e përmuajshme kulturore artistikeviti parË ii botimit nr.10, janar 2012

durrËs

• “arumunët/vllehët dhe roli i tyre progresist dhe humanist në Ballkan”.

• pamje nga ekspozita e skluptorit Ziso musha.• jemi vëllezër të një gjuhe. Nga N. pipa.• pse jemi kështu vallë nga Dr. N. jorgoni• personalitete arumune

Një kujtim me nxëmësit e të parës shkollë Arumune-Vllahe në Shqipëri - 13 vjet 1998- 8 dhjetor- 2011

3

Botuesi i revistës “ Arumunët Durrës” Valentin MustakaCel: +355 682058712. e-mail: vamus1948@gmail.com

PërpunimiGrafik:IlmiShahuShtypurnështypshkronjën“MILENIUMIIRI”|Adresa:AutostradëTiranë-Durrës,km26mobile:0682064654|e-mail:info@mileniumiri.de|http://www.mileniumiri.de

At Dh.Veriga, në momentin e dekorimit së bashku me

Patriarhun e Kishës Ortodoxe të Rumanisë “Preafericitul Daniel”, “Fortlumturia e tij Daniel”

At Dhimitraq Veriga së bashku me pjesmarësit e dekoruar, momenti i dorëzimit të dekoratës ngaPresidenti i Rumanisë z. Traian Bësesku

At Dhimitraq Veriga, në momentin e dekorimit nga Presidenti i Rumanisë

Traian Bësesku.

I NDERUARI ZOTI VALENTIN

Duke ju respektuar me dashuri të veçant juve dhe revisten tuaj, po ju dërgoj per botim ftesën që kam marë nga Departamenti “Pentru Roma-nii De Pretutindeni”

Dësheroj ta botosh ashtu siç e dërgoi si më poshtë:

InvitatieDepartamentul pentru Romani de Pretu-

tindenii are deosebita placere in perioda 30 Noiembrie 2 Decembrie 2O11 in Bucuresti. Cu prilejul Zilei Nationale, veti fi decorat de catre Presedintele Romaniei, domnul Traian Basescu, in semn de inalta apriciere pentru abnegatia si perseverenta cu care ati promo-vat valoarile nationale si culturale ala Roma-niei, militand pentru respectarea drepturilor comunitatilor romanesti din afara hotarelor tari si contribund la strangerea legaturilor dintre romani de pretutindeni.

Festivitatea va avea loc la Palatul Cotro-cen la ora 18;00 Accesul se va face la ora 17.30

In baza actului de identitate Decretul 735 din 11 Octombrie 2011 Privind conferirea unor ordine Art. 9

Se confera Ordinul Meritul Cultural in grad de Comandor, categoria G. ’Culte’ pre-acucernicului parinte Dhimitraq Veriga pre-ot paroh al Bisericii Aromane ‘Alaxiari tu Fata’ di Korcea ``Republica Albania’

Po ju dërgoi disa fotografi për botimMomenti i dorëzimit të dekoratës nga

Presidenti Traian Bësesku me pjesëmarësit e dekoruar me PATRIARHUN E KISHES ORTODOXE TE RUMANISE ‘PREAFERICI-TUL DANIEL

Edhe njëherë ju uroj gëzuar, lumturi dhe sukses në rrugën tuaj të zgjedhur

Papu Dh Veriga

RUBRIKA PERSONALITETE ARËMËNE

AT DHIMITRAQ VERIGA

Në këtë rubrikë kemi shkruar për disa personalitete të arëmënëve në Shqipëri e më gjërë, besoi se kjo rubrikë do të vazhdoi re-gullisht edhe në numrat e ardhëshme. Janë shumë personalitete arëmëne që jetojnë dhe që japin çdo ditë kontributin e tyre në lidhje me çështjen arëmëne-vllahe.

Në këtë numër do të flasim për at Dhimi-traq Verigën.

Unë personalisht at Verigën e njoh që kur kam qenë fëmijë, kur kaloja pushimet verore ose dimërore tek të afërmit e mi në qytetin e Korçës, ose më mirë në lagjen e arëmënëve-vllehëve, ku një ndër të afërmit ishte dhe Dhimitraq Veriga.

Ka lindur në Korçë më 14 Qershor 1943, prej prindërish arumunë, babai Vangjel dhe nëna Katerina, fëmija i katërt i familjes Veri-ga.

Shkollen fillore e ka kryer në shkollën me emrin shumë të madh për ne arëmënët, dëshmorin për çështjen arëmëne priftin “ Papa Llambro Ballamaçi” që në vitin 1914 u vra nga andartët grek bashkë me të vëllain e tij.

Në vitin 1971 ka mbaruar shkollën e me-sme artistike në Korçë.

Deri në vitin 1991 ka punuar në ndër-marjen Komunale Banesa Korçë, në sekto-rin e gdhëndjes dekorative për dekorin e ambjenteve publike. Në këtë aspekt në qyte-tin e Korçës janë shumë vepra që mbajnë emrin e tij si skulptura e P. Ll. Ballamaçit, relievi i luftëtarit kombetar, flautistja dhe Adami, molla e ndaluar etj vepra dekorative në parqe, lulishte ku bien në sy shatrivane, çezma, stola dhe vazo dekorative etj.

Ka kompozuar në gjininë e portretit duke marrë pjesë në ekspozitat e ndryshme lokale dhe kombetare, disa nga veprat e tij gjënden në galerin e arteve.

Me fitoren e Demokracis është angazhuar

4 5

në ringjalljen e komuni-tetit arumun të Korçës dhe të gjithë Shqipërisë, duke dhënë aq sa ka pasur mundësi në këtë lëvizje për rizgjim.

Në këtë moment puna e tij vetmohuese ka merri-tat e pa diskutueshme. Ai ishte një nga inisiatorët, së bashku me arëmënët e Se-lenicës që u angazhuan për krijimin e shoqatës “ Aru-munët e Shqipërisë “. Unë personalisht çdo informa-cion për krijimin e kësaj shoqate e merrja direkt nga Dhimitraq Veriga. Kjo bëri që në Durrës së bashku me z. Llambi Simaku të krijonim filialin e kësaj shoqate. Në konferencën e parë të aru-munëve në 5 Prill 1992 në sallën e Institutit të Arteve në Tiranë ishte pikërisht zoti Dhimi-traq që hapi konferencën madhështore, e cila ishte një lëvizje shumë shpresëdhënëse për ne, por që fatkeqësisht u shua shumë shpejt kur hynë interesat ekonomike. Në këtë kon-ferencë nga Durrësi ishim z. Llambi Simaku, Valentin Mustaka dhe zonja( e ndjera) Vero-nika Dafa e cila foli në emër të arumunëve të qytetit të Durrësit.

Ne vitin 1992 – 1993, ka zhvilluar semi-narin Teologjik në Manastirin ‘Curtea de Ar-ges’në

Rumani. Më 6 Dhjetor të vitit 1992 u hiro-tonis Prift prej Arhiepiscopi CALINIC.

Në Prill të vitit 1993 ka marrë titullin Eko-nom Stavrofor.

Po në prill është kthyer në Shqipëri me detyrën prift për të çelur Kishën Arumune të” Shën Sotirit” që e kishim mohuar për më shumë se 25 vjet.

Me 24 Shtator 1993, nga at Veriga është bërë shënjtërimi i paraklisit të kishës së “Shën Sotirit” në një sallë të ish shkollës ‘Bal-lamaçi’

Me 8 Tetor 1995 është vënë guri i themelis në Kishën e Re, ku është sot.

Në vitin 1995, u regjistrua në Fakulte-

tin Teologjik në Pitesht të Rumanisë me sistemin pa shkëputje nga puna ‘Fara frecventa’ të cilën e mbaroj në vitin 1999 mbas pesë vjet studime.

Puna e tij si prift në ki-shën e “ Shën Sotirit” është një fazë e veçantë e jetës së tij. Ai përveç shërbesave në këtë kishë, vazhdimisht ka marrë pjesë në ceremo-nit fetare në shumë kisha të tjera të zonës së Korçës, por këtu nuk duhet lënë pa përmendur edhe shërbesat në çdo aktivitet të zhvilluar nga shoqata arëmënëve në qytete të ndryshme të

Shqipërisë.E rëndësishme është sepse at dhimitraq

Veriga të gjitha shërbesat në kishë e kudo i kryen në gjuhën arëmëne dhe atë shqipe, gjë që ka bërë që gjuha jonë të ruhet dhe të zhvillohet më tej. Dëshira është që edhe në kishat e tjera ku banon etnia jonë të bëhet një gjë e tillë, kam të dhëna se dhe në Selenicë dhe “ Andon Poçi” zhvillon kështu.

Për problemet e Kishës, at Veriga ka qenë vazhdimisht në Rumani, duke mbajtur lidhje të mira me Departamentin pentru rome-ni de Pretutindeni. Ka lidhje vllazërore me Patriarkanën Rumune dhe lidhje të ngushta me Arhiepiskopin Calinic të Arhiepiscopise të Argeshit.

Me punën e tij at Dhimitraq Veriga, është pse mos ta themi, shëmbëlltyra më e denjë e dëshmo-rit tonë “ Papa Llambro Ballamaçit”. Pse;

- Sepse ka dhënë një kontribut të çmuar në lëvizjen vllaho-rëmëne.

- Sepse ka dhënë një kontribut të veçantë në rilindjen e Kishës vllaho-rëmëne.

- Sepse është një figurë e pastër morale, shpirtërore dhe shoqërore.

Ky është at Dhimitraq Veriga, prifti që di të skaliti fytyrat dhe shpirtërat e njerëzve.

25 dhjetor 2011 Valentin Mustaka

Vlleht’ e epirit dhe kufiri i ShqipëriSë.

Vlleht’ e epirit, sikundër thamë me një artikull të ma-parshëm kanë dashur, vullnetarisht, të lidhen me Shqipërinë, të rrojë me vëllezërit e tyre shqiptarë, mbrenda një kufiri politik. Sa herë asht çfaqur ndonjë rast për plotësimin e kësaj dëshire, ata e kanë ngritur zërin e tyre dhe kanë kërkuar bashkimin me Shqipërinë. Jo vetëm ata, por edhe vetë shteti rumun, që ka përfaësuar gjithmonë dëshirat e tyre dhe u ka mbrojtur inte-resat, ka ngulur kambë për këtë bashkim. Mirë po intrigat e greqisë dhe kundërshtimi i Mbretnive plutokrate e ka ndalur këtë bashkim.

Më 1913, në mbarim të luftës ballkanike, Vllehtë, kudo që gjendeshin e kanë shprehur faqas dëshirën që të hyjnë mbrenda Shtetit Shqiptar që po krijohej. Qeveria Rumune, sikundër del nga “ Aktet Diplomatike “ që ka botuar në “ Librin e Blertë “ 1913, i kërkoi Konferencës së Ambasadorëve në Londër “ Që të gjitha komunat romane të Pindit, midis Samarinës dhe Meçovës të hyjnë mbrenda kufirit shqiptar”. Në promemorian q’i dha Konferencës, Ministri i Rumanisë mbi këtë çështje thuhet se:

“ Qeverija rumune e sheh me gëzim krijimin e një Shteti shqiptar të pamvarur; kufiri i këtij duhet të jet’i tillë që të mos i dalin, pastaj ngatresa me fqinjtë; popullsija rumune që gjendet grumbull në Jug-Lindje të Shqipërisë, të hyjë, tok, mbrenda kufirit shqiptar; krahinat që ndodhen midis qyteteve të Janinës, Meçovës, Grebenesë dhe të malit Gramos kapin një popullsi rumune që kalon të 80.000 frymët, të ndarë në 36 katunde”.

Për të mos lanë dyshim mbi ndjenjat që kanë Vllehtë për Greqinë, Qeverija Rumune shtonte në Promemorian e vet se një pjesë e popullsisë rumune që banon prej Gramozit n’Agra-fe, i-u aneksua Greqisë pas Traktatit të Berlinit, por Rumunët atëherë protestuan kundër këtij aneksimi, pra do t’ishte një pa-drejtësi të shkëputen nga ky trung të tjerë Vlleh e t’i lidhen ndonjë tjatër Shteti përveç Shqipërisë.

Qeveria Rumune , e cila asokohe duke mprojtur dëshirat e bijve të vet të Pindit, mpronte energjikisht edhe të drejtat e kombit shqiptar, bëri këtë propozim për kufirin jugor të Shqipërisë: “ Ku fqinjt’e natyrëshme për Shqipërinë e Jugës duhet të jenë malet e Zografit ( Miçikeli e Papingo); lugina e lumit Inahos deri ku puqet me lumin e Artës dhe deri në burim të këtij lumi në Zhug(Zygos) s’andejmi në Meçovë dhe duke ndjekur kufirin e vjetër të Greqisë, deri në lumin Venetiko e deri në Bistricë, të vazhdoi rjedhjen e

6 7

këtij deri në liqen të Prespës “.

Mirë po kërkesat e Rumanisë i kundërshton Greqija e ndihmuar prej Francës, Rusisë dhe Anglisë dhe puna shkon gjatë. Rumanija ngul kambë, por Konferenca s’mer vendim. Ma së fundi vendos që Komisioni ndërkombëtar të he-tojë mbi kombësin’e Vllehve të Pindit...pastaj Konferenca do t’a caktonte në se ajo popullsi do të bashkohet me Shqipërinë a me Greqinë. Këto hetime, Komisioni duhej t’i bante në Shtator, por Delegatët e Francës u vonuan ndofta jo me qël-lim; ata arritën në Manastir në Tetor dhe thanë se asht tepër vonë për të bërë hetime nëpër katundet e Vllehve. Pastaj , pa pritur stinën tjatër, Qeverija inglize propozoi vijën e kufirit q’i linte Vllehtë në Greqi. Edhe në këtë mes fitoi taktika e dinakrive greke.

Por Vllehtë nuk hoqën dorë nga dëshira e tyre që të shkëputen prej Greqisë. Kur më 1917 Italija i okupoi viset e Pindit, më të gjitha anët u bënë mbledhje e manisfestime që kërkonin të mos lar-gohet ushtria italiane dhe të sigurohet mprojtja e Italisë. Në një urdhër të ditës që votoi Asamblea e Aromunëve të Bukureshtit, me 28 dhjetor 1918, thuhet se ka qënë një zi e madhe për popullsinë rumune të Pindit kur panë se ushtria italiane lar-gohet dhe ajo “ mbetet rishtas në duar të një ar-miku ma të keq e ma t’egër se Turku, d. m. th Greku që kërkon shfarimin t’elementit rumun”. Asambleja kërkonte autonomin’e Pindit të lidhur politikisht me Shqipërinë nën mprojtjen e Italisë.

Përfaqësuesit e Aromunëve, sa po filloi Konfe-renca e Paqës në Paris, 1919, i paraqitën asaj një Memorandum, ku ndër të tjera, thuheshin këto: “ Nga të katër Shtetet në të cilët asht e ndarë popull-sia aromune,( d.m.th Serbija, greqija, Shqipëria e Bullgarija), asht pa dyshim se vetëm në Shqipëri munt të shvillohet lirisht rumanizimi, po të si-

gurohet qetësija. Kjo del nga lidhjet miqësore të lashta e të përherëshme që kanë patur shqiptarë e rumunë, duke rrojtur njeri pranë tjatrit, dhe nga fakti që Shqiptarët nuk kanë “ shovinizëm dhe esklusivizmë si kanë popujt e tjerë të Ballkanit”.

Kështu pra, Macedo-Rumunët luten për një zgjerim sa të jetë e mundur më të math, të Shqipërisë, e cila lehtësisht munt të kapë pjesën ma të madhe të vilajetit Manastir, ku-le t’a kujtojmë këtu-elementi serb po thuaj se nuk gjin-det, dhe Pindi ku banojnë po thuaj vetëm Vlleh, ma shumë se 80.000, kurse në pjesën ma të madhe t’Epirit rrojnë shqiptarët.

Por Demokracit’e mëdha, si në Konferencë të Londrës, ashtu dhe n’atë të Parisit, me 1919, kanë patur tjatër merak dhe jo atë që të dëgjojnë

ankimet e popujve të mundur dhe të sigurojnë mprojtjen e të drejtave të tyre. Kështu, si kërke-sat e Shqipëtarëve ashtu dhe ato të Vllehve të Pindit përpara mbledhjes që ndante pas qefit kufinjt e popujve, shërbeu, në mos

tjatër, si një shuplakë në surat t’atyre që thoshin se Orthodoksët e “ Epirit të Veriut” dëshërojnë bashkimin me Greqinë. Me të drejtë Delegata shqiptare i-a synonte Konferencës këtë kundërsh-tim dhe e pyeste: “ Si bahet që Shqiptarët ortho-doksë, thonë Grekët, se nuk dashkan të rrojnë me Shqipërinë, kurse Vllehtë që janë të huaj, por orthodoksë,duan të bashkohen me Shqipërinë?...”

Tash që ka ardhur rishtas koha e rishiki-mit të hesapeve, e rishikimit të gabimeve dhe e ndreqjes së tyre, Vlleht e Pindit sikur kishin liri për të shfaqur mendimet dhe dëshirat e tyre, do t’i përsëritnin akoma me ma tepër nxehtësi manifestimet e 1917 dhe të 1919. Por kush mund të luaj gishtin në Greqi e të thotë një fjalë që s’asht lavdim e osana për Hadhën ?

Valentin Mustaka, ky artikull është marrë nga: Gazeta “ Tomori “ 29 Shtator 1940

Shkruar nga Mit Buja

Komisioni i Kontrollit Europian

Bisedojmë me njeri tjetrin Zburâm un-cu-alantDhe kur s’jemi moshatar sh-când nu him unâ lichiiNjeri kërkon të bëjë mirë un caftâ s-facâ bunetsTjetri sillet si hileqar alant si-adutsi ca minciunos

Njëri kërkon të miqësoj un caftâ s-ti facâ oaspiTjetri sillet vërdallë alant l’ini afighiraA nuk mund ta afrojmë ancâ nu poati si-l’i apurchiâm këtë miqësi me mall aestâ uspitsâl’iâ cu dor

Pse duhet gjykuar tjetri Chitse lipseashti giudicat alantMe u marrë në gojë s-lu trets pit gurâA je ti më i dituri ancâ esht tini cama shtiutQë për ne s’ke nevojë tsi ti noi nu ai ananghi

Të dy ne gjykojmë sh-amindol’i giudicâmDhe bëjmë dhe gabime sh-fitsem shi gârshaliSi duhet ti përmirësojmë cum poati s-li ndridzemTu i mbajtë këto qëndrime anda li alicsim adutserli

Ne e donim njëri tjetrin Noi u vream un-alantTë gëzuar bisedonim hârâhopii zburamRespektonim më të vjetrin cu respect ti cama mâriâDhe të qetë jetonim shi tu sihi bânam

Flisnim të vërteta Spuneam mash darihinliMandej dhe ironizonim dapoea fitseam shâcâiFlisnim për të meta spuneam ti ciruclâchiPor dhe gabonim ama sh-fitseam gârshali

Kështu u nda dashuria ashâ di vrereaNdërmjet gjithë njerëzve entrâ tuts oaminjlorPor lindi armiqësia ama s-nâscu azmârlicheaNdërmjet shumë vendeve entrâ multi staturi

Ka urejtje gjer në vdekje ari nivreari pânâ la moartiKa dhimsuri dhe dashuri ari dureari shi vreariKa përkushtim e përndjekje ari devostsion shi persecuteariQë ti sjellin botës liri ta si-aducâ libertatea a lumiei

Ndërsa lindëm nga dashuria anda ni nâscum di vreariTë gjithë njerëzit në botë tuts oaminjl’iâ pit lumiPse duhet të krijohet armiqësia chitse lipseashti si-adarâ azmârlicheaMe të dobët e të fortë cu slaghi shi cu vârtosh

Një herë jepet jeta unâ oarâ tsi si da banaDhe atë duhet ta jetojmë sh-ea vra s-u bânâmKjo është e gjithë e vërteta aistâ easti ntragâ darihineaQë njerëzit ta gëzojnë. Ta s-u hariseastâ oaminjl’iâ.Nga doktor Nikolla Jorgoni

Transpuneari pi armâneashti – Përktheu : Andon Kristo

PSE JEMI KËSHTU VALLË CHITSE HIM AHTARI VÄHIU ?

8 9

NICOLAE BATZARIA (1874 –20.11- 1953 )

CU NISPETEA A 137 DI ANJ DI NASHTEARI

Nicolae Batzaria easti fârâ di altâ nai ma marli scriitor umoristu armân, niagârshit-lu shicâgi, a curi pârâvuli s-

arâspândirâ tu armânami nica di chirolu cât autorlu bâna shi sh-u pâstrarâ antragâ nustimatda pânâ tu dzâlili di azâ. Nicolae Batzaria, s-amintâ Crushuva tu anlu 1874 (20 di brumar). Anvitsâ prota la shcola româneascâ dit câsibâ sh-dapoea la litseul românescu di Bituli. Sâ scriirâ la facultâtsi di Literi sh-Dreptu Bucureshti, ama alâsâ anvetslu câ nu avea cu tsi s-bâneazdâ. Ahurhi lucrlu di tinir: fu director sh-pro-fesor la shcoala româneascâ di Crushuva, profesor la litseulu românescu di Ianina, la litseulu românescu di Bituli sh-inspec-tor shcolar ti vilaetili, tsi ira atumtsea sum turtsâ.

Di nispetea câ ira un bun politican sh-u shtea ghini limba ânturtseascâ agiumsi senator di Istambul tu anlu 1908 shi mi-nistru a lucrâlor publitsi tu anlu 1912 tu guvernul a Gionilor Turtsâ. Tu anlu 1913, simnâ di partea a chivernisi ânturtseascâ Tratatul di Irini di Londra. Dupu prota alumtâ mondialâ easti dus s-bâneadzâ tu Romanii iu u-mbrâtsatâ cariera di publici-stu shi scriitor.

Nâs bâgâ thimel’i la multi revisti s-ga-zeti armâneshti shi colaborâ sh-la multi alti. Scoasi Sârunâ prota gazetâ armâne-ascâ “Deshteptarea” tu anlu 1908. Pu-blicâ avdzâtili “Paravuli” prota tu revi-stili a chirolui. Tachi Papahagi âl’i scoasi “Pârâvuliili” tu volum tu 1935, tu colectsia “Biblioteca Natsionalâ a Aromânilor”, tsi

nâs u ndridzea, dupâ tsi tut el avea tipu-sitâ nâscânti di aesti pârâvuli nica dit 1922 tu cunuscuta a lui “Antologhia Armânea-scâ”.

Ama tsi suntu aesti “Pârâvuli” ? Nâscânti isturii shcurti ti arâdeari, scrii-rati tu stihuri, cai primitusescu cu mari hazi fapti dit bana a armânjilor di vâr chi-ro sh-tu cai autorlu sh-arâdi di cusururli a armânjilor: alâvdari, shcl’inciami, piri-fanie multâ, glârimi, sh-alti ahtari. Di altâ parti ama, avem sh-altâ soi di pârâvulii, tu cai humoristul a nostru scoati tu mig-dani yitsrâl’ia a armânlui andicrâ atseli cu cai bânedzâ deadun: arbineshi, turtsâ, ghiftsâ, grets, vâryari, sha.Nu suntu alâsati nânaparti nitsi cu nâscânti di hu-lii a lor, nâscântsâ preftsâ nu para tinjisits sh-multsâ, multsâ altsâ.

Cum shicâili suntu multu pi chefea a armânjilor pârâvuliili al Batzaria cunu-scurâ unâ mari arâspândeari tu comu-nitâtsli armâneshti, iu urdinarâ ma mult pi cali oralâ, câtse mash putsân chiro armânil’i puturâ s-anveatsâ la shcolâ ti scriitorl’i a lor.

Nicolae Batzaria scriirâ sh-prozâ, ma mult pi româneashti, ama sh-pi armâne-ashti: schitsi, isturii tsi armasirâ arâspân-diti tu gazetili româneshti tsi li cumân-dusi, icâ la cai scriirâ. Ari scriiratâ sh-literaturâ ti ficiurits sh-cumândusi re-vistili româneshti “Dimineatsa copiilor”, sh- “Universul copiilor” iu simnâ cu pseu-donimlu Mos Nae sh-cu pesudonimi cum Ali Baba, Dinu Pivnicieru, N. Macedone-anu. Easti pârintili a personajlui Haplea, soie bunâ cu Pacala, ica Nastradin Hogea.

Prozâ shcurtâ, isturiili ica romanili scriirati pi româneashti suntu interesanti maxus trâ lumea sh-bana balcanicâ tsi li pictureashti cu mari mâsturlâchi.

Nai ma cunuscuta sh-vruta opera al Nicolae Batzaria armân “Pârâvuliili” iu iasi nai ma ghini tu migdani harea a lui

di scriitor sh-cu cai amintâ un loc di mari tinjie tu literatura armâneascâ.

Prota versiuni pi româneashti a “Pârâvuliilor” u deadi Hristu Candrove-anu tu antologhia “Un veac de poezie aromânâ” tsi ishi Bucureshti tu anlu 1985.

La putsân chiro dupâ tsi comunishtil’i u loara puterea tu Românie, Nicolae Batzaria fu ancl’is ca eara contra a lor. Muri tu ahap-si tu 20 di brumar 1953, dupu unâ banâ di lucru nicurmat sh-di alâgari prit tutâ Pe-ninsula Balcanicâ ti fara armâneascâ.

Tu anlu 1971 ishi Bucureshti un dhiscu cu poezii armâneashti, pi cai Matilda Ca-ragiu Mariotseanu +, azâ academicienâ, u spuni pârâvulia “Nu s-arâdi armânlu”.

