ÖĞRETİMLİDERLİĞİ

Mehmet ŞİŞMAN

5. Baskı

Prof. Dr. Mehmet Şişman

ÖĞRETİM LİDERLİĞİ

ISBN 978-975-6802-70-0

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2014, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt

ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkındayayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları

satın almamasını diliyoruz.

5. Baskı: Ekim 2014, Ankara

Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Matbaası

(Ankara-0312 394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

Baskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi

Yenimahalle/ANKARA35.Cadde No: 36 - 38 06370

(0312-395 21 12)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13651

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

iii

ÖN SÖZ

Okul müdürü, okulun ve okul programının yönetiminden, öğrenmenin gerçekleşmesinden ve okulun başarısından birinci derecede sorumlu görülen kişidir. Bu nedenle okulun başarı ya da başarısızlığı, bir bakıma müdürün başarı ya da başarısızlığıyla açıklanır. Okulun yönetiminde en yetkili kişi olarak müdürün sahip olduğu yasal güç ve yetkiler, onun okulu yönetmesinde ve başarılı kılmasında tek başına yeterli değildir. Bunun ötesinde okul yöneticilerinin sahip olmaları gereken çeşitli yeterlilik alanlarından söz edilebilir. Bunlardan biri de okul yöneticilerinin iyi bir lider ve özellikle de öğretim lideri olmaları gereğidir.

Okulun temel işlevlerinden biri, herkesin öğrenmesini sağlamaktır. Okul, sadece öğrenciler için değil, öğretmenler, veliler, çalışanlar ve toplum için bir öğrenme yeridir. Okul müdürü, söz konusu öğrenmelerin gerçekleşebilmesi için gerekli kaynakları sağlayan, ortamı hazırlayan, öğrenmeyi kolaylaştıran ve böylece öğrenmeye liderlik yapan kişidir.

Bir okul müdürünün okulda yapması gereken çok çeşitli görevlerden söz edilebilirse de okulun temel işlevinin “öğrenmeyi sağlamak” olmasına bağlı olarak okul müdürünün de esas itibariyle okuldaki zamanının çoğunu eğitim-öğretim ve öğrenmeyle ilgili işlere ayırması gerekir. Oysa araştırmaların sonuçlarına göre, çoğu okul yöneticileri, okuldaki zamanlarının büyük bir kısmını eğitim-öğretim dışındaki başka konulara ayırmaktadır.

Okul yöneticilerinin liderliği, özellikle 1980’lerden itibaren etkili ve başarılı okullar üzerinde gelişmiş ülkelerde yapılan araştırmalarla birlikte yeniden gündeme gelir. Okul yöneticilerinin liderlik davranışları üzerinde geçmişte de çeşitli araştırmalar yapılmış olmasına karşılık bu yıllardan itibaren eğitim ve okul yönetiminde yeni bir liderlik kavramlaştırması olarak öğretim liderliğinden sıkça söz edilmeye başlanır. Böylece okul yöneticiliği yerine de eğitim ve öğretim liderliği ifadeleri daha çok tercih edilir olmuştur.

iv

Bu çalışmalara paralel olarak okul yöneticisi yetiştirmeye dönük programlarda da değişiklikler gündeme gelmiş, okul yöneticilerinin aynı zamanda birer eğitim ve öğretim lideri olarak yetiştirilmesi, eğitim ve okul yöneticisi yetiştirme programlarında temel amaç olmuştur. Türkiye’de eğitim ve okul yöneticisi adayı yetiştirmeye dönük lisansüstü programlar ve bunlardan mezun olan yönetici sayısı oldukça sınırlıdır. Yakın zamanlarda Türkiye’de eğitim ve okul yöneticisi atamalarıyla ilgili olarak Milli Eğitim Bakanlığı’nca bazı standartlar geliştirilmeye çalışılmıştır. Ancak eğitimle ilgili mevzuat incelendiğinde Türkiye’de okul müdürlerinden liderlikten daha çok yöneticilik yapmaları beklendiği söylenebilir.

Türkiye, 2000’li yıllara, başka konularda olduğu gibi eğitimle ilgili de pek çok sorunla birlikte girmektedir. Merkezi yönetimler tarafından eğitim sistemiyle ilgili olarak hazırlanan değişim stratejileri yanında, yarının okul yöneticilerinin her yönden güçlendirilerek bu sorunların üstesinden gelebilecek şekilde yetiştirilmesi, değişimin toplum ve okul merkezli olarak düşünülmesi, çok yönlü önem taşımaktadır. Bu kitap, Türkiye’yi yarınlara taşıyacak okul yöneticileri için ufuk açıcı bir rehber olarak düşünülmüştür. Eğitimde liderlik ve öğretim liderliği, Batılı bazı ülkelerde bu konuda yapılmış bazı araştırmaların taranmasıyla analiz edilmiştir. Teori ve uygulama karşılaştırılarak bazı sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır. Kitabın, eğitim ve okul yönetimi alanında lisansüstü eğitim gören öğrencilere, araştırmacılara, okul yöneticilerine olduğu kadar, eğitim ve okul yönetimine ilgili duyan herkese yararlı olacağı beklenmektedir. Okuyuculardan gelecek olumlu eleştiri ve katkıların kitabın gelecek baskılarında kusurlarını en aza indirmesi umulmaktadır.

