog.

De lijst van opgenomen relicten is zeer lang en gevarieerd: het gaat om militaire begraafplaatsen, perken voor oudstrijders, spoorweginfrastructuur, observatieposten, loopgravenstelsels, deep-dugouts, bunkers, noodwoningen, oude wegwijzers, musea en gedenktekens zoals demarcatiepalen, standbeelden, vredesbomen, naamstenen en gedenkkapellen.

Bron Agentschap Onroerend Erfgoed en provincie West-Vlaanderen

Datum/versie 2002-2005, permanente actualisatie

Vorm Digitaal



Databank maritiem erfgoed

Beschrijving Deze databank bevat een grote hoeveelheid informatie over het maritiem erfgoed in Vlaanderen. Het is de bedoeling om in deze databank zo veel mogelijk informatie samen te brengen over het archeologisch erfgoed in de Belgische territoriale zee, het Belgisch continentaal plat en op de bodem van de Vlaamse rivieren met de informatie over het aan land gesitueerde maritieme deel van het bodemarchief in Vlaanderen. De informatie


omtrent dit archeologisch erfgoed is tot op heden immers sterk verspreid over diverse overheidsdiensten, wetenschappelijke instellingen, duikers, vissers, particulieren… Bezoekers kunnen de databank raadplegen via een interactieve webapplicatie. Geregistreerde bezoekers kunnen digitaal informatie toevoegen aan de databank.

Bron Agentschap Onroerend Erfgoed, provincie West-Vlaanderen

Datum/versie Toegankelijk sinds 2006, permanente actualisatie

Vorm Digitaal

Info www.maritieme-archeologie.be/


4.3 Fotografische bronnen

Luchtfoto’s

Er moet onderscheid gemaakt worden tussen:

- stereoscopische luchtfoto's

- vergrote (ontschrankte) luchtfoto's

- orthofotokaarten

- oblieke foto's

De informatiewaarde van luchtfoto's hangt ook af van de gebruikte opnamekenmerken. De opnameschaal bepaalt in belangrijke mate de grondresolutie en de stereoscopische drempel.

Stereoscopische luchtfoto's vormen de basis voor de aanmaak van de topografische kaarten. Ze laten als enig document toe een driedimensionele weergave van het landschap te geven. Hun gebruik vergt echter de kennis van de beginselen van de luchtfoto-interpretatie. Luchtfoto's vertonen belangrijke (geometrische) vertekeningen waardoor ze niet als precieze kaarten gebruikt kunnen worden.

De foto-informatie moet door fotogrammetrische restitutie geometrisch ingepast worden. Dit kan gebeuren door de relevante gegevens tijdens de restitutie over te tekenen tot lijnkaarten, of door de productie van orthofoto's.

Orthofotokaarten zijn mozaïeken van luchtfoto's die differentieel ontschrankt zijn geworden. Orthofotokaarten zijn voor Vlaanderen geometrisch precies en correct ingepast in het Lambert 72 referentiesysteem.

Een digitale orthofotobedekking wordt gedefinieerd als zijnde een visuele informatielaag waarop het reële landgebruik op het moment van de fotografische luchtopname wordt weerspiegeld. Orthofoto's worden vaak gebruikt als achtergrondlaag om afgeleide bestanden te produceren ten behoeve van diverse beleidsdomeinen waaronder de ruimtelijke ordening, milieubeleid, openbare werken, enz. De digitale orthofoto’s zijn gebaseerd op luchtopnamen met diverse grondresoluties. Het product wordt aangevuld met een dataset 'vliegdagcontour' die voor ieder deel van de orthofotomozaïek de opnamedatum weergeeft.

Afzonderlijke verticale luchtfoto's kunnen ook vergroot en eventueel ontschrankt worden. Hierdoor bekomt men een handige fotografische achtergrond voor het aangeven van thematische gegevens.

Oblieke luchtfoto's bestaan in de meest uiteenlopende formaten. Ze zijn geometrisch sterk vertekend doch restitueerbaar mits geo-rectificatie op basis van voldoende referentiepunten. De grote flexibiliteit bij de opnamecondities maakt echter dat ze bijzonder waardevolle informatie kunnen verzamelen over efemere verschijnselen. Ze worden dan ook gebruikt voor de detectie van archeologische sporen en microvariaties in de bodem en vegetatie. Landschappelijk bieden ze zeer bruikbare holistische overzichten van cultuurhistorische patronen.


Kleurenortho’s (orthofotomozaïeken)

Beschrijving De aanmaak van een orthofotobedekking verloopt per (halve) provincie in vier stappen: ten eerste de realisatie van fotografische luchtopnamen in kleur op schaal 1/12.000, ten tweede het scannen aan hoge resolutie van de originele filmrollen, ten derde de feitelijke orthofotoproductie en ten vierde de distributie van de eindproducten naar de gebruikers toe. Afhankelijk van de beoogde toepassingen wordt de mate van detail (de resolutie) van de orthofotomozaïeken bepaald.

- De kleinschalige orthofotomozaïeken zijn vaak oudere orthofotomozaïeken die met minder technische mogelijkheden werden ingewonnen. Deze producten hebben daarom de laagste resolutie, namelijk 1m.

- De middenschalige orthofotomozaïeken op basis van winteropnamen moeten zo breed mogelijk inzetbaar zijn en worden daarom aangeboden met een pixelresolutie van 25cm.

- Voor de middenschalige orthofotomozaïeken met zomeropnamen is het van belang dat volledig Vlaanderen op een zo kort mogelijke tijdspanne ingewonnen wordt. Daarom wordt de pixelresolutie verlaagd tot 40cm zodat de fotovlucht sneller kan uitgevoerd worden.

- De grootschalige orthofotomozaïeken tot slot willen een zo gedetailleerd mogelijk beeld van de werkelijkheid weergeven en worden, op enkele uitzonderingen na, op 10cm resolutie aangemaakt.

Orthofotomozaïeken hebben zowel een belangrijke actualiteitswaarde als een historische waarde. Het AGIV wil dan ook alle datasetreeksen waarover ze beschikt, blijvend ter beschikking stellen voor een breed publiek. Aan de andere kant wil men ook voorzien in een regelmatige update van de datasetreeksen.

- Orthofotomozaïek, kleinschalig, zomeropnamen: Momenteel beschikt het AGIV over 1 reeks die in de periode 1979-1990 werd ingewonnen. Het AGIV is op zoek naar andere historische series om deze reeks verder aan te vullen.

- Orthofotomozaïek, middenschalig, winteropnamen: tussen 2001 en 2011 werden drie gebiedsdekkende inwinningen voor Vlaanderen gerealiseerd met een driejaarlijkse updatecyclus; vanaf 2012 voorziet het AGIV in een jaarlijkse update.

- Orthofotomozaïek, middenschalig, zomeropnamen: momenteel is voor deze datasetreeks nog geen vaste updatecyclus bepaald, een opname van 2009 en van 2012 zijn ter beschikking.

- Orthofotomozaïek, grootschalig, winteropnamen: grootschalige orthofotomozaïeken worden aangemaakt in het kader van andere projecten. Intussen is volledig Vlaanderen al aan bod gekomen voor de aanmaak van het GRB en is deze dataset gebiedsdekkend. Samen met de inwinning van het DHMV-II (2013 tot en met 2015) zullen ook grootschalige orthofotomozaïeken aangemaakt worden. Daarnaast zijn er nog fragmentarisch oudere orthofotomozaïeken.

Bron Agentschap Geografische Informatiesystemen Vlaanderen, provincies


Vorm Digitaal

Info www.geopunt.be , https://geo.onroerenderfgoed.be/

Luchtfoto’s NGI

Beschrijving Sinds 1949 maakt het Nationaal Geografisch Instituut regelmatig nieuwe luchtopnamen voor de uitvoering van zijn basisactiviteiten. Men mag vooropstellen dat voor iedere zone in België minstens 6 opnamen bestaan die in de tijd gespreid zijn. Deze overdekking wordt elke 3 jaar volledig hernieuwd. De orthofoto's worden aangemaakt op basis van digitale luchtfotografie in kleur. Die duizenden negatieven worden zorgvuldig bewaard en zijn van onschatbare waarde voor de studie van de evolutie van de landschappen. Op aanvraag


kunnen deze documenten geraadpleegd en aangekocht worden (contactafdrukken, gehele of gedeeltelijke vergrotingen, mozaïeken):

- Analoog; het standaardformaat van een contactafdruk bedraagt 23 x 23 cm. De schaal is ongeveer 1/21 000. Op elke foto wordt dus bij benadering een oppervlakte van 4,8 km x 4,8 km voorgesteld.

- Digitaal; de orthofoto's worden geleverd als TIFF-bestanden met een grondresolutie van 50 cm. Bij elk beeld hoort een georeferentie volgens de projectiesystemen Lambert 72 en Lambert 2008.

Alle luchtfoto’s vanaf 1997 zijn gescand en gegeorefereerd. Oudere opnamen werden sinds 2015 ook online consulteerbaar gemaakt.

Bron NGI


Vorm Permanente actualisatie

Info www.ngi.be

www.cartesius.be

Google Earth is een gratis applicatie van Google die satellieten luchtfoto’s aanbiedt (http://www.google.com/earth/), het betreft een superimpositie van diverse satellietbeelden (zie §4.3.2), luchtfotografie en geografische informatiesystemen.

Archief archeologische luchtfotografie UGent en KULeuven

Beschrijving Sinds het begin van de jaren ’80 van de twintigste eeuw tot op heden worden aan de UGent archeologische luchtprospecties uitgevoerd. Vanaf 2001 wordt eveneens aan de KUL op die manier geprospecteerd. In totaal bestaat het bestand dat op die manier werd opgebouwd uit ongeveer 80.000 foto’s. Het zogenaamde ‘referentiebestand’ hiervan (een puntenlaag met foto’s en een beknopte beschrijving van de foto’s) is te vinden in de online CAI databank. De foto’s zelf zijn momenteel slechts voor een fractie beschreven en gedetailleerd op kaart gezet (eveneens te vinden in de CAI). De foto’s zelf zijn te raadplegen via de UGent.

Bron CAI (referentiebestand) / Universiteit Gent (luchtfoto‘s)

Datum/versie Vanaf 1980, permanente actualisatie

Vorm Digitaal beschikbaar referentiebestand. De luchtfoto’s zijn gedeeltelijk gedigitaliseerd en verwerkt in GIS. De overige luchtfoto’s op dia.

Info Universiteit Gent, Vakgroep Archeologie, St.-Pietersnieuwstraat 35, 9000 Gent


Satellietbeelden

Verschillende soorten teledetectiebeelden gemaakt met satellieten zijn beschikbaar voor het Vlaamse Gewest. Voor grootschalige m.e.r.-activiteiten kunnen satellietbeelden eventueel nuttige aanvullende overzichtsinformatie verschaffen. Veel van de (al dan niet bewerkte) satellietbeelden zijn enkel beschikbaar via het commerciële circuit. Dit geldt in het bijzonder voor hoge resolutiebeelden van commerciële satellieten zoals QuickBird, WorldView-1 en -2 (DigitalGlobe), IKONOS, GeoEye-2 (GeoEye), CartoSat-1 en -2 (ISRO), EROS-A en -B (ImageSat) en Kompsat-2 (KARI), Pleiades-1 en -2 en SPOT-6 en -7 (SpotImage). Voor een overzicht van belangrijke aardobservatie satellieten met passieve optische, infrarode, en microgolf sensoren aan boord en bij welke distributeur(s) de satellietgegevens kunnen worden verkregen en voor welke toepassingen de data bruikbaar zijn, zie http://www.spaceoffice.nl/nl/Satelliettoepassingen/Technologie/Satelliet-overzicht/Passieve-remote-sensing/?id=677.

De drie gewesten en de federale overheid stellen een volledige satellietbedekking van België ter beschikking aan Belgische instellingen. Het gaat om een gebiedsdekkende opname van België in Pléiades-satellietbeelden in zeer hoge resolutie. De niet-georthorectificeerde beelden werden opgenomen in de tweede helft van 2013. Ze hebben een resolutie van 50 centimeter. De beelden kunnen gratis hergebruikt worden door Belgische institutionele gebruikers voor niet-commerciële doeleinden. Alle beelden die door erkende Belgische gebruikers werden aangekocht worden eveneens in dit archief opgeslagen. Drie maand na aankoop worden ze gratis ter beschikking gesteld van andere erkende gebruikers. Voor meer info: bezoek het Belgian Pléiades Archive (http://pleiades.belspo.be/).

Meer info over remote sensing (teledetectie) projecten is ter beschikking bij het AGIV (https://www.agiv.be/producten/beeldverwerkingsketen/meer-over-bvk/meer-over-remote-sensing/remote-sensing-projecten-op-agiv).

Gezien de grondresoluties kunnen afzonderlijke objecten steeds beter eenduidig en met zekerheid geïdentificeerd worden. Het gebruik in plan- en project-MER van satellietbeelden in Vlaanderen is eerder uitzonderlijk.

IKONOS-satellietbeelden

Beschrijving De IKONOS-beelden zijn afkomstig van de gelijknamige Amerikaanse satelliet. Deze satelliet werd gelanceerd in september 1999 en was de allereerste satelliet die met deze resolutie (een ruimtelijk detail van 1m in ZW/W en 4m in kleur) beschikbaar kwam voor burgerlijke toepassingen. De IKONOS-satelliet observeert in de natuurlijke kleuren, maar ook in het infrarood, een deel van het kleurenspectrum dat niet zichtbaar is voor het menselijke oog, maar dat wel uitstekend geschikt is om vegetatie te bestuderen. De beelden van Vlaanderen werden gerealiseerd tijdens het groeiseizoen van de jaren 2002 en 2003.

Bron Agentschap Geografische Informatiesystemen Vlaanderen


Vorm digitaal

Info www.geopunt.be

LANDSAT-satellietbeelden

Beschrijving LANDSAT 7 werd gelanceerd in 1999 en is uitgerust met een multispectrale sensor (Enhanced Thematic Mapper Plus – ETM+).

De LANDSAT-7 Enhanced Thematic Mapper+ beeldmozaïek werd opgebouwd door het samenvoegen van drie verschillende LANDSAT-7 ETM+ opnames uit het groeiseizoen 2001.

De beeldmozaïek werd opgebouwd naar aanleiding van de ontwikkeling van het Bodembedekkingsbestand (AGIV-product) en het Bodemgebruiksbestand, opname 2001 (AGIV-product).


Bron Agentschap Geografische Informatiesystemen Vlaanderen

Datum/versie 2001

Vorm digitaal

Info www.geopunt.be

Google Earth is een gratis applicatie van Google die satellieten luchtfoto’s aanbiedt (http://www.google.com/earth/), het betreft een superimpositie van diverse satellietbeelden, luchtfotografie (zie §4.3.1) en geografische informatiesystemen.

De kwaliteit van de aangeleverde satellietbeelden is echter lager dan deze van de hoge resolutiebeelden die door de hoofdsatellieten worden genomen.

Fotoarchieven

Verschillende instanties beschikken over uitgebreide fotoarchieven die in het verleden soms moeilijk toegankelijk waren. De laatste jaren is echter werk gemaakt van de (digitale) ontsluiting van deze bronnen. Hierdoor is heel wat –vroeger vaak ontoegankelijk– archiefmateriaal ontsloten. Hierna wordt een kort overzicht gegeven. Daarnaast zijn er een aantal specifieke websites die plan- of projectspecifiek aangewend kunnen worden (bijvoorbeeld www.delcampe.net stelt historische foto’s en postkaarten ter beschikking).

Fototheek van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium

Beschrijving De fotografische collectie van het documentatiecentrum van het KIK telt meer dan 850.000 negatieven, die alle aspecten van de Belgische kunst bestrijken: monumenten en landschappen, beeldhouwkunst, schilderkunst, muurschilderingen, textiel, zilverwerk, glas, ceramiek, grafische documenten, archeologie, folklore, oude ambachten, enz. Deze uitzonderlijke documentatie bevat ook fotografische opnamen van kunstwerken of monumenten die thans verdwenen zijn of die gewijzigd werden. Sommige foto’s dateren van het einde van de 19de eeuw.

Bron Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium

Datum/versie Permanente aanvulling sinds 19de eeuw

Vorm Digitaal raadpleegbaar / Analoog te verkrijgen

Info www.kikirpa.be

Regionale beeldbanken

Beschrijving Voor een aantal steden en gebieden, maar ook bv. voor de haven van Antwerpen, bestaan digitale beeldbanken op het internet. Deze beeldbanken vormen de ontsluiting van beeldarchieven (bijvoorbeeld van stadsarchieven) en bevatten voornamelijk foto’s, maar ook krantenartikels, historische kaarten e.d..

Bron Steden en gemeenten

Datum/versie divers

Vorm Digitaal raadpleegbaar / Analoog


4.4 Publicaties en archieven (geschreven bronnen)

Publicaties

Er bestaat een uitgebreid aanbod aan geschreven bronnen die betrekking hebben op de discipline ‘Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’. Het betreft hier zowel literatuur m.b.t. de uitvoering van effectstudies als inhoudelijke werken. Deze werken bevatten vaak belangrijke informatie over het betrokken gebied die –in aanvulling op de eerder geciteerde bronnen- de beschrijving van de ontstaansgeschiedenis en de huidige toestand van het landschap mogelijk maken.

In de bibliotheek van het agentschap Onroerend Erfgoed zijn duizenden publicaties over bouwkundig, archeologisch en landschappelijk erfgoed in Vlaanderen, raadpleegbaar.

De bekrachtigde archeologienota’s, nota’s, verslagen en eindrapporten zijn digitaal raadpleegbaar via het archeologieportaal van het agentschap: loket.onroerenderfgoed.be/archeologie.

De catalogus van de bibliotheek bevat in hoofdzaak recente werken over onroerend erfgoed maar eveneens een antiquarische collectie en specialistische werken. Ook de opgravingsrapporten van eerdere opgravingscampagnes in Vlaanderen, uitgevoerd door de eigen diensten en andere actoren (stadsarcheologische diensten, intergemeentelijke diensten, commerciële bedrijven, …) zijn er terug te vinden. De catalogus is raadpleegbaar via: bib.onroerenderfgoed.be.

Het agentschap Onroerend Erfgoed publiceert ook digitaal volgens het 'Open Access'-principe. OAR (Open Access (digital) Repository) is het open digitaal archief van alle wetenschappelijke reeksen en monografieën van het agentschap Onroerend Erfgoed (https://oar.onroerenderfgoed.be/).

Beheersplannen voor onroerend erfgoed en erfgoedlandschappen geven een gebiedsgerichte visie weer die rekening houdt met alle aanwezige erfgoedvormen. De ambities op langere termijn worden geconcretiseerd in het beheersplan. Een digitale versie van de door het agentschap Onroerend Erfgoed goedgekeurde beheersplannen en een kaartje met de afbakening ervan is terug te vinden in de databank https://plannen.onroerenderfgoed.be/.

De Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed is een wetenschappelijk overzichtswerk van de kennis, hiaten en actuele onderzoeksvragen over onroerend erfgoed in Vlaanderen aangevuld met bibliografische referenties (https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/).

Via lokale erfgoedverenigingen, musea en bibliotheken wordt heel wat informatie m.b.t. het lokale erfgoed ontsloten (http://www.erfgoedkaart.be/).

Archieven

Veel historische informatie (zowel geschreven bronnen, cartografische bronnen als fotomateriaal) is terug te vinden in de meest uiteenlopende archieven.

De publiekrechtelijke archieven in België verwerven en beheren overheidsarchief.

Het Rijksarchief (http://www.arch.be/) bestaat uit het Algemeen Rijksarchief en 18 Rijksarchieven verspreid over heel het land. Het Rijksarchief verwerft en bewaart (na selectie) archieven van minstens 30 jaar oud van hoven en rechtbanken, openbare besturen en notarissen, maar ook van privé-organisaties en particulieren – bedrijven, politici, verenigingen en genootschappen, notarissen, grote families, … – die een belangrijke rol hebben gespeeld in het maatschappelijk leven.

Daarnaast staan de provinciale en stads- en gemeentearchieven in voor een correcte bewaring van archiefstukken die door de eigen diensten werden gevormd, maar nemen ook zij soms ook een aantal private archieven op.

De privaatrechtelijke archieven verwerven en beheren archieven van private organisaties, verenigingen en personen.


Archiefbank Vlaanderen is een centraal informatiepunt over private archieven en erfgoedcollecties in Vlaanderen. De gegevens zijn ondergebracht in een onlinedatabank. De Archiefbank toont geen archiefstukken, maar wijst de weg er naar toe. Archiefbank neemt gegevens op van private archieven: dat zijn archieven van personen, van families of van privaatrechtelijke verenigingen, organen, bedrijven of instellingen (http://www.archiefbank.be/).

4.5 Terreinbezoek

De gegevens die verzameld werden in de bureaustudie, moeten bij het uitvoeren van een m.e.r.-studie met een terreinbezoek bevestigd, geactualiseerd en eventueel verder verfijnd worden. Zeker in stedelijke en randstedelijke gebieden zijn kaarten luchtfoto-informatie en ook inventarisgegevens vaak snel verouderd en voorbijgestreefd.

Een bruikbaar hulpmiddel ter ondersteuning van het veldwerk en de analyse van het landschapskarakter vormen gestructureerde verslagen van waarnemingen (bijvoorbeeld op basis van standaardformulieren met aanstiplijsten) vanuit selectief gekozen waarnemingspunten in het landschap. De waarnemingen worden aangevuld met foto’s. De geselecteerde waarnemingspunten moeten een representatieve spreiding vertonen in het studiegebied. De opnamen omvatten naargelang de situatie:

- Objectieve inventarisatie van aanwezige landschapselementen

- Subjectieve indrukken van het landschap

- Details van de landschappelijke toestand, landgebruik, landschapsbeheer, trends inzake landschappelijke evoluties

Mogelijke veldopnamen (volgens eventuele aanstiplijsten) zijn:

- Zichtwijdtebepaling

- Lokale schermwerking door landschapselementen

- Seizoensafhankelijke schermwerking

- Uitzichten (foto’s - videomateriaal (drones))

- Identificatie van gevoelige receptoren

- Lijn- en puntelementen: bossen, bomen, houtkanten…

- Bodemgebruik

- Bebouwing

- Bijzondere perceelsvormen

- Archeologische- en cultuurhistorische elementen en/of eigenschappen

- Ontsluitingen

- …

De analyse van de resultaten van de bureaustudie en het terreinbezoek vormen de basis voor de afbakening van de landschapseenheden binnen het studiegebied.

Het terreinbezoek is essentieel bij de identificatie en vastlegging van de specifiek kwetsbare “receptoren” ten aanzien van de ingreep in het landschap. Deze receptoren bestaan uit elementen, verzamelingen van elementen of landschapskenmerken die door het plan of project kunnen beïnvloed worden.

4.6 Archeologisch Vooronderzoek

Archeologisch onderzoek kan een milderende maatregel zijn (zie hoofdstuk 11), maar ook een middel om de referentiesituatie te kunnen beschrijven (zie hoofdstuk 7) en staat derhalve in deze paragraaf als


bron beschreven. Voor de afbakening van het archeologisch onderzoek binnen de m.e.r.-procedure, zie §6.3.3).

Algemeen wordt er onderscheid gemaakt tussen 2 methoden van archeologisch vooronderzoek, namelijk zonder ingreep in de bodem en archeologisch onderzoek met ingreep in de bodem.

De eerste methode is een eerste en non-invasieve stap en behelst de consultatie van hoger beschreven bronnenmateriaal. Voorbeelden van archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem zijn veldprospectie, luchtfotografische prospectie, geofysische prospectie en archivalisch onderzoek.

De tweede methode, archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem, is een invasief onderzoek dat door middel van verschillende technieken de erfgoedwaarden in situ waardeert zonder deze wezenlijk aan te tasten. Voorbeelden zijn de aanleg van proefsleuven, proefputten, vlakken of andere intrusieve methoden met grondverzet. Indien relevant dient de impact in het MER interdisciplinair beoordeeld te worden.

Benadrukt moet worden dat er geenkoppeling bestaat tussen fase van onderzoek (de te zetten archeologische onderzoeksstappen) en methode van onderzoek. Ter verduidelijking: het is geen a priori vaststelling dat de methode om sites in een plan- of projectgebied te karteren een oppervlaktekartering, proefsleufonderzoek of booronderzoek is. De keuze van methode is vooral afhankelijk van landschappelijke factoren, van de waarden voor andere disciplines en daarnaast van de vraag wat gezocht wordt, en van de ideevorming wat de prospectiekenmerken van een site kunnen zijn. Er bestaan in Europa vrijwel geen studies die (op statistische gronden) getracht hebben om methode van onderzoek in relatie tot onderzoeksvraag en prospectiekenmerken te onderzoeken. Voor Vlaanderen biedt de methodologische studie van Crombé en Verhegge (2014) een wetenschappelijk onderbouwd voorstel van best practice bij inzet van archeologische boringen ten behoeve van de detectie van steentijdsites, met aandacht voor gridgrootte, diameter boor en zeefmazen.

Hierna worden de courante methoden uiteen gezet die gehanteerd worden in het kader van het archeologisch vooronderzoek. Deze stappen worden gezet na voorafgaandelijk bureauonderzoek. Belangrijk is dat het archeologisch vooronderzoek inzicht tracht te verwerven in de componentenstructuur (aan- of afwezigheid, structurele kenmerken, datering, bewaringstoestand) van de aanwezige in situ erfgoedwaarden. Hieruit kan dan een beslissing resulteren die aanleiding geeft tot milderende maatregelen.

Oppervlaktekartering

Een oppervlaktekartering is een snelle methode van archeologisch veldonderzoek (zonder ingreep in de bodem) voor grote oppervlakken in niet afgedekte gebieden. Deze methode is vooral zinvol voor het opsporen van (matig) vondstrijke sites, in het bijzonder nederzettingen, in niet-afgedekte gebieden. Andere typen sites zullen slechts incidenteel worden aangetroffen. Een bijkomende beperking is dat enkel sites met artefacten in duurzame materialen (steen, handgevormd aardewerk, glas, enz.) via oppervlaktekartering kunnen ontdekt worden. Deze methode is bijgevolg uitermate geschikt voor de detectie van sites uit de steentijden, Romeinse periode en (post-)Middeleeuwen. Vindplaatsen uit de metaaltijden en eventueel ook de vroege Middeleeuwen, gekenmerkt door het voorkomen van zacht gebakken handgevormd aardewerk, maken minder kans ontdekt te worden.

Sites worden opgespoord door het systematisch in raaien belopen van percelen waarbij gelet wordt op artefacten. Een oppervlaktekartering is zinvol in gebieden waar de grond niet begroeid is (goede vondstzichtbaarheid), en waar archeologisch interessante lagen zich binnen het bereik van de ploegvoor bevinden (binnen circa 50 cm beneden maaiveld). In de praktijk gaat het meestal om braakliggende akkers. In begroeide gebieden is de prospectieve waarde van een oppervlaktekartering aanzienlijk geringer. In deze gebieden kunnen hoogstens geschoonde slootkanten, molshopen en andere bodemontsluitingen geïnspecteerd worden op het voorkomen van archeologisch materiaal. Overigens is, ook in onbegroeide gebieden, het succes van een oppervlaktekartering in belangrijke mate afhankelijk van de periode waarin en de weersomstandigheden waaronder wordt gekarteerd. Schuin invallende zonneschijn, overvloedige neerslag,… kunnen de waarnemingen belemmeren.


Onderzoek door middel van proef- of zoeksleuven en proefputten

De aanleg van proef- of zoeksleuven is op dit moment de meest gebruikte prospectiemethode in de Europese archeologie. Deze destructieve methode is echter minder aangewezen voor prospectie in gebieden met een hoge grondwatertafel (rivieren beekvalleien, polders, enz.) of dichte/ waardevolle begroeiing (bos). Sites worden opgespoord door parallelle, smalle (2m) zoeksleuven te trekken tot op het archeologisch relevante niveau (Figuur 5-5). Het is relatief goedkoop omdat grote oppervlakten in korte tijd kunnen worden onderzocht. In Vlaanderen beslaat het blootgelegde areaal bij een prospectief onderzoek doorgaans tussen de 8 en 12 % van het onderzoeksgebied. Dit kan gezien worden als een representatief percentage, waarbij opgemerkt moet worden dat niet alle typen sites met deze methode opgespoord zullen kunnen worden. Behalve voor het opsporen van sites wordt proefsleufonderzoek vaak ingezet als middel om bepaalde kenmerken van sites te bepalen (structuur, bewaring, datering). Belangrijk om tot een goede inschatting te komen van het potentieel is het plaatselijk verbinden of verbreden van proefsleuven door middel van zgn. kijkvensters (De Clercq et al. 2011). In een stedelijke context kunnen kleinere proefputten gegraven worden, gericht op het evalueren van de stratigrafie of in functie van het controleren van uit archivalische bronnen opgemaakte hypothesen.

Karterend booronderzoek

Booronderzoek kan een methode zijn om sites te lokaliseren die op enige diepte onder het maaiveld liggen doordat zij zijn afgedekt door sedimenten van natuurlijke (alluviale, mariene, eolische of colluviale afzettingen, veen, …) of anthropogene oorsprong (plaggen, kunstmatige ophoging, …). In deze gevallen is de kans klein dat vondsten door bijvoorbeeld de werking van landbouwmachines aan de oppervlakte terechtkomen. Daarnaast is booronderzoek in sommige gevallen geschikt voor het opsporen van sites in begroeide gebieden zoals grasland of bos, die zich kenmerken door een slechte vondstzichtbaarheid aan de oppervlakte.

Een belangrijke beperking van het karterend booronderzoek is evenwel dat ze enkel gericht is op het opboren van archeologisch materiaal, artefacten en ecofacten, en bijgevolg enkel geschikt is voor de detectie van sites die bestaan uit vondstspreidingen al dan niet in een cultuurlaag. Begraven sites die enkel bestaan uit sporen (paalgaten, kuilen, grachten, …) zijn nauwelijks detecteerbaar via boringen. Het aantreffen van sporen via boringen berust veeleer op toeval. In de meeste gevallen kan met handboorgereedschap worden volstaan (bijvoorbeeld een Edelmanboor). Bij grotere boordieptes, of moeilijk doordringbare lagen, kan machinaal geboord worden. Voor informatie over de meeste aangewezen boorintervallen, boordiameters en zeefmazen verwijzen we naar de recente studie van Crombé en Verhegge (2014).

Afhankelijk van de context kan het wenselijk zijn om voorafgaand aan het archeologisch boren een paleolandschappelijke kartering (door boren) uit te voeren. Hierbij tracht men een zo accuraat mogelijke reconstructie te maken van het (de) begraven paleolandschap(pen), evenals zicht te krijgen op de lithostratigrafische opbouw van de ondergrond en de diepteligging van potentiële archeologische niveaus. Landschappelijk boren maakt het verder mogelijk de diepteligging, dikte, spreiding en strati-grafische positie van de archeologische laag of lagen vast te stellen. Daarnaast is het een methode om de mate van antropogene verstoring en/of natuurlijke bodemerosie van het te onderzoeken gebied te kunnen bepalen. In beide gevallen kunnen archeologische resten geheel of gedeeltelijk verdwenen zijn. Op basis van al deze gegevens kunnen uiteindelijk selecties gemaakt worden van zones (zandruggen, oeverwallen, kronkelwaardruggen, stroomruggen, …) en lagen met een verwacht archeologisch potentieel die in aanmerking komen voor een archeologische boorcampagne. Op deze manier kan in veel gevallen het gebied dat archeologisch moet afgeboord worden beperkt worden. Paleolandschappelijk boren gebeurt doorgaans manueel of mechanisch met gutsboren of continue steekboren (Begemann, Geoprobe, Aqualock Sonic drill, …). Het boorgrid is afhankelijk van de verwachte geomorfologische variatie. Doorgaans is boren in een 50x50m grid voldoende, maar in sommige gebieden lijkt fijner boren (30x30 of 25x25m) soms wenselijk. In zeer uitgestrekte projectgebieden (>100den ha) kan het verantwoord zijn om in een 100x100m grid te boren.

Geofysische en geotechnische onderzoeksmethoden De geofysische en geotechnische methoden eisen geen ingreep in de bodem en kunnen tijdens het vooronderzoek ingezet worden voor twee doeleinden: 1° voor het karteren van het paleolandschap in begraven gebieden (cf. 4.6.3); 2° voor de detectie en waardering van archeologische sites. Bij dit laatste geldt evenwel de beperking dat enkel


sites met sporen kunnen gedetecteerd worden, waardoor de meeste geofysische en geotechnische methoden niet geschikt zijn voor de zoektocht naar prehistorische (paleolithicum en mesolithicum) vindplaatsen.

4.6.3.1 Paleolandschapskartering

Het gebruik van geofysische en geotechnische methoden voor het in kaart brengen van het begraven paleolandschap (cf 4.6.3) als alternatief voor de vaak dure en lastige boringen is een recente ontwikkeling binnen de Vlaamse archeologie. Vooral de inzet van elektromagnetische inductie of EMI met meerdere spoelconfiguraties (De Smedt et al., 2011, 2012, 2013; Verhegge et al., 2015) en sonderingen of CPTs (Cone Penetrating Testing; Missiaen et al., 2015) wint aan belang. Andere geofysische methoden, zoals elektrische weerstandsmetingen, grondradar en landseismiek, leveren doorgaans minder goede resultaten op, vanwege diverse beperkende factoren zoals te hoge grondwatertafel, te hoog klei- of zoutgehalte, te hoge kostprijs enz.

4.6.3.2 Archeologische kartering

Geofysische methoden, in het bijzonder magnetometrie, worden in het buitenland (bijvoorbeeld in het VK) sinds lang gehanteerd ter detetectie van archeologische vindplaatsen. In Vlaanderen is het gebruik van deze technieken van zeer recente datum en vooralsnog niet gesystematiseerd. Het onderzoek naar en de toepassing van deze technieken ter opsporing en interpretatie van archeologische sporen wordt volop gevoerd (oa Desmedt et al. 2013; Verhegge 2015;…), maar situeert zich vooralsnog in academische context en in de context van evaluatie van sites ter bescherming.

Meerdere geofyische onderzoeksmethoden worden momenteel toegepast in Vlaanderen. De meest gebruikte zijn: EMI (Electro-Magnetische Inductie), GPR (Grond Penetrerende Radar) en Magnetometer. Algemeen kan gesteld worden dat de toepassing van deze of gene techniek in sterke mate afhankelijk is van de bodemkundige context waarin wordt geopereerd en van het soort sporen (muren, grondsporen,…) die verwacht kunnen worden. EMI kent doorgaans goede resultaten in meer kleiige omgevingen. GPR zal vooral gehanteerd kunnen worden in zandige bodemkundige context of in gestratifieerde contexten (steden bijvoorbeeld). Magnetometer levert resultaten op meerdere bodemtypes (o.a. leem), maar dit resultaat zal vooral ook functie zijn (net als bij EMI) van de aanwezigheid van al of niet geleidbare materialen in de bodem (bv. bakstenen).

In elk geval kan een archeologische kartering door middel van geofysische technieken niet als enige middel gehanteerd worden om uitspraken te doen over de aan- of afwezigheid van archeologische sporen of over de interpretatie er van (structuur, datering). Daarom zal steeds een validatie door middel van invasieve prospectie (boringen en proefsleuven) nodig zijn. Invasieve methoden blijven ook steeds noodzakelijk om de gedetecteerde sites te waarderen in termen van conservering, ouderdom, enz.

4.7 Gegevens uit andere disciplines

Als integrerende discipline heeft de discipline veel behoefte aan de uitwisseling van gegevens met andere disciplines. De gegevensuitwisseling wordt in detail besproken in hoofdstuk 9.


5. KARAKTERISERING EFFECTGROEPEN Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie kunnen op verschillende manieren verstoord worden door het uitvoeren van een plan of project. Alle effecten die deze ingrepen, zowel rechtstreeks als onrechtstreeks, kunnen teweegbrengen, worden in wat volgt ingedeeld in een aantal effectgroepen. Op deze wijze kunnen zij binnen het m.e.r.-onderzoek overzichtelijk worden behandeld.

Een dergelijke opdeling is –zeker voor wat betreft de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’– in zekere mate arbitrair. De verschillende aspecten die binnen de discipline behandeld worden zijn immers niet volledig onafhankelijk van elkaar.

Het hoofdstuk wordt afgesloten met een ingreep-effectenmatrix die de relatie legt tussen de geplande ingrepen en activiteiten en de impact op de verschillende effectgroepen.

5.1 Inleiding

Indeling volgens de verschillende benaderingswijzen van landschapsonderzoek

De indeling in effectgroepen voor de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ sluit aan bij de verschillende benaderingswijzen die bestaan in het landschapsonderzoek en die reeds zijn aangegeven in hoofdstuk 2:

- Het landschap als relatiesysteem: veranderingen in de organisatorische structuur van landschapselementen. Landschapstructuren worden geanalyseerd als het resultaat van zichtbare en onzichtbare relaties die ontstaan tussen de biofysische structuur en de sociale structuur. Landschappelijke kenmerken die bijdragen aan of resulteren uit deze kernkwaliteit zijn: klimaat, bodem, water, reliëf, geomorfologie, flora en fauna, ….

- De erfgoedaspecten: het landschapskarakter wordt in deze benadering benaderd vanuit het oogpunt van de culturele kwaliteit: cultuurhistorie, culturele vernieuwing en architectonische vormgeving. De cultuurhistorische factor en het historisch perspectief van het gebied en de wijze waarop deze de aardkundige waarden, de vegetatie, het landgebruik, de nederzettingsvormen, … hebben bepaald, staan hierin centraal.

- De perceptieve kenmerken: veranderingen in de visuele, esthetische kenmerken van het landschap. Landschappelijke kenmerken die bijdragen aan de “belevingskwaliteit” van het landschap zijn bijvoorbeeld: ruimtelijke afwisseling, informatiewaarde, groen karakter, rust, stilte en donkerte. De reactie van mensen op deze veranderingen behoort tot het domein van de landschapsbeleving.

Deze indeling komt overeen met de 3 waarderingsniveaus van landschappen die gebruikt werden in ‘Landschapszorg in Vlaanderen: onderzoek naar criteria en wenselijkheden voor een ruimtelijk beleid met betrekking tot cultuurhistorische en esthetische waarden van landschappen in Vlaanderen’ (M. Antrop, S. Van Damme, 1995).

De indeling komt eveneens overeen met deze die gebruikt wordt in: ‘European Landscape Convention CEP-CDCPP, 8th Council of Europe Conference on the European Landscape Convention, Conference organised under the auspices of the Belgian Chairmanship of the Committee of Ministers of the Council of Europe, Presentation of the Report Landscape Lexicon: richness and diversity of words, texts and approaches to landscape in Europe’. In dit document worden de drie benaderingswijzen voor landschap beschreven als respectievelijk: structuralist approach, elements-based approach, sensitive approach.

Elk van deze benaderingen heeft eigen onderzoeksmethoden en brengt eigen effecten met zich mee. Ze zijn echter niet onafhankelijk van elkaar. Een historische dijk bijvoorbeeld heeft een structurerende functie, beschikt over een aanzienlijke erfgoedwaarde en heeft tevens een belangrijke visuele impact. Het uitvoeren van effectenonderzoek in m.e.r. vanuit de onderscheiden invalshoeken van landschap betekent echter niet noodzakelijk dat het hier om dubbeltellingen inzake impactbeoordeling gaat. Het betreffen verschillende aspecten van hetzelfde onderzoeksobject.


Volgende effectgroepen komen aan bod:

- structuur- en relatiewijzigingen (§5.2)

- wijziging erfgoedwaarde (§5.3)

- wijziging perceptieve kenmerken (§5.4)

Onderscheid tussen directe en indirecte effecten

Landschapswaarden kunnen afhankelijk van de aard van de ingreep op twee verschillende manieren aangetast worden: direct of indirect.

De directe effecten zijn het gevolg van ruimtebeslag (ter hoogte van de erfgoedwaarden zelf of van hun context) en leiden tot het (geheel of gedeeltelijk) vernietigen van de landschapswaarden. Ze zijn éénduidig en relatief eenvoudig te benoemen. Directe effecten kunnen bijgevolg handelen over:

- Fysisch verlies van een deel of van het geheel van een landschapsattribuut;

- Veranderingen in de fysische omstandigheden waarin een attribuut voorkomt, zoals de omgeving van een landschapsattribuut (bijvoorbeeld de lokale context of de huidige en vroegere relaties met het omgevende landschap).

De indirecte effecten treden op via veranderingen in het fysisch systeem (het water, de bodem of de lucht), zijn minder evident en hoeven geen zichtbare ruimtelijke relatie te hebben met de ingreep die aan het effect ten grondslag ligt. Een voorbeeld hiervan kan zijn de tijdelijke verlaging van de grondwatertafel die kan leiden tot verzakkingen of tot het wegrotten van oude paalfunderingen. Vaak zijn deze effecten (bijvoorbeeld in kleibodems) pas op lange termijn zichtbaar.

5.2 Effectgroep structuur- en relatiewijzigingen

Inleiding

Landschapsstructuur- en relatiewijzigingen vormen een uitgebreide en gevarieerde groep van effecten. Het betreft effecten op de (relaties tussen) fysische componenten van het landschap. Directe effecten treden op door fysische verstoringen zoals bijvoorbeeld het verlies van landschapselementen zoals hagen, taluds, bomen, enz… Indirecte effecten onderscheiden zich door een ruimtelijke of temporele scheiding van de verstoringsbron, bijvoorbeeld veranderingen in stroomafwaarts gesitueerde vegetatie, als gevolg van een gewijzigde oppervlaktewaterafstroming in een stroomgebied. Positieve effecten kunnen optreden indien belangrijke/volwassen/diverse/onderscheiden componenten, die eerder verloren gegaan zijn of gedegradeerd door bijvoorbeeld landbouwactiviteiten, toegevoegd, hersteld of verbeterd worden. Negatieve effecten kunnen optreden indien dergelijke componenten permanent verloren gaan en het effect niet kan gemilderd worden.

De effecten situeren zich in de volgende domeinen:

- Abiotische verstoring: het zijn verstoringen in de reliëf- en hydrografische structuren van het landschap, bijvoorbeeld vergraving van geomorfologische structuren. (§5.2.2)

- Aantasting, vernietiging of doorsnijding van landschapselementen (met al dan niet cultuurhistorische waarde): versnippering van kavelstructuren, nederzettingsvormen en patronen,… (§5.2.3)

- Landschapsecologische verstoring: veranderingen in de landschappelijke structuur leiden tot veranderingen in de landschapsecologische kwaliteit en in het ecologisch functioneren van het landschap. (§5.2.4)

- Functionele versnippering van het actuele gebruik door veranderde toegankelijkheid, gewijzigde gebruiksmogelijkheden, … (§5.2.5)


De aantasting van cultuurhistorische structuren (onderdeel van ‘Vernietiging of doorsnijding van landschapselementen’) wordt afzonderlijk besproken binnen de effectgroep ‘verlies erfgoedwaarde’ (§5.3).

De aard van de structurele wijzigingen kan sterk verschillen naargelang een macro- of microschalige benadering wordt toegepast.

Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen, -eenheden en -processen

De belangrijke reliëfstructuren zijn deze die ontstaan zijn door geologische en geomorfologische processen. Een belangrijk aantal reliëfstructuren is bepaald door de valleivormen: rivierterrassen, meanderende rivieren, oeverwallen, afgesneden meanders, beekdalen, droogdalen, … Andere reliëfstructuren zijn: leemplateaus en hellingen, kreken en kreekruggen, duinen, veenmoerassen, getuigenheuvels,… Veranderingen in deze structuren leiden tot een aantasting van de natuurlijke geomorfologische vormen.

De landschappelijke waarden van geomorfologische verschijnselen zijn groot. Terreinvormen maken immers de rol van aardkundige processen in de vroegere en huidige natuurlijke ontwikkeling van landschappen zichtbaar en zijn ruimtelijk structurerend. Het reliëf van het aardoppervlak vormt bovendien de basis van de diversiteit in uiterlijke en ecologische kenmerken van bodem en landschap en daarmee van hun identiteit. De aardkundige waarden worden mede gerekend tot de bijzondere natuur- en landschapswaarden die bij voorkeur behouden, hersteld en ontwikkeld dienen te worden.

Ingrepen in het landschap kunnen tot gevolg hebben dat de leesbaarheid van het landschap dreigt verloren te gaan, maar ook de informatie die het landschap en de bodem als een archief in zich dragen.

Op het microniveau kunnen de effecten op de reliëf- en hydrografische structuur ingrijpend zijn. De effecten op deze structuren kunnen worden onderscheiden in:

- Directe effecten: verdwijnen en verstoren van geomorfologische elementen en eenheden;

- Indirecte effecten op de geomorfologische processen (wateren winderosie).

5.2.2.1 Verdwijnen en verstoren van geomorfologische elementen en eenheden

De ontstaanswijze van geomorfologische elementen is het resultaat van getijdenwerking, stromend water, tektoniek, veenvorming, wind,…. De geomorfologische gebiedsindeling van Gonggrijp (1996) onderscheidt 3 niveaus van klein naar groot: morfo-element, morfopatroon, morfocomplex:

- Morfo-element: terreinvormen, gevormd door een specifiek aardkundig proces. Bijvoorbeeld oude getijdengeulen gevormd door de uitslijpende werking van stromend zeewater of uitgestoven laagten gevormd door het wegwaaien van zand bij harde wind.

- Morfopatronen: verschillende morfo-elementen die door hun ontstaanswijze met elkaar verwant zijn. Bijvoorbeeld oude getijdengeulen in combinatie met zandige oeverwallen en kleiige komgronden.

- Morfocomplexen: zijn opgebouwd uit verschillende morfopatronen. De morfopatronen kunnen in geheel verschillende milieus ontstaan, maar wat betreft hun voorkomen in de ruimte oorzakelijk aan elkaar verbonden zijn (bijvoorbeeld duinen en kleipolders).

Ingrepen zoals het ophogen, afgraven, egaliseren e.d. leiden tot directe veranderingen in het reliëf. Voorbeelden zijn het rechttrekken van waterlopen, dempen van holle wegen, afgraven van taluds, aanleggen of wijzigen van dijken en bermen, opvullen van laagten, enz.

Door deze ingrepen wordt niet alleen het zichtbare reliëf gewijzigd, maar ook de natuurlijke, verticale opbouw van geomorfologische eenheden wordt verstoord (geologische ontsluitingen, typische bodemstructuren, geomorfologie). Bij de effectbeoordeling moet hier in bepaalde gevallen rekening gehouden worden met een verlies aan “aardkundige waarde”. In dit geval moet ook de contextwaarde van de structuur in zijn omgeving, als een factor voor effectbeoordeling in rekening gebracht worden


(bijvoorbeeld ensemble waarin de onderlinge relaties en wisselwerkingen van reliëf, bodem, geologie, morfologie… nog duidelijk worden getoond).

De effecten hebben betrekking op de aantasting van geomorfologische waarden. Geomorfologische aspecten behoren samen met de geologische en bodemkundige verschijnselen en processen tot de aardkundige kwaliteiten van natuur en landschap.

De indeling van het Vlaamse Gewest in Traditionele Landschappen (Antrop, 1989) vormt het afwegingskader voor ondermeer deze geopatrimoniumwaarden.

5.2.2.2 Verstoring van geomorfologische processen

Deze effecten zijn indirect van aard omdat ze optreden via het systeem lucht (winderosie) of water en bodem (bodemerosie en sedimentatie).

Veranderingen in het bodemgebruik (omvorming van weiland naar akkerland bijvoorbeeld) en/of het hydrografisch systeem (bijvoorbeeld dempen van een holle weg) kunnen aanleiding geven tot een toename van de bodemerosie. De risico’s zijn in het algemeen het grootst in de hellende leem- en zandleemgebieden in Vlaanderen. Erosie van hellende percelen gaat gepaard met een sedimentatie van het geërodeerde materiaal aan de voet van de helling. Hierdoor treden indirecte effecten op door wateren modderoverlast, oogstverlies voor de landbouw, aantasting van natuurgebieden in de vallei.

Winderosie treedt op door ingrepen die leiden tot een vermindering van bodembedekking, een vermindering in de samenhang tussen bodemdeeltjes (bijvoorbeeld door structuurbederf of ophogen met nieuw bodemmateriaal), een lokale toename in de windsnelheid. Belangrijke geomorfologische vormveranderingen door winderosie zijn eerder uitzonderlijk.

Sedimentatieprocessen treden op bij riviererosie en bij bodemerosie. Waterlopen transporteren zowel bodemmateriaal dat door de waterstroom afgeslagen wordt van oevers van waterlopen als bodemmateriaal dat door bodemerosie van het land naar de waterloop is afgevoerd. Dit geërodeerd materiaal sedimenteert op locaties in de waterloop waar de stroomsnelheid relatief laag is of in de vallei bij het buiten de oevers treden van de waterloop bij overstromingen en/of hoge debieten.

Aantasting, vernietiging of doorsnijding van landschapselementen

Onder deze titel wordt de vernietiging dan wel doorsnijding verstaan van elementen, patronen en ensembles als bouwstenen van de structuur van het landschap. Desgevallend, maar niet uitsluitend, kunnen deze landschapselementen een cultuurhistorische waarde hebben (§5.3.2.1). De effecten kunnen ook in positieve zin doorwerken. In dat geval is er sprake van “versterking” en “ontsnippering”.

Omdat elementen onderdelen zijn van structuren heeft het toevoegen of verwijderen van elementen ook gevolgen voor de structuren in het landschap. Naargelang het schaalniveau kunnen deze structuren een regionale of lokale betekenis hebben.

De effecten kunnen optreden als gevolg van bebouwing, aanleg van infrastructuren en veranderingen in grondgebruik. Ook indirecte effecten zoals vernatting en verdroging of bodemtoestandswijzigingen kunnen leiden tot aantasting van de fysieke toestand en uiteindelijk tot vernietiging van landschapselementen.

De effecten betreffen veranderingen in de identiteit van het landschap. In veel gevallen gaat het om landschapselementen die door hun aanwezigheid een invloed hebben op de opbouw, de ruimtelijke configuratie en/of de organisatie van het (omringende) landschap.

Door het verdwijnen (of het nivelleren) van structuurbepalende en kleine landschapselementen en door de uniformiserende tendensen in de nederzettingsstructuur en architectuur vervaagt de eigenheid van de verschillende landschappen. Hierdoor vermindert ook de belevingswaarde van het landschap.

Het effect, uitgedrukt in de “oppervlakte” of het “aantal” dat wordt vernietigd en de mate van versnippering kan een indicatie geven over de ernst en omvang van het effect. In de praktijk blijkt echter


dat de meeteenheden voor de effecten sterk afhankelijk zijn van de karakteristieken van de landschapstructuur die aangetast wordt, van de aard van het effect, van het ruimtelijk schaalniveau, enz… Een meting van de effecten aan de hand van de beïnvloede oppervlakte of het aantal landschapselementen is meestal geen bruikbare meeteenheid voor het meten van de ernst en omvang van de effecten. In de eerste plaats moet de graad van veranderingen van de kenmerken en kwaliteiten van de landschapsstructuur ingeschat worden.

Voor de interpretatie van de wijze waarop deze effecten doorwerken op de cultuurhistorische kwaliteiten, kan verwezen worden naar §5.3 en §8.6.1.2.

Landschapsecologische verstoring / aantasting

Tussen de ruimtelijke aspecten van de fysische geografie en de functionele aspecten van de ecologie zijn tal van relaties aanwezig. Deze ruimtelijke relaties tussen ecotopen en hun omgeving komen tot stand door transport van stoffen en organismen, die het stelsel van ecotopen tot een functioneel systeem van een hogere orde maken: het landschap. De landschapsecologische verstoring door ingrepen handelt bijgevolg over de relaties tussen de variaties in de ruimte en het ruimtegebruik (zichtbare patronen) en de processen die leiden tot ontstaan, groeien of verdwijnen van biota.

Enerzijds leiden wijzigingen in de structuur (bodembedekking, landgebruik, geomorfologie, …) tot veranderingen in de processen (waterstromen, stofstromen, uitwisseling van biota tussen ecotopen…). Anderzijds zullen wijzigingen in de processen (bijvoorbeeld door bemesting) leiden tot veranderingen in de ruimtelijke structuur (verdwijnen en verschijnen van andere biota).

5.2.4.1 Ecologische kwaliteit van landschappen

De ecologische kwaliteit van landschappen staat in relatie tot het ecologisch functioneren van landschappen op het aggregatieniveau van het landschap. Het eerstvolgende lagere aggregatieniveau onder landschap is dat van het ecosysteem (ecosystemen zijn bouwstenen van landschap). Het functioneren van landschappen is geenszins een eenvoudige optelsom van het interne functioneren van de afzonderlijke ecosystemen. Er zijn immers patronen en processen aanwezig die alleen optreden dankzij een bepaalde ruimtelijke rangschikking van ecosystemen. Het betreft hier uiteraard alleen de patronen en processen die voortkomen uit of mogelijk zijn dankzij de specifieke ruimtelijke rangschikking van ecosystemen. Deze kunnen onderscheiden worden in 3 groepen:

- Oppervlakteaspecten: sommige soorten stellen dusdanige eisen aan de oppervlakte van het ecosysteem, dat zij op plaatsen waar in kwalitatief opzicht aan alle habitateisen is voldaan, toch ontbreken. De soortenrijkdom hangt mede van de oppervlakte af.

- Uitwisselingsmogelijkheden (van planten en dieren): tussen systemen of ecotopen van gelijke aard, hangen af van de onderlinge afstand en de aard van het tussenliggende gebied.

- Randeffecten: dit zijn de effecten op een ecosysteem, die afhangen van de rand-oppervlakte-verhouding van het ecosysteem. Voor soorten die gebonden zijn aan de binnenste delen van het systeem, kan een grote rand-oppervlakte-verhouding ongunstig zijn. Vaak mijden ze de randgebieden en treden er ongunstige invloeden op vanuit de randzones (hydrologische randinvloeden, inwaai meststoffen, verstoring, ander ruimtegebruik). Op landschapsniveau kan een verhoogde rand-oppervlakte-verhouding echter positieve effecten hebben op de soortdiversiteit.


5.2.4.2 Directe en indirecte effecten

Directe effecten

Vernietiging van ecotopen

Ingrepen die gepaard gaan met ruimtebeslag, bijvoorbeeld graven, ophogen, verharden, bebouwen van percelen, leiden tot een gehele of gedeeltelijke vernietiging van de op deze percelen aanwezige ecotopen. Op de plaats van de ingreep wordt de ontwikkeling of het gedijen van biotische elementen voor kortere of langere tijd verstoord.

Ontwikkeling van nieuwe ecotopen

Veranderingen in de abiotische landschapselementen en/of de menselijke ingrepen (bijvoorbeeld vegetatiebeheer) scheppen voorwaarden voor het ontstaan van nieuwe ecotopen en bijgevolg biotische landschapselementen. Het type van ecotoop dat zich ontwikkelt, is in de eerste plaats afhankelijk van de nieuw ontstane bodemkundige en hydrologische karakteristieken en de wijze van beheer van de vegetatie. In de nieuwe situatie zal de biotische landschapscomponent een welbepaalde successie doorlopen. De benodigde ontwikkelingstijd voor het bereiken van een climax in de ecotoopontwikkeling kan naargelang de omstandigheden een lange tijd in beslag nemen.

Ecologische versnippering

Wanneer een leefgebied van een soort door ingrepen in het landschap uiteenvalt in kleinere eenheden habitat (snippers of fragmenten), die worden gescheiden door als habitat ongeschikt terrein of een barrière, wordt gesproken van (ecologische) versnippering. Ten gevolge van versnippering kan de oorspronkelijke populatie uiteenvallen in een netwerkpopulatie en/of in een reeks kleinere populaties die onderling geen contact meer hebben. De meeste planten- en diersoorten in cultuurlandschappen hebben de structuur van een netwerkpopulatie. Dit is een stelsel van ruimtelijk gescheiden populaties die onderling door middel van dispersiebewegingen met elkaar in verbinding staan.

Versnippering kan het gevolg zijn van:

- Veranderingen van bodemgebruik (bebouwing, ontginning van delfstoffen, landbouwontginning, golfterrein…)

- Veranderingen in perceels- of kavelstructuren (netwerk van perceelgrenzen)

- Versnippering van percelen of kavels (aantallen percelen of kavels per oppervlakte-eenheid)

- Versnippering door aanleg van lijnvormige infrastructuren

- Enz.

Indirecte effecten

Een reeks uiteenlopende activiteiten kan indirecte gevolgen hebben voor het landschapsecologisch functioneren.

Effecten die optreden via bodem en grondwater zijn:

- Verdroging

- Verzuring

- Verzilting

- Vermesting

- Erosie

- Vernatting

Effecten die optreden via de lucht zijn:


- Verzuring

- Erosie

- Vermesting

Verdroging

Verdroging treedt op bij ingrepen die de grondwaterstanden verlagen, nl. bij oppompen van grondwater voor drinkwaterwinning, voor irrigatie of voor industriële toepassingen en als gevolg van cultuurtechnische maatregelen in de landbouw zoals buizen- of grachtendrainage. Vochttekort, verminderde kwelinvloed en/of het vrijkomen van voedingsstoffen (door bijvoorbeeld afbraak van organisch materiaal onder verdrogingsomstandigheden) leiden tot verandering van de soortensamenstelling in de ecotypen van de vochtige en natte milieus.

Verzuring

Verzuring treedt op door activiteiten die stoffen in het milieu brengen die leiden tot het zuurder worden van lucht, neerslag, bodem en oppervlakte- en grondwater. Vooral de uitstoot van zwaveldioxide, stikstofoxiden, ammonium, ammoniak, vluchtige organische stoffen en ozon door landbouw, verkeer en industrie, zijn de belangrijkste oorzaken.

Verzuring wijzigt de chemische samenstelling van de bodem en leidt tot het verhoogd in oplossing gaan van metaalionen zoals aluminium, cadmium en zink. Deze ionen zijn in bepaalde concentraties giftig voor planten.

Verzuring heeft naast een lokale ook een internationale dimensie. Vlaanderen beïnvloedt mee de luchtverontreiniging in Europa en ontvangt anderzijds ook schadelijke stoffen uit andere landen. Maatregelen kunnen bijgevolg alleen op internationaal niveau worden getroffen. De gevolgen zijn ingrijpend en komen vooral neer op de aantasting van de abiotische condities voor planten- en diersoorten van uiteenlopende levensgemeenschappen.

Verzilting

Verzilting is het geleidelijk toenemen van het zoutgehalte van bodem of water. Verzilting van het oppervlaktewater door kwel is potentieel een probleem in laaggelegen polders in West-Vlaanderen. Het zoute water dat in de ondergrond aanwezig is verdringt (door gewijzigde waterhuishouding) het zoete regenwater in de oppervlakkige bodemlagen. Op sommige plaatsen kan het de wortelzone bereiken en schade toebrengen aan gewassen of vegetatiewijzigingen veroorzaken. Verzilting kan ook optreden door veranderingen in de getijdewerking van rivieren.

Vermesting

Het betreft het in overmaat toevoeren van voedingsstoffen in het milieu. Deze overmaat betreft hoofdzakelijk stikstof en fosfaat. De veroorzakers zijn vooral de landbouw, de huishoudens en de industrie. Fosfaten worden, afhankelijk van de grondsoort, tot op zekere hoogte vastgelegd in het bodemcomplex, maar nitraten en sulfaten spoelen direct uit naar het grondwater. Wanneer deze voedingsstoffen via het grondwater voedselarme ecotopen bereiken, worden de soorten die kenmerkend zijn voor deze voedselarme milieus verdrongen en vervangen door algemene soorten van voedselrijke milieus.

Aanvoer van eutrofiërende stoffen kan ook plaatsvinden via het oppervlaktewater.

Erosie

Erosie door water en wind is een proces waarbij bodemdeeltjes door de impact van regendruppels, afstromend water en wind worden losgemaakt en getransporteerd, hetzij laagsgewijs over een grote oppervlakte, hetzij geconcentreerd in geulen of ravijnen, hetzij diffuus via windstroming. Dit leidt o.m.


tot een afname van de bodemkwaliteit en -productiviteit, maar ook tot belangrijke schade door modderoverlast in stroomafwaarts gelegen (woon)gebieden.

Er kan gesteld worden dat erosie één van de belangrijkste vormen van bodemaantasting in Vlaanderen is.

Vernatting

Vernatting treedt op bij ingrepen die de gronden/of oppervlaktewaterstanden verhogen.

Functionele versnippering van het actuele gebruik

Functionele versnippering ontstaat als functionele relaties tussen bepaalde landschapsstructuren worden verminderd of afgebroken door veranderingen in de structuur van het landschap. Het versnipperingsmechanisme kan bestaan uit het versnijden van landschappelijke eenheden, maar evenzeer door verdichten, dichtslibben, verscherpen van grenzen, afschermen en het vormen van barrières. In essentie is er sprake van functionele versnippering wanneer één of meerdere functies van het oorspronkelijk geheel van elkaar ontkoppeld worden. In deze effectgroep gaat het uitsluitend over “actuele gebruiksfuncties” in het landschap. Versnippering van historische functionele samenhang, wordt behandeld in de effectgroep “wijziging van erfgoedwaarde”.

Directe effecten van functionele versnippering van het actuele gebruik ontstaan bijvoorbeeld:

- wanneer bestaande overstromingen in een deelgebied door het aanbrengen van dijklichaam niet meer mogelijk zijn;

- wanneer een deel van een weideperceelstructuur wordt omgezet in akkerland;

- wanneer door bebouwing, aanleg van waterwegen of aanleg van spoor- of autowegen, nieuwe functies in het landschap ontstaan en de harmonische samenhang tussen landschapsstructuren verstoord of onherkenbaar wordt;

- wanneer door het verscherpen van grenzen (bijvoorbeeld verwijderen van randbegroeiing), het aanleggen van nieuwe paden, het verharden van bestaande paden, …. de toegankelijkheid van deelgebieden toeneemt.

Indirecte vormen van functionele versnippering ontstaan bijvoorbeeld:

- wanneer door het lozen van afvalwater, de harmonie en relaties van een zuivere beek in zijn landschappelijke omgeving wordt vernietigd.

Functionele versnippering is verschillend van ecologische vernippering. Alhoewel beide types van versnippering kunnen samengaan, kunnen ze elkaar ook tegenwerken. Het verdichten van een landschapsstructuur kan leiden tot functionele versnippering van het actueel gebruik, maar kan een positief effect hebben van ecologische “ontsnippering”.

5.3 Effectgroep wijzigen erfgoedwaarde17

Inleiding

De kern van het cultuurhistorische landschap is de landschappelijke structuur die gegroeid is uit een eeuwenlange organisatie en (her)inrichting door de mens van zijn leefmilieu. Deze basisstructuren zijn

17 Erfgoedwaarde volgens de definitie van het Onroerenderfgoeddecreet (art. 2.1 26°): de archeologische, architecturale, artistieke,

culturele, esthetische, historische, industrieel-archeologische, technische, ruimtelijk-structurerende, sociale, stedenbouwkundige,


soms nog duidelijk bewaard gebleven in het landschap, alhoewel het gebruik en de invulling van de ruimten en het gebruik of de functie van de constituerende elementen in de loop van de tijd veranderd zijn. Zowel deze landschappelijke structuren als landschappelijke elementen18 vormen het onroerend erfgoed19.

Behalve de zichtbare relicten, zijn er nog heel wat getuigenissen van het erfgoed onzichtbaar en niet gekend, maar potentieel aanwezig onder iedere materiële laag van het huidige landschap. De bodem en iedere constructie vormen een waar archief van ons natuurlijk en cultuurhistorisch erfgoed. Gebieden waar het bodemprofiel niet verstoord is geworden, bezitten een hoge kans dat hierin waardevolle artefacten of sporen van een natuurlijke ontwikkeling bewaard zijn gebleven.

Voor de beschrijving van effecten op erfgoedwaarde is het belangrijk dat men zich realiseert dat het voortbestaan van de bestudeerde elementen en structuren sterk afhankelijk is van de (historische) economische, sociale, politieke en juridische omstandigheden waarbinnen zij functioneren. Dit betekent dat effecten ook via veranderingen in deze omstandigheden (leefwijze, cultuur, inkomensbronnen e.d.) kunnen optreden.

In wat volgt wordt, waar nodig, onderscheid gemaakt tussen directe en indirecte effecten:

- Directe effecten of effecten die direct optreden op elementen en structuren. Daarbij worden zowel de impacten op de elementen en structuren zelf als de impact op context en samenhang besproken.

- Indirecte effecten veroorzaakt via processen. Deze effecten treden op op de langere termijn en worden veroorzaakt door wijzigingen in de abiotische omgeving (bijvoorbeeld grondwaterdalingen, verzuring, bodemcompactatie door intensief parkeren, …).

Om het geheel overzichtelijk te houden, wordt in wat volgt de opdeling “landschap-bouwkundig erfgoed-archeologie” aangehouden. Het begrip “landschap” heeft in deze opdeling en in het vervolg van het richtlijnenboek, bij de effectgroep ‘wijziging erfgoedwaarden’ de betekenis van “cultuurhistorisch landschap” d.w.z. “een begrensde grondoppervlakte met een geringe dichtheid van bebouwing en een onderlinge samenhang”.20


Onder deze hoofding worden erfgoedaspecten van het cultuurhistorische landschap behandeld die betrekking hebben op de natuurlijke en historisch-geografische structuur. De bestaande toestand van deze aspecten kwam reeds bij de beschrijving van het landschap als relatiesysteem aan bod. Hierna komt dus enkel nog het erfgoedaspect aan bod. Daarbij is ook de relatie met de andere erfgoedelementen (bouwkundige erfgoed en archeologie) van groot belang.

5.3.2.1 Aantasting, vernietiging of doorsnijding van historisch-geografische structuren

Deze effectgroep werd generiek reeds besproken onder §5.2.3.

Onder deze titel wordt de aantasting, vernietiging dan wel doorsnijding verstaan van historisch-geografisch waardevolle structuren in het landschap. De effecten kunnen optreden als gevolg van bebouwing, aanleg van infrastructuren, veranderingen in grondgebruik, indirecte effecten van

volkskundige of wetenschappelijke waarde waaraan onroerende goederen en de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken hun huidige of toekomstige maatschappelijke betekenis ontlenen.

18 De term erfgoedelementen volgens de definitie van het Onroerenderfgoeddecreet (art. 2.1 23°) staat in relatie tot het “beschermingsstatuut”: de structurele en visuele componenten die de eigenheid van het onroerend erfgoed bepalen en die de waarden vormen die aan de grondslag liggen van een bescherming.

19 Onroerend erfgoed volgens de definitie van het Onroerenderfgoeddecreet (art. 2.1 39°): het geheel van archeologische sites, monumenten, cultuurhistorische landschappen en stads- en dorpsgezichten.

20 Definitie volgens het Onroerenderfgoeddecreet Art. 2.1. 22°


verdroging/vernatting. De effecten kunnen ook in positieve zin doorwerken. In dat geval is er sprake van “versterking” en “ontsnippering”.

De effecten betreffen veranderingen in de identiteit van het landschap als het zichtbaar resultaat van de sporen die onze voorouders hebben nagelaten. In veel gevallen gaat het om landschapselementen die door hun aanwezigheid een invloed (gehad) hebben op de opbouw, de ruimtelijke configuratie en/of de organisatie van het (omringende) landschap: nederzettingspatronen, landgebruikspatronen, ontsluitingspatronen, skyline….

Naast de individuele landschapselementen en structuren is ook hun samenhang waardevol. Door doorsnijding of inname kan de “ensemblewaarde” van een bij elkaar passend geheel van samengestelde landschapselementen en structuren met cultuurhistorische waarde worden aangetast. Dit is te beschouwen als een bijzondere vorm van aantasting, vernietiging of doorsnijding van historisch-geografische structuren.

Door het verdwijnen (of het nivelleren) van structuurbepalende en kleine landschapselementen en door de uniformiserende tendensen in de nederzettingsstructuur en architectuur vervaagt de eigenheid van de verschillende landschappen. Hierdoor vermindert ook de belevingswaarde van de open ruimte.

De waarde van deze structuren wordt bepaald door o.a. de gaafheid, de informatiewaarde, de zeldzaamheid, de contextwaarde en de kenmerkendheid ervan. De beleving van de bewoningsgeschiedenis van het landschap wordt daarbij door velen gezien als een belangrijk aspect van landschappelijke kwaliteit.

5.3.2.2 Aantasting van de historische continuïteit van het landschap

Zoals reeds in de inleiding aangegeven, is de tijd een belangrijke factor in het ontstaan van een landschap. Om de effecten van geplande ingrepen in kaart te brengen, is het dus niet voldoende om enkel de bestaande toestand in beeld te brengen. Inzicht in de factoren die in de loop van de geschiedenis geleid hebben tot het ontstaan van het landschap is noodzakelijk om een inschatting te maken van de historische continuïteit. Daarbij moet men er zich van bewust zijn dat elk landschap bestaat uit elementen met een verschillende ouderdom. De historische continuïteit is dus niet één lijn, maar een aantal, parallel lopende tijdslijnen (bijvoorbeeld van de natuurlijke ontwikkeling, de ontwikkelingen onder invloed van water, stedelijke ontwikkeling, landbouw,…), elk met hun eigen relicten.

Het onderzoek naar de ontwikkeling van een landschap (breed te interpreteren en uiteraard ook van toepassing op de stad en de samenstellende delen, maar ook bijvoorbeeld op havenlandschappen) is een middel om de structuur van het landschap beter te leren begrijpen. Aantasting van de historische continuïteit heeft betrekking op het ontstaan van een breuk met deze historische structuren, op het onvoldoende inspelen op (of zelfs vernietigen van) de essentie van de aan de omgeving ten grondslag liggende kenmerken.

Zo zijn actuele polderlandschappen niet enkel te beschrijven aan de hand van de nu nog aanwezige dijken, percelen, grachten etc., maar maken zij in veel gevallen deel uit van een historisch continuum van inpolderingen, al dan niet bewuste inundaties, herinpolderingen etc. Niet alle opeenvolgende fases zijn daarbij even goed bewaard. Toch zal men in dergelijke gevallen op verschillende dieptes (delen van) afgedekte landschappen terugvinden, geulen, dijken,…

Bouwkundig erfgoed

5.3.3.1 Directe effecten

Vernietiging bouwkundig erfgoed

De meest verregaande impact op bouwkundig erfgoed is de totale of gedeeltelijke vernietiging. Omdat binnen de huidige filosofie het verplaatsen van monumenten nog maar zelden overwogen wordt, is het van het grootste belang dat vernietiging een laatste optie is. Indien dit het geval is, dient de vernietigde structuur voor afbraak uitgebreid gedocumenteerd te worden.


Indien een afweging gemaakt moet worden tussen verschillende gebouwen of constructies (in functie van totale of gedeeltelijke vernietiging) kan dit enkel gebeuren op basis van zeer grondig onderzoek.

Nieuw erfgoed?

Het toevoegen van nieuwe elementen leidt tot een nieuwe landschappelijke situatie waaraan in de toekomst een erfgoedwaarde kan worden toegekend. Zo wordt pas de laatste decennia de erfgoedwaarde van oude fabrieksgebouwen erkend. Inpassing in het landschap, architectonische kwaliteit en binding met maatschappelijke ontwikkelingen zullen hiervoor bepalend zijn. Het waarderen van de toekomstige erfgoedwaarde is echter zeer moeilijk omdat zij afhankelijk is van toekomstige zienswijzen. Het toevoegen van elementen is niet per definitie negatief: zij kan immers bestaande structuren versterken.

Beïnvloeding ensemblewaarde

Veel bouwkundig erfgoed maakt deel uit van ensembles (dorpskernen, ontginningsstructuren e.d.). Onder ensembles verstaan we eenheden met een visueel-ruimtelijke samenhang. Het vernietigen van één van de elementen kan een aanzienlijke impact hebben op de ensemblewaarde. Zo verliest een dorpskern met kasteel, kerk, begraafplaats, pastorie, kasteelpark e.d. veel van zijn betekenis wanneer één van de elementen verdwijnt.

De aantasting van de ensemblewaarde kan ook een gevolg zijn van de verminderde leesbaarheid van het ensemble, waardoor de samenhang wordt verstoord (bijvoorbeeld tussen de abdij en de abdijhoeve).

In principe kunnen geplande ingrepen de ensemblewaarde verhogen, bijvoorbeeld wanneer storende toevoegingen uit het verleden worden verwijderd of nieuwe elementen een bestaand ensemble versterken.

Beïnvloeding van de context

Gebouwen en constructies zijn sterk verbonden met de context waarin zij zich bevinden. Ze ontlenen hun waarde immers niet uitsluitend aan de materiële waarden die ze op zich vertegenwoordigen. Bouwkundig erfgoed is –zowel naar materiaalgebruik, inplanting, functie, betekenis, architecturale kenmerken– vaak zeer sterk verbonden met de plaats en de omgeving. Het louter bewaren van de verschijningsvorm zonder de context is daarom af te raden.

In eerste instantie gaat het hier om de ruimtelijke context. Het aantasten van deze context leidt op termijn tot functiewijziging, functieverlies of betekenisverlies (bijvoorbeeld kerktorens in het Antwerpse havengebied,Figuur 5-1).

Zo zal bijvoorbeeld een polderboerderij waarvan de omliggende polders verdwijnen op termijn niet meer leefbaar zijn. Dit leidt tot (gedeeltelijke) functiewijziging of zelfs leegstand. Hieruit volgt dan weer dat aanpassingen noodzakelijk zullen zijn of dat op termijn verval optreedt.

Daarnaast kan ook de betekenis (de polderboerderij als centrum van een inpolderingsfase) aangetast worden. Het inschatten van de immateriële erfgoedaspecten is geen eenvoudige zaak. Hier geldt de stelregel dat alleen een goede beschrijving van het gebied, de ontstaansgeschiedenis en de verschillende erfgoedwaarden inzicht kan verschaffen.

Wanneer het aantasten van de context onvermijdelijk is, dient nagedacht te worden over de mogelijkheden om de betrokken erfgoedwaarden te laten evolueren in hun nieuwe context. De waarden die zij vertegenwoordigen kunnen als uitgangspunt dienen bij de opmaak van ontwikkelingsperspectieven voor het gebied.


1899 (Fotograaf onbekend) 1965 (Fotograaf onbekend)

1966 (Fotograaf onbekend) 2015 (© Bingmaps)

Figuur 5-1. De kerk van het voormalige polderdorp Wilmarsdonk (bron: Wikipedia)

5.3.3.2 Effecten via processen of indirecte effecten

Bij het uitvoeren van werkzaamheden bestaat steeds het risico op beschadiging van bouwkundig erfgoed in de omgeving (bijvoorbeeld door grondwaterstandsverlaging, trillingen, …). Vaak betreft het effecten die door het aanwenden van de juiste uitvoeringstechnieken voorkomen kunnen worden. Informatie over de mogelijke risico’s dienen aangeleverd te worden vanuit andere disciplines (bodem, water, trillingen, lucht …). Een goed overzicht van de mogelijke aantastingen is terug te vinden in gespecialiseerde literatuur (bijvoorbeeld De Naeyer A. (red) (1999) Handboek onderhoud, renovatie en restauratie, Kluwer uitgevers).

Effecten door wijzigingen in grondwaterstand

Grondwaterstandverlagingen kunnen leiden tot veranderingen in de draagkracht van de grond. Hierdoor kunnen (differentiële) zettingen optreden. Het effect van een grondwaterstandsverlaging is afhankelijk van een groot aantal factoren (bodemsoort, type fundering, e.d.). Indien het gaat om tijdelijke grondwaterstandverlagingen die het gevolg zijn van de uitvoering van de werken kunnen milderende maatregelen worden voorgesteld (bijvoorbeeld retourbemaling) om schade te voorkomen.

In het geval het gaat om permanente grondwaterstandverlagingen zal het effect vaak pas op lange termijn zichtbaar zijn. Zo kan de aanwezigheid van planten met een hoge evapotranspiratie op kleiige bodem pas na veel jaren, wanneer de planten volwassen zijn, aanleiding geven tot aanzienlijke verzakkingen.

Grondwaterstandverlagingen kunnen ook leiden tot de aantasting van ondergrondse constructies. Heel wat middeleeuwse gebouwen hebben een fundering op houten palen. Zolang deze palen zich onder het grondwaterniveau bevinden blijven ze intact. Zodra ze droog komen te staan zullen zij door schimmels en bacteriën worden aangetast.


Het verhogen van de grondwaterstand kan gevolgen hebben op de bewaringstoestand van ondergrondse constructies. Zo kunnen kelders die vroeger droog waren plots onder water komen te staan.

Effecten door wijzigingen in de bodem

Het onoordeelkundig uitvoeren van graafwerken in de nabijheid van bouwwerken kan aanleiding geven tot ernstige grondverzakkingen die kunnen leiden tot het verzakken of instorten van bouwkundig erfgoed. In principe gaat het hier om fouten tijdens de uitvoering die betrekking hebben op alle bouwwerken in de omgeving van het plan of project. Door het ontbreken van of de sterke verwering van funderingen bij oudere constructies zijn deze hieraan zeer gevoelig. Het komt er in dit geval vooral op aan om de aandacht te vestigen op de mogelijke risico’s bij uitvoering van werkzaamheden en het suggereren van preventieve maatregelen.

Grote reliëfwijzigingen kunnen leiden tot inklinking of expansie van onderliggende grondlagen. Hierdoor kunnen differentiële zettingen optreden met verzakkingen en scheuren tot gevolg.

Effecten van trillingen

Trillingen tijdens de aanleg- en exploitatiefase kunnen –al dan niet via compactie van de ondergrond– leiden tot het optreden van scheuren in oude constructies. Vaak hebben oude constructies weinig of geen fundering en zijn ze hierdoor extra gevoelig aan trillingen. Ook zeer kwetsbare erfgoedwaarden zoals glasramen e.d. kunnen aanzienlijke schade leiden.

Deze trillingen kunnen o.m. het gevolg zijn van het heien van funderingspalen of ten gevolge van verkeer (treinen, trams, auto’s…).

Effecten via lucht

Luchtverontreiniging heeft een belangrijke invloed op de verwering van materialen. Materialen waarvan bekend is dat het verval mede wordt beïnvloed door luchtkwaliteit zijn: steen en steenachtige materialen, gebrandschilderd glas, diverse metalen (koper, zink, brons, ijzer) en verf. De belangrijkste verontreinigende stoffen zijn zwaveloxiden, stikstofoxiden, ozon en stof (bijvoorbeeld roet).

De impact van zure regen op kalkhoudende steenachtige materialen is hiervan het meest bekende voorbeeld. Hoewel dit effect vaak op een vrij hoog schaalniveau optreedt, is het effect van de lokale luchtkwaliteit een belangrijke factor. Veelal is de voornaamste oorzaak het (auto)verkeer.

Veranderingen in luchtdrukgradiënten (windrichting, snelheid, turbulentie) kunnen ook invloed hebben op bepaalde erfgoedwaarden. Zo zal bijvoorbeeld de windvang en dus de maalvaardigheid van een windmolen afnemen wanneer in de directe omgeving hoge bebouwing of beplanting wordt toegevoegd. Hierdoor dreigt functieverlies, verminderd onderhoud en tenslotte verval.

Effecten van licht

Ook de hoeveelheid licht kan een invloed hebben op de bewaringstoestand van bouwkundig erfgoed. Zo is bijvoorbeeld vastgesteld dat de rieten daken van de Waaslandse hoevegebouwen die in Bokrijk werden heropgebouwd veel sneller verweren dan zij dat in hun oorspronkelijke omgeving deden. Dit heeft wellicht te maken met de bosrijke omgeving waardoor de daken onvoldoende snel kunnen drogen door gebrek aan rechtstreeks zonlicht en veel meer last hebben van mosvorming e.d. Licht heeft ook een sterke invloed op verwering van een hele waaier materialen (kunststoffen, hout…). Ook hieraan dient desgevallend aandacht te worden besteed.

Archeologie

Ten aanzien van de archeologie is overwogen de indeling in effectgroepen en daaruit voortvloeiende effectvoorspelling en effectbeoordeling vanuit de proceskant te benaderen. Een indeling in effectgroepen als mechanische, chemische, fysische (bijvoorbeeld compactatie) en (micro)biologische verwering of degradatie lijkt voor de hand te liggen. Confrontatie van deze indeling met de mogelijke ingrepen of ingreepgroepen blijkt echter vooralsnog een te ingewikkelde opgave te zijn. Bij veel ingrepen spelen


diverse vormen van verwering door elkaar of zelfs op elkaar in. De formatieprocessen van het bodemarchief zijn te complex om een dergelijke indeling op dit moment recht te doen. Werkend op het snijvlak van een wetenschappelijke discipline en de ruimtelijke planvorming is derhalve voor een pragmatische oplossing en indeling gekozen.

5.3.4.1 Effecten van aantasting van archeologische waarden

Archeologische waarden kunnen, afhankelijk van de aard van de ingreep, op twee verschillende manieren aangetast worden: direct of indirect. Directe effecten zoals bijvoorbeeld fysieke aantasting door bijvoorbeeld de aanleg van ondergrondse parkings of havendokken (vergraving) zijn eenduidig en relatief eenvoudig te benoemen. De indirecte effecten zijn minder evident en hoeven geen zichtbare ruimtelijke relatie te hebben met de ingreep die aan het effect ten grondslag ligt. Een voorbeeld hiervan kan zijn de tijdelijke verlaging van de grondwatertafel. Dit kan effect hebben op de kwaliteit van de eventueel aanwezige organische component van een site. Een asfaltparking kan bijvoorbeeld resulteren in infiltratie van chemische componenten in onderliggende archeologische sporen, met de degradatie van deze sporen en/of hun inhoud tot gevolg.

Daarnaast moeten ook specifiek de effecten beschreven worden op de ongekende archeologische waarde of wat het archeologische potentieel kan genoemd worden. Of deze nu optreden ten aanzien van gekende of niet gekende archeologische waarden maakt –in principe– overigens geen verschil. Archeologische waarden zijn echter veelal niet gekend, want verborgen in de bodem. De aantasting door bodemingrepen op juist deze ongekende waarden is daarom naar inschatting in veel gevallen groter dan het negatieve effect op de gekende archeologische waarden.

In feite trekt een oplijsting van ‘wat al bekend is’ aan archeologische sites vaak de aandacht weg van ‘wat nog onontdekt is’. Aan het zeer specifieke karakter van deze niet-gekende archeologische waarden zal bij de beschrijving van de referentiesituatie (hoofdstuk 7) uitgebreider aandacht worden besteed.

Het is echter niet haalbaar om effecten als ‘aantasting organische component’ op de archeologische potentie in meer dan algemene bewoordingen te beschrijven. Het is niet aan te raden om aanname op aanname te stapelen. Om een eenduidige en werkbare beschrijving van de effecten op de archeologie mogelijk te maken, is gekozen voor een tweedeling: er worden een aantal effecten onderscheiden ten aanzien van de gekende waarden, terwijl de aantasting van de ‘archeologische potentie’ separaat en op een ander detailniveau wordt beschreven. De effecten worden hieronder toegelicht.

5.3.4.2 De effecten

Ten aanzien van de archeologie kunnen voor wat betreft de gekende archeologische waarden de volgende effecten worden onderscheiden:

- Fysieke aantasting door vergraving

- Degradatie door veranderingen in de grondwatertafel

- Deformatie

- Aantasting ensemblewaarde

Voor wat betreft de niet-gekende archeologische waarden betreft het:

- Aantasting archeologische potentie

Hierbij moeten een aantal kanttekeningen worden gemaakt:

- De scheiding tussen de effecten is eerder een graduele dan een absolute. De keuze voor deze groepering is pragmatisch. Er is gekozen om een werkbaar stramien te creëren op basis waarvan de deskundige op relatief eenvoudige wijze een complexe problematiek kan beschrijven.

- Ieder effect kan in principe als een vorm van ‘fysieke aantasting’ worden gezien. Onder het effect fysieke aantasting door vergraving wordt (in het kader van dit Richtlijnenboek) echter


verstaan het volledige verlies van archeologische waarden binnen het bereik van de ingreep. Dit in tegenstelling tot het partiële verlies dat de effecten ‘degradatie’ en ‘deformatie’ kenmerkt.

- Het effect ‘aantasting ensemblewaarde’ poogt die effecten te duiden die niet direct betrekking hebben op de site, maar waarbij wel een waarde van die site wordt aangetast. Hiermee staat dit effect a.h.w. ‘boven’ de overige effecten, of staan de overige effecten in functie van het effect aantasting ensemblewaarde. Een enkele site kan immers niet los gezien worden van de archeologische en landschappelijke context waarbinnen deze zich bevindt. Aantasting van die samenhang is aantasting van de waarde van de site zelf.

Fysieke aantasting door vergraving van gekende archeologische waarden

Onder fysieke aantasting door vergraving wordt verstaan het volledige verlies van archeologische waarden binnen het bereik van de ingreep.

Archeologische sporen en resten zijn doorgaans voor leken niet altijd even duidelijk herkenbaar. Een muurrestant van een kasteel is weliswaar zichtbaar en tastbaar, maar de meeste archeologische resten liggen weliswaar op geringe diepte (vaak minder dan 1 meter) in de bodem verborgen, maar zijn aan het maaiveld vaak niet zichtbaar. Grof gezegd: hoe ouder de resten, hoe minder duidelijk deze zich manifesteren. Met name sporen en resten uit de prehistorie (pre-Romeins) zijn moeilijk te herkennen; zelfs in een opgravingsput zijn sporen voor een beroepsarcheoloog moeizaam ‘leesbaar’. Een voorbeeld: een houten boerderij uit de IJzertijd, bijvoorbeeld uit 200 voor Chr., die ooit op een zandrug heeft gestaan, is in de regel volledig vergaan. De houten resten, palen en wanden, zijn vergankelijk en zullen (boven het aanwezige grondwater) niets anders overlaten dan een verkleuring in de bodem. En soms is het lastig om een onderscheid te maken tussen natuurlijke grondverkleuringen (molgangen, boomwortels e.d.) en antropogeen veroorzaakte grondverkleuringen. Toch kunnen dergelijke verkleuringen veel informatie opleveren. Door ze op schaal op te tekenen worden structuren zichtbaar. Bovendien zit er vaak materiaal verborgen in afvalkuilen, waterputten e.d.

Vrijwel alle archeologische sporen en resten liggen, zoals gesteld, vlak onder het maaiveld. Ze kenmerken zich door een uitermate hoge kwetsbaarheid, gepaard met een lage zichtbaarheid. Ten dele zijn archeologische sporen al aangetast door eeuwenlange ploegwerkzaamheden. In wat de bouwvoor, teelaarde of ploegvoor (vaak zo’n 30 tot 50 cm diepte) wordt genoemd, resteert weinig meer. Ingrepen in de bodem, met name vormen van vergraving, hebben dan ook een desastreus effect. Fysieke aantasting van archeologische waarden door verschillende vormen van vergravingen is altijd maximaal, absoluut en definitief. Het regeneratievermogen van archeologische resten is nihil: wat vernietigd wordt, kan zich niet meer herstellen. Het verlies aan informatie is daarmee ook maximaal. De geringste ingreep (bijvoorbeeld de aanleg van een kabelsleuf) leidt tot een onomkeerbare fysieke aantasting van archeologische waarden. In dit licht bezien, moet ook gewezen worden op de in de beschrijving van de referentiesituatie (hoofdstuk 7) geschetste sluipende erosie door landbouwkundige bodemtechnische ingrepen. Archeologische resten zijn over het algemeen bijzonder gevoelig en kwetsbaar.

De volgende (hoofd)vormen van fysieke aantasting kunnen worden onderscheiden:

- Vergraving of verstoring door bouwen natuurtechische ingrepen

- Vergraving of verstoring door landbouwkundige bodemtechnische ingrepen

Vergraving of verstoring door bouwen natuurtechische ingrepen

Vergraving lijkt voor zichzelf sprekend: overal waar vergraven wordt, gaan de archeologische waarden verloren (Figuur 5-2 en Figuur 5-3). Er zijn echter een aantal minder voor de hand liggende vormen van vergraving te benoemen, die alleen duidelijk worden met behulp van een uitgebreide ingreep-effectanalyse. Een voorbeeld is de aanleg van drainage (een tijdelijke bemaling) ten behoeve van de aanleg van gasleidingen. Dergelijke drainages worden in de lengte van de leidingssleuven aangebracht en takken af naar pompen en generatoren. De aanleg onder de leidingssleuf maakt dat dergelijke ingrepen vaak niet tot het verstoringsvolume van de ingreep worden gerekend. Een ander voorbeeld zijn ophogingen: vaak wordt ten behoeve van het opbrengen van grondlichamen eerst een deel van de bodem weggegraven. Vaak tast dit de archeologische sporen aan, terwijl juist een ophoging de suggestie wekt dat dit eerder beschermend zou uitwerken. Verder dient zeker ook het aanbrengen van heipalen


vermeld te worden. Deze vernietigen de archeologische waarden op hun locatie van inplanting en als geheel van heipalen in een bouwtechnische configuratie verstoren ze ernstig de structuur en de interpreteerbaarheid van de archeologische waarden.

Nog een belangrijke vorm van verstoring die vaak over het hoofd wordt gezien, of niet als ‘bedreigend voor de archeologie’ wordt beschouwd, is de aanleg van werfwegen of werkwegen of het plaggen voor natuurontwikkeling. Het afgraven van de bouwvoor of teelaarde (zie boven) is in principe niet of nauwelijks schadelijk voor de archeologie. Echter, van zodra teelaarde wordt verwijderd, worden de archeologische sporen blootgesteld aan fysieke aantasting, o.a. door de impact van zwaar werfmateriaal (compactatie, kapotrijden,..), door betrappeling, door de ontwikkeling van wortelende vegetatie (fysieke en chemische impact) en door erosie door oppervlaktewater (fysieke en chemische impact).

Figuur 5-2. Een diepe kleigroeve: de archeologie is onherroepelijk vergraven en verloren gegaan.

Bron: Argex groeve Kruibeke (eigen foto).


Figuur 5-3. De steilrand van een bij natuurontwikkeling deels afgegraven dekzandrug, waarin in het

profiel van een site uit de Steentijd is aangetroffen

Figuur 5-4. Noodarcheologie tussen de werkzaamheden door

Fysieke aantasting door het inbrengen van funderingspalen?

Het onderzoek naar het bodemverstorende effect van het inbrengen van funderingspalen staat in de kinderschoenen. Recent zijn enkele onderzoeken verschenen, in Engeland, maar ook in Nederland. De meest uitgebreide publicatie


over het onderwerp, en mogelijk de publicatie waar in Nederland vaak naar wordt verwezen, is Piling and Archaeology, An English Heritage Guidance Note uit 2007. Hierin worden alle verschillende mogelijke heipalen beschreven, waarna per soort wordt ingegaan op de effecten voor de archeologie. Een aantal van de besproken palen worden in de Vlaamse context echter zelden gebruikt. In Raemaekers & Van Duijnen (2000) wordt gezegd dat de maximale straal van de verstoring vanaf het hart van de heipaal bij gebruik van conventionele, verdringende heipalen maar liefst circa 4,0 m bedraagt. Indien deze marge ten opzichte van de grens van de site wordt aangehouden, zal geen verstoring van de site plaatsvinden. Het probleem hierbij is echter dat het exact bepalen van de grens van een site niet eenvoudig is. Bij het gebruik van verdringende heipalen zal gezien het oppervlak dat per paal verstoord wordt en de gebruikelijke ‘hart op hart’ afstand tussen de palen het deel van een site onder de bebouwing in veel gevallen geheel verstoord raken. Het negatieve effect op de archeologie van het gebruik van deze conventionele verdringende heipalen lijkt daarmee veel groter dan wellicht gedacht. Bij het gebruik van niet verdringende palen is het oppervlak dat per paal verstoord raakt echter vele malen kleiner. Hierdoor wordt slechts een relatief klein oppervlak, vermoedelijk niet meer dan twee maal het oppervlak van de heipaal, per paal verstoord. Zeker als een minimum aan heipalen, dus een grote ‘hart op hart’ afstand gehanteerd wordt, zal het percentage van het oppervlak dat onder de bebouwing verstoord raakt bij gebruik van niet verdringende heipalen gering zijn. Andere studies (zoals onderzoek van de RCE21 waarbij de gevolgen van heien op terpen in Noord Nederland zijn onderzocht, Huismans et al, 2009) geven dan weer aan dat rondom de palen een geringe extra verstoring optreedt van niet meer dan enkele centimeters. Per gebied, bodemsoort, archeologische periode en context zijn de conclusies echter anders en meer studiewerk is nodig om duidelijke conclusies te kunnen trekken.

Fysieke aantasting door erosie

In bepaalde gevallen kan een ingreep indirect leiden tot erosie van archeologische sites. Wanneer een rivier of beek wordt verlegd, of men de beek weer laat meanderen, kan door dit meanderen in de buitenbochten van deze wateren erosie optreden. Ook in het geval grotere bouwputten worden gegraven kan door afbrokkeling van de steilranden sprake zijn van erosie. Een ander veel voorkomend voorbeeld van erosie is verstuiving: wanneer de oorspronkelijke vegetatie wordt verwijderd kan de wind vrij spel hebben en sites aantasten. Dergelijke erosieve effecten zijn niet altijd even eenduidig en direct te benoemen. Erosie zal in het m.e.r.-kader vooral bij ruilverkavelingen een rol spelen. (Van Montfort, De Man, Rompaey, Langohr & Clarys, 2006).

Landbouwkundige bodemtechnische ingrepen

Landbouwactiviteiten kunnen een ernstige bedreiging vormen voor archeologische sites in het landelijk gebied (Figuur 5-5). Archeologische sites worden regelmatig en op zeer grote schaal omgeploegd, vergraven, versneden en op andere manieren aangetast (zie ook onderstaande kadertekst). Soms kan men slechts nog vermoeden dat er een archeologische site aanwezig moet zijn geweest. De effecten van deze zeer diverse ingrepen kunnen slechts bepaald worden wanneer inzicht bestaat in de aard van de ingreep en het optredende effect. Het in detail schetsen van de ingreep-effectrelaties vormt hiertoe het middel. De basis hiervoor moet een inventarisatie en beschrijving van de voorgenomen landbouwkundige grondverbeteringsmethoden en andere bodemtechnische ingrepen zijn. Per type ingreep dienen de gevolgen voor het archeologische bodemarchief bepaald te worden. Voor publicaties die het snijvlak tussen archeologie en landbouw beschrijven, wordt verwezen naar Darvill & Fulton (1995), Heunks (1995), Lambrick (2001), Louwagie, Nouns & DeVos (2005) en zeer recent de studie van van Reuler et al (2014)22 waarbij per teelt de impact op het archeologisch erfgoed wordt geëvalueerd.

Een groot aantal landbouwkundige bodemtechnische ingrepen kan worden onderscheiden. Onderscheid kan worden gemaakt tussen ingrepen die bedoeld zijn ter verbetering van de bodemopbouw (grondverbetering) en overige ingrepen:

- Grondverbeteringen zijn onder te verdelen in profielverbetering, toplaagverbetering (Figuur 5-5) en egalisatie. In hoeverre de hieronder vallende technieken bedreigend zijn voor het bodemarchief wordt voornamelijk bepaald door de diepte van de ingreep en het oppervlak dat bewerkt wordt. Voor de meeste bodemtechnische ingrepen geldt dat de diepte van de ingreep en het oppervlak van bewerking sterk variabel zijn, namelijk afhankelijk van de ter plaatse geldende omstandigheden. Kenmerkend voor de verschillende typen van profielverbetering is dat het negatieve effect ervan op het bodemarchief zeer vergelijkbaar is. Grondsporen worden uitgewist, archeologisch materiaal wordt intensief vermengd en verplaatst. Toplaagverbeteringen kunnen worden onderverdeeld in technieken waarbij materiaal op de

21 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Nederland)

22 http://archeologieinnederland.nl/regels-en-beleid/verstoringen-door-landbouw-0


bouwvoor wordt gebracht en technieken waarbij enkel de structuur van de bouwvoor wordt verbeterd. Toplaagverbeteringen zijn over het algemeen weinig verstorend voor het bodemarchief. Egalisatie kan in verschillende gradaties worden uitgevoerd, van zeer lichte afvlakking van een terrein tot het afgraven van complete dekzandruggen. De meeste grondverbeteringstechnieken kunnen gezien worden als algemene technieken die noch aan bepaalde bodems noch aan bepaalde gewastypen gekoppeld zijn. Toepassing van deze technieken kan dan ook overal in Vlaanderen worden verwacht. Andersom kan wel gesteld worden dat er een groot aantal gewassen en bodemtypen aangegeven kan worden waarbij een bepaalde bodemtechnische ingreep veel wordt toegepast. Op grond daarvan is het mogelijk een globaal beeld te verkrijgen van de mate van bodemverstoring in een bepaald gebied.

- Ook de niet direct op de grondverbetering gerichte landbouwkundige bodemtechnische ingrepen kunnen in bepaalde situaties een ernstige bedreiging vormen voor het bodemarchief. Het aanleggen van sloten, greppels en drainagesystemen kan bovendien behalve een fysische verstoring tevens een biochemische aantasting teweeg brengen door oxidatie van organisch archeologisch materiaal.

Vernietiging van het bodemarchief: een toekomstscenario?

De schaalvergroting in de landbouw die de afgelopen decennia is doorgevoerd, heeft behalve het op grote schaal uitvoeren van bodemtechnische ingrepen (onbedoelde) neveneffecten met zich meegebracht. Deze kunnen zowel voor de landbouw als voor het archeologisch bodemarchief negatieve gevolgen hebben. Voorbeelden hiervan zijn bodemerosie op lösshellingen door afspoelend regenwater, bodemerosie op schrale zandgronden door verwaaiing, en de verdichting van de bovengrond door berijding met zware landbouwmachines waardoor regelmatig woelen noodzakelijk wordt. Het betreft moeilijk omkeerbare processen, waarbij archeologische sites onopgemerkt kunnen verdwijnen.

Vandaag de dag wordt het archeologische bodemarchief door tal van landbouwkundige bodemtechnische ingrepen bedreigd. Vaststellend dat de huidige landbouwtechnische ontwikkelingen alleen een toenemende bedreiging voor-spellen, terwijl er nog steeds nieuwe gave archeologische sites worden ontdekt, is vernietiging van een groot aantal sites in de nabije toekomst niet denkbeeldig.

Figuur 5-5. Verstoring archeologisch erfgoed door diepploegen (de paalsporen werden nog net

bewaard)


Aantasting ensemblewaarde van gekende archeologische waarden

Onder aantasting van de ensemblewaarde wordt verstaan het optredend informatieverlies wanneer synchrone en diachrone ruimtelijke patronen en relaties tussen archeologische sites worden aangetast.

De ensemblewaarde heeft betrekking op andere in de nabijheid aanwezige bronnen van archeologische informatie. Het gaat daarbij om vragen of er zich in de nabije omgeving meer sites uit dezelfde periode bevinden, of juist uit meerdere (bij voorkeur opeenvolgende) perioden. De archeologische context kan derhalve synchroon of diachroon bezien worden. Een goed voorbeeld van beide zijn de historische stads- en dorpskernen. Hier is deze contextwaarde vaak (nog) zeer sterk aanwezig. In het landelijk gebied ligt dit genuanceerder. De ensemblewaarde kan, met name in geürbaniseerde gebieden of bijvoorbeeld in industrieterreinen, volledig verloren zijn gegaan. Daarnaast moet opgemerkt worden dat een ensemblewaarde niet altijd even makkelijk is aan te wijzen. Over relaties en samenhang tussen archeologische sites, landschapsstructuren, infrastructuur en historische sporen van exploitatie van landbouwgebieden of veengebieden, is over het algemeen weinig bekend.

De ensemblewaarde wordt bezien vanuit de site ten opzichte van, en als deel uitmakend van, de nabije omgeving. Een ensemble of ankerplaats, en in sommige gevallen een relictzone, bezitten door de holistische samenhang een grotere erfgoedwaarde dan de som van de waarden van de afzonderlijke samenstellende elementen. Het is dus belangrijk dergelijke ensembles (ankerplaatsen) en relictlandschappen vanuit archeologisch standpunt duidelijk te definiëren en eventueel te begrenzen.

Degradatie van gekende archeologische waarden door veranderingen in de grondwatertafel (door wijzigend landgebruik)

Onder degradatie wordt in de context van dit Richtlijnenboek verstaan het verlies van artefacten en grondsporen door met verlaging van de grondwatertafel gepaard gaande processen.

Organisch archeologisch materiaal (houten en benen voorwerpen, textielresten e.d.) blijft in de meeste gevallen alleen bewaard wanneer deze resten zich onder de permanente grondwaterspiegel bevinden óf in verkoolde (verbrande) vorm verkeren of wanneer de zuurtegraad in de context voldoende laag is. In het geval niet-verbrande organische resten boven de grondwaterspiegel (komen te) liggen, zullen zij op termijn vergaan. Uit monitoringsonderzoek is gebleken dat een korte verlaging van de grondwatertafel al negatieve gevolgen heeft voor houten voorwerpen (Van Heeringen & Theunissen, 2002). Na daling van de grondwaterspiegel kan er zuurstof doordringen in de bodem, waarin dat voorheen nooit of slechts zelden gebeurde. Hierdoor kunnen allerlei bodemorganismen dieper in de bodem doordringen. Dergelijke bodemorganismen vreten zich een weg door de bodem, waarbij ze de organische materialen doorgraven en verteren. Uiteindelijk zullen de activiteiten van schimmels en bacteriën tot de volledige afbraak van het resterende organische materiaal leiden.

Over het algemeen kan gesteld worden dat archeologische organische resten die zich continu in het grondwater bevinden, goed (of in elk geval beter) geconserveerd zullen blijven. Een eerste kanttekening: bijvoorbeeld hout vergaat onder de grondwatertafel ten dele. Gesteld kan worden dat onder de grondwatertrap in elk geval verzwakt hout overblijft, met een intacte vorm en kleur, dus met behoud van de archeologische informatie.

Een tweede kanttekening: de mate van aantasting van de verschillende te onderscheiden artefactcategorieën (houten voorwerpen, benen voorwerpen etc.) is niet alleen van de grondwaterstand afhankelijk, maar ook van factoren als zuurtegraad van het bodemwater en de werking van enzymen. Daarnaast kan de fysieke impact van biologische activiteit (vergravingen als gevolg van gangenstelsels van dassen, vossen, konijnen,…) leiden tot aantasting. Het optreden van deze aantasting kan samenhangen met verlagingen van de grondwatertafel.

Ten aanzien van anorganisch archeologisch materiaal, waarbij gedacht moet worden aan aardewerk, stenen voorwerpen, glas, metaal, metaallegeringen en slakken, kan opgemerkt worden dat deze artefactcategorieën relatief stabiel zijn te noemen. Ook deze stabiliteit hangt echter samen met een stabiele fysische en chemische bodemconditie, d.w.z. wijzigingen in de stand van het grondwater en de zuurtegraad van de omgeving hebben een negatief effect. Er zijn verschillen te benoemen in de mate en snelheid van dit effect, en hoe en wanneer deze zich manifesteren. In het perspectief van dit


Richtlijnenboek volstaat te constateren dat alle artefactcategorieën het meeste gebaat zijn bij stabiele condities: geen wijziging van de grondwatertafel.

De mate waarin de archeologische resten aangetast worden, is niet of zeer moeilijk te kwantificeren. Ten eerste is de verhouding tussen anorganische en organische resten binnen archeologische sites niet bekend. Ten tweede is niet altijd precies bekend hoe snel het oxidatieproces plaatsvindt. Een grondwaterpeilverlaging van korte duur heeft niet dezelfde desastreuze effecten op de organische archeologische resten als een blijvende grondwaterpeilverlaging. De verschillen zijn echter (nog) niet te kwantificeren.

Veranderingen in de watertafel of het optreden van biologische en fysische aantasting is vaak het gevolg van verandering in grondgebruik. Zo zal omzetting van weiland naar akker of overstromingsgebied mogelijk een indirecte impact hebben op de archeologische waarden.

Voor literatuur over degradatie van archeologische materialen kan verwezen worden naar de publicaties van Nixon (2001) en Kars & Smit (2003). Voor degradatie van bodemsporen wordt verwezen naar de publicatie van Louwagie, Noens & Devos (2005).

Effecten van grondwaterstijging

Hoewel misschien niet voor de hand liggend en nauwelijks bekend kan ook een grondwaterstijging negatieve gevolgen hebben op archeologische waarden. Een aardig voorbeeld hiervan was de idee rondom het Nederlandse voormalige, nu ingepolderde eiland Schokland een hydrologische bufferzone aan te leggen, om daarmee de contouren van het eiland weer zichtbaar te maken. Probleem daarbij bleek te zijn dat de kleiterpen die rondom dit eiland op het veen zijn aangelegd als een toevluchtsoord voor bodemorganismen zouden gaan dienen, met ernstig informatieverlies door verstoring van grondsporen en terplagen tot gevolg. In zijn algemeenheid moet met een dergelijk effect, feitelijk het optrekken van de bioturbate horizont, rekening worden gehouden bij grootschalige peilverhogingen.

Deformatie van gekende archeologische waarden

Onder deformatie wordt de verplaatsing of samendrukking van archeologische grondsporen en/of resten verstaan.

Uit de opgravingspraktijk zijn nagenoeg geen kwantitatieve gegevens bekend over de nadelige gevolgen van het aanbrengen van ophogingen op archeologische sites. Wel is tijdens opgravingen waargenomen dat in de zones waar de bodem gedurende langere perioden afgedekt is geweest (met betonplaten, hooibergen of hopen grond) de grondsporen vervagen. De bodem wordt in zijn geheel donkerder van kleur door gebrek aan zuurstof, waardoor de grondsporen minder goed herkenbaar zijn (tengevolge van fenomenen van oxido-reductie van ijzer en mangaan). De vraag is of dit proces irreversibel is.

Uit ervaringen in de civieltechnische wereld valt echter af te leiden welke verplaatsingen in de bodem (horizontaal en verticaal) ontstaan als gevolg van het aanbrengen van een ophoging (staat gelijk met het verhogen van de grondwaterspiegel), waaronder ook het bouwen op strook- of plaatfundering moet worden verstaan. Vanuit deze kennis geredeneerd lijkt het zeer aannemelijk dat bij grote verplaatsingen in de bodem schade aan de archeologische resten wordt toegebracht. Omdat er momenteel geen kwantitatieve gegevens voorhanden zijn over de mate van aantasting als gevolg van het ophogen van een site, wordt ervan uitgegaan dat hoe kleiner de bodemdeformaties zijn, hoe kleiner de optredende schade is.

Bij het (deels) ophogen van een terrein (bijvoorbeeld met baggerspecies) kunnen verschillende bodemverstorende verschijnselen optreden. De mate waarin de bodem verstoord wordt, is mede afhankelijk van de hoogte en de vorm van de ophoging. Hoe steiler de taluds, hoe groter de verschillen in bodemdaling of scheefstelling van bodemlagen. Daarnaast speelt de natuurlijke opbouw van de bodem een belangrijke rol in de mate van verstoring die optreedt bij ophogen van het terrein. Hoe groter de lithologische variatie, zowel in het verticale als in het horizontale vlak, hoe groter de verschillen in bodemverstoring. Cruciaal hierbij is de dikte van het samendrukbare pakket. Opgemerkt kan worden dat archeologische lagen op pleistocene zandgronden over het algemeen een opmerkelijk compacte samenstelling hebben. Dit is zeer waarschijnlijk het gevolg van de intensieve betreding die tijdens de bewoning van de site, waarvan de betreffende lagen de neerslag vormen, heeft plaatsgevonden. In het


geval van een navolgende sedimentatie wordt het compacte karakter waarschijnlijk versterkt door de optredende druk. Dit betekent dat voor de verdere samendrukking van archeologische lagen een nog grotere druk nodig is.

De mate waarin de archeologische resten aangetast worden, is niet of nauwelijks te kwantificeren. De mate van aantasting van archeologische sites door (tijdelijke) klink/zetting is niet bekend. Dit kan als een leemte in kennis worden beschouwd.

Op het detailniveau van een archeologische laag kunnen als gevolg van ophoging en wortelwerkingen drie courante typen bodemverstoringen (effecten) optreden:

- verticale verplaatsing van het archeologische niveau

- horizontale verplaatsing van het archeologische niveau

- samendrukking van het archeologische niveau

Verticale verplaatsing van het archeologische niveau

Verticale verplaatsing van het archeologische niveau als gevolg van het ophogen van het terrein leidt niet direct tot informatieverlies. Informatieverlies treedt op indien de verticale verplaatsing binnen het archeologische niveau niet gelijkmatig is. Hierdoor kan de stratigrafie binnen het archeologische niveau (deels) verdwijnen of minder duidelijk worden. Verschillen in verticale verplaatsing kunnen het gevolg zijn van verschillen in de natuurlijke bodemopbouw binnen de site en van verschillen in de mate van ophoging.

Horizontale verplaatsing van het archeologische niveau

Horizontale verplaatsing van het archeologische niveau kan tot gevolg hebben dat de ruimtelijke samenhang van archeologische resten en grondsporen dusdanig verstoord wordt dat de betekenis daarvan minder goed te achterhalen is. Deze problemen ontstaan doordat de horizontale verplaatsing niet gelijkmatig optreedt omdat deze beïnvloed wordt door al dan niet antropogene obstakels in de bodem.

Een van de gevolgen van (te snel) aanbrengen van een ophoging kan het ‘bezwijken’ van de bodem zijn. Het bezwijken van de bodem heeft tot gevolg dat verschuivingen tussen bodemlagen onderling optreden. Dit leidt tot ernstig informatieverlies indien dit binnen het archeologisch niveau optreedt en dient dan ook voorkomen te worden. Aan de hand van stabiliteitsberekeningen kan bepaald worden wat de maximale helling mag zijn van het opgebrachte pakket en of de ophoging in één keer aangebracht kan worden of dat dit in verschillende ophoogslagen dient te gebeuren.

Samendrukking van het archeologische niveau

Samendrukking (compactie) van het archeologische niveau wordt veroorzaakt doordat de bovenste lagen van de bodem een groter effect ondervinden van zetting als gevolg van het ophogen van het terrein dan de diepere niveaus. Compactie van het archeologische niveau kan negatieve gevolgen hebben op de stratigrafie binnen de laag en eventueel leiden tot fysieke aantasting van de aanwezige artefacten, waaronder overigens ook het eventueel in sites aanwezige organische materiaal. De compactie kan eveneens verandering in het grondwaterregime tot gevolg hebben, hetgeen kan leiden tot slechtere leesbaarheid van de aanwezige grondsporen.

Deformatie door wortelwerking en windvallen

Door inrichting met bomen of struiken bestaat de kans dat eventueel aanwezige archeologische niveaus door wortelwerking of windvallen (het omvallen van bomen) aangetast worden. Dergelijke aantasting kan leiden tot ernstig informatieverlies van de grondsporen en archeologische bewoningslagen. De verstorende werking van wortels wordt veroorzaakt door de samendrukking van de bodem bij het groeien van wortels. Hierbij kan in de bodem lokaal een druk van enkele bars uitgeoefend worden. Daarnaast zal bij de vorming van (nieuwe) wortels bodemmateriaal verplaatst worden. Dit geldt uiteraard niet alleen voor wortelwerking, maar ook voor dierlijke activiteiten (bioturbatie) in de bodem. Wortelwerking en dierlijke activiteiten vinden nagenoeg uitsluitend plaats in de zone boven de gemiddeld laagste grondwaterstand.


Aantasting archeologische potentie (niet gekende archeologische waarden)

Onder aantasting van de archeologische potentie wordt verstaan het negatieve effect op de potentieel aanwezige archeologische waarden.

De aantasting van een gebied waar in archeologische zin niets van bekend is (er is nooit onderzoek gedaan, geen heemkundige traditie enz.) kan via een desktopstudie beschreven worden. De verschillende manieren die hiervoor ter beschikking staan worden in hoofdstuk 7 nader beschreven. Een desktopstudie kan inzicht geven in de verschillende typen sites uit de diverse archeologische hoofdperioden die in het plan- of projectgebied verwacht worden. Op die manier kan een inschatting worden gemaakt van de effecten van de ingreep.

5.4 Effectgroep wijziging perceptieve kenmerken

De perceptieve waarde van landschappen moet niet uitsluitend in visuele termen worden beschouwd, maar ook in termen van waardering van kwaliteit en gebruikswaarde van landschappen. De interpretatie van deze waarden steunt op de perceptieve analyse van landschappen.

Wijzigingen van de perceptieve kenmerken kunnen veroorzaakt worden door:

- Directe effecten: visuele verstoring door het wijzigen van het landschapsbeeld (uitzicht) of het landschapskarakter;

- Indirecte effecten: veranderingen in het gebruik en het beheer van het landschap leiden indirect tot een gewijzigde visuele en/of andere zintuiglijke gewaarwording en sfeer.

Visuele verstoring: wijziging van het landschapsbeeld (uitzicht) of het landschapskarakter

Ingrepen leiden in veel gevallen tot visuele verstoring door het verwijderen, veranderen of het toevoegen van landschapselementen:

- Puntelementen: bomen, gebouwen, bronnen…

- Lijnelementen: wegen, kanalen, hoogspanningsmasten, bomenrijen, houtkanten…

- Vlakelementen: vijvers, verhardingen, grasland…

Dit leidt tot veranderingen in de fysiognomie, het uitzicht van het landschap of het landschapskarakter. Afhankelijk van de omvang van deze ingrepen kan het landschappelijk karakter van gebieden worden aangetast. In bepaalde gevallen wordt de karakteristieke ruimtelijke opbouw van de landschapselementen gewijzigd. Dit is bijvoorbeeld het geval bij aantasting van vegetatieschermen in een coulissenlandschap of bijvoorbeeld bij verstoring van de ruimtelijke samenhang tussen een gehucht en de omliggende polders. In andere gevallen zal inname van de ruimte door nieuwe elementen de bestaande situatie vanuit visueel oogpunt in meer of mindere mate wijzigen. Bijvoorbeeld het aanleggen van een weg, kan ondanks het feit dat bestaande landschapselementen worden opgenomen in het plan, het landschappelijk beeld toch ingrijpend veranderen.

De visuele veranderingen kunnen negatieve effecten veroorzaken als gevolg van:

- Het geheel of gedeeltelijk verdwijnen van karakteristieke landschapselementen. Hierdoor kan het patroon of de structuur van het landschap aangetast worden of kunnen beelddragers die het specifieke karakter van een landschapsbeeld helpen bepalen, verdwijnen. Door schaalvergroting, veranderingen in de transparantiegraad, het creëren van nieuwe vista’s en doorkijken kunnen de perceptieve kenmerken veranderen.

- Het verlies aan identiteit van landschappen, vervlakking als gevolg van een nivellering van verschillen tussen landschapstypen. Bijvoorbeeld door woonuitbreiding wordt de identiteit van open landschappen aangetast.

- Het verlies van gaafheid door het aanbrengen van nieuwe elementen die in disharmonie staan tot het bestaande landschap. Deze visuele verstoring kan het gevolg zijn van het aanbrengen van nieuwe elementen met een te grove schaal, een onaangepaste vorm en kleur, een verkeerd materiaalgebruik, een te groot contrast, …


- Versnippering van landschapselementen en landschapseenheden. Door het aanbrengen van nieuwe landschapselementen kan de visuele samenhang of de functionele samenhang tussen elementen of patronen die in relatie staan tot elkaar, verloren gaan.

- Het verlies van natuurlijkheid van landschappen. Deze vorm van visuele verstoring wordt veroorzaakt door een grote graad van menselijke impact op het landschap met een beperkte harmonische integratie van de ingrepen. Bijvoorbeeld verstedelijking, verstening door de aanleg van wegen, bebouwing, industrie, …

Visuele veranderingen hoeven niet altijd negatieve effecten te veroorzaken. Zorgvuldige inpassing van nieuwe elementen in het landschap kunnen ook een verrijking betekenen voor het landschap. Ook het aanbrengen van een herkenbare structuur in een bestaand landschap met een verstoorde ruimtelijke opbouw, kan een positieve landschapvisuele invloed teweegbrengen.

De visuele effecten van een ingreep zijn zichtbaar binnen een bepaald invloedgebied in de omgeving: de visuele invloedssfeer. De effecten zijn afhankelijk van:

- De zichtbaarheid van de ingreep in de omgeving: zichtafstand (of kijkafstand), schermwerking, ligging van de ingreep op een dominante zichtlocatie…

- De kenmerken van de ingreep en de kenmerken van de omgeving. Bijvoorbeeld zullen ingrepen met grote schaal en afmetingen (industriegebouw, elektriciteitscentrale, ..) in een open landbouwgebied visueel dominanter aanwezig zijn dan in een verstedelijkte omgeving. Ook kenmerken zoals kleur, textuur, beweging (bijvoorbeeld windmolens), … beïnvloeden in sterke mate de visuele invloedssfeer.

Veranderingen in het gebruik en het beheer van het landschap

Veel ingrepen hebben naast effecten door hun fysiek-ruimtelijke aanwezigheid ook afgeleide effecten door veranderingen in het gebruik en het beheer van het landschap in het verlengde van de ingreep. Deze effecten hebben betrekking op zintuiglijke gewaarwordingen en de “sfeer” van de gewaarwording.

De visuele veranderingen kunnen negatieve effecten veroorzaken als gevolg van:

- Veranderingen in het ruimtelijk patroon van aanwezige “drukte” door verkeer, menselijke bewegingen, machines, …

- Veranderingen in het ruimtelijk patroon van zichtbare lichtemissie ’s nachts en lichtinval. Door verstedelijking zijn landschappen in Vlaanderen waar het ’s nachts nog echter donker is, zeldzaam geworden.

- Veranderingen in de zorg en netheid van het landschap. Netheid van landschappen is een belangrijk aspect voor een positieve waardering. Het achterlaten van zwerfvuil en vernielingen kunnen onder invloed van ingrepen met een invloed op gebruiksmogelijkheden en toegankelijkheid van het landschap toenemen.

- Veranderingen in de afleesbaarheid van de seizoenen in het landschap. Naarmate de verstedelijkingsgraad in een landschap toeneemt, wordt de seizoenscyclus minder afleesbaar van natuurlijke en halfnatuurlijke vegetaties, landbouwactiviteiten en landbouwgewassen, enz…


Belevingswaarde

De ruimtelijke belevingswaarde is niet alleen afhankelijk van landschappelijke kenmerken, maar ook van individuele en maatschappelijke factoren. Belevingswaarde is tijd-, maatschappij- en cultuurgebonden. Waarnemingskenmerken en cognitieve ervaringen van de waarnemer zijn eveneens van invloed.

Ten behoeve van de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ is het niet noodzakelijk om in de eerste plaats te onderzoeken hoe de belevingswaarde is bij de potentiële gebruikers van het landschap (bewoners, recreanten...) en hoe zij tegen de geplande ingrepen aankijken (het betreft hier de subjectieve aspecten, dit hoort bij de discipline ‘mens’). Vanuit de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ moeten de elementen die een betekenis kunnen hebben op de beleving gelokaliseerd, beschreven en beoordeeld worden in termen van kwaliteiten. Het betreft hier de objectieve aspecten, die de input vormen voor de waardering. De impact op de belevingswaarde maakt geen deel uit van het onderzoek van de discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie in het kader van een MER. Belevingswaarde wordt behandeld in de discipline Mens. Desalniettemin worden de methodes van belevingswaardeonderzoek verder in dit richtlijnenboek kort beschreven.

Onderstaande figuur geeft aan hoe de relatie is tussen perceptieve kenmerken (§5.4) en waardering.

Figuur 5-6. Relatie tussen perceptieve kenmerken en waardering (Resource Analysis 2006)


5.5 Ingreep-Effectmatrix

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de belangrijkste ingreep-effectrelaties voor de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie. Daarin zijn alle effecten aangegeven die normaliter voorkomen bij de ingrepen die werden opgesomd. Deze lijst is echter niet exhaustief en dient voor elk afzonderlijk MER te worden bepaald en verfijnd met deelingrepen.

Tabel 5-1. Ingreep-effectmatrix

Mogelijke ingrepen tijdens aanlegfase, exploitatiefase en sloopfase

Structuur- en relatiewijzigingen

Erfgoedaspecten

Perceptieve kenm

erken

Landschap

Bou

wku

ndig erfgoed

Archeologie

Direct ruimtebeslag, aanleg verharde oppervlakten, wegen, terreinen x x x x x

Bemaling, drainage, grondwaterwinning x x x x (x)

Graafwerken x x x x x

Funderingswerken en -constructies x x x x

Constructie bovengrondse infrastructuur (gebouwen, masten, turbines, installaties…) (zonder de funderingsconstructies)

x x x x

Ontginning van bodemmaterialen x x x x x

Aanleg/dempen van grachten x x x x x

Nivelleren van terreinen x x x x x

Aanleggen ondergrondse constructies x x x x (x)

Bouwen van dijken x x x x x

Uitstoten van emissies (x) (x) (x) (x)

Rooien en planten van bomen, struiken e.d. x x x (x) x

Werfinrichting x x x x (x)

Onderhoud van gebouwen en installaties x x (x)

Gebruik van vreemd bodemmateriaal x (x) (x)

Wijziging in overstromingsregime, afwatering x x x (x) x

Opslag (bijvoorbeeld Bodemmateriaal, ruimingslib, afval,…) x x x (x) x

Betreding, berijding x x x (x) (x)

X = steeds te onderzoeken (X) = noodzaak tot onderzoek nagaan


6. AFBAKENING VAN HET ONDERZOEK In wat volgt, wordt de ‘werkveldafbakening’ van het m.e.r.-onderzoek behandeld. Deze stap in het onderzoek heeft tot doel het onderzoek zowel ruimtelijk als inhoudelijk af te bakenen. Daarbij dient nagegaan te worden welke effecten en effectgroepen relevant zijn voor het onderzoek en wat hun reikwijdte in tijd en ruimte is.

6.1 Afbakening van het studiegebied

Inleiding

De afbakening van het studiegebied wordt bepaald door de invloedssfeer van de mogelijke ingrepen en dit voor de verschillende fasen van het plan of project (voorbereiding, aanleg, exploitatie, onderhoud en afbraak). Het studiegebied moet zowel ruimtelijk als in de tijd worden afgebakend.

Aangezien de ingrepen erg verschillende reikwijdten kunnen bezitten naargelang hun aard en het landschappelijk aspect dat bekeken wordt, kunnen verschillende invloedssferen aangegeven worden. Het is wenselijk naast de begrenzing van het studiegebied ook het plan- of projectgebied aan te duiden.

Het plan- of projectgebied omvat het terrein waar de effecten verticaal inwerken op de landschappelijke componenten. Typisch zijn dit de zones van veranderingen van het landgebruik, zones waar reliëf en bodem gewijzigd worden en waar de gebruiksintensiteit (tijdelijk) sterk toeneemt (werfzone, toegangswegen tot werven...).

Het studiegebied is ruimer en omvat ook de invloedssfeer van de ingrependie horizontaal of lateraal inwerken. Dit zal bijvoorbeeld de visuele invloedssfeer van het plan of project omvatten. In vele gevallen zal het studiegebied echter ruimer moeten genomen worden. Het dient de volledige landschappelijke structuur te omvatten die mogelijk door het plan of project partieel gewijzigd kan worden.

In sommige gevallen kan het wenselijk zijn (m.b.t. de gegevensinzameling of de beschikbaarheid van gegevens) in het studiegebied een kerngebied en een perifeer gebied te onderscheiden. Zo kan b.v. in het kerngebied een detailkartering van de referentiesituatie gebeuren en in het perifere gebied een overzichtskartering, of kan het kerngebied vanuit een archeologische optiek gezien worden als de zone waartoe feitelijk veldonderzoek zich kan beperken, bijvoorbeeld alleen die zones die mogelijk vergraven worden.

Tenslotte kan het zinvol zijn binnen het studiegebied bepaalde aandachtsgebieden af te bakenen die –omwille van hun gebiedskenmerken- bijzondere aandacht verdienen.

Methode voor de afbakening

De verschillende ingrepen op landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie zullen verschillende invloedssferen bezitten. Daarom zal de afbakening van het studiegebied in verschillende stappen moeten gebeuren, die vaak iteratief verlopen. Het studiegebied dient in de kennisgeving maximaal gedefinieerd te worden.

Het projectgebied wordt begrensd door de werkzone en de toegangswegen ertoe. Het plangebied wordt begrensd door de perimeter van het plan.

Het studiegebied omvat vooreerst het plan- of projectgebied plus de ertussen liggende ruimten. Het wordt dan lateraal uitgebreid om de eventuele zichtbaarheidszone rond de ingreep te vatten. Die wordt bepaald door de afstand van waarop de ingreep als dominante beelddrager in het landschapsbeeld nog zichtbaar is. Mocht deze zone kleiner zijn dan de invloedssfeer voor andere disciplines zoals bodem, water en lucht, dan wordt het studiegebied verder uitgebreid om ook deze invloedssferen te omvatten. Tenslotte wordt het studiegebied uitgebreid totdat alle landschappelijke structuren die partieel binnen de effectenzone vallen, volledig in het studiegebied opgenomen zijn.


Figuur 6-1. Begrenzing van het studiegebied

Binnen een studiegebied kunnen aandachtsgebieden aangeduid worden, dit zijn kwetsbare en waardevolle landschappen of landschapselementen die bijzondere aandacht vereisen door de bijzondere waarde (cultuurhistorisch, esthetisch of natuurwetenschappelijk) die ze vertegenwoordigen.

Ten aanzien van de deeldiscipline archeologie dient een kanttekening gemaakt te worden wat betreft de definiëring van het begrip ‘studiegebied’. Het studiegebied kan groter zijn dan het gebied waarbinnen effecten van de m.e.r.-plichtige activiteit zijn te verwachten. Dit is het geval wanneer studie moet worden verricht naar de archeologische potentie van een plan- of projectgebied, maar er binnen dat gebied te weinig gegevens voorhanden blijken te zijn om hier met enige stelligheid iets over te kunnen zeggen. Lineaire plan- of projectgebieden (bijvoorbeeld bij plannen of projecten voor bijvoorbeeld spoorlijnen) zijn hier vaak treffende voorbeelden van. Om een indruk te krijgen van de verspreiding en datering van archeologische sites en het landschap waarin zij liggen, kan het een oplossing zijn het studiegebied te vergroten door de toepassing van een bufferzone (bijvoorbeeld een buffer van 150m aan weerszijden van een pijpleiding met impact van 50m), of zelfs van een referentiegebied uit te gaan, om op die manier uitspraken te kunnen doen over de archeologische potentie van het plan- of projectgebied.

Voorstellingsmethode

De begrenzing van het studiegebied wordt voorgesteld op een topografische kaart. De situering van het studiegebied in een ruimer kader kan ook gebeuren op kleinschalige topografische of thematische kaarten. In dit laatste geval is het wenselijk om minimaal noodzakelijke geometrische referenties aan te geven die een eenduidige lokalisatie toelaten.

De begrenzing van het studiegebied of studiegebieden moet op alle overige kaarten in het MER zijn aangeduid. Aangezien de kaarten in verschillende formaten in het MER kunnen opgenomen worden, is het noodzakelijk ze te voorzien van een lijnschaal en noordoriëntatie of te voorzien van een kilometernet (Lambertkwadranten bijvoorbeeld).

6.2 Afbakening studiegebied in de tijd

Bij het onderzoek naar de effecten op landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie speelt niet enkel de actuele en toekomstige toestand een rol, maar is het van groot, zoniet zelfs van essentieel belang om de ontstaansgeschiedenis van het studiegebied in beeld te brengen (dit gebeurt bij het beschrijven van de referentiesituatie). De wijze waarop dit gebeurt, moet consistent zijn met de erfgoedwaarden die men aantreft of verwacht aan te treffen (zichtbare versus afgedekte landschappen). Het is echter ook noodzakelijk om het onderzoek te beperken tot wat relevant is binnen het MER.

Men kan stellen dat de beschrijving van de ontstaansgeschiedenis van het landschap ver genoeg moet terug gaan om alle nu aanwezige erfgoedwaarden te duiden en te waarderen. Omgekeerd zal de beschrijving van de ontstaangeschiedenis ook toelaten om erfgoedwaarden te (h)erkennen. Afbakenen in de tijd is dus een iteratief proces.


Een goede methode bestaat er in om na te gaan tot op welke diepte de geplande ingrepen een effect kunnen hebben. De oorsprong van deze lagen vormt het vertrekpunt voor de beschrijving van de wordingsgeschiedenis van het gebied.

Bij de afbakening in de tijd dient ook aandacht besteed te worden aan de doorwerking van effecten in de tijd. Sommige effecten hebben immers een eerder tijdelijk karakter terwijl andere effecten zich zullen manifesteren over een veel langere periode of permanent zijn.

6.3 Scoping

Doelstelling

De doelstelling van de scoping is:

- Het identificeren van de voor het m.e.r.-proces waarschijnlijk relevante milieukundige aspecten en de potentiële milieueffecten;

- Het identificeren van de milieueffecten die waarschijnlijk niet verder in detail moeten bestudeerd worden;

- Het identificeren van alternatieven voor de geplande ingrepen die onderzocht worden;

- Het uitwerken van een werkschema met de voorgestelde voorspellingsmethoden en het bereiken van overeenstemming over de meest aangewezen methoden;

- Door het samenbrengen van de kennis van de betrokken overheden en de MER-deskundigen kunnen de belangrijkste effectgroepen relatief snel gedetecteerd worden. In deze fase kan meestal reeds indicatief worden aangegeven waar verbeterende maatregelen noodzakelijk kunnen zijn.

Het voordeel van de werkveldafbakening is dat enerzijds overdreven detaillering vermeden wordt en dat anderzijds alle relevante aspecten in het MER worden opgenomen.

Goede MER-praktijk

- Uitvoeren van een terreinbezoek in een vroeg stadium, zodat alle relevante aspecten tijdig gedetecteerd worden

- Gericht overleg met betrokken partijen, bevoorrechte getuigen en bevoegde overheden

- Uitvoeren van werkveldafbakening op een systematische manier, gebruik makend van een “ingreep-effecten-matrix” (cfr. Hoofdstuk 5)

- Goedkeuring van bevoegde overheid over inventarisatiemethoden, voorspellingsmethoden, evaluatiecriteria (bijvoorbeeld gerapporteerd in de kennisgeving en bevestigd via de specifieke richtlijnen)

Samengevat wordt de scoping bepaald door de gemene deler van de effectgroepen die voortvloeit uit

- De kenmerken van het plan of project; karakteriseren op een globaal niveau van de activiteit (welke ingrepen?) en de bijhorende effecten.

- Het m.e.r.-niveau; op elk m.e.r.-niveau worden slechts die effectgroepen bestudeerd die zouden kunnen bijdragen aan de te nemen beslissing.

- Het studiegebied; scoping dient niet enkel te gebeuren op het niveau van de effectgroepen maar ook op het niveau van het studiegebied.

- De karakteristieken van de potentiële impact.

Onderdelen van scoping

6.3.2.1 Karakterisering van de ingrepen (plan- en projectkenmerken)

Relevante plan- en projectkenmerken voor de scoping zijn reeds weergegeven in Tabel 5-1.


6.3.2.2 Plan- en project-MER

Een milieueffectrapportage onderbouwt de besluitvorming van de overheid over een plan of project. De werkveldafbakening moet in functie staan van het nut van de effectbeoordeling voor de desbetreffende besluitvorming:

- de plan-MER:

In vergelijking met de op project-m.e.r.-niveau gehanteerde technieken, zijn deze op plan-m.e.r.-niveau generieker (bijvoorbeeld gebruik van kwetsbaarheidskaarten), is de effectbeschrijving vaak meer kwalitatief en zal vaak gebruik moeten gemaakt worden van hypothesen omdat veel plangegevens nog niet beschikbaar zijn (bijvoorbeeld precieze functionele invulling van ruimten). De effectbeoordeling is vaak sterker gericht op het sturen van de ruimtelijke inrichting (bijvoorbeeld RUP) en het benutten van potenties, waardoor de negatieve effecten beperkt blijven en de positieve milieueffecten gemaximaliseerd worden.

De aanlegfase (zie §6.3.2.4) wordt op plan-m.e.r.-niveau slechts eerder uitzonderlijk als relevant beschouwd omdat in normale omstandigheden de milderende maatregelen die in een project-MER gedefinieerd worden, kunnen volstaan om de effecten tot een aanvaardbaar niveau te reduceren. Ingrepen die plaatsvinden tijdens de aanlegfase en die permanente milieueffecten kunnen verzoorzaken, behoren tot deze uitzonderingen die ook op plan-m.e.r.-niveau steeds beschouwd moeten worden. Voorbeelden hiervan zijn:

Aantasting van het archeologisch erfgoed;

Tijdelijke bemaling waardoor toch permanente effecten optreden (zettingen met effect op bouwkundig of archeologisch erfgoed).

- de project-MER:

De opmaak van een project-MER is gekoppeld aan de besluiten (bijvoorbeeld vergunningen) van de overheid die de realisatie van een m.e.r.-(beoordelings)plichtige activiteit direct mogelijk maken. Een project-m.e.r. is vereist voor de besluitvorming op de aanvraag van een omgevingsvergunning. Project-m.e.r. richt zich doorgaans op een concrete activiteit en met name op de inrichting ervan, bijvoorbeeld het bepalen van de posities van windturbines. De effecten van een bepaalde opstelling en van opstellingsvarianten worden door middel van onderzoek in detail bepaald en afgezet tegen de geldende milieueisen, waarbij beoordeeld wordt of aan deze eisen kan voldaan worden. Alleen die milieufactoren die daadwerkelijk door de activiteit en/of een daarvoor in ogenschouw te nemen alternatief kunnen worden beïnvloed, dienen in het MER te worden behandeld. In vergelijking met plan-m.e.r. bestaat een project-m.e.r. veelal uit gedetailleerder onderzoek naar de gevolgen van het project voor lucht, water, bodem, gezondheid, flora en fauna, archeologisch erfgoed, veiligheid,…

De afweging tussen ‘breedte’ en ‘diepte’ van de plan-m.e.r. is altijd maatwerk, zeker voor een discipline zoals landschap: in de eerste plaats is het essentieel om in een vroeg stadium vooruit te kijken naar de verwachte vorm van de besluiten. In de meeste gevallen (plan-MER in kader van RUP) gaat het besluit over een bestemmingsplan, en de planologische voorschriften hieraan gekoppeld, om de ruimtelijke ontwikkeling mogelijk te maken. In functie hiervan moet de vraag gesteld worden over welke types effecten daarvoor relevant zijn en welk detailniveau en betrouwbaarheid gewenst zijn.

Een tweede handvat is dat een plan-m.e.r. in principe niet de mate van precisie en betrouwbaarheid van een project-m.e.r. moet hebben (het mag wel, in geval van plannen die reeds tot op project-niveau zijn uitgewerkt), maar tegelijkertijd moeten in de project-m.e.r. geen knelpunten tot uiting komen die in een voorgaande plan-m.e.r. aan de oppervlakte hadden kunnen komen. Voorbeeld: op een strategisch plan-m.e.r.-niveau (bijvoorbeeld bestemmingswijzigingen in het kader van bijvoorbeeld afbakening stedelijk gebied) was de herlocalisatie van bestaande bedrijfsactiviteiten vanuit het centrum naar de rand van de stad een logische keuze vanuit milieuoogpunt. Bij nader onderzoek in het project-MER bleken er spanningen te bestaan tussen de nieuwe bedrijfslocatie aan de ene kant en landschap (visueel, landschapsstructuur) aan de andere kant. Bovendien bleek het niet eenvoudig om aan te tonen dat de bedrijven op een aanpalende alternatieve locatie niet voor minder problemen zouden zorgen.


Bij een plan-m.e.r. op strategisch niveau wordt de toetsing van de effecten soms uitgevoerd op doelbereik. In plaats van de alternatieven te toetsen op hun effecten op landschapsstructuur, cultuurhistorie, bouwkundig erfgoed, archeologie, …. worden in dit geval de alternatieven gerangschikt op de mate waarin de beleidsdoelstellingen betreffende leefmilieu worden bereikt. Deze doelstellingen liggen bijvoorbeeld in de sfeer van: ‘uitbreiden en afronden van woonwijken aan de stadsrand’, ‘verbeteren van zichtrelaties op de overgang stad-land’, ‘duurzaamheid’, ‘ecologische verbindingszones’, enz…. Het dient benadrukt dat er over gewaakt moet worden dat de verschillende onderdelen van het landschap, in zo verre relevant, bij de toetsing op de doelbereiken ook ter sprake komen.

6.3.2.3 Karakteristieken van het studiegebied

Zoals hoger reeds vermeld speelt scoping niet enkel op het vlak van de effectgroepen die onderzocht worden, maar ook op het vlak van de karakteristieken van het studiegebied. Voor iedere effectgroep moeten de parameters aangegeven worden die toelaten de aandachtsgebieden af te bakenen waarvoor de effecten uitvoerig onderzocht worden. Het focussen op de aandachtsgebieden, waarvoor mogelijk significante effecten kunnen optreden, vermijdt immers overbodig onderzoek.

In deze stap van de scoping worden dan ook het studiegebied en de aandachtsgebieden geïdentificeerd (zie §6.1 en §6.2).

6.3.2.4 Karakteristieken van de potentiële impact

Tot slot is het in de scopingfase ook belangrijk om de significantie van de potentiële impact in te schatten. Dit dient echter per discipline of thema in een specifiek significantiekader vastgelegd te worden. Hierbij kunnen volgende factoren een rol spelen;

- Aard van de impact (direct, indirect, tweedegraads, cumulatief, korte termijn, middellange termijn, lange termijn, permanent, tijdelijk, positief, negatief)

De effecten worden onderscheiden naargelang de fase waarin ze optreden, zijnde de aanlegfase, de gebruiksfase of de ontmantelingsfase. Afhankelijk van de beschouwde fase kunnen tijdelijke of permanente en directe of indirecte effecten optreden.

Tijdelijke versus permanente milieueffecten

Een tijdelijk effect kan incidenteel zijn (dus maar éénmalig optreden), maar het kan ook betekenen dat het effect alleen optreedt in een bepaald seizoen of tijdens een bepaalde periode van een dag (periodieke effecten) of onregelmatig. Bij tijdelijke, niet incidentele effecten is het van belang de frequentie van voorkomen duidelijk aan te geven. Merk op dat er geen eenduidige relatie is tussen de tijdelijkheid of permanentie van de ingreep en die van het effect. Een tijdelijke ingreep kan permanente effecten hebben.

Directe versus indirecte milieueffecten

Directe effecten zijn een rechtstreeks gevolg van de kenmerken van het plan of project en zijn in de regel gemakkelijk te identificeren. Ze zijn vooral op het vlak van de abiotische milieufactoren gesitueerd, maar kunnen ook betrekking hebben op biotische of maatschappelijke factoren of op de kenmerken van het landschap. Voorbeelden zijn ruimtebeslag, emissies, visuele verstoring, … .

Indirecte milieueffecten zijn effecten ten gevolge van andere effecten. Het kan zowel gaan om indirecte effecten in de eerste orde (d.i. ten gevolge van directe effecten) als in tweede (secundaire) en hogere orde (ten gevolge van andere indirecte effecten).

Voor sommige plannen/projecten zullen de landschapskenmerken en de visuele effecten evolueren gedurende de opeenvolgende fasen van de levenscyclus van het project. In die gevallen kan het nodig zijn om de effecten in verschillende fasen van de levenscyclus te beschrijven:

Aanlegfase;

Jaar 1 effecten: onmiddellijk na beeïndiging van de werken;


Jaar 15 effecten23: residuele effecten van het plan/project, effecten na implementatie van alle milderende maatregelen inclusief bijvoorbeeld beplantingen.

- Omvang van de impact

Het onderzoek met betrekking tot landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie kan uitgevoerd worden op macro-, meso- en microniveau. Bij de analyse van de landschappelijke effecten zijn de schaal van de ingreep, het studiegebied en de aanwezigheid van aandachtsgebieden bepalend voor de toe te passen methodologie. Dit betekent tevens dat binnen één onderzoek verschillende schaalniveaus aan bod kunnen komen.

De landschappelijke effectbepaling mag zich niet beperken tot het onderzoeken en kwantificeren van veranderingen in singuliere elementen. Ook de globale impact op het totaalbeeld van het landschap moet worden beoordeeld.

- Grootte en complexiteit van de impact

- Waarschijnlijkheid van de impact

- Duur, frequentie en omkeerbaarheid van de impact

- Milderende maatregelen reeds opgenomen in het plan of project om significante effecten te verminderen, te vermijden of te compenseren

- Grensoverschrijdende impact

Afbakening archeologisch onderzoek binnen de m.e.r.-procedure en relatie met decretaal verplicht archeologisch vooronderzoek

In het kader van milieueffectrapportage zal het archeologisch onderzoek meestal beperkt zijn tot een archeologisch onderzoek zonder ingreep in de bodem (zie §4.6).

Enkel in het geval er een project-m.e.r.-plicht is (opmaak project-MER; project-MER-ontheffing (OHPR); project-MER-screening (PrMs)) én de initiatiefnemer voor zijn omgevingsvergunningsaanvraag gebonden is aan het archeologisch traject uit het OED (zie hieronder), kan de opmaak van een archeologienota en een milieubeoordeling (MER, OHPR of PrMs) enigszins parallel lopen en kan in het beste geval de relevante info uit de (bekrachtigde) archeologienota in de milieubeoordeling opgenomen en beoordeeld worden. Een aandachtspunt hierbij is dat indien in het kader van het archeologische traject uit het OED een archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem wordt uitgevoerd, in de milieubeoordeling moet worden nagegaan of deze ingreep ook effecten kan hebben op andere disciplines.

Archeologisch traject uit het Onroerenderfgoeddecreet24

Het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 (en wijzigingen) verplicht de aanvrager van een omgevingsvergunning voor het verkavelen van gronden of voor stedenbouwkundige handelingen om in bepaalde gevallen een bekrachtigde of een ter bekrachtiging ingediende archeologienota bij de vergunningsaanvraag te voegen. In die gevallen stelt de aanvrager, voorafgaand aan de vergunningsaanvraag, een erkend archeoloog25 aan, die een archeologisch vooronderzoek uitvoert volgens de Code van Goede Praktijk voor Archeologie en Metaaldetectie, en de archeologienota opmaakt.

23 Er wordt van uitgegaan dat het landschap na 15 jaar een min of meer definitieve verschijningsvorm zoals beoogd in de

beheersvorm van het plan/project, heeft aangenomen.

24 Check de laatste stand van zaken steeds op het geoportaal van het agentschap Onroerend Erfgoed.

25 https://www.onroerenderfgoed.be/nl/erkenningen/erkenningen/


De doelstelling van het archeologisch vooronderzoek is om te bepalen of er op het terrein al dan niet archeologisch erfgoed aanwezig is en om maatregelen voor te stellen om met het aanwezige erfgoed om te gaan.

Of een aanvrager verplicht is een archeologienota toe te voegen aan de vergunningsaanvraag, is afhankelijk van de situatie. Voor omgevingsvergunningen voor stedenbouwkundige handelingen (artikel 5.4.1 van het Onroerenderfgoeddecreet) en voor omgevingsvergunningen voor het verkavelen van gronden (artikel 5.4.2 van Onroerenderfgoeddecreet) zijn de criteria en drempels verschillend26.

Het opstellen van een te bekrachtigen archeologienota gebeurt door een erkend archeoloog op basis van een archeologisch vooronderzoek. De erkende archeoloog is bij het uitvoeren hiervan verplicht de Code van Goede Praktijk voor Archeologie en Metaaldetectie te volgen.

Het archeologisch vooronderzoek kan bestaan uit een archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem en/of een archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem.

Archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem gebeurt zonder aanwending van grondwerkzaamheden of activiteiten die enig effect hebben op de erfgoedwaarden in situ. Voorbeelden van archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem zijn bureauonderzoek, archivalisch onderzoek, veldprospectie, luchtfotografische prospectie en geofysische prospectie (zie hoofdstuk 4). Deze onderzoeken dienen uitgevoerd te worden door een erkende archeoloog, maar zijn niet gebonden aan een toelating of melding.

Archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem heeft mogelijks enig effect op de erfgoedwaarden in situ zoals de aanleg van proefsleuven, proefputten, proefvlakken of andere intrusieve methoden met grondverzet (zie hoofdstuk 4). Deze onderzoeken dienen uitgevoerd te worden door een erkend archeoloog en gemeld te worden bij het Agentschap Onroerend Erfgoed of in voorkomend geval de erkende onroerenderfgoedgemeente. De melding bevat minstens volgende gegevens27:

- De naam en het adres van de initiatiefnemer - Het erkenningsnummer van de archeoloog - De woonplaats of maatschappelijke zetel van de erkende archeoloog - De locatie van het archeologisch vooronderzoek met in voorkomend geval de kadastrale

gegevens van de betrokken percelen - De aanleiding van het archeologisch vooronderzoek - De resultaten van het vooronderzoek zonder ingreep in de bodem - De doelstellingen en onderzoeksvragen van het vooronderzoek met ingreep in de bodem - De voorgestelde uitvoeringswijze - Het nodige illustratiemateriaal

Na de archeologische vooronderzoeksfase dient er een archeologienota opgesteld te worden door de erkende archeoloog. Deze archeologienota bevat minstens28:

- De naam en het adres van de initiatiefnemer - Het erkenningsnummer van de erkende archeoloog - De woonplaats of maatschappelijke zetel van de erkende archeoloog - De aanleiding voor het archeologisch vooronderzoek - De doelstellingen en onderzoeksvragen van het archeologisch vooronderzoek - De uitvoeringswijze van het archeologisch vooronderzoek - Een gegeorefereerd plan waarop de betrokken percelen, de precieze plaats van het

archeologisch vooronderzoek en de geplande werken nauwkeurig worden afgelijnd

26 Zie https://www.onroerenderfgoed.be/nl/actueel/nieuws/een-beslissingsboom-voor-verplicht-archeologisch-

vooronderzoek/ (check steeds het geoportaal van het agentschap Onroerend Erfgoed voor de laatste versie)

27 Voor alle details zie ook Code van Goede Praktijk voor Archeologie en Metaaldetectie

28 Voor alle details zie ook Code van Goede Praktijk voor Archeologie en Metaaldetectie


- De resultaten van het archeologisch vooronderzoek - Gegevens van de zakelijk rechthouder en gebruiker van het archeologisch ensemble dat het

resultaat is van het archeologisch vooronderzoek - De bewaarplaats van het archeologisch ensemble dat het resultaat is van het archeologisch

vooronderzoek - Een advies over wenselijke maatregelen: vrijgave, opgraving, behoud in situ, uitgesteld

vooronderzoek - Indien maatregelen noodzakelijk zijn een programma hiervoor en de noodzakelijke

competenties die de uitvoerders van de voorgestelde maatregelen moeten bezitten - Een kostenraming en de geschatte duur van de voorgestelde maatregelen - Indien van toepassing een gemotiveerd voorstel over het bewaren of deponeren van het

archeologisch ensemble dat het resultaat is van het archeologisch vooronderzoek en de archeologische opgraving

De archeologienota kan: - Voorzien in de fasering van de in voorkomend geval uit te voeren archeologische opgraving - Voorzien dat delen van de kadastrale percelen waar de ingreep in de bodem is gepland van

archeologische opgraving worden vrijgesteld

De archeoloog dient de archeologienota ter bekrachtiging in via het archeologieportaal. Het agentschap Onroerend Erfgoed of, indien van toepassing, de erkende onroerenderfgoedgemeente behandelt de aanvraag tot bekrachtiging. Hebben de werken betrekking op percelen die op het grondgebied van meerdere gemeenten liggen, dan behandelt het agentschap het dossier. Het agentschap of de onroerenderfgoedgemeente brengt de bouwheer en archeoloog binnen een termijn van 21 dagen op de hoogte van de bekrachtiging, al dan niet met voorwaarden, of weigering van de archeologienota.

Na bekrachtiging voegt de bouwheer de archeologienota, eventueel samen met de door de bevoegde overheid geformuleerde voorwaarden, bij de aanvraag tot omgevingsvergunning. Als de aanvrager de termijn van 21 dagen voor bekrachtiging liever niet wil afwachten om de vergunningsaanvraag in te dienen, dan kan hij aan de vergunningsaanvraag een archeologienota toevoegen die op dat ogenblik nog niet bekrachtigd is, maar wel al voor bekrachtiging is ingediend. In elk geval moet de bekrachtigde archeologienota zijn ingediend vóór de beoordeling van de vergunningsaanvraag door de vergunningverlenende overheid. De vergunningverlenende overheid neemt in de vergunning een voorwaarde op dat de maatregelen uit de archeologienota, en eventueel de door de bevoegde overheid geformuleerde voorwaarden, moeten worden uitgevoerd bij de realisatie van de werken.

Gaat het om een opgraving, dan wordt die voor de aanvang van de bouw- of verkavelingswerken uitgevoerd. Dat kan eventueel gefaseerd gebeuren, afgestemd op de bouwwerken, als dat zo voorzien is in de archeologienota. Bij een behoud in situ betekent het naleven van de maatregelen dat de werken worden uitgevoerd zoals voorzien in de archeologienota, om de archeologische site te sparen.

Als het onmogelijk of juridisch, economisch of maatschappelijk onwenselijk is om voorafgaandelijk aan de vergunning een archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem uit te voeren, dient de erkende archeoloog de resultaten van het archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem (dat hij wel uitvoert voorafgaand aan de vergunningsaanvraag) bij het agentschap of bij de erkende onroerenderfgoedgemeente in als te bekrachtigen archeologienota. De aanpak van het uitgesteld vooronderzoek met ingreep in de bodem maakt dan deel uit van de bekrachtigde archeologienota. De resultaten van het uitgestelde vooronderzoek met ingreep in de bodem vormen de basis voor de nota die opnieuw ter bekrachtiging moet voorgelegd worden aan het agentschap Onroerend Erfgoed of in voorkomend geval de erkende onroerenderfgoedgemeente (na verlenen van de vergunning). Deze piste is enkel bij uitzondering aangewezen (bv. onteigening gebeurt pas na de vergunning). De keuze voor het uitgesteld traject wordt gemaakt door de aanvrager van de vergunning in samenspraak met de erkende archeoloog.


7. BESCHRIJVING VAN DE REFERENTIESITUATIE Om de eventuele effecten veroorzaakt door een plan of project te kunnen bepalen dient men eerst te weten wat de uitgangssituatie is. Het verwerven van inzicht hieromtrent gebeurt door een analyse van de referentiesituatie en deze te beschrijven in het MER.

In dit hoofdstuk wordt er aangegeven op welke wijze de analyse en beschrijving van de referentiesituatie best dient te gebeuren. Er wordt in dit hoofdstuk een niet-limitatieve oplijsting van mogelijke systeemeigenschappen opgenomen die bij de beschrijving van de referentiesituatie aan bod kunnen komen, op welke wijze deze onderzocht en beschreven kunnen worden en waar de nodige informatie gevonden kan worden.

7.1 Inleiding

Om de eventuele effecten veroorzaakt door een plan of project te kunnen bepalen, dient men eerst te weten wat de uitgangssituatie is. Het verwerven van inzicht hieromtrent gebeurt door een analyse van de referentiesituatie. De referentiesituatie is de toestand van het milieu in het heden die als vergelijkingsbasis dient voor het beschrijven en beoordelen van de impact van een plan of project. De referentiesituatie is dus de toestand van de omgeving in het heden in afwezigheid van het plan of project. Voor de bepaling van de referentiesituatie wordt verwezen naar §6.3.8 van het richtlijnenboek Algemene methodologische en procedurele aspecten.

In een eerste paragraaf wordt het nut van vooronderzoek (voorafgaandelijk aan m.e.r.-procedures) in functie van het beschrijven van de referentiesituatie toegelicht. Vervolgens wordt ingegaan op de wijze waarop de referentietoestand voor de drie facetten (landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie) het best in beeld kan worden gebracht.

Vooronderzoeken (landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie) nemen meestal zeer veel tijd in beslag. De kostprijs van dergelijke vooronderzoeken is in sommige gevallen vergelijkbaar tot een veelvoud van de kostprijs van een m.e.r. Vandaar dat dergelijke vooronderzoeken best voorafgaandelijk aan m.e.r. worden uitgevoerd. Indien tijdens de m.e.r. blijkt dat de beschikbare kennis voor het beschrijven van de referentiesituatie onvoldoende is, zal zonodig parallel aan het m.e.r.-proces een dergelijk vooronderzoek moeten uitgevoerd worden.

7.2 Nut en noodzaak van vooronderzoek (voorafgaand aan een m.e.r.)

Risico’s beheersen en kansen grijpen

De archeologische zorgplicht is sinds 2011 in werking, op basis van het Verdrag van Valetta. Het proces is er op gericht een steeds nauwkeuriger inzicht te geven in de eventuele aanwezigheid en aard van archeologische resten in een studiegebied. In het Onroerenderfgoeddecreet is het begrip “beschermd cultuurhistorisch landschap” recent geïntroduceerd.

De omgang met historisch geografische structuren, lijnen en objecten is voorlopig nog maar sporadisch vastgelegd, maar niettemin verdienen deze in milieueffectrapportage voldoende aandacht.

Op veel plaatsen leeft de zichtbare cultuurhistorie zeer sterk als landschappelijke waarde. Denk daarbij aan de historische beleving van sites en objecten. Kort gezegd betreft het het geheel van objecten en structuren dat het landschap een zichtbare tijdsdiepte geeft, en dat emoties oproept bij vernietiging daarvan. Bij beladen plannen of projecten kunnen cultuurhistorische kwaliteiten een kritische rol gaan spelen en door de omgeving (of externe deskundigen) als hét argument gebruikt worden tegen een voorgestelde plan- of projectontwikkeling. Op basis van een tijdige en goede cultuurhistorische analyse kunnen de risico’s en kansen van de cultuurhistorische kenmerken geïdentificeerd worden. En kunnen de cultuurhistorische uitgangspunten worden benoemd voor een verantwoord ontwerp. Het is in het belang van een plan of project om tijdig de cultuurhistorische kenmerken en kwaliteiten in beeld te hebben om met een sterk ruimtelijk plan te komen dat een gebied en haar verleden recht doet. De gedachte daarbij is dat een plan of project in veel gevallen behalve een primaire technische ingreep ook


een integrale gebiedsontwikkeling behelst. Cultuurhistorie vormt daarbij een onderwerp waarmee de omgeving op een positieve manier kan worden betrokken.

De noodzaak tot een tijdige, gedegen cultuurhistorische analyse sluit aan op een volwaardige risicobeheersing van het plan of project. Daarbij worden verrassingen voorkomen en kan naar buiten een gemotiveerd plan of project worden gepresenteerd.

De cultuurhistorische kenmerken van een gebied maken vaak een essentieel onderdeel uit van de landschappelijke beeldkwaliteit. Bij plannen en projecten is het dan de uitdaging die kwaliteit als uitgangspunt te nemen voor ontwerp. Behalve een zorgvuldige omgang met cultuurhistorische resten en structuren is het minstens zo belangrijk de historische betekenis ervan goed te duiden. Een goed verhaal vormt de basis voor een sterk ontwerp.

Het adagium ‘behoud door ontwikkeling’ in het beleid voor cultuurhistorie biedt ruimte om tot andere oplossingen te komen. Het is niet altijd nodig of wenselijk om ervoor te kiezen om cultuurhistorische waarden volledig in dezelfde vorm te behouden. Met andere oplossingen kunnen kosten en/of tijd in een plan of project bespaard worden, mits de keuzes goed gemotiveerd en gedragen zijn.

In het recentere verleden werden voor een aantal grootschalige plannen en projecten in het buitengebied archeologische en cultuurhistorische vooronderzoeken (voorafgaand aan de m.e.r.) in de verkennings- of planvormingsfase uitgevoerd. Denken we bijvoorbeeld aan:

- Grootschalige waterbeheersingswerken en natuurontwikkelingsprojecten zoals het Sigmaplan, rivierverruimingswerken Maaskant, …;

- Ruilverkavelings-, landinrichtings- en natuurinrichtingsplannen en projecten;

- Aanduiding van potentiële zoekgebieden op macroschaal voor het plaatsen van windturbines: op basis van uitsluitingscriteria (beschermingen), noodzakelijke afstanden ten opzichte van bebouwing, snelwegen, waterlopen en hoogspanningslijnen en rekening houdend met een aantal technische criteria (bijvoorbeeld afstand tussen turbines).

Archeologisch vooronderzoek

Archeologisch vooronderzoek voorafgaand aan een m.e.r. kan als bron voor de beschrijving van de refsituatie dienen.

Fase 1: Bureauonderzoek

Elk project en plan start met een grondige inventarisatie van de gekende archeologische en (paleo)landschappelijke informatie. Deze informatie wordt verzameld uit een zo breed mogelijk spectrum aan diverse bronnen, zoals vakliteratuur (opgravings- of prospectierapporten, theses en databanken), cartografisch materiaal (bodemkaarten, geomorfologische kaarten, historische kaarten …), topografische data (bv Lidar), luchtfotografie, enz. Op basis van de gecombineerde informatie dient een eerste besluit genomen te worden. Indien voldoende betrouwbare en verifieerbare informatie voorhanden is, kan eventueel besloten worden om het plan- of projectgebied vrij te geven zonder verder archeologisch onderzoek. Dit kan enkel in het geval er onweerlegbare bewijzen zijn dat er geen archeologische resten te verwachten zijn, bijvoorbeeld in het geval van een aantoonbare verstoring van het plan-/projectgebied. In elk ander geval kan geopteerd worden voor geheel of gedeeltelijke bescherming, geheel of gedeeltelijke aanpassing van het (bouw)project en/of verder archeologisch (veld)onderzoek om de aard van de archeologische waarden te bepalen dan wel om de waarden ex situ te borgen. In dit laatste geval kan ook direct overgegaan worden tot archeologische opgravingen, maar deze zijn enkel mogelijk na het verlenen van een stedenbouwkundige vergunning.

Fase 2: (geo)archeologisch vooronderzoek

Het doel van archeologisch vooronderzoek is tweevoudig: enerzijds richt het zich op de detectie en in kaart brengen van archeologische sites en/of vondsten (aan- of afwezigheid), anderzijds beoogt het een waardering van de gedetecteerde sites in termen van conservering, datering, omvang en structuur teneinde de wetenschappelijke waarde te bepalen. Het onderzoek maakt gebruik van een combinatie van methodes, al dan niet met ingrepen in de bodem.


Een opsplitsing dringt zich evenwel op naargelang de landschappelijke context van het plan- of projectgebied.

Plannen of projecten gesitueerd in door sedimenten en/of begroeiing afgedekte gebieden worden bij voorkeur voorafgegaan door een gedetailleerde (paleo)landschappelijke kartering. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van manuele en/of mechanische boringen, eventueel gecombineerd met geofysische (EMI, ERT, …) en geotechnische methoden (CPT). Via een kartering van het paleolandschap is het meestal mogelijk om kleinere zones af te bakenen waarin het verwacht archeologisch potentieel groter is dan in de rest van het plan-/projectgebied, o.a. door het voorkomen van droge opduikingen, rivieroevers, e.a. of door het voorkomen van een intacte bodemopbouw. Binnen deze geselecteerde gebieden kan vervolgens verder veldonderzoek verricht worden met het oog op de detectie van archeologische sites. Hiervoor kan weerom gebruik gemaakt worden van manuele en/of mechanische boringen, weliswaar binnen een fijner grid en m.b.v. boren met een grotere diameter. Indien de grondwatertafel het toelaat, kunnen ook proefsleuven29 ingezet worden, maar in de meeste wetlands (polders, rivieralluvium) lijkt dit nauwelijks haalbaar. In sommige gevallen kunnen geofysische methoden ook ingezet worden om relatief ondiep (<1m) gelegen archeologische sporen te detecteren.

Vooronderzoek in niet-afgedekte (droge) landschappen start onmiddellijk met prospectief veldwerk, aangezien een gedetailleerde landschappelijke kartering geen echte meerwaarde oplevert. Wel kan overwogen worden om enkele gerichte boringen uit te voeren (bijv. gemiddeld 1 boring/ha) om een algemeen beeld van de bodemopbouw- en bewaringsvariabiliteit binnen het plan- of projectgebied te verwerven. Het invasief prospectief onderzoek gebeurt doorgaans het best via proefsleuven30, al dan niet gecombineerd met boringen en/of non-invasief onderzoek zoals geofysische prospectie (EMI, ERT, grondradar, magnetometer, e.a.). Het gehanteerde sleuvenstelsel dient statistisch afdoende onderbouwd te zijn en minimum 12% van het gebied31 evenredig te dekken door middel van parallelle sleuven van 2m breed volgens de gangbare methode. Het gebruik van een extra 3% kijkvensters is aan te bevelen wanneer onvoldoende zicht in bepaalde types of clusters van sporen kan bekomen worden.

Cultuurhistorisch vooronderzoek

Een cultuurhistorisch onderzoekstraject is redelijk vergelijkbaar met een archeologisch onderzoekstraject. Er is echter een verschil in de omvang van het werk en de plaats in het plan- of projectproces. Waar het archeologisch onderzoek veel tijd vraagt in het veld, blijft een cultuurhistorische analyse veelal beperkt tot een bureaustudie met beperkt veldonderzoek.

Wanneer het vanuit erfgoedstandpunt noodzakelijk is om de voor een gebied essentiële cultuurhistorische kenmerken als uitgangspunt te nemen voor een ontwerp van een plan of een project, zal de cultuurhistorische analyse in het voortraject van een plan of project liggen (verkenningsfase, begin plan- of projectuitwerkingsfase) en dus voorafgaand aan de m.e.r.. Dit terwijl het archeologisch onderzoek met ingreep in de bodem of de archeologische opgraving soms pas kan plaatsvinden na het afronden van de m.e.r.-procedure (interdisciplinaire afweging).

Anders dan voor archeologie wordt het detail van het cultuurhistorisch vooronderzoek sterk bepaald door de vanuit de plan- of projectomgeving gewenste bijdrage van cultuurhistorische kenmerken aan het eindontwerp. Dit biedt een kans om omgevingspartijen positief te laten participeren in een plan of project. Voor wettelijk beschermde waarden gelden in principe wel strenge eisen.

Naargelang de plaats in het onderzoekstraject en het onderzoeksopzet kan worden onderscheiden:

- Quick-scan cultuurhistorische risico’s:

Bij de opmaak van een ontwerp van een plan of project (voorafgaand aan m.e.r.) zal het vaak nuttig zijn om inzichtelijk te krijgen of er zwaarwegende argumenten zijn die van invloed kunnen zijn op een ontwerp.

29 Het uitvoeren van proefsleufonderzoek is enkel mogelijk als dit niet conflicteert met andere disciplines 30 Het uitvoeren van proefsleufonderzoek is enkel mogelijk als dit niet conflicteert met andere disciplines 31 Niet altijd verenigbaar met de te doorlopen m.e.r.- en vergunningenprocedures (zodat dit niet als vooronderzoek aan een m.e.r.

voorafgaat).


Zo kan bijvoorbeeld een quickscan d.m.v. een raadpleging van gemakkelijk beschikbare archieven een goed beeld geven van de cultuurhistorische situatie. Een tijdig beeld van dergelijke objecten en structuren maakt duidelijk of, en zo ja waar, mogelijke ‘no-go’ gebieden liggen, en wat dit betekent voor het ontwerp.

Een dergelijke analyse levert tevens een eerste beeld op van de cultuurhistorische karakteristieken van een gebied. Deze kennis kan dan gebruikt worden bij een nadere invulling van het plan- of projectontwerp. De resultaten van een quickscan kunnen er toe leiden dat meteen wordt overgegaan naar een volwaardige cultuurhistorische analyse en waardering. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn als blijkt dat het plan of project in een cultuurhistorisch rijke en/of beladen omgeving is gepland. Hoe eerder een goed beeld verkregen wordt van de cultuurhistorische kenmerken van een plan- of projectgebied hoe beter deze kunnen worden benut voor een goed gemotiveerd plan- of projectontwerp.

- Nadere cultuurhistorische analyse:

Van zodra het plan of project verder wordt uitgewerkt en het duidelijk is dat de cultuurhistorie mee onderlegger moet zijn van (delen van) het ontwerp, zal in deze fase een verder onderzoek en detaillering naar de cultuurhistorische kwaliteiten noodzakelijk zijn. Dit kan zijn in een fase van vooronderzoek voorafgaand aan het m.e.r. (of parallel aan een m.e.r.-procedure). Uit de cultuurhistorische analyse moet duidelijk worden wat het precieze eindbeeld is van bepaalde cultuurhistorische relicten en structuren bij realisatie van het plan of project, welke functie deze gaan krijgen en hoe en door wie deze gaan worden beheerd. Dat kan betekenen dat ontwerpers en/of cultuurhistorici nader onderzoek moeten doen om tot een voldoende gedetailleerd beeld te komen. Belangrijk is dat cultuurhistorie in deze fase een volwaardige rol heeft in het geheel van afwegingen die moeten leiden tot een definitief ontwerp.

In de projectfase gaat het vooral om het nader uitwerken van de kansen die cultuurhistorie biedt om tot een sterk, gebiedseigen ontwerp te komen.

7.3 Landschap als relatiesysteem

Voor de beschrijving van de referentiesituatie wordt voorgesteld om de volgende stappen te hanteren: (1) een algemene geografische situering, (2) een landschapskartering, omvattende een inhoudelijke kartering van de abiotische, biotische en artificiële aspecten en een visueel-ruimtelijke kartering.

Geografische situering

Het studiegebied wordt in een ruimere geografische context gesitueerd. Op die manier wordt de geplande wijziging van de landschappelijke situatie op een regionaal niveau gesitueerd. Hierbij wordt een algemeen beeld geschetst van de meso- en macrostructuren die door de geplande ingrepen zullen beïnvloed worden. Anderzijds wordt hiermee ook een ruimer kader geschetst waarbinnen de processen die de landschappelijke situatie en evolutie bepalen, moeten begrepen worden. Tevens kan hier worden verwezen naar de indeling van Vlaanderen in traditionele landschappen (Antrop 1989).

Landschapskartering en waardering

7.3.2.1 Landschapskartering

Door middel van een landschapskartering worden de landschapsvormende bouwstenen en kenmerken van het studiegebied ruimtelijk in beeld gebracht. De landschapskartering steunt enerzijds op bestaande informatiebronnen, maar wordt steeds aangevuld door een kartering op het terrein zelf.

Naargelang de aard van de ingreep kan de landschapskartering een verschillende graad van detail hebben. De graad van detail kan ook verschillen tussen de kernzone en de perifere zone in het studiegebied. Voor sommige ingrepen, bijvoorbeeld in open landschappen, zal de visuele invloedszone veel ruimer zijn dan de invloedszone van de ruimtelijk-structurele wijzigingen. In deze gevallen kan de perimeter van de landschapskartering in relatie tot deze beide thema’s sterk verschillend zijn.


De landschapskartering geeft niet alleen een inventaris van de voorkomende elementen, maar ordent ze en stelt ze voor, op zulk een manier dat de typologische en chorologische kenmerken duidelijk afleesbaar zijn. Deze stap omvat onder meer het accentueren van de landschappelijke (hoofd)structuren en anderzijds het aanduiden van de kleine landschapselementen die meestal de eigenheid helpen bepalen en de hoofdstructuren versterken.

De landschapskartering geeft een gedetailleerde beschrijving van de landschapselementen die in 3 groepen zijn onder te brengen (Figuur 7-1):

- Abiotische: reliëf, bodem en water

- Biotische: planten en dieren

- Artificiële: door de mens gebouwde elementen

Figuur 7-1. Bouwstenen van het landschap (naar: Taken Landschapsplanning, 2000)

Landschapstypen, -eenheden en -subeenheden

In de landschapsanalyse wordt het landschap als een samenhangend geheel geanalyseerd. In de eerste plaats wordt de onderlinge samenhang en wisselwerking tussen de landschapsvormende factoren in


beeld gebracht. In onderstaand voorbeeld van een analysemethode, zoals schematisch weergegeven in Figuur 7-1, wordt de ruimtelijke samenhang van het landschap en de ruimtelijke structuur zichtbaar gemaakt op 3 niveaus:

- Het eerste niveau: een indeling in landschapstypen, gebaseerd op een samenhangend geheel van gebieden die samen het macroreliëf vormen. Hiermee ligt de zichtbare ruimtelijke hoofdstructuur vast.

- Het tweede niveau: een indeling in landschapseenheden, gebaseerd op onderscheiden gebieden op basis van hun reliëf, hun bodem en hun hydrologische gesteldheid. Hiermee ligt de aardkundige structuur vast.

- Het derde niveau: een indeling in landschapssubeenheden, waarbij het ruimtegebruik in hoofdvlakken in beeld wordt gebracht:

De ecologische structuur: ruimtegebruik in mate van natuurlijkheid: bos/natuur, natuur/landbouw, landbouw, stedelijk

De visueel-ruimtelijke structuur: open, halfopen en gesloten landschappen

De cultuurhistorische structuur: oude en jongere cultuurlandschappen

Voor deze landschapsanalyse kan grotendeels gebruik gemaakt worden van bestaand kaartmateriaal: (kwartair)geologische kaart, bodemkaart, topografische kaart, historische kaarten, biologische waarderingskaart. Ook verticale luchtfoto’s, al dan niet in stereozicht, zijn nuttige informatiebronnen bij deze analyse. Via deze werkwijze wordt de samenhang tussen het huidig ruimtegebruik en het natuurlijk fundament nader onderzocht.

Tabel 7-1. Voorbeeld van karakteristieken van landschapstypen, landschapseenheden en landschapssubeenheden (omschrijving in de rechter kolom)

NIVEAU 1: LANDSCHAPSTYPEN (macroreliëf, geologie)

1 Depressies en alluvia Langgerekte droge of natte depressies, huidige rivierdal- of beekvalleien (smalle depressies loodrecht op alluviale dalen), ontstaan door vroegere erosieactiviteiten, nat, kwel, invloed van rivierwater

2 Vrij laaggelegen en relatief vlakke landschapsdelen

Depressies, ligging in vlakke landschapsdelen, invloed van lithologie en horizontale gelaagdheid (substraten), nat door slechte horizontale en verticale drainage

3 Hooggelegen plateaugedeelten en ruggen Hoogst gelegen landschapstype, infiltratie, goede drainage waar sterk golvend reliëf, soms tertiaire opduikingen

NIVEAU 2: LANDSCHAPSEENHEDEN (reliëf, geomorfologie, bodem, water)

x.1 Stroomgeul van rivier Huidige rivierdalbodem, voedselrijk, nat, overstromingen

x.2 Hogere valleigronden Hogere delen van de beekvallei, voedselrijk, vochtig-droog, incidentele overstromingen

x.3 Beekdalbodem Smalle beekinsnijding, (matig) voedselrijk, nat, kwel, oevererosie

x.4 Vlakte Hoger gelegen drogere gronden, voedselrijk, ontwatering

x.5 Stuifduinengebied

Enz.

NIVEAU 3: LANDSCHAPSSUBEENHEDEN (ruimtegebruik) Naar Taken Landschapsplanning bv, 2000.

x.x.A Bos- en natuurgebied (besloten)

Nagenoeg geen bebouwing, onverharde wegen, beeldbepalend voor aangrenzende meer open landschapsdelen


x.x.B Natuurgebied (semi-besloten)

Geen bebouwing, onverharde wegen, beeldbepalend voor aangrenzende meer open landschapsdelen

x.x.C Landbouw/natuurgebied (besloten, oud)

Geen bebouwing, kleinschalige verkaveling met smalle of onregelmatige kavels, veel grachten, beemden van middeleeuwse ontginningen

x.x.D Landbouwgebied (half-besloten, jong)

Verspreide bebouwing, onregelmatig en vrij kleinschalig patroon van wegen en bebouwing, hoekige verkaveling, weinig grachten, vroegste heide-ontginningen

x.x.E Landbouwgebied (open, jong)

Natte heide-ontginningen, verspreide bebouwing, regelmatig en vrij grootschalig patroon van wegen en waterlopen/grachten, blok- of strokenverkaveling

x.x.F Landbouwgebied (open, oud)

Randbebouwing aan één zijde van veld of soms rondom veld, spinnewebachtig wegenpatroon, onregelmatige kavels met stroken, veel onverharde wegen, geen beken en grachten, middeleeuwse ontginningen

x.x.G Stedelijk gebied (besloten)

Kernbebouwing, dicht wegenstelsel, nauwelijks beken en grachten, invloed op omringend landschap

Bovenstaande Tabel 7-1 geeft een voorbeeld van karakteristieken van landschapstypen (niveau 1), landschapseenheden (niveau 2) en landschapssubeenheden (niveau 3). De karakterisatie van de landschapssubeenheden is gebaseerd op de aard van het ruimtegebruik, de mate van beslotenheid (aanwezigheid van opgaande vegetatie-elementen), periode van ontginning van het cultuurlandschap (naar Taken Landschapsplanning bv, 2000).

Het is duidelijk dat de inhoud en detaillering van de landschapkarakterisatie steeds afgestemd wordt op de relevantie ervan in het kader van de betrokken ingreep-effectrelaties van het plan of project.

Landschapselementen

Op het vierde schaalniveau worden de landschapselementen met een natuurwetenschappelijke, cultuurhistorische en/of visueel-ruimtelijke betekenis onderscheiden. Het gaat om de op structuurniveau belangrijke ecologische, cultuurhistorische en visueel-ruimtelijke waarden (Tabel 7-2). Samen geven ze inhoud aan de landschappelijke structuur.

In het geval de geplande ingreep een sterke interactie vertoont met de landschappelijke structuur zal het van belang zijn om aan te geven welke belangrijke landschapsstructuren, erfgoedaspecten en/of


perceptieve kenmerken moeten behouden en eventueel hersteld of ontwikkeld worden. Hierbij dient te worden geïnventariseerd in welke mate welk type landschapselementen kenmerkend zijn voor de streek.

De onderscheiden landschapselementen kunnen worden geordend naar vlakvormig, lijnvormig en puntvormig uiterlijk.


Tabel 7-2. Landschappelijke gegevens, te karteren bij inhoudelijke detailinventarisatie

Geomorfologische en hydrografische landschapselementen (water, reliëf en bodem)

- Macro-eenheden: grote reliëfseenheden

- De hoofdassen (bijvoorbeeld kamlijn, vallei-as)

- Begrenzingen of overgangen (markante hellingsveranderingen, begrenzingen van het alluvium, enz…)

- Geïsoleerde toppen en heuvels

- Kerngebieden met geomorfologische of bodemkundige waarden

- Bijvoorbeeld relicten van natuurlijke landschapsontwikkelingen: landduinen, vennen, meanders, kreekruggen, veenvlakte, slikken en schorren, …

- Micro-entiteiten van nat milieu - Bijvoorbeeld natuurlijke en kunstmatige waterloop, vijver, plas/ven, waterval, zone met hoge grondwaterstand, afgesneden meander, vijver, poel, gracht, waterscheiding, …

- Ontginningsplassen: ontvening, turfwinning, kleiputten, …

- Wateringen

- Micro-entiteiten van droog milieu

- Bijvoorbeeld stuifduin, talud, graft, droog dal, duin, dekzandrug, holle weg, dijk, uitgraving, enz….

- Stort- en afvalhoop

- Eventueel ook aanduidingen van aard, afmetingen, toestand

Biotische landschapselementen

- Kerngebied voor bijzondere fauna en flora (soortenrijkdom, kenmerkende soorten)

- Bijzondere vegetatie (bijvoorbeeld kwelvegetatie, bronzone), weidevogels, bosvogels, struweelvogels, moeras- en watervogels, akkervogels, amfibieën, reptielen, …

- Ecologische structuurelementen

- Bos- of natuurgebied. Onderscheid in loofbos, naaldbos, gemengd bos.

- Hoogstamboomgaard

- Bomenrij, dreef, knotbomenrij, houtkant, haag, beekbegeleidende vegetatie, solitaire boom, …

Cultuurhistorische en artificiële landschapselementen

- Kerngebied met cultuurhistorische waarden

- Landbouwlandschappen met erfgoedwaarde: heideontginning, groot koutercomplex, complex van hoogstamboomgaarden, …

- Cultuurhistorische elementen - Perceleringspatronen, landgebruik/bodembezetting, nederzettingsvormen en patronen...

- Artificiële plassen met erfgoedwaarde (bijvoorbeeld gracht rond motte, burcht, fort of historisch hoevetype, unieke plassen, wielen, …)

- Kanaal of vaart, dijken

- Grafheuvel, aquaduct, heerbaan, kenmerkende dorpspleinen (bijvoorbeeld driesdorp, straatdorp, T-dorp, kasteeldorp, kerkdorp, …), typische woonkernen (kasteel, burcht, abdij, vierkanthoeve, dorpsmolen, …), ontginningsdorp, dijkgebonden straatdorp, omwalling, kapel, watermolen, …

- Bossen met erfgoedwaarde: historische bossen, kasteelparken, koepelbossen, kustduinbossen, bronbos, populierenakkers, …

- Archeologische vindplaats of waardevol terrein


- Landschapsstructuren zonder erfgoedwaarde

- Verkeerscorridors, spoorlijn, hoofdweg, hoogspanningslijn, leidingen(strook), stortplaatsen boven maaiveldniveau, ontginningen, spaarbekkens, lintbebouwing, industriële inplantingen, militaire inplantingen, …

- Algemeen landgebruik

7.3.2.2 Interpretatie en waardering van de referentiesituatie

Om in een volgende fase de mogelijke effecten van ingrepen in het landschap te kunnen inschatten, is een goed inzicht in de werking van het landschappelijk referentiekader noodzakelijk. In het onderzoek van het landschap is begrip van de verticale en horizontale relaties belangrijk. Verticale relaties treden op tussen elementen die op dezelfde plaats gelegen zijn (bijvoorbeeld aard van bodemgebruik in relatie tot reliëf, bodem en waterhuishouding). Horizontale relaties bestaan tussen verschijnselen die niet op dezelfde plaats voorkomen (ontbossing en bodemerosie, bezonning, infiltratie en kwel…).

In onderstaande tabellen wordt per systeemkenmerk kort beschreven wat de parameter inhoudt, wanneer dit relevantie heeft bij de beschrijving van de referentiesituatie, hoe deze bepaald dient te worden en op welke wijze deze beschreven en gewaardeerd dient te worden. In principe zullen per deelgebied van het studiegebied de relevante systeemkenmerken worden beschreven en gewaardeerd.

Systeemkenmerk Geo-patrimonium

Wat Inventaris, kartering en analyse van de door natuurlijke processen ontstane elementen en structuren uit vroegere perioden en hun ontwikkeling. Zij zijn vooral van belang omdat ze het substraat vormen voor de historisch-geografische en ecologische ontwikkeling van het landschap.

De verschillende processen en landschapsvormende factoren die aanleiding geven tot de vorming van het landschap vallen onder het begrip landschapsgenese. Een goede kennis van deze processen is onontbeerlijk voor het begrijpen van het geo-patrimonium.

Wanneer Bij verwachte wijzigingen van zowel het nog aanwezige geo-patrimonium als de processen die eraan ten grondslag liggen (erosie, sedimentatie,…).

Hoe bepalen De beschrijving van de referentiesituatie maakt deel uit van een geïntegreerde studie van het ontstaan van het landschap met onder meer de achtergronden, invloeden en relaties van de geomorfologische aspecten van het landschap.

Hoe beschrijven Kwalitatief beschrijven van het aanwezige geo-patrimonium, de processen die eraan ten grondslag liggen en de wordingsgeschiedenis. Geo-patrimoniumwaarden worden gewaardeerd aan de hand van criteria zoals zeldzaamheid, gaafheid, representativiteit, volledigheid, wetenschappelijke, educatieve en ensemblewaarde.

Systeemkenmerk Fysisch-landschappelijke kenmerken

Wat Het betreft een fysisch-landschappelijke kartering van het studiegebied met opname en beschrijving van het reliëf, de terreinvormen, de ondergrond, het hydrografisch stelsel en de processen die er plaats vinden.

Wanneer In geval van ingrepen die waardevolle fysisch-landschappelijke structuren (structuurrijke waterlopen, reliëfvormen, …) en processen kunnen aantasten en beïnvloeden.

In het kader van de inhoudelijke landschapsanalyse moet nagegaan worden welke relaties er bestaan tussen (1) de fysisch-landschappelijke structuur, (2) de biotische structuur (vegetatie of ecotopen) en (3) de cultuurhistorische structuur (ondermeer het bodemgebruik).

Hoe bepalen Beschikbare databestanden i.v.m. de fysisch-geografische structuur zijn:

- Topografische kaart NGI op schaal 1/10.000 en 1/50.000: hydrografie, topografische elementen (taluds, dijken, …), topografie, geomorfologie.


Systeemkenmerk Fysisch-landschappelijke kenmerken

- Vlaamse hydrografische atlas: structuurkwaliteiten van de waterlopen, natuurlijke waterlopen

- GIS Structuurplan Vlaanderen: databestanden merkwaardige morfologische eigenschappen (bermen, taluds, …)

- De bodem- en topografische kaarten geven een beeld van de globale aardkundige structuur (natte depressies, hooggelegen drogere zones, …)

- Geologische en kwartairgeologische kaarten

- Luchtfoto’s (stereoscopisch)

- Digitale hoogtemodellen

Er is in Vlaanderen een vrij onvolledige set geomorfologische kaarten beschikbaar, aanvankelijk op schaal 1/20.000 opgemaakt, meer recent op schaal 1/50.000. De geomorfologische kaarten accentueren de reliëfvormen en geven een indicatie over het ontstaan van het landschap en de ouderdom van de reliëfvormen. Aangezien de meeste reliëfvormen in Vlaanderen in het Quartair tot stand kwamen geven dergelijke geomorfologische kaarten belangrijke aanwijzingen over de quartairgeologische gesteldheid.

Waar dit relevant is voor het onderzoek in het kader van het MER, zal de MER-deskundige de geomorfologische gesteldheid voor het studiegebied tot op het detailniveau dat dit relevant is, zelf in beeld brengen.

Naargelang de doelstelling moet een onderscheid gemaakt worden tussen: - De geomorfologie op macroschaal: het betreft vooral de grote reliëfseenheden en de

begrenzingen of overgangen ertussen. Het reliëf en meer bepaald de hydrografie vormt een bijzonder belangrijke structurerende factor in het landschap en heeft een belangrijke betekenis bij het evalueren van zowel verticale (b.v. bodemgesteldheid, landgebruik) als horizontale relaties (b.v. bodemerosie, bezonning,...). De betekenis voor de fysiognomische kenmerken is eveneens essentieel. De kartering omvat vooral het aangeven van de belangrijkste assen (kamlijnen, valleien) en de overgangen ertussen (de hellingsveranderingen).

- De geomorfologie op microschaal: hierbij worden kleine reliëfsveranderingen aangeduid, zoals taluds, graften, holle wegen, (hout)wallen, bosoevers, dijken, uitgravingen (ontveningen), enz. Ze zijn in vele gevallen van menselijke oorsprong en bezitten een cultuurhistorische betekenis. Een aanduiding van de grootte (vooral hoogte) van de reliëfsverschillen is belangrijk, omdat die gerelateerd kunnen worden met de fysiognomische kenmerken.

Hoe beschrijven De fysisch-landschappelijke waarden worden gewaardeerd aan de hand van criteria zoals zeldzaamheid, gaafheid, representativiteit, volledigheid, ensemblewaarde, wetenschappelijke en educatieve waarde. Een gebiedsdekkende waardering van deze elementen is in Vlaanderen niet voorhanden.

Systeemkenmerk Ecologische kenmerken

Wat Vanuit de landschappelijke invalshoek ligt de nadruk op de inventarisatie en analyse van de belangrijke horizontale en verticale landschapsecologische relaties.

Het landschap wordt bestudeerd als een systeem. Deze benadering sluit aan bij de ecosysteembenadering van de natuurlijke omgeving. Het landschap is opgebouwd uit componenten die door onderlinge relaties met elkaar, eenheden vormen met bepaalde kenmerken en eigenschappen. Het onderkennen van deze relaties geeft de mogelijkheid om effecten van veranderingen te voorzien.

De landschapsecologie integreert de ruimtelijke benadering van de fysische geografie met de functionele benadering van de ecologie. Ruimtelijke relaties tussen landschapselementen en hun omgeving komen tot stand door transport van energie, stoffen en organismen, die het stelsel van landschapselementen of ecotopen tot een functioneel systeem van hogere orde maken: het landschap.

De aandacht van de landschapsecologie richt zich vooral op het mesoniveau, dus op de schaal van het landschap en de samenstellende delen ervan, de ecotopen.

Wanneer In geval van ingrepen die effecten kunnen hebben onder vorm van:

- Hydrologische en hydrografische wijzigingen;

- Micro-klimatologische effecten;


Systeemkenmerk Ecologische kenmerken

- Bodem- en grondwaterverontreiniging;

- Biotoopverlies en –veranderingen.

In het kader van de inhoudelijke landschapsanalyse moet nagegaan worden welke relaties er bestaan tussen (1) de fysisch-landschappelijke structuur, (2) de biotische structuur (vegetatie of ecotopen) en (3) de cultuurhistorische structuur (ondermeer het bodemgebruik).

Hoe bepalen De beschrijving van de referentiesituatie bestaat uit een geïntegreerde studie van het landschap, opgevat als een stelsel van ecotopen. De beschrijving omvat:

- Een analyse van de verticale en horizontale relaties: de standplaatsfactoren voor de planten (stroming van water, vervoer van stoffen via water en lucht), de migratie van landen waterdieren, de invloed van de mens door het gebruik en beheer van ecosystemen;

- Het landschap wordt hierbij opgevat als een patroon van ecotopen.

Beschikbare data: - Biologische waarderingskaart (inventarisatie en waardering van ecotopen);

- Ecosysteemkwetsbaarheidkaarten voor Vlaanderen m.b.t ecotoopverlies, verdroging, eutrofiëring en verzuring;

- Kwaliteitskenmerken van waterlopen of typologie van ecologisch waardevolle waterlopen;

- Verspreidingsgegevens van planten- en diersoorten;

- VEN (Vlaams ecologisch netwerk);

- Ramsar-, vogelrichtlijn- en habitatrichtlijngebieden;

- Erkende natuurreservaten;

- Enz…

We verwijzen verder (ook i.v.m. waardering) naar het richtlijnenboek “Fauna en Flora”.

Hoe beschrijven Opstellen van kwetsbaarheidskaarten en kwalitatieve beschrijving.

Systeemkenmerk Landschapselementen

Wat Landschapselementen zijn de kleinste te beschouwen ruimtelijk afgrensbare onderdelen van een landschap. Alhoewel ondergrondse archeologische waarden ook als landschapselementen kunnen worden beschouwd, wordt hier bedoeld: visueel-ruimtelijke elementen. Het gaat om zichtbare biotische, abiotische of antropogene elementen: landschapsvormen, vegetatie, gebouwen, …

Wanneer - Wanneer een ingreep een directe invloed uitoefent op de landschapselementen door

verwijdering of toevoeging.

- Bij de inventarisatie en studie van landschapselementen als onderdeel van een analyse van de landschapsstructuur.

Hoe bepalen Het verzamelen van de basisgegevens gebeurt met behulp van topografische kaarten, luchtfoto’s, veldwerk. De opname resulteert in een kaart waarop punt-, lijnen vlakelementen worden gesitueerd (grafische gegevens) en een bijhorende lijst van kenmerken van landschapselementen (niet-grafische gegevens). Elementen die kunnen worden geïnventariseerd zijn: begroeiing, bebouwing, bodemgebruik, geomorfologische elementen, perceelsvormen, perceelsgrootte, ….

Welke elementen en kenmerken precies worden opgenomen, is een keuze die mede afhankelijk is van de probleemstelling van het onderzoek.

Hoe beschrijven Cartografische weergave van de landschapselementen en componenten. De schaal van de kaart is functie van de aard van de ingreep en de omvang van het studiegebied.

De gegevens worden in veel gevallen gedigitaliseerd en opgeslagen in een databank.

Systeemkenmerk Holistisch-landschappelijke kenmerken: landschappelijke karakteristieken


Wat Inventaris en kartering van de structurele hoofdkenmerken en de identiteitsbepalende elementen per landschapseenheid. Het betreft het geheel van de landschapselementen en hun onderlinge relaties.

Wanneer Bij verwachte wijzigingen en aantasting van de landschapsstructuur in geval van relatief grootschalige ingrepen.

Hoe bepalen Voor wat betreft de holistisch-landschappelijke gegevens ontbreekt op niveau Vlaanderen een gebiedsdekkende globale landschapskartering. Wel bestaat een chorologische indeling van landschappen van Vlaanderen (de Traditionele Landschappen Vlaanderen) en een landschapskenmerkenkaart.

Uitvoeren van een landschapsanalyse, waarbij de abiotische, biotische en artificiële landschapsvormende bouwstenen worden onderzocht en bepaald. Onderzoek en beschrijving van de structurele hoofdkenmerken en de identiteitsbepalende elementen per landschapseenheid (eventueel onderverdeeld in subeenheden):

1. ruimtelijke hoofdstructuur;

2. aardkundige structuur (reliëf, bodemgesteldheid, hydrologie);

3. ecologische structuur (ruimtegebruik in mate van natuurlijkheid);

4. visueel-ruimtelijke structuur (open/gesloten);

5. cultuurhistorische structuur (oude/jonge cultuurlandschappen).

Vergelijking van de mate waarin de geïnventariseerde kenmerken overeenkomen met de chorologie van de Traditionele landschappen.

Hoe beschrijven Kwalitatief te beschrijven.

7.4 Erfgoedwaarden

Om het belang (ernst) van een effect in een MER te bepalen, is een beschrijving van de drie facetten van erfgoed (cultuurhistorisch landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie) noodzakelijk. Het beschrijven op zich is echter niet voldoende. Deze drie facetten moeten eveneens “gewaardeerd” worden. In deze paragraaf worden eerst per facet de systeemkenmerken besproken die bepaald moeten worden bij het beschrijven van de referentietoestand. Aan het einde van het hoofdstuk wordt ingegaan op de waardering van erfgoedwaarden.


7.4.1.1 Algemeen

De beschrijving van de referentiesituatie betreft het inventariseren van de aanwezige erfgoedwaarden in het landschap. Specifiek voor het landschap als geheel zijn geopatrimonium en historisch-geografische elementen en structuren van belang.

Het onderscheid tussen beiden is dat geo-patrimonium de relicten bevat van natuurlijke landschapsontwikkelingen (landduinen, cuesta’s, meanders, veengebieden, …) terwijl de historisch-geografische elementen en structuren (perceleringspatronen, landgebruik, nederzettingsvormen en patronen) antropogeen zijn. Het betreft voornamelijk elementen van het menselijk handelen in de periode waarvoor geschreven bronnen bekend zijn (vanaf de Middeleeuwen).

Voor de beschrijving van het geopatrimonium wordt verwezen naar §5.2.2. De beschrijving van de historisch-geografische elementen en structuren wordt onderscheiden in enerzijds de inventarisatie en beschrijving van de patronen en structuren op zich en anderzijds de historische continuïteit van landschapselementen.


7.4.1.2 Te bepalen systeemkenmerken

In onderstaande tabellen wordt per parameter of systeemkenmerk kort beschreven wat de parameter inhoudt, wanneer dit relevant is bij de beschrijving van de referentiesituatie, hoe deze bepaald dient te worden en op welke wijze deze beschreven dient te worden.

Systeemkenmerk Cultuurhistorische elementen en structuren

Wat Inventaris, kartering en analyse van de door de mens in stand gehouden elementen en structuren in vroegere perioden en in hun historische ontwikkeling. In het kader van de inhoudelijke landschapsanalyse zijn vooral de cultuurhistorische processen van belang in onderlinge relatie met het abiotisch en biotisch patroon.

Historische geografie is de studie van de ontwikkeling van landschappen, hun structuur en functioneren, in relatie tot de menselijke levenswijze en maatschappij in het verleden. Hierbij wordt het landschap zelf gezien als bron van informatie, door ondermeer bodem, nederzettingen, percelering, toponymie, ecologie, enz. te bestuderen en deze informatie te combineren met onderzoek van historische bronnen32. Het landschap wordt daarbij beschouwd als een samenhangend geheel waarin verschillende lagen en elementen invloed hebben op elkaar. Traditioneel ligt de nadruk op het ontstaan van het cultuurlandschap. Door dit onderzoek neemt de gebiedskennis toe en kunnen we het landschap beter begrijpen, lezen en waarderen. Deze kennis kan toegepast worden bij de inrichting en het beheer van het landschap.

Wanneer Bij verwachte wijzigingen in de cultuurhistorische processen, meer in het bijzonder bij gewijzigd bodemgebruik, gewijzigde productiemethoden en gewijzigde functies. In het kader van de inhoudelijke landschapsanalyse moet nagegaan worden welke relaties er bestaan tussen (1) de fysisch-landschappelijke structuur, (2) de biotische structuur (vegetatie of ecotopen) en (3) de cultuurhistorische structuur (ondermeer het bodemgebruik).

Hoe bepalen De beschrijving van de referentiesituatie bestaat uit een geïntegreerde studie van het landschap met ondermeer de achtergronden, invloeden en relaties van de cultuurhistorische aspecten in het landschap.

Beschikbare data voor analyse van cultuurhistorische aspecten in voornoemde context: - Occupatiepatroon aan de hand van historische kaarten;

- Cultuurhistorisch bepaalde occupatiepatronen;

- Relictzones en ankerplaatsen;

- Traditionele landschappen van het Vlaams Gewest;

- Onroerend erfgoed.

Hoe beschrijven Kwalitatief bepalen in hoeverre het occupatiepatroon in relatie staat tot het biotisch en abiotisch patroon.

Systeemkenmerk Historische continuïteit van het landschap

Wat De mate van historische continuïteit wordt nagegaan voor punt-, lijnen vlakvormige elementen.

Wanneer Bij het verdwijnen en wijzigen van landschapselementen in cultuurhistorische landschappen.

Hoe bepalen De mate van historische continuïteit wordt nagegaan en onderbouwd door vergelijking van historisch kaartmateriaal. Ze kan o.m. worden weergegeven door evolutie van punt-, lijnen vlakvormige elementen. De Landschapsatlas geeft een solide basis voor de aanduiding van de relicteenheden en –elementen. De historische continuïteit kan eventueel verder gedetailleerd worden. Een waardering kan worden toegekend volgens het ritme van de verandering: landschapsdelen die eeuwenlang nagenoeg onveranderd zijn gebleven, zijn als zeer kwetsbaar te beschouwen, terwijl

32 Hier wordt opgemerkt dat de historische bronnen steeds kritisch moeten worden beoordeeld:

Beoordelen op uitwendige criteria zoals herkomst, vorm, echtheid en oorspronkelijkheid (zonder rekening te houden met de inhoud).

Interpreteren van de inhoud van de bron (doel van de bron) en haar gezag (waarde van de bron).


landschapsdelen met een zeer hoge dynamiek, doorgaans een lage waardering of kwetsbaarheidsgraad bezitten.

Voor de interpretatie van de veranderingen en van de constante elementen is een zekere deskundigheid vereist.

Hoe beschrijven Kwalitatief bepalen van landschapselementen of gebieden met een hoge/lage graad van historische continuïteit. Dit kan bijvoorbeeld resulteren in een aanduiding van gebieden met een hoge kwetsbaarheidsgraad waar voorzichtigheid (bijvoorbeeld nauwgezette integratie van kwetsbare historische karakteristieken in nieuwe ontwikkelingen) gewenst is bij planning, ontwerp en uitvoering van bestemmingen/projecten. De meest kwetsbare gebieden zullen mogelijk als “no-go areas” ingedeeld worden, terwijl in de minst kwetsbare alle nieuwe ontwikkelingen kunnen toegestaan worden.

Bouwkundig erfgoed

7.4.2.1 Algemeen

De beschrijving van de referentiesituatie betreft het inventariseren van het bouwkundig erfgoed zelf en van de kenmerken ervan. Het is onvoldoende om bouwkundig erfgoed louter als object te beschrijven. Er dient aandacht te gaan naar de samenhang met andere –al dan niet bouwkundige- erfgoedwaarden en met de context waarbinnen het bouwkundig erfgoed zich bevindt. Daarbij is een beschrijving van de verschillende fases in het ontstaan van het erfgoed een absolute noodzaak. Door het goed beschrijven van de evolutie van bouwkundig erfgoed is het mogelijk om het erfgoed te waarderen en de impact van het plan of project correct in te schatten.

7.4.2.2 Te bepalen systeemkenmerken

De onderstaande tabel geeft een overzicht van de systeemkenmerken die noodzakelijk zijn om de directe en indirecte milieueffecten op bouwkundig erfgoed te beschrijven. Een karakterisatie van de systeemkenmerken links in de tabel zijn noodzakelijk om de directe en indirecte effecten (processen) op het bouwkundig erfgoed te kunnen beoordelen. Bijvoorbeeld is een karakterisatie van de bouwkundige kenmerken van funderingen en ondergrondse constructies noodzakelijk om effecten van gewijzigde grondwaterstijghoogte op het erfgoedelement te kunnen analyseren.

Tabel 7-3. Bepalende systeemkenmerken per effect

Directe effecten Processen

Vernietiging

Ensem

blewaarde

Con

textwaarde

Via gron

dwater

Via bodem

Via trillingen

Via luch

t (verzuring)

Via luch

t (dynam

iek)

Via lich

t

Ligging x x x x x x x x x

Type x x x x x x x

Functie x x x x

Bouwkundige kenmerken x x x x x x x x x

Geschiedenis x x x

Wettelijke bescherming x x x


In onderstaande tabellen wordt per parameter of systeemkenmerk kort beschreven wat de parameter inhoudt, wanneer dit relevant is bij de beschrijving van de referentiesituatie, hoe deze bepaald dient te worden en op welke wijze deze beschreven dient te worden.

Systeemkenmerk Ligging

Wat Locatie van het object in het Lambert 72 referentiesysteem. Voor bepaalde opzoekingen kan ook het adres of kadasterperceel nuttig zijn. Bij de bepaling van de ligging is in een aantal gevallen ook de oriëntatie, hoogteligging e.d. relevant.

Wanneer In alle gevallen

Hoe bepalen 1. bureauonderzoek (via luchtfoto’s, kaarten,…)

2. terreinbezoek: exacte locatie in functie van deelingreep (bijvoorbeeld geplande weg)

Hoe beschrijven Cartografische weergave en kwalitatieve beschrijving

Systeemkenmerk Type

Wat Er kunnen verschillende types van bouwkundig erfgoed worden onderscheiden:

- Kerken

- Kapellen

- Begraafplaatsen

- Gedenktekens

- Molens

- Woonhuizen

- Dijken

- …

Wanneer In alle gevallen

Hoe bepalen 1. bureauonderzoek (via luchtfoto’s, inventarissen, kaarten,…)

2. terreinbezoek


Systeemkenmerk Functie

Wat Zowel de oorspronkelijke als de huidige functie worden beschreven.

Wanneer Wanneer de geplande ingreep aanleiding kan geven tot functieverandering. Zo kan het belangrijk zijn te weten of boerderijen nog actief zijn om het effect van het verminderen van landbouwareaal in te schatten.

Hoe bepalen 1. bureauonderzoek (kadastergegevens, inventarissen, …)

2. terreinbezoek



Systeemkenmerk Bouwkundige kenmerken

Wat Verschillende bouwkundige kenmerken zoals bouwperiode, stijl, materialen, staat van conservering, …

Wanneer Enkel die kenmerken die relevant zijn voor het onderzoek. Indien uit de discipline lucht blijkt dat er een sterke toename is van de verzurende depositie is een beschrijving van de aan- of afwezigheid van kalkhoudende natuursteen relevant.

Een korte beschrijving van de kenmerken van het bouwkundig erfgoed is in elk geval aan te raden.

Hoe bepalen 1. bureauonderzoek (monografieën, inventarissen, literatuur …)

2. terreinbezoek

Hoe beschrijven Kwalitatieve beschrijving

Systeemkenmerk Geschiedenis

Wat Beschrijving van de geschiedenis van het object (oprichting, belangrijke bouwfasen, wijzigingen, …).

Wanneer Indien het object of zijn context bedreigd zijn. Kennis van de geschiedenis is nodig om tot een juiste waardering te komen. Dergelijk onderzoek helpt ook om ensembles en context te herkennen.

Hoe bepalen Bureauonderzoek (literatuur, kaarten, luchtfoto’s…)


Systeemkenmerk Wettelijke bescherming

Wat Nagaan van (voorlopige) beschermingen van objecten en/of groepen van objecten. Daarbij dient ook naar de lijst van het werelderfgoed gekeken te worden.

Wanneer Indien het object of zijn context bedreigd zijn. De wettelijke bescherming kan leiden tot een veto voor bepaalde alternatieven. Toch is het van belang indien nodig de afweging tussen beschermd en niet beschermd erfgoed te maken.

Het beschermingsdossier geeft een goede indicatie over de waarden die men wil beschermen.

Hoe bepalen Bureauonderzoek (website, inventaris…)



Archeologie

7.4.3.1 Algemeen

Archeologisch erfgoed vormt het enige erfgoed voor grote delen van het menselijk verleden. Het is echter in grote mate onbekend, zowel naar locatie als naar inhoudelijke waarde. Het inschatten van de waarde is in essentie een wetenschappelijke taak, of op zijn minst dient dit volgens wetenschappelijk verantwoorde technieken en protocols te gebeuren waarbij zo veel mogelijk parameters worden gepeild en beschreven.

De beschrijving van de referentiesituatie betreft het inventariseren van de aanwezige archeologische waarden in het studiegebied. Voor de beschrijving van deze situatie worden in de eerste plaats de gekende archeologische waarden geïnventariseerd. In sommige gevallen zijn dit locaties waar vondsten gedaan zijn als gevolg van de activiteiten van bijvoorbeeld amateurarcheologen en toevalsvondsten bij de aanleg van infrastructuur, bedrijventerreinen of woonwijken. In andere gevallen, bijvoorbeeld in de provincies West- en Oost-Vlaanderen, betreft dit oblieke luchtfoto’s die (delen van) archeologische sites als crop- of soilmarks onthullen. Hoewel hierdoor al veel sites bekend zijn, kan er een versnipperd beeld ontstaan indien een gebied in beschouwing genomen wordt dat groter is dan de locatie aangegeven in inventarissen. De ruimtelijke ontwikkeling, activiteitsgebieden van amateurarcheologen, de verspreiding van academisch onderzoek en de geomorfologische opbouw van een landschap vormen namelijk belangrijke variabelen waar het verspreidingsbeeld van sites en archeologische vondsten van afhankelijk is. Archeologische databanken zijn derhalve geen weerslag van een systematische inventarisatie en in lang niet alle gebieden indicatief voor wat de ‘archeologische realiteit’ genoemd kan worden. Ze geven enkel een stand van zaken weer die per definitie getekend (“biased”) is door de historiografie van het onderzoek. Om die reden is het van groot belang zowel tijdens het bureauonderzoek als de daaropvolgende prospectie met of zonder ingreep in de bodem te trachten een beeld te vormen van de niet gekende archeologische waarden.

Er worden hoge eisen gesteld aan de beschrijving van de referentiesituatie. Teneinde de verschillende in hoofdstuk 5 (§5.3.4) benoemde effecten op archeologische waarden te kunnen beschrijven en beoordelen, is het noodzakelijk niet alleen inzicht te verkrijgen in de aanwezigheid en ligging van archeologische sites, maar ook in een aantal kenmerken van die sites die in de meeste gevallen eveneens op voorhand niet bekend zullen zijn. Dit betreft kenmerken zoals de conservering van organisch materiaal, de omvang en mate van structuur, en diepteligging. De noodzaak tot archeologisch veldonderzoek is daarmee –in veel gevallen– duidelijk gemaakt. Er moet echter een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen de inzet van archeologisch veldonderzoek als inventarisatiewijze ter beschrijving van de referentietoestand in het m.e.r.-proces of als milderende maatregel. Zowel voor de beschrijving van de referentiesituatie en/of als milderende maatregel kan archeologisch onderzoek een instrument zijn. De plaats die het archeologisch onderzoek inneemt in de m.e.r.-procedure is afhankelijk van een aantal plan- of projectafhankelijke factoren zoals bijvoorbeeld de stand van kennis van een studiegebied of de relevantie van de optredende negatieve effecten op de archeologie van de ingreep. Ook het m.e.r.-niveau is relevant. Het is daarom belangrijk om al in het kennisgevingsdossier op basis van deze plan- of projectafhankelijke factoren aan te geven of er archeologisch onderzoek (vooronderzoek) noodzakelijk zal zijn en wat dat (voor-)onderzoek dan zal inhouden (desktop, terrein, ingrepen in de bodem zonder of met verstoring, …).

7.4.3.2 Beschrijving van de gekende archeologische waarden

Beschrijving

De oplijsting van gekende archeologische waarden vindt plaats door een systematische inventarisatie van informatie uit de verschillende hiertoe ter beschikking staande bronnen (Hoofdstuk 4): de Centrale Archeologische Inventaris (CAI), informatie van amateur-archeologen en andere lokaal actieve historici, informatie uit overige databanken en lokale archieven, heemkundige verenigingen en musea en informatie uit onderzoek van diverse overige bronnen. Hieronder kunnen verstaan worden de analyse van luchtfoto’s, onderzoek van en naar historisch kaartmateriaal, maar ook de analyse van gedetailleerde topografische opnames zoals LiDAR of toponymisch onderzoek.


Om uiteindelijk de effecten op archeologische sites te kunnen bepalen, is het noodzakelijk om bij de beschrijving van de referentiesituatie inzicht te verkrijgen in een aantal bepalende parameters. Wanneer bijvoorbeeld bepaald moet worden of de aanleg van een bouwput effect heeft op de archeologische site is het van belang de diepteligging van deze site te kennen. De relevante parameters zijn per effectgroep opgelijst in Tabel 7-4.

De zeer verschillende bronnen die de deskundige ter beschikking staan, de grote verschillen in wijze van registratie van (en aanlevering van) vondstgegevens en de verschillen in kennisstand van sites maken een interpretatie van de gegevens niet eenvoudig. Binnen het m.e.r.-kader kan het volgende werkstramien gehanteerd worden:

- Onderscheid aanbrengen tussen losse vondsten, vondsten uit context en vondsten die duiden op de aanwezigheid van archeologische sporen ter plaatse. Losse vondsten die zich niet meer in hun oorspronkelijke context bevinden, kunnen buiten beschouwing worden gelaten.

- Samenvoegen van vondstgegevens. In bepaalde gevallen kunnen op meerdere plaatsen (bijvoorbeeld onder meerdere waarnemingsnummers in het CAI) vondsten geregistreerd staan, die onderdeel vormen van één en dezelfde site. Deze kunnen samengevoegd worden, hoewel voor de bepaling hiervan in de regel evaluerend veldonderzoek noodzakelijk zal zijn (in §4.6 worden de toepassingsgebieden van de diverse vormen van veldonderzoek beschreven). Historische stads- of dorpkernen vormen hier goede voorbeelden van. Losse waarnemingen (waterputten, fundamenten etc) uit deze kernen vormen elementen van een groter geheel, namelijk die van de historische kern.

- Onderscheid aanbrengen tussen de (ruimtelijke) nauwkeurigheid van waarneming. De CAI maakt onderscheid in een aantal nauwkeurigheidsklassen: tot op 15 meter, 150 meter en 250 meter. Deze onnauwkeurigheid moet in relatie worden gezien met de grootte van het plan-/projectgebied en de verschillende ingrepen. Een grotere onnauwkeurigheid kan impliceren dat het niet mogelijk is om effecten op deze waarden te bepalen, en dat aanvullend veldonderzoek noodzakelijk is of dat deze waarneming in het m.e.r.-kader geen betekenis heeft (in §4.6 worden de toepassingsgebieden van de diverse vormen van veldonderzoek beschreven).

- Toetsing aan de bepalende parameters (systeemkenmerk) per effectgroep (zie Tabel 7-4).

- Bepalen van de noodzaak tot aanvullend archeologisch veldonderzoek in de verschillende stadia van de besluitvorming (in §4.6 worden de toepassingsgebieden van de diverse vormen van veldonderzoek beschreven).

Te bepalen parameters (systeemkenmerken)

De referentiesituatie beschrijft de bepalende parameters (of systeemkenmerken). Er is in onderstaande tabel geen onderscheid gemaakt tussen parameters die altijd onderzocht dienen te worden of die alleen in voorkomende gevallen onderzocht dienen te worden (Hoofdstuk 6).

Tabel 7-4. Bepalende parameters per effect (gekende waarden)

Fysieke aantasting

Degradatie Deformatie Aantasting ensemblewaarde

Interpretatie/aard van de site

X X X X

Omvang site X X X

Diepteligging site

tav loopoppervlak

X X

Aanwezigheid organische component

X X x

Conserveringsgraad X


Fysieke aantasting

Degradatie Deformatie Aantasting ensemblewaarde

Grondwatertafel X X

Lithostratigrafie X X

Synchrone context X X

Diachrone context X X

Landschappelijke context

x X

In onderstaande tabellen wordt per parameter of systeemkenmerk kort beschreven wat de parameter inhoudt, wanneer dit relevantie heeft bij de beschrijving van de referentiesituatie, hoe deze bepaald dient te worden en op welke wijze deze beschreven dient te worden.

Systeemkenmerk Interpretatie/aard site

Wat Functie van de site (bijvoorbeeld weg, grafveld, nederzetting etc.)

Wanneer De functie geeft duiding over het geheel aan (te verwachten) sporen en artefacten en is daarmee bepalend voor de relevantie van optredende effecten en de mate waarin bepaalde effecten optreden

Hoe bepalen 1. Bureauonderzoek en archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem

2. Veldonderzoek: door middel van archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem, eventueel gevolgd door archeologische opgraving

Hoe beschrijven Kwalitatieve beschrijving per site

Systeemkenmerk Omvang site

Wat Omvang van de site in het Lambert 72 referentiesysteem

Wanneer In de gevallen dat er een differentiatie in de optredende ingrepen en effecten is te verwachten (overigens in de meeste gevallen), dient de omvang bepaalt te worden teneinde duidelijkheid te verkrijgen welke effecten relevantie hebben voor de site

Hoe bepalen 1. Bureauonderzoek en archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem

2. Veldonderzoek: door middel van archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem, eventueel gevolgd door archeologische opgraving

Hoe beschrijven Cartografische weergave en kwantitatieve beschrijving

Systeemkenmerk Diepteligging site tav loopoppervlak

Wat Het bepalen van de diepteligging van de site ten opzichte van het maaiveld

Wanneer In de gevallen dat de ingrepen naar verwachting een direct of indirect effect hebben op de site, dient de diepteligging bepaald te worden teneinde duidelijkheid te verkrijgen in welke mate effecten optreden


Hoe bepalen 1. Bureauonderzoek en archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem (bijvoorbeeld door middel van GPR33)

2. Veldonderzoek: door middel van archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem

Hoe beschrijven Kwantitatieve beschrijving, diepte in meter

Systeemkenmerk Aanwezigheid organische component, conserveringsgraad, grondwatertafel

Wat - Aanwezigheid van organische artefactgroepen zoals hout, textiel, niet verbrand bot en zaden

- De conserveringsgraad (of: mate van verwering) van aanwezige organische resten

- De aanwezige grondwatertafel

Wanneer Uitsluitsel over de aanwezigheid van een organische component geeft duiding over de relevantie van het effect degradatie (altijd in relatie tot wijziging grondwatertafel)

Hoe bepalen Beoordeling op basis van analyse van bodemkaarten, grondwaterstanden en toetsing op het veld door middel van archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem

Gegevensoverdracht uit discipline bodem en deeldiscipline grondwater


Systeemkenmerk Lithostratigrafie

Wat De lithostratigrafische opeenvolging van verschillende voorkomende afzettingen en venen

Wanneer In het geval een site is afgedekt door later gevormde sedimenten (stuifzanden, mariene afzettingen) of venen heeft dit effecten op diepteligging, conserveringsgraad etc, en derhalve relevantie voor de mate waarin effecten zoals vergraving optreden. Bovendien is inzicht in de lithostratigrafie noodzakelijk voor de bepaling van de archeologische potentie van een plan- of projectgebied

Hoe bepalen Gegevensoverdracht uit discipline bodem en deeldiscipline landschap

Hoe beschrijven Kwalitatieve beschrijving met aandacht voor de laagopeenvolging en diepte van voorkomen van deze lagen

Systeemkenmerk Synchrone context

Wat Het voorkomen van sites uit dezelfde periode binnen een cultureel en landschappelijk samenhangend gebied

Wanneer Te bepalen wanneer er sprake kan zijn van de aantasting van een nog intact ‘archeologisch landschap’, i.e. de meerwaarde van een genetisch samenhangend geheel van synchroon voorkomende archeologische sites in een intact (paleo)landschap. Ook in een geürbaniseerde omgeving kan een dergelijke contextwaarde voorkomen (bijvoorbeeld horizon van de in 69AD verbrande stadswoningen in Tongeren).

Hoe bepalen 1. bureauonderzoek

2. veldonderzoek: door middel van archeologisch vooronderzoek met ingreep in de bodem, eventueel gevolgd door archeologische opgraving. Veldonderzoek dient alleen ingezet te worden in geval van grote kennisleemtes.

33 Ground Penetrating Radar



Systeemkenmerk Diachrone context

Wat Het voorkomen van sites uit opeenvolgende perioden binnen een cultureel en landschappelijk samenhangend gebied

Wanneer Te bepalen wanneer er sprake kan zijn van de aantasting (met name vergraving of wijziging kwaliteit/samenstelling grondwater) van een nog intact ‘archeologisch landschap’, i.e. de meerwaarde van een genetisch samenhangend geheel van diachroon voorkomende archeologische sites en historische elementen in een intact historisch landschap. In een geürbaniseerde omgeving is van een dergelijke contextwaarde (normaliter) bijvoorbeeld weinig sprake meer


2. veldonderzoek: bepaling door oppervlaktekartering, of in voorkomende gevallen (aanvullend) proefsleufonderzoek, booronderzoek of geofysische prospectiemethoden. Veldonderzoek dient alleen ingezet te worden in geval van grote kennisleemtes.


Systeemkenmerk Landschappelijke context

Wat De gaafheid van het hedendaagse landschap in fysische en historisch-geografische zin

Wanneer Te bepalen wanneer er sprake kan zijn van de aantasting van een nog intact ‘archeologisch landschap’, i.e. de meerwaarde van een genetisch samenhangend geheel van synchroon en/of diachroon voorkomende archeologische sites in een intact (paleo)landschap


2. gegevensoverdracht uit DEELDISCIPLINE LANDSCHAP



7.4.3.3 Beschrijving van de niet-gekende archeologische waarden

Beschrijving

Een beschrijving van niet gekende waarden lijkt een paradox. Het is desondanks mogelijk om zich een beeld te vormen van ‘wat nog niet ontdekt is’ (zie ook §4.6). Dit kan door de desktopanalyse van bestaande (paleo)landschappelijke en archeologische gegevens uit het plan- of projectgebied zelf of landschappelijk vergelijkbare gebieden. De methodiek is zoals beschreven in §7.4.3.1 afhankelijk van een aantal plan- of projectafhankelijke factoren.

Het resultaat van deze aanpak is een uitspraak of inschatting van de archeologische potentie van een plan- of projectgebied. Deze uitspraak kan op zeer verschillende wijzen bereikt worden, maar het verdient de voorkeur om te werken met een sterk landschapsgenetische en diachrone inslag. Het gebruik van paleogeografische of paleomorfologische kaarten als primaire basis dragen door hun diachroon karakter de voorkeur weg. Een dergelijke aanpak biedt bovendien een directe link tussen aanwezige geofactoren en aardkundige waarden en gekende archeologische waarden.

Figuur 7-2. Geomorfologische kartering in de Moervaartdepressie te Gent-Wachtebeke (op basis van paleolandschappelijke gegevens - combinatie van boorgegevens, geofysische metingen en het hoge resolutie DHMV). Fossiele geulen worden geflankeerd door ruggen. Ten behoeve van de inschatting van het effect van de eventuele geplande afgravingen in de zone was het van belang om inzicht te krijgen in de positie en dikte van de afdekkingen van het Pleistocene zandsubstraat (Agentschap Onroerend Erfgoed, 2012).

De achtergrond voor het gebruik van landschappelijke gegevens is meestal een pragmatische. Over bijvoorbeeld sociale of culturele factoren die een locatiekeuze bepalen, is zeer weinig bekend. Bij een beschrijving van de niet gekende waarden is het doen van aannames onvermijdelijk. Gewaakt moet worden in het MER dat de verschillende gedane aannames worden toegelicht en zo realistisch mogelijk zijn en naderhand getoetst worden door veldwerk. Het werkproces wordt op transparante wijze beschreven.

Voor uitspraken over de archeologische verwachting staan verschillende fysische bronnen ter beschikking (zie hoofdstuk 4). Als aanvulling op paleogeografische of paleomorfologische kaarten kunnen bodemkundige gegevens in combinatie met grondwatertafels gebruikt worden. Ook geologische, geomorfologische of geomorfogenetische kaarten kunnen een waardevolle aanvulling vormen. Tenslotte


kan gewezen worden op het (toenemend) gebruik van dhm-opnames als middel om (paleo)morfologische elementen te detecteren.

Systeemkenmerken

Systeemkenmerk Archeologische potentie

Wat De potentiële aanwezigheid van sites

Wanneer In het geval negatieve effecten van de ingrepen worden verwacht op eventueel aanwezige archeologische sites (in principe bij elke plan of project waarbij graafwerken een deelingreep is)

Hoe bepalen 1. Archeologisch bureau-onderzoek met oa. gegevensoverdracht uit deeldiscipline landschap en discipline bodem

2. Archeologisch vooronderzoek zonder bodemingreep (type geofysica, fieldwalking,..)

3. Archeologisch vooronderzoek met bodemingreep

Hoe beschrijven Cartografische weergave, kwantitatieve, kwalitatieve (mate van bewaring, grondwaterpeil,..) en chronologische (datering van de site) beschrijving

7.4.3.4 De autonome ontwikkeling en archeologisch erfgoed

De autonome ontwikkeling van een studiegebied is de ontwikkeling die het gebied zou doormaken zonder gestuurde beïnvloeding van buitenaf. Ten aanzien van de archeologie kan in dat licht gewezen worden op verwerings- en degradatieprocessen, ook wel sluipende erosie genoemd. Archeologische sites zijn continu aan verwering onderhevig en gaan daarom in kwaliteit achteruit. Belangrijke factoren achter dit proces zijn bijvoorbeeld wijzigingen in hydrologische condities, landbouwkundige bodemtechnische ingrepen, vorstwerking en zure regen. De mate en snelheid waarin dergelijke processen hun effect hebben, zijn niet goed, maar wel steeds beter bekend (Kars & Smit, 2003; Van den Berg & Hatzmann, 2005).

Waardering van erfgoedwaarden

Er bestaan verschillende methodes om erfgoed te waarderen. In wat volgt, wordt de waardering besproken zoals ze binnen het Vlaamse erfgoedbeleid gangbaar is.

We kunnen daarbij onderscheid maken tussen:

- Beleidsmatige waardering: door de facetten te waarderen op basis van zogenoemde “statuswaarden” die beleidsmatig zijn vastgesteld.

- Inhoudelijke waardering: door de facetten te waarderen aan de hand van individuele wetenschappelijke waarderingscriteria, die de kwaliteit van het erfgoed weerspiegelen. Onroerend goed dat opgenomen is in één van de inventarissen (bouwkundig erfgoed, landschapsatlas, houtige beplantingen met erfgoedwaarde, historische tuinen en parken), bezit één van de dertien decretaal bepaalde erfgoedwaarden en komt eventueel bijkomend tegemoet aan één of meerdere van de selectiecriteria. De selectiecriteria34 verschillen naargelang de inventaris. Bij het opstellen van de inventarissen is via wetenschappelijk onderzoek nagegaan aan welke erfgoedwaarde(n) het onroerend goed voldoet. (Zie ook §5.3.1).

34 De selectiecriteria zijn bepaald bij Ministerieel besluit van 17 juli 2015 tot vaststelling van de inventarismethodologie (B.S. van

maandag 3 augustus 2015).


7.4.4.1 Beleidsmatige waardering

De ‘statuswaarde’ is de waarde zoals ze door het beleid naar voor wordt geschoven. In eerste instantie betreft het een beschermingsstatus (beschermd goed: cultuurhistorisch landschap, monument, stads- of dorpsgezicht, archeologische site).

Daarnaast kan ook gekeken worden naar de aanduiding als ‘Werelderfgoed’ door de Unesco. Beleidsmatig is dit de hoogst denkbare status. De sites die in Vlaanderen zijn aangeduid als ‘Werelderfgoed’ zijn zonder uitzondering ook beschermd op Vlaams niveau. De exacte afbakening durft echter wel eens verschillen.

Ook de aanduiding in vastgestelde inventarissen kan beschouwd worden als een beleidsmatige waardering. Onroerend erfgoed dat opgenomen is in één van de inventarissen, bezit één van de dertien decretaal bepaalde erfgoedwaarden (Tabel 7-5) en komt eventueel bijkomend tegemoet aan één of meerdere van de selectiecriteria (Tabel 7-6). De selectiecriteria35 verschillen naargelang de inventaris. Bij het opstellen van de inventarissen is via wetenschappelijk onderzoek nagegaan aan welke erfgoedwaarde(n) het onroerend goed voldoet.

Bij het gebruik van beleidsmatige waardering moet men er zich van bewust zijn dat deze waardering een aantal beperkingen bevat:

- De beschermingsstatus wordt enkel op Vlaams niveau toegekend en laat geen nuance toe tussen het beschermde erfgoed. Zo is de bescherming van een kathedraal dezelfde als die van een veldkapel. In het buitenland bestaat er vaak een verdere onderverdeling. Zo hanteert men in Nederland drie niveaus van beschermingen (Rijksmonumenten, Provinciale en Gemeentelijke monumenten). Ook bij de vastgestelde inventarissen geldt dezelfde bedenking. Een aantal lokale besturen werken wel met een ‘lokale’ erfgoedlijst, meestal gebaseerd op de vastgestelde inventaris bouwkundig erfgoed.

- De bescherming van erfgoed gebeurde in het verleden zeker niet systematisch. Daarom komt het voor dat bepaalde gelijkwaardige erfgoedwaarden een verschillende statuswaarde hebben. Ook de vastgestelde inventarissen zijn niet foutloos. Zeker wat betreft erfgoedwaarden uit de twintigste eeuw zijn er veel hiaten.

- De inzichten in wat beschermenswaardig is of wat thuis hoort in een inventaris evolueren in de tijd. Er kan van uitgegaan worden dat beleidsmatige inventarissen steeds achterijlen op wetenschappelijke inzichten terzake.

- De status van een erfgoedwaarde zegt niets over de actuele toestand. Landschappen, gebouwen en archeologische sites kunnen door de tijd evolueren en inboeten aan erfgoedwaarde.

7.4.4.2 Inhoudelijke waardering

Om een gedegen analyse van de effecten op erfgoed mogelijk te maken, is het belangrijk een goed zicht te krijgen op de waarde die het erfgoed vertegenwoordigt. In het geval van een MER gaat het om het ‘algemeen belang’. Dat wil zeggen dat het individueel belang (financiële waarde, waarde als woning e.d.) niet binnen de discipline aan bod komt.

Deze waarden worden niet als dusdanig beschreven. Inzicht in deze waarden is echter noodzakelijk om de systeemkenmerken die eerder in dit deel aan bod kwamen te kunnen waarderen.

Emotionele, symbolische en educatieve waarden

Emotionele, symbolische en educatieve waarden zijn de waarden en betekenissen die direct op de gebruiker betrokken zijn. In een tijd waarin alles snel verandert, biedt erfgoed een mentale houvast die stress en vervreemding beperkt. Erfgoed beklemtoont onze verbondenheid met vroegere generaties en relativeert onze eigen bezigheden.

35 De selectiecriteria zijn bepaald bij Ministerieel besluit van 17 juli 2015 tot vaststelling van de inventarismethodologie (B.S. van 3

augustus 2015).


Erfgoed heeft vaak emotionele en/of symbolische waarden die het behoud ervan bepleiten. Deze zijn vaak verbonden met crisissituaties. Denken we hierbij maar aan de talrijke oorlogsmonumenten, de heropbouw van Ieper e.d.. Ook in normale omstandigheden functioneert erfgoed als ‘teken’ of ‘oriëntatiepunt’. Zo blijft de kerk op het kerkplein het centrum van het dorp, ook al heeft ze soms haar rol als centrum voor het maatschappelijk leven verloren.

Aan erfgoed kunnen ook sociale structuren worden gekoppeld. Denken we maar aan sociale woonwijken uit verschillende periodes, polders, loopgraven, dorpen met steenbakkerijen, e.d.

Historische, kunsthistorische en archeologische waarden

Historische, kunsthistorische en archeologische waarden vormen van oudsher het hoofdmotief voor de bewaring van erfgoed. Het zijn documenten van de geschiedenis die ons heel wat kunnen leren. Zij vormen een noodzakelijke bron in het historisch onderzoek. Meestal is bouwkundig erfgoed ook drager van archeologische sporen of bevat het sporen die de herinnering aan vroegere gebeurtenissen materialiseren (stratigrafie van bouwfasen,…).

Het begrip ‘Industrieel archeologische waarde’ wordt tegenwoordig minder gehanteerd en wordt vervangen door industrieel erfgoed. Het gaat hier immers niet om ‘archeologie’ doch om geschiedenis. Bovendien maken de industriële aspecten van bouwkundig erfgoed integraal deel uit van de deeldiscipline bouwkundig erfgoed. In het Onroerenderfgoeddecreet wordt volgende definitie gehanteerd: “Een onroerend goed heeft industrieel-archeologische waarde als het getuigt van een ambachtelijk of industrieel verleden”.

Architectonische en stedenbouwkundige waarden

De diverse ruimteconcepten, architectuurmodellen, bouwstijlen en vormgevingstechnieken, zoals die in de loop van de geschiedenis tot ons zijn gekomen, moet men in werkelijkheid kunnen ervaren en de kennis ervan kan niet beperkt worden tot beschrijvingen en foto’s. Ook hier is het behoud noodzakelijk om ze op een wetenschappelijke en objectieve wijze te kunnen bestuderen.

De Volkskunde bestudeert onder meer de traditionele gebouwen, de bouwwijzen, het gebruik en de voorwerpen van de volkscultuur, vooral met betrekking tot de landelijke milieus. Hoewel ze oorspronkelijk voornamelijk gedreven werd vanuit romantische overwegingen (‘Heimatkunst’) vormt ze een niet te miskennen aspect van de waarde van het bouwkundig erfgoed.

Het Onroerenderfgoeddecreet voegt aan de lijst van waarden ook de technische waarde toe: Een onroerend goed heeft technische waarde als het de ontwikkeling van de (cultuur)techniek in het verleden illustreert. Het gaat om technische toepassingen als illustratie van zowel traditionele als innovatieve technieken en materialen.

Het onderscheid tussen de verschillende soorten wetenschappelijke waarden is in de praktijk vaak niet duidelijk. Ze dienen bijgevolg ook niet als afzonderlijke waarderingselementen meegenomen te worden.

Esthetische waarden

De schoonheid van bouwkundig erfgoed maakt integraal deel uit van de waardering die men aan bouwkundig erfgoed hecht. Niets is echter zo relatief als schoonheid. In de loop der geschiedenis is een veelheid aan theorieën ontwikkeld die sterk gerelateerd zijn aan de filosofische stromingen van dat moment. Vast staat dat een overdreven aandacht voor het loutere ‘beeld’ in tegenspraak is met de integrale waardering die hier wordt nagestreefd.

7.4.4.3 Decretaal bepaalde erfgoedwaarden

De hiervoor beschreven waardering vormt eveneens de basis voor de inventaris en de bescherming van erfgoed. Onderstaande tabel geeft de definities uit het Onroerenderfgoeddecreet.


Tabel 7-5. Decretaal bepaalde erfgoedwaarden

Erfgoedwaarde Definitie volgens Ministerieel besluit van 17 juli 2015 tot vaststelling van de inventarismethodologie

Archeologische waarde

Een onroerend goed heeft archeologische waarde als het betekenisvol kan bijdragen tot de reconstructie van de bestaansgeschiedenis van de mensheid en haar relatie tot de omgeving door de daar aanwezige overblijfselen, voorwerpen of sporen van de mens en zijn omgeving te behouden of ze met archeologische en natuurwetenschappelijke methoden te onderzoeken.

Architecturale waarde Een onroerend goed heeft architecturale waarde als het getuigt van een fase of aspect van de (landschaps)architectuur of de bouwkunst in het verleden. Het kan gaan om typologie, stijl, oeuvre of materiaalgebruik.

Artistieke waarde Een onroerend goed heeft artistieke waarde als het getuigt van het kunstzinnige streven van de mens in het verleden.

Culturele waarde Een onroerend goed heeft culturele waarde als het getuigt van tijden regiogebonden menselijk gedrag.

Esthetische waarde Een onroerend goed heeft esthetische waarde als het de waarnemer zintuiglijke schoonheid laat ervaren.

Historische waarde Een onroerend goed heeft historische waarde als het getuigt van een (maatschappelijke) ontwikkeling, gebeurtenis, figuur, instelling of landgebruik uit het verleden van de mens.

Industrieel-archeologische waarde

Een onroerend goed heeft industrieel-archeologische waarde als het getuigt van een ambachtelijk of industrieel verleden.

Technische waarde Een onroerend goed heeft technische waarde als het de ontwikkeling van de (cultuur)techniek in het verleden illustreert. Het gaat om technische toepassingen als illustratie van zowel traditionele als innovatieve technieken en materialen.

Ruimtelijk-structurerende waarde

Een onroerend goed heeft ruimtelijk-structurerende waarde als het de ruimte ordent, afbakent, structureert of de blik leidt.

Sociale waarde Een onroerend goed heeft sociale waarde als het in de hedendaagse gemeenschap nog een actief, overgeleverd sociaal gebruik heeft of gemeenschapsvormend is blijven werken.

Stedenbouwkundige waarde

Een onroerend goed heeft stedenbouwkundige waarde als het een rol speelt in de (planmatige) inrichting van de bebouwde ruimte in het verleden. Die inrichting omvat ook de wisselwerking tussen open en bebouwde ruimte en de samenhang tussen de verschillende schaalniveaus.

Volkskundige waarde Een onroerend goed heeft volkskundige waarde als het getuigt van gebruiken en gewoonten, voorstellingen en tradities van een specifieke bevolkingsgroep of gemeenschap in het verleden.

Wetenschappelijke waarde

Een onroerend goed heeft wetenschappelijke waarde als het potentie heeft voor kennisontwikkeling en kenniswinst over een bepaald thema, periode of fenomeen, als het een bijzondere bijdrage geleverd heeft op dat vlak of als het een typevoorbeeld is.

Specifiek voor de opname in inventarissen worden bijkomende selectiecriteria gehanteerd. Deze criteria hebben geen betrekking op het goed zelf, maar zijn wel van belang voor het erfgoedbeleid.

Tabel 7-6. Selectiecriteria inventarissen

Selectiecriteria Definitie volgens Ministerieel besluit van 17 juli 2015 tot vaststelling van de inventarismethodologie

Zeldzaamheid Zeldzaamheid geeft aan in hoeverre het onroerend goed uitzonderlijk voorkomt in relatie met de geografische context, de historische context, de typologie of het oeuvre.

Herkenbaarheid Herkenbaarheid geeft aan in hoeverre het onroerend goed een goed herkenbare uitdrukking is van zijn oorspronkelijke functie, uitzicht of vormgeving, of van een belangrijke fase in de latere ontwikkeling daarvan.

Representativiteit Representativiteit geeft aan in hoeverre het onroerend goed typerend is voor een geografische of historische context of een welbepaalde typologie of een bepaald oeuvre.

Ensemblewaarde Ensemblewaarde geeft aan in hoeverre het onroerend goed een sterke samenhang vertoont tussen de verschillende elementen.

Contextwaarde Contextwaarde geeft aan in hoeverre er tussen het onroerend goed en zijn directe of ruimere omgeving een sterke relatie is op landschappelijk, stedenbouwkundig of esthetisch vlak.


7.4.4.4 Globale eindwaarde

Voor het beschrijven van de bestaande toestand is het van belang zich bewust te zijn van al deze waarden en ze –waar ze voorkomen- ook terdege te beschrijven. Daarbij is kwantificeren in de meeste gevallen niet aan te raden.

Indien zich een afweging opdringt, kunnen deze waarden verder worden geoperationaliseerd door het toevoegen van (objectieve) criteria zoals echtheid, ouderdom, bewaartoestand, publieke achting e.d.

7.5 Perceptieve kenmerken

De landschapsbeeldkartering

Naast het landschap als relatiesysteem (§7.3.2) en de erfgoedaspecten van landschap (§7.4.1) vormen de perceptieve kenmerken de derde benaderingswijze voor de discipline. Bij de landschapsbeeldkartering worden de perceptieve kenmerken van het studiegebied beschreven en eventueel op kaart voorgesteld. Het betreft een objectieve beschrijving van de zichtbaarheid van landschapselementen. Ook andere eigenschappen zoals geluid (bijvoorbeeld stiltegebieden) kunnen worden aangegeven.

Er bestaan verschillende methoden voor landschapsbeeldkartering.

7.5.1.1 Kartering naar schaalkenmerken

In deze methoden voor landschappelijke kartering wordt de nadruk gelegd op de ruimtelijke aspecten, de aanwezigheid van landschapselementen, patronen en structuren. De “waarnemer” wordt in deze methoden niet betrokken. De methoden lenen zich goed voor een dataverwerking via een GIS. Er zijn verschillende procedures voor zichtbaarheidsanalyse via GIS beschikbaar:

- Aan de elementen, patronen en structuur worden eigenschappen toegekend

- Elementen: aard, ligging, afmetingen, functie

- Patronen (verkavelingspatroon, wegenpatroon, begroeiingspatroon): aard ligging, vorm en afmetingen

- Structuur: samenhangend geheel van elementen en patronen

De kartering resulteert in:

- Elementkaarten met weergave van landschapselementen en bijkomende omschrijving van de kenmerken.

- Kaarten met karakteristieke landschapseenheden gebaseerd op (1) fysische, waarneembare landschapskenmerken (bebouwing, vegetatie …) of (2) abstracte landschapskenmerken zoals schaal, structuur, ruimtelijke opbouw, variatie.

7.5.1.2 Kartering naar visuele kenmerken

Bij de visuele benadering wordt gekarteerd en beschreven wat een waarnemer vanaf bepaalde goed gekozen waarnemingspunten ziet. De analyse van de waarnemingspunten gebeurt aan de hand van terreinwaarnemingen, eventueel aangevuld met foto’s en beelden.

Bij een aantal methoden resulteert de analyse in een typering van het waarnemingspunt naar ‘openheid’. De openheid van het landschap wordt bepaald door de zichtbare elementen in de wijde omgeving: opgaande begroeiing als bos, houtkanten, bebouwing, reliëfelementen... De ligging en afmetingen van opgaande vegetaties en reliëfelementen bepalen in belangrijke mate hoe ver het zicht reikt. Naast de breedte van de vegetatie is ook de openheid (doorzichtigheid) van het element zelf van belang. Ook andere kenmerken zoals lijnen, vormen, contrasten en kleuren kunnen worden opgenomen en beschreven.


Andere methoden zijn gericht op een typering van de mate van ‘natuurlijkheid’. Deze zijn gebaseerd op waarnemingen van de verhouding tussen waarneembaar bos- of natuurgebied, landbouwgebied, stedelijk gebied.

Bij een vlakdekkende kartering van gebieden (i.p.v. waarnemingspunten) wordt per rastercel van een raster dat het studiegebied beslaat, een visuele typering volgens één van de bovenstaande visuele karteringsmethoden uitgevoerd. Een ander voorbeeld is de ‘beelddragermethode’. Beelddragers zijn landschapselementen in een gebied die in belangrijke mate het visueel landschapsbeeld bepalen. De beeldstructuur wordt als het ware gevormd door een samenspel van beelddragers. Beelddragers kunnen ingedeeld worden volgens hun positieve of negatieve bijdrage tot het landschapsbeeld. De kartering kan aangevuld worden met een beschrijving van hun aard en kenmerken (hoogte, volume, kleur, …).

Om in een volgende fase de mogelijke effecten van ingrepen in het landschap te kunnen inschatten, is een goed inzicht in de werking van het perceptief landschappelijk referentiekader noodzakelijk.

In onderstaande tabellen wordt voor het landschap als perceptief systeem per parameter of systeemkenmerk kort beschreven wat de parameter inhoudt, wanneer dit relevantie heeft bij de beschrijving van de referentiesituatie, hoe deze bepaald dient te worden en op welke wijze deze beschreven dient te worden.


Systeemkenmerk Visuele openheid en schaalgrootte

Wat Classificatie van de graad van openheid/geslotenheid of de schaal/ruimte van het landschap.

Visuele openheid en schaalgrootte vormen kwaliteiten van het landschap. Ze bepalen mee de belevingswaarde van het landschap. Het beleid ten aanzien van landschappen stelt zich tot doel om verschillen in openheid van landschappen te behouden of te versterken.

Wanneer Bij ingrepen met relevante effecten op de openheid in gebieden met een grote openheid of een grote geslotenheid. Bij het aanbrengen van nieuwe landschapselementen (beplantingen, gebouwen), bijvoorbeeld in landbouwgebieden kunnen alternatieven inzake aantal en situering/inplanting (perifeer of centraal, verspreid of gegroepeerd, …) worden afgewogen in functie van bijvoorbeeld behoud en versterking van openheid of geslotenheid van het landschap.

Hoe bepalen Visuele openheid is een begrip dat aangeeft hoever waarnemers die op een bepaald waarnemingspunt staan, in een bepaalde richting kunnen kijken. De variabelen die de openheid bepalen zijn:

- Het standpunt van de waarnemer;

- De grootte van de waarnemingshoek in het horizontale vlak;

- De afstand van de waarnemer tot de zichtbelemmerende objecten;

- De hoek waaronder de visuele grenzen worden waargenomen.

Er zijn verschillende GIS-gebaseerde methoden en technieken voor de kartering van de openheid van het landschap ter beschikking. Hierbij spelen vooral de raster- en zichtveldmethode een belangrijke rol.

- Rastermethode; mate van openheid

De rastermethode is gebruikt om de landschappelijke ruimte te analyseren vanuit het verticale perspectief. De mate van openheid en schaalkenmerken van landschappen kunnen hiermee in beeld worden gebracht. Hierbij worden in een ten opzichte van het landschap liggend raster van vierkanten metingen verricht waarmee de verhouding openheid-dichtheid met GIS wordt gekwantificeerd en gevisualiseerd. Per rastercel wordt automatisch berekend hoeveel en welke opgaande elementen erin voorkomen. De resultaten zijn geclassificeerd in openheidsklassen en gecorrigeerd aan de hand van een classificatiemethode.

- Zichtveldmethode; relatieve openheid

De zichtveldmethode is gebruikt om de zichtbaarheid van de landschappelijke ruimte te analyseren. Het betreft een driedimensionale analyse van de open ruimte van binnenuit het landschap, vanuit het standpunt van de beschouwer, dit is de relatieve openheid. Hierbij worden in een ten opzichte van het landschap liggend raster van waarnemingspunten de zichtbaarheid van de landschappelijke ruimte succesievelijk geanalyseerd en gecombineerd. De mate van zichtbare open ruimte is afhankelijk van het aantal overlappende zichtvelden en relatief aan het aantal waarnemingspunten. Als kijkhoek is 360° aangehouden. Als kijkhoogte wordt bijvoorbeedl 1,60 meter boven maaiveld genomen en als kijkafstand 4.800 m (maximale zichtbaarheid bij deze ooghoogte). Het resultaat van de analyse geeft een beeld van de ruimtelijke variatie die in het open landschap aanwezig is.

Hoe beschrijven Kwalitatieve classificatie van de graad van openheid.

Systeemkenmerk Visuele (fysiognomische) analyse van het landschap vanaf waarnemingspunten

Wat Karakterisering van de visuele kenmerken van het landschap, vanuit een aantal representatieve waarnemingspunten.

Wanneer Bij verwachte veranderingen in de zichtbare fysische en ruimtelijke componenten van het landschap en/of in de onzichtbare componenten. Algemeen toepasbare methode.

Hoe bepalen De visuele analyse vanaf waarnemingspunten kan plaatsvinden in het veld of aan de hand van resultaten van fotografische opnamen. De karakterisering kan betrekking hebben op de gehele 360° van de kijkcirkel of op een deel ervan. Naast een weergave van de kijkrichting en zichtgrenzen kunnen kenmerken worden beschreven en in beeld gebracht zoals:


- Zichtbare, fysische componenten (objectief): landvormen, landgebruik, lijnen puntelementen.

- Zichtbare, ruimtelijke componenten (subjectief, niet-tastbaar): schaal, patroon, kleur, textuur, …

- Onzichtbare componenten: geluid, geur, culturele associaties.

- Ook kunnen ontwikkelingen in de loop der tijd worden weergegeven, zoals seizoensaspecten.

Hoe beschrijven Kwalitatieve beschrijving van de visuele kenmerken, eventueel aangevuld met fotografische vastleggingen.

Systeemkenmerk Analyse van beelddragers

Wat Karakterisering van de landschapselementen en eigenschappen die in belangrijke mate de aard van het landschapsbeeld bepalen.

Wanneer Bij verwachte veranderingen in de zichtbare fysische en ruimtelijke componenten van het landschap.

Hoe bepalen De landschapsstructuur en de landschapstypen worden bepaald volgens de eerder beschreven methoden. Een landschapstype is een gebied dat min of meer als een ruimtelijk homogene eenheid kan worden beschouwd.

Vervolgens wordt het landschapsbeeld beschreven volgens de begrippen beeldstructuur en beelddragers. Dit zijn elementen en eigenschappen die in belangrijke mate de aard van het beeld van de landschapstypen en onderscheiden subgebieden bepalen.

Hoe beschrijven Beelddragerkaart. Dit is in belangrijke mate een generalisatie van patronen van de topografische kaart.

Kaart met positieve en negatieve beelddragers.


8. EFFECTBESCHRIJVING EN -BEOORDELING Het uiteindelijke doel van een milieueffectenrapport is om aan te geven of er al dan niet effecten op het milieu veroorzaakt worden door de uitvoering van het voorgenomen plan of project. Bij de analyse van de geplande situatie wordt er onderzocht op welke wijze en in welke mate deze effecten zich zullen manifesteren. Na de inschatting van de mogelijk voorkomende effecten worden deze ook beoordeeld.

Het doel van dit hoofdstuk is een uiteenzetting en identificatie te geven van de voorhanden zijnde effectvoorspellingsmethoden en effectbeoordelingscriteria per effectgroep.

8.1 Inleiding

De geplande situatie dient een beschrijving te geven van de wijzigingen in de oorspronkelijke toestand (beschreven in de analyse van de referentiesituatie) die optreden tijdens de realisatie en/of de exploitatie van het m.e.r.-plichtige plan of project. Voor de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ dient op verschillende vragen een antwoord te worden gezocht.

- Welke mogelijke effecten zijn als gevolg van de aanleg- en exploitatiefase van het voorgenomen plan of project te verwachten?

- Waar situeren die zich in de ruimte?

- Welke aspecten van landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie worden er door geaffecteerd en zijn dus relevant?

- Welke effectvoorspellingstechnieken werden gebruikt en wat is hun wetenschappelijke waarde? Welke criteria beschrijven best die veranderingen?

- Welke effecten zijn aanzienlijk (negatief)?

De methodes die beschikbaar zijn voor het voorspellen en waarderen van effecten op erfgoedgebonden waarden zijn onder te verdelen in twee groepen:

- Methodes die betrekking hebben op het voorspellend waarderen van directe effecten op erfgoedwaarden door ruimtebeslag en bodemtechnische ingrepen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een zgn. toestandsvergelijkende benadering;

- Methodes die betrekking hebben op het voorspellend waarderen van indirecte effecten die worden veroorzaakt via processen zoals verzuring, grondwaterstandverlaging, functieverlies e.d.. Deze methodes zijn ‘procesgericht’.

8.2 Effectgroep structuur- en relatiewijzigingen

Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen, eenheden en processen

Omschrijving

Terreinvormen maken de rol van aardkundige processen in de vroegere en huidige natuurlijke ontwikkeling van landschappen zichtbaar en zijn ruimtelijk structurerend. Het reliëf van het aardoppervlak vormt bovendien de basis van de diversiteit in uiterlijke en ecologische kenmerken van bodem en landschap en daarmee van hun identiteit. De aardkundige waarden worden mede gerekend tot de bijzondere natuur- en landschapswaarden die bij voorkeur behouden, hersteld en ontwikkeld dienen te worden. Ingrepen in geomorfologische elementen, eenheden en processen kunnen leiden tot belangrijke impacten op ecologie en landschappelijke ontwikkeling.

Ingrepen in deze waarden kunnen tot gevolg hebben dat de leesbaarheid van het landschap dreigt verloren te gaan, maar ook de informatie die het landschap en de bodem als een archief in zich dragen.

Analyse


Voor de analyse is het wenselijk over kaarten te beschikken waarop de geomorfologische eenheden zijn weergegeven. Het over elkaar leggen van deze kaarten met de ingreepkaarten geeft een beeld van waar wat wordt verstoord of verdwijnt.

Voor de selectie van geomorfologisch (en breder gezien aardkundig) waardevolle gebieden zijn criteria nodig. Voor toepassing in Nederland werden door Gonggrijp (1996) volgende criteria als zeer relevant geselecteerd.

- Kenmerkendheid. Inzicht in de aardkundige ontwikkeling van een landschap wordt geleverd door morfologische elementen of patronen die naar verhouding in dat landschap veel voorkomen en elders dus veel minder vaak. Ze zijn dan kenmerkend voor dat landschap en geven essentiële informatie over de ontstaanswijze ervan.

- Zeldzaamheid. Zeldzaam zijn de kenmerkende morfologische elementen of patronen die door natuurlijke oorzaak of door antropogene veranderingen niet veel (meer) voorkomen in een landschap. Daardoor geven deze elementen dus bijzondere informatie over de aardkundige ontstaanswijze van het landschap.

- Gaafheid. Wanneer de oorspronkelijke, onder natuurlijke omstandigheden gevormde morfologie onveranderd is gebleven, wordt zij beschouwd als gaaf. Naarmate dit oorspronkelijke type door toedoen van de mens is veranderd, geven de morfologische elementen of patronen steeds minder informatie over werking van de onderhavige geomorfologische processen.

Er werd in hoofdstuk 7 (§7.3.2.2) reeds benadrukt dat in situaties waarin bestaande geomorfologische kaarten ontbreken en waar dit relevant is voor het onderzoek, de MER-deskundige de geomorfologische gesteldheid voor het studiegebied tot op een relevant schaalniveau zelf in beeld moet brengen.

De betekenis van de geomorfologie in het kader van de effectbespreking is vooral gelegen in de mogelijke beïnvloeding door het plan of project van:

- De geomorfologische elementen als structurerende factoren in het landschap en hun betekenis voor de fysiognomische kenmerken. Geomorfologische elementen kunnen ook een cultuurhistorische betekenis bezitten. Mogelijke effecten zijn bijvoorbeeld wijzigingen door het plan of project van taluds, graften, holle wegen, (hout)wallen, bosoevers, dijken, uitgravingen (ontveningen), enz.;

- De directe effecten op lopende geomorfologische processen: erosie, sedimentatie, meandering, kreekvorming, opbouw of afbraak van oeverwallen/komgronden, slik- en schorvorming, …. De effecten kunnen betrekking hebben op de versterking dan wel tegenwerking van deze geomorfologische processen.

De indirecte effecten van gewijzigde geomorfologische elementen via horizontale en verticale relaties: effecten via horizontale relaties zijn bijvoorbeeld bodemerosie, veranderingen in bezonning,.... terwijl effecten via verticale relaties bijvoorbeeld wijzigingen in bodemgesteldheid, landgebruik,… betreffen.

Effectbeoordeling

Graad van verandering

De effecten op de geomorfologische waarden en processen worden bepaald door de verwachte ingrepen (afgravingen, bodemgebruiksveranderingen) te confronteren met de huidige geomorfologische toestand. Er wordt bepaald of de ingrepen een negatief, neutraal of positief effect hebben op de terreinvormen en geomorfologische processen. De uitkomst hiervan is meestal een kaart met waardering van de ernst van de aantasting of de graad van verandering.

De lengte of de oppervlakte die door een ingreep wordt beïnvloed, kan handmatig of digitaal worden vastgesteld. De resultaten kunnen worden gepresenteerd in tabelvorm, eventueel in combinatie met een kaart waarop de betrokken morfologische onderdelen worden weergegeven. De resultaten worden in principe voorzien van een toelichting waarin een waardeoordeel wordt gegeven over de ernst van de aantasting.


Een doorsnijding aan de rand van een gebied is meestal niet zo erg als een doorsnijding door het midden. Eventueel kan dit verschil tot uiting gebracht worden door een wegingsfactor toe te kennen of in de toelichting hier uitdrukkelijk aandacht aan te besteden.

Ingrepen in het landschap kunnen ook een invloed uitoefenen op de geomorfologische ruimtelijke samenhang. Dit is het geval waar geomorfologische eenheden onderling ruimtelijk samenhangen en leiden tot een bepaalde geomorfologische structuur.

De aantasting kan gemeten worden aan de hand van de parameter aangetaste oppervlakte (m², ha) of lengte van doorsnijding (m, km). Daarnaast kan ook een kwalitatief oordeel worden gegeven door de waarde van het landschapstype mee in rekening te brengen.

Kwetsbaarheid

De waardering van de graad van de verandering wordt daarna gerelateerd aan een waardering voor de mate van kenmerkendheid, (inter)nationale zeldzaamheid, gaafheid en informatiewaarde van de geomorfologische elementen en processen (als maat voor de kwetsbaarheid) (voor toelichting bij deze criteria zie: §8.2.1). Het feit dat verschillende landschapsdelen gaaf en samenhangend voorkomen in het landschap (zichtbaar samen voorkomen als resultaat van de ontwikkelingsgeschiedenis van het landschap) en goed leesbaar zijn, is een kwaliteit.

Aantasting, vernietiging of doorsnijding van landschapselementen

Omschrijving

Dit effect omvat de vernietiging dan wel doorsnijding van elementen, patronen en ensembles als bouwstenen van de structuur van het landschap, los van hun eventuele erfgoedwaarde (zie verder). Het gaat in eerste instantie om antropogene elementen zoals wegen, dijken grachten, gekanaliseerde waterlopen, landbouwgebieden, percelen, … die niet vallen onder 8.2.1. De effecten kunnen ook in positieve zin doorwerken. In dat geval is er sprake van “versterking” en “ontsnippering”.

Omdat elementen onderdelen zijn van structuren heeft het toevoegen of verwijderen van elementen ook gevolgen voor de structuren in het landschap.

De effecten kunnen optreden als gevolg van bebouwing, aanleg van infrastructuren en veranderingen in grondgebruik. Ook indirecte effecten zoals vernatting en verdroging of bodemtoestandswijzigingen kunnen leiden tot aantasting van de fysieke toestand en uiteindelijk tot vernietiging van landschapselementen.

De effecten betreffen veranderingen in de identiteit van het landschap. In veel gevallen gaat het om landschapselementen die door hun aanwezigheid een invloed hebben op de opbouw, de ruimtelijke configuratie en/of de organisatie van het (omringende) landschap.

Analyse

Bij de beschrijving van de referentietoestand worden de verschillende landschapselementen, ensembles en structuren (relaties tussen landschapselementen) in het landschap in beeld gebracht. Dit kan kartografisch of beschrijvend (ingedeeld in klassen of categorieën) gebeuren.

Effectbeoordeling

Graad van verandering

De effecten op de landschapselementen worden bepaald door de verwachte ingrepen (infrastructuren, gebouwen, bodemgebruiksveranderingen) te confronteren met de referentietoestand. Er wordt bepaald of de ingrepen een negatief, neutraal of positief effect hebben op de aanwezige elementen. De uitkomst hiervan is een kaart of beschrijving met waardering van de ernst van de aantasting of de graad van verandering.


De lengte of de oppervlakte die door een ingreep wordt beïnvloed, kan handmatig of digitaal worden vastgesteld. De resultaten kunnen worden gepresenteerd in tabelvorm, eventueel in combinatie met een kaart waarop de betrokken morfologische onderdelen worden weergegeven. De resultaten worden in principe voorzien van een toelichting waarin een waardeoordeel wordt gegeven over de ernst van de aantasting.

Een doorsnijding aan de rand van een gebied is meestal niet zo erg als een doorsnijding door het midden. Eventueel kan dit verschil tot uiting gebracht worden door een wegingsfactor toe te kennen of in de toelichting hier uitdrukkelijk aandacht aan te besteden.

Ingrepen in het landschap kunnen ook een invloed uitoefenen op samenhang tussen landschapselementen.

De aantasting kan gemeten worden aan de hand van de parameter aangetaste oppervlakte (m², ha) of lengte van doorsnijding (m, km). Daarnaast kan ook een kwalitatief oordeel worden gegeven door de waarde van het landschapstype mee in rekening te brengen.

Kwetsbaarheid

Omdat de identiteit van het landschap door de landschapselementen wordt gedragen, gaat de kwaliteit van het landschap achteruit bij het aantasten of geheel verdwijnen van landschapselementen. Naarmate de elementen zeer kenmerkend zijn voor het landschap en hun samenhang duidelijk leesbaar is, zal hun kwetsbaarheid groter zijn.

De effecten van aantasting, vernietiging of doorsnijding van landschapselementen op landschap zullen kwalitatief en/of kwantitatief geanalyseerd worden. Voor de effectbeoordeling zijn belangrijk:

- Beïnvloeding van de samenhang tussen specifieke elementen (lijnen vlakelementen) en het landschappelijk hoofdpatroon;

- Het belang en de herkenbaarheid van de elementen voor de karakteristieken van het landschap;

- De aard en de omvang van de ingreep op de elementen, ensembles en structuren;

- De wijze van doorsnijding (bvb. onderbreking continuiteit van een laan of dreef).

Landschapsecologische verstoring / aantasting

Omschrijving

De landschapsecologie richt zich op de studie van de samenhang tussen enerzijds de abiotische en biotische processen op landschapsniveau. De ontelbare interacties tussen de verschillende abiotische componenten en de biota, en tussen de biota onderling, bevinden zich voortdurend in een toestand van successie of dynamisch evenwicht. Ondanks deze complexiteit zijn er een aantal effecten die afzonderlijk kunnen worden benaderd en gemodelleerd.

Analyse

In de landschapsecologie wordt vertrokken van bepaalde wetmatigheden (zie onderstaande figuur) zoals:

- Een grote habitatplek is beter dan een kleine habitatplek;

- Een grote habitatplek is beter dan vele kleine habitatplekken;

- Onderling verbonden habitatplekken zijn beter dan niet verbonden habitatplekken;

- De configuratie van habitatplekken is des te beter naarmate de habitatplekken nauwer op elkaar aansluiten en onderling makkelijker bereikbaar zijn.


Figuur 8-1. Wetmatigheden in de landschapsecologie

Aan de hand van deze ‘wetmatigheden’ is het mogelijk een analyse te maken op landschapsecologisch niveau.

Gevolgen van versnippering, barrièrewerking of verandering van ecologische infrastructuur zijn afhankelijk van een samenspel van vele factoren. De moeilijkheid om alle deelnemende facetten juist te bepalen en te beoordelen maakt het erg ingewikkeld om afdoende voorspellingsmethoden uit te bouwen.

Er zijn bepaalde voorspellingsmodellen beschikbaar, die gebaseerd zijn op een effectgerichte benadering van milieueffecten. Zo bijvoorbeeld:

- Hydro-ecologische verstoring: modellen voor het voorspellen van effecten van grondwaterstandsveranderingen op ecosystemen;

- Versnippering en barrièrewerking: modellen voor behoud of versterking van de noodzakelijke ecologische infrastructuur ten behoeve van bepaalde doelsoorten (zie kader Ecologisch landschapsmodel voor de haven van Antwerpen).

Wanneer concrete voorspellingsmodellen ontbreken of ontoereikend zijn, kunnen de optredende effecten worden ingeschat door middel van een kwetsbaarheidsanalyse. Hierbij wordt aan de hand van een lokalisatie van voorkomen van biota t.o.v. de ingreep als gevolg van het plan of project en van een inschatting van de natuurwaarde van deze biota een inschatting gemaakt van de te verwachten effecten.

De input voor de effectbeoordeling op landschapsecologisch niveau wordt bekomen uit de discipline fauna en flora, bodem en water. De effectgroepen die binnen deze discipline beschouwd worden en die een invloed kunnen hebben op het landschapsecologisch functioneren, zijn:

- Ruimtebeslag

- Versnippering

- Eutrofiëring

- Verzuring

- Wijziging van de (grond)waterstand

- Wijziging van de hydrologie van een oppervlaktewaterlichaam

- Verzoeting en verzilting

- Verontreiniging

- Verstoring

Effectbeoordeling

beter danbeter dan


In het algemeen kunnen we stellen dat voor de waardering van de ‘kwetsbaarheid’ van het landschap vanuit landschapsecologisch oogpunt de volgende criteria gelden:

- Mate van variatie: de mate van variatie wordt gehanteerd als uitgangspunt voor de informatiewaarde van een landschap. Een grote variatie resulteert in een grote biodiversiteit of een groot aantal (beschermde) planten- en diersoorten. De waardering gebeurt kwalitatief;

- Mate van samenhang: samenhang tussen landschapseenheden en elementen en het ontbreken van versnippering is noodzakelijk om de variatie in stand te houden of te ontwikkelen (zie Figuur 8-1). De waardering gebeurt kwalitatief of kwantitatief (bijvoorbeeld aantal onderbrekingen ecologische corridor);

- Een goede milieukwaliteit als algemene bestaansvoorwaarde voor ecologische kwaliteit: mate van ontbreken van verontreiniging, vermesting, verdroging, enz. De beschrijving gebeurt kwalitatief of kwantitatief (input vanuit de disciplines Bodem en Water).

Er dient op toegezien te worden dat de effectbeoordeling enkel vanuit landschappelijke invalshoek gebeurt om geen ‘dubbeltelling’ te doen van effecten die al binnen de discipline Fauna & Flora zijn beoordeeld.

Ecologisch landschapsmodel voor de haven van Antwerpen

Dit model is een voorbeeld van LEAST COST modellering36. Het werd ontworpen door de Universiteit Antwerpen en laat kwantitatieve uitspraken toe over het effect van geplande of gerealiseerde ingrepen in het Antwerpse Havengebied op de verbindingsmogelijkheden tussen dierenpopulaties.

Het model genereert een kwantitatief landschapsecologisch model dat de functionele connectiviteit van een ecologisch netwerk meetbaar maakt en in kaart brengt, op een dusdanige manier dat doelstellingen voor de netwerkfunctie kunnen worden opgesteld, beheerd, geëvalueerd en gerapporteerd.

Het model laat enerzijds toe na te gaan wat de bereikbaarheid is van een potentieel leefgebied vanuit een brongebied. Anderzijds geeft het model een set van netwerken van onderling verbonden bronpopulaties in het gebied. Gezien de systematische bepaling van deze indices, lenen ze zich uitstekend voor onderlinge vergelijking van connectiviteit in gewijzigde landschapssituaties (bv. uitvoeren van ingrepen zoals de aanleg van de 2de Waaslandsluis, Saefthingedok, Logistiek Park Waaslandhaven Zuid, …) voor verschillende ecotypes (d.i. eenheid die ecologische kenmerken van een aantal doelsoorten groepeert). Het model evalueert dus de connectiviteit van netwerken in verschillende landschappelijke situaties en kan voor verschillende toepassingen worden ingezet.

Functionele versnippering van het actuele gebruik

Omschrijving

Versnippering is een proces waarbij areaalverkleining en doorsnijding van landschappen optreedt en waarbij de functies van het landschap wijzigen. Versnippering wordt veroorzaakt door de aanleg van elementen die het landschap doorsnijden (wegen, dijken, kanalen, …) en door veranderend gebruik van het landschap.

Versnippering wordt hier beschouwd vanuit het oogpunt van de beleving (visueel, rust en stilte), het gebruik en het beheer (functionele barrières) van het landschap. Versnippering vanuit het oogpunt van landschapsecologie en erfgoedwaarde valt hier niet onder.

36 Methodes om connectiviteit te meten maken dikwijls gebruik van een ‘cost’-laag, die een kaart voor een bepaalde regio weergeeft

met hoe moeilijk het is voor een individu om van één punt naar een ander punt te gaan. Deze ‘least cost’ (te interpreteren als ‘minimale inspanning’) modellering berekent de korstste weg tussen 2 punten met een maximale efficiëntie voor een bewegend individu.


Analyse

De methode omvat de volgende stappen:

1. De beschrijving en analyse van de ingreep in functie van de mogelijke versnipperingseffecten: ligging en hoogte van nieuwe landschapselementen zoals weglichaam, tunnels, bruggen, dijken, duikers, … De kenmerken van de ingrepen van het plan of project die van belang zijn voor versnippering worden op kaart gezet.

2. Bepalen van de criteria voor versnippering:

- Doorsnijding van landschappelijke en ruimtelijke eenheden. Deze eenheden kunnen op verschillende schaalniveaus worden afgebakend.

- Doorsnijding van ruimtelijke relaties.

- Doorsnijding van gebruikseenheden (landbouwbedrijf en bijhorende grond, actieve recreatiegebieden met vijver en kampeerplaatsen,…).

- Areaalverkleining van eenheden. De criteria worden bepaald in functie van een doelmatig gebruik en beheer van de eenheden (“te klein”, “te duur voor doelmatig beheer”, …).

- Visuele barrières: het plan of project vormt een visuele barrière tussen belangrijke visuele relaties: zichtassen op kerk, zichtassen vanuit een kasteel, visuele relaties tussen gebouwen en bijhorende beplantingen.

3. Analyse en kartering van de eenheden (visuele eenheden en gebruiks- en beheerseenheden) en ruimtelijke relaties (visuele, gebruiks- en beheersrelaties).

4. Bepalen van de effecten van versnippering. Door de kaarten onder 1 en 3 over elkaar te leggen, kan nagegaan en bepaald worden welke eenheden en relaties worden doorsneden.

Effectbeoordeling

De effecten kunnen worden gekwantificeerd door middel van:

- Het aantal doorsneden eenheden/relaties;

- Het aantal ontstane snippers;

- De oppervlakte van de ontstane snippers.

De effecten kunnen op een kwalitatieve wijze worden beoordeeld door:

- De mate van veranderingen in de ‘ruimtelijke kwaliteit’, in ‘herkenbaarheid’, … van de eenheden/relaties te beschrijven.

GIS is bij deze methode handig voor het over elkaar leggen van de kaarten (stap 4) en voor het kwantificeren van oppervlakten, lengtes,….


8.3 Effectgroep wijzigen erfgoedwaarde


In wat volgt worden de effecten op het niveau van het landschap besproken. Er wordt dan vooral gekeken naar de erfgoedwaarde van landschappelijke structuren en relaties en het geo-patrimonium.

8.3.1.1 Aantasting, vernietiging of verstoring van cultuurhistorische elementen en structuren

Cultuurhistorische elementen en structuren zoals dijken, perceleringen, buurtwegen e.d. worden hier enkel beschouwd omwille van hun erfgoedwaarde. Daarnaast spelen zij natuurlijk ook nog een rol in de structurering van het landschap, de visuele waarde e.d.. Deze aspecten worden echter elders behandeld.

Directe effecten

Vernietiging

Omschrijving

Door het vernietigen van cultuurhistorische elementen en structuren gaan de inhoudelijke, fysieke en belevingskwaliteiten van de landschapsattributen verloren. Het effect is éénduidig en ondubbelzinnig.

Analyse

Op basis van de aanwezige cultuurhistorische elementen en structuren, zoals geïnventariseerd uit o.m. de inventarissen, historisch onderzoek en historische kaarten, fotoreeksen, literatuur en terreinbezoek kan men de impact van de geplande ingreep bepalen. Vernietiging (of het risico hierop) kan tot op zekere hoogte kwantitatief worden uitgedrukt (oppervlakte, lengte, aantal).

Effectbeoordeling

Het vernietigen van cultuurhistorische landschapselementen en structuren is per definitie negatief. De waarde kan immers op geen enkele wijze worden hersteld of gecompenseerd. Dit betekent niet dat men geen waarde toekent aan de nieuwe toestand.

Voor de waardering worden volgende criteria gehanteerd:

- inhoudelijke kwaliteit: zeldzaamheid, informatiewaarde, representativiteit (in relatie tot een een sociaal-economische, een bestuurlijke/beleidsmatige en/of een geestelijke ontwikkeling, een geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling, een technische ontwikkeling, …)

- fysieke kwaliteit: gaafheid, conservering

- belevingskwaliteit: herkenbaarheid, herinneringswaarde

Herstel

Positieve effecten kunnen optreden door herstel en/of versterking van cultuurhistorische landschapsattributen. De effecten mogen enkel als positief beoordeeld worden indien herstel en/of versterking geen onderdeel is van de referentiesituatie of van de autonome ontwikkeling. Herstel en/of versterking moeten uitwerking hebben op representatieve cultuurhistorische kwaliteiten (inhoudelijke kwaliteit, fysieke kwaliteit, belevingskwaliteit). Daarbij moet steeds in het achterhoofd worden gehouden dat reconstructie op zich geen erfgoedwaarde met zich brengt.


Omschrijving


De ensemblewaarde is de waardering van het bij elkaar passend geheel van samengestelde landschapselementen en structuren met cultuurhistorische waarde: de percelering, straten of wegenpatroon, biotoop, enz... Een landschappelijk ensemble hoeft niet te bestaan uit alleen maar landschapselementen. Ook gebouwde objecten en archeologie kunnen horen bij een ensemble.

Bij de beoordeling is de achterliggende gedachte dat een historisch landschap als ensemble een goede samenhang moet bezitten. Een ontginningslandschap waarin de logische boerderijen of andere nederzettingsstructuren ontbreken of waar vlak ernaast een snelweg is aangelegd, heeft een aangetaste historische context. Het is daardoor moeilijker om de historische beleving te ervaren en zich te verplaatsen in de tijd.

Analyse

Op basis van de verandering in de samenhang van de aanwezige cultuurhistorische elementen en structuren, zoals geïnventariseerd uit o.m. de inventarissen, historisch onderzoek en historische kaarten, fotoreeksen, literatuur en terreinbezoek, kan men de impact van de geplande ingreep bepalen. Beïnvloeding van de ensemblewaarde kan tot op zekere hoogte kwantitatief worden uitgedrukt voor wat de omvang van de aantasting betreft. Daarnaast zijn echter ook de plaats en de aard van de aantasting zeer belangrijk.

Effectbeoordeling

Een aantasting van een landschappelijk ensemble is per definitie negatief. De waarde kan op geen enkele wijze worden hersteld of gecompenseerd.

Positieve effecten kunnen optreden door ontsnippering of verbinding (het verminderen van bestaande versnippering) en de mate waarin de samenhang wordt versterkt.

De effecten mogen enkel als positief beoordeeld worden indien herstel en/of versterking geen onderdeel is van de referentiesituatie of van de autonome ontwikkeling. Herstel en/of versterking moeten uitwerking hebben op representatieve cultuurhistorische kwaliteiten (samenhangendheid, ensemblewaarde).

Wanneer verschillende plan/projectalternatieven een bepaald ensemble in het plan/projectgebied op een verschillende wijze doorsnijden (een andere lengte, plaats, hoogteligging, enz.) zal effectbeoordeling de verschillen in graad van aantasting voldoende in detail moeten aantonen.

Voor de waardering worden volgende criteria gehanteerd:

- Ensemblewaarde: de ensemblewaarde (of contextwaarde) is de meerwaarde die aan cultuurhistorische landschapselementen wordt toegekend (naast de inhoudelijke, fysieke en belevingskwaliteit), vanwege de onderlinge en/of onderliggende cultuurhistorische context. Hierbij is het begrip “samenhang” of “samenhangendheid” als waarderingscriterium van belang. Wanneer sprake is van een onderlinge samenhang van onroerende en/of roerende onderdelen van (cultuur)historisch belang, spreken we van een ensemble.

- Samenhang: samenhang drukt de aard en sterkte van de relaties uit die de cultuurhistorische onderdelen van het ensemble binden. Deze samenhang kan verschillende vormen kennen:

door historische continuïteit: de samenhang wordt bepaald door continuïteit van bezit en gebruik;

door samenstelling: de samenhang wordt bepaald door het ontstaan, de vervaardiging of gebruik in één periode, maar niet volgens een integraal concept;

door totaalontwerp: de samenhang wordt bepaald door een integraal concept (bvb bevoeiingssysteem, kanalen, vloeiweiden). Daarbij is niet alleen het zichtbare landschap van betekenis. Ook de aanwezigheid van bijvoorbeeld organische sedimenten (plaggenbodems) kan van belang zijn in de context van cultuurhistorisch landgebruik;

door herkomst: de onderdelen van het ensemble bevinden zich nog steeds of niet langer op de oorspronkelijke locatie.


Ensemblewaarde heeft dus te maken met de onderlinge inhoudelijke, temporele, ruimtelijke samenhang van cultuurhistorische elementen en/of met de samenhang met het onderliggende landschap, in het laatste geval de mate waarin het oorspronkelijke landschap nog aanwezig en/of herkenbaar is in het ensemble.

Verlies van samenhang door aantasting, verstoring of versnippering leidt tot een verlies aan landschapskarakter en het onherkenbaar of minder herkenbaar worden van de identiteit.


Omschrijving

Het landschap bepaalt de contextwaarde van de landschapsobjecten die erin voorkomen. Contextwaarde geeft aan in hoeverre er tussen het onroerend goed en zijn directe of ruimere omgeving een sterke relatie is op landschappelijk, stedenbouwkundig of esthetisch vlak37.

Contextwaarde is dus een ruimer begrip dan ensemblewaarde, omdat de samenhang tussen cultuurhistorische landschapselementen en het onderliggende landschap kan gebaseerd zijn op niet-cultuurhistorische elementen, bvb esthetisch.

Ingrepen kunnen de contextwaarde van cultuurhistorische objecten wijzigen zoals bvb. landschap als context voor cultuurhistorische relicten: indien een historisch vloeiweidesysteem niet meer kan waargenomen worden binnen een context van een open weidealluvium (door bebouwing en/of gewijzigd bodemgebruik), verliest dit in belangrijke mate zijn contextwaarde.

Effecten van contextverlies ten aanzien van bouwkundig erfgoed worden afzonderlijk besproken (zie verder).

Analyse

Op basis van de verandering in de samenhang van de aanwezige cultuurhistorische elementen en structuren, zoals geïnventariseerd uit o.m. de inventarissen, historisch onderzoek en historische kaarten, fotoreeksen, literatuur en terreinbezoek, kan men de impact van de geplande ingreep bepalen. Beïnvloeding van de contextwaarde kan tot op zekere hoogte kwantitatief worden uitgedrukt voor wat de omvang van de aantasting betreft. Daarnaast zijn echter ook de plaats en de aard van de aantasting zeer belangrijk.

Effectbeoordeling

Een aantasting van de landschappelijke context van een cultuurhistorisch relict is per definitie negatief.

Positieve effecten kunnen optreden door ontsnippering of verbinding (het verminderen van bestaande versnippering) en de mate waarin de samenhang wordt versterkt.

De effecten mogen enkel als positief beoordeeld worden indien herstel en/of versterking geen onderdeel is van de referentiesituatie of van de autonome ontwikkeling. Herstel en/of versterking moeten uitwerking hebben op representatieve cultuurhistorische kwaliteiten (samenhangendheid, contextwaarde).

37 Ministerieel besluit tot vaststelling van de inventarismethodologie voor de landschapsatlas.


Indirecte effecten

Effecten via bodem, grondwater, lucht, microklimaat

Omschrijving

Effecten op de bodem, het grondwater, de luchtkwaliteit en het microklimaat kunnen leiden tot vegetatiewijzigingen en wijzigingen in occupatiepatronen en hierdoor tot wijzigingen in de bewaringstoestand, gaafheid en authenciteit, natuurlijkheid en landschapskarakter van cultuurhistorische landschappen.

- Verandering van de grondwaterstand (vernatting of verdroging);

- Verandering van de bodemgesteldheid (verzuring, nutriëntaanrijking, bodemcompactatie, …);

- Verandering van luchtkwaliteit (luchtdepositie van verontreinigende of verzurende componenten);

- Veranderingen in microklimaat (luchtvochtigheid, bezonning, temperatuur, …).

Analyse

De beschrijving van de indirecte impact behandelt vooral de verstoring en wijziging van de natuurlijke en historische processen en de invloed hiervan op de cultuurhistorische landschapselementen en structuren (zoals geïnventariseerd uit o.m. de inventarissen, historisch onderzoek en historische kaarten, fotoreeksen, literatuur en terreinbezoek).

Effectbeoordeling

Een aantasting van de fysieke kwaliteit van cultuurhistorische landschapselementen en structuren is per definitie negatief.

Positieve effecten kunnen optreden in geval van ingrepen gericht op herstel van een fysische toestand van het water, bodem of luchtsysteem die (door een verstoring in het recente verleden) het ecologisch evenwicht met de biotische landschapselementen en structuren in de historische situatie heeft verstoord. De effecten mogen enkel als positief beoordeeld worden indien herstel en/of versterking geen onderdeel is van de referentiesituatie of van de autonome ontwikkeling. Herstel en/of versterking moeten uitwerking hebben op representatieve cultuurhistorische kwaliteiten (in casu de fysieke kwaliteit van landschapselementen en structuren).

8.3.1.2 Aantasting van de historische continuïteit van het landschap

Omschrijving

Historische landschappen (waaronder ook de stedelijke milieu’s) vertonen een historische gelaagdheid van culturele en natuurlijke waarden die ruimer gaat dan een historisch centrum of een begrensd landschap, maar in relatie tot een bredere culturele context en zijn geografische zetting moet beschouwd worden. Deze bredere context omvat omgevingskenmerken zoals topografie, geomorfologie en zijn natuurlijke elementen, de bebouwde omgeving (historisch en hedendaags), infrastructuren boven en onder de grond, open ruimten en tuinen, het landgebruik en de ruimtelijke organisatie, de visuele relatie en andere elementen van de antropogene omgeving. Het omvat ook de sociale en culturele praktijk en waarden, economische processen en de onroerende dimensie van erfgoed gerelateerd aan diversiteit en identiteit.

Het onderzoek naar de ontwikkeling van een cultuurhistorisch landschap en de samenstellende delen en lagen is een middel om de structuur ervan te leren begrijpen. Deze analyse is geen doel op zich, maar is noodzakelijk om eeuwenlang onveranderd gebleven landschapselementen te kunnen herkennen en waarderen in functie van hun cultuurhistorische betekenis. Ook voor de toekomstige ontwikkeling van historische continuïteit is dit van betekenis, nl. om in het ontwikkelingsproces van het landschap een verband te kunnen leggen tussen het verleden en de toekomst (geplande ontwikkeling). Dit kan door de cultuurhistorische karakteristieken te integreren in de geplande ontwikkeling (zie onder analyse).


In plannen en projecten zoals landinrichting, natuurinrichting, ruimtelijke planontwikkeling kan de “historische continuïteit”, afhankelijk van de karakteristieken van het gebied, vaak een relevante effectgroep zijn.

Analyse

Historische continuïteit is gericht op behoud van cultuurhistorische waarden, inzoverre beslissingen tot behoud en vooral ook de wijze van behoud zijn afgewogen in een breder kader. De geschiedenis van een gebied gaat veel dieper dan men aan de verschijningsvorm ervan kan aflezen. Naast het rekening houden met de cultuurhistorische karakteristiek van het gebied, is ook de potentie (de toekomstwaarde) van het gebied van belang. Dit betekent dat in de effectbeoordeling niet alleen de mate van behoud van “het beeld” van een gebied beoordeeld wordt, maar ook de mate waarop met het plan of project ingespeeld wordt op de essentie van de aan de omgeving ten grondslag liggende kenmerken. Historische continuïteit betekent hierbij dat de ruimte in functionele zin aan nieuwe behoeften moet kunnen voldoen. Dit kan consequenties hebben op het beeld van het gebied. Belangrijk hierbij is echter dat de veranderingsprocessen zo gestuurd worden dat de aanwezige kwaliteit behouden blijft en dat nieuwe kwaliteit wordt toegevoegd.

Een moeilijkheid is dat in historisch gegroeide situaties de “cultuurhistorische karakteristieken” niet altijd aan de oppervlakte liggen. Om deze waarden te ontdekken is een historische analyse noodzakelijk. Daarna is het de kunst om de waarden vervolgens in het ruimtelijk proces dat men beoogt operationeel te maken.

Historische continuïteit kan op verschillende schaalniveau’s optreden: eeuwenlang onafgebroken beboste percelen, karakteristieke structuren (wegen, boomlinten,oude ontginningswijzen), resultaten van teeltwijzen, … .

Effectbeoordeling

De effectbeoordeling is er op gericht om te evalueren of het plan of project, naast de historische karakteristiek, ook afdoende rekening houdt met de toekomstwaarde van het gebied. Hierbij evalueert men of in de toekomstige situatie de veranderingsprocessen zodanig gestuurd worden, dat de aanwezige cultuurhistorische waarden en ruimtelijke kwaliteit (als karakteristieke verschijningsvorm van een historische evolutie) kwalitatief behouden blijven en hierbij ook nieuwe kwaliteit wordt toegevoegd. In de praktijk betekent dit dat historische, plaatsgebonden waarden op een voor heden en toekomst interessante wijze als een component van ruimtelijke kwaliteit in ruimtelijke plannen een plaats krijgen.

Het vernietigen of verstoren van historisch-geografische elementen, die representatief zijn voor transformaties in het verleden, is per definitie negatief.

Nieuwe ontwikkelingen die de karakteristieken van een gebied oriënteren op het nieuwe en waarbij het nieuw ontwerp van plan of project zich laat inspireren door het verleden zijn in principe als neutraal te beoordelen.

Indien in de referentietoestand veranderingsprocessen optreden die de aanwezige kwaliteit duidelijk vernietigen en het nieuw ontwerp deze processen in postieve zin sturing geeft (in de richting van behoud van de karakteristieke kwaliteit), kan dit als een positief effect beoordeeld worden.

Bouwkundig erfgoed

Om zicht te krijgen op de mogelijke effecten van de geplande plannen of projecten is het belangrijk de principes die gelden bij de zorg voor bouwkundig erfgoed in herinnering te brengen. Deze principes werden internationaal vastgelegd in een aantal internationale charters. Het bekendste is zeker het Charter van Venetië dat in 1964 door ICOMOS (§3.4.1.1) werd opgesteld.

De analyse van de impact kan best per erfgoedelement gebeuren. De nauwkeurigheid van de voorspelde effecten zal wellicht verschillen van element tot element en functie zijn van de beschikbare basisinformatie waarmee de erfgoedwaarde van het object kan ingeschat worden.


8.3.2.1 Directe effecten

Vernietiging

Omschrijving

Het vernietigen van gekende erfgoedwaarden is eenduidig en ondubbelzinning. Om dit effect te voorspellen en te beoordelen, is het noodzakelijk de exacte locatie te bepalen in relatie tot de ingreep. Alles wat binnen de zone van de ingreep ligt, zal onherroepelijk verdwijnen.

Analyse

Het risico op vernietiging is kwantitatief uit te drukken. Het aantal en de omvang van de betrokken erfgoedwaarden moeten in kaart worden gebracht. Dit gebeurt door de kaart met erfgoedwaarden te confronteren met alle plan- en projectingrepen.

Effectbeoordeling

Het waarderen van de impact kan enkel op basis van expertbeoordeling en grondige analyse. Hoewel in theorie onderscheid gemaakt kan worden tussen bijvoorbeeld lokale en nationale erfgoedwaarden kan dit niet de enige basis voor de beoordeling zijn. In principe is het verdwijnen van een erfgoedwaarde onherroepelijk. Deze beoordeling kan nooit los gezien worden van de verschillende waarden die het erfgoed vertegenwoordigt (zie hiervoor §7.4.2.2).


Omschrijving

Het beïnvloeden van ensemblewaarden is niet steeds eenduidig en ondubbelzinnig. Om dit effect te voorspellen en te beoordelen, is het noodzakelijk de erfgoedensembles goed in beeld te brengen en de relaties die bestaan te onderkennen.

Analyse

Ensemblewaarde is op zich niet kwantitatief uit te drukken. Toch kunnen in bepaalde gevallen kwantitatieve waarden gebruikt worden om een indruk te geven van de omvang van het effect (bijvoorbeeld % van de landerijen die verdwijnen, ….). Meestal volstaat een kwalitatieve beschrijving.

Effectbeoordeling

Het waarderen van de impact kan enkel op basis van expertbeoordeling en grondige analyse. Er kan daarbij onderscheid gemaakt worden tussen ensembles die als dusdanig zijn erkend (stads- en dorpsgezichten,….) en ensembles waarvoor dit niet het geval is. Ook hier is het van belang een goed zicht te krijgen op de waarde die het ensemble vertegenwoordigt. Als geoperationaliseerde criteria kunnen o.m. uniciteit, zeldzaamheid, gaafheid, herkenbaarheid e.d. worden gehanteerd.


Omschrijving

Om de beïnvloeding van de context te beoordelen, is het van belang dat men zich bewust is van de (vaak immateriële en functionele) verbanden die er zijn tussen het erfgoed en zijn (nabije) omgeving. Een grondige analyse van de erfgoedwaarden (ook naar betekenis, huidig functioneren, e.d.) is hiervoor noodzakelijk.

Voorbeelden van dergelijke effecten zijn legio: het verdwijnen van de landbouwfunctie door de versnippering van landerijen, het wegvallen van voldoende wind voor het functioneren van een windmolen door het aanplanten van bos, het weghalen van exoten uit kasteelparken, het wegnemen


van rechtstreeks zonlicht op een zonnewijzer door hoogbouw, industriële en havenontwikkelingen rond een kerktoren (Figuur 5-1), e.d.

Analyse

Effecten op de beïnvloeding van de context zijn niet steeds eenvoudig te voorspellen. Zo is het niet eenvoudig om te voorspellen wanneer een bepaalde activiteit niet meer mogelijk is in functie van de geplande ingreep. Dit vereist immers dat men die context volledig kent. Informatie uit andere disciplines (bijvoorbeeld mens-sociaal-organisatorische aspecten) kan hier nuttig zijn.

Effectbeoordeling

Het waarderen van de impact kan enkel op basis van expertbeoordeling en grondige analyse. Daarbij is het van belang dat men zich bewust is van lange-termijneffecten die soms optreden. Tevens moet men zich bewust zijn van de autonome ontwikkeling van de context.

Bij de effectbeoordeling moet worden nagegaan welke elementen uit de context die momenteel een meerwaarde bieden aan het bouwkundig erfgoed (bijvoorbeeld oorspronkelijke functie van de erfgoedwaarde en de omgeving, rol binnen de gemeenschap…) verdwijnen of beïnvloed worden door de geplande ingrepen.

Aantasting van de historische continuïteit

Omschrijving

We verwijzen naar de omschrijving van “historische continuïteit” in § 8.3.1.2.

In plannen en projecten zoals ruimtelijke planontwikkeling en stadsontwikkelingsprojecten kan de “historische continuïteit”, afhankelijk van de karakteristieken van het gebied, vaak een relevante effectgroep zijn.

Analyse

Historische continuïteit is gericht op behoud van cultuurhistorische waarden (gebouwen), inzoverre beslissingen tot behoud en vooral ook de wijze van behoud zijn afgewogen in een breder kader. De geschiedenis van een gebouw gaat veel dieper dan men aan de verschijningsvorm ervan kan aflezen. Naast het rekening houden met de cultuurhistorische karakteristieken van het gebouw is ook de potentie (de toekomstwaarde) van het gebouw van belang. Dit betekent dat in de effectbeoordeling niet alleen de mate van behoud van “het beeld” van een gebouw beoordeeld wordt, maar ook de mate waarop met het plan of project ingespeeld wordt op de essentie van de aan de omgeving ten grondslag liggende kenmerken. Historische continuïteit betekent hierbij dat de ruimte en de eventueel zich daarin bevindende gebouwen in functionele zin aan nieuwe behoeften moeten kunnen voldoen. Dit kan consequenties hebben op het beeld van het gebouw. Belangrijk hierbij is echter dat de veranderingsprocessen zo gestuurd worden dat de aanwezige kwaliteit behouden blijft en dat nieuwe kwaliteit wordt toegevoegd.

Een moeilijkheid is dat in historisch gegroeide situaties de “cultuurhistorische karakteristieken” niet altijd aan de oppervlakte liggen. Om deze waarden te ontdekken is een historische analyse noodzakelijk. Daarna is het de kunst om de waarden vervolgens in het ruimtelijk proces dat men beoogt operationeel te maken.

Historische continuïteit kan op verschillende schaalniveau’s optreden: eeuwenlange stedelijke bebouwing, karakteristieke stratenpatronen, karakteristieke bouwkundige kenmerken, …

Effectbeoordeling

De effectbeoordeling is er op gericht om te evalueren of het plan of project, naast de historische karakteristieken, ook afdoende rekening houdt met de toekomstwaarde van het gebouw. Hierbij evalueert men of in de toekomstige situatie de veranderingsprocessen zodanig gestuurd worden, dat de


aanwezige historische waarden en ruimtelijke kwaliteit (als karakteristieke verschijningsvorm van een historische evolutie) kwalitatief behouden blijven en hierbij ook nieuwe kwaliteit wordt toegevoegd. In de praktijk betekent dit dat historische, plaatsgebonden waarden op een voor heden en toekomst interessante wijze als een component van ruimtelijke kwaliteit in ruimtelijke plannen een plaats krijgen.

Het vernietigen of verstoren van historisch-geografische elementen, die representatief zijn voor transformaties in het verleden, is per definitie negatief.

Nieuwe ontwikkelingen, die de karakteristiek van een gebouw oriënteren op het nieuwe en waarbij het nieuw ontwerp van plan of project zich laat inspireren door het verleden, zijn in principe als neutraal te beoordelen.

Indien in de referentietoestand veranderingsprocessen optreden die de aanwezige kwaliteit duidelijk vernietigen en het nieuw ontwerp deze processen in postieve zin sturing geeft (in de richting van behoud van de karakteristieke kwaliteit), kan dit als een positief effect beoordeeld worden.

8.3.2.2 Effecten via processen of indirecte effecten

Effecten via grondwater

Omschrijving

Grondwaterstandsverlagingen kunnen op twee manieren een effect veroorzaken op bouwkundig erfgoed: door (ongelijkmatige) zetting van gebouwen en door rot van houten funderingen.

Analyse

Grondwaterstandsverlagingen kunnen voorspeld worden (cfr. Discipline Grondwater). Op basis van kennis van de bodemkenmerken (discipline Bodem) kunnen zettingen voorspeld worden. Indien nog geen zettingsberekeningen voorhanden zijn, dienen deze uitgevoerd te worden in functie van gekende erfgoedwaarden in het gebied. Op basis van de kenmerken van de funderingen van de gebouwen kan de zakking worden bepaald. Indien de grondwaterdaling groter is dan de zetting bestaat ook het gevaar dat houten funderingen (tijdelijk) boven het grondwaterniveau uitkomen. Hierdoor lopen zij risico op biologische aantasting (schimmels en bacteriën). Op basis van schadeverwachtingscurves kan een beeld geschetst worden van de mogelijke schade.

Het verhogen van de grondwaterstand kan gevolgen hebben op de bewaringstoestand en het functioneren van ondergrondse constructies. Zo kunnen kelders die vroeger droog waren plots onder water komen te staan. Indien een grondwaterstand wordt verhoogd, dient nagegaan te worden of dergelijke constructies (met erfgoedwaarde) aanwezig zijn.

Effectbeoordeling

Op basis van de effectvoorspelling kan een beoordeling gemaakt worden van de mogelijke schade. In principe wordt er van uitgegaan dat dergelijke schade aan nog in gebruik zijnde erfgoedwaarden niet aanvaard wordt (zie hoofdstuk 11, Milderende maatregelen).

Mogelijke criteria zijn het aantal en type ondergrondse constructies die mogelijk aangetast worden, in combinatie tot de ernst van de verwachte schade. Daarbij moet ook steeds de waarde van de betrokken erfgoedwaarden mee in rekening worden gebracht.

Effecten via bodem

Omschrijving

Grote reliëfwijzigingen kunnen leiden tot inklinking of expansie van onderliggende grondlagen. Hierdoor kunnen differentiële zettingen optreden met verzakkingen en scheuren tot gevolg.

Analyse


Op basis van kennis van de bodemkenmerken (discipline Bodem) en de reliëfwijzigingen kunnen zettingen voorspeld worden. Indien nog geen zettingsberekeningen voorhanden zijn, dienen deze uitgevoerd te worden in functie van gekende erfgoedwaarden in het gebied. Op basis van de kenmerken van de funderingen van de gebouwen kan de zakking of stijging worden bepaald. In principe dienen dergelijke impacten te worden vermeden (zie hoofdstuk 11: Milderende maatregelen).

Effectbeoordeling

Op basis van de effectvoorspelling kan een beoordeling gemaakt worden van de mogelijke schade. Mogelijke criteria zijn het aantal en type erfgoedwaarden die mogelijk aangetast worden, in combinatie tot de ernst van de verwachte schade. Daarbij moet ook steeds de waarde van de betrokken erfgoedwaarden mee in rekening worden gebracht.

Effecten door trillingen

Omschrijving

Trillingen tijdens uitvoering en exploitatie kunnen –al dan niet via compactie van de ondergrond- leiden tot het optreden van scheuren in oude constructies. De informatie over de optredende trillingen kan worden voorspeld binnen de discipline ‘geluid en trillingen’.

Analyse

Op basis van de trillingen die berekend werden binnen de discipline ‘geluid en trillingen’ kan bepaald worden of er binnen de trillingscontour bouwkundig erfgoed voorkomt. Of de optredende trillingen ook effectief tot schade leiden, kan enkel door het bepalen van de trillingsgevoeligheid van de aanwezige constructies (bijvoorbeeld glasramen,…). Indien geen berekeningen voorhanden zijn, kunnen deze vanuit de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ wel worden opgelegd.

Effectbeoordeling

De effectbeoordeling gebeurt door het in beeld brengen van het aantal en de aard van de trillingsgevoelige constructies, de aard van de schade die wordt verwacht, het al dan niet vermijdbaar en herstelbaar zijn van de schade en de waarde van het betrokken (element van het) bouwkundig erfgoed.

Effecten door lucht: effect van verzuring op bouwkundig erfgoed

Omschrijving

Het belangrijkste effect van verzuring is de degradatie van kalkhoudende steenachtige materialen. Omdat dergelijke materialen in onze streken veelvuldig voorkomen in historische gebouwen (met uitzondering van bijvoorbeeld graniet zijn zowat alle steenachtige materialen kalkhoudend) is de impact van verzuring op bouwkundig erfgoed aanzienlijk. Denken we bijvoorbeeld aan Balegemse steen, Gobertange, Blauwe hardsteen, marmers e.d.

Analyse

Voor de voorspelling van de verzuring kan men een beroep doen op de gegevens van de discipline lucht. Indien nodig kan met een verspreidingsmodel worden nagegaan waar de zure depositie zich zal voordoen. In de jaren negentig van vorige eeuw is geëxperimenteerd met modellen (Bakema 1990, Gosseling et al. 1990) die in functie van de zure depositie voorspellen hoeveel gewichtsvermindering optreedt bij een bepaalde steensoort. Deze gewichtsvermindering wordt dan omgezet in levensduurverkorting. Deze wordt dan verder in relatie gebracht met de aanwezigheid van natuurstenen gebouwen in het gebied. Dergelijke methodes zijn echter sterk generalistisch en houden te weinig rekening met specifieke steensoorten en constructiewijzen, achtergrondconcentraties e.d.

Effectbeoordeling


Aangezien het kwantificeren van het effect omslachtig is, kan enkel op kwalitatieve wijze worden getracht een inschatting te maken van het effect. Daarbij kan de depositie van verzurende stoffen (cfr. Discipline Lucht) in relatie worden gebracht tot het aantal natuurstenen erfgoedwaarden binnen de betrokken zone. Voor het vergelijken van alternatieven kan dit een haalbare beoordelingswijze zijn.

Een mogelijk criterium is het aantal aanwezige (voor zuurdepositie gevoelige) natuurstenen erfgoedwaarden binnen de depositiezone. Aan de hand van een waardering van de aanwezige erfgoedwaarden kan een inschatting gemaakt worden van het mogelijke effect.

Effecten door licht

Omschrijving

Verandering in de bezonning kan een effect hebben op de bewaartoestand van bepaalde gebouwen. Zo heeft men in het Openluchtmuseum Bokrijk vastgesteld dat de rieten daken van heropgebouwde boerderijen zeer snel achteruitgaan door een gebrek aan bezonning in de bosrijke omgeving. Dergelijke daken komen traditioneel voor in bosarme omgevingen. Anderzijds heeft overdreven direct zonlicht een invloed op de verwering van materialen (verkleuring van hout, bros worden van kunststof e.d.). Hoewel dit effect wellicht eerder uitzonderlijk voorkomt, verdient het toch aanbeveling zich bewust te zijn van dergelijke processen.

Analyse

In eerste instantie moet worden nagegaan of er zich belangrijke wijzigingen voordoen in de bezonning ten gevolge van de geplande ingrepen (bijvoorbeeld bij hoogbouw). Anderzijds dient geïnventariseerd te worden of ‘lichtgevoelig’ erfgoed aanwezig is binnen deze zone. Op basis van de relatie tussen beide kan mogelijk het effect worden voorspeld.

Effectbeoordeling

Een mogelijke criterium is het aantal aanwezige ‘lichtgevoelige’ erfgoedwaarden binnen de depositiezone. Aan de hand van een waardering van de aanwezige erfgoedwaarden kan een inschatting gemaakt worden van het mogelijke effect.

Archeologie

8.3.3.1 Fysieke aantasting

Fysieke aantasting door vergraving

Omschrijving

Fysieke aantasting door vergraving is eenduidig en ondubbelzinning. Om dit effect te voorspellen en te beoordelen, is het noodzakelijk de exacte locatie, omvang en diepteligging van de site te bepalen in relatie tot de exacte begrenzing van de afgraving. Alles wat binnen het verstoringsvolume ligt, zal onherroepelijk verdwijnen.

Analyse

Het risico op fysieke aantasting door vergraving is kwantitatief uit te drukken. Alle vormen van vergraving dienen geïnventariseerd te worden. Dit betreft ook plannen voor rioolsleuven, kabelsleuven, etc. Belangrijk is ook inzicht te verwerven in tijdelijke ontgravingen zoals werkwegen en werkdepots. Hoe tijdelijk ook, wanneer er een archeologische site binnen dit verstoringsvolume ligt, is ze onherroepelijk verdwenen.

Effectbeoordeling

Op basis van een kwantitatieve effectvoorspelling kan de deskundige de significantie van dit effect aangeven. De beoordeling van de significantie is afhankelijk van het aandeel van de site dat vergraven wordt en de wetenschappelijke waarde.

Fysieke aantasting door landbouwkundige bodemtechnische ingrepen


Omschrijving

Landbouwactiviteiten kunnen een ernstige bedreiging vormen voor archeologische sites in het landelijke gebied. Indien mogelijk dient een uitspraak gedaan te worden over de mate waarin (diepte) een bepaalde bewerking effect heeft op de ondergrond.

Analyse

De effecten van deze zeer diverse ingrepen kunnen slechts bepaald worden wanneer inzicht bestaat in de aard van de ingreep en het optredende effect. Het in kaart brengen van de ingreep-effectrelaties vormt hiertoe het middel. De basis hiervoor moet een inventarisatie en beschrijving van de voorgenomen landbouwkundige grondverbeteringsmethoden en andere bodemtechnische ingrepen zijn. Per type ingreep dienen de gevolgen voor het archeologische bodemarchief bepaald te worden door de verstoringsinformatie te confronteren met de (diepte)ligging van archeologische sites in het gebied waar de ingreep plaatsvindt. De mate van verstoring kan ingeschat en beschreven worden.

Effectbeoordeling

Op basis van de kwalitatieve beschrijving van het optredende effect kan de deskundige het effect beoordelen. Criteria hierbij zijn de diepte van voorkomen van archeologische resten, de wetenschappelijke waarde en de diepte van de verstoring.

8.3.3.2 Degradatie door verandering grondwatertafel en landgebruik

Degradatie archeologische artefacten

Omschrijving

Onder degradatie van organische archeologische artefacten wordt verstaan het volledig verlies van de archeologische informatiewaarde die deze organische archeologische voorwerpen ons bieden. De informatiewaarde van organische resten blijft deels of geheel behouden in vrijwel zuurstofloze of zuurstofarme condities in een stabiele omgeving, met andere woorden onder de laagste grondwatertafel. De degradatie van organische resten heeft daarmee een directe relatie met alle vormen van wijziging van de grondwatertafel, tijdelijk of permanent.

Ook het behoud van de informatiewaarde van anorganische resten is gemaximaliseerd door de handhaving van een stabiele conditie: met andere woorden geen (tijdelijke) verandering van de grondwatertafel, of eventueel zelfs een verhoging ervan. De meest geschikte ‘bewaringsconditie’, wel of niet in zuurstofrijke condities, wisselt per artefactcategorie.

Analyse

De kans op het voorkomen van degradatie van archeologische artefacten is bepaald door inventarisatie van vier variabelen (§7.4.3.2). In de eerste plaats is dat het bepalen van de grondwatertafel. Dit kan afgeleid worden van de bodemkaart. Ten tweede dient bepaald te worden welke materiaalcategorieën er in de archeologische site aanwezig –kunnen– zijn. In principe kan ervan uitgegaan worden dat wanneer de aard van de site in relatie gebracht wordt met de grondwatertafel dit een goede indicatie geeft. Een voorbeeld: een jachtkampement dat aan het loopvlak op een dekzandrug wordt aangetroffen, kent in de regel slechts nog stenen voorwerpen terwijl van bv een Gallo-Romeinse vindplaats kan verwacht worden dat er meerdere waterputten bewaard zijn gebleven. In de derde plaats moet logischerwijze de diepteligging van de site worden bepaald en tenslotte moet geïnventariseerd worden of er met de ingrepen temporale of permanente grondwaterfluctuaties of grondwaterveranderingen gepaard gaan.

Effectbeoordeling

Uitgaande van de kwalitatieve analyse kan er een uitspraak worden gedaan over de eventuele negatieve effecten van de voorgenomen ingreep en de significantie ervan (expertoordeel). Criteria hierbij zijn de diepte van voorkomen van archeologische resten, de wetenschappelijke waarde en de diepte van het grondwater en de schommelingen hierin.


Degradatie grondsporen

Omschrijving

Grondsporen worden vaak gekenmerkt door een verhoogd gehalte aan organische stof. Hierdoor heeft een (tijdelijke) verlaging van de grondwatertafel een negatief effect. Ook een chemische, fysische en/of biologische degradatie hebben een relatie met de hydrologische conditie: grondsporen zijn gebaat bij stabiliteit en handhaving van het peil van de grondwatertafel en de zuurgraad en het zuurstofgehalte van het grondwater.

Analyse

Om de kans op het voorkomen van degradatie van grondsporen te kunnen bepalen, dient inzicht verkregen te worden in de aanwezigheid en het karakter van dergelijke sporen. Zijn het restanten van houten palen, verkleuringen, de vulling van een kuil e.d.? De bodemchemische samenstelling, bijvoorbeeld de aanwezigheid van organische stof of metalen, in relatie tot de ingreep bepaalt of er sprake kan zijn van een negatief effect. Op deze wijze is door middel van een ingreep-effectanalyse relatief eenvoudig aan te geven of er sprake is van een (negatief) effect.

Effectbeoordeling.

Uitgaande van de kwalitatieve analyse kan er een uitspraak worden gedaan over de eventuele negatieve effecten van de voorgenomen ingreep en de significantie ervan (expertoordeel). Criteria hierbij zijn het hoogste voorkomen van archeologische sporen, het laagste voorkomen van archeologische sporen, de wetenschappelijke waarde, de grondwatertafel en de optredende veranderingen hierin.

8.3.3.3 Deformatie

Ten aanzien van verschillende effecten, verticale en horizontale verplaatsing van het archeologisch niveau of samendrukking van dit niveau, kan gesteld worden dat de methode voor effectvoorspelling en de effectbeoordeling feitelijk identiek zijn, hoewel per effect naar verschillende factoren wordt gekeken. De effecten zijn hieronder samen beschreven met aandacht voor die specifieke factoren.

Omschrijving

Het is belangrijk bij deformatie van het archeologisch niveau, in geval van ophoging van het terrein, te bepalen of er verschilzettingen optreden. Een gelijkmatige verticale verplaatsing leidt niet direct tot informatieverlies. Daarentegen is een gelijkmatige horizontale verplaatsing juist door de aanwezigheid van archeologica uit te sluiten. Compactie van een archeologisch niveau treedt op wanneer in de hogere lagen van de bodem een grotere zetting optreedt dan daaronder. Overigens kan opgemerkt worden dat bij ophoging van een ‘stabiele’ ondergrond waarschijnlijk geen verstoring van het archeologisch niveau optreedt. Dit is het geval bij de meeste laat-pleistocene zandbodems of andere kleiloze zandbodems. Daaruit voortvloeiend kan gesteld worden dat verschilzettingen zullen optreden bij verschillen in de mate van ophoging in combinatie met verschillen in de natuurlijke bodemopbouw. Ook kan de bodem ‘bezwijken’ (verschuiven van bodemlagen ten opzichte van elkaar) bij een te snelle ophoging. Het is zaak dit te inventariseren bij de beschrijving van de referentiesituatie.

Analyse

Ten behoeve van een kwalitatieve effectvoorspelling moeten de volgende gegevens verzameld worden:

- De samenstelling van de natuurlijke ondergrond (gegevensoverdracht uit de deeldiscipline Landschap en de discipline Bodem);

- De omvang van de site;

- De omvang van de voorgenomen ingreep (ophoging).

De mate van optredende verstoring kan op basis van een expertoordeel worden ingeschat.

Het is ook mogelijk effecten van ophoging modelmatig te voorspellen. Dit kan met behulp van modellen uit de geotechniek, bekeken in relatie tot de lithologische opbouw van het te onderzoeken terrein en hoe


de archeologische site zich daarbinnen manifesteert. Veel gebruikt is de gecombineerde formule van Terzaghi en Keverling Buisman volgens Koppejan (hiervoor wordt bijvoorbeeld verwezen naar CUR, 1993) (aan te leveren door de deskundige voor de discipline bodem).

Effectbeoordeling

Uitgaande van de kwalitatieve analyse kan er een uitspraak worden gedaan over de eventuele negatieve effecten van de voorgenomen ingreep en de significantie ervan (expertoordeel). Criterium hierbij is de optredende differentiële zetting.

8.3.3.4 Aantasting ensemblewaarde

Omschrijving

Bij het onderzoeken van het effect aantasting ensemblewaarde dient bepaald te worden of de ingrepen de synchrone of diachrone context alsmede de landschappelijke context (allen: mits aanwezig) van een ensemble aantasten. Om te bepalen of er sprake is of kan zijn van een redelijk intact ensemble moet de ruimtelijke samenhang tussen aanwezige elementen worden bepaald.

Analyse

Een methode voor het vaststellen van de ruimtelijke samenhang van in een landschap aanwezige elementen en de aard van hun samenhang staat beschreven in de Landschapsatlas (zie §4.2.1). Een dergelijke methode vormt een goede basis om de effecten op een aanwezig ensemble te beschrijven. Voor een groot deel kan deze informatie ontleend worden aan de deeldiscipline Landschap.

Effectbeoordeling

Uitgaande van de kwalitatieve analyse kan er een uitspraak worden gedaan over de eventuele negatieve effecten van de voorgenomen ingreep en de significantie ervan (expertoordeel). Criteria hierbij zijn de aanwezigheid en gaafheid van een ensemble.

8.3.3.5 Aantasting archeologische potentie

Omschrijving

Het is afhankelijk van de theoretische grondslag voor het opgestelde model op welke wijze het effect ten aanzien van de archeologische potentie beoordeeld moet worden. Doel is in beeld te brengen wat het effect van een ingreep is op de niet gekende archeologische waarden en aan te geven waar dit effect negatief is.

Analyse

In het geval het effect voorspeld moet worden op basis van een potentiekaart die aangeeft wat het bewaringspotentieel is van archeologische sites, uitgedrukt in vlakken en zones, kan de ‘hoogte’ van dit bewaringspotentieel afgezet worden tegen de mate van (bijvoorbeeld) vergraving van de betreffende zone (in functie van de ingreep). Op die manier kan op kwalitatieve wijze zowel als kwantitatieve wijze worden beschreven of er een negatief effect verwacht wordt.

Effectbeoordeling

Een effectbeoordeling heeft enige leemten. Onderkend moet worden dat er aan een potentiekaart, in welke vorm dan ook, geen absolute uitspraken kunnen worden gekoppeld over bijvoorbeeld de zeldzaamheid van een bepaald type site uit een bepaalde periode, noch aan de informatiewaarde die een potentie in zich herbergt. Eenvoudigweg: er is in Vlaanderen op dit moment nog geen toetsingskader om aan te geven wat ‘belangrijk’ is en wat niet. Het beoordelen van het verschil in effect tussen het weggraven van een zone waar ‘weinig’ of juist ‘veel’ wordt verwacht, is niet mogelijk. Dit zal pas vastgesteld worden bij de uitvoering van de werken.


8.4 Effectgroep wijziging perceptieve kenmerken

De methoden voor de effectbeoordeling van de wijziging van de perceptieve landschapskenmerken kunnen onderscheiden worden in de volgende groepen:

- Methoden waarmee de ruimtelijke aantasting van landschapselementen en landschappelijke structuren beoordeeld worden. Bij deze methoden ligt er een zekere nadruk op de ruimtelijke effecten van de ingreep. Bij de effectvoorspelling worden veelal kaarten gebruikt. Binnen deze beoordelingsmethoden kunnen we methoden onderscheiden die de nadruk leggen op:

Bepalen van de absolute visueel-ruimtelijke effecten: verwijderen of toevoegen van landschapselementen

Bepalen van de visuele kwetsbaarheid van het landschap en de inpasbaarheid van ingrepen in het landschap

Bepalen van de veranderingen in de schaalkenmerken van het landschap

- Methoden waarmee de zichtbaarheid van ingrepen kan beoordeeld worden:

Bepalen van de visuele invloedssfeer van ingrepen

Uitvoeren van beeldsimulaties

- Andere methoden

Voor het bepalen van de visuele kwaliteit van landschappen (“kwetsbaarheid”) wordt een onderscheid gemaakt naar waardering van afzonderlijke landschapselementen en waardering van de landschapsstructuur en het landschapstype.

Bepalen van de absolute visueel-ruimtelijke effecten: verwijderen of toevoegen van landschapselementen

Omschrijving

Door de geplande ingreep kunnen landschapselementen worden verwijderd of toegevoegd. Het kan hierbij gaan om lijnelementen (bijvoorbeeld wegen, bomenrijen, waterlopen, dijken), vlakelementen (bijvoorbeeld waterpartijen) en puntelementen (bijvoorbeeld molens, gebouwen). De bestudeerde effecten betreffen in dit geval de absolute visueel-ruimtelijke effecten.

Analyse

De analyse van het effect gebeurt volgens de volgende stappen:

- In kaart brengen van bestaande lijn-, vlak- en puntelementen in het landschap. Het verzamelen van de basisgegevens gebeurt met behulp van topografische kaarten, luchtfoto’s, biologische waarderingskaart, bodemgebruikskaart, veldwerk, enz. De aard en de landschapskenmerken die worden opgenomen, zijn afhankelijk van de aard van de ingreep. (cfr. Beschrijving referentiesituatie).

- In kaart brengen van de wijzigingen in de landschapselementen: elementen die verdwijnen of die worden toegevoegd door de geplande activiteit. Niet onbelangrijk is dat de geplande wijzigingen m.b.t. de elementen, volgens hetzelfde detail en schaalniveau worden opgenomen als de bestaande elementen.

- Vergelijking van de situatie voor en na uitvoering van de geplande activiteit. Een GIS is een voor de hand liggend hulpmiddel om de bestaande en de geplande toestand te vergelijken. Zowel cartografische als andere kwalitatieve en kwantitatieve gegevens worden met elkaar vergeleken.

Effectbeoordeling

De effecten worden beschreven op basis van het aantal en de kenmerken van de landschapselementen die worden verwijderd en/of toegevoegd.


De beoordeling gebeurt in functie van het verdwijnen/verschijnen van landschapselementen en in functie van veranderingen in het patroon van ruimte-massa.

De betekenis van deze effectbeoordeling moet veelal gezien worden in relatie tot de effectbeoordeling “aantasting landschapsstructuur” en “beïnvloeding van schaalkenmerken”. In dit geval kunnen binnen de beschreven methode de landschapselementen in functie van hun belang voor de bestaande landschapsstructuur en voor de schaalkenmerken van het landschap worden gewaardeerd. De mate waarin landschapselementen worden verwijderd en toegevoegd wordt vervolgens gebruikt in de effectbeoordeling van de “aantasting landschapsstructuur” en “beïnvloeding van schaalkenmerken”.

In geval van vergelijking van de milieueffecten van alternatieven kan aan deze methode een kwantitatieve effectbeoordeling worden gekoppeld. Het aantal, de lengte van doorsnijding en/of de oppervlakte van de aangetaste landschapselementen kan bepaald worden. Naast de kwantitatieve is een onderbouwde, kwalitatieve afweging wenselijk van de ernst van de aantasting aan de hand van bijvoorbeeld:

- Waarde van het landschapselement in relatie tot de waarde van het landschap ter plaatse;

- Wijze van aantasting of doorsnijding (middendoor, perifeer, hoog, laag).

De effecten kunnen op kaart worden gepresenteerd. Vaak wordt ook een kaart getoond met de bestaande elementen en de situering van het plan of project en worden de effecten per alternatief opgenomen en toegelicht in een begeleidende toelichting.

Onder deze effectgroep wordt bij de waardering van de elementen geen rekening gehouden met de cultuurhistorische waarde van deze elementen. Dit wordt behandeld in een afzonderlijke effectgroep “Erfgoedwaarde”.

Bepalen van de inpasbaarheid van ingrepen in het landschap

Omschrijving

De visuele effecten van ingrepen kunnen worden bepaald door te bepalen in welke mate ingrepen inpasbaar zijn in het landschap. De landschappelijke waardering kan in dit geval gebaseerd zijn op een inschatting van de visuele kwetsbaarheid van het landschap.

Analyse

Een visuele kwetsbaarheidsbepaling verloopt volgens de volgende stappen:

- Het begrenzen van het studiegebied en het uitvoeren van een landschapsevaluatie met betrekking tot de visuele waarden in de bestaande situatie. Hierbij wordt onderzocht welke landschapselementen en -structuren bepalend zijn voor de visuele kwaliteiten van het landschap. De resultaten van de evaluatie monden uit in een classificatie van landschapselementen (of eenheden) naargelang hun visuele kwaliteiten. Ook negatieve beelddragers worden in kaart gebracht. De resultaten van de studie worden weergegeven op een visuele waarderingskaart (cfr. Referentiesituatie).

- Het bepalen van de effecten van de ingreep (en alternatieven) op de visuele landschapselementen en -kenmerken. De ingrepen kunnen elementen verwijderen of afschermen, nieuwe elementen kunnen door schaal, materiaalgebruik en positie negatieve beelddragers vormen, … Ook patronen en structuren kunnen worden beïnvloed. Deze stap komt neer op het opstellen van een kwetsbaarheidsmatrix. De (deel)activiteiten of ingrepen vormen de horizontale as van de matrix. De landschapskenmerken vormen de verticale as van de matrix. De ingrepen en de landschapskenmerken worden bij voorkeur gegroepeerd.

- Het bepalen van de effecten op de visuele kwaliteiten van het landschap. Dit komt neer op het invullen van de kwetsbaarheidsmatrix. De effecten op veranderingen van de landschapselementen en kenmerken worden vertaald in verschuivingen van de visuele waarderingen.


In de onderstaande tabel wordt bij wijze van voorbeeld verduidelijkt hoe voor een bepaald project de verschillende visuele landschapskenmerken van een gebied positief of negatief worden beïnvloed door de projectingrepen. De kwaliteiten van het visuele landschap werden beoordeeld in de beschrijving van de referentiesituatie. In dit geval gebeurde dit aan de hand van een omschrijving van positieve en negatieve landschapselementen die het landschapsbeeld typeren. Waar er relaties bestaan tussen de projectingrepen en de visuele landschapskenmerken zal de effectbeoordeling de aard en omvang van de te verwachten visuele veranderingen moeten verduidelijken en beoordelen.

Kwetsbaarheid moet hierbij geïnterpreteerd worden als het relatieve vermogen van het landschap om visuele veranderingen van een bepaald type te absorberen of te integreren.

Tabel 8-1. Voorbeeld kwetsbaarheidsmatrix

Ingrepen

Aanlegfase Exploitatiefase

Vis

uele

land

scha

pske

nmer

ken

Positieve landschaps-elementen en structuren

Rooien vegetatie

Grondwerken voor

geluidsbuffer

Aanleg bovengrondse infrastructuur

(omleidingsweg rond historische dorspkern, deels via bestaande

wegen)

Aanwezigheid en gebruik

omleidingsweg

Halfopen landschap met KLE’s Historische woonkern (beschermd dorpsgezicht) Kleinschalige en historische wegen perceelstructuren Vista's

Negatieve landschaps-elementen en structuren Industriële bebouwing

Lintbebouwing buiten dorspkern Hoogspanningsleidingen

Effect van de ingreep op de landschapselementen Versterkt negatieve of verzwakt positieve landschapselementen en structuren Versterkt positieve of verzwakt negatieve landschapselementen en structuren


Effectbeoordeling

De beoordeling bestaat bij deze visuele evaluatie uit veranderingen in het aantal en de aard van de positieve en negatieve beelddragers, weergegeven op visuele kwetsbaarheidskaarten.

De taakomvang is zeer sterk afhankelijk van de grootte van het studiegebied en de gehanteerde evaluatiemethode. Bij een dergelijke kwalitatieve classificatie van kwetsbaarheid is de betrouwbaarheid vooral afhankelijk van de beoordeling van deskundigen. De gevoeligheid wordt bij een kwalitatieve evaluatie vooral bepaald door het aantal beschouwde kwetsbaarheidsklassen en de gekozen criteria.

Deze methode kan toegepast worden onder de vorm van een multi-criteria benadering volgens 3 hoofdonderdelen:

- De selectie van criteria

- Het inschatten van de effecten van de ingreep (en alternatieven) op elk criterium

- Het aggregeren van de beoordelingen op de afzonderlijke criteria, gebruik makend van gewichten die toegekend worden aan de criteria

De criteria moeten zeer nauwkeurig worden gekozen. In het Aesthetic Impact Model (Cats-Baril & Gibson, 1987) worden 2 groepen van criteria gebruikt. Een eerste groep heeft betrekking op de visuele kwaliteiten van de ingreep zelf (en alternatieven); een tweede groep op de inpasbaarheid van de ingreep in zijn ruimtelijke omgeving.


“Aesthetic Impact Model”

Als voorbeeld wordt een beknopte beschrijving gegeven van het zogenaamde Aesthetic Impact Model ontwikkeld door Cats-Baril & Gibson (1987). De criteria zijn geselecteerd door een panel van deskundigen. De criteria zijn getest op hun onafhankelijkheid. De criteria zijn ingedeeld in 2 grote groepen. Aan de hand van criteria van groep A wordt de kwaliteit van de ingreep zelf (en de alternatieven) beoordeeld. Aan de hand van groep B wordt de inpasbaarheid van de ingreep in zijn ruimtelijke omgeving beoordeeld.

Criteria van het “Aesthetic Impact Model” voor onderzoek van visuele kwetsbaarheid en inpasbaarheid van ingrepen in het landschap38

Groep A: Visuele invloed en kwaliteit Groep B: Verandering in de visuele omgevingskwaliteit

A1 Formele ontwerpeigenschappen, schaal en afmetingen

- Diversiteit in stijl

- Diversiteit in activiteiten

- Compositie

- Materialen

- Kleur

A2 Integriteit van ontwerp

- Leesbaarheid

- Eerlijkheid

- Authenticiteit

A3 Bijzondere kenmerken

- Fascinerend

- Symboliserend

- Enz …

A4 Zichtbaarheid in functie van de tijd

- Dag/nacht

- Seizoenen

A5 Culturele impact

- Omkeerbaarheid

- Zeldzaamheid

- Typiciteit

B1 Visuele inpasbaarheid

- Natuurlijk landschap/uitzichten

- Omgevende gebouwen

- Opeenvolging

- Schaal

- Omgevingskarakter

- Stedelijk karakter

- Kleur

B2 Inpasbaarheid t.o.v. andere perceptieve kenmerken

- Verblinding

- Geur

- Geluid

B3 Culturele en historische inpasbaarheid

- Innovatie

- Omkeerbaarheid

- Zeldzaamheid

- Typiciteit

- Continuïteit

Bepalen van veranderingen in de schaal van het landschap (open-/beslotenheid)

Omschrijving

Visuele openheid en schaalgrootte vormen kwaliteiten van het landschap. Ze bepalen mee de belevingswaarde van het landschap. Het beleid ten aanzien van landschappen stelt zich tot doel om verschillen in openheid van landschappen te behouden of te versterken.

Visuele openheid is een begrip dat aangeeft hoe ver waarnemers vanuit een bepaald waarnemingspunt in een bepaalde richting kunnen kijken. De variabelen die de openheid bepalen zijn:

38 Naar Cats-Baril&Gibson, Aesthetic Impact Model, 1987.


- Het standpunt van de waarnemer

- De grootte van de waarnemingshoek in het horizontale vlak

- De afstand van de waarnemer tot de zichtbelemmerende objecten

- De hoek waaronder de visuele grenzen worden waargenomen

De methode is vooral bruikbaar voor het bepalen van effecten op de openheid in gebieden met een grote openheid of een grote geslotenheid. Bij het aanbrengen van nieuwe landschapselementen (beplantingen, gebouwen), bijvoorbeeld in landbouwgebieden, kunnen alternatieven inzake aantal en situering (perifeer of centraal, verspreid of gegroepeerd, …) worden afgewogen in functie van bijvoorbeeld behoud en versterking van openheid of geslotenheid van het landschap.

Analyse

Zie bepalen systeemkenmerk “visuele openheid en schaalgrootte” (§7.5.1.2).

Effectbeoordeling

De veranderingen kunnen per alternatief worden gekwantificeerd door:

- Het aantal voorkomende openheidsklassen t.o.v. de referentiesituatie.

- De gemiddelde openheid t.o.v. de referentiesituatie.

- Het aantal en de grootte van de veranderingen t.o.v. de referentiesituatie.

- Het classificatiesysteem is gebiedsgebonden. De toetsing aan de subjectieve waarneming van een groep mensen en de waarnemingen per raster zijn relatief tijdrovend.

- De uitvoer bestaat uit een rasterkaart met classificatie van de visuele openheid voor de bestaande toestand en de bestudeerde alternatieven. De veranderingen in visuele openheid kunnen gekwantificeerd worden zoals eerder toegelicht.

Bepalen van de zichtbaarheid van ingrepen

Omschrijving

In deze methode wordt de visuele invloedssfeer van een ingreep bepaald.

Analyse

De methode onderscheidt de volgende stappen:

- Opmaken van een topografisch model van de objecten van de ingreep. De liggings- en hoogtekenmerken (X, Y, Z-coördinaten) van de ingrepen worden in een hoogtemodel van de omgeving ingebracht.

- Bepalen van de zichtbaarheidsdrempel. Dit is de afstand waarop men de ingreep nog maar net kan zien als gevolg van het meteorologisch zicht en het contrast van de ingreep (bijvoorbeeld een gebouw). Bij een gekozen waarde op de schaal van “contrast” en “metereologisch zicht” wordt de zichtbaarheidsdrempel bepaald door de eigen oppervlakte van het object van de ingreep.

- Bepalen van de visuele invloedssfeer. Binnen het gebied van de zichtbaarheidsdrempel (stap 2) worden de “visuele schaduwgebieden” bepaald. Dit zijn gebieden waarin de objecten van de ingreep aan het oog onttrokken worden door bestaande verticale objecten zoals beplantingen, gebouwen, reliëf.

De berekeningen kunnen op geautomatiseerde wijze gebeuren met behulp van GIS en DTM’s.

Een nadeel van deze methode is dat voor de berekeningen nauwkeurige gegevens nodig zijn van zowel de ingreep, als van gebouwen en vegetatie. Bij de verwerking wordt geen rekening gehouden met de transparantie van bijvoorbeeld vegetatieschermen. Ook kenmerken van het object zoals reflecties,


beweging (bijvoorbeeld windturbine), verlichting van gebouwen, worden in de methode niet in beschouwing genomen.

Effectbeoordeling

De gebieden in de omgeving van waaruit de objecten van de ingreep zichtbaar zijn, worden cartografisch weergegeven.

Beeldsimulaties

Omschrijving

Beeldsimulaties bestaan uit gegenereerde afbeeldingen van bestaande (referentiesituatie) of toekomstige (geplande toestand na ingreep) landschappelijke situaties. Door middel van de beeldsimulaties wordt het effect van een geplande ingreep gevisualiseerd. Ook kunnen elementen van de ingreep of verbeterende maatregelen aan het beeld toegevoegd worden of weggelaten.

De simulaties gebeuren door middel van fotografische of grafische technieken (2- of 3-dimensionale).

Analyse

De beschreven methode betreft in feite een presentatietechniek, geen landschapsanalyse. De vervaardigde beeldsimulaties kunnen evenwel in een belevingsonderzoek worden voorgelegd voor beoordeling van het effect van de ingreep.

De fotografische beeldsimulatie gebeurt in het algemeen als volgt:

- Opname van foto’s van het bestaande landschap waarin de ingreep zal gebeuren en eventueel digitale bewerking tot een panoramafoto.

- Een verfijnde CAD-tekening of model (2D aanzicht) van het object van de ingreep (bijvoorbeeld een gebouw) wordt via CAD geïmporteerd. Het model moet het object tonen vanuit dezelfde positie als deze van waaruit de foto werd genomen.

- Op basis van het nauwkeurig bepaald perspectief van de foto kan het computerbeeld van de geplande ingreep in het grafisch pakket worden bewerkt tot een realistische interpretatie van het geplande object wordt bekomen. Het beeld van het geplande object kan door middel van filters en licht- en schaduwtechnieken worden bewerkt, tot een realistisch beeld van de voorgenomen ingreep wordt bekomen, inbegrepen alle details inzake kleur en materiaalkenmerken. Een dergelijk beeld is vaak nauwelijks te onderscheiden van een “as built”-foto. In de montage kunnen eveneens realistische beeldelementen zoals geplande vegetatie en voertuigen worden toegevoegd. Indien een fotografisch beeld van een identiek aan het geplande object beschikbaar is, kan door digitale fotobewerking dit laatste beeld in de foto van het bestaande landschap worden gemonteerd.


-

3-dimensionele beeldsimulatie

Wordt vooral gebruikt indien een groot aantal gezichtspunten vanuit verschillend perspectief moet worden getoond. De basis is een DTM van de bestaande situatie van het landschap binnen de zichtbaarheidsdrempel van de geplande ingreep. De bestaande begroeiing, bebouwing en infrastructuren zijn in het DTM opgenomen. Een 3D-model van de geplande toestand wordt vanuit het CAD-ontwerp in het model ingebracht. Aangenomen wordt dat foto(montage)s en computermodellen overeenkomen met de latere werkelijkheid. Voor een groot deel is dit afhankelijk van de deskundigheid van de beeldbewerker, de apparatuur en de gedetailleerdheid van de toegeleverde en in de montage verwerkte informatie. Door de keuze van de waarnemingspunten en het weglaten van onderdelen van de voorgenomen ingreep kunnen foto(montage)s er beter of slechter uitzien dan de werkelijkheid. Controle op het werkelijkheidsgehalte is moeilijk en subjectief.

Figuur 8-2. 3-dimensionale beeldsimulatie

Geïntegreerde methode

Zogenaamde Visual Resource Management Systems (VRM) is een geïntegreerde methode om de visuele impact van ingrepen in het landschap te beoordelen en te milderen. In de Verenigde Staten worden dergelijke systemen toegepast om de visuele effecten van grootschalige ingrepen in bos- en natuurgebieden te voorspellen en te waarderen. De doelstellingen voor visueel landschapsbeheer worden ook vaak tesamen met andere sectorale doelstellingen in de ruimtelijke planningsprocessen (Resource Management Planning RMP) in beschouwing genomen.

De VRM doelstellingen i.v.m. visueel landschapsbeheer vallen uiteen in 4 klassen. Klasse 1 gaat uit van een integrale bescherming van het bestaande landschapskarakter, met uitzondering van natuurlijke ecologische veranderingen. Klasse 2 en 3 zetten het behoud van de bestaande landschapskenmerken voorop. De toegelaten wijzigingen in de landschapskenmerken zijn klein (klasse 2) tot matig (klasse 3). Ingrepen moeten de basiselementen inzake vorm, lijn, kleur en textuur die aanwezig zijn in het bestaande landschap herhalen. In klasse 4 gebieden zijn belangrijke wijzigingen in de landschapskenmerken toegelaten.

In VRM worden de verschillende stappen van het proces voor het beheren van visuele waarden in het landschap geïntegreerd:


- Identificeren van visuele waarden van landschappen

- Doelstellingen vooropzetten om deze visuele waarden te beheren

- Voorspellen van effecten van ingrepen. Hierbij worden de elementen (vorm, lijn, kleur, textuur, …) en kenmerken van de ingreep en van het landschap geëvalueerd en vergeleken teneinde de onderdelen te identificeren die niet met elkaar in harmonie zijn, het zogenaamde “Contrast rating system”

- Zoeken van verbeterende maatregelen om ze met elkaar te harmoniëren

Verschillende methoden zoals zichtbaarheidsanalysen, beeldsimulaties, belevingsonderzoeken, ed. worden met elkaar gekoppeld.

Veranderingen in lichtemissie en lichtinval

Omschrijving

Bepaalde ingrepen kunnen leiden tot een toename van kunstmatige verlichting, zoals bijvoorbeeld gebouwen, verkeerswegen, serrecomplexen, … Dit kan vooral ’s nachts leiden tot lichthinder onder vorm van een verstoring van de gaafheid van een landschap, de harmonie en de identiteit. Verlichting van nieuw toegevoegde landschapselementen kan er immers toe leiden dat de kenmerken van negatieve beelddragers in het landschap (disharmonie van schaal, kleur, ritme, …) nog worden geaccentueerd.

Analyse

De effecten kunnen kwalitatief worden beschreven of door middel van visuele simulatietechnieken.

Landschapswaardering en belevingswaarde

Landschapswaardering of -beleving vormt het sluitstuk van het landschappelijk onderzoek. In tegenstelling tot de andere onderzoeksmethodes laat dit type onderzoek zien hoe burgers/experten in een specifiek gebied de kwaliteit van hun leefomgeving beleven; welke waarde zij toekennen aan hun fysieke leefomgeving en hun leefmilieu. De essentie van belevingswaardeonderzoek is dat er uiteindelijk een beoordelingskader kan worden opgesteld om plan- of beleidsalternatieven op rationele wijze, zoveel als mogelijk op basis van objectieve data te toetsen. Het beoordelingskader bestaat dus idealiter uit beoordelingscriteria waaraan meetbare variabelen (indicatoren) kunnen worden verbonden. Het specifieke aan deze benadering is dat niet experten, maar de burgers zelf het beoordelingskader leveren.

Hierin schuilt meteen het probleem voor de toepassing van belevingswaardeonderzoek binnen een MER. Het betreft immers vaak grootschalige en langdurige onderzoeken die zelden passen binnen de trajecten die voor een MER worden uitgetekend. Een belevingswaardeonderzoek is best ook niet gericht op één deelaspect van de belevingswaarde (bijvoorbeeld landschap). Gezien de receptor is het zinvol het belevingswaardeonderzoek in te brengen in de discipline Mens.

In de loop der jaren zijn een groot aantal onderzoeksmethoden ontwikkeld die niet specifiek gericht zijn op de waardering van landschappen, maar daarvoor wel kunnen worden ingezet. Drie grote groepen kunnen worden onderscheiden:

- beoordelingsmethodes

- attitudeonderzoek

- onderzoek naar persoon – omgevingsinteracties

Beoordelingsmethodes

De basisvorm van een beoordelingsmethode is onderzoek waarbij één type van personen (bijvoorbeeld mensen met een goed reukvermogen) één type van objecten (bijvoorbeeld buisjes met verschillende geurstoffen) vanuit één door de onderzoeker aangeduide waarde beoordeelt (bijvoorbeeld naar de mate waarin de geur aangenaam of onaangenaam is), waaruit de onderzoeker afleidt welke kenmerken van de objecten tot een hogere / lagere waardering leiden. Deze basisvorm is op allerlei objecten (landschappen, woonsituaties, e.d.) en waarden (schoonheid, plezier, veiligheid, e.d.) toe te passen, waarbij de beoordelaars soms deskundigen zijn, en soms


willekeurige personen. Een andere variant is dat aan de personen soms om een totaaloordeel wordt gevraagd, en soms om een samengesteld oordeel met bijvoorbeeld een checklist als hulpmiddel.

Typerend voor het werken met beoordelingsmethoden is dat de onderzoeker een grote mate van controle heeft over alle aspecten van het onderzoek. Het is ook de deskundigheid van de onderzoeker die bepalend is voor een zodanige uitwerking van de methode dat de resultaten reproduceerbaar en valide zijn. Op basis van cumulerende kennis over de kenmerken van objecten die invloed hebben op de waardering kan de onderzoeker het onderscheidingsvermogen van de methode verbeteren, zodat de resultaten fijnere gradaties van waardering laten zien. Naarmate meer bekend is over kenmerken die tot een hogere waardering leiden, kunnen voorts voorspellingen worden gedaan of simulaties worden uitgevoerd die inzicht geven in de waardering van nieuwe objecten, zoals onderdelen van plannen die nog niet zijn uitgevoerd.

De kennis die beoordelingsmethoden opleveren, kan direct van nut zijn voor de ontwerpfase van een plan of project. Voor het uitvoeren van simulaties kan bijvoorbeeld worden gewerkt met montagefoto’s (“artist’s impressions”, video’s, e.d.), die zichtbaar maken hoe een gebied er na de uitvoering van een plan zou komen uit te zien. Het werken met visuele hulpmiddelen vereist wel een zorgvuldige voorbereiding, waarbij goed moet worden gelet op zaken als een gelijkmatige kwaliteit van verschillende afbeeldingen en vooral op een zo natuurgetrouw mogelijke weergave van de essentiële kenmerken. Dit laatste kan immers diverse valkuilen opleveren. Wanneer bijvoorbeeld het esthetisch effect van een windturbine in een landschap zou worden beoordeeld op basis van foto’s, wordt voorbijgegaan aan het feit dat de windturbine in werkelijkheid draait, wat een heel andere visuele prikkel geeft dan de foto laat zien.

Andere beoordelingsmethoden betreffen meer dan één waarde. Voorts zijn er beoordelingsmethoden die gericht zijn op het uitsplitsen van waarden of juist op het samenvoegen van waarden. Tot slot zijn er dus beoordelingsmethoden waarbij de onderzoeker objecten samenstelt met verschillende niveaus van toegekende waarden, zoals beschrijvingen van woningen met gespecificeerde combinaties van prijs, hoeveelheid woonruimte en omgevingskwaliteit. Doordat de combinaties strategisch zijn gekozen en de personen wordt gevraagd een voorkeur voor één van de objecten aan te geven, worden zij gedwongen om de verschillende niveaus van de toegekende waarden tegen elkaar af te wegen. Hieruit leidt de onderzoeker af welke gewichten de niveaus van de toegekende waarden ten opzichte van elkaar krijgen (hoeveel woonruimte de personen zouden willen inwisselen om de omgevingskwaliteit in een bepaalde mate te verbeteren).

Voor beoordelingmethoden bestaat vaak geen alternatief. De hieronder genoemde methoden vormen in feite de enige manier om systematisch inzicht te krijgen in de esthetische kwaliteit van een gepland landschap. Deze methoden zijn in principe goed bruikbaar in de ontwerpfase van een plan. De resultaten zijn sociaal-cultureel gezien relevant wanneer de betrokkenen belang hechten aan de esthetische kwaliteit van hun omgeving, omdat een ‘mooi’ ontwerp congruent is met hun waarden. Een voorwaarde is dat de objecten niet te complex mogen zijn; elk object moet in een paar woorden of met een enkele afbeelding zijn aan te duiden. Foto’s van landschappen kunnen mensen vergelijkenderwijs beoordelen, maar geen complete plan- of projectalternatieven of scenario’s.

Een belangrijk aandachtspunt in algemene zin is de vraag in hoeverre de beoordelaars representatief zijn voor andere groepen. Dit zal steeds weer opnieuw moeten worden bekeken. Een tweede belangrijk punt is de vraag of de te beoordelen objecten voldoende natuurgetrouw worden weergegeven (bijvoorbeeld wanneer wordt gewerkt met fotomateriaal). Bij alle beoordelingsmethoden wordt in feite een kunstmatige keuzesituatie gecreëerd en vooral bij simulaties bestaat de kans dat de werkelijke ruimtelijke situatie anders is dan was verwacht.

Attitudeonderzoek

Attitudeonderzoek biedt veel mogelijkheden om te bepalen hoe mensen hun omgeving beleven en begrijpen. Een van die mogelijkheden is dat de betrokkenen volledig vrij worden gelaten om te vertellen of desnoods te tekenen of te laten zien wat voor hen waardevol is in de omgeving. Een andere mogelijkheid is dat de onderzoeker gericht vraagt naar hun bekendheid met, en hun waardering voor een bepaald omgevingsobject. In hoeverre achten bijvoorbeeld Antwerpenaars het waarschijnlijk dat er palingen zwemmen in de Schelde en in welke mate zou het hen voldoening geven als dat zo is? Hoewel de betrokkenen bij het beantwoorden van de open vraag wellicht niet spontaan aan de palingen in de Schelde hadden gedacht, kan bij een gerichte vraag blijken of ze hier weet van hebben en of ze er positief tegenover staan.

De keuze die een onderzoeker heeft om meer open of meer gerichte, eventueel locatiespecifieke vragen te stellen, is een belangrijk kenmerk van het attitudeonderzoek. Door de vele mogelijkheden is het voor een onderzoeker essentieel om zich af te vragen welke vorm van onderzoek in de gegeven context zinvolle informatie kan opleveren. Een open vraagstelling kan resulteren in een grote hoeveelheid beschrijvingen van de omgeving, waar de onderzoeker uiteindelijk weinig mee doet omdat ze geen relatie met het ruimtelijk plan hebben. Een gerichte vraag kan een vraag naar de bekende weg inhouden, waarop alle betrokkenen dan weer hetzelfde antwoord geven. Naar zijn aard is attitudeonderzoek bedoeld om relevante attitudeverschillen tussen de betrokkenen zichtbaar te maken en te verhelderen. Als mag worden aangenomen dat die er in de gegeven context niet zijn, heeft het onderzoek geen toegevoegde waarde.


Een logische eerste stap is dat wordt begonnen met een inventariserend onderzoek naar omgevingsobjecten waarover attitudes zouden kunnen bestaan. Dit kan door individuele gesprekken met een klein aantal betrokkenen die hetzij willekeurig worden gekozen (aselecte steekproef), hetzij doelbewust worden geselecteerd om verschillende gezichtspunten in het onderzoek te betrekken.

Onderzoek naar persoon – omgevingsinteracties

Het laatste type onderzoek dat we hier bespreken is in principe veelomvattend. Het betreft onderzoek naar de (te verwachten) effecten van een plan of project op de wisselwerking tussen de betrokkenen en de omgeving met het oog op hun welbevinden gedurende de diverse fasen vóór, tijdens en na de uitvoering van het plan of project. Behalve veelomvattend is dit type onderzoek ook gecompliceerd.

Het begrip wisselwerking houdt in dat er zowel aan de kant van de persoon als aan de kant van de omgeving in een bepaald tijdsbestek veranderingen kunnen optreden, waarbij oorzaak en gevolg soms nauw verweven zijn. De persoon kan zich bijvoorbeeld met bepaalde verwachtingen in een gebied hebben gevestigd; wanneer die verwachtingen niet uitkomen kan hij of zij sommige dingen proberen te beïnvloeden en andere dingen proberen te accepteren, of naar mogelijkheden zoeken om zijn of haar welbevinden te vergroten door het gebied te verlaten.

In hoeverre dit type onderzoek zinvol is om inzicht te krijgen in de baten van een plan of project, hangt af van de mate waarin dat plan de omgeving kan beïnvloeden. Bij ingrijpende plannen, waarbij waarden als veiligheid en gezondheid in het geding komen, is een relatie met het welbevinden van de betrokkenen een relevant aandachtspunt. Zou het gaan om ingrepen die bijvoorbeeld louter de ecologische kwaliteit van de omgeving veranderen, dan valt niet te verwachten dat dit als zodanig een aantoonbare invloed heeft op het welbevinden van de mensen. In die gevallen kan attitudeonderzoek volstaan.

Onderzoek naar de wisselwerking tussen persoon en omgeving vergt in principe een langetermijnperspectief, maar longitudinaal onderzoek is niet eenvoudig te realiseren zodat in de praktijk nogal eens met sterke vereenvoudigingen wordt volstaan. Net als bij het attitudeonderzoek geldt dat representativiteit niet te garanderen is.

8.5 Holistische visie

Holistische benadering van het landschap

In een holistische benadering wordt het landschap beschouwd als een complex geheel dat meer is dan de som van de samenstellende delen. Meer in het bijzonder wordt het landschap in deze benadering opgevat als de zichtbare en onzichtbare ruimtelijke structuur die het resultaat is van de onderlinge samenhang en wisselwerking tussen diverse landschapsvormende bouwstenen. Aan de ruimtelijke structuur kunnen verschillende kwaliteiten worden toegekend:

- Geomorfologische en ecologische kwaliteiten;

- Visueel-ruimtelijke kwaliteiten;

- Cultuurhistorische kwaliteiten van landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie.

Het landschap wordt hierbij beschouwd als een samenhangend geheel van abiotische, biotische en antropogene bouwstenen en structuren waartussen talrijke horizontale en verticale relaties bestaan.

In het kader van wetenschappelijk landschapsonderzoek waarin de complexe opbouw van landschappen wordt onderzocht, is een dergelijke holistische benadering aangewezen. De individuele landschappelijke elementen en structuren kunnen immers slechts ten volle begrepen worden door hun plaats in het geheel.

Holisme in de milieueffectbeoordeling

In de voorgaande hoofdstukken van dit richtlijnenboek werd een strikt onderscheid gemaakt tussen de drie aspecten: landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie. Een dergelijke benadering lijkt contradictorisch met de hierboven genoemde holistische benadering van het landschap.

Ook in hoofdstuk 2 van het richtlijnenboek werd er reeds op gewezen dat het gebruik van deze driedeling niet betekent dat de 3 aspecten los van elkaar staan.


In het kader van milieueffectbeoordeling is de gehanteerde driedeling landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie in eerste instantie de meest aanwezen benaderingswijze om milieueffecten te beschrijven. Alleen op die manier blijft de beoordeling overzichtelijk en kan vermeden worden dat tal van dubbeltellingen over het optreden van milieueffecten in de rapportering sluipen. Om die reden is de gehanteerde drieleding in het kader van milieueffectrapporteringen ook in andere Europese landen algemeen gangbaar.

Evenzo is het echter van belang om in het kader van de effectbeoordeling ook een “holistische” reflex aan de dag te leggen, zowel “intradisciplinair” als “interdisciplinair” beschouwd.

Enerzijds bestaan er “intradisciplinair” tussen de 3 deelaspecten van het landschap tal van samenhangen. Zo hebben cultuurhistorische ensembles vaak ook een archeologische samenhang of bestaat er bijvoorbeeld samenhang tussen geomorfologie en archeologisch potentieel voor prehistorische nederzettingen. Of als gevolg van de interactie tussen stad en platteland is er zeer dikwijls ook een samenhang tussen de cultuurhistorie van de stedelijke context en de plattelandscontext. En in een stedelijke context vertonen sites met bouwkundige erfgoedwaarden vaak ook samenhang met archeologische waarden in de ondergrond van dezelfde site.

Anderzijds bestaan er “interdisciplinair” ook tal van horizontale en verticale relaties. Zo zijn processen van het abiotisch systeem (discipline bodem, water, lucht), het biotisch systeem (discipline fauna en flora) en het antropogeen systeem (discipline mens) enerzijds vaak stroomopwaarts of stroomafwaarts gerelateerd aan processen inzake landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie. Milieueffecten op het abiotisch of biotisch systeem of inzake bodemgebruik kunnen mogelijk een uitwerking hebben op landschappelijke, bouwkundige en/of archeologische erfgoedwaarden. En indirecte of directe effecten op landschappelijke, bouwkundige en/of archeologische erfgoedwaarden kunnen op hun beurt milieueffecten hebben op het abiotisch, biotisch of antropogeen systeem. We verwijzen in dit verband naar de onderdelen in Hoofdstuk 8 die handelen over de “indirecte effecten” op de aspecten van landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie. Deze onderdelen beschrijven de interdisciplinaire relaties die een uitwerking hebben op onderdelen van het landschap.

8.6 Significantiekader voor effectbeoordeling

Meestal wordt bij de beoordeling van een effect rekening gehouden met de ernst en omvang van een effect (omvang of ruimtelijke schaal van de verandering) enerzijds en de kwetsbaarheid van de receptor anderzijds. We verwijzen hiervoor naar Hoofdstuk 6 van het Richtlijnenboek Milieueffectrapportage, Algemene methodologische en procedurele aspecten, 2015.

De kwetsbaarheid van de receptor kan bijvoorbeeld gemeten worden op basis van de “waarde” (waardering) van het betrokken landschapsonderdeel dat door de ingreep beïnvloed wordt. Deze waardering is onderdeel van de beschrijving van de referentiesituatie. Met betrekking tot Onroerend Erfgoed zijn de waarderingscriteria opgenomen in het Onroerenderfgoeddecreet (zie § 7.4.4). Archeologische waarden zijn in het algemeen niet met zekerheid gekend. Waar mogelijk wordt rekening gehouden met het “archeologische potentieel” van het betrokken studiegebied.

= = X

Aan de hand van de voornoemde criteria kan het onderstaande significantiekader worden gehanteerd (zie ook: Richtlijnenboek m.e.r.: algemene methodologische en procedurele aspecten, oktober 2015).

Significantie van het effect

Ernst en omvang effecten

(mate van verbetering of aantasting)

Kwetsbaarheid van de receptor

(waardering)


Tabel 8-2. Significantiekader voor effectbeoordeling

Waarde/Kwaliteit van het landschap

Schaal/Omvang van de impact

Score39 Globaal milieueffect

Hoog

Hoog

Matig

Groot

Matig

Groot

-3 Aanzienlijk negatief

Hoog

Matig

Laag

Klein

Matig

Groot

-2 Negatief

Matig

Laag

Klein

Matig

-1 Beperkt negatief

Laag Klein 0 Verwaarloosbaar of geen effect

Verder kunnen waar nodig nog criteria als ‘duur van de impact’ (bijvoorbeeld voor landschappelijke effecten tijdens de aanlegwerkzaamheden) en ‘waarschijnlijkheid van voorkomen’ (bijvoorbeeld gebruik van een reserveparking, uitsluitend tijdens piekomstandigheden) in het significantiekader worden betrokken.

Voorbeelden van significantiecriteria voor het bepalen van categorieën van landschapskwaliteit en schaal van verandering worden gegeven in onderstaande tekstkaders en tabellen. De toepasbaarheid van deze criteria is gebaseerd op de subjectieve beoordeling van de landschapsdeskundige.

Het is van belang om bij een effectbeoordeling alle wijzigingen op alle landschapselementen van het landschap te identificeren, in het bijzonder deze landschapselementen die bepalend zijn voor de uitzonderlijke universele waarden van het landschap. Verder is het belangrijk om de schaal en de ernst van de specifieke veranderingen of impacten op de landschapselementen te identificeren. De combinatie van beide aspecten bepaalt de significantie van de impact.

In het proces van scoping moet in het bijzonder aandacht besteed worden aan de directe effecten. Directe effecten die vermeden worden door belangrijke fysische landschapsonderdelen “op de limiet” te ontwijken, kunnen net zo negatief zijn voor een element, een patroon, een ensemble, een omgeving, een plaats, … als een volledige inname van deze landschapsonderdelen.

Directe effecten die resulteren in een fysisch verlies zijn meestal permanent en irreversibel. De schaal en grootte van deze effecten zijn afhankelijk van de afmetingen en verhoudingen van het betrokken attribuut en de mate waarin belangrijke kenmerken of relaties met de uitzonderlijke universele waarden van het landschap worden beïnvloed.

Indirecte effecten treden op als secundair gevolg van de realisatie of de exploitatie van het plan of project en kunnen leiden tot een fysisch verlies of veranderingen van landschapsaspecten in de omgeving, buiten de eigenlijke footprint van het plan of project.

Ook gefaciliteerde effecten moeten in beschouwing worden genomen, bijvoorbeeld acties, eventueel door derden, die mogelijk gemaakt worden of gefaciliteerd worden door de geplande ontwikkeling.

De schaal en omvang van de effecten of wijzigingen moeten beoordeeld worden, inclusief hun directe en indirecte effecten, hun tijdelijk of permanent karakter, omkeerbaar of irreversiebel.

39 De scores mogen niet gesommeerd worden over verschillende effecten.


De significantie van het effect of de wijziging van het landschapsonderdeel is afhankelijk van de kwaliteit/waarde van het attribuut enerzijds en de schaal en omvang van de effecten anderzijds.

Voorbeeld van significantiekader

Hierna wordt op basis van het bovenstaande beoordelingskader een voorbeeld van een significantiekader uitgewerkt voor het aspect cultuurhistorisch landschap. Het beoordelingskader heeft een enigzins generiek karakter omdat alle mogelijke effecten erin worden afgedekt en de criteria vooralsnog niet kunnen gerelateerd worden aan concrete plan- en projectingrepen.

Voor de overige landschapsaspecten kan een gelijkaardig beoordelingskader worden opgesteld.

8.6.1.1 Beoordelingskader voor kwetsbaarheid (kwaliteit) van het cultuurhistorisch landschap

In onderstaande tabel wordt een voorbeeld uitgewerkt van een beoordelingskader voor de kwetsbaarheid (kwaliteit) van cultuurhistorische landschappen.

Opmerking: dergelijke kwaliteitsbeoordeling is in principe onderdeel van de beschrijving van de referentiesituatie. In functie van het verduidelijken van de globale methodiek voor significantiebepaling van milieueffecten wordt dit beoordelingskader tesamen met het beoordelingskader voor het bepalen van de ernst en omvang van de effecten toegelicht.

Tabel 8-3. Beoordelingskader voor kwetsbaarheid (kwaliteit) van het cultuurhistorisch landschap

Categorie Criteria

Hoge kwaliteit - Goed bewaarde karakteristieke historische landschappen, die een aanzienlijke samenhang, oriëntatie in de tijd of andere kritieke factoren bezitten

- Landschappen met een bijzondere onderscheidende identiteit en gevoelig voor relatief kleine veranderingen (van het voorgestelde type)

- Landschappen met erkende internationale betekenis (werelderfgoed en op nominatietraject voor Werelderfgoed geplaatst erfgoed) of met individuele attributen met uitzonderlijke erfgoedwaarde (werelderfgoed)

- Regionaal “als zeer waardevol aangeduide” historische landschappen: bijvoorbeeld beschermd cultuurhistorisch landschap, in inventaris landschapsatlas vastgestelde ankerplaatsen, erfgoedlandschap, …

- Gaaf, zeer kenmerkende/streekeigen landschappen, bijzonder landschap

Matige kwaliteit - Matig goed bewaarde karakteristieke historische landschappen die een matige interne samenhang, oriëntatie in de tijd of andere kritieke factoren bezitten

- Landschappen met relatief matig waardevolle landschapskenmerken, relatief ongevoelig voor veranderingen (van het voorgestelde type)

- Regionaal “als waardevol aangeduide” historische landschappen: bijvoorbeeld in inventaris landschapsatlas vastgestelde relictzones

- Beperkt aangetast, kenmerkende/streekeigen landschappen, met niettegenstaande redelijk bijzondere historische attributen of deelgebieden

Lage kwaliteit - Landschappen met weinig of geen significant historisch belang

- Relatief onbelangrijke landschappen met weinig waardevolle landschapscomponenten, potentieel ongevoelig voor substantiële veranderingen (van het voorgestelde type)

- Historische landschappen met beperkte waarde als gevolg van slechte toestandsbewaring, structurele aantasting en/of een zwak behoud van contextuele associaties


8.6.1.2 Beoordelingskader voor ernst en omvang van effecten op het cultuurhistorisch landschap

Tabel 8-4. Ernst en omvang van de effecten op het cultuurhistorisch landschap

Vernietiging / Versterking

- Veranderingen van historisch-geografische patronen, elementen en ensembles naar:

inhoudelijke kwaliteit (zeldzaamheid, informatiewaarde, representativiteit)

fysieke kwaliteit (gaafheid, conservering)

belevingskwaliteit (herkenbaarheid, herinneringswaarde)

- Intensieve wijziging van alle of een groot aandeel van de (historische) landschapselementen, percelen of componenten op een beperkte oppervlakte (of merkbare wijziging over een grote oppervlakte) veroorzaakt een sterke afname/versterking van de inhoudelijke, fysieke en belevingskwaliteit van het landschap.

Groot

- Wijziging van talrijke wezenlijke historische landschapselementen, percelen of componenten veroorzaakt een matig belangrijke afname/versterking van de inhoudelijke, fysieke en belevingskwaliteit van het landschap.

Matig

- Zeer kleine wijzigingen (afname/versterking) van wezenlijke historische landschapselementen, percelen of componenten. De veranderingen liggen binnen de adsorptiemogelijkheden van het landschap, zonder dat de identiteit of de duurzaamheid van het landschap relevant wijzigt.

Klein

- Geen wijzigingen aan landschapselementen, percelen en componenten.

Geen

Doorsnijding / Ontsnippering

- Verandering van historisch-geografische patronen / ensembles naar:

inhoudelijke kwaliteit (samenhangendheid/ ensemblewaarde)

- Omvang, plaats en wijze van doorsnijding/ontsnippering t.o.v. de samenhangende elementen en patronen veroorzaakt een grote verandering in de samenhangendheid/ensemblewaarde. De waarde van het grotere geheel wordt in sterke mate aangetast/verbeterd.

Groot

- Omvang, plaats en wijze van doorsnijding/ontsnippering t.o.v. de samenhangende elementen en patronen veroorzaakt een matig belangrijke verandering in de samenhangendheid/ensemblewaarde. De waarde van het grotere geheel wordt matig aangetast/verbeterd.

Matig

- Omvang, plaats en wijze van doorsnijding/ontsnippering t.o.v. de samenhangende elementen en patronen is perifeer en/of weinig relevant voor de inhoudelijk belangrijke elementen en patronen van het landschap.

Klein

- Geen wijzigingen aan patronen/ensembles. Geen

Verstoring/ ‘Ontstoring'

- Verandering van historisch-geografische patronen, elementen en ensembles naar:

belevingskwaliteit (herkenbaarheid, diversiteit, herinneringswaarde)

- Fundamentele veranderingen in het bodemgebruik met een volledige verandering of verlies van de belevingskwaliteit van het historische landschapskarakter (herkenbaarheid, diversiteit, herinneringswaarde) van de landschapseenheid en verlies van de uitzonderlijke universele waarde van het landschap tot gevolg.

- Extreme visuele effecten/hinder. - Sterke verandering in het geluidsniveau of de

geluidskwaliteit.

Groot

- Kleine veranderingen in het bodemgebruik met een matige verandering of verlies van de belevingskwaliteit van het historische landschapskarakter (herkenbaarheid, diversiteit, herinneringswaarde) van de landschapseenheid en beperkt verlies van de uitzonderlijke universele waarde van het landschap tot gevolg.

- Geringe visuele veranderingen/hinder van/op een beperkt aantal wezenlijke historische landschapselementen.

- Beperkte veranderingen in het geluidsniveau of de geluidskwaliteit.

Matig

- Zeer beperkte bodemgebruikswijzigingen met een zeer kleine verandering of verlies van de belevingskwaliteit van het historische landschapskarakter (herkenbaarheid, diversiteit, herinneringswaarde) van de landschapseenheid en

Klein


zeer beperkt verlies van de uitzonderlijke universele waarde van het landschap tot gevolg.

- Quasi niet zichtbare visuele veranderingen/hinder van/op een beperkt aantal wezenlijke historische landschapselementen.

- Zeer geringe veranderingen in het geluidsniveau of de geluidskwaliteit.

- Geen veranderingen van de beleefde kwaliteit. Geen

Verdroging / Vernatting (indirect via bodemsysteem)

- Verandering van historisch-geografische elementen, patronen, ensembles naar:

fysieke kwaliteit (gaafheid, conservering)

- Intensieve verandering van de authenticiteit en/of intacte bewaringstoestand van alle of een groot aandeel van wezenlijke historische landschapselementen, patronen, ensembles op een beperkte oppervlakte (of merkbare wijziging over een grote oppervlakte).

Groot

- Matig belangrijke verandering van de authenticiteit en/of intacte bewaringstoestand van talrijke wezenlijke historische landschapselementen, patronen, ensembles op een beperkte oppervlakte.

Matig

- Zeer kleine verandering van de authenticiteit en/of intacte bewaringstoestand van talrijke wezenlijke historische landschapselementen, patronen, ensembles. De veranderingen liggen binnen de adsorptiemogelijkheden van het landschap, zonder dat identiteit of duurzaamheid van het landschap relevant wijzigt.

Klein

- Geen wijzigingen van fysieke kwaliteit. Geen


9. GEGEVENSUITWISSELING MET ANDERE DISCIPLINES Indien we de figuur met de landschapsfactoren van Zonneveld confronteren met de verschillende m.e.r.-disciplines zien we dat de meeste landschapsfactoren reeds aan bod komen bij een andere discipline. Meer in het bijzonder gaat het over bodem en water, fauna en flora, mens en lucht. Voor deze laatste discipline dient volgende kanttekening te worden gemaakt: de invloed op het klimaat is in het geval van een MER wellicht steeds verwaarloosbaar, zeker als het gaat om de impact van dit klimaat op het landschap.

Figuur 9-1. Landschapsfactoren (naar Zonneveld), in relatie tot MER-disciplines (1985)

Bodem

- Voor geotechnische berekeningen inzake een mogelijk optredende zetting of compactie zullen noodzakelijke gegevens over de lithostratigrafie of lithologie van de discipline bodem gebruikt worden;

- Voor het beschrijven van de mate van intactheid van de landschappelijke context, ten behoeve van het bepalen van de ensemblewaarde, kan mede gebruik gemaakt worden van gegevens van de discipline bodem;

- Voor het beschrijven van de archeologische potentie kan mede gebruik gemaakt worden van gegevens van de discipline bodem (cfr. 7.4.3);

- Voor het beschrijven van de relaties tussen het bodemsysteem en de biotische en antropogene structuur kan mede gebruik gemaakt worden van gegevens van de discipline bodem. Informatie over geomorfologische waarden wordt mede aangereikt door de discipline bodem.

Water

- Voor geotechnische berekeningen inzake een mogelijk optredende zetting of compactie kunnen gegevens over de (schommelingen in de) grondwaterstand van de discipline water gebruikt worden. Deze zijn zowel relevant voor bouwkundig erfgoed als archeologie;

- Voor een analyse van de aantasting van de organische component in een archeologische site zal noodzakelijk informatie over de (schommelingen in de) grondwaterstand van de discipline water gebruikt worden;


- Grondwaterstandsverlagingen en -verhogingen (discipline water) kunnen een invloed hebben op de bewaringstoestand van landschappelijk, bouwkundig en archeologisch erfgoed;

- Voor het beschrijven van de relaties tussen het watersysteem (gronden oppervlaktewater) en de biotische en antropogene structuur kan mede gebruik gemaakt worden van gegevens van de discipline water;

- Veranderingen in het oppervlaktewatersysteem (structuurwijzigingen) (discipline water) zijn van invloed op de geomorfologische processen in en de visuele verschijningsvorm van het landschap;

- Veranderingen in het vegetatiesysteem als gevolg van grondwatersysteemwijzigingen (discipline water en Fauna en Flora) zijn van invloed op de visuele verschijningsvorm van het landschap.

Geluid en trillingen

- Gegevens over potentiële trillingshinder, onder vorm van (voorspelde) trillingsniveaus, kan relevant zijn in geval er kwetsbare monumenten aanwezig zijn;

- Gegevens over potentiële verhogingen van de geluidsemissies zijn noodzakelijk voor het voorspellen van veranderingen in de perceptieve landschapskenmerken.

Lucht

- De gegevens in verband met lucht (in het bijzondere verzurende depositie en roet) zijn van belang voor het inschatten van het effect op de verwering van materialen.

Biodiversiteit

- De evolutie van Fauna en Flora (de biotische component) is van groot belang om de toekomstige evolutie van het landschap in te schatten. Zo kunnen oude cultuurtechnieken bepaalde vegetatietypes (en diersoorten) in stand houden. Er zijn patronen en processen die alleen optreden dankzij een bepaalde ruimtelijke rangschikking van ecosystemen. Denken we hierbij aan soortenrijkdom in functie van oppervlakte en rand-oppervlakteverhoudingen, uitwisseling van biota, hydrologische stroming en transport van stoffen;

- De landschapsecologie richt zich op de studie van de samenhang tussen de abiotische en biotische processen op landschapsniveau. De input voor de effectbeoordeling op landschapsecologisch niveau wordt bekomen uit de discipline Fauna en Flora. De mate van variatie, de mate van samenhang en een goede milieukwaliteit als algemene bestaansvoorwaarde voor ecologische kwaliteit worden als criteria voor de effectbeoordeling binnen de discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie gebruikt.

Mens

De relatie met ‘mens’ is tweeledig:

- De impact van de mens op het landschap behoort tot de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’. Gegevens uit ‘mens-ruimtelijke aspecten’ i.v.m. de bestaande ruimtelijke structuur (functies) zijn noodzakelijk voor de studie van de visueel-ruimtelijke aspecten. Gegevens over ruimtelijke bestemmingen en evoluties zijn een uitgangspunt voor de toekomstige landschappelijke evolutie van een gebied en de te verwachten evoluties inzake waardevolle landschappen en monumenten. Gegevens over de ruimtelijke structuur en het bodemgebruik zijn bepalend voor de antropogene landschapselementen en structuren die binnen de discipline landschap in relatie tot de biotische en abiotische structuur worden geanalyseerd. De antropene veranderingen kunnen effecten teweegbrengen op de biotische en abiotische elementen;

- De impact van het landschap op mens behoort tot de discipline ‘Mens’. De effectgroep ‘wijziging van belevingskwaliteiten’ hoort bijgevolg bij de discipline ‘Mens’. Het verschuiven van de bespreking van de effecten betekent geenszins dat een deskundige ‘Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie’ niet kan betrokken worden bij de opmaak van het hoofdstuk ‘Mens’.


10. EINDBEOORDELING Het maken van een eindbeoordeling voor de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ is geenszins een sinecure. Zoals eerder aangegeven, is het in de meeste gevallen wel mogelijk om de effecten die optreden te beschrijven en te begroten. Het beoordelen (waarderen) gebeurt echter meestal op basis van de expertkennis van de betrokken expert. Hierdoor is het optellen van effecten onmogelijk en is ook het geven van een eindbeoordeling niet eenvoudig.

Om binnen de discipline meerdere alternatieven op basis van hun effecten overzichtelijk te kunnen vergelijken, is het soms aangewezen een specifieke afwegings- of vergelijkingsmethode toe te passen. Gekende en veel toegepaste vergelijkingsmethoden zijn (al dan niet bewerkte) overzichtstabellen, grafische presentaties en argumentatieve beoordeling. Daarnaast kan multicriteria-analyse (MCA) als een vergelijkingsmethode ingezet worden wanneer veel alternatieven volgens veel verschillende beoordelingscriteria moeten vergeleken worden. Hierbij wordt door middel van gewichtentoekenning aan kwantitatieve en kwalitatieve beoordelingscriteria en toepassing van specifieke rekenregels tot een overzichtelijke rangschikking van alternatieven gekomen. De praktijkervaring leert echter dat deze methode, indien ze niet voldoende toegankelijk (navolgbaar), eenvoudig en expliciet gemotiveerd opgezet wordt, eerder contraproductief werkt (black box gevoel) en niet steeds leidt tot een beter aanvaarde conclusie (rangschikking van de alternatieven). Vooral de wijze waarop de gewichten aan de verschillende effectgroepen (of effecten) worden toegekend, is vaak voor discussie vatbaar. Bijvoorbeeld: alternatief A is positief voor archeologie en negatief voor het cultuurlandschap en alternatief B precies andersom. Opgeteld tot één totaalscore ‘cultuurhistorie’ lijkt het dan alsof beide alternatieven neutraal scoren. Dat is een vertekening van de werkelijkheid.

Om die redenen wordt aanbevolen om MCA in het kader van een MER te vermijden en gebruik te maken van de andere genoemde, meer eenvoudige vergelijkingsmethodes.

Daarnaast dient men de nodige aandacht te besteden aan de effecten die milderende maatregelen uit andere disciplines kunnen hebben op Landschap, Bouwkundig Erfgoed of Archeologie. De voorgestelde maatregelen (zoals het ondergronds brengen van infrastructuur, de bouw van geluidswallen, het voorzien van natuurcompensatie,…) hebben vaak een aanzienlijke landschappelijke impact. Vaak zijn deze maatregelen erop gericht om de impact naar de receptoren ‘mens’ en ‘fauna en flora’ te verminderen. De impact op ‘landschap’ als derde receptordiscipline is een belangrijk aandachtspunt.


11. BESCHRIJVING VAN DE MILDERENDE MAATREGELEN Milderende maatregelen worden voorgesteld om de belangrijke negatieve milieueffecten te vermijden, te beperken, te herstellen of te compenseren. Aangezien de milieueffecten verschillen van plan tot plan of project tot project kunnen we hier enkel algemene aanbevelingen weergeven voor het voorstellen van de milderende maatregelen.

Milderende maatregelen kunnen worden opgedeeld in vier categorieën:

- Vermijden van negatieve effecten: door tracékeuze, planning, ontwerp, uitvoeringswijze;

- Reduceren van negatieve effecten: door andere, beter integrerende inplanting in het terrein, door aangepaste uitvoeringswijze (bvb. door een meer verzonken ligging t.o.v. het maaiveld);

- Remediëring van negatieve effecten: door toevoeging van “cosmetische” maatregelen (bvb. aanbrengen van een randbeplanting, andere materiaal- of kleurkeuze);

- Compensatie van negatieve effecten: positieve maatregelen die op een andere locatie dan het voorgenomen plan of project worden genomen ter compensatie van de geleden verliezen.

Het komt voor dat de initiatiefnemer reeds aangeeft dat er verschillende maatregelen zullen worden toegepast bij de uitvoering van het plan of project. Gezien deze deel uitmaken van de plan- of projectomschrijving, dient hiermee reeds in de effectbespreking en effectbeoordeling rekening gehouden te worden. Deze maatregelen zijn dan ook per definitie en volgens de m.e.r.-praktijk geen milderende maatregelen.

Belangrijk is om het statuut van de milderende maatregelen in het MER aan te geven. Er kunnen maatregelen worden voorgesteld die adviserend of vrijblijvend zijn (zogenaamde aanbevelingen), maar er kunnen ook maatregelen worden voorgesteld die als noodzakelijk worden geacht bij de uitvoering van het plan of project. Dit maakt het ook mogelijk voor de overheid die het plan opmaakt of de vergunning verleent om hier een onderscheid in te maken en mee rekening te houden bij het opstellen van het plan (stedenbouwkundige voorschriften) of de bijzondere vergunningsvoorwaarden.

Er kan ook gesteld worden dat de milderende maatregelen voldoende specifiek moeten zijn, afgestemd moeten zijn op de detailleringsgraad van het plan of project en niet vrijblijvend mogen zijn. Specifiek voor plannen is het relevant aan te geven of de milderende maatregelen al dan niet ruimtelijk te vertalen zijn.

Ook de effecten van de milderende maatregelen dienen besproken en beoordeeld te worden, zodat duidelijk wordt gemaakt waarom de milderende maatregelen worden toegepast en hoe deze de impact van het plan of project kunnen verminderen. Ingeval de effecten berekend zijn aan de hand van mathematische modellen is het meestal mogelijk om via dezelfde modellen de milderende ingreep te simuleren en het effect hiervan te berekenen en/of voor te stellen via een figuur of kaart. Dit is voornamelijk relevant voor het milderen van visuele effecten op het landschap.

11.1 Landschap

Vermijden van negatieve effecten

Negatieve landschaps- en landschapsvisuele effecten kunnen worden vermeden door het behoud van waardevolle ruimtelijke structuren, een doordachte tracékeuze, inplanting en ontwerp. Voor bijna alle grote ingrepen kunnen tijd, kosten en publieke inmenging worden verminderd indien milieukundige randvoorwaarden tijdig kunnen worden geïdentificeerd en de milieueffecten van de ingreep in het stadium van planning en ontwerp worden geremedieerd, bijvoorbeeld door innovatief ontwerp of selectie van een bouwplaats met betere inplantingsmogelijkheden voor het plan of project.

Het is belangrijk aan te stippen dat het remediëren van de impact op erfgoedwaarden geen eenvoudige zaak is. Elk verlies is per definitie definitief. Compenseren is in dit geval niet mogelijk.


Steeds meer wordt er naar gestreefd om ‘natuur- en cultuurhistorie’ integraal deel te laten uitmaken van het ontwerpproces. Belangrijk is de natuur- en cultuurhistorische identiteit in zowel het stedelijke als het landelijke gebied te erkennen en herkenbaar te houden als kwaliteit en als uitgangspunt voor verdere ontwikkelingen, zoals dit wordt vooropgesteld in de Belvederenota van het Nederlandse Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen40. Het voorstellen van milderende maatregelen zal hiermee dan ook terdege rekening houden. Idealiter ontstaat een iteratief proces waarbij natuur- en cultuurhistorie van bij aanvang meegenomen wordt. Hierdoor kan een groot deel van de mogelijke effecten worden vermeden of op zijn minst gemilderd.

Inzake vermijden van negatieve landschapsvisuele effecten kunnen worden genoemd: het vrijwaren of zelfs verbeteren van waardevolle vista’s, het reduceren van effecten van storende elementen, het behoud van kenmerkende ruimtematen, het behoud van schermpatronen en schermtransparantie, het behoud van perceleringspatronen, het vrijwaren van een bestaande skyline met hoge visuele waarden, enz.

Milderende maatregelen moeten erop gericht zijn om de landschappelijke structuur en relaties minimaal te verstoren en zo mogelijk te versterken. In dit verband moeten volgende strategieën onderzocht en afgewogen worden:

- Inpassen van nieuwe programma’s en gebruiken in de bestaande landschappelijke structuur. Deze strategie vertrekt van het analyseren en erkennen van een waardevolle landschappelijke structuur en maakt de plan- of projectingrepen ondergeschikt of nevengeschikt aan de bestaande landschappelijke structuur. Bijvoorbeeld: behoud/bescherming van waardevolle landschapsstructuren, beperken van omvang, gebruiksmogelijkheden of verschijningsvorm van nieuwe functies, aansturen van de inplantingsplaats van nieuwe functies, behoud van zichtlijnen en openheid i.f.v. de cultuurhistorische context, bepalen van principes voor integratie van gebouwen/constructies in de omgeving.

- Hergebruiken van de bestaande landschappelijke structuur. De nieuwe ontwikkelingen worden gekoppeld aan de bestaande structuur met het doel deze te versterken. Hiertoe moet de landschappelijke structuur nog herkenbaar zijn en voldoende draagkracht bezitten voor de geplande ontwikkelingen. De afgebrokkelde landschappelijke structuur wordt geherinterpreteerd en nieuw leven ingeblazen.

Verminderen van negatieve effecten

In geval negatieve milieueffecten niet kunnen worden vermeden, kunnen landschappelijke en andere milieueffecten vaak worden gereduceerd door een gewijzigde inplanting in de omgeving. Bv:

- Meer verzonken inplanting van het project in het bestaande reliëf.

- Een tracékeuze gericht op samenhang met bestaande landschapsstructuren.

- Aanleggen van nieuwe reliëfelementen en streekeigen vegetatie.

Milderende maatregelen ten aanzien van effecten op functionele relaties tussen elementen kunnen bestaan in:

- Het vermijden van barrièrevorming door een gewijzigde tracékeuze.

- Het vermijden van een verhoogde toegankelijkheid teneinde veranderingen in ruimtegebruik of rustverstoring te vermijden.

Remediëren van negatieve effecten

Milderende maatregelen om tot een goede beeldkwaliteit te komen (op projectniveau):

40 MINISTERIE VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAPPEN (1999). Belvedere, beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en

ruimtelijke inrichting. Den Haag, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.


- Inrichtingsmaatregelen zoals het maskeren van infrastructuur. Nadeel hiervan is dat de relatie met de omgeving minder wordt.

- Opstellen van een beeldkwaliteitsplan waarbij de nadruk ligt op het omgaan met de inrichting en uitstraling t.a.v. de meest kwetsbare receptoren.

Milderende maatregelen tijdens de realisatie van het project:

- Attractiviteit van de bouwwerken verbeteren.

- Overlast en hinder (geluid, stof e.d.) beperken.

- Borgen van bepaalde zichtlijnen.

Compensatie

Een volledige compensatie zoals bijvoorbeeld voor een oud bos of een historisch permanent grasland is niet mogelijk. De aanleg van een nieuw bos of grasland kan weliswaar een compensatie geven vanuit puur visueel oogpunt, maar kan op korte termijn vaak moeilijk compensatie bieden voor het verlies aan habitat- of belevingswaarde.

Compensatie van de landschappelijke erfgoedwaarde is niet mogelijk.

11.2 Bouwkundig erfgoed

Milderende maatregelen met betrekking tot bouwkundig erfgoed hebben betrekking op hun behoud, hun eventuele restauratie, hun functie (huidige en eventueel toekomstige) en het vrijwaren van hun contextwaarde.

Principe van hiërarchie van ingrepen

Degradatie door mens of natuur is een normaal en onafwendbaar proces. Om de bewaring van bouwkundig erfgoed te garanderen moet dus opgetreden worden ook zonder dat ingrepen gepland worden die een impact hebben. Belangrijk daarbij is dat de origineel aanwezige materiaalsubstantie de enige authentieke drager is van actuele en mogelijk nog onbekende toekomstige waarden. Daarom dient deze originele materiaalsubstantie maximaal bewaard te blijven.

Er is een duidelijke hiërarchie van ingrepen die hiervan is afgeleid:

- Onderhouden

- Conserveren

- Preventief conserveren

- Curatief conserveren

- Restaureren

- Reconstrueren

- Documenteren

Uit deze hiërarchie blijkt duidelijk dat het in situ bewaren van het origineel steeds de betrachting is. Slechts in uiterste nood zal men overgaan tot het reconstrueren van (delen van) bouwkundig erfgoed. Het reconstrueren van bouwkundig erfgoed op een andere plaats (cfr. Het openluchtmuseum Bokrijk) is een extreme maatregel die enkel in uitzonderlijke gevallen zinvol is.

Het verplaatsen van erfgoed (in zijn geheel) is een bijzondere vorm van reconstructie, waarbij een belangrijke erfgoedwaarde (wat de bovengrondse delen betreft) integraal wordt verplaatst. In Vlaanderen wordt deze techniek slechts bij grote uitzondering toegepast. Daarbij gaat een deel van de erfgoedwaarde onheroepelijk verloren (relatie met de plaats en de omgeving, ondergrondse delen). Door


het gebouw/de constructie als geheel te verplaatsen gaat wel minder informatie verloren dan bij een volledige reconstructie. Toch draagt het bewaren in situ steeds de voorkeur weg.

Figuur 11-1 Verplaatsing van een spoorwegloods in Mechelen (2013)

Een moeilijke categorie zijn hier de ‘mobiele’ constructies. Bepaalde types gebouwen werden in het verleden immers vaak verplaatst. Typische voorbeelden zijn hier (houten) windmolens, vakwerkschuren e.d.

Herbestemmen is een belangrijk aspect in het behoud van erfgoed. Herbestemmen is geen doel op zich, maar een middel om bouwkundig erfgoed op lange termijn te vrijwaren. Herbestemming is aan de orde wanneer de oorspronkelijke functie van een bouwwerk niet meer bestaat (bv. lakenhal, gasfabriek,…), wanneer de oorspronkelijke functie zo geëvolueerd is dat het behoud in situ een bedreiging vormt voor het erfgoed (bv. grootschalige veeteelt) of de context het behoud van de oorspronkelijke functie onmogelijk maakt (bv. economische context). Het zoeken naar een geschikte (nieuwe) functie voor erfgoed is een belangrijke stap in behoud en vormt vaak de aanleiding om actief in te grijpen. Vaak vormt de noodzaak tot restauratie de aanleiding tot herbestemming. Omgekeerd leidt een gewenste herbestemming tot restauratie.

Vermijden van schade tijdens de werken

Een groot aantal van de procesgerelateerde effecten (grondwater, grondverzet,…) zijn verbonden met het uitvoeren van werkzaamheden. Het kiezen van aangepaste uitvoeringsmethodes is een belangrijk aandachtspunt om schade te voorkomen (bijvoorbeeld retourbemaling, schoring41, trillingsarme uitvoeringsmethoden e.d.).

41 Ondersteuning van (geklasseerde) gevels tijdens bijvoorbeeld sloopwerken of om de stabiliteit van naburige gebouwen te

garanderen.


In principe verschillen deze maatregelen niet van de algemene maatregelen die moeten worden genomen om schade aan belendende panden en structuren te vermijden. Vaak zijn bouwkundige erfgoedwaarden echter veel kwetsbaarder.

Eventuele restauratie –die binnen de monumentenzorg uitdrukkelijk dient vermeden te worden- dient te gebeuren volgens de principes die in internationale charters werden vastgelegd.

Vermijden van schade tijdens de exploitatie

Om schade tijdens de exploitatie te voorkomen, kan een aantal preventieve maatregelen getroffen worden met betrekking tot:

- het vermijden van de procesinvloeden door aangepast ontwerp, exploitatie etc. (trillingdempende maatregelen…)

- het milderen van procesinvloeden door aanpassingen aan de erfgoedwaarde zelf (bijvoorbeeld verstevigen funderingen, oppervlaktebehandeling van natuursteen…)

- het zoeken van een aangepaste bestemming en beheer. Wanneer ten gevolge van een ingreep een functiewijziging optreedt, is het zinvol actief een nieuwe bestemming of beheer te zoeken die aansluit bij de gewenste ontwikkeling van het erfgoed

- het opstellen van een beheersplan

Te hanteren principes

Bouwkundig erfgoed en zijn omgeving zijn onderhevig aan permanente veranderingen. Het is aan die veranderingen dat zij ook ten dele hun waarde ontlenen. Indien wijzigingen aan bouwkundig erfgoed (of zijn context) niet te vermijden zijn, is het vooral van belang te streven naar goed kwalitatief ontwerp. Daarbij dienen de principes te worden gevolgd die binnen de monumentenzorg worden gehanteerd:

Principe van methodiek en continue documentatie: Besluitvorming rond ingrepen moet gebeuren op grond van objectieve gegevens, na studie van alle alternatieven en in gemeenschappelijk multidisciplinair overleg. Belangrijk is tevens dat ingrepen op een wetenschappelijk verantwoorde manier voorbereid, begeleid en gedocumenteerd worden.

Deskundigheidsprincipe: Elke ingreep moet passen in een logisch en samenhangend ontwerp, waarbij het multidisciplinaire karakter van het erfgoed vooropstaat. In het voortraject moeten prioriteiten worden vastgelegd en alternatieven worden onderzocht. Ingrepen zonder inzicht in het geheel en de samenhang met o.m. de omgeving zijn nefast en destructief voor het erfgoed.

Gelijkwaardigheidsprincipe: De democratie tussen bouwstijlen is een verworven zaak. Wat ouder is, is dus niet per definitie waardevoller. Alle zichtbare sporen van de evolutie van een gebouw, een constructie of een ensemble in de tijd, zoals latere uitbreidingen of aanpassingen, maken op gelijkwaardige wijze deel uit van de identiteit van een gebouw of stad.

Actualiteitsprincipe: Actualiteit verdient de voorkeur boven uniformiteit. Elke nieuwe ingreep dient te gebeuren volgens de criteria van het ogenblik. Vroegere (kwalitatieve) ingrepen ongedaan maken omdat ze niet meer passen in de huidige denkbeelden of het navolgen van vroegere theorieën om meer uniformiteit te bekomen is uit den boze.

Utiliteitsprincipe: De overlevingskans van een oude structuur kan op lange termijn slechts gegarandeerd blijven indien ze een maatschappelijk nuttige functie krijgt. Het bevriezen van een bepaalde toestand en het tentoonstellen ervan leidt op termijn tot de ondergang. De inhoudelijke discussie draait dus rond de wijze waarop actuele ingrepen kunnen worden geïntegreerd in bouwkundig erfgoed.

Materialiteitsprincipe: Alleen het aanwezige materiaal en de aanwezige vorm dienen te worden behouden. Het terugkeren naar echte of vermeende vroegere toestanden wordt afgeraden. De aanwezige inhoudelijke waarden moeten worden gerespecteerd en bewaard. Eventuele nieuwe waarden


worden toegevoegd op een herkenbare wijze. Vroeger werd ook ‘omkeerbaarheid’ van nieuwe ingrepen vooropgesteld. Dit laatste principe wordt de laatste jaren als minder belangrijk beoordeeld.

Principe van eenheid, leesbaarheid en maximaal waardenbehoud: De verschillende waarden –zoals beschreven in hoofdstuk 7- dienen maximaal te worden bewaard. Om dit mogelijk te maken is een doorgedreven analyse van de waarden noodzakelijk. Belangrijk is dat eventuele ingrepen resulteren in een leesbaar geheel. Deze eenheid is geen stijleenheid, maar een eenheid tussen wetenschappelijke, esthetische, maatschappelijke en ook pragmatische waarden. De eenheid moet ook ‘leesbaar’ zijn opdat de toeschouwer of gebruiker het geheel ervaart als een homogeen geheel, een logische machine, en niet een collage van verschillende fragmenten. Ook volgens dit principe zijn ‘historiserende’ ingrepen uit den boze. Zij vervalsen immers het beeld dat wordt geschapen.

Authenticiteitsprincipe: In de zorg voor erfgoed is het steeds de bedoeling om objecten of ensembles in hun volle ‘authenticiteit’ te bewaren. Dit betekent: zoals ze in hun volle echtheid tot ons zijn gekomen. Zonder ze te kopiëren, te verminken of te vervangen omdat dergelijke ingrepen steeds een verlies van oorspronkelijkheid tot gevolg hebben. Uit de definitie zelf blijkt al dat bij behoud en restauratie het behoud van absolute authenticiteit niet mogelijk is. Er zal dus gezocht moeten worden naar compromissen. Daarbij wordt authenticiteit ingeleverd in ruil voor een langere levensduur. Het maken van keuzes kan enkel op basis van volledige kennis. Keuzes worden niet enkel gemaakt op basis van technische kennis, maar vooral vanuit een juiste ‘houding’ zoals die in de internationale charters wordt beschreven.

11.3 Archeologie

Het Onroerenderfgoeddecreet voorziet in het verplicht opmaken van een archeologienota bij de aanvraag van een verkavelings-, stedenbouwkundige- of omgevingsvergunning. De verplichting is gerelateerd aan de oppervlakte van de bodemingreep. De archeologienota, die door een erkend archeoloog wordt opgemaakt, bevat vooreerst een vooronderzoek zonder ingreep in de bodem. Dit kan leiden tot een vooronderzoek met ingreep in de bodem. Het erfgoeddecreet houdt in dat het archeologisch begeleiden van de meeste MER-plichtige projecten een decretale verplichting is en dus niet meer als milderende maatregel kan worden voorgeschreven. Enkel voor die projecten die niet onder de bepalingen van het decreet vallen is dit nog relevant.

Planinpassing en planaanpassing

Archeologische sites kunnen in plannen ingepast worden, en plannen kunnen aangepast worden. Op deze manier kunnen archeologische waarden zoveel mogelijk worden behouden en kan conform het verdrag van Valetta aan in situ bewaring gedaan worden. Dit kan bijvoorbeeld simpelweg bereikt worden door opname in een groenvoorziening, waarbij de totale oppervlakte van een site zich binnen een groenzone bevindt. Ook thematisch ontwerpen behoort tot de mogelijkheden. Hierbij wordt juist de archeologie of de cultuurhistorie als leidraad voor het ruimtelijk ontwerp genomen. In het perspectief van planinpassing en planaanpassing kan ook gewezen op de zogenaamde Belvedère gedachte: behoud door ontwikkeling. Belvedere is de strategie waarin de cultuurhistorie expliciet wordt betrokken bij ruimtelijke ontwikkelingen en planvormingsprocessen. Het doel is tweeledig: verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving en behoud van het cultureel erfgoed (http://www.belvedere.nl/).

Archeologisch veldonderzoek

De Conventie van Valetta stuurt prioritair aan op in situ bewaring van het archeologisch erfgoed dat bedreigd is door ruimtelijke ontwikkeling. Alhoewel bijna niet in de praktijk geïmplementeerd in Vlaanderen dient conform deze conventie gestreefd te worden naar maximale planinpassing en planaanpassing teneinde de in situ bewaring van het archeologisch erfgoed te bewerkstelligen. Enkel wanneer dit niet mogelijk blijkt, kan tot de vrijstelling van de archeologische waarden ex situ (door opgraving) worden overgegaan als milderende maatregel. (Figuur 11-2). Dit zal zeker het geval zijn als een gekende site bedreigd wordt en/of als uit voorafgaandelijk bureau-onderzoek en archeologisch vooronderzoek zonder of met ingreep in de bodem blijkt dat de archeologische potentie binnen het studiegebied voldoende hoog is. De verschillende methoden van vooronderzoek zijn kort beschreven in hoofdstuk 4.


Figuur 11-2. Opgraving in het tracé van een beekverlegging

Plaat- of strookfundering

In het geval er deformatie optreedt door zetting of compactie dan kan er gebruik gemaakt worden van een plaat- of strookfundering. Of dit tot de mogelijkheden hoort, wordt bepaald door het gewicht van de bebouwing en de stabiliteit van de ondergrond. Hieraan moet een geotechnische berekening vooraf gaan, waarbij archeologische randvoorwaarden gesteld moeten worden.


Soorten heipalen

Wanneer er een negatief effect uitgaat van het gebruik van heipalen dan kunnen als milderende maatregel bepaalde typen heipalen gebruikt worden, die minder verstorend op de archeologie inwerken. Dit betreffen zogenaamde niet verdringende palen of schroefpalen.

Aanleg werkwegen, overige tijdelijke infrastructuur en zwaar werkverkeer

De zetting en compactie die met de aanleg van tijdelijke infrastructuur en zwaar werkverkeer gepaard kan gaan, kan verminderd worden door gebruik te maken van rijplaten. De aanleg van tijdelijke wegkoffers kan zich beperken tot een diepte die minder is dan de diepte van de ploegvoor. In veel gevallen zal een dergelijke oplossing echter onvoldoende zijn: er moet terdege rekening worden gehouden met de verstorende effecten van het rijden met zwaar materieel (trillingen, compactie).

Beplantingsplannen

De negatieve effecten van aanleg van beplanting kunnen beperkt worden door gebruik te maken van worteldoek of een archeologievriendelijk beplantingsplan op te stellen, waarbij aan dit ontwerp archeologische randvoorwaarden worden gesteld (bijvoorbeeld het gebruik van eerder horizontaal dan vertikaal wortelende plantensoorten).

Hydrologische isolatie

De effecten van een wijziging van de grondwatertafel kunnen tegen gegaan worden door een site hydrologisch te isoleren, overigens een complexe maatregel. In het geval van een permanente wijziging zou dit ook een permanente isolatie inhouden.

Ophoging

Hoewel van ophoging op zich een negatief effect kan uitgaan (bijvoorbeeld compactie), is het in veel gevallen juist de uitkomst om ‘archeologievriendelijk’ te kunnen bouwen. Op een stabiele ondergrond (in Vlaanderen de meeste zandgronden) is dit goed mogelijk zolang de hydrologische omstandigheden niet wijzigen. Voorwaarde is wel dat de teelaarde niet eerst afgegraven wordt.

Erosiewerende maatregelen

Sites kunnen tegen erosieve processen (afschuiven hellingmateriaal, verstuiving e.d.) beschermd worden door bijvoorbeeld windschermen te plaatsen, aangepast grondgebruik of beplanting aan te brengen. In het geval van erosie door het meanderen van een beek of rivier is kanalisering of oeverfixatie een mogelijkheid. In dergelijke gevallen kan ook gekozen worden voor een archeologische opgraving.


12. LEEMTEN IN KENNIS Het doel van de beschrijving van de leemten in kennis en informatie is om besluitvormers inzicht te geven in de volledigheid van de informatie op basis waarvan zij het besluit nemen. Dit hoofdstuk moet betrekking hebben op het ontbreken van gegevens, het ontbreken van kennis en het ontbreken van technische tekortkomingen.

12.1 Landschap

Ontbreken basisgegevens en voorspellingsmogelijkheden van effecten

Kennis over processen

De belangrijkste leemte in de kennis betreft meestal de landschapsecologische samenhang. Het is soms zeer moeilijk om de relaties tussen de elementen van de levende natuur in detail te kennen. De ontelbare interacties tussen de verschillende abiotische componenten en de biota, en tussen de biota onderling, bevinden zich daarenboven voortdurend in een toestand van successie of dynamisch evenwicht. Door het ontbreken van deze basiskennis zijn de milieueffecten ten aanzien van de relaties en processen tussen het abiotisch, biotisch en antropogeen milieu, zeer moeilijk te voorspellen.

Vaak ontbreken ook de noodzakelijke basisgegevens om landschapsecologische processen in detail te doorgronden en effecten te voorspellen. Zo kunnen bijvoorbeeld ecohydrologische relaties maar goed begrepen worden als voldoende kwalitatieve en kwantitatieve inventarisatiegegevens over het wateren het vegetatiesysteem gekend zijn. Ook processen zoals sedimentatie en erosieprocessen en de eraan gerelateerde landschappelijke verschijningsvorm zijn niet eenvoudig te voorspellen. De onzekerheden in de voor de potentiële ecotoopontwikkeling gebruikte modellen vertalen zich door in onzekerheden ten aanzien van te verwachten visueel-landschappelijke waarden. Aangezien het verzamelen van deze gegevens zeer veel tijd in beslag neemt, is het niet altijd mogelijk om binnen het proces van milieueffectrapportage dergelijke inzichten te kunnen verwerven.

Gevolgen van versnippering, barrièrewerking of verandering van ecologische infrastructuur zijn afhankelijk van een samenspel van vele factoren. De moeilijkheid om alle deelnemende facetten juist te bepalen en te beoordelen maakt het erg ingewikkeld om afdoende voorspellingsmethoden uit te bouwen.

Kennis over het plan of project

Kennis van de ruimtelijke inrichting en uitvoering op detailniveau van het geplande plan of project zijn voorwaardenscheppend voor het evalueren van de toekomstige perceptieve landschapskenmerken en de uitstraling die het plan of project zal krijgen. Onderwerpen die hierbij van belang zijn betreffen o.a.:

- de aard van de veranderingen: bijvoorbeeld de aard van bedrijven die zich gaan vestigen op een industrieterein, concrete aanleg van voorzieningen en inrichting van het gebied, concrete effecten van de aanlegactiviteiten, enz.

- de aard van de indirecte veranderingen: bijvoorbeeld stedenbouwkundige ontwikkelingen, schaalvergroting, natuurontwikkeling.

- de details van een eindbestemming (is bijvoorbeeld van belang bij de ontginningen).

- de stand van de techniek over enkele decennia is onvoorspelbaar. Veranderende technieken kunnen grote gevolgen hebben voor de uiterlijke verschijningsvorm van het gebied en alles wat zich daarop bevindt.

Dit levert vaak onzekerheden op ten aanzien van de landschappelijke effecten van activiteiten.

Voor het evalueren van de visuele effecten van ingrepen in het landschap moeten precieze gegevens beschikbaar zijn over de geplande visuele kenmerken van de ingreep. Voor toevoegingen van landschapselementen betekent dit dat details over de (landschaps)architectuur zoals schaal, textuur, ritme, oriëntatie, kleuren materiaalgebruik, enz … noodzakelijkerwijze moeten gekend zijn. Rekening


houdend met het vaak jonge stadium waarin plannen of projecten verkeren bij het opstarten van een m.e.r.-proces is deze informatie vaak niet volledig. Het is de taak van de deskundige om in functie van de landschapskenmerken van de omgeving te evalueren welke plan- of projectgegevens minimaal moeten aangeleverd worden door de initiatiefnemer en/of welke methoden in de bestudeerde discipline dan het best gebruikt kunnen worden indien de initiatiefnemer die info niet kan leveren en/of de richting aan te geven om de effecten te minimaliseren. Wanneer deze effecten zich desondanks niet precies laten inschatten, is het de regel dat de deskundige zich oriënteert op effectbeschrijvingen die de “meest negatief mogelijke impact” weergeven.

Kennis over andere ontwikkelingen in de toekomst

Leemten in kennis en informatie kunnen deels ontstaan door het ontbreken van kennis en informatie door onzekerheid over ontwikkelingen in de toekomst.

Kennis over landschappelijke waarden in gebied

De deskundige moet zich bewust zijn van eventuele leemten die zich kunnen voordoen in bestaande basisgegevens over landschappelijke waarden. Een bestaande landschapsdatabank met een inventaris van het bedreigde natuurlijke en cultuurhistorisch erfgoed van onze landschappen kan een uitstekend uitgangspunt zijn voor een ruimtelijk-landschappelijk beleid, maar anderzijds niet altijd geschikt zijn als bron voor een precieze en gedetailleerde afbakening van waardevolle elementen en dit wegens de gebruikte schaal of leemten in de kennis bij de opmaak.

Bij het nagaan van aspecten zoals historische continuïteit kunnen leemten in de kennis van de geschiedenis van een gebied (bijvoorbeeld historische kaarten) aanleiding geven tot leemten in de landschappelijk-historische waardering van elementen.

Ontbreken van beleidsmatig waarderingskader

Voor cultuurhistorisch landschap en bouwkundig erfgoed bestaan er beleidsmatige waarderingskaders. Voor archeologie en voor het fysisch landschap zijn dergelijke kaders momenteel niet voor handen.


Ontbreken basisgegevens en voorspellingsmogelijkheden van effecten

De belangrijkste leemte in de kennis betreft de proceseffecten die slechts op langere termijn zichtbaar zijn. Het is niet steeds eenvoudig een inschatting te maken van het effect dat bepaalde ingrepen hebben. Enerzijds kan dit het gevolg zijn van het ontbreken van de nodige informatie over het erfgoed zelf, dat enkel door zeer gespecialiseerde onderzoeken kan worden achterhaald (bijvoorbeeld materiaalonderzoek, funderingsonderzoek…). Anderzijds is ook de impact van bepaalde processen (zoals de impact van verzurende stoffen op bepaalde steensoorten) nog onvoldoende onderzocht. Tenslotte kan onvoldoende informatie voorhanden zijn om bekende processen in kaart te brengen.

Ook de impact van functiewijzigingen of contextwijzigingen zijn niet eenvoudig te begroten. Door het ontbreken van methodes kan hier enkel een beroep gedaan worden op de expertise van alle betrokken experts. Zelfs in dat geval is het niet steeds haalbaar om veranderingen ten gevolge van ingrepen te voorspellen. Naast de ingreep zelf zijn er immers tal van (maatschappelijke) factoren die de ontwikkelingen zullen beïnvloeden.

Daarnaast bestaat er maar fragmentarisch onderzoek m.b.t. het voorkomen van bepaalde erfgoedtypologieën (bv. boerderijtype). Bij de waardering van bouwkundig erfgoed wordt vooral de nadruk gelegd op het ‘individu’. Bouwkundig erfgoed wordt bewaard omwille van zijn ‘specificiteit’ of ‘identiteit’. Dat betekent dat er geen twee gelijke bestaan. Ze zijn steeds verschillend, op materieel, op inhoudelijk vlak of op beiden. Hoewel er inventarissen bestaan van bouwkundig erfgoed is er hierop nooit een systematische analyse gebeurd naar het voorkomen van bepaalde typologieën, stijlperiodes etc. Dit maakt het moeilijk om uitspraken te doen over de ‘zeldzaamheid’ of ‘uniciteit’ van bouwkundig erfgoed.


Ontbreken waarderingskader

Voor de waardering van bouwkundig erfgoed levert §7.4.4 een theoretisch methodologisch kader. Vaak is aan de beoordeling een heel waardensysteem verbonden dat in de loop van de tijd sterk kan veranderen. Zo is de appreciatie van bepaalde stijlperiodes sterk afhankelijk van het culturele klimaat en onderhevig aan verandering. Belangrijk is dat de betrokken expert goed op de hoogte is van de evoluties die zich binnen de monumentenzorg afspelen en derhalve kan bogen op de ‘deskundigheid’ die van hem/haar verwacht mag worden.

12.3 Archeologie

Ten aanzien van de leemten in de kennis bij de deeldiscipline Archeologie dient opgemerkt te worden dat de deeldiscipline een uitzonderlijke positie inneemt tussen de verschillende te bestuderen milieuaspecten. Het grootste deel van het archeologisch erfgoed is immers niet bekend en slechts in een potentie uit te drukken. Daarnaast ontbreekt nog zeer veel fundamentele kennis over diverse degradatieprocessen. Dit maakt het zeer moeilijk om de effecten van zeer diverse typen ingrepen op de zeer verschillende verschijningsvormen die de archeologie kan aannemen, te voorspellen in algemene termen. In veel gevallen zal teruggegrepen moeten worden op een expertoordeel of zal specifieke locatiegebonden informatie dienen ingezameld te worden, archeologisch maatwerk dus in functie van het maatwerk van de geplande verstorende ingreep. De leemten in de kennis kunnen in twee hoofdgroepen ingedeeld worden: het ontbreken van basisgegevens en het ontbreken van een waarderingskader.

Ontbreken basisgegevens

De belangrijkste leemte in de kennis is de mate waarin archeologische sites bekend zijn. De verwachting is dat er binnen Vlaanderen nog maar een fractie van de aanwezige archeologische sites bekend is. Men kan zich dit voorstellen als de spreekwoordelijke ijsberg: slechts het topje van de ijsberg is bekend. Hoewel archeologische sites vaak dicht aan het oppervlak liggen, zijn zij maar moeizaam zichtbaar of vaak zelfs helemaal niet, en deze die sterk zichtbaar zijn aan het oppervlak zijn vaak de meest geërodeerde en dus de minst interessante om te bewaren. Langzaamaan is duidelijk geworden dat nog zeer vele sites op hun ontdekking wachten en feitelijk nog maar een zeer beperkt deel centraal geregistreerd is. Getracht is in dit Richtlijnenboek dit probleem te ondervangen door aan te geven dat het mogelijk is om op basis van landschappelijke gegevens een archeologische inschatting te bepalen (Hoofdstuk 7).

Ten aanzien van gekende archeologische waarden kan opgemerkt worden dat nog veel elementaire informatie ontbreekt, zoals omvang, bewaring of voorkomende artefactcategorieën. Het gevolg hiervan is dat een effectbeoordeling noodgedwongen een kwalitatief karakter zal hebben.

Een belangrijke leemte in kennis wordt gevormd door het ontbreken van kennis in de verschillende degradatiemechanismen, zeker uitgesplitst naar type landschap, type sites en periode. Er is nog zeer veel fundamenteel onderzoek voor nodig om vat te krijgen op de complexe interactie tussen de verschillende vormen van degradatie.

Ontbreken waarderingskader

Ook voor archeologie kan ten aanzien van de effectbeoordeling geconstateerd worden dat geen erkend toetsingskader voorhanden is door middel waarvan effecten kwantitatief beoordeeld kunnen worden.


13. POSTEVALUATIE EN MONITORING De doelstellingen van postevaluatie zijn:

- het aanpassen of bijsturen van een activiteit, tijdens de uitvoering van een plan of project, indien niet-voorspelde milieueffecten optreden, of indien deze qua grootte en omvang incorrect waren;

- het verbeteren van kennis inzake milieueffecten, met andere woorden het wegwerken van leemten in de kennis. De effecten zoals ze werden beschreven in het MER kunnen worden vergeleken met de werkelijke situatie. Hieruit kunnen dan weer de effectvoorspellingsmodellen en –methoden worden verbeterd welke nuttig kunnen zijn voor toekomstige milieueffectbeoordelingen van andere plannen/projecten;

- het evalueren van de effectiviteit van milderende maatregelen, zodat hiermee in een volgend MER rekening kan worden gehouden;

- het controleren of voldaan wordt aan de voorwaarden die eventueel in de vergunning van het plan of project werden opgenomen (feedback voor het m.e.r.-proces);

- het informeren van derden. De noodzaak tot postevaluatie wordt door de MER-expert bepaald. Wie uiteindelijk instaat voor de postevaluatie en op welke wijze er dient gereageerd te worden wanneer ongewenste effecten optreden, dient tussen de overheid en de initiatiefnemer bepaald te worden, bijvoorbeeld in het kader van de vergunningverlening. Voorstellen worden in het MER opgenomen.

13.1 Landschap

Door het integrerende karakter van de discipline landschap zijn heel wat effecten indirect en komen ze tot uiting door veranderingen in het abiotische, biotische en antropogene milieu. Een monitoringsprogramma zal parameters in deze 3 systemen dienen te volgen om na te gaan of optredende onjuiste voorspellingen te wijten zijn aan foute of onnauwkeurige simulaties van componenten van het abiotisch milieu dan wel onjuistheden in landschappelijke effectvoorspellingstechnieken.

Voor de monitoringaspecten in relatie tot de verstoring van geomorfologische elementen/eenheden en processen en landschapsecologische aspecten kan gerefereerd worden naar de richtlijnenboeken Water, Bodem en Fauna en Flora.

Met betrekking tot de landschapsvisuele effecten zijn er verschillende mogelijkheden om een postevaluatieprogramma op te starten:

- Monitoring van de toestand van kenmerkende landschappelijke patronen en elementen.

- Monitoring van de mate van openheid of beslotenheid als een kenmerkend aspect van landschappelijke kwaliteit. De monitoring is gericht op de veranderingen in de schaalkenmerken van het landschap en de gevolgen hiervan voor de identiteit van het gebied.

- Monitoring van veranderingen in het ruimtegebruik in relatie tot de bruikbaarheid en de draagkracht van het landschap. De manier waarop nieuwe ontwikkelingen worden vormgegeven, is van belang voor de landschappelijke kwaliteit. Met nadruk wordt vaak gewezen op het belang van landschapsarchitectonische kwaliteiten bij grootschalige ingrepen.

- Monitoring van landschapsecologische processen met aandacht voor ruimtelijke samenhang, ruimtelijke diversiteit (heterogeniteit), waterrelaties en stofstromen.


Wanneer onzekerheid bestaat over de effecten van bepaalde ingrepen op bouwkundig erfgoed kan men ervoor opteren een monitoringprogramma op te stellen. Dit is vooral van belang indien men verwacht dat er langetermijneffecten zullen optreden ten gevolge van processen.


Mogelijke elementen zijn:

- monitoren van de stabiliteit van gebouwen en constructies: systematische opmeting over een bepaalde periode, periodieke controles op scheurvorming,…;

- meten van processen met mogelijke impact (bijvoorbeeld trillingsmetingen, grondwatertafel luchtverontreiniging, licht,…);

- instellen van een opvolgingscommissie die contextveranderingen (bijvoorbeeld landgebruik) in relatie brengt tot impact op erfgoed;

- controle van gebruik: nagaan in hoeverre het geplande gebruik correct wordt ingevuld en of bijkomende maatregelen noodzakelijk zijn (beperken van toegang, beheersmaatregelen e.d.).

13.3 Archeologie

Archeologische postevaluatie verwijst naar onderzoek van het ‘volgen’ van de fysieke kwaliteit van gekende archeologische sites, hoewel in theorie ook een archeologische potentie onderdeel zou kunnen vormen van een postevaluatie (dit vormt echter meer deel van een postevaluatie van een landschap of bodem). In de eerste plaats gaat het om het vaststellen van de huidige kwaliteit van een archeologische site, de zogenaamde nulmeting. Daarbij kan men denken aan de gaafheid van grondsporen en de conservering van de kwetsbare materiaalcategorieën (organisch materiaal, metaal). Daarnaast is ook het bodemmilieu, waarin de overblijfselen zijn ingebed, een onderzoeksaspect. Zo hebben bijvoorbeeld de grondwaterstand, het zuurstofgehalte en de zuurgraad van de bodem hun invloed op de (toekomstige) kwaliteit van archeologische overblijfselen. Wanneer de vaststelling van de kwaliteit van een archeologische site op gezette tijdstippen wordt herhaald, spreken we van postevaluatie. Voor archeologische postevaluatie kan het tijdstip van het opnieuw meten van de waarden per parameter verschillen. Kwetsbare materiaalcategorieën degraderen nu eenmaal sneller en anders dan bijvoorbeeld grondsporen. Cruciaal is dat de beschrijving van de nul-situatie zodanig wordt vastgelegd dat herhaling na vijf, tien of meer jaar mogelijk is. Met andere woorden, de criteria en parameters moeten helder worden verwoord en het onderzoek moet herhaalbaar zijn.

Wanneer postevaluatie?

Er kan om verschillende redenen gekozen worden een postevaluatieprogramma op te starten. Ten aanzien van de archeologie zijn de belangrijkste:

- Het meten van de effectiviteit van de milderende maatregelen. Wanneer bijvoorbeeld voorgesteld wordt om rijplaten te gebruiken om het voorspelde negatieve effect van zwaar werkverkeer te neutraliseren, kan het wenselijk zijn om te meten of deze maatregel ook het verwachte effect sorteert. De op deze manier verzamelde fundamentele kennis hierover kan zich in navolgende voorkomende gevallen op positieve wijze vertalen;

- In de archeologie mist men nog een hoop kennis over duurzaam beheer en behoud van archeologische sites, en daarmee ook de inschatting over de negatieve of positieve effecten van bepaalde ingrepen op de archeologie;

- Kennisvergroting over degradatiemechanismen en –processen in het algemeen.

Methodiek

Onderzoeken in het kader van postevaluatie zijn specifiek gericht op het bestuderen van degradatieprocessen. Voor het vaststellen van de nul-situatie wordt in eerste instantie de fysieke kwaliteit van de aanwezige archeologische waarden bepaald. Deze kwaliteit heeft betrekking op de kwaliteit (conservering) van archeologische materialen en de kwaliteit van de site (verstoord-onverstoord). Zo kunnen bijvoorbeeld slijpplaten worden gemaakt van archeologische vondstlagen om de kwaliteit van archeologische materialen (bijvoorbeeld bot) of de (micro-)gelaagdheid van de vondstlaag vast te leggen. Hierbij kan men tevens de mate van ‘fossiele’ aantasting vaststellen. Botanisch onderzoek naar bijvoorbeeld pollen en/of macroresten kan inzicht geven in de kwaliteit van organische componenten van het archeologische materiaal. Vervolgens is het van belang dat een aantal variabelen ten aanzien van het natuurlijk milieu rond de archeologische site bekend is. Hieronder vallen bijvoorbeeld het soort


sediment waarin de site is ingebed, de stand en kwaliteit van het grondwater en het type bodem. Tot slot kan het van belang zijn de hoogte van het maaiveld en het type grondgebruik te bepalen. Na het vaststellen van de nul-situatie van de fysieke kwaliteit worden op regelmatige tijdstippen alle (of een aantal) variabelen die bij de nul-situatie zijn vastgesteld opnieuw gemeten. De frequentie en intensiteit van de metingen zal sterk afhangen van de vraag- en doelstellingen van het onderzoek. Door het uitvoeren van een postevaluatie kunnen, onder min of meer gecontroleerde omstandigheden, nauwkeurig de veranderingen worden vastgelegd die sinds het vaststellen van de nul-situatie zijn opgetreden. Door bestudering van deze gegevens kan men inzicht krijgen in de degradatieprocessen die een rol spelen en in de mate en de snelheid waarmee deze processen verlopen.

Voorbeelden uit de praktijk

Snelheid van degradatie in Noord-Engeland

Voorlopige resultaten hebben uitgewezen dat het bestuderen van met name langzaam verlopende (sluipende) degradatieprocessen zeer complex is. Het samenspel van natuurlijke (voornamelijk bodemkundige) en antropogene processen enerzijds en de grote verscheidenheid aan archeologische waarden anderzijds maken bestudering van het geheel zeer ingewikkeld. Degradatie hoeft bijvoorbeeld niet met een constante snelheid te verlopen, maar kan afwisselend snel en langzaam, kleinschalig en grootschalig verlopen. Dergelijke fluctuaties kunnen sterk samenhangen met lokale en/of tijdelijke verschillen in bijvoorbeeld landgebruik, bodemopbouw, regenval, etc. Uit postevaluatie-onderzoek in Noord Engeland is bijvoorbeeld gebleken dat archeologische waarden die in gebieden liggen die al ruim 300 jaar aan ontwatering blootstaan, niet per definitie slechter geconserveerd zijn dan archeologische waarden die in gebieden liggen die pas twee jaar ontwaterd worden. Uit het onderzoek bleek dat de aard van de sedimenten zowel boven als onder de archeologische laag van veel groter belang is voor de conservering van de archeologische waarden dan de duur van de ontwatering (Van de Noort, 1998).

Samenspel van degradatiemechanismen in Limmen-Heiloo

Bij een postevaluatie-onderzoek in het Noord-Hollandse Limmen-Heiloo dat circa 7 jaar gelopen heeft, en waarbij de effecten van een peilverlaging zijn onderzocht op de fysieke kwaliteit van een aantal nederzettingen uit de IJzertijd en Romeinse tijd, bleken een aantal degradatiemechanismen sterk op elkaar in te werken en elkaar zelfs te beïnvloeden. Binnen een paar jaar bleek de horizont (wadafzettingen) waarin de sites zich bevinden volledig ontkalkt te zijn (chemische verwering). De relatieve verdroging leidde tot krimpscheuren (mechanische verwering), terwijl de bodemfauna tot dieper in de bodem doordrong en archeologische lagen doorwoelde (biologische verwering) (Molenaar, Exaltus & Van Waijjen, 2003).


14. AANDACHTSPUNTEN PER PROCEDURE De hoger beschreven richtlijnen zijn gericht op plan- en project-MER, maar de methodes zijn grotendeels van toepassing op alle m.e.r.-procedures. De benadering van de discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie verschilt niettemin tussen de verschillende m.e.r.-procedures op een aantal aspecten die voornamelijk terug te brengen zijn tot de diepgang en detailleringsgraad van de beschrijving en effectbeoordeling.

In wat volgt, worden een aantal aandachtspunten gegeven voor de toepassing van de discipline bij de procedures plan-m.e.r.-screening, project-m.e.r.-screening en ontheffingsaanvraag project-MER.

14.1 Bronnen van basisinformatie

Voor wat betreft de ontheffing van de project-MER-plicht kunnen alle onder §4 vermelde bronnen van basisinformatie relevant zijn. Afhankelijk van de karakteristieken van het project en het studiegebied zal de diepgang waarmee bepaalde bronnen geraadpleegd moeten worden, bepaald worden. Een terreinbezoek is aan te raden.

Voor de procedures plan- en project-m.e.r.-screening bestaat de essentie erin aan te tonen dat er geen aanzienlijke negatieve effecten optreden op het landschap, het bouwkundig erfgoed of de archeologie. Teneinde dit te kunnen aantonen volstaat het meestal een combinatie van evident kaartmateriaal (topografische kaarten, luchtfoto’s,…) en de inventarissen en databanken die ter beschikking worden gesteld door het agentschap Onroerend Erfgoed te raadplegen. Een terreinbezoek wordt meestal niet gedaan.

Project-m.e.r.-screenings, plan-m.e.r.-screenings en ontheffingsaanvragen project-MER dienen niet verplicht door erkende MER-deskundigen opgemaakt te worden. De informatie uit de CAI is echter niet vrij toegankelijk (zie §4.2.1). Het advies van het agentschap Onroerend Erfgoed (of in voorkomend geval de erkende onroerenderfgoedgemeente) is dan essentieel.

14.2 Scoping

Scoping is belangrijk voor alle vormen van milieueffectrapportage (plan- en project-MER, ontheffingsaanvraag project-MER, plan- en project-m.e.r.-screening) en de basisprincipes zijn in alle gevallen dezelfde.

Het noodzakelijk vertrekpunt voor de scoping binnen de procedures ontheffingsaanvraag project-MER, plan- en project-m.e.r.-screening is daarom ook:

- een voldoende plan- of projectbeschrijving; voor een ontheffing van de project-MER-plicht dient een projectbeschrijving op hetzelfde detailniveau als deze van het project-MER ter beschikking te zijn (§6.3.2.1). Voor een plan- en project-m.e.r.-screening is de detailleringsgraad van de projectingrepen dikwijls beperkter. Het blijft echter zinvol om met de initiatiefnemer maximaal de lijst zoals weergegeven in Tabel 5-1 te overlopen. Enkel op die manier is het mogelijk om ook binnen deze ‘kleinere’ procedures de juiste effectgroepen te selecteren.

- een volledige en zo duidelijk mogelijke karakterisatie van het studiegebied; op niveau van de project-m.e.r.-screening, plan-m.e.r.-screening en ontheffingsaanvraag project-MER wordt gefocust op de gebieden die juridisch of beleidsmatig aangeduid werden.

- de kenmerken van de potentiële impact; dit onderdeel van de scoping is er op gericht de possibiliteit van het optreden van effecten in te schatten. Dit is voor de procedures ontheffingsaanvraag project-MER, plan- en project-m.e.r.-screening niet altijd eenvoudig, gezien dit in principe in een specifiek significantiekader dient te worden vastgelegd, terwijl een dergelijk kader geen deel uitmaakt van deze procedures. Het is echter wel zinvol en eenvoudig na te gaan of ingrepen tijdelijk dan wel permanent optreden, welke de omvang is van de impact, welke maatregelen al opgenomen zijn in het plan of project om specifiek effecten op het landschap, bouwkundig erfgoed of archeologie te milderen en tot slot of een


grensoverschrijdende impact aan de orde zou kunnen zijn. Een antwoord op deze vragen maakt de effectbeoordeling transparanter. De overige factoren betreffende de potentialiteit van de impact zijn moeilijker te beschrijven zonder significantiekader.

Er wordt benadrukt dat wanneer overwogen wordt om een project-m.e.r.-screening, plan-m.e.r.-screening of ontheffingsaanvraag project-MER te bekomen, op basis van de scoping (§5.5) in grote mate moet kunnen worden uitgesloten dat er aanzienlijke negatieve effecten als gevolg van het project kunnen optreden. Dit kan slechts indien voldoende informatie beschikbaar is om de effecten correct te kunnen inschatten. Bij een gebrek aan relevante informatie is de aanzienlijkheid van bepaalde effecten mogelijk moeilijk in te schatten, waardoor nader onderzoek nodig is en het aangewezen kan zijn een MER op te maken.

14.3 Beschrijven referentietoestand

De beschrijving van de referentiesituatie is noodzakelijk om een beeld te krijgen van de landschaps-, erfgoed- en perceptieve waarden die mogelijk beïnvloed worden en is bijgevolg noodzakelijk in zowel plan- en project-m.e.r.-screening, ontheffingsaanvraag project-MER, plan-MER als project-MER. De omvang en diepgang van de beschrijving dient aangepast te worden aan de finaliteit van de gevolgde procedure en de relevantie voor de besluitvorming.

- Ontheffingsaanvraag project-MER-plicht; de beschrijving van de referentiesituatie bevat naast de juridische toestand (bescherming, opname in vastgestelde inventaris) een uitgebreide beschrijving van de geïnventariseerde erfgoedwaarden. Daarbij kan men zich niet beperken tot informatie uit beschermingsbesluiten of de beschikbare (vastgestelde) wetenschappelijke inventarissen. Om te kunnen beoordelen of er al dan niet aanzienlijke negatieve effecten optreden, is een volledige beschrijving en waardering noodzakelijk.

- Project-mer-screening, plan-mer-screening; de beschrijving van de referentiesituatie bevat minimaal de juridische toestand (bescherming, opname in (vastgestelde) inventaris) en een korte beschrijving van de geïnventariseerde erfgoedwaarden, bijvoorbeeld op basis van de beschikbare wetenschappelijke inventarissen.

14.4 Effectbeschrijving en -beoordeling

Het in beeld brengen en beoordelen van de effecten van een plan of project is noodzakelijk om een beeld te krijgen van de landschaps-, erfgoed- en perceptieve waarden die mogelijk aangetast worden. De omvang en diepgang van de effectbeoordeling dienen aangepast te worden aan de finaliteit van de gevolgde procedure en de relevantie voor de besluitvorming.

De besluitvorming in het kader van bijvoorbeeld een omgevingsvergunning voor stedenbouwkundige handelingen vereist meer detail dan het tegen elkaar afwegen van verschillende planalternatieven.

Niet voor alle soorten MER’s moet dezelfde mate van detail nagestreefd worden, een hoge mate van detail is alleen nodig als deze ook nuttig is voor de besluitvorming. Het detailniveau van een plan-MER dient doorgaans minder groot te zijn dan dat van een project-MER. Algemene regels kunnen in dit verband echter niet vastgelegd worden. Veel hangt immers af van het specifieke geval. Zo zijn door de kleine schaal en de concreetheid van sommige plannen, deze in de effectbeoordeling immers te beschouwen als projecten.

Algemeen kan gesteld worden dat voor elke m.e.r.-procedure en voor elke deeldiscipline steeds opnieuw moet bekeken worden wat het wenselijke niveau van detail en diepgang is, namelijk noch te gedetailleerd noch te weinig gedetailleerd. In wat volgt, wordt getracht om voor de effectbeschrijving en -beoordeling enkele tips en aandachtspunten binnen de verschillende procedures te geven.

- Ontheffingsaanvraag project-MER; de scopingsfase is een essentieel onderdeel van deze procedure om aanzienlijke negatieve effecten te kunnen uitsluiten. De effectbeoordeling gebeurt op niveau van de effectgroepen (Hoofdstuk 8). Er moeten geen significantiekaders worden opgenomen, de principes blijven wel van toepassing. Aanzienlijk negatieve effecten moeten uitgesloten worden. Voor de aantasting van ongekend archeologisch erfgoed is het


uitsluiten van aanzienlijke negatieve effecten niet per definitie mogelijk. In een aantal gevallen biedt de sectorwetgeving hier een oplossing, namelijk voor projecten die vallen onder de bepalingen zoals gesteld in het nieuwe OED. Projecten die niet binnen deze bepalingen vallen, of plannen waarop de archeologienota zoals bepaald in hoofdstuk 5 van het OED niet van toepassing is, dienen een archeologisch onderzoek op te nemen in hun plan- of projectbeschrijving, aangezien maatregelen voor het milderen van aanzienlijk negatieve effecten in deze procedure niet mogelijk zijn.

- Project-mer-screening, plan-mer-screening; het doel van een screening is om na te gaan of een plan of project aanzienlijk negatieve milieueffecten kan hebben.

De effectbeoordeling kan zich beperken tot op het niveau van de deeldisciplines, waarbij de geldende juridische en beleidsmatige toestand als toetsingskader wordt gebruikt. Er moeten geen significantiekaders worden opgenomen, de principes blijven wel van toepassing. Er moet gemotiveerd worden dat aanzienlijke negatieve effecten worden uitgesloten voor de deeldisciplines. Voor de aantasting van ongekend archeologisch erfgoed is het uitsluiten van aanzienlijke negatieve effecten niet per definitie mogelijk. In een aantal gevallen biedt de sectorwetgeving hier een oplossing, namelijk voor projecten die vallen onder de bepalingen zoals gesteld in het nieuwe OED. Projecten die niet binnen deze bepalingen vallen, of plannen waarop de archeologienota zoals bepaald in hoofdstuk 5 van het OED niet van toepassing is, dienen een archeologisch onderzoek op te nemen in hun plan- of projectbeschrijving, aangezien milderende maatregelen voor het milderen van aanzienlijk negatieve effecten in deze procedures niet mogelijk zijn.

14.5 Milderende maatregelen

De procedures ontheffingsaanvraag project-MER, project-m.e.r.-screening en plan-m.e.r.-screening zijn gericht op het aantonen dat het plan of project geen aanzienlijke negatieve effecten veroorzaakt.

Onder de noemer ‘milderende maatregelen’ worden slechts die maatregelen opgelijst die een niet-aanzienlijk effect bijkomend kunnen milderen. Maatregelen die nodig zijn om te kunnen besluiten dat de effecten van een plan of project niet aanzienlijk zijn moeten in het plan of project zelf geïntegreerd zijn, en kunnen dus niet aangehaald worden als ‘milderende maatregelen’.

De benaderingswijze voor aanzienlijke negatieve effecten op archeologie werd hoger al toegelicht (§14.4).

14.6 Zorgplicht voor de administratieve overheid

De zorgplicht voor de administratieve overheid is met het Onroerenderfgoeddecreet verruimd:

Vroeger: betrekking op definitief aangeduide ankerplaatsen en erfgoedlandschappen (art. 26 en 29 van het decreet van 16 april 1996 betreffende de landschapszorg)

Nu: betrekking op onroerende goederen opgenomen in een vastgestelde inventaris en erfgoedlandschappen

o De inventaris van het bouwkundig erfgoed

o De landschapsatlas (bevat de ankerplaatsen; deze worden niet meer aangeduid, maar vastgesteld en worden nu ‘vastgestelde landschapsatlasrelicten’ genoemd)

o De inventaris van houtige beplantingen met erfgoedwaarde

o De inventaris van historische tuinen en parken

o De inventaris van de archeologische zones

o De kaart van gebieden waar geen archeologisch erfgoed te verwachten valt


Het OE-decreet verplicht de administratieve overheid om bij de besluitvorming over een eigen werk of een eigen activiteit met directe impact op geïnventariseerd erfgoed zo veel mogelijk zorg in acht te nemen voor de erfgoedkenmerken van onroerende goederen, die zijn opgenomen in een aan een openbaar onderzoek onderworpen vastgestelde inventaris (artikel 4.1.9 OE-decreet).

Het OE-decreet verplicht de administratieve overheid om bij de besluitvorming over een eigen werk of over het verlenen van een opdracht daarvoor en over een eigen plan of verordening die een erfgoedlandschap nadelig kan beïnvloeden zo veel mogelijk zorg in acht te nemen voor de erfgoedwaarden van een erfgoedlandschap (artikel 6.5.3 OE-decreet).

De zorgplicht omvat een uitdrukkelijke motiveringsverplichting, in die zin dat de administratieve overheid in elke beslissing moet aangeven hoe ze rekening heeft gehouden met de zorgplicht.

Het OE-besluit voorziet dat de motiveringsverplichting vervalt als in het kader van de beslissing reeds een beoordeling gebeurd is van de impact op de erfgoedkenmerken van een vastgesteld inventarisitem (artikel 4.2.2 OE-besluit) of van de impact op de erfgoedwaarden van een erfgoedlandschap (artikel 6.7.3 OE-besluit) in het kader van een milieueffectrapport of een milieueffectbeoordeling.


15. BEGRIPPENLIJST Door Onroerend Erfgoed werd een begrippenlijst opgesteld ter verklaring van “moeilijke begrippen” in de aanduidingsdossiers van ankerplaatsen.

https://www.onroerenderfgoed.be/nl/actueel/projecten/begrippenlijst-landschap/

De begrippen zijn door verschillende experts (landschap, geologie, archeologie, bouwkundig erfgoed, …) verklaard en er is waar nodig een toelichting gegeven met daarin ruimte voor voorbeelden, uitzonderingen, context, etc.

De begrippenlijst geeft (nog) geen volledig overzicht van de begrippen binnen het integrale onderzoeksveld landschap, maar is niettemin al vrij volledig.

Onderstaande lijst vormt een aanvulling hierop en dient samen met de technische begrippen (zie §2) een overzicht van de meest relevante begrippen te vormen.

Aardkundige waarden: aardkundige waarden zijn die onderdelen van het landschap die iets vertellen over de natuurlijke ontstaanswijze van het gebied.

Abiotisch milieu: geheel van bodem, reliëf, water en lucht (niet-levende natuur).

Aëroob: met zuurstof, zuurstofhoudend.

Ankerplaats42: wordt gedefinieerd als "een gebied dat behoort tot de meest waardevolle landschappelijke plaatsen, dat een complex van gevarieerde erfgoedelementen is die een geheel of ensemble vormen, dat ideaaltypische kenmerken vertoont vanwege de gaafheid of representativiteit, of ruimtelijk een plaats inneemt die belangrijk is voor de zorg of het herstel van de landschappelijke omgeving" (landschapsdecreet van 16 april 1996).

Archeologie: het bestuderen van overblijfselen en voorwerpen of een ander spoor van menselijk bestaan in het verleden, alsook de bestaansomgeving van de mens, waarvan het behoud en de bestudering bijdragen tot het reconstrueren van de bestaansgeschiedenis van de mensheid en haar relatie tot de natuurlijke omgeving en ten aanzien waarvan opgravingen, ontdekkingen en andere methoden van onderzoek betreffende de mensheid en haar omgeving betekenisvolle bronnen van informatie zijn.

Archeologisch artefact: een roerend goed dat van algemeen belang is wegens de archeologische erfgoedwaarde.

Archeologisch ensemble: het geheel van archeologische artefacten en onderzoeksdocumenten afkomstig van een archeologisch onderzoek.

Archeologische zone: zone waar op basis van waarnemingen en wetenschappelijke argumenten onderbouwd kan worden dat ze met hoge waarschijnlijkheid archeologische waarde heeft.

Archeoloog: een natuurlijke persoon of rechtspersoon die archeologisch vooronderzoek of archeologische opgravingen uitvoert.

Archeologische potentie: de archeologische potentie geeft aan of er in een gebied sprake is van een bewaringspotentieel, of er (gave) archeologische sites kunnen worden verwacht gelet op de intactheid van de bodem en geologische zone waarbinnen deze ligt.

42 Omdat het landschapsdecreet is opgeheven door het Onroerenderfgoeddecreet wordt de term ‘ankerplaats’ niet

meer gebruikt, maar vervangen door ‘vastgesteld item van de landschapsatlas’.


Archeologische prospecties: de aanwending van technieken waardoor men doelbewust de aanwezigheid van archeologische sites en landschappen opspoort en in kaart brengt.

Artefacten: alle door de mens gemaakte of gebruikte voorwerpen.

Basisch milieu: een milieu met de eigenschappen van een base, een loog. In tegenstelling tot een zuur milieu.

Barrière: element uit het abiotisch, biotisch of artificieel milieu dat de verplaatsing van een plant- of diersoort of soortgroep verhindert (en daarmee de uitwisseling tussen populaties).

Beheer: het geheel van maatregelen, werkzaamheden en handelingen die erop gericht zijn de erfgoedwaarden van een onroerend goed in stand te houden of te herstellen.

Belevingswaarde: dit aspect gaat in op diversiteit, identiteit en schoonheid.

Beschermde archeologische site: een archeologische site die voorlopig of definitief beschermd is overeenkomstig hoofdstuk 6 van in hoofding genoemd Onroerenderfgoed decreet.

Beschermd monument: een beschermd monument is een onroerend goed dat van algemeen belang is vanwege zijn erfgoedwaarde. Cultuurgoederen die blijvend verbonden zijn met het monument maken altijd deel uit van de bescherming. Denk maar aan een lambrisering, een trappartij of meubelen die door de architect mee zijn ontworpen. Wanneer zulke cultuurgoederen mee zijn beschermd, staat dat voortaan uitdrukkelijk vermeld in het beschermingsbesluit.

Beschermd stads- of dorpsgezicht: de term stads- of dorpsgezicht is al decennialang ingeburgerd. De definitie ervan is in het Onroerenderfgoeddecreet beperkt tot een groepering van onroerende goederen met de omgevende bestanddelen die door hun erfgoedwaarde van algemeen belang zijn. De ‘ondersteunende’ zones uit de vroegere definitie van een stads- of dorpsgezicht worden automatisch beschouwd als overgangszones.

Beschermd cultuurhistorisch landschap: een cultuurhistorisch landschap is een gebied dat weinig bebouwd is en erfgoedwaarde bezit, waardoor het van algemeen belang is. Alleen dit soort landschappen kan beschermd worden.

Beschermde archeologische site: op een archeologische site gaat het niet alleen om de sporen en restanten van menselijke activiteit uit het verleden, maar ook over de context waarin ze worden aangetroffen en de relaties tussen de objecten, sporen en vondsten. Dat geheel vrijwaren voor volgende generaties kan alleen door de site op de plek zelf te bewaren of op te graven volgens de regels van de kunst.

Bewoningshorizont: bodemniveau met duidelijke bewoningssporen (paalgaten, kuilen, haardplaatsen, waterputten).

Biodiversiteit: verscheidenheid aan soorten planten en dieren.

Biotisch milieu: geheel van planten en dieren (levende natuur).

Bodemarchief: het geheel van overblijfselen dat informatie kan verschaffen over menselijk handelen in het verleden (de materiële nalatenschap), bewaard in en in bepaalde gevallen (deels) op de bodem (bijv. grafheuvel). In ruimere zin kan een bodemarchief overigens ook betrekking hebben op geo(morfo)logische waarden.

Cellulose: hoofdbestanddeel van de wanden van plantencellen. In feite een polysacharide waarvan de molecule een keten is van meer dan 250 cellobiose-eenheden.

Code van goede praktijk: geschreven en publiek toegankelijke regels met betrekking tot de uitvoering van en de rapportering over archeologisch vooronderzoek en archeologische opgravingen en met


betrekking tot het gebruik van detectoren en de bij de betrokken beroepscategorieën algemeen aanvaarde regels van goed vakmanschap.

Chorologie: studie van de ruimtelijke spreiding.

Compactie: samenpakking of volumevermindering tengevolge van uitwendige druk. Vgl. ‘zetting’.

Conservatie (bouwkundig erfgoed): in zijn enge betekenis is een interventie die alle noodzakelijke ingrepen omvat om een gebouw, bouwdeel, kunstwerk e.d. ongewijzigd te bewaren en zijn verder overleven in de toekomst zo goed en authentiek mogelijk te verzekeren.

Cultuurdek: 30 tot 50 cm dikke cultuurlaag, soms opgebracht (vergelijkbaar met een plaggendek, maar minder dik), soms ontstaan door diepploegen.

Cultuurhistorisch landschap: een begrensde grondoppervlakte met een geringe dichtheid van bebouwing en een onderlinge samenhang waarvan de verschijningsvorm en de samenhang het resultaat zijn van natuurlijke processen en van maatschappelijke ontwikkelingen van algemeen belang wegens de erfgoedwaarde (Onroerenderfgoeddecreet).

Cultuurlaag: bodemhorizont met sporen van menselijke activiteiten (schopsteken, artefacten), echter zonder duidelijke bewoningssporen. Ook: een pakket met afvalresten dat is ontstaan door (meestal) langdurige bewoning van een bepaalde locatie.

Cultuurlandschap: landschap dat door de werkzaamheid van de mens sterk veranderd is.

Deductie: redenering waarbij men uitgaande van het meer algemene besluit tot het bijzondere, in tegenstelling tot ‘inductie’. In de archeologie gebruikt als ‘besluit van een deskundige’.

Degradatie: afbraak door verwering. Deze afbraak kan door verschillende processen plaatsvinden: fysische of mechanische processen zoals erosie, vorstscheuren en, in principe, ook vergraving, chemische verwering (bijvoorbeeld door zure regen) en (micro)biologische verwering, bijvoorbeeld verwering door mollen of schimmels.

Dhm: digitaal hoogtemodel.

Diachroon: door de tijd heen, maar op dezelfde plaats.

Ecologisch: het samenhangende geheel van planten en dieren en hun standplaats of leefgebied.

Ecologisch determinisme: zie ‘fysisch determinisme’.

Ensemble: een ensemble of ankerplaats zijn gebieden of plaatsen waar complexen bewaard zijn van verschillende erfgoedelementen die een genetische samenhang vertonen. Ze hoeven daarom niet typisch de kenmerken te vertonen van het traditionele landschap waartoe ze behoren, maar ze bezitten een uitgesproken identiteit. De verschillende samenstellende delen vormen een bijzonder geheel. Het zijn plaatsen met een duidelijk verhaal, die daarom een structurerend element in de ruimte kunnen vormen.

Erfgoedelementen: de structurele en visuele componenten die de eigenheid van het onroerend erfgoed bepalen en die de waarden vormen die aan de grondslag liggen van een bescherming (Onroerenderfgoeddecreet).

Erfgoedkenmerk: typologie, stijl, cultuur, datering, materiaal, biologische soort, thema of ander kenmerk (Onroerenderfgoeddecreet).

Erfgoedwaarde: de archeologische, architecturale, artistieke, culturele, esthetische, historische, industrieel-archeologische, technische waarde, ruimtelijk-structurerende, sociale, stedenbouwkundige, volkskundige of wetenschappelijke waarde waaraan onroerende goederen en de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken hun huidige of toekomstige maatschappelijke betekenis ontlenen (Onroerenderfgoeddecreet).


Exine: buitenste, ongelijk verdikte laag van een pollenkorrel. Relatief resistent tegen veranderende milieu’s.

Fauna: dierenwereld van een regio.

Fysisch-determinisme: uitgangspunt waarbij alleen fysische, lees: landschappelijke, factoren in een besluitvormingsproces worden betrokken.

Flora: plantenwereld van een regio.

Fysiognomische aspecten: aspecten van het landschapsbeeld (patronen, vormen, ruimten, proporties, …)

Gefaciliteerde effecten: indirecte effecten als gevolg van acties die niet rechtstreeks onderdeel zijn van het plan/project, meestal genomen door derden, en die mogelijk gemaakt worden of gefaciliteerd worden door de geplande ontwikkeling.

Geofysische prospectiemethoden: prospectiemethoden waarbij een instumentarium wordt gebruikt dat teruggrijpt op de natuurkundige eigenschappen van de aarde, zoals magnetisme, weerstand en geleiding.

Geomorfologie: tak van de fysische geografie die de reliëfvormen op het aardoppervlak beschrijft en deze in verband brengt met hun wijze van ontstaan.

Geotechniek: de toegepaste wetenschap die beoogt de aarde beter bewoonbaar te maken.

Graad van verandering: een combinatie van schaal, grootte en duur van een effect.

GIS: Geografisch Informatie Systeem.

Grondsporen: sporen van menselijke werkzaamheden in het verleden (kuilen, greppels, paalgaten), herkenbaar als verkleuringen en verstoringen van de bodemstructuur. Ook: alle door de mens veroorzaakte veranderingen van de oorspronkelijke bodemopbouw, zoals verstoringen (kuilen) of toevoegingen (ophogingen).

Habitat: leefgebied van een dier.

Herbestemmen (bouwkundig erfgoed): is het geven van een nieuwe functie aan gebouwen of sites, om dit waardevolle erfgoed voor verval te behoeden en op lange termijn te behouden.

Herstel (bouwkundig erfgoed): is een algemene benaming voor alle interventies die het onderhoud overtreffen en die tot doel hebben het bouwwerk (of kunstwerk) in al zijn onderdelen terug in een normale en veilige toestand te brengen. De term kan dus betrekking hebben op schade of waardeverlies door langzame processen of plotse fenomenen (bijvoorbeeld ten gevolge van grondverzakkingen…).

Hydrologie: waterhuishouding, op te delen in waterhuishouding bovengronds en ondergronds.

Inductie: redenering waarbij men uitgaande van het bijzondere besluit tot het algemene, in tegenstelling tot ‘deductie’. In de archeologie gebruikt als ‘besluit door middel van een GIS-analyse’ (of andere statistische onderbouwing).

Inventaris: een oplijsting van onroerende goederen en gehelen van onroerende goederen met erfgoedwaarde.

Kleine landschapselementen: verzamelnaam voor haagkanten, kleine boom- of struikgroepen, holle wegen, poelen, eenzame bomen, taluds, knotbomenrijen, enz. Van oorsprong hadden ze allemaal een functioneel doel. Haagkanten dienden voor veekering; poelen waren niets meer dan veedrinkplaatsen; eenzame bomen dienden vaak als perceelsgrens; kleine boom- en struikgroepen brachten geriefhout op en knotbomen brachten schaduw voor het vee en ontwaterde de natte weilanden. De economische


functie is vaak verdwenen, maar de ecologische-, cultuurhistorische- en/of esthetische functie is vaak belangrijk geworden.

Landschap: een deel van het grondgebied, zoals dat door de menselijke bevolking wordt waargenomen en waarvan het karakter bepaald wordt door natuurlijke en/of menselijke factoren en de wisselwerking daartussen (Onroerenderfgoeddecreet).

Landschapsatlas: de inventaris van de relicten van de traditionele landschappen waarin de landschapskenmerken weergegeven worden als ze een erfgoedwaarde hebben.

Landschapsanalyse: onderzoeksmethode om structuren van het landschap inzichtelijk te maken, door middel van het ruimtelijk indelen van het landschap op 3 niveaus: landschapstypen, landschapseenheden en landschapssubeenheden.

Landschapskarakter: het onderscheiden en herkenbaar patroon van elementen dat aangetroffen wordt in een specifiek landschapstype en de wijze waarop het waargenomen wordt door de mens. Het weerspiegelt specifieke combinaties van geologie, landvormen, bodems, vegetatie, bodemgebruik en menselijke nederzettingen. Het geeft aanleiding tot het bijzonder plaatsgevoel voor verschillende gebieden in het landschap.

Landschappelijke draagkracht: de mate waarin een specifiek landschapstype of gebied veranderingen kan tolereren zonder onaanvaardbare negatieve effecten op het landschapskarakter. Normaliter varieert de draagkracht naargelang het landschapstype en de aard van de geplande veranderingen.

Landschappelijke effecten: veranderingen in elementen, kenmerken, karakter en kwaliteit van het landschap, als gevolg van ontwikkelingen. Deze effecten kunnen posituef of negatief zijn.

Landschapskwetsbaarheid: mate waarin een landschap veranderingen van een bepaalde aard en omvang kan doorstaan zonder onaanvaardbare negatieve effecten op het landschapskarakter.

Landschapswaarde: de relatieve waarde of het belang dat toegekend wordt aan een landschap (dikwijls als basis voor een bescherming of erkenning) op basis van een consensus, om reden van zijn kwaliteit, inbegrepen perceptieve aspecten zoals landschapszichten, rust, natuurlijkheid, socio-culturele waarden of andere aspecten.

Lignine: houtstof.

Lithologie: Wetenschap die zich bezighoudt met de beschrijving en het ontstaan van de sedimentaire gesteenten. In archeologisch perspectief worden –voor het gemak- vaak ook venen hiertoe gerekend.

Lithostratigrafie: Classificatie van aardlagen op grond van kenmerken ontleend aan aard en samenstelling van de sedimentaire gesteenten. Ook hier: in archeologisch perspectief worden –voor het gemak- vaak ook venen hiertoe gerekend.

Mangaangehalte: het gehalte aan het element Mn, een hard grauwwit broos metaal, vaak in legeringen toegepast om metaal harder te maken. In archeologische context bevordelijk voor de conservering van botanische macroresten.

Migratie: verplaatsing van planten en dieren tussen leefgebieden.

Monitoring: het voortdurend en systematisch volgen, vastleggen en toetsen van ontwikkelingen in de natuur.

Nederzetting: plaatsen van waaruit de territoria van de gemeenschappen worden uitgebouwd en het landschap vorm krijgt.

Nutriënten: letterlijk voedingsstof. In archeologische context wordt het gehalte aan organische stof in grondwater bedoeld.


Ontginning (cultuurhistorisch): in cultuur gebrachte woeste grond bijvoorbeeld een voormalig moeras-, veen-, heide- of duingebied. Bij een bosontginning wordt het bos gekapt voor de teelt van landbouwgewassen.

Ontginningsdorp: een nederzettingsvorm, aan het eind van de 19e of het begin van de 20e eeuw ontstaan na de georganiseerde ontginning van woeste gronden als heide, bos, …

Pollen: de mannelijke geslachtscellen van planten en bomen, ook wel stuifmeelkorrels genoemd. Pollenanalyse is de bestudering van fossiele stuifmeelkorrels en sporen (‘palynologie’) waardoor een beeld van de vegetatiegeschiedenis gevormd kan worden. Uit de vegetatiegeschiedenis kan het klimaat worden gereconstrueerd.

Polymeren: verbindingen die uit zeer grote moleculen (macromoleculen) bestaan, die zijn ontstaan door herhaalde koppeling van kleine moleculen.

Receptor: fysisch landschapsonderdeel, bijzonder waarde-element of waarnemers(groep) die een effect zullen ondervinden.

Reconstructie (bouwkundig erfgoed): is de partiële of integrale herbouw van verdwenen of beschadigde constructies. Een bijzondere vorm van reconstructie is anastylose, waarbij oorspronkelijke bouwmaterialen op hun originele plaats worden teruggeplaatst, en dit op voorwaarde dat die originele plaats eenduidig is bewaard. Het Parthenon in Athene is het meest bekende voorbeeld van anastylose.

Renovatie (bouwkundig erfgoed): is een algemeen begrip dat enkel aanduidt dat (oude) bestaande structuren of materialen worden vernieuwd, zonder verdere specificatie van de principes die daarbij worden gehanteerd, de aard van de interventie e.d..

Restauratie: is het –al dan niet gedeeltelijk– terugbrengen van een gebouw, voorwerp, structuur of materiaal naar een vroegere toestand. Welke toestand uit de soms lange levensduur (met verschillende bouwfasen) hiermee wordt bedoeld en de manier waarop dit dient te gebeuren, wordt in het midden gelaten. Hoewel hierover zeer uiteenlopende zienswijzen bestaan, wordt er van uitgegaan dat de principes van de ICOMOS43-charters hierbij worden eerbiedigd.

Slijpplaten: in de archeologie, geologie, glaciologie, e.a. gebruikte techniek waarbij uiterst dunne plakken (slijpplaten) van sedimenten worden onderzocht op hun micromorfologische karakteristieken, zoals doorwoeling of verstuiving.

Synchroon: gelijktijdig, maar op verschillende plaatsen.

Systeemkenmerk: een landschapssysteem is een samenstel van landschapselementen en van betrekkingen tussen die elementen, dat als geheel functioneert door de onderlinge afhankelijkheid van de elementen en dat voor de betrokken elementen bepaalde functies vervult. Een systeemkenmerk beschrijft de onderlinge relaties en het patroon van die relaties.

Terpen: Fries woord waarmee in Nederland kunstmatige heuvels worden aangeduid, die werden opgeworpen om bij hoogwater een droge plaats te hebben.

Toponymisch onderzoek: onderzoek door middel van plaatsnaamkunde.

Typologie: “Landschapstypologie” is een hiërarchische classificatie van criteria of eigenschappen (kwalitatief/kwantitatief) van het landschap als continu verschijnsel. Een landschapstype is een ruimtelijk eenheid waar de fysische gesteldheid (reliëf, bodem en water), de ontginningsgeschiedenis en/of de kenmerkende ruimtelijke rangschikking van landschapselementen gelijk is.

43 International Council on Monuments and Sites, zie ook 3.4.1.1


Vaststelling van een inventaris: een van de instrumenten die de Vlaamse overheid kan inzetten om onroerend erfgoed te behouden, is de vaststelling van een inventaris. Hierdoor worden een aantal rechtsgevolgen van kracht voor deze inventarisitems. Ook kunnen items die zijn opgenomen in een vastgestelde inventaris dienen als basis voor de afbakening van een erfgoedlandschap in een RUP. Zolang een onroerend goed enkel in de wetenschappelijke inventaris is opgenomen, maar niet is vastgesteld, zijn hieraan geen rechtsgevolgen gekoppeld.

Visualisatie: computersimulatie, fotomontage of een andere techniek om de verschijningsvorm van een ontwikkeling of project te illustreren.

Visueel-ruimtelijk: met betrekking tot verschijningsvorm van het landschap.

Verwering: aantasting en ontleding van gesteenten aan het aardoppervlak door de inwerking van de atmosfeer, het regenwater en organismen.

Zetting: verzakking.

Zichtbaarheidgebied: gebied waarbinnen een voorgestelde ontwikkeling of project een invloed of effect heeft op de visuele waarneming.


16. LITERATUURLIJST Agentschap Onroerend Erfgoed. (2013). Handleiding inventariseren van bouwkundig erfgoed. Brussel.

Agentschap Onroerend Erfgoed. (2013). Inventaris Archeologische Zones.

Agentschap Onroerend Erfgoed. (2013). Handleiding voor het afbakenen van gebieden waar geen archeologisch erfgoed te verwachten valt. Brussel.

Agentschap Onroerend Erfgoed (2006) Erfgoed op de kaart: Erfgoed en gemeentelijk ruimtelijk beleid

Agentschap Onroerend Erfgoed (2015) Verankeren van erfgoed in ruimtelijk beleid

Agentschap Onroerend Erfgoed i.s.m. UGent, Pro-actief onroerend erfgoedonderzoek in de Moervaart- en Kalevallei in het kader van de natuurcompensatie voor de ontwikkeling van de Gentse Zeehaven, Eindverslag, 2012

Antrop, M. (1989), Het landschap meervoudig bekeken, Monografieën Stichting Leefmilieu, nr. 30, Antwerpen: Pelckmans

Antrop, M. Daels, L. (1997) Richtlijnenhandboek voor het opstellen en beoordelen van milieueffectenrapporten. Deel 2: Algemene methodologische aspecten, Deel 11: Algemene Methodologie Monumenten en Landschappen en materiële goederen in het algemeen. Brussel: AMINAL, AMINABEL, cel M.e.r.

Antrop, M. Van Damme, S. (1995) Landschapszorg in Vlaanderen, Monografieën Stichting Leefmilieu, nr. 30, Gent: Universiteit Gent

Antrop, M. From holistic landscape synthesis to transdisciplinary landscape management (paper).

Antrop, M., 2000b. Geography and landscape science. Belgian Journal of Geography. Belgeo special issue. 29th International Geographical Congress (1/4), 9-35.

Antrop, M., 2004a. Landscape change and the urbanization process in Europe. Landscape and Urban Planning, 67 (1/4), 9-26.

Antrop, M., 2004b. Multifunctionality and values in rural and suburban landscapes. In: Brandt, J. and Vejre, H. eds. Multifunctional landscapes. Vol. 1. Theory, values and history. WIT, Southampton, 165-180. Advances in ecological sciences vol. 14

Bats, M., 2007. The Flemish Wetlands: an archaeological survey of the valley of the river Scheldt, in: Barber, J., Clark, C., Cressey, M., Crone, A., Hale, A., Henderson, J., Housley, R., Sands, R. , Sheridan, A. (Eds.), Archaeology from the Wetlands: Recent Perspectives, Proceedings of the 11th WARP Conference, Edinburgh 2005. Society of Antiquaries of Scotland, Edinburgh, pp. 93–100 (WARP Occasional Paper 18)

Bats, M., Bastiaens, J., Crombé, Ph., 2006. Prospectie en waardering van alluviale gebieden langs de Boven-Schelde, CAI-project 2003-2004, in: Meylemans, M. (Ed.), VIOE-rapporten 02, Centrale Archeologische Inventaris CAI-II “Thematisch inventarisatie- en evaluatieonderzoek”. Brussel, pp. 75-100.

Bradshaw, A.D. and M.J. Chadwick (1980) The Restoration of Land: The ecology and reclamation of derelict and degraded land. University of California Press, 317p.

Berg, M.M. van den & E.A. Hatzmann (2005) Water en archeologisch erfgoed. Nederlandse Archeologische Rapporten 30. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort.

Berendsen, H.J.A. (1997) Het landschap in delen: Overzicht van de geofactoren, Van Gorkum, Assen


Blanchette, R.A., 2000. A review of microbial deteriation found in archaeological wood found in different environments. International Biodeteriation & Biodegradation 46, 189-204.

Cats-Baril, W.L. and L. Gibson (1987) Evaluating Landscape Aesthetics: A Multi-Attribute Utility Approach , Landscape and Urban Planning, Vol. 14, pp. 463–480

den Besten J.J. (1988) Het landschap op één kaart. Centrum voor Landbouwpublicaties en Landbouwdocumentatie. Wageningen

Champion, T., S.J. Shennan & P. Cuming, 1995. Planning for the past, Volume 3. Decision-making and field methods in archaeological evaluations. University of Southampton/English Heritage, Southampton.

Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), 1993. Construeren met grond. Grondconstructies op en in weinig draagkrachtige en sterk samendrukbare ondergrond. CUR, Gouda.

Ph. Crombé, J. Verhegge. 2015. In search of sealed Palaeolithic and Mesolithic sites using core sampling: the impact of grid size, meshes and auger diameter on the discovery probability. Journal of Archaeological Science 53, pp. 445-458.

Darvill T. & Fulton A. (1995) The Monuments at Risk Survey of England 1995: Main Report, Bournemouth.

David, A., 2001. Overview – The role and practice of archaeological prospection. Handbook of archaeological sciences. John Wiley & Sons Ltd, Chichester.

De Clercq W., Bats M., Laloo P., Sergant J. & Crombé Ph. 2011. Beware of the known. Methodological issues in the detection of low density rural occupation in large surface archaeological landscape assessment in Northern Flanders (Belgium). In: Blanquaert G., Malrain F., Staüble H. & Vanmoerkerke J. (eds). Understanding the Past: a Matter of Surface-area. Acts of the XIIIth Session of the EAA Congress, Zadar 2007. BAR International Series, 2194, Archaeopress, Oxford, pp. 73-89.

De Naeyer A. (red) (1999) Handboek onderhoud, renovatie en restauratie, Kluwer uitgevers

Department of the Environment, Transport and the Regions (2000) Guidance on the Methodology for Multi-Modal Studies, London.

Depuydt F. (1991) Vijf eeuwen kartografie in Vlaanderen. De Aardrijkskunde, 4, 403-424

De Smedt, P., Van Meirvenne, M., Meerschman, E., Saey, T., Bats, M., Court-Picon, M., De Reu, J., Zwertvaegher, A., Antrop, M., Bourgeois, J., De Maeyer, P., Finke, P. A., Verniers, J., Crombe, Ph., 2011. Reconstructing palaeochannel morphology with a mobile multicoil electromagnetic induction sensor, Geomorphology 130 (3-4-), pp. 136-141 .

Philippe De Smedt, Marc Van Meirvenne, Neil S. Davies, Machteld Bats, Eef Meerschman, Timothy Saey, Jeroen De Reu, Vanessa Gelorini, Ann Zwertvaegher, Marc Antrop, Jean Bourgeois, Philippe De Maeyer, Peter A. Finke, Jacques Verniers, Philippe Crombé, 2012. A multidisciplinary approach for reconstructing Late Glacial and Early Holocene landscapes, Journal of Archaeological Science 40, pp. 1260-1267.

Dijkstra, H., J.F. Coeterier, A. van der Haar, A.J.M. Koomen en W.L.C. Salden (1997). Veranderend cultuurlandschap. Signalering van landschapsveranderingen van 1900 tot 1990 voor de natuurverkenning 1997. Rapport 544. SC-DLO. Wageningen.

Dijkstra, H. en J. van Lith-Kranendonk (2000). Schaalkenmerken van het landschap in Nederland. Rapport 040. Alterra. Wageningen.

European Landscape Convention CEP-CDCPP (2015), 8th Council of Europe Conference on the European Landscape Convention, Conference organised under the auspices of the Belgian Chairmanship of the Committee of Ministers of the Council of Europe, Presentation of the Report Landscape Lexicon, 24 march 2015.

Feddes F. (red) (1999) Nota Belvedere: beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting, VNG uitgeverij.

Geertsema, W. (2002). Het belang van groenblauwe dooradering voor natuur en landschap. Achtergrondrapport natuurbalans 2002. Werkdocument 2002/02. Natuurplanbureau. Alterra. Wageningen

Groenendijk, M.J., L. Brunning en R. Stokkel, 2009: Archeologievriendelijk bouwen op de Koningshof te Gouda. Een evaluatie van de archeologievriendelijke aanpak.


Gonggrijp, G.P. (1996). Indelings- en waarderingsmethode voor aardkundige waarden. Wageningen, Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek IBN-DLO, Rapport 218.

Hampshire County Council (2005), Strategic Landscape Sensitivity, A paper on the working methodology for the Peer Group Workshop 20th July 2005, 54 pp.

Heeringen, R.M. van & E.M. Theunissen (red.), 2002. Desiccation of the Archaeological Landscape at Voorne-Putten. Nederlandse Archeologische Rapporten 25. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort.

Hermy, M. De Blust, G. (1997) Punten en Lijnen in het Landschap, Brugge: Marc Van de Wiele.

Heunks, E. (2013). Handreiking cultuurhistorie in en rond waterkeringen, van verkenning tot realisatie in het nHWBP. Adviesdocument EH-032013, Utrecht.

Heunks, E., 1995. Bedreigingen van het bodemarchief door landbouwkundige bodemtechnische ingrepen: een oriëntatie. RAAP-rapport 100. Stichting RAAP, Amsterdam.

Hey, G. & M. Lacey, 2001. Evaluation of Archaeological Decision-making processes and Sampling Strategies. Kent County Council/Oxford Archaeological Unit, Oxford.

Hofkens, E. & Roosens, I. (ed.) (2001), Nieuwe impulsen voor de landschapszorg. De landschapsatlas, baken voor een verruimd beleid. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en Landschappen.

Hofman, M., Adriaensen, F. en Matthysen, E. 2010. Opmaak en uitwerking van een ecologisch landschapsmodel als modelmatig beheersinstrument voor de ecologische infrastructuur in de Antwerpse haven.

Huisman, D. J., J. van Doesburg, J. Stöver en A. Muller, 2009: De (on)mogelijkheden van archeologie vriendelijk bouwen op terpen/ wierden. Onderzoek (2007) naar de effecten van heien op de wierden Kenwerd Oldehove en Groot Wetsinge

Instituut Collectie Nederland, Nationaal Archief, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Rijksgebouwendienst. (2009). De Techniek van het Waarderen - Werkconferentie 18-11-2009. (p. 28). Uitgeverij Educom BV.

Jones, D.M. (English Heritage), 2007: Piling and Archaeology, An English Heritage Guidance Note

Kars, H. & A. Smit (red), 2003. Handleiding fysiek behoud archeologisch erfgoed. Degradatiemechanismen in sporen en materialen. Monitoring van de conditie van het bodemarchief.Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies, Volume 1. Institute fot Geo- and Bioarchaeology (Faculty of Earth and Life Sciences), Vrije Universiteit, Amsterdam.

Labo S, Vakgroep Architectuur&Stedenbouw Universiteit Gent (2004) Nieuwe landschappen in Vlaanderen, deel 1.

Lambrick G. 2001: The management of archaeological sites in arable landscapes, in Nixon 2001 (ed.) p. 188-197.

Landscape Institute, Institute of Environmental Assessment (2002) Guidelines for Landscape and Visual Impact Assessment.

Leusen, M. van, J. Deeben, D. Hallewas, P. Zoetbrood, H. Kamermans & P. Verhagen, 2005. A Baseline for Predictive Modelling in the Netherlands. In: M. van Leusen & H. Kamermans (red), Predictive Modelling for Archaeological Heritage Management: A research agenda. NAR-rapport 29, Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort, pp. 25-92.

Louwagie G., Noens G. & Devos Y. (2005) Onderzoek van bodemmilieu in functie van het fysisch- chemisch kwantificeren van de effecten van grondgebruik en beheer op archeologische bodemsporen in Vlaanderen. Eindrapport, Brussel.

Meylemans, E., J.Bastiaens, K. Cousserier & I. Jansen, in voorbereiding. Verkennend onderzoek langs de Witte Nete (provincie Antwerpen): een geomorfologische benadering van archeologisch-landschappelijk diagnostisch onderzoek in de Kempen. VIOE, Brussel.

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en Landschappen (2000) Landschapskenmerkenkaart, Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap

Ministerie van VROM, Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (1992) Milieu-effectrapportage: deel 24, effectvoorspelling, VROM. Zoetermeer

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (1999). Belvedere: beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. Den Haag. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.


Missiaen, T., Verhegge, J., Heirman, K. And Crombe, Ph., 2015. Potential of Cone Penetrating Testing for mapping deeply buried palaeolandscapes in the context of archaeological surveys in polder areas. Journal of Archaeological Science, 55, 174-187.

Molenaar, S., R.P. Exaltus & M.C.A. van Waijjen, 2003. Bescherming bodemarchief ruilverkavelingsgebied Limmen-Heiloo, provincie Noord-Holland: eindrapport monitoringonderzoek 1994-2001. RAAP-rapport 856. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam.

Naveh, Z., 1995. Interactions of landscapes and cultures. Landscape and Urban Planning, 32 (1), 43-54.

Naveh, Z., 2000. What is holistic landscape ecology? a conceptual introduction. Landscape and Urban Planning, 50 (1/3), 7-26.

Nationaal Archief, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rijksgebouwendienst. (2010). De Praktijk van het Waarderen. Paleis Soestdijk als casus voor integrale waardering - Werkconferentie 15-11-2010. 48. Rotterdam: Uitgeverij Educom.

Nijhuis, S., Lammeren, R. van, Hoeven, F.D. van der (eds.) (2011) Exploring the Visual Landscape. Advances in Physiognomic Landscape Research. Amsterdam, IOS Press. Research in Urbanism Series 2.

National Roads Authority. (n.d.). Guidelines for the Assessment of Architectural Heritage Impacts of National Road Schemes. Dublin.

Neubauer, W. & A. Eder-Hinterleitner, 2003. Magnetic survey of the Viking Age settlement of Haithabu, Germany. Archaeologia Polona 41: 239-241.

Nixon T. (red.) (2001) Preserving Archaeological Remains in situ?. Proceedings of the 2nd conference 12-14 september 2001, Londen.

Noort, R. van de, 1998. Assessment and management of sites in wetland landscapes: four ‘case-studies’ from the Humber wetlands. In: M.C. Corfield, P. Hinton, T. Nixon & M. Pollard (eds.); Preserving archaeological remains in situ. Proceedings of the conference of 1st-3rd April 1996: p. 133-144. Museum of London Archaeology Service, London.

OC-GIS Vlaanderen (2001) CD Landschapsatlas, Baken voor een verruimd landschapsbeleid. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Afdeling OC-GIS Vlaanderen.

Provincie Noord-Brabant. (2012). Toelichting Verordening ruimte2012. 133. Provincie Noord-Brabant.

Resource Analysis et al. (2006) Case study Durmevallei en Prosperpolder, deelopdracht 3: ontwikkelen en uittesten van een methodiek voor socio-culturele waardering van valleisystemen, studierapport in het kader van het Interreg IIIb project ‘Floodscape’, Waterwegen en Zeekanaal, Willebroek.

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. (sd). Ruimtelijke ordening en erfgoed - Een handreiking voor cultuurhistorisch onderzoek. Amersfoort.

Raemaekers, D.C.M. & P.G. van Duijnen, 2000. Gronddeformatie archeologische vindplaatsen; inbrengen funderingspalen. Holland Railconsult bv, Utrecht.

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. (2014). Een zoektocht naar een integrale cultuurhistorische waardestelling van het materiële erfgoed. Eenheid en verscheidenheid. Achtergronddocument. Amersfoort.

Scottish Natural Heritage (2002), Redgorton, A Handbook on Environmental Impact Asessment.

SumResearch & Maat Architecten (2015) Handboek Verankeren van erfgoed in ruimtelijk beleid, agentschap Onroerend Erfgoed. Gratis te downloaden via http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties

Taken Landschapsplanning bv (2000) Landschapsbeleidsplannen gemeenten Helden, Maasbree, Meijel en Sevenum.

Uyttenhove P, Van Wesenbeeck Ph. (2004) Landschapsontwikkeling in Vlaanderen, Labo S, Vakgroep Architectuur en Stedenbouw, Universiteit Gent, Gent.

Vannieuwenhuyze, B., Van Herck, H. (2014). Typologie van wegen met erfgoedwaarde inclusief methodologie voor waardering van erfgoedwaarden, 130 + 9 annexes pp. Gent: agentschap Onroerend Erfgoed - Trage Wegen vzw - Caldenberga.

Van Montfort B., De Man J. Van Rompaey A., Langhohr R. & Clarys B. (2006) De evaluatie van bodemerosie op de neolithische site van Ottenburg/ Grez Doiceau, in Cousserier K., Meylemans E. & In’t Ven I. (eds.) 2006: CAI- II: Thematisch inventarisatie- en evaluatieonderzoek, VIOE rapporten 2, Brussel, p. 17-28.


Verhegge, J., Missiaen, T., & Crombé Ph., 2015. Exploring geophysics as a palaeolandscape reconstruction tool in the archaeological prospection of deeply buried (prehistoric) sites in the Scheldt polders (NW Belgium). Archaeological Prospection, in press.

Vlaams Parlement. (2010, augustus 25). Nota van de Vlaamse Regering - Conceptnota Onroerend Erfgoed - Stuk 818 (2009-2010) Nr.1. 32.

Walters, S. (2009). Guidelines for Archaeological Impact Assessment. Guidelines, Jamaica National Heritage Trust, Kingston.

Witteveen+Bos in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Projectbureau Belvedere. (2009). Samenvatting Handreiking cultuurhistorie in m.e.r. en MKBA. Amersfoort.

RICHTLIJNENBOEK MILIEUEFFECTRAPPORTAGE LANDSCHAP ... · Titel Richtlijnenboek...

Documents

Transcript of RICHTLIJNENBOEK MILIEUEFFECTRAPPORTAGE LANDSCHAP ... · Titel Richtlijnenboek...