Editura “Cartea Aromânâ” u dishchl’i-si seria a tipuserlor a l’ei tu anlu 1989 cu unâ reeditari a “Pârâvuliilor” al Nicolae Batzaria, ca unâ pricunushteari a popula-ritatil’ei a aishtor.

Tu anlu 2003, ishi Bucuresht un CD pi cai actorlu sh-reghizorlu Toma Eanache spuni cu mari hazi nai ma cunuscutili di aesti pârâvulii.

Multu bun cunuscâtor a limbâl’ei armâneascâ sh-a suflitlui armânescu, Ni-colae Batzaria yilipseashti lumea armâne-ascâ antreagâ, fârâ sâ-l’i ascapâ tsiva dit pezâ, arâslu shi shicâili a l’ei. Ashi cum scriirâ Nick Balamaci pi frândza di inter-net iu zburâshti ti Nicolae Batzaia: “Unâ culturâ tsi nu poati sâ s-alâxeascâ, nu po-ati s-armânâ tu banâ tu aestâ lumi ayuni-sitâ. Nicolae Batzaria easti un scriitor cai featsi pidimo s-u ascapâ di la chireari vea-cl’ia a noastrâ adeti adrânda shicai cu ea”.

Vram s-avdizem câ opera al Nicolae Batzaria, cu mushuteatsa, cu limba curatâ armâneascâ, cu stilul a lui ecselent, easti unâ shcolâ mari ti tinirjâ scriitor shi poets armânj.

Andon Kristo

JEMI VëLLEZëR Të NJë GJuHE

Gjuha rumune ka 25 shkronja bazë, gjuha arumune ka 24 shkronja bazë pa llogaritur këtu bashkimin e dy shkronjave për të dhënë një tingull të ri. Alfabeti rumun ka shkronjën Ţ, ţ, ai arumun nuk e ka. Alfabeti Rumun ka shkronjën K, k, ai arumun nuk e ka. Alfabeti Rumun ka shkronjën J,j, që i përgjigjet në gjuhën shqipe shkronjës ZH, zh, a juca, jucărie; edhe ai arumun ka shkronjën J, j, por që përdoret në dy kuptime; i pari si shkronja J, j, jujunar jar dhe kuptimi i dytë i shkronjës J,j, përdoret për të zbutur bashkëtingëlloret; L,l; Ñ, ñ; dhe në shqip i përgjigjet shkronjës. Nj, nj.

Si alfabeti i gjuhës rumune po ashtu dhe ai i dialektit macedo-român janë të origjinës latine, por siç do dialekt dhe i yni ka disa veçori të zonës ku flitet. Gjuha rumune ka shkronjën Z, z; kurse ne kemi shkronjën DZ, dz. Alfabeti Rumun shprehet “Bună Ziua ose Dumnezeu să ne ajute”, ne themi “ Bună dzua ose Dumnidzălu s nă ajută”. Alfabeti Rumun shkronjat N, n, dh L,l; i ka të forta, kurse ai arumun këto shkronja i ka të forta dhe të buta. Alfabeti Rumun shkruan miel, casă mică, noroc, ndersa ai arumun shkruan ñel, trec añil”i, Uiarl”i ş-cărvănarl”i, a lei.

Për këto dy shkronja ka disa variante në të shkrojtur. Prof. Vasile Barba dhe Tiberiu Cunia në revistën e tyre „Zborul Nostru”, përdorin N,n; dhe L,l, të butë duke bashkuar dy shkronja NJ,nj dhe LJ,lj, ashtu siç shkruhen në gjuhën shqipe.

Prof Hristu Căndroveanu, poeti, shkrimtari, publicisti, njeriu që me kulturën prej eruditi ka përshtatur nga gjuha arumune në gjuhën standarde rumune poezitë e një shekulli,” Voshopolea e poetit Nida Boga”,

10 11

përdor për shkronjën N, n të butë, shkronjën Ñ, ñ, ashtu sikundër e përdor edhe gjuha spanjolle, kurse për shkronjën L,l të butë, ai e ndan fjalën, aty ku është L, l e butë në rrokje siç e thamë më lart, trec añl”i. Intelektualët rëmën të zonës së Korçës, të cilët kishin kryer studimet nëpër Universitet e Rumanisë, përdornin në të shkrojtur për shkronjat N,n. L,l të buta, shënjën lart e posht´Ñ,ñ dhe l, L. Mua më vjen keq që gjatë transferimit në një shtëpi tjetër më humbën dy baule me rroba dhe artikuj në gjuhën shqipe, rumune dhe arumune në frymën e shkrimit të intelektualëve të vitit 1930. Më poshtë po paraqes disa poezi të shkruara prej tyre:

Isă vruta primnare. Hoara a mea Pleasa

Işă vruta lele primnare Pleasa moi mărata PleasăSingură soaţă nu sare Duşmanli ma nu ti alasăNe ma ñică ne ma mare Mute alasă moi măratăCa su başu la daule meare. Cas ti faţi şi tini muşatăCum s”liu fac s”astaliu neale Ma ti au avigăratăDulţe aroşă tiş ca ñiare. Tişi ca căñli dila poartăBurimi; Tumachi Baţu Nă hoară di rămăni gioni

Namisa di duşmañi căñiAravdă ninga niheamăPănă seşi di nifuru ndzeanăPănă s”vină ata soruŢi u astechi cu mari dorTine limba u ai curatăLa alte limbi nu eşti clinatăCăndu sti vedu hărăsităMore la Pleasa lăităCăndu s”zină ata soru di diparteTuţi duşmanli vali bagă argatăAtunţea vas căntăm cu focSi vas acurhim un giocS”vedu unoară un Romăn leoneŞ dapoia mini Las moru.Scris la anul 1930, Pleasa-28.06.1930, de Traian V. Baţu.

La Valea di IaninaLa valea di IaninaUnă moaşă maş plăndzeaPerli din cap şă rupeaDauli palmi ş”le băteaValea ma su părcăseaFa ti Vale cama ncoaCa sin trecu din IaninaIanina Hoară di furiSunt blestemate de muriS”vătămă ficiorlu a meuMa şu află di D-zeuFicioru al meu protu capidanuCapidanu ca unu aslanuNu mi zilescu arma luiMa ñi zilescu niata lui.Burimi; Traian Baţu, Pleasa, 29.iunie.1930

Vine firma mea din Pole

Vine firma mea din PoleTuţ gionli s”fugă tu ascheriŞ”gionli a meu muşatu văñi fugăEşi lea dado slu pitreaţirnuGione ti pălărcăsescuCandu vas vini s”na dai hăbareŞ” aundzem ploştili cu ñeareCăndu va s”intri s” cărţăneascăS” avdă dada s” hăriseasc㪠duşmanli s”plăscănească.Burimi ; Ioan Tase Baţu, 28 iunie 1930, Plesa.

Intelektualët tanë Rëmënë të Korçës në të gjitha shkrimet e tyre për shkronjën Ş,ş,përdorin të njëjtën shkronjë si dhe ato të alfabetit rumun. Po ashtu edhe Prof. Hristu Căndroveanu, në të gjitha shkrimet e tij, si dhe ne dy revistat dinjitoze, të cilat sot për mungesë “fondesh”, nuk botohen, “Deşteparea Aromănilor” dhe „ Dimăndarea Părintească”, përdor të njëjtat shkronja si ato të alfabetit rumun.

Zotërinjtë Vasile Barba dhe Tiberiu Cunia, në shkrimet e tyre për këtë shkronjë, përdorin shkronjën SH, sh, ashtu sikundër Mihal Bojaxhi në alfabetin e tij të vitit 1813, kurse për shkronjën Ţ,ţ, ata janë gati të marrin këtë shkronjë nga alfabeti portugez apo spanjoll, nga alfabeti francez apo braziljan dhe vetëm jo nga alfabeti rumun.

Kështu zotërinjtë për të dhënë tingullin Ţ,ţ, bënë një „shpikje” duke bashkuar shkronjat” T,t, S,s, për të dhënë tingullin Ts,ts, në shqip C. Për t”a justifikuar këtë „shpikje”, ata shfaqësohen duke thënë se ne kompjuterat e kohës nuk ekzistojnë këto shënja të shkronjave rumune. Ç”farë mashtrimi u bëhet arumunëve të kudo ndodhur në botë?. Ata harrojnë ose bëjnë sikur harrojnë se ne gjuhën gjermane për shkronjën U,u, ka dy pika lart, se në gjuhën spanjolle për shkronjën Ñ,ñ, ka shënjën lart, se në gjuhën shqipe për shkronjën Ç,ç ka një shënjë poshtë, se për dy shkronjat e alfabetit rumun Ţ, Ţ dhe Ş,ş, ekzistojnë programe kompjuterikë që i shkruajnë ato sikundër janë. Zotërinjtë e sipër përmendur harrojnë se çdo gjuhe apo dialekt evolon, progreson, ecën përpara, se një dialekt merr çdo gjë të mirë nga gjuha standarte, nga gjuha e origjinës. Nuk arrij të kuptoj pse gjithë kjo urrejtje e këtyre dy zotërinjve ndaj gjuhës letrare rumune?!.

I ati i Prof. Vasile Barba, me sa di Unë, ishte mësues i shkollës rumune në fshatin e tij të lindjes “Livădz”të Greqisë. Ai u detyrua, nga persekutimi që i bëhej gjuhës rumune nga grupe ekstremiste greke, të braktiste fshatin e tij të lindjes, shtëpinë e vet, pronën e tij dhe të emigronte jo në Portugali apo Francë, jo në Spanjë apo Portugali por në Rumani, në vendin e origjinës së tij. Nga të gjitha këto zotërinjtë në fjalë Vasile Barba dhe Tiberiu Cunia dalin në konkluzionin se dialekti macedo-roman apo vllah nuk ka asgjë të përbashkët me gjuhën rumune, se dialekti arumun është një gjuhë më vehte, që s”ka asnjë lidhje me gjuhën rumune.

Ç”farë absurditeti, ç”farë mllefi kanë fshehur ata në shpirtin e tyre për vite të tëra ndaj gjuhës rumune!!!

Në takimin e zhvilluar në Korrik të vitin 1994, me kryesinë e komitetit macedo-roman, me qëndër në Bukureshti, prof, Hristu Candroveanu, nënkryetar i kësaj shoqate, më këshilloi mua që të kërkoja nga Ministria e Arsimit e Shqipërisë lejen për të hapur një Lice-gjimnaz në gjuhën rumune në qytetet Korçë apo Tiranë. Gjatë korespondencës që kisha me prof V.Barba, i shkrojta atij se po përpiqemi të hapim një lice rumun apo edhe një klasë në shkollën e “Gjuhëve të Huaja”, në gjuhën rumune, krahas

gjuheve angleze, italiane, franceze dhe gjermane. Për çudi, ai jo vetëm nuk e priti mirë këtë lajm por më shkrojti mua fjalë që vinin në dyshim gjuhën e mësuar nga Nëna ime dhe për më tepër, në shënjë “ hakmarrje”, më anulloi ftesën dhe biletën e avionit për të marrë pjesë në Kongresin e Arumunëve që atë vit zhvillohej në Frejburg të Gjermanisë. Prof V. Barba e dinte apo se dinte se në Shqipëri ishte hapur një lice-gjimnaz turk ndonse në Shqipëri nuk ka minoritet turk, prof. e dinte se fëmijët e minoriteteve greke dhe sllave i kanë të gjitha mundësitë në vendin tonë për t”u shkolluar në të gjitha nivelet e larta të studimit, prof. kishte harruar apo bënte sikur kishte harruar se në Korçë që në vitin 1881 ishte hapur shkolla dhe kisha në gjuhën rumune, se nga viti 1901-1905, në qytetin e Beratit ishte hapur liceul Rumun, se në qytetin e Korçës nga viti 1926-1928 ishte hapur liceul rumun, që të dyja për mungesë “fondesh” për fat të keq ishin mbyllur.

Pse vallë ne arumunët e Shqipërisë nuk paskemi të drejtë të kemi një lice rumun?!. Që nga ky moment korrespondenca ime me prof. V. Barba u ndërpre dhe për më tepër as revistën “ Zborul Nostru”, nuk ma dërgonte. Korespondenca ime vazhdonte si më parë me Zotin Apostol Caciuperi, e cila pas ndërprerjes me prof V Barba u shtua akoma më shumë dhe herë pas here ai më dërgonte revista fetare të përshtatura në gjuhën arumune dhe të cilat ai i botonte dhe i shpërndante me shpezimet e tij.

Dy drejtues kishte shoqata “Uniunea tra limba si cultura aromana”; prof. V. Barba President i shoqatës dhe zoti Apostol Caciuperi, Sekretar i përgjithshëm i shoqatës. I pari mosmirënjohës ndaj kombit rumun, ndaj popullit rumun, ndaj gjuhës standarte rumune; i dyti patriot i madh i kombit rumun, i popullit rumun, i gjuhës arumune dhe i arumunëve poshtë Danubit. Dhe këtë dallim ndërmjet tyre Z. A. Caciuperi e shprehte në korespondencën që kishte me mua duke më shkrojtur se: „ Eu cu V.G. BARBA him ca apa cu foclu” „ se Unë me V.G. Barba jemi si uji me zjarrin”, ose „se unë me V.G.Barba dallohemi nga njëri tjetri si uji nga zjarri”.

Në skenën e rizgjimit të dytë të Arumunëve në Gadishullin Ballkanik ka kohë që kanw dalë personalitete arumune, të cilët dallohen për pasion dhe vullnet të madh ndaj çështjes rëmëne,

12 13

persona plot energji të cilët për çështjen rëmëne bëjnë shpenzime edhe nga buxheti i tyre.

Këta zotërinj, në dallim nga zotërinjtë V. Barba dhe T. Cunia pohojnë me gojën plot se Ne arumunët e Gadishullit Ballkanik me rumunët e Rumanisë jemi vëllezër. Kjo është një gjë e mirë dhe dëshmon se këta zotërinj punojnë dhe ecin në gjurmët e historianit rumun Toedor Kapedani, me origjinë nga Prilepi i Maqedonisë, i cili që në vitin 1934 pat shkruar: “Jemi rëmën, që do të thotë që jemi vëllezër të një gjaku me rumunët e Rumanisë dhe me të gjithë rumunët e tjerë, kudo që banojnë.” Të tillë personalitete luajalë janë dhe disa nga miqtë e mi si zoti Mita Kostof, Papuli, arkitekti Vangjel Dunovski etj.

Në Shqipëri, ka kohë, që një grup intelektualësh rëmën që dallohen për zell dhe përkushtim të madh ndaj çështjesh rëmëne, shkruajnë artikuj në dialektin macedo-roman. Më duhet të theksoj se ky dialekt ka dy të folme, e folmja Gramostiane dhe ajo Fërshërote. Për mendimin tim e folmja fërshërote është më e bukur, më e pastër dhe më e pasur se ajo Gramostiane. Në gazetën tonë “Fratia”, ka ndonjëherë shkrime që janë nën ndikimin e revistës “ Bana Aramaneasca”, që botohet në Bukuresht, apo në ndonjë reviste tjetër që botohet në Maqedoni. Ne, të gjithë Rëmënët e Shqipërisë, është mirë që për çdo shkrim që botojmë t”u referohemi shkrimeve të intelektualëve tanë, që kanë shkrojtur në të folmen fërshërote, t”u drejtohemi për çdo fjalë njerzve më të moshuar se ne, që drejtshkrimi i fjalëve të veçanta e dinë më mirë. Kështu, në ndonjë artikull në gazetën tonë “Fratia”, ve re se për foljen ndihmëse esti shkruhet easti. Ne themi: “aista feata esti musata”.Aist ficior esti gioni.

Kohët e fundit ne përdorim fjalën apandasi në vend të fjalët tonë răspuns. Fjalën ufilisi të gjitha grupet e rëmëneve të Shqipërisë nuk e përdornin. Unë këtë fjalë vetëm vitet e fundit mësova kuptimin e saj.

Mendoj se kjo temë është e gjerë dhe kërkon vëmendje të veçantë dhe angazhim të një grupi intelektualësh për t’a studjuar atë.

Nikolla Th. Pipa

Korçë më 20.10. 2011

PuIu DI fOCu IAsTI VREREA

Puiu di focu iasti vrearea nivrutâ, aţzea cu arichili ca di malmâ, ca unâ njii di lunjinji, aţzea cu oclii ascâpiraţzâ ca di ghilii aţzea cari nu-şhi da cânticlu a inimâiei maşhi a primvearâei ditu ea! Eşhţzâ steaua cari-şhi aflâ ţzerlu!Sumu lunâ lişhioru dipunemu deadunu, Cându apili ţzi curâ şhedu - niheamâ maşhi - nâ andâmasimu cu noi! Alâgamu cu silâ, ti ariseaşhti oara, aghonjia, largu ti poartâ, cu chicuti di ţzeru da ploai tu noapti, ducheşhţzâ unâ curmari, unâ dureari! Tu pâdurea dorlui, maşhi frândzâli ţzi batu ţzâ aspun ti totna ni alâcsita vreari. O! Amintiri di ma ninti, ţziva nu-i bana, işhi ţziva banili ţzi-s cheru! O!Paradisu fârâ di mardzânji! ambrâţzâtămu zboarâli, zboarâ nispusi, zboarâ ţzi trecu pritu tâţzeri.Andâmâsiri di aoa, agiumdzeri nipitricuti, fdziri, ciciurări dit-un chiro tu cari nâ chirumu, zboarâ ţzi alagâ înclisi tu minduieri intrati pritu niorii ţzi aşhichiuşhiurâ câtâ iu nu sâ şhtii... Apruchemu zboarâ cari v-as frângâ pragurli a chirolui, cari v-as armânâ tu urdzeala a inimâiei tuchitâ tu unâ adâncâ tâţzeari, MIntitâ tâţzeari! Pritu seamnili a zboarâlor stricurate tu noi nâ aflamu iara tu unu chiro, ti totna...Pritu sarea ditu amari maşhi ţzi asunâ arâspândeaşhiti iholu,

Di multu porţzâ caduri sâpati tu tini fârâ ca sâ şhtii ţzi-s adari cu eali, lipseaşhiti sâ strâbaţzâ nimârdzinitlu ţzeru ditu tini. - Mutrea tu palmâ, va-s vedzâ bana ta pritu seamnili a ei, Multi mirăchi, multi cârări v-as vedzâ, m-as li cafţzâ v-a li treţzâ! priimnărili a inimâiei, priimnărili a suflitlui - caduri tu alta ghilii, mutreari dupâ mutreari, daima...un ghisu dit-un ghisu tu cari înghisămu câ înghisămu!M-as frângâ ghilia maşhi moartea v-alu dişhteaptâ pi aţzelu ţzi anghiseadzâ! Tu câftarea semnului cari nâ si spuni diunâoarâ cu soartea triţzemu pritu banâ, ma s-lu achicâsimu nâ dipunemu tu apuţzlu di malmâ di tora, unu giocu seşhţzâ! - Ai chiro, ti aşhiteaptâ ahâtea! Easti maşhi frimtarea ninti di dişhiclideari, Tu hârghii v-a ţzâ da pindona - araua di pi chitchi! O, chitcâ ti- ni-agârşhiari, tâcuti icoani, maşhi eali azburascu! Iunva nu agiundzemu, nibiţzitâ-i bana, fţzearea-i maşhi unâ moarti, Fârâ di şhideari, banâ dupâ banâ, fârâ di biţzeari s-anvârteaşhti a chirolui aroatâ.... A sibâ ghini ma s-angrâpseascâ puizii pi cheţzari! Multi s-angrâpsirâ, multi aşhiteaptâ sibâ dizvâliti pi câiurli chiruti pi calea Chirolui! Canâoarâ nu v-a mi cheri, canâoarâ nu v-a ti cheru, bânămu unu tu altu pritu tutu ţzi duchimu deadunu - tută dunjiaua-

Buna dzuua d-l Mustaka,apruchiai revista.Haristo multu.Multu buna,na har-sim di lucarli buni tsi li adrats S-da dum-nidza di varna oara shi ma multu.Sarbatorli s-afla sanatosi,cu haraua shi anchiliciuni la tuts armani.

S-baneadza armanamea, cu vreari armaneasca

Zoe Carabash

NIca ‘Ndauâ SâHătS SH-fICIuRITsLJI VA s-ACATsâ s-ALAGâ TI COLINDI... Colinda, melinda Dă-nj tetă culaclu Că va-ts frângu usha Di va-ts ljeau câtusha! Colinde, melinde Dă-nj tetă culaclu Că va-ts ljeau cucotlu Di va-l fac filii filii Shi va-l bagu tu nâ tipsii Ta sâ-l mâcu di Stâ Mârii! Sâ-lj apruchemu cu suflitlu chischinu!

Haraua sh-vrearea s-vâ si adavgâ tu cafi minutâ Florentina

14 15

PIRATLU A INIMALJEI Pirati i zemrës( A Zumbulaljei Ziba) ( Lules zymbyle ZIBA)

Zumbula,paduroanje a toamnaljei, Zymbyle, pylltarja e vjeshtës,Lilici di soari tu virin shi tu dishclis. . . Lule dielli në dëshpërim e në gëzim…Toamna easti! Iu eshtsa? Vjeshtë është! Ku je? Pi cari pampori a piratsloru, toamna u yiurtuseshtsa!? Në cilin vapor të piratëve, feston vjeshtën?- Ninga tini li easti Piratlu a inimaljei? -Afër teje është pirati i zemrës?Zumbula-a mea! Zymbylja ime!Desi lu mutreshtsa horizontal a njirleatsaljei, Nëse e shikon horizontin e kaltërsisë,Cum li ashtirnu galbinili lilici tu gardina-a toamnaljei Si i shtron të verdhat lule në kopështin e vjeshtësPit valili a paduriljei, Në korijet e pyllit,Shi yiurtuseashti tu caimo shi virin dhe festohet në merak e dëshpërim.

Zumbula ,paduroanje, Zymbyle, pylltare,Lilici alba tu virin! Lule e bardhë në dëshpërim!Tu ocljilji a taI largurimi shi dizgulit Crin, Në sytë e tu largësi dhe hapsirë njerzore,Tu mizdra-a lunjinaljei-a ta, Në dritën e hënës tëndePulji,oaspits, shi una peana tu mana. . . . Zogj, miq, dhe një penë në dorë…U tsas chilimea-a golgotaljei a suflitlui a tal! E end qilimin e vuatjeve në shpirtin tënd!

Piratlu a inimaljei fudzi! Pirati i zemrës iku!Paduroanje a toamnaljei, Pylltarja e vjeshtës,Tu mutritlu a tal mash pulji tu arpit Në shikimin tënd veç zogj në fluturimfug catra tu not. . . ikin për në jug…

13.11.2010.Scopia, Vanghea Mihanj - Steryu Përktheu: Andon Kristo

1. Të ndjerat 1. Marije Kristo ( Shetuni), ish bashkëshortja e poetit dhe përkthyesit Andon Kristo dhe motra e studiouesit Spiro Shetuni.

2. Varvara Shetuni, nëna e studiuesit Spiro Shetuni3. Krushka- nëna e z. Andon Kristo

Foto vetëm është Varvara Shetuni ( Samara ), nëna e studiuesit Spiro

Shetuni.

Di la Iancu Ballamaci Prej Janku Ballamacit

“Aromâñil’i/vllahil’i şă rolu a lor progresist “Arumunët/vllehët dhe roli i tyre progresistsă humanist n-Balcan”. dhe humanist në Ballkan”.

Ti/tră scriarea aistălui articul mi pims dit Për shkrimin e këtij artikulli u shtyva ngaun scris pitricut la ziaru “Frăţia” një shkrim dërguar në gazetën “Vëllazëria”dit Ledea Mustaca,una di la studentili nga Ledia Mustaka, njera prej studenteve aromâni/vllahi di primu an (anu 1992) când arumune/vllahe të vitit të parë(v.1992) kurahurhiră studili a nalti universitari cu bursi filluan studimet e larta universitare me bursagratis acordati dit partea al Guvernului şă po- falas akorduar nga ana e Shtetit dhe po-porului generos român. pullit fisnik rumun.Simţi bucuriă spirituală când nviţai că Ndjeva kënaqësi shpirtërore kur mësova seaistă e(a)sti feata al tiñisitului aromân kjo është vajza e të nderuarit arumunValentin Mustaca.Profit dit ocazi să sub- Valentin Mustaka. Përfitoj nga rasti të nën-vizedz cu născânti aradhuri contributu mari vizoj me disa radhë kontributin e madhţi da el ti/tră buneaţă ali chestiunil’ei ar(o)mă- që jep ai për të mirën e çështjes arëmë-nească.El ari tipărită operi importanti neaskë. Ai ka botuar vepra të rëndësishmeistoriţi dându-i un respuns ştiinţific historike duke i dhënë një përgjigje shkenco-ntribaril’ei:“Cai sânt aromâñil’i/vllahil’i?”. re pyetjes :“Cilët janë arumunët/vllehët?”.operi ahtari ca: “Pit(r)u labirinthili di isto- Vepra të tilla si: “Nëpër labirinthet e histo-ria al aromâñilor/vllahilor”(Volumu I-II); risë së arumunëve /vllehëve”(volumi I-II);“Latiñil’i agărşâţi”(Pisti origina şă “Latinët e Harruar”(Mbi origjinën dheistoria al aromâñilor di Arbinuşia”; historinë e arumunëve të Shqipërisë”;“Trei calitoreri”(di Burileanu-A.Baldacci “Tre udhëtime” (të Burileanit-A.Baldacitla aromâñil’i di Arbinuşia/Albania)…şă multi te arumunët e Shqipërisë)…dhe shumëstudi cu obiect di hulumtari dit bana şă studime me objekt hulumtimi nga jeta dheistoria aistăl’ei etniil’ei cum dit trecut,aşâ historia e kësaj etnije si nga e kaluara, ashtuem di aţea di ază,fâră ekzagerari pot edhe nga ajo e sotmja, pa ekzagjerim mund s- dzâc că sânt “perli” adevărati ti/tră etnia të them se janë “perla”të vërteta për etninëveacl’iă,autoctonă,generoasă,avută cu poli- e vjetër, autoktone, fisnike, të pasur me poli-valori,măndară…aromână/vllahă. vlera, krenare…arumune/vllahe.E(a)sti ţiva muşată şă stimată când duhu Është gjë e bukur dhe e çmuar kur frymapatriotic şă intelectual aromân/vllah patriotike dhe intelektuale arumune/vllahe si transmeteadză dit bâr(n)u vecl’iu la bâr(n) transmetohet nga brezi i vjetër tek brezinou.La s-hibă aist un bun exemplu i ri. Le të jetë ky një shembull i mirë përti/tra iţi aromân/vllah diştept şă cu cara- çdo arumun/vllah të zgjuar dhe me kara- cter,cai prindi si s-luñineadză cu luñina kter i cili duhet të ndriçohet me dritën divină al Dumnidzâului. hyjnore të Zotit. Sistemu agr dictatorial totalitar komunist Sistemi i egër diktatorial totalitar komunist Hogist ti/tră 45 di añi u diskriminâ;reflectâ Hoxhaist për 45 vjet e diskriminoi; reflektoitendenţi nihilisti di asimilari “taha”pi tendenca nihiliste asimiluese “gjoja”nënuma ali unitatil’ei morală-politică arbineasă, emër të unitetit moralo- politik shqiptar,iu aromâñil’i/vllahil’i l’i converta ku arumunët/vllehët i konvertonin nëca arbineşi/albaneji.Em după anu 1990, shqiptarë/albanezë. Dhe pas vitit 1990,când si instalâ sistemu demokratik,iu aro- kur u instalua sistemi demokratik, ku aru-mâñil’i/vllahil’i deadiră un contribut mari munët/vllehët dhanë një kontribut të madh,si s-bagă oară scopuri nihilisti cai agiung vihen re synime nihiliste të cilat arrijnëpână ac(l)o cât s-u astingă dit faţa a locului deri atje sa ta shuajnë nga faqja e dheutaistă etniiă ca parti trăfacătoasă nluñinoasă këtë etni si pjesë përbërëse e ndriçuese ali naţiunil’ei arbineasă/albaneză. të kombit shqiptar/albanez.Individz ima grup di persoani cai l’ia Individë apo grup personash që marrinpozili di un “patriot nflacat” cu intensii pozat e një “patrioti të flaktë” me qëllimenihilisti la s-l’i arucă un ocl’ istoriil’ei. nihiliste le t’i hedhin një sy historisë.La să mintieadză şă s-ghivăseadză cu ocl’iă Le të mendojnë e të lexojnë me sytëali adevăratil’ei Renaşterea Naţională Arbine- e së vërtetës Rilindjen Kombëtare Shqip-

16 17

Të nderuar pjesëmarrës, miq të artit e dashamirës të autorit.

Sot në prag të ditës së Krishtlindjeve, Ziso Musha së bashku me të birin, Marion, çelin ekspozitën e përbashkët me gdhendjet e tyre në dru, frut I një pune prej disa vitesh krijimi nëpërmjet daltës.

Thuhet se artet vizive, në kategorizimin që u bëhen arteve në përgjithësi sipas zhan-reve, të quhen arte memece, kjo nga shkaku i fiksimit të tyre ku autori e ka thënë fjalën e vetë në realizimin e veprës. Janë të tjerët ata që flasin për ç’ka ndodhur e arrirë.

E konceptuar At & Bir, ekspozita, përfton një ndjenjë e sens të këndëshëm me mesazhin e përcjelljes si trashëgimi e kësaj fushe të ar-tit, pra atë të gdhendjes në dru, ku artisti bën këtë materje të lidhur aq shumë me njeriun, të flaës.

Ndërsa tek Zisoja, si artist më me përvojë, ndihet si formë instikti trajtimi nga motivi në motiv, tek i biri, Marioja, i cili është në fazën e kërkimit e tendencës, ku në të ardhmen i takon të shkëputet në perceptime edhe më të avancuara si estetikisht ashtu edhe në fushën e mendimit, dhe këtë premisë e mundësi shtegëtimi ai e ka.

Duke parë ekspozitën, të bien në sy disa tipare e karakteristika ku ajo që do të eviden-toja është tipari jetësor, fryma lirike e tradi-cionale prej komunitetit nga i cili vjen origji-na e tyre, pra nga komuniteti vllah.

Kështu me titull “ TRADITË” ku përcil-let mesazhi nëpërmjet figurës qëndrore të vajzës, nuses apo amvisës së shtëpisë me ko-stumin tradicional e elementëve të tjerë, ku nëpërmjet sinqeritetit pse jo dhe naivitetit që, herë herë ka nevojë një vepër arti, përcjell me frymën e mikëpritjes.

Interesante në këtë ekspozitë janë edhe punimet me motive baritore, dashuria nën melodinë e fyellit duke qenë dëshmitar në kompozim edhe koka e bukur e dashit që prin kopenë. Në natyrë të këtyre motiveve

do të dallohej edhe figura e kompozuar në relief e femrës që tjerr e thur me një impostim lozanjar ku nënkupton, tjerrjen dhe thurjen e jetës së ardhshme.

Një nga kompozimet e dallueshme me një qëndrim e abstragim të formës është reliefi “ mali i Lënies “, ku nëpërmjet siluetit ose brënda tij, rovijëzohet figura e një femre si simbol i jetës.

Kështu do të përmendim edhe një sërë punimesh të tjera si portreti i vajzës tredi-mensional në dru, por që flokët i ka të kon-ceptuara me fije të thurura liri, i cili ka një gjendje shpirtërore gjithë hijeshi.

Pa i hyrë një analize të plotë doja vetëm sa për përmendje reliefin “ Vallëtari”, për gjallërinë e dinamikën e tij, portrete apo grup portretesh, kompozimet e stilizuara, Ëndrën fluturuese, Figura e demit, e daltuar vrullshëm, Gjethja e duhanit me figurën e rënë pre të një zemre, kuckat si instikt i au-torëve ndaj drurit e së fundi portreti i nënës, i cili është shumë në karakter, trajtuar me dashuri e sinqeritet ku z. Ziso shpreh edhe mirënjohjen ndaj saj, apo nocionit të për-botshëm të nënës në përgjithësi.