Kitabın bu baskısının yazım, düzenlenme ve basımında emeği geçen Arş. Gör. Elif Aydoğdu, başta Pegem Akademi Yayınları yöneticisi Servet Sarıkaya olmak üzere, kitabın dizgisini yapan Gürsel Avcı’ya ve diğer Pegem Akademi takımına teşekkür eder, kitabın okuyuculara yararlı olmasını dilerim.

Prof. Dr. Mehmet Şişman

v

Birinci Baskı ÖNCESİNDE

Elinizdeki yapıtı, oluşum sürecinde izlemek ve basım öncesinde görmek olanağı sağladıkları için yazara ve basımcıya teşekkür ederim. Dr. Şişman’ın yazdıklarını izlerken yaşantılarım yoluyla evrimleşen eğitim ve okul yönetimine ilişkin düşüncelerimin önemli bir dilimini onunla paylaştığımı, daha geniş kapsamda dayanaklara ulaştığımı sezinledim.

Liderliğe ilişkin düşünce kalıplarımızın değişmesi doğaldır. Olayların seyrini “dünyanın gidişatını değiştirecek” evrensel boyutta liderler beklenmiyor artık. Şimdi ulusal, bölgesel hatta yerel liderler dönemi yaşanmaktadır. Diğer taraftan liderliğin doğuştan getirilen bir yeterlik mi olduğu ya da, geleneksel, “olaylar mı liderleri yaratır, yoksa liderler mi olayları yaratır?” sorgulamaları da orta öğretim münazaralarında kaldı. 21. yüzyılın ortak kabulü, “liderlerin yetiştirileceği ve geliştirilebileceğidir.” Bu iki yaklaşım yeni bir durumu yaratmıştır. Artık örgüt ortamında her yönetim düzeyinde, liderlik yeterlikleri geliştirilmiş, “yetişmiş”, “lider yöneticilere” gereksinim duyulmaktadır.

Değişmek zorunda olan eğitim sistemi için yıllardan beri sürdürülen “beyaz atlı şövalye” beklentisi, umut olmaktan çıkmıştır. Türkiye eğitim sisteminin kurtuluşunun ancak “okuldan” olacağı giderek daha çok kabul gören bir yaklaşım olarak algılanmaya başlanmıştır. Bu nedenle okul yöneticilerinin liderlik özelliği şimdi ön plana çıkmaktadır. Yöneticiler varolanı korur ve sürdürür. Liderler örgüte yenilik getiriler, bu eylemleri ile önderlik ettikleri takımları tarafından kabul edilirler ve takdir görürler. Bu anlamda “başöğretmen” terimi “okul müdürü” teriminden daha anlamlı ve kapsamlıdır.

Okulun işlevi, öğretim yoluyla bireyi farklılaştırmaktır. Bu anlamda okulda gerçekleştirilen etkinlik öğretimdir. Okul yöneticisinden beklenen, okulunu mükemmelleştirmek için öğretimin etkililiğini artırmaktır.

vi

Okul müdürünün bu yeni rol tanımı okulda yöneticiyi, öğretim liderliği konumuna getirmektedir. Dr. Şişman okulda yöneticilikten liderliğe geçişin ve öğretim etkinliği üzerinde kilitlenişin dizgesel çözümlemesi ile alana yeni bir soluk getiriyor. Şimdi sıra, öğretim liderliğine soyunanlar ile öğretim liderlerini yetiştirmeyi üstlenenlerde. Onlar için kitabı okumak, düşünmek, uygulamak sonuçlarını yazara ulaştırmak kalıyor.

Ankara, 7 Mart 2002 Prof. Dr. Aytaç Açıkalın

vii

ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa

Ön söz ................................................................................................... i Birinci Baskı Öncesinde ..................................................................... iii Đçindekiler ............................................................................................ v

BÖLÜM I LĐDERLĐK VE YÖNETĐM

Liderlik Kavramı .................................................................................. 1 Liderlik Tanımları ................................................................................ 3 Liderlikle Đlgili Bazı Teoriler .............................................................. .5 Liderlikle Đlgili Yaklaşımların Değerlendirmesi ................................. .8 Liderlikle Đlgili Yeterlilikler ............................................................... 11 Liderin Sahip Olması Öngörülen Güçler ........................................ .12 Farklı Toplum ve Kültürlerde Liderlik ............................................. 14 Liderlik Alanları ................................................................................. 15 Örgütler Açısından Liderlik .............................................................. 15 Yönetici ve Lider Karşılaştırması ....................................................... 17

BÖLÜM II EĞĐTĐM VE OKUL YÖNETĐMĐNDE LĐDERLĐK

OKUL YÖNