Revista Areal 2

download Revista Areal 2

of 48

Transcript of Revista Areal 2

R EVISTA CU LTUR AL de SAD A

n 2abril de 2011

AREALRE VISTA C ULTURAL DE SADAA so ci aci n C ul t ur al Irmns Su rez Picallo 14 de abril de 2011 n 2 - Sada

SUMARIO Opinin e actualidade Entrevista con Manuel Couzo BermdezXulio Corredoyra

2 4 6

Requiem, serodio e breve demais, por Edicis do CastroJos M. Monterroso

A feira de Ed-Mundo: Ecos da RepblicaEdmundo Moure

Estudos locais Una gira sindical de Ramn Surez Picallo en 1920Hernn Daz

7 12 17 20

Nomes propios: Jos Mara MontesManuel Prez Lorenzo

A condesa nas sas Torres de MeirsXess Torres Regueiro

Un achegamento ornitofauna sadenseCarlos Silvar

Estudos xerais O que xantamosXaime Rodrguez Rodrguez

25 27 30 34 35 36 38

Documentos Un discurso de Lugrs Freire para a historia Un artigo da Pardo Bazn sobre o potencial turstico das Marias A imaxe comentada Novas doutro tempo Memoria de actividadesMarisa Naveiro Lpez

O que limosXaime Rodrguez Rodrguez

Neste 14 de abril, festa da democracia, como tamn da liberdade de pensamento e expresin, sae o 2 nmero de Areal. A boa acollida do nmero 1 por parte dos lectores foi un estmulo para continuarmos nesta empresa de dotar a Sada dun rgano de comunicacin cultural aberto participacin da cidadana. Contamos nesta ocasin con colaboracins e achegas grficas de diversos autores aos que agradecemos o seu traballo e a sa vontade de difundilo nas nosas pxinas. Xulio Corredoyra, Jos M Monterroso Devesa, Edmundo Moure, Hernn Daz, Manuel Prez Lorenzo, Xess Torres, Calros Silvar, Manuel Surez de Concha, Manuel Lugrs Rodrguez, Marisa Naveiro e Xaime Rodrguez son os artfices dos artigos e ilustracins que compoen este nmero de Areal, que se completa con dous textos de Manuel Lugrs Freire e Emilia Pardo Bazn. Temos tamn que agradecer aos anunciantes as sas xenerosas aportacins, sen as que esta publicacin dificilmente sera posible. Damos a benvida aos que se incorporan nosa seccin de publicidade, que permiten aumentar o nmero de pxinas e a tirada da revista. Como novidades inclumos o formulario de inscricin para todo aquel que queira formar parte do noso colectivo. Desde este limiar queremos lembrar que a nosa revita est aberta aos textos, documentos e material grfico que calquera persoa queira aportar para a sa publicacin. Polo demais, agardamos que o presente nmero sexa do agrado do lector e lle aporte novas inquedanzas e novos interrogantes.Impresin Lugami, Artes Grficas Betanzos Depsito Legal C 3217-2010

Coordinacin e maquetacin A. C. Irmns Surez Picallo Sada Contacto [email protected] / 665 801 557

Fotografa de portada Sada: tipos da Maria, por Francisco Varela Posse (Eco de Galicia, La Habana, 04/1927). Cedida por Fina Varela Turnes.Deseo dos ca racteres do ttulo

Calros R. Silvar www.b logoteca.com/acsuarezpicallo

1

OPININ E ACTUALIDADE

ENTREVISTA CON MANUEL COUZO BERMDEZXulio C. Corredoyra Maggi

Hoxe, con AREAL atopmonos con Manuel Couzo Bermdez, presidente honorario e un dos fundadores do Centro Espaol de Sada y sus Contornos, de Bos Aires, Arxentina; algun con quen os sadenses temos una dbeda, por levar o nome de Sada, tan lonxe e tan alto. Chega acompaado da sa filla, Mara de los ngeles e para comezar, propomoslle nos fale da sa vida en Sada e as vivencias da emigracin. AREAL (A).- Vostede naceu na Ra da Igrexa do barrio da Tenencia no 1933. Cmo lembra aquela Sada da sa infancia? MANUEL COUZO BERMDEZ (MCB).Efectivamente, nacn na ra da Igrexa n 18, hoxe 24. O que lembro unha Sada marieira, de moito sacrificio por parte dos marieiros e das sas familias... De al casi todos emigracin polo mundo en busca doutros horizontes. Eu fun un de eles. Samos da casa o 28 de abril de 1951 acompaado do meu pai; logo botamos dez das en Vigo e finalmente zarpamos de Vigo o 7 de maio de 1951. Neses das o que mis desexaba era que se fixera ao mar o barco, pola vida de sacrificio que deixbamos atrs (no meu oficio de marieiro). No barco fixemos a travesa un total de 850 pasaxeiros, que dormamos en tres turnos, un leito por cada tres persoas. Al lembro que vin a abundancia da mesa. Isto un ben de Deus pensei... a fartura que al tiamos diante, abundante, non a tiamos na nosa terra. (A).- Por qu razns escolleu a Arxentina como lugar de destino? (MCB).- Eu non quera servir ao rxime que tiamos aqu (pola mili). Na casa raO autor da entrevista, Xulio Corredoyra, con Manuel Couzo en Buenos Aires (2011)

mos tres marieiros e seis irmns. Arxentina porque o meu pai conseguiu o que pedan para poder emigrar: carta de reclamacin, contrato de traballo, o pasaxe pagado e o libre desembarco, previa revisin mdica, a raz da tuberculose, endmica aqu. Unha vez en Bos Air es comecei a traballar nunha fbrica metalr xica durante seis meses e logo puiden ingresar en La Continental, Compaa de Segur os, onde traballei durante 49 anos. Aqu, c meu traballo e o da mi a mu ll er , g ueda F er nnde z Domng ue z, oriunda de Meir s, trouxemos ao mundo e sacamos adiante tres fillos, Jos Manuel, Mara de los ngeles e Eduardo Alber to. (A).- A Bos Aires exilironse trala sublevacin militar de xullo de 1936, varios sadenses comprometidos coa Repblica. Tratou ou coeceu vostede a algn? (MCB).- S por certo, coecn a Casimiro Suarez, a Ramn Surez Picallo, a Manuel Regueir a.... Tamn viviron na emigracin outros fillos pr edilectos de Sada, Manuel Lugrs Freire, Casal, Antonio Sanjurjo Bada

2

O autor da entrevista, X. Corredoyra (1 pola esquerda), con Manuel Couzo e Marisa Naveiro (2 pola dereita) no local social do C. E. Sada y sus Contornos en Buenos Aires (2019).

OPININ E ACTUALIDADE

(A).- Un convecio ilustre ao que coeceu foi Ramn Surez Picallo. Cmo foi ese encontro? (MCB).- Ramn Surez Picallo foi moi amigo do meu pai, coecao como republicano de Sada. Cando o meu pai soubo de RSP, que via de estudar a pesca en Chile, no ano 1953, mandoume ata un hotel no barrio de Chacarita, (por certo, preto do cemiterio onde logo do seu pasamento en 1964 descansara, ata a repatriacin das sas cinzas fai dous anos e a instalacin definitiva no Cemiterio de Fiunchedo, como era o seu desexo). Al, nese modesto hotel da zona de Chacarita foi onde o coecn e lle levei a invitacin do meu pai para que nos visitara na nosa cas a, na ra Coronel Esteban Bonorino entre Saraza e Balbastro, no barrio do Baixo Flores. Sarez Picallo era unha luz, era fascinante escoitalo. Meu pai fxolle unha caldeirada. Recordo as palabras do meu pai: Ramn, est vostede na sa casa... e as de RSP: Compaeiros, o mellor xantar que me poidestes facer... pescada galega (merluza de 6 ou 7 kgs, mercada na feira da ra Santander)..., que como con inmensa satisfaccin na compaa dos meus vecios de Sada... Volvn velo aproximadamente en 1960, estaba desempendose no Centro Lucense, e vi3

vindo nunha modesta pensin na ra Monroe, de Bos Aires. Morreu sen ter nada, anda recordo as sas palabras pouco antes do seu pasamento:... o que tia xa o din... o que din non o teo, s me queda o que din. (A).- Vostede participou na fundacin do Centro Espaol de Sada y sus Contornos, cmo lembra aquelo? (MCB).- Vien terra en 1973, co meu fillo Jos Manuel, coa apertura democracia na Arxentina. Pouco tempo despois estivemos nun acto en Punta Chica (no norte do Gran Bos Aires, na zona de San Fernando) no campo de recreo da Federacin de Centros Gallegos. Al dronse cita xentes de diferentes sociedades; haba xente de Lubre, de Mondego, de Ouces, de Sada... A suxerencia de Manuel Mosquera Perez, que tia un taller de electricidade do autombil en Bos Aires, plantexouse facer unha nova sociedade. Dese encontro samos coa misin de patear a ra na busca das diferentes persoas da zona de Sada, e comezar a asociar xente, plantexndonos empezar cun mnimo de 50 persoas. A tarefa foi moi fructfera e chegamos Primeira Asamblea Extraordinaria con

250 socios. Al plantexous e cal sera o nome ra Mxico 1660 de Bos Aires, e existi ata que debera ter a nova Agrupacin ou Socieo ano 1953 ou 1954. Por cer to, o Centro de dade. Decidise dar a coecela como Centro Betanzos un lugar donde Ramn Suarez de Sada y Contornos , dado que Mos quer a foi Picallo foi moi querido e es pecialmente res es cola de Sada y sus Contornos, ao igual peitado. De al mandar on a Sada una biblioque Manuel Gomez Vazquez, o primeiro Teteca, que inclua mobiliar io de carballo e soureiro da Asociacin. Ao ano conformouse libros. A madeir a noble apr oveitouse e ana Comisin Dir ectiva e fixouse a sede na r a da queda algn mobiliar io en Sada feito co Chacabuco n 955 da ese carballo. Non tiveCapital Federal, que ron a mes ma sor te os Escudo do C. E. Sada y sus Contornos a sede da Feder acin libros, pois for on de Sociedades Gallegas queimados... en fin... en Bos Aires. (A).- Para rematar Posteriormente, deSr. Cou zo , c ales use a oportunidade de son a s act ivid ades vincularnos cun clube que aco stuman re ada zona de San Fernanlizar no Centro Esdo, o Centro Espaol paol de Sad a y sus de San Fernando, a Contorno s de Bos travs de Jos Mara Villaverde. Este clube, Aires? que estaba bastante lan(MCB) .- bs icamenguidecente e con escaste un lugar de r eunin sima actividade, buscaba e encontro para os asociarse con galegos, asociados, e todos como unha maneira de aqueles que tean vinreflotar e dinamizar as culacin con Sada. Es actividades do clube. te o espritu co cal foi creado. Ademis, cedeAs, no ano de 1982, mos e/ou alug amos o realizouse unha Asamblea saln par a actividades cultupara unir mbalas das entidarais, xuntanzas e ag asallos fades, e na Acta de Fusin adxudicmiliar es, e desde o ano pas ado couselle o nome de Centro Espaol de mezamos a des envolver unha biblioteca Sada y sus Contornos. pblica. Es ta actividade da biblioteca (coa A posteriori, no ano de 1998, impulsados intencin de acheg ar ao barrio a nos a pr opola necesidade de ter a sede na Capital Fedeposta e vez dar a coecer a terra da cal ral, decidiuse vender a propiedade de San Fervimos, a Galicia e por s uposto Sada), lvana nando e adquirir a actual sede na ra Pasco n adiante os mis novos, entr e os que est o 557, da Cidade Autnoma de Bos Aires. Al funmeu neto, Dieg o Alejandr o Couzo Gianfr icionamos ata hoxe, temos a Secretara, facemos ni, terceira xer acin dos Couzo de Sada. C oas nosas actividades e reunins da Comisin mo vedes a pres enza dos s adenses en Bos Directiva na cal o meu fillo, Jos Manuel Couzo Air es, contina... e o futur o de Sada est Fernndez leva catro anos como Presidente. garantido... (A).- Con anterioridade, desde o ano 1919 funcionara en Bos Aires a asociacin Unidos de Sada. Qu sabe vostede acerca desta institucin?. Coeceu a xente que estivera vinculada a ela? (MCB) .- Coecn a alg ns directivos; tian a Secr etara no Centro Betanzos, na 4 (A).- Moitas gracias sr. Couzo, pola sa amabilidade. (MCB).- Gracias a vostedes, no nome dos nosos pais anos, a mbolos dous lados do Atlntico.Sada, 2010

OPININ E ACTUALIDADE

OPININ E ACTUALIDADE

REQUIEM, SERDIO E BREVE DE MAIS, POR EDICIS DO CASTROJos M. Monterroso Devesa

Mais de 200 ttulos da colecom DOCUMENTOS PARA A HISTORIA CONTEMPORNEA DE GALICIA tem tirado do prelo Edicis do Castro, recentemente desaparecida de morte matada. Nestes ingratos tempos de involuom democrtica no nosso pas e mais no Estado espanhol e na Europa toda, constite um captulo singular o eclipse dumha editorial que, se por algo vai ser botada em falta, ser por essa concreta srie de ttulos que na nossa Terra contribuu decisivamente recuperaom da memria dos que estiverom silenciados durante dcadas, eles e os seus achegados. Edicis do Castro, filha do Laboratorio de Industria e Comunicacin, nascida no Castro de Samoedo (Sada) em 1963 (e posteriormente incorporando a Editorial e Imprenta Moret da Corunha), publicou, com anterioridade a dita colecom, obras fundamentais de e para a nossa cultura, nos mais diversos campos: teatro, narrativa, poesia, arte e ensaio de toda caste: filologia, histria, economia, ecologia... Mesmo reedions como O Divino Sainete ou Terra de Melide ou bestsellers (que o termo nom seja malinterpretado) como as Memorias dun neno labrego, por nom citarmos mais que algumhas criaons insoslaiveis. Nom devendo esquecermos as sries focadas ao Seminario de Estudos Galegos e aos Cadernos do Seminario de Sargadelos, do Laboratorio de Formas e do Laboratorio Xeolxico de Laxe... Esta desapariom dolosa e dolorosa, nom por anunciada deve ser menos lamentada, mlia o tempo passado, mais de um ano, de tal insucesso, e todos quantos fomos beneficiados pola generosidade e bonomia de dom Isaac Daz Pardo -uns publicando e muitos mais lendo- temos o dever de practicar este a jeito de ofcio de trevas, quando se est a falar, a maiores, doutras mortes editoriais galegas. Na medida em que um povo perde os seus instrumentos de comunicaom e expressom (neste caso tendo produzido mais de 1.300 ttulos devidos a mais de 700 autores em quase meio sculo de existncia viosa), empobrece-se e de calar mos perante tal feito concreto seramos, a mais de malnascidos, cmplices de semelhante assassinato.Montevidu, maro de 2011.

5

OPININ E ACTUALIDADE

A FEIRA DE ED-MUNDO

ECOS DA REPBLICAEdmundo Moure Rojas

Na casona de La Cisterna, ao sur de Santiago del Nuevo Extremo, os sbados tarde, o meu pai galego adoitaba escoitar a sa msica preferida, mestura variada na que figuraban o tango, vellos cupls, flamenco sevillano, doces fados na voz de Amalia Batista, sardanas e pandeiretadas galegas... De coto, a sesin musical terminaba co Himno de Riego, peza conmemorativa que, como se sabe, integra sons militares, ao estilo da Marsellesa, con acentos de pasodobre, e que fora o himno nacional de Espaa durante o breve trienio liberal (1820-1823) e nos oito anos da Segunda Repblica (1931-1839)... O galego suba o volume da victrola e abra as fiestras quinta, como se convocase afastados camaradas que defendesen as trincheiras ao berro de "No pasarn!" O meu pai, nostlxico anda que non soturno, porque a sa exultante vitalidade impelalle a disfrutar e compartir goces hedonsticos, era para min a encarnacin simblica -sgueo a ser- do autntico republicano: demcrata, librepensador, progresista nun sentido mis amplo que ao que hoxe se outorga ao termo, entusiasta de iniciativas de ben social, inimigo declarado de fetiches sociopolticos, fosen estes de ndole clerical ou materialista a ultranza... Falbanos con paixn dolorosa dos grandes creadores, intelectuais e dirixentes da II Repblica, ese soo que el vivira fora de Galicia, vtima do exilio emigrante, nun longo pas da fin do mundo, onde prodigou a sa semente. Coecemos da sa boca o que foi a Institucin Libre de Enseanza, creacin educativa que lle encomiaba os logros, xunto lectura -feita pola mia nai- de poemas de Antonio Machado, Miguel Hernndez, Garca Lorca e, sobre todo, das xeniais apostilas e glosas de Juan de Mairena... Logo vira o achegamento ao noso 6

gran republicano, Alfonso Rodrguez Castelao, a travs dese marabilloso libro, Sempre en Galiza", que adquirira en Buenos Aires, exemplar da primeira edicin que anda conservo. Os meus pais casaron o 1 de outubro do 1938, un mes mis tarde do arribo do goberno republicano de Pedro Aguirre Cerda, que tia por lema "gobernar es educar", electo pola coalicin do Frente Popular, liderada polo Partido Radical, co apoio de socialistas, comunistas e socialcristins de esquerda, mandato que inaugurara tres perodos consecutivos de goberno laico, cos seus logros mis destacables na consolidacin do ensino pblico e o desenvolvemento industrial chileno con sentido estatal de protexer as riquezas bsicas da patria, evitando que caesen nas mans do vido capitalismo. Foi aquel o noso ambiente vital, onde nos desenvolvemos -prole numerosa de oito fillos-, aprendendo desde cedo o valor da liberdade de pensamento, da procura das verdades humanas accesibles para ns, no esprito imperecedoiro de fillos da Repblica. Por aqueles das de finais da dcada dos 40', Ramn Surez Picallo culminaba entre ns a escrita do seu milleiro de crnicas de La Feria del Mundo. O meu pai referase con admiracin e cario obra xornalstica do fillo de Sada, e, sobre todo, destacaba a sa irrenunciable vocacin republicana, prurito que se tornara en Surez Picallo un autntico apostolado. Xa non escoito o Himno de Riego, pero a brisa vespertina adoita tornarme, en das de afns, frustracins e porfiados soos, a voz do meu pai, en slabas certeiras de galaico acento que seguen soando para min como ecos inesquecibles desa Repblica que algn da volver nacer entre ns.Marzo 2011

ESTUDOS LOCAIS

UNA GIRA SINDICAL DE RAMN SUREZ PICALLO EN 1920Hernn Daz

Ramn Surez Picallo era coecido ata hai pouco polo seu quefacer poltico no mbito do nacionalismo galego. Hoxe sabemos tamn da sa importante actividade no movemento obreiro arxentino grazas s aportacins do historiador Hernn Daz, que desde Buenos Aires nos enva este texto para Areal. Entre Ros es una provincia del litoral argentino, enmarcada por los ros Paran y Uruguay, situacin que le da su nombre. Vecina de la provincia de Buenos Aires, limita tambin con la provincia de Santa Fe al oeste, con la de Corrientes al norte y con la Repblica Oriental del Uruguay al este. Se encuentra en una zona neurlgica de la economa agroexportadora argentina. Hacia fines de los aos 10, segn el censo realizado en 1914, cuenta con 425 mil habitantes. Ninguna ciudad entrerriana se acerca a la importancia de Buenos Aires o incluso de otras ciudades del interior. La capital, Paran, tiene 36 mil habitantes. Otros poblados importantes, como Concordia, Gualeguay, Gualeguaych, Concepcin del Uruguay o Victoria tienen entre 13 mil y 20 mil habitantes urbanos. El eje de su economa es la actividad agropecuaria. Para atender la demanda de transporte de cereales y ganado, existe un tendido de 1.300 km. de vas frreas que estn en manos de una compaa inglesa. Este ferrocarril vincula a casi todas las poblaciones importantes, en especial las de la parte sur de la provincia, pero el ro Paran es un obstculo que ningn puente supera todava. De esa forma, la mercadera para ser exportada o vendida fuera de la provincia debe dirigirse a la ciudad de Paran, capital provincial, para seguir en otro barco, o a Ibicuy, en el extremo sur, donde un ferryboat lleva la carga hasta el puerto de Buenos Aires. En los ltimos aos de la dcada del 10 en la provincia de Entre Ros aumentan los reclamos obreros. En un primer momento se organizan unos pocos ncleos a partir de la actividad de dos sindicatos viajeros: los ferroviarios y los martimos. Los primeros constituyen grupos en Ibicuy y en Basavilbaso, los marineros crean grupos de apoyo en Concordia y en Concepcin del Uruguay. Pero con el tiempo se van creando organizaciones en otros puntos importantes de la provincia. Uno de los ms significativos ser Gualeguaych, que tambin cuenta con un pequeo puerto vinculado al ro Uruguay. All se crea una Sociedad de Resistencia Obrera, especie de nucleamiento de activistas, adherido a la central sindical nacional (Federacin Obrera de la Region Argentina, FORA) y una docena de sindicatos. Hacia fines de 1919 esta ciudad es tes-

La Organizacin Obrera, rgao da FORA no que Surez Picallo publica as sas crnicas. Documento cedido por Hernn Daz

7

tigo de varios conflictos gremiales: tabaqueros, picapedreros y estibadores. Por un incidente menor en la huelga de estos ltimos, son encarcelados ocho activistas, entre ellos Daniel Alvaredo, delegado de la FORA en la ciudad. Ante esa situacin, adems de brindarles a todos ellos asistencia jurdica, la central sindical le pide a Ramn Surez (tal su nombre en esta poca, todava sin el Picallo), delegado martimo que se encontraba en Concepcin del Uruguay, que baje a Gualeguaych para asesorar y apoyar los conflictos obreros. Ramn Surez se quedar cinco meses en esa localidad entrerriana, desde setiembre de 1919 hasta enero de 1920. All encabezar todos los reclamos sindicales, se entrevistar con diferentes empresarios y con autoridades municipales, y se convertir en el alma del renacimiento de la vanguardia obrera de la zona. Algunos de estos sucesos ya los hemos relatado en otros textos biogrficos del futuro diputado galleguista, pero hoy queremos detallar una gira por la provincia de Entre Ros, que tuvo su origen justamente en esta actuacin exitosa de Ramn Surez en Gualeguaych. En rigor, son dos las giras que realiza. La primera va de febrero a julio de 1920 y abarca una multitud de pueblos y ciudades del sur de la provincia de Entre Ros; la segunda es ms breve, la realiza hacia el mes de setiembre de 1920, e incluye un puado de pueblos agrcolas del centro de la provincia y culmina con la creacin de una Federacin Obrera Comarcal alrededor de Villa Clara. El 30 de enero de 1920 Ramn Surez inicia su periplo, a pedido de la FORA y como representante de sta. As visitar ciudades, poblados, aldeas y rancheros. Para dar una idea de la extensin abarcada, hemos reproducido en un mapa esquemtico todos los pueblos que Ramn Surez visit en estos ocho meses. Tenemos dos fuentes de informacin de este viaje: por un lado, los informes que Ramn Surez enva a la FORA y que son publicados en La Organizacin Obrera, su rgano central; por el otro, los informes que otros activistas de esos pueblos envan al mis mo peridico. Los de Ramn Surez son ms detallados, pero los otros tienen el valor de mostrarnos ms objetivamente aquello que el mis mo protagonista no puede decirnos: su xito como organizador y como orador. 8

ESTUDOS LOCAIS

No vamos a pormenorizar cronolgicamente la visita a cada uno de los pueblos, sino que trataremos de destacar sus elementos generales ms significativos. TRENES Y ARENGAS Ramn Surez aprovecha el tendido de lnea ferroviaria de la provincia. Prcticamente todos los pueblos que visita son estaciones de ferrocarril y el tren es su medio de transporte casi constante. Una de las escenas que abunda en sus informes es la despedida del pueblo, donde los gritos de la gente se confunden con los silbidos del tren en marcha, y nos imaginamos al delegado de la FORA saludando desde una ventanilla e improvisando un ltimo discurso. Pero tambin hace algn trayecto a caballo, cuando va desde Gualeguay hasta Puerto Ruiz y posiblemente tambin desde Villa Clara a Capilla. Por ltimo, las localidades de la costa del ro Paran (Pueblo Brugo, Curtiembre, General Alvear, Paran y Rosario) son recorridas en barco, medio de transporte bien conocido por Ramn Surez. Si algo caracteriz a Ramn Surez Picallo militando ms tarde en la emigracin gallega o en la Segunda Repblica fue su capacidad oratoria. En esta gira, con 26 aos de edad, ya es un elemento central en su relacin con las bases sindicales. En cada pueblo que visita da conferencias sobre la situacin de la clase obrera bajo el capitalis mo, sobre las leyes antiobreras del Estado argentino, sobre las luchas de los martimos, contra la Liga Patritica (grupo de la derecha aristocrtica, que en 1921 provocar la masacre de Gualeguaych, justamente contra las fuer zas de la FORA). Ramn Surez es inagotable: habla dos horas en Ibicuy, una hora en Capilla, una hora y media en Urdinarrain. En Basavilbaso hace una maratn de discursos: llega el 22 de febrero, a las 7.30 hs. A las 9.30 ya est dando una conferencia en el local de los ferroviarios. Hace una historia del gremio y de sus disidencias y aboga por la unidad de la clase obrera. Al da siguiente, a las 5 de la tarde, da otra conferencia contra las leyes antisociales. El da 24, a las 9 de la noche, da una tercera conferencia sobre las luchas obreras en general. Esta situacin se repite en todos los pueblos que pisa. Dicta conferencias, improvisa discursos en las plazas, dirige asambleas sindicales donde se puede: a veces en el local gremial, muchas ve-

ces en casas particulares. Pero es importante destacar los actos en la plaza central del pueblo: all se lo ver en Nogoy, Gualeguay, Victoria, Pueblo Brugo, Villaguay. Estos actos son fundamentales desde el punto de vista del proselitismo porque no participan solamente los asociados, como en las asambleas, o los ms interesados, como en las conferencias en teatros. Los actos en las plazas convocan a cualquier paseante y las ideas de la central de trabajadores penetran en el conjunto de la poblacin. En Victoria, por ejemplo, la crnica de un corresponsal habla de mil personas; en Gualeguay, 1.500 oyentes; en San Salvador, un villorrio, se realiza una manifestacin y conferencia con 400 personas. Siempre debemos recordar que en esa poca no existan micrfonos ni megfonos: el orador deba ser escuchado por todos los asistentes a puro pulmn. En Capilla, el mismo Ramn Surez, dirigindose al local sindical, ve algunos paisanos caminando hacia el pueblo, y al ser Mapa no que se representa o territorio percorrido por Surez Picallo. interrogados, contestan: Vamos Elaboracin de Hernn Daz al local de la huelga; dicen que hablar all uno que defiende a El corresponsal de Victoria: Al terminar, los pobres. Surez, el que vena a defender a as como en diversos pasajes, el orador fue calulos pobres, habla durante una hora. Los partrosamente ovacionado y se viv a la FORA. Y cipes de la asamblea son obreros rurales y vieen otra charla en el mis mo pueblo: La plaza nen desde tres leguas de distancia. principal estaba de bote en bote. El pueblo enEl carisma y la capacidad discursiva que destero deseaba escuchar la palabra del delegado pliega Ramn Surez frente a su auditorio queobrero. Al aparecer en la tribuna el camarada dan constantemente registrados en las crnicas. Surez, los vivas se repitieron y los aplausos Dice el corresponsal de Urdinarrain: Durante la impidieron or sus primeras palabras. estada del camarada Surez se hacan todas las En el pequeo pueblo de Curtiembre, otro conoches conferencias de carcter familiar en el rresponsal detalla los contenidos y la forma del local del sindicato, explicndose en ellas los prindiscurso de nuestro protagonista: Habl Surez cipios y fines de la FORA. [] Los compaeros extensamente, haciendo infinidad de consideracioescuchaban con atencin las disertaciones de nes sobre la organizacin sindical, la orientacin Surez, que eran instructivas y claras. que deban seguir los obreros para obtener triunfos El corresponsal de Ibicuy: Frecuentes sobre el capitalismo y hacerse aptos para conquisaplausos interrumpieron al compaero Surez tar su emancipacin. Por la ilustrativa sencillez y durante el desarrollo de la conferencia y al final claridad con que habl, se hizo comprender por los se le tribut una prolongada ovacin. numerosos compaeros que lo escuchaban. 9

ESTUDOS LOCAIS

PAISANOS Y PAIASANAS Quines eran y cmo vivan los obreros que iban a escuchar la palabra de Ramn Surez? En muchos lugares se trabajaban diez, doce o ms horas. En Basavilbaso, por ejemplo, un pueblo que contaba con cierta tradicin de organizacin sindical, los obreros de carga y descarga del ferrocarril trabajaban doce horas por da con un sueldo escaso. Vivan en carpas de lona en las ms horribles condiciones, nos cuenta el mismo Surez. Curtiembre es un pequeo pueblo obrero, relata tambin, pueblo perdido en las barrancas del Paran, lleno de ranchos (con comillas en el original), donde los delegados de los estibadores controlan todo el trabajo y para quienes las disposiciones del sindicato son como el catecis mo para los creyentes. Para llegar a Capilla atraviesa una zona agrcola, junto al camarada Silva. Ve las viviendas de los obreros, verdaderas conejeras. Son ranchos de 1x2, con mal techo, adornados, a guisa de ventanas, de grandes agujeros. Es interesante la fuerte presencia de mujeres en todo el periplo de la gira por Entre Ros. Trabajan en fbricas de tabaco y cigarrillos y en las de hilo sisal. En Villaguay estn organizadas las obreras tabaqueras. En Gualeguaych existe una amplia organizacin femenina, dirigida por M. Bella de Godoy, y el centro activo se encuentra en las obreras de la fbrica de cigarrillos Rebagliatti. En el pequeo pueblo de Urquiza, cuenta Surez, se iniciaron los trabajos para asociar a las mujeres, anotndose cerca de cincuenta. Tampoco en los ambientes sindicales falta la presencia fe-

menina ms tradicional: en Victoria, nos cuenta un corresponsal, al terminar una conferencia varias seoritas obsequian al delegado de la FORA con ramos de flores. Hay pocas referencias a inmigrantes o poblacin extranjera. En el total de la provincia, alrededor del 17% de la poblacin es inmigrante (mientr as que en la ciudad de Buenos Aires supera el 50%), y de ese porcentaje la mitad son uruguayos. En el centro y norte de la provincia hay una serie de colonias judas de origen ruso, y quedan algunas huellas de su presencia en esta gira. El 7 de setiembre se realiza una manifestacin en Villa Clara. All Ramn Surez escucha vivas a la Federacin Rusa y a la III Internacional: es un coterrneo de Lenin y Gorki, nos dice, que cree que la clase obrera vencer con los mismos mtodos que en su pas de origen. En Domnguez, el delegado de los pobladores se apellida Ascensoff, de claro origen ruso, y esto da pie a Surez para realizar una actividad entre los colonos. Da una conferencia el 9 de septiembre, a las 10 de la maana, y concurren varios centenares, segn nos informa el delegado de la FORA. Surez concluye de manera optimista: Dado el despertar del proletariado del campo, que exige mejoras, los colonos reaccionan tambin. Al fin se dan cuenta de que la clase obrera tiene razn y que su camino no debe ser el de oponerse a las exigencias obreras, sino que, por el contrario, deben mirarlas con simpata. Y aunque no se produce en el marco de la gira de Ramn Surez, no podemos dejar de sealar que en el acto del 1 de mayo de 1920,

ESTUDOS LOCAIS

Ramn Surez nun mitin obreiro. Fotografa cedida por Hernn Daz

10

realizado en Basavilbaso por la FORA, los oradores son Gonzlez Barlett y Greyver, este ltimo en idioma hebreo. Pero es el mismo Surez quien se refiere a la cuestin de la inmigracin en la Argentina. En un discurso de dos horas en Urdinarr ain, pronuncia una confer encia sobre una ley de 1902 (llamada Ley de Residencia) que permite expulsar extranjeros en caso de alteracin del orden poltico. Pero los conflictos entre burgueses y obreros, dice Surez, no son obr a de extranjeros, y por eso la aplicacin de la Ley de Residencia desde hace 18 aos no pudo detener la organizacin del proletariado. ORGANIZACIN Nos hemos preguntado qu quedara de todo el entusiasmo que gener Ramn Surez en su gira entrerriana. Sus informes desbordan optimismo, algo que no creemos que obedezca a un inters por exaltar su rol como delegado de la central sindical sino ms bien porque refleja su personalidad y expresa su enorme confianza en el movimiento proletario en los aos posteriores a la revolucin rusa. Podramos pensar que los informes exageraban la cantidad de asistentes, o que concurrir a un acto de la FORA no era necesariamente prestarle su apoyo posterior. Para evaluar esta cuestin y obtener un indicio de la organizacin lograda, recurrimos a la cantidad de votos con los que contaba la provincia de Entre Ros en el XI Congreso de la FORA, que se realiza en la ciudad de La Plata entre el 29 de enero y el 5 de febrero de 1921. All vemos que algunas ciudades grandes o con una organizacin antigua cuentan con centenares de afiliados: Paran, Concepcin del Uruguay y Concordia tienen alrededor de 900 asociados. En un segundo grupo estn algunos pueblos importantes que cuentan entre 200 y 400 afiliados: Basavilbaso, Gualeguaych, Ibicuy, Victoria. Los pueblos chicos son los que ms sorprenden por el grado de adhesin alcanzado en esta gira de Ramn Surez: Villa Clara tiene 182 afiliados, San Salvador 107, General Alvear 95, Crespo (una pequea aldea, segn Surez) 78, Pueblo Brugo 53, Urdinarrain 82. Al contrario, algunas ciudades de importancia y cabeceras de departamento apenas cuentan con organizacin: Nogoy, Villaguay, Gualeguay, Coln, etc. 11

En conclusin, pensamos que, al menos para estos aos, la gira de Ramn Surez no fue un mero desfile oratorio, plagado de buenas intenciones y demagogia pero sin un correlato efectivo de organizacin sindical. Al contrario, creemos que el delegado gallego no descuid los aspectos ms burocrticos y administrativos y dej plantada una semilla organizativa fuerte que tuvo su incidencia en los sucesos polticos futuros de la provincia. Para finalizar, reproducimos unas palabras de Ramn Surez en un infor me que son muy s ignificativas y hablan a las clar as de la situacin del sindicalis mo entr erriano: Puede afir marse que la clas e obrera de estas regiones aprendi en la escuela de sus propias necesidades. Los tr abajadores de estos lugares nunca es cucharon la palabra de los propagandistas obreros. Ellos saben que en otras partes los obreros se asocian y hacen huelgas, y consiguen mejor as, y hacen lo mis mo. Cuando hablamos de la finalidad emancipador a que perseguimos, cuando les hablamos de un mundo nuevo de amor y de justicia, elabor ado por nosotros mismos, se dibuja en su rostro una expresin de alegra, propia de los que hasta hace poco desconocan su propio por venir. Cuando explicamos la situacin a que han llegado los tr abajadores rusos, por ejemplo, y afir mamos que el proletariado del mundo todo debe hacer lo mis mo, sienten la mis ma impresin de un presidiario condenado a cadena perpetua, a quien un buen da se le comunica su prxima libertad.FUENTES UTILIZADAS Da z, Hern n M., Intro duccin a Ramn

ESTUDOS LOCAIS

Sure z Picallo, Ao s de formac in pol tica. Se leccin de textos, 1916-1931, Buenos Aire s, Alborada , 2008. Daz, He rnn M., En torno a la biografa de

Ramn Surez Picallo, en Autores Varios, Ramn Surez Picallo. A voz e squecida do galeguismo, A Corua, Comisin Irmns Surez Picallo, 2009. FORA, Memoria y balance del Consejo Federal al

Undcimo Congreso (enero 1919-noviembre 1920), Buenos Aires, Ca. General de Fsforos, 1921. La Organizacin Obrera, rgano de la FORA,

1915-1922. Tercer Censo Nacional de la Repblica Argentina.

Poblacin, Buenos Aires, Rosso, 1917.

ESTUDOS LOCAIS

NOMES PROPIOS

JOS MARA MONTES: UN ESCRITOR ESQUECIDOManuel Prez Lorenzo

Avogado, poltico, ensasta, dramaturgo e poeta, Jos Mara Montes foi unha das plumas mis destacadas do xornalismo corus decimonnico, as como un integrante sobranceiro da xeracin dos provincialistas que emprenderon a tarefa da dignificacin da cultura galega. Embora, o seu nome quedou apagado no discurso da historia. Jos Mara Montes Rouco naceu no lugar do Castro, en Osedo (Sada), o 24 de xullo do 18221. Casou coa sa vecia Rita Arias Calvio, do pazo do Castro de Enriba, filla do que foi alcalde progresista de Sada, Antonio Arias Sanjurjo2. Jos M Montes (como el asinaba), avogado de oficio3, alternou a sa residencia en Sada e na Corua, onde axia se integrou no movemento provincialista, participando da actividade literaria e cultural da cidade. Despuntara como xornalista, colaborando xa nos seus anos de estudante na prensa provincialista compostel, en cabeceiras como El Iris de Galicia, a Revista de Galicia ou El Recreo Compostelano, todas elas editadas entre o 1841 e 1843. Escribir tamn Portada da para xornais de Buenos comedia de Aires (El Gallego), La Montes HoHabana (Eco de Galicia), nor Gallego, do 1861 etc. Na Corua foi director, con Benito Vicetto, do diario El Brigantino, no 1863, da revista musical La Lira, que veu luz no 18754, do Diario de Anuncios y Noticias de La Corua, publicado entre 1857 e 1866, de La Correspondencia de Galicia, xunto a Froiln Salazar, 12 e do xornal liberal-demcrata El Comercio Gallego, neste ltimo xunto ao seu vecio e parente Joaqun Castro Arias, colaborando, ademais, en diferentes publicacins, como Eco de la Revista, do que un dos principais artfices desde a sa aparicin no 1852, ou Revista de Galicia, que dirixa a Pardo Bazn no 1880. En Betanzos e Bergondo exerceu como redactor dos semanarios El Brigantino e Las Marias respectivamente. Entenda Montes a prensa como un vehculo para a denuncia e para a obra construtiva, e as o anunciaba cando gababa ao xornal pontevedrs El Gallego:Como en las crisis de vida o muerte para un pueblo, es la prensa quien hace or sus lamentos [], natural es, por tanto, que en la mayor parte de nuestras localidades haya rganos que interpretando la opinin pblica, diluciden y den cima a esas arduas cuestiones de las que depende nuestra ventura. Si cada localidad diese a sus rganos de la prensa, nombres y tendencias que fundiesen en uno los sentimientos de todos los individuos que luchan generosamente por su pas, se estirpara [sic] ciertamente el mal que lamentamos.5

Como literato, cultivou as o teatro como a lrica. Publicou das pezas, Honor Gallego. Comedia en tres actos y en verso (A Corua, 1862) e Eric IV. Drama histrico en tres actos y en verso (A Corua, 1862). En Honor Gallego desenvolve unha trama de enredos amorosos na que se contrapn a honradez e bos costumes das personaxes galegas cunha caracterizacin profundamente negativa da Marquesa e Ruperto, que chegan de Madrid para turbar a paz preexistente e, por riba, menosprezan a Galicia. Cando tachan de agreste a Canuto, a resposta de Pascual todo un alegato en defensa da identidade propia:Rup. Marq. Rup. Marq. Pasc. Qu hombre agreste! T qu quieres? ests en Galicia! Es cierto! Y aqu en Galicia, Ruperto, otra cosa no la esperes. Y aqu en Galicia, seora, morir debiera al momento quien en loco atrevimiento su limpio nombre desdora. [] Importarme nada debe que se manche as el renombre de Galicia? Sois un hombre muy necio muy aleve. Quin hollar permite as la tierra donde naci? pues, no lo consiento yo que en esta tierra nac. [] Y no es mi madre Galicia? y no es mi madre esta tierra? donde tanto bien encierra, tanto amor, tanta delicia? [] Si nunca la bella historia de Galicia habeis ledo, si nunca habeis entendido que es tan fecunda de gloria, sabedlo en esta ocasin que tan propicia se os muestra, y jams por vida vuestra, deis olvido esta leccin. Que la tierra a quien hoy da vuestro lbio injusto daa, es de las joyas de Espaa la joya de ms vala.

Jeremas. Escrita en variedad de metros, (A Corua, 1861). Neste opsculo realiza unha versin libre e en verso da pasaxe bblica na que Xeremas lamenta a destrucin de Xerusaln, procurando o efecto esttico do que adoecan as traducins literais:[] nos propusimos no una rigurosa versin, sino ms bien una imitacin de los trenos que, ostentando en lo posible toda la belleza y amargura de tan sublime canto, fuese adornada con unas galas mtricas [].

ESTUDOS LOCAIS

Nunha segunda parte do libro, que fora revisado polo Arcebispo de Santiago, recolla varias composicins independentes de temtica relixiosa. Coetneo de Bquer ou Zorrilla, a sa potica responde a un estilo romntico, nos temas e nas estticas. Domina notablemente a rima e a mtrica, e emprega diversas formas: o soneto, o cuarteto, a quintilla, a oitava italiana, a silva, o serventesio, etc. Nas sas creacins destaca o elemento paisaxstico, con mltiples exaltacins de profundo ton romntico. Tamn ten realizado composicins elexacas, dedicadas a Nicomedes Pastor Daz con motivo do seu falecemento ou sa nai finada. Ocupa tamn varios dos seus poemas a temtica amorosa, tratada con elegancia. Foi Montes un dos organizadores dos Xogos Florais de Betanzos no 1886, participando como xurado. Asemade, cntase entre os fundadores da sociedade Folk-lore Gallego, constituda na casa de Emilia Pardo Bazn no 1883 e presidida pola eminente escritora6. Ademais traduciu directamente do ingls, cando menos, unha composicin, La rosa, de Isaac Watts7, polo que deba dominar aquel idioma. Tamn autor de varios ensaios, como Lestas y lostas, sobre gramtica, ou Queixumes dos pinos de Eduardo Pondal, ambos publicados en Galicia: revista regional8. No peridico betanceiro Las Marias publicou un extenso traballo titulado De los pastos y praderas, interesndose polo progreso da gandera en Galicia9, e na Revista Compostelana viu luz Reflexiones morales e histricas segn las mximas de la sabidura10. Tivo Jos Mara Montes as sas incursins na poltica, facendo valer o seu ideario progresista. Xa cando estudante en Compostela, formou parte dos crculos provincialistas e liberais 13

Dentro do campo potico, publicou Montes, ademais de numerosas composicins que viron luz na prensa desde o 1841 ata a sa morte, o libro Imitacin de las lamentaciones de

ESTUDOS LOCAIS

de Faraldo, Aguirre, Camino, etc., e, se tomamos por boa a indicacin de Urbano Lugrs, tera participado no banquete democrtico de Conxo do 1856. Nunha semblanza de Aurelio Aguirre, comenta Lugrs:Forma con Faraldo, An, Jos Mara Montes, Neira de Mosquera, Alberto Camino, etc., etc. en la llamada generacin del 54 (Academia Literaria y Artstica); capas y melenas agitadas del aquiln romntico, entre los robles con mirtos y murdago del viejo Conjo.11

Na sa memoria pervivirn os sucesos revolucionarios do 1846, culminados coa execucin en Carral dos seus promotores:Llenos de fe, de amor y de bravura volaran de su patria los clamores, y el despotismo vil con sus horrores, les trajo eterno luto y desventura.12

Nos anos 60 formar parte, como vogal supranumerario, do Consello Provincial da Corua, rgano asesor do Gobernador Civil13. Xa no 1881, atopmolo presidindo o comit corus do Partido Democrtico Gubernamental e envindolle a sa adhesin a Emilio Castelar, que encabezaba aquela formacin a nivel estatal14. A Castelar, aquel presidente da efmera Primeira Repblica, calificarao de hroe de la libertad, que combate sin tregua ni descanso15. Intervira tamn na poltica municipal de Sada, ocupando o cargo de alcalde en varias ocasins desde os anos 60 ata a sa morte. Jos M Montes foi un dos impulsores do movemento que pretenda a rexeneracin cultural de Galicia baixo a premisa da sa especificidade e do aprezo polo valor do propio. Amosbase entusiasta ante a creacin da Biblioteca Gallega, de Martnez Salazar, e da publicacin Galicia: revista regional, loando a unin dos esfor zos individuais na procura do progreso do pas:Galicia, que fue un tiempo vilipendiada por los pedantes vocingleros que propagaban por doquiera la donosa y singular idea de que bajo su cielo no podan surgir los ptimos frutos de la inteligencia, recobr su perdido prestigio, en fuerza de de la imperiosa ley de la justicia, y sus detractores tuvieron que humillar su frente al reconocer que en su seno, si bien se ostentan las maravillas de la naturaleza, no relumbran menos en sus hijos las dotes morales intelectuales que tienden al desarrollo del movimiento vivificador del Universo.

Portada do drama Eric XIV, publicado no 1862.

Autgrafo de Montes nunha das sas obras.

14

Muchos, sin embargo, de los nacidos en esta tierra de bendicin, que as debe llamarse por los infinitos favores que debe al autor de la Naturaleza, comprendan que era llegada la hora de que los esfuerzos indivi duales se trabasen entre s en unin ntima y perpetua, para que la luz que se difunda desde focos aislados se convirtiese en un brillante sol de gloria.16

ESTUDOS LOCAIS

Montes foi un firme defensor do uso na escrita do galego, pese a que el, por motivos que se nos escapan, non o empregou. En referencia poesa en galego de Pondal, escribira:Entusiasta desde muy nio de nuestro dulce y sonoro dialecto, prefiri adaptar a l sus cantos, preveyendo sin duda que llegara un tiempo en el que, para enaltecer las glorias de Galicia, sera preciso entonarlas en su misma habla.17

Noutra pasaxe do mesmo artigo, afirmaba a necesidade de empregar a lingua propia, tan vlida como calquera outra, e sentenciaba que para o movemento rexionalista, como vaticinio de una gran reforma social, sera fundamental el cultivo y difusin de los varios dialectos. Gaba a labor de Pondal no fomento dun galego vlido para toda situacin:Le presenta con su propia rusticidad, al paso que le ennoblece. Usa de l como del habla de los Herrera s y Garcilasos para describir toda clase de pasages [sic], por magnficos que sean; porque abunda en frases puras las altas concepciones; pues error lamentable seria creerle solo apto para ideas rudas y groseras.

Portada de Imitacin de las Lamentaciones de Jeremas e sinatura de Montes como alcalde de Sada (1861).

Nun poema titulado Galicia. Su dialecto e dedicado ao dramaturgo Francisco Mara de la Iglesia, con motivo da estrea da obra A fonte do Xuramento, primeira escrita integramente en galego, Montes exclamara, evocando o pasado heroico (a loita contra os franceses ou as revoltas irmandias) e lamentando o desprezo pola lingua propia:[] Si representa la historia De mil renombrados hechos, Si interpreta inmensa gloria Cmo los galaicos pechos Desdearon su memoria? En regios labios impera En nuestra pasada era, Y ms que en labios de reyes Brilla tu habla lisonjera En nuestras vetustas leyes.

15

Con ella fama alcanzaron Nuestros nclitos mayores, Con ella su fe juraron Cuando de estraos seores Esta tierra rescataron. Tierra de escasa fortuna! Tierra de inmenso valor! Tierra de preclara cuna! Tierra esclava del dolor! Tierra libre cual ninguna! Gallegos! En nuestra vida No tuvimos nunca mengua, Que es su honra sin medida... Tenemos la frente erguida... Y olvidamos nuestra lengua!18

ESTUDOS LOCAIS

Jos Mara Montes faleceu na sa casa do Castro o 29 de febreiro do 1892, deixando gran parte da sa obra espallada polos medios xornalsticos de Galicia e da dispora.21______________________________________________ 1. Era fillo de Francisco Montes Garca e A ntonia Rouco de Novoa, naturais da Corua (Rexistro Civil de Sada, Libros de Defuncins, 1892). 2. Deste matrimo nio resultaran tres fillos, Jos Mara, Francisco e Asuncin Montes Arias. 3. Estudou Dereito na Universidade de Santiago de Co mpostela. No arquivo non figura ningn exp ediente co seu no me, p ero si un a no me de Jos Mo ntes Noboa [sic], que tera realizado os estudos entr e o 1838 e 1845 (Arquivo da USC, Expedientes Persoais, Leg. 883, Exp. 20). probable que sexan a mesma persoa, dado que a nai tia o Novoa por segundo apelido. 4. Segundo J. A. Durn, La Lira foi a primeira revista deste xnero que houbo en Galicia (Crnicas 3. Entre la Mano Negra y el nacionalismo galleguista, Akal, Madrid, 1981). 5. El Gallego (Pontevedra), 31/01/1863. 6. El Folk-lore Gallego en 1884-85. Sus actas y acuerdos y discursos, Estableci miento tipogrfico de Ricardo Fe, Madrid, 1886. 7. Las Marias (Betanzos), 31/11/1887. 08. O primeiro nos nmeros 1 e 3 (01/1887: pp. 33 -36 e 03/1887: pp. 123-127) e o segundo no nmero 6 (06/1887: pp. 325-336). 09. Entr e 1887 e 1888 publicou mis de cator ce entregas, das que no Arquivo Municipal de Betanzos se conservan unicamente a II (03/11/1887), III (17/12/1887) e XIV (28/06/1888). Polo seu interese, seran tamn reproducidas ao mes mo tempo en La Federacin Ibrica de Madrid e El Independiente de Vigo. 10. Referenza to mada do Diario de Santiago, 03/09/1877. 11. Lugrs, U.: Aurelio Aguirre, en Balada de los mares del norte. Poemas, cuentos y ensayos, 1942-1973, Alvarellos, Santiago de Compos tela, 2008. 12. A las vctimas del Carral, El Gallego, 22/06/1879. 13. Desempeou ese cargo cando menos entre 1865 e 1868 (Gua de Forasteros en Madrid, 1865, id., 1867, id. 1868). Era vogal tamn do mesmo rgano o seu vecio e parente Joaqun Castro Lamas, da casa do Castro de Samoedo. 14. El Globo, 17/05/1881. 15. Queixumes dos pinos por Eduardo Pondal, Galicia: revista regional, 06/1887. 16. Queixumes dos pinos..., op. cit. 17. Id. 18. El Eco de Galicia, 15/10/1882. 19. Cartas de Galicia, Eco de Galicia, 18/03/1883. 20. Correspondencia, Eco de Galicia, 03/12/1883. 21. Un xornal de Buenos Aires (El Eco de Galicia, 10/04/1892) recolla a noticia da sa morte:Vctima de rpida y aguda enfermedad ha fallecido en la parroquia de San Julin de Osedo, Ayuntamiento de Sada, el que era alcalde de aquella villa, D. Jos Mara Montes Rouco. El Sr. Montes era abogado del ilustre Colegio de la Corua; notable y distinguido poeta. Sus composiciones inspiradas y llenas de sentimiento todas, han visto la luz en varios peridicos de Galicia y algunas merecieron que fuesen reproducidas por revistas extranjeras.

Montes compr ende as desventuras de Galicia, amos ndose cr tico co centralis mo que a ten sumida no atr aso con res pecto ao r esto do Estado, cando, pola contra, conta con grandes recursos par a progres ar:[] en un esta do comparati vo de toda s provi ncias, queda ra mejo r para da nuestra p reciosa Galicia ; pero a qu atribuir su eterna desventu ra, con dena da como fue de antiguo a no participar de la s reforma s vita les reali zada s en otra s regiones? [] la moderacin y paciencia habituales de su s hijos fueron , acaso, el principal origen de la poste rgacin de sus legtimos de seos. [] Ahora esa Galicia resignada yergue con altivez su frente, y colocada su planta en la senda del progreso no retrocede ni retroceder hasta conseguir la posesin de sus constantes aspiraciones.19

A aposta de Montes pola educacin e a cultur a como factor de progreso dos pobos, neste caso aplicadas a Galicia, levarao a impulsar diversas sociedades e iniciativas. Amosarase entus iasmado polo activo tecido asociativo da Corua:Es en verda d una regla e xacta de la cultura de los pueblos cuan do el e spritu de asociacin domina en ellos con objeto de enaltecer la inteli gencia, ensanchando el hori zonte de la s a rtes y la s ciencias. [] sociedade s forma da s con fines tan benficos, a medi da que crecen en importancia, aumentan el p resti gio de la localida d donde se crean .20

Amosar sempre nos seus escritos un afn polo progreso de Galicia e a dignificacin da sa cultura, aspectos que fan del un dos precursores de ulteriores movementos. 16

ESTUDOS LOCAIS ESTUDOS LOCAIS

A CONDESA NAS SAS TORRES DE MEIRS1Xess Torres Regueiro

Foron nun principio Granxa de Meirs e casa seorial. Otero Pedrayo chmalle castelo na sa Gua de Galicia: O castelo de esplndido patio, forma polgono con tres torres, reedificado en 1893- fundacin de Ruy de Mondego, a fins do XVI e o maiordego de Pedro Patio de Bergondo. Na sa torre La Quimera, escribiu Dona Emilia Pardo Bazn moitas ilustres pxinas. Certamente, dona Emilia, quen pasaba os invernos e primaveras na corte madrilea e os verns e parte dos outonos en Galiza, (entre Meirs, as sas casonas familiares e o balneario de Mondariz), escribiu moito aqu. Ramn Gmez de la Serna na biografa impresionista e un chisco irnica que trazou da dama bispal da literatura espaola, di que no vern, no alto da Torre de Meirs soaba a sa mquina como o paspalls afnico pois al

preparaba a colleita de inverno que despois depositaba nos bargueos de Madrid. O presbtero Manuel Vidal Rodrguez estivo en Meirs entre 1914 e 1918 e escribu en 1939 un librio co ttulo Torres de Meirs: Vida de trabajo de la Condesa de Pardo Bazn y El Caudillo. Daquela xa foran entregadas a nuestro esclarecido Caudillo. O libro acusa a literatura e estilo patritico e fascista propio do momento. Era Meirs entre os varios pazos e casonas da Condesa, o seu predilecto, por varias r azns e, sobre todo, pola sa proximidade Corua. A Pardo Bazn demoleu os restos do vello pazo dos antepasados e construu as Torres nun mentido estilo medievalista e coroadas por ameas. A Torre de Levante (literariamente La

Vista das Torres de Meirs. Fotografa de Xess Torres

17

Portada do libro de Vidal Rodrguez e imaxe de dona Emilia tomando o te no xardn.

Quimera) estaba dedicada enteiramente Condesa. Na planta baixa tia a biblioteca, despacho e recibidor particular. No primeiro andar o dormitorio. No segundo o tocador e vestiario. O ltimo, con vista da ra de Betanzos, estaba dedicado a saln de traballo, cuarto onde se reclua toda a ma. Gardaba os seus libros con celo e, anda que os prestaba, era a condicin de non sairen dal e para iso contaba a ancdota do gran biblifilo que escribira en todos os seus volumes Libro mo muy amado. Antes muerto que prestado. 18

Vidal conta como era a vida principesca do pazo e as xornadas de dona Emilia, quen se ergua s cinco da ma diariamente e dedicaba oito horas escrita e aos seus papeis ate a hora de xantar. Como unha funcionaria da escrita, case. Nas Torres traballaba para a Condesa unha chea de xente: maiordomo, cocieiras, criadas, xardieiro, capeln e secretario persoal. Mesmo tivo o seu pintor de cmara, Xaqun Vaamonde, que al morreu prematuramente e est soterrado no cemiterio parroquial. Vaamonde pertence chamada Xeracin Doente, xunto con Parada Justel, Xenaro Carrero e Ovidio, o fillo de Rosala e Murgua, todos mortos en plena xuventude. De secretario persoal en Meirs fixo durante uns verns o meu paisano Francisco Vales Villamarn, daquela estudante de Maxisterio en Compostela. Logo sera mestre da coruesa escola dos Castros, secretario perpetuo da Academia Galega (dende 1949 ao seu pasamento en 1981) e cronista oficial de Betanzos. Don Paco Vales contou mis de medio sculo despois (un soplo, Dios mo!) como chegou s Torres en xuo de 1913, a p dende Betanzos, para desempear o traballo de amanuense o auxiliar de oficina -como el o describu- por mediacin do notario betanceiro Valderrama, medio parente da Condesa, quen daquela tia xa sesenta e un anos. As comidas en Meirs eran, como todo al, opulentas. Xa se ve nos retratos que a Pardo Bazn estaba ben mantida. Dunha delas d noticia Vales, que reproduce no seu artigo un men de puo e letra da Condesa para o xantar do 20 de setembro de 1915 coa cabeceira da cartolina impresa coa vista das Torres: Meln./ Sopa Picadillo./ Huevos Bechamel./ Tournedor./ Pastel de Ostras./ Coles de Bruselas./ Gallina en galantinas./ Torrado de caf./ Dulces, frutas, queso./ Copa licor./ Rivero - Chaslei - Tostado. Todo isto escrito en vertical para impresionar mis. Non est mal para un luns (molesteime en miralo nun calendario perpetuo), anda que en Meirs non deban facer moita diferencia entre diario e festivos. A Vales, que sempre foi enxuto e esportman, debanlle sobrar varios pratos. A Condesa adoitaba supervisar persoalmente os mens, ademais de escribilos. O Ribeiro e o tostado eran de Banga, no Carballio, onde dona Emilia tia posesins. Anda que o presbtero Vidal di, sen embargo, que en aquella mesa principesca

ESTUDOS LOCAIS

ESTUDOS LOCAIS

Emilia Pardo Bazn no seu despacho, situado na Torre de Levante..

apenas se beba vino. A cea era mis frugal: so tres pratos e sobremesas. E iso porque o t historiado da merenda era un verdadero lunch. sabido que a Condesa morreu en Madrid en 1921. Dos seus tres fillos non quedou descendencia. Blanca, casada co Marqus de Cavalcanti (militar das veces golpista: con Primo de Rivera e con Franco), foi a derradeira da estirpe e herdeira e tivo o bo gosto de deixarlle a casona da coruesa ra das Tabernas Academia Galega. Pola contra as Torres seran mercadas por obrigada suscripcin popular para regalarllas ao Xeneralsimo Franco como fundador del nuevo Imperio e xefe do Estado en 1938. Ademais varios vicios con terras que lindaban coas Torres foron expropiados para ampliar o espazo destas, que disque abrangue arredor das dez hectreas, dicir 230 ferrados das Marias. Durante anos o Pazo de Meirs, xa denominado as, foi escenario de Consellos de Ministros, atraendo Corua toda a parafernalia do rxime franquista, unha especie de pequena corte, mentres os roxos fichados pola polica pasaban unha tempada a gastos pagos polo Estado na cadea. A Corua republicana, vangardista, anarcosindicalista e galeguista transmutouse nunha urbe fascista. Nunha gua de 1969 dise que o pazo de Meirs ultimamente ten sido arrequecido con balaustradas e fontes barrocas aportadas doutros pazos galegos. 19

Limos nalgures que algunha peza provia do Pazo de Dodro. Mesmo das estatuas do Mestre Mateo procedentes da catedral de Santiago! Xa logo da morte do Ditador, esta democracia transacionada co Franquismo permitiulle familia Franco seguir usufrutuando Meirs, que o utilizou para os seus saraos e celebracins, producndose en 1978 un extrao e sospeitoso incendio no seu interior que deu lugar a moitas especulacins sobre o seu patrimonio. Os herdeiros de Franco obstaculizaron canto puideron a tramitacin da Xunta de Galicia durante o goberno bipartito para declaralo Ben de Interese Cultural. Os propietarios tern agora que abrilo ao pblico catro das ao mes, logo de resolucin xudicial, unha apertura que o actual goberno da Xunta est a demorar. A Comisin pola Recuperacin da Memoria Histrica da Corua vai mis al e ven reclamando a devolucin de Meirs ao patrimonio pblico con concentracins reivindicativas diante dos seus muros. Sen dbida, son moitedume as persoas que agardan poder visitalo, e preferiblemente sen a tutela dos Franco, anda que a sa sombra, lamentablemente, seguir pairando sobre este sitio histrico, como foi declarado oficialmente._____________________________________________1.

Este artigo foi escrito para a seccin Polos camios da Terra que o autor mantia en A Nosa Terra, estando prevista a sa publicacin en setembro de 2010, cando a revista suspendeu a sa edicin en papel.

ESTUDOS LOCAIS

UN ACHEGAMENTO ORNITOFAUNA SADENSECalros Silvar (Sociedade Galega de Historia Natural)

A situacin xeogrfica de Galicia, a cabalo das rexins bioxeogrficas euro-asitica e mediterrnea, asomada ao Atlntico e a medio camio das rotas migratorias entre o noso Continente e frica, trnaa nun privilexiado territorio en canto observacin de aves se refire: unha ampla variedade de especies (algo mis de catrocentas), mesmo de continentes afastados, tense rexistrado no pas facilitado, evidentemente, pola extrema mobilidade deste grupo zoolxico. A aves non entenden de lmites administrativos e se desenvolven nun contorno sen mis limitacins que as derivadas das condicins climatolxicas (que moitas veces favorecen o seu espallamento), as posibles barreiras xeogrficas ou as condicins concretas dos territorios de recepcin (escaseza de alimentos, predadores, accin humana, etc.). Sada sitase nun contorno privilexiado que conta cun clima benigno, abeirado dos ventos e o forte mar. A costa do concello variada, con cants, calas e praias deitadas nas mainas augas. Aln das estreitas fronteiras administrativas (xa dixemos que as aves nada diso entenden), brese a ampla ra de Ares-Betanzos, o vello Magnus Portus Artabrorum citado polos romanos. Neste amplo contorno rguense cants, ditanse amplos areais, agchanse marismas e tamn lagoas artificiais (as nosas Braas) ou encoros (Cecebre), onde se refuxian e alimentan gran variedade de especies. As aves que podemos atopar no contorno sadense (unhas setenta especies comns) non difiren substancialmente das observables nos territorios limtrofes, posto que en xeral partillan caractersticas xeogrficas e climatolxicas, anda que existen algunhas caractersticas diferenciais. Unha delas, no noso caso, o que coecemos como As Braas, esa marabilla anda por 20

descubrir (tradicionalmente chamadas Os pozos, dexergando das Braas que realmente manteen as caractersticas de tales, situadas no curso baixo do Ro Maior, por tras do IES I. Daz Pardo). A outra o litoral, un dos mis salientables das Marias, tanto pola cantidade como pola variedade das especies albiscadas. Desgraciadamente nin un pequeno anaco do territorio municipal est protexido. E non por falla de mritos: As Braas cumpren cos requisitos necesarios para ser declaradas como Humidal Protexido, nica figura legal que pode garantir a sa conservacin. S falla a vontade poltica de facelo. Nestas circunstancias necesario achegrmonos ao vecio Oleiros para dar co espazo protexido mis prximo: o LIC (Lugar de Interese Comunitario) Costa de Dexo, ou desprazarnos ate Betanzos para internarnos no LIC Betanzos-Mandeo. Braas e praia, praia e Braas deben ser entendidas como un todo ligado, se ben a continuidade fsica foi tronzada pola intervencin humana, creando barreiras onde non as haba: urbanizacin e recheo onde era areal e braa, ou tubaxe e canalizacin onde foi ro A fauna preexistente desapareceu ou adaptouse s novas circunstancias e, hoxe, os lavancos voan sobor dos edificios para chegaren praia e as lontras percorren os sumidoiros co mesmo fin, por vez de nadar no ro. Mais seguen a cruzar, e van al ao mar a se alimentar e tornan aos seus acubillos nas Braas, resgardados polo mato e o bosque, onde tamn pousan as Gar zas ou anian os pombos. O litoral acantilado entre Lorb e Fontn tampouco ten nada a envexar Costa de Dexo, en canto a valores naturais ou paisaxsticos mais, o que coecemos como Costa Doce, si ten que aspirar ao mesmo status de proteccin, pois tampouco lle faltan os mritos: neste contorno cha-

se a nica poboacin de Woodwardia radicans (un fento relicto protexido) situado nivel do mar e, nos seus cants, abiranse entre outras, as seguintes especies, algunhas moi pouco comns:Corvo mario real (Phalacrocorax carbo), sedentaria. Corvo carnazal (Corvus corax), sedentaria. Rabirrubio tizn (Phoenicurus ochruros), sedentaria. Choia biquibermella (Pyrrhocoras pyrrhocoras), sedentaria, Anexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 5. Corvo mario cristado (Phalacrocorax aristotelis) sedentario. Vulnerable, UICN. 1. 2. 3. 4.

ESTUDOS LOCAIS

A p dos cants chanse as pradeiras de zostera que serven de soporte a moitas especies marias, entre as que destaca o coecido Cabalio de mar (Hipocampus guttulatus), especie clasificada como Vulnerable en diversos catlogos, como o da UICN. Outro amplo zosteral achmolo na mesma praia de Sada, baixo a ameaza da arquianunciada (e por sorte arqui-adiada) rexeneracin da praia. Este zosteral serve de alimento ao continxente de antidas (por riba dos trescentos exemplares) vecio de pleno dereito das Braas. Ate da de hoxe tense rexistrado mis de corenta especies de aves acuticas no contorno da praia de Sada, das que apuntamos as mis comns e as mis salientables:1. Mobella pequena (Gavia stellata), invernante. Anexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 2. Mobella rtica (Gavia arctica), invernante. Anexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 3. Mobella grande (Gavia immer), invernante. Anexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 4. Mergulln cristado (Podiceps cristatus), invernante. 5. Corvo mario real (Phalacrocorax carbo), sedentario. 6. Gar zota (Egretta garzetta), invernante. Anexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 7. Gar za real (Ardea cinerea), sedentaria. 8. Cullereiro (Platalea leucorodia), invernante. Anexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 9. Cisne real (Cygnus olor), accidental. 10. Ganso cab ecinegro (Branta bernicla), invernante. 11. Pato asubin europeo (Anas penelope), invernante. 12. Pato cincento (Anas strepera), invernante. 13. Cerceta real (Anas crecca), invernante. UICN, clasificada en perigo. Abirase nas Braas 14. Lavanco real (Anas platyrhynchos), sedentario. Cra nas Braas. 15. Pato rabilongo (Anas acuta), invernante). 16. Pato cullerete (Anas clypeata), invernante. UICN, clasificada sensible. Abirase nas Braas 17. Parrulo chupn (Aythya ferina), invernante. UICN, clasificada sensible.

Garzota, gaivota chorona e gaivota cabecinegra, aves acuticas localizadas no entorno da praia de Sada. Fotografas de Calros Silvar. Pxina anterior: Pombo. Fotografa de Calros Silvar18. Parrulo ferruxento (Aythya nyroca), invernante. UICN, clasificada vulnerable. 19. Parrulo cristado comn (Aythya fuligula), invernante. UICN, clasificada en perigo. 20. Parrulo caribranco (Aythya marila), invernante. UICN, clasificada en perigo. 21. Parrulo pentumeiro co mn (Melanitta nigra), invernante. UICN, clasificada sensible. 22. Parrulo pentumeiro americano (Melanitta perspicillata), accidental.

21

23. Parrulo mourelo (Melanitta fusca), invernante. UICN, clasificada sensible. 24. Mazarico rabinegro (Limosa limosa), invernante. UICN, clasificada en perigo. 25. Avefra europea (Vanellus vanellus), invernante. A nexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 26. Bilurico bailn (Actitis hypoleucos), invernante. UICN, clasificada en perigo. 27. Gaivota cabecinegra (Larus melanocephalus), invernante. 28. Gaivota chorona comn (Larus ridibundus), invernante. 29. Gaivota de Delaware (Larus delawarensis), accidental. 30. Gaivota papoia (Larus canus), invernante. 31. Gaivota ar xntea (Larus argentatus), invernante. 32. Gaivota patiamarela (Larus cachinnas michahellis), sedentaria. A mis comn en Galicia. 33. Gaivotn atlntico (Larus marinus), invernante. 34. Carrn cristado (Sterna sandvicensis), sedentario. Anexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 35. Arao romeiro (Alca torda), invernante. UICN, clasificada vulnerable.

A riqueza ornitolxica patente e vese magnificada ca presenza de moitas especies protexidas, o que fala da importancia de preservar activamente este contorno, rexeitando accins nefastas como os recheos costeiros e as rexeneracins de praias que non son tales, se non todo o contrario e tamn evitando vertidos

de hidrocarburos e outras substancias contaminantes asociadas s instalacins portuarias; delimitando as reas permitidas navegacin ou restrinxindo o paseo con cans, nos areais, en determinadas pocas do ano. En canto s Braas, caracterzanse polas lagoas de grande profundidade (antigas barreiras que acadaban os 4 m de fondo) que impiden o crecemento da vexetacin que serve de alimento s antidas, ou a presenza de reas enlamadas, de baixo ou ningn calado, que aproveitan as limcolas para se alimentar. Dese xeito, a funcin das Braas limtase, para case a totalidade das aves, nun recollido espazo onde pasar a noite, aniar ou criar prole. As especies mis destacables son as dependentes do medio acutico, por razns obvias, que son as enumeradas a seguir, nun listado anda aberto a novas citas:Mergulln pequeno (Tachybaptus ruficollis), sedentaria. Gar za real (Ardea cinerea), sedentaria. Galia de ro (Gallinula chloropus), sedentaria. Martio peixeiro (Alcedo athis), sedentaria. Anexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 5. Cerceta real (Anas crecca), invernante. UICN, clasificada en perigo. 6. Lavanco real (Anas platyrhynchos), sedentario. 7. Pato cullerete (Anas clypeata), invernante. UICN, clasificada sensible. 8. Reiseor da auga (Cettia cetti), sedentaria. 9. Picafollas ibrico (Phylloscopus iberico), estival. 10. Picafollas europeo (Phylloscopus collybita), invernante. 1. 2. 3. 4.

ESTUDOS LOCAIS

Mais As Braas son en boa medida bosque, un bosque relativamente novo, tendo en conta que se desenvolveu a partir do abandono das telleiras, hai entre 30 e 45 anos. Nesa masa boscosa, onde domina o bosque de ribeira (Ameneiros, salgueiros e freixos) e que conforma un dos Hbitats prioritarios declarados pola UE, abirase unha variada ornitofauna (preto de cincuenta especies) que, por outra banda, non exclusiva deste enclave. Entre as aves do bosque avistadas nas Braas chanse as seguintes:1. Azor (Accipiter gentilis), sedentaria 2. Gabin (Accipiter nisus), sedentaria. 3. Pombo torcaz (Columba palumbus), sedentaria.

Nesta pxina e na seguinte, de arriba a abaixo: rula, peto, merlo e tordo, aves de bosque avistadas nas Braas. Fotografas de Calros Silvar

22

4. Rula comn (Streptopelia turtur), estival. 5. Arcea comn (Scolopax rusticola). 6. Avelaiona (Strix aluco), sedentaria. 7. Peto verdeal (Picus viridis), sedentaria. 8. Peto real (Dendrocopus major), sedentaria. 9. Pica das rbores (Anthus trivialis), estival. 10. Carrizo (Troglodytes troglodytes), sedentaria, 11. Azulenta comn (Prunella modularis), sedentaria. 12. Paporrubio comn (Erithacus rubecula), sedentaria. 13. Papamoscas negro (Ficedula hypoleuca), migrante. 14. Merlo comn (Turdus merula), sedentaria. 15. Tordo comn (Turdus philomelos), sedentaria. 16. Papuxa cabecinegra (Sylvia melanocephala), sedentaria. 17. Papuxa das amoras (Sylvia atricapilla), sedentaria. 18. Ferreirio subelio (Aegithalos caudatus), sedentaria. 19. Ferreirio cristado (Parus cristatus), sedentaria. 20. Ferreirio comn (Parus ater), sedentaria. 21. Ferreirio bacachs (Parus caeruleus), sedentaria. 22. Ferreiro abelleiro (Parus major), sedentaria. 23. Gabeador comn (Certhia brachydactyla), sedentaria. 24. Pega marza (Garrulus glandarius), sedentaria. 25. Pimpn comn (Fringilla coelebs), sedentaria. 26. Paporrubio real (Pyrrhula pyrrhula), sedentaria.

ESTUDOS LOCAIS

Sen ser especficas do hbitat citado, tamn se poden observar nas Braas (sobrevondoas ou descansando circunstancialmente nelas) e nas sas lindes e arredores (camposas, cultivos, e no contorno urbano) as seguintes especies:1. Miato comn (Buteo buteo), sedentario. 2. Miato queimado (Milvus migrans), estival. UICN, clasificada sensible. 3. Falcn pequeno (Falco subbuteo), estival. UICN, clasificada sensible. 4. Falcn peregrino (Falco peregrinus), sedentario. Anexo I Directiva Comunitaria 91/24/CE. 5. Vencello comn (Apus apus), estival. 6. Rula turca (Streptopelia decaocto), sedentaria na Galicia costeira dende os anos 70. 7. Andoria comn (Hirundo rustica), estival. 8. Andoria cu branco (Delichon urbica), estival. UICN, clasificada sensible. 9. Lavandeira branca comn (Motacilla alba), sedentaria. 10. Lavandeira moura (Motacilla alba yarrellii), invernante. 11. Chasco comn (Saxicola torquata), sedentaria. 12. Pega rabilonga (Pi ca pica), sedentaria. 13. Corvo viaraz (Corvus corone), sedentaria. 14. Estornio negro (Sturnus unicolor), sedentaria. 15. Estornio pinto (Sturnus vulgaris), invernante. 16. Pardal comn (Passer domesticus), sedentaria. 17. Xirn comn (Serinus serinus), sedentaria. 18. Verderolo comn (Carduelis chloris), sedentaria. 19. Xlgaro comn (Carduelis carduelis), sedentaria. 20. Pincaouro comn (Carduelis spinus), invernante. 21. Liaceiro comn (Carduelis cannabina), sedentario.

23

ESTUDOS LOCAIS

Paporrubio comn, miato queimado, verderolo e andoria de cu branco (abaixo), aves que se poden avistar no contorno das Braas. Fotografas de Calros Silvar.

22. Escribenta real (Emberiza citrinella), sedentaria. 23. Escribenta liaceira (Emberiza cirlus), sedentaria.

Como lxico supoer, estas ltimas especies son comns en todo o territorio municipal, o mesmo que as propias do bosque o son nas reas desas caractersticas. A preservacin do contorno natural (e as aves son un bo indicador do seu estado), redunda na calidade de vida dos habitantes do territorio e potencia a diversificacin das actividades. Valla como exemplo que diversas aves antes comns, desapareceron da nosa paisaxe debido ao troco de usos da terra, especialmente polo abandono das reas de cultivo: Paspalls (Coturnix coturnix), Cotova (Galerida cristata), Bubela (Upupa epops) son algunhas delas, outras minguaron fortemente a sa poboacin. No caso de Sada, Concello con clara vocacin turstica, traballar nesa direccin debera ser un dos pivotes da poltica municipal. A diversificacin turstica, fuxindo do monocultivo turismo de praia, abrindo novas vas, como o Turismo Verde (ampliando a rede de sendas, protexendo con decisin os espazos naturais e pondo en valor as riquezas naturais e culturais) fomentara novas iniciativas empresariais e potenciara a creacin de postos de traballo. A simples observacin de aves move unha inxente cantidade de birdwatchers por todo o mundo e non algo a desprezar, especialmente nuns tempos nos que a crise cbase en amplos sectores, antes tan boiantes.

24

ESTUDOS XERAIS

O QUE XANTAMOS(REFLEXINS SOBRE ALIMENTOS, CULTURA, SOCIEDADE E POLTICA)Xaime Rodrguez Rodrguez

Imos falar de xantar, un asunto cotin que recibe cada vez mis atencin dos medios, fundamentalmente no que ten que ver con cocia, cocieiros e gas tronoma, es ta ltima unha desas palabras que semellan outorgar status (ou glamour) ao contexto nas que aparecen, nes te caso a cocia, por outra banda tan pouco g lamouroso cando s e fala do que cociamos a coto. Tal vez por iso, pola atencin suscitada pola cocia e os cocieiros -algns destes, por pr imeira vez no noso pas, figuras mediticas, ao nivel dos modis tos e os cineastas- todo o que ten que ver co xantar est de actualidade. Non ser ei eu quen o critique. A min inter same o xantar, e a cocia, entendida coma for ma de facer mis atr aentes osalimentos e tamn a alimentacin sen mis. Anda que non sempre foi as, quero dicir que non sempre s e cociou por es e motivo. No principio, dicir nos nosos principios coma especie diferenciada dos primates, o de cociar seica tivo un papel adaptativo, sobre o alcance do cal non parece existir acordo entre os especialis tas. Hai quen, como o bilogo Faustino Cordn outrgalle un papel fundamental na nos a evolucin, e para demostralo escribiu hai anos un libr io, non demasiado grande, que se chama Cocinar hizo al hombre. As teses na obra en cues tin por el mantidas foron obxecto de crtica. Recomendo a lectura dun artigo que, non por casualidade, leva o ttulo "Cocinar hizo al hombre?" de Jose Manuel Gomez-Tabanera (accesible na rede), no que s e rebaixa o papel xogado pola cocia na evolucin, pero sen neg ar a sa impor tancia. O papel da cocia, do tratamento culinario dos alimentos crus mediante o fogo, foi vital, canto menos, para dicilo dunha for ma sinxela e compr ensible, para facelos mis dixeribles, e acurtar deste xeito o tempo das dixestins para podelo dedicar a outras actividades, e so en s egundo lugar par a facelo mis atractivo dende o punto de vista, dalg n 25

xeito, gastronmico. dicir, que o cociado dende definicin antropolxica de cultura, entendida como os coecementos materias e inmateriais adaptativos, e polo tanto dunha importancia indiscutible en ter mos evolutivos. Unha boa razn polo tanto para falar dos alimentos, do xantar e da cocia. Do mes mo xeito, e baixo o enfoque antropolxico falar emos nes ta seccin de ttulo tan excesivo, de cousas coma os tabs e as preferencias alimentar ias, dos que falou, por exemplo, Marvin Harris, desde a perspectiva do materialismo cultural, en alomenos dous dos seus libros como Bueno para comer ou, anda que tanxencialmente o tema central, en Vacas, cerdos, guerras y brujas. Tamn, se ven a conto, falaremos do valor simblico dos alimentos como fixo, pero sen a sa mestra, o antroplogo estruturalista Claude Levi-Strauss no seu libro O crudo e o cocido. Ademais, tamn imos falar da relacin da cocia cos feitos cultur ais, coas manifestacins culturais coma a literatura ou o cine. Falaremos por tanto de Don lvaro Cunqueiro, tanto da pres enza dos xantares na sa obra liter aria e periodstica, como do s eu libro La cocina cris tiana de Occidente. Do mes mo xeito, ocupar monos de Dona Emilia Pardo Bazn, de Julio Camba, o noso BrillatSavarin1, e da sa monumental obra La casa de Lculo, na que afir maba a cocia espaola est chea de allo e pr eocupacins r elixios as, unha sentenza sen dbida chea de irona, e mostra da sa capacidade de falar doutros temas falando de cocia. Tamn imos facer mencin do detective galego Pepe C arvalho, creacin do gran Manuel Vzquez Montalbn, que o meta na cocia en case que todos os seus libros. Por descontado, tamn far emos refer encia aos ar tigos de Ramn Sur ez Picallo sobre xantar e alimentacin, algns deles acces ibles na pxina web da nos a Aso-

ciacin. E falaremos do xantar e o cociar no cinema, da presenza da comida en pelculas tales coma El fes tn de Babette ou, noutro rexistro totalmente diferente, La grande bouffe, nas que a comida volve a ser un pretexto para falar doutros temas. Hoxe en da, a preocupacin pola alimentacin, polo xantar, abrangue case que todos os mbitos da vida social. De feito hai estudosos da cuestin que na sas obr as ocpanse das relacins coa cultura ou as relixins2. Jess Contreras, hoxe por hoxe, un dos mellores especialis tas do Estado, ten dito "A alimentacin un feito complexo e diverso. A alimentacin non pode, de ningunha maneira, reducirs e a unha cuestin de ingredientes, trans formados ou non. Tampouco un fenmeno s nutricional nin pode confundirse coa dieta. A alimentacin un fenmeno multidimens ional no que interactan a bioloxa e as respostas adaptativas desenvolvidas en cada concreto lugar e tempo. Por esta r azn, a alimentacin , tamn, un fenmeno social, cultural, identitario. Ao que eu engadira o aspecto poltico da alimentacin. Ou como as decisins polticas inflen sobre a alimentacin, ou a falta desta, a fame, de poboacins enteiras. O cupar monos das s ucesivas crises alimentarias3 que s e estn a abater sobre os pases eufemisticamente chamados en vas de desenr olo. Falar emos de como a globalizacin, saudada como a panacea universal (nunca mellor dito), xunto aos aspectos mis neg ativos, dos que bo exemplo a actual crise, que de financeira converteuse en xer al, para acabar golpeando aos mis dbiles, pr esenta aspectos absurdos como a posibilidade de comer cer eixas (de incerta orixe) no mes de xaneiro! O xantar, coma di Contrer as na cita do pargrafo anter ior, ademais un asunto

identitar io. Na nosa Galicia, e desde sempre, o xantar un asunto de inter accin social, a pesar es de que nos ltimos tempos a proliferacin de eventos gas tronmicos cos pretextos mis inveros miles, non deixa de dar lle unha faciana car icatur esca, con fundamento, coma dira o cocieiro vasco Arguiano, nunha excelente des pensa tanto dos produtos da terr a coma do mar. Os galegos s omos felices ao r edor dunha mesa ben s urtida, sobre todo dunha serie de pr atos case emblemticos, que pdese dicir sen esaxer ar for man parte da nos a identidade: o polbo, os bos peixes, ca allada tan nosa, o caldo, se de nabizas mellor, o cocido, unha homenaxe ao porco coma unha totalidade, e as sobr emesas, empezando polos bos queixos, e os doces que son como fitas no calendario das nosas fes tas, filloas, orellas, amendoados..., e despois os espirituosos e dixestivos, a caa, o licor caf e o de guindas... de todo elo falar emos, faltara mis. Polo tanto, deica outra, dentro de seis meses, e que aproveite!______________________________________________ J ean Anthel me Brillat-Savarin. Xursta frances , elixido para os Estados Xerais, precursores revolucionarios da Asambl ea Nacional Frances a. Escribiu, cun estilo insolente e irnico o considerado o primeiro libro de gastro noma da historia, Fisiologa del gusto (1825). unha obr a chea de aforis mos, al guns deles moi citados: dime o que xantas e direiche quen eres, o universo non nada s en a vida, e to do canto vive ali mntas e son dous dos mis co ecidos. Pdese atop ar unha v ersin francesa na biblioteca virtual Gallica. 2. Alimenta cin y religin . Co ntrer as, JESUS. Obs ervatorio de la ali mentaci n. Par c Ci entific de Barcelona. Universidad de Bar celo na [www.odela-ub .co m]. 3. Intr oduccin a la Crisis Alim entaria Global. Documento til par a empezar a saber mis sobre as caus as da crise, as xus tificacins dos poderosos , os negocios da fame e a necesidade de r eco nstrur o sis tema alimentario . Elabor ada por un fei xe de organizacins solidarias contra a fame, entre el as GRAIN e Entr epueblos e dispoibl e na rede.1.

ESTUDOS XERAIS

C/del Ro, 16 Tlf.: 981 62 42 68 SADA A CORUA

26

DOCUMENTOS

UN DISCURSO DE LUGRIS FREIRE PARA A HISTORIAManuel Lugrs Rodrguez

O d a 22 de abr il de 1.923, Manuel Lugrs Fr eire pronunciou unha con ferencia na coruesa Reunin de Artesns, comun men te co ecida comaO Circo , na que formulou unha ser ie de teoras propias s obre a poes a coma motor do rexurdimen to cultural e mesmo poltico qu e arelaba el e a meirande parte dos in telectuais galeg os daqueles tempos para o d esen volvemen to nacional d e Galicia. Quiza is algunhas das ideas aqu manifes tadas parezan d ificilmen te asimilables realidade actual e semellen anacrnicas, pero hai que ter en con ta o con texto social das d istin tas pocas e as correntes filosficas e ilus tradas que percorran Europa en tn. En tod o caso pod e ser virnos d e referencia para comprender mellor unha pasaxe da nosa histor ia recen te e dos homes que a conformaron. A disertacin dica: O meu agradecemento non acha verbas damias querencias, a Maria o santo Altar; o bondo neste momento. Toda a mocidade repuverbo nativo o meu pan anxlico.Todo esto fai blicana, dixo noutrora non sei quen. Agora, a nacer en min unha mocidade de esprito. Nas realidade, non pode dicir o mesmo pero, si pode mias Ardencias quixen demostralo. Son un poeasegurarse, que a poesa patrimonio de aqueta vello, con tdalas ilusins, con tdalas espeles que non pasaron moito dos primeiros 25 ranzas, con tdalas cobizas, con todo o amor anos. A poesa todo. As ansias de ter mais nidio e ardente que para si quixeun fogar, a ollada solermia dunha ran moitos mozos. muller fermosa, a contemplaPorqu fixen versos lricin dos ceos na escura e fra cos seguindo a tradicin da noite, a coruscacin da luz soraza? Tratarei de explicalo. bre das durmidas augas dunha Para demostrar, anda que lagoa, o rebrilar dun verme na lixeiramente, a persoalidade de silente silveira, o balbor do Galicia, convn estuda-los elemar nas noites do fero invermentos estticos e dinmicos no, un berce abalado pola mai que interveen na sa formacin cariosa, a tumba que baixa seu definitivo xango, todo fai nascer e desenrolo. as arelas, dbidas infinitas, que Os factores estticos son: a na sa abstraccin, produce o raza, a tradicin, a lingua, o vago e celeste sentido da poeterritorio e o clima. sa. Como pois eu,que son xa A raza galega , predomiun vello, fago anda versos? nantemente, celta. As tradiEu volo direi: Hai un senticins, a toponimia, o carcter mento no que se axunta a diferencial entre o home e a vida espiritoal interior, santo muller, os momentos de que fermento da vida, eterna priesta mirada nosa terra, taes mavera das almas magoadas, coma os castros, mmoas, etc sade e ledicia, amargamento e mil sinais mais,demostran e dor, magnetismo en que se aquela orixe. move e reproduce a natureza interna: o amor. E eu levo a Placa de homenaxe a Lugrs na capela A denominacin tnica de mia alma chea dese senti- de San Roque de Sada, antes empraza- Galicia persistiu a traverso mento: a Celtia a virxe das da na sa casa natal. de tdolos tempos. As noti27

cias mais antigas, as cartas mais vellas de xeografa, dan sempre o mesmo nome. Podemos dicir que ningunha nacionalidade europea tivo mis inalterable o seu nome tnico. Castela, Andaluca, Valencia e,mesmo, Francia e Inglaterra son denominacins novas. Portugal non se chamou as ata os tempos da Reconquista en que tomou o seu nome do Porto. A lingua de Galicia, a que acadou mis axia cultura literaria entre os idiomas hispnicos, ten caractersticas propias que fan dela un instrumento orixinal. A istes factores estticos, positivos e verdadeiros, podemos axuntar o do territorio, verdadeiro fundamento da mesoloxa que, a traverso dos sculos, vai producindo unha fisonoma especial na alma e na vida da raza.

As terras compostelanas foron o berce verde, a cultura peninsular. Nel foi tamn nacida a nacionalidade portuguesa. A lingua, a arte con que foi empregada, os movementos que naqueles sculos comezaron a se levantar creando un sistema arquitectnico que tia de enxendra-lo romnico, o dominio que as nosas letras e artes exerceron no resto dos territorios hispnicos, todo demostra a que enorme altura chegara o noso proceso cultural daqueles das. Instrumentos musicais como a viola, a enxabela, zanfoa, cano enteiro, etc. etc. demostran claramente a que enorme proGalicia un tegreso chegramos rritorio atlntico e nas artes lricas. europeo. Os nosos Os nosos trobaros nacen e morren dores, Martin Codax, no territorio patrio e Garca de Ambos, case todos van Bernal de Bonaval, Atlntico. O seu nArias, Paio e tantos mero e as grandes outros demostran o ras que fan ao monoso florecemento rrer no mar, son ben literario. Nos canciodoadas para o desenneiros, os mellores e rolo dunha civilizamais inspirados trocin. A estas causas foron debidas a cul- Lugrs debuxado por Corts na 1 edicin dos seus Con- badores son os notos de Asieumedre sos. Somente Alfonso tura de Sumeria, a o "Sabio" puido poformacin do Exipto erse a carn deles. e a floracin marabillosa da Grecia clsica. As nosas fondas e morE aquela floracin da cultura, que se espanas ras son un abrigo contra as furias do mar e llaba polo sul, dando vida a outra nacionalidade que chamaba a atencin en toda Europa Occiun gran factor da nosa vida de relacin. dental, que nas sas peregrinacins xacobeas Mais que a antigidade do territorio, perrecolla ensinos proveitosos, pasaron algns fectamente asinalado por Oliveira Martins, dsculos mais e foi atafegada, detida at o extrebese a nosa civilizacin, mais gloriosa do que mo de non quedar mais que lixeiros sinais. moitos pensan, a formacin das nosas costas e Gracias a que a poboacin rural gardou o noso ao grande nmero dos nosos ros. verbo e lembrou as nosas patrias antigas, non Cando entre os anos 800 e 1.135 chegou a perdimos a nosa fisonoma especial. ser centro de cultura peninsular, "foco onde Mais chegou o sculo XIX. Os escollidos desabrochou o lirismo galaico-portugus", secuidaron que era pr eciso reanudar aquel floregundo Carolina Michaelis, aquela cultura tia cemento lr ico dos sculos IX ao XIII, que o races moi fondas que vian dun longo proceso lirismo e o que forma e da quentura ao espride moitos anos. to dunha raza, o canto materno que aloumia 28

DOCUMENTOS

DOCUMENTOS

Manuel Lugrs Freire na homenaxe que lle tributaron os vecios de Sada e a sociedade Sada y sus Contornos no 1930. sa dereita a muller e a filla; sa esquerda, o alcalde ngel Lpez Vidal. Fotografa de Francisco Varela Posse cedida por Fina Varela Turnes

e desper ta-lo cor azn s mais nobr es e cobizadas esper anzas. E apareceron os nosos poetas do Renacemento: Alberto Camino, An, Pondal, Ros ala de Cas tro, Curros Enrquez e outros mais. Rosala foi o canto agarimoso, eglxico, enxebre, naicio que despertou as nosas almas a unha nova vida. Mentres alente, o seu nome ser sagrado e venerado como nai comn de tdolos bos e xenerosos. Curros Enrquez conmoveu de tal xeito o esprito pblico, que foi saudado como un denodado loitador. Sobre os seus versos pasaba airado un sopro de firme protesta contra toda violencia. Con eles fire as tiranas que pesaban sobre do seu pobo. Pondal foi un bardo que nos levou ao tempo do noso berce cltico. El soubo despertar un sentimento de forte divinidade na raza; el soubo tamn anunciar a marcha trunfal cara a destinos gloriosos. Foi o poeta que fixo unha lingua de ouro dunha lingua de ferro, segundo as sas derradeiras palabras ao deixar esta vida. O perodo de fermentacin lrica non termina anda: este ciclo da formacin e rexeneracin da alma galega, est anda nos seus comezos. Anda no verbo nos andamos aos tumbos, estando en tempos de recolleita dos materiais perdidos. A anarqua filolxica en que vivimos , certamente,noxenta. Mais toda anarqua leva en si o xerme da reaccin. Esta asoma xa e, 29

algns novos escritores, dan sinais dunha rexeneracin e melloramento posibles no uso da nosa fala. Alfonso Castelao, Carr Aldao, Cabanillas, Rodrguez Gonzlez e Lpez Abente son unha boa mostra. O seu lxico nobremente galego, propio e digno de ser imitado polos nosos escritores. As ser porque as cousas boas impense pola sua mesma virtude. Para seguir iste ciclo bsico escribn as mias Ardencias. Anda que vello eu non debo abandoar a causa que xurei defender mentras alente. Han de vir tempos mellores. O corazn dinos que o obxeto dos nosos mais caros amores non ha de vivir sempre nas somas do infortunio. Que o sol que aluma todas as terras , tamn, sol de liberdade sen perder a sa caracterstica xenerosidade. Que Deus non fixo, ao dar persoalidade aos pobos, unha relacin de libros e versos, senn que nos seus altos designios, ao crear as leis que rexen o Universo, deulles vida especializada para que cumprisen a sa misin no labor fondo e especfico do progreso que non ser completo se no seu desenvolvemento deixase de intervir un factor somente. A hirmandade entre tdolos homes, finalidade xenerosa a que tdolos pobos e razas deben aspirar, non se logra senn polo recoecemento mutuo de tdolos dereitos. Galicia un factor de progreso. Querer atafegalo, sometendo o seu esprito a moldes alleos, traballar contra as leis que a Natureza e a metodoloxa proclaman.

DOCUMENTOS

UN ARTIGO DA PARDO BAZN SOBRE O POTENCIAL TURSTICO DAS MARIASEmilia Pardo Bazn (1851-1821) pasou en Meirs gran parte da sa vida, nun tempo en que concellos como Oleiros, Culleredo, Bergondo ou Sada despuntaban como destino estival dunha nobreza que se asentara na Corua e da nacente burguesa. No artigo que reproducimos a continuacin, publicado orixinalmente en El Imparcial (07/08/1894), Pardo Bazn describe as virtudes das Marias como lugar de veraneo dos mis acomodados. O texto foi ilustrado para Areal por Manuel Surez de Concha.

EL VERANEO EN GALICIA. MIS MARIASMientras la supresin del tren expreso entre Madrid y La Corua nos demuestra que, por desgracia, no hay corriente de inmigracin hacia estas costas y estos valles, nosotros -los que aqu hemos nacido y aqu venimos todos los aos a descansar y a que se nos refresquen la sangre y el alma-, nos aferramos cada vez ms al convencimiento de que ninguna regin espaola vence a Galicia en hermosura, salubridad, benignidad de clima y abundancia de alimentos nutritivos y sabrosos. Adase a estos mritos el de la variedad. Cierto viajero francs dijo a una seora espaola: Sabe Vd. que salgo esta semana para Espaa? Para cul? Porque hay muchas -respondi nuestra compatriota con viveza.Otro tanto se me ocurre preguntar a los que manifiestan intenciones de veranear en Galicia. En cul? Las provincias de La Corua, Orense, Lugo y Pontevedra presentan diferencias marcadsimas, y en la misma Corua sorprende el contraste que ofrecen, por ejemplo, el spero pas bergantin y mis Marias, las de Betanzos, donde la naturaleza prodig sus sonrisas ms amables. De cmo en estas Marias se pasa el tiempo caluroso dir algo, que acaso sorprenda a los que ni por el forro las conocen. Tiempo caluroso! Aqu se ignora el verdadero sentido de la palabra calor. Si en el pueblo de Be