urime Ziso,urime Mario

Haxhi Kalluci, n.kryetar i bashkisë Fier. 15. 12. 2011

asă iu va să veada că ţi contribut tare ku do të shohin se çfarë kontribut mari ar dată aromâñil’i/vllahil’i ti/tră të madh kanë dhënë arumunët/vllehët përIndipendenţa ali Arbinuşiil’ei-Patril’ei Pavarësinë e Shqipërisë-Atdheuta lor vrută.Ună ţiva prindi s-aibă të tyre të dashur. Një gjë duhet të kenëninti di ocl’ că la anu 1913 timp când si trăfixa/ parasysh se në v.1913 kohë kur përcakto- trădetermina graniţili/sinurili ali Arbinuşiil’ei heshin kufijt e Shqipërisë…un Congres Mari arbines-aromân/ …një Kongres i Madh shqiptaro-arumun/ vllah va si s-ţănea Trieste… vllah do të mbahej në Trieste…Dit renaştireañil’i arbineşi loară parti Faik Nga rilindasit shqiptare morën pjesë FaikConiţa şă Sotir Colea,ear/dipicând dit aromâ- Konica e S.Kolea,ndërsa nga ana e arumu-ñil’iă/vllahil’iă loară parti Prinţu Ghica, nëve/vllehëve morën pjese Princ Gjika, Epaminonda şă Foti Ballamaci. Epaminonda dhe Foti Ballamaçi.Preocuparea aistui Congres ira problema Preokupimi i këtij Kongresi ishte problemial enclavilor aromâni/vllahi,în Pind i enklavave arumune/vllahe në Pind di Epir şă la naia/zona di Hruşeva Mace- të Epirit dhe të zonës së Hrushevës maqe- donă…Con-gresu băgâ ti/tră datoriă unirea done…Kongresi vuri për detyrë bashkiminvllahă-arbineasă,sub un stat trădiadunos indi- vllah-shqiptar nën një shtet të pava-pendent.Acşi că aromâñil’i/vllahil’i si fe(a)ţiră rur. Kështu që arumunët/vllehët u bënëtraversă puternică ti/tră crearea al Statului shtyllë e fuqishme për krijimin e ShtetitArbines/Albanez.Aistă ira şă ragiunea cai Shqiptar. Kjo ishte arsyeja e cilamotiveadză dzăţerea mintimenă al Martirului motivon thënien e mençur të Martiritali Naţiunil’ei Arbineasă,Papu Llambru të Kombit Shqiptar, Papa LlambroBallamaci adresată fraţilor a lui Ballamaçit drejtuar vëllezërve të tij aromâñi/vllahi “…că cât ma vărtos/puternic arumunë/vllehë “…se sa më e fortë/s-hibă Arbinuşia ahâ(n)t ma ghini va s-hibă të jetë Shqipëria aq më mirë do të jetëem ti/tră noi aromâñil’i/vllahil’i…”. edhe për ne arumunët/vllehët…”. Sami Frasari,dit mâril’i Sami Frashëri,nga më të mëdhenjtë patrioţi arbineşi,cai e(a)sti di rădzătină patriotë shqiptarë i cili është nga rrënjafărşărotă,ar(o)mănească,ari dzâsă “… S-l’i fërshërote, arëmëneaskë, ka thënë “…t’idâm dreaptăţimi al aromâñilor di Arbinuşia japim drejtësi arumunëve të Shqipërisëcând s-făţem stat(l)u nost nou,ma s-avem kur të bëjmë shtetin tonë të ri, por të kemiminti dit rămâñil’i,că sânt mult mendje, nga arëmënët, se janë shumë të mintimeñi,va/o să n-l’ia stat(l)u …”(Aistă të mençur, do të na marrin shtetin…”(Kjo e(a)sti scriiată tu cartea a lui “Arbinuşia ţi është shkruar në librin “Shqipëria ç’kaari fută,ţi e(a)sti şă ţi va s(ă)-hibă”. qenë, ç’është e çdo të bëhet”. Fraţil’i a noşt(r)i arbineşi Vëllezërit tanë shqiptarë tas-u-ştibă ghini că aromâñil’i/vllahil’i ar fută dinë se arëmënët/vllehët kanë qenëtraversă vărtoasă în crearea al Statului Arbi- shtylld e fortë në krijimin e Shtetit Shqip-nes,când si sculâ hlambura roşă ş-laiă,la tar, kur u ngrit flamuri kuq e zi, me28 di Novembre 1912,Valona/Vlora. 28 Nentor 1912, në Vlorë.La s-l’i arucâm un ocl’ Renaşteril’ei a noast(r)ă! Le t’i hedhim një sy Rilindjes sonë!Ahurhia cu C.Cristoforidhu, cu pionieru ali Fillo me K.Kristoforidhin, me pionierin e Renaşteril’e a noastră Naţională Rilindjes sonë Kombëtare Arbineasă,N.Vechilhargi,cai tipusi Shqiptare, N.Veqilarxhin, i cili botoi “Evătaru” pi arbinuseaşti, “Evetarin”në shqip,la Braila ali Romăniil’ei,la anu 1844. në Braila të Rumanisë, më 1844.Contină cu alti figuri cu numă arbineasi ,ma Vazhdo me të tjera figura me emër, porţi sânt dit etnia aromână/vllahă,ca : që janë të etnisë arumune/vllahe siç janë:N.Nacio,Mexi,Asdrenu,M.Gramenu,Th. N.Naço, Meksi, Asdreni, M.Grameno, Th. Germenu,,S.Bellkamenu,Papa Kristu Gërmenji, S.Bellkameni, PapaKristo Ne-Negovanu,Papa Llambro Ballamaci, govani, PapaLlambro Ballamaçi,Papa Ko(s)ta Ballamaci,intelectual patriot, Papa Ko(s)ta Ballamaçi, patriot intelektual,Membru la Ceta di Vasil Tromara,profesur pjesëtar i Çetës së Vasil Tromarës, profesordi limba franţeză/frănţuzeaştil’ei i gjuhës frënge/frëngjishtes (poliglot,stia 8 limbi xeani),la (poliglot,njihte 8 gjuhë të huaja) nëLiţeu di Fe(a)ti Curceaua,inspector di edu- Liceun e Vajzave në Korçë, inspector i arsi-

18

RELIEVE Të sHPIRTIT VLLAH Në EKsPOZITëN ARTIsTIKE Të

ZIsA MusHës / fIER

S’ është hera e parë që i talentuari në punimet artistike të drurit, Zisa Musha, befason miqtë dhe dashamirësit e artit në Fier, me

një tjetër ekspozitë artistike. Këtë radhë ai, në vigjilje të Krishtëlindjeve dhe të vitit të ri 2012, çeli ekspozitën në mjediset e galerisë së Arteve, Fier.

Mbi tridhjetë punë të realizuara në dru, me stile e forma të larmishme, mbushën sallën e galerisë së arteve të bukura. Tematikën e larmishme të punimeve e bashkon një diellim dhe rezatim që vjen nga kohë të lashta, pikëzuar deri në ditët e sotme për mbijetesën vllahe. Këtij komuniteti të cilit i përket autori, i thur himn me këtë ekspozitë aq domethënëse, derdhur neë versione nga më të arrirat e më të çuditshëmet. Secila vepër shënon një tematikë dhe një ide, një vizion dhe një mesazh, është shprehje e një pjesëze nga jeta, kultura, historia dhe tradita vllahe.

Të gjithëve u bëri përshtypje kristaliteti dhe qartësia e simboleve, forca dhe siguria e tyre, tisi i krenarisë dhe i fisnikërisë, “ Vajza duke tjerrur”, një realizim mjeshtëror ku plot finesë, siguri dhe vitalitet kryeneçësie, vajza vllahe tjerr. Në atë hedhje të drugës tërë elegancë, spikat dinjiteti shkrirë në bukuri dhe egërsi cilësie. Në të tjera gdhëndje skulpturore dhe basorelieve si “Demi i egërsuar”, vjen pranë tërë bubullima mitolologjia dhee jeta zakonore-besimtare e vllehëve. Vjen Leni nga mali i Lënies, që u vetsakrifikua për të mos rënë në duar të rrëmbyesve. Krenueshëm dhe mesazhueshëm ajo është fiksuar tërë jetë në veprën e Zisos. Ashtu si “ Dy gjelat “ që luftojnë si dy oqeane të egërsuar njëri me tjetrin, pas tyre fshihet vitaliteti i forcës tërë shkëlqim e energji që derdhen aq artistikisht nga autori, në atë basoreliev të drunjtë që sikur pikon mes ekspozitës.

Natyraa e butë, gjithë lirizëm, muzikë

e delikatesë buron plot tinguj jete e dlirësi nga “ Vajza me fyell”, ndërsa tutje kullotin ëmbëlsisht bagëtia nën sinfoninë e zileve dhe këmborëve. Këtij peisazhi paqeje dhe urtie i mban iso vepra “ Dy kaprojtë”, që fiton admirimin dhe miratimin e të gjithëve : Sa bukur ! Mrekulli ! Të lumtë, o Ziso !

Simboli i jetës në udhëtim, majë kalit e mushkës, njen nga stërvitet e shkuara, sigurinë dhe vazhdimësinë e ecjes, ecjes së pandalëshme, kudo që i hodhi historia e ndjekjeve dhe mbijetesës.

Jeta e vllehëve në këtë ekspozitë vjen si mall e si nostalgji, si reagim dhe si detyrim. Autori edhe copave të çuditëshme të drurëve djegur e shkatëruar nga rrufeja, apo prurjet e rrëmbyera të përenjëve, u ka dhënë jetë, formë artistike ku ndërthuret fort e përqafimisht realja me mitologjiken, modernja me absurdin. Madhështisht ngrihet talenti i Zisa Mushos, që edhe drurit di t’i japë jetë, fantazinë ta ulë e fiksojë me art në aq vepra artistike që emblemisht ruajnë origjinalitetin e autorit.

Botën e shpirtin fetar, të ortodoksisë, Zisoja di ta fiksojë mrekullisht me kolorin e bolltë të faunës e florës kudo ku kanë jetuar, rritur e plakur vllehët, Në ikonostaset e tij, apo në ikonat e shenjtëve, në fragmentet e tyre, ai shenjtërisht dhe fantastikisht, ka shkrirë në një shpirtin hyjnor me botën mrekullore të vllehëve.

Puntor, nikoqir, duarartë, tejpamës, besnikë të dijes dhe përparimit, tolerantë e mirëkuptues, kështu janë vllehët. Ndaj e bënë ata Voskopojën, Grabovën, Llëngën etj. Kudo që i hodhi fati i rrugëtimit, vllehët treguan se janë të tillë dhe artistë. I tillë është edhe Zisa Musho, i rrallë ndër më puntorët, artist ndër më të mirët, njerëzor ndër njerëzit. I tillë shfaqet Zisoja edhe në këtë ekspozitë të tij.

Suksese edhe më, vëlla Ziso. Hëros tutuna, pi kërçunjli sh’ të pashtli !

Mihal Lili Krimce, shkrimtar Fier më 23 dhjetor 2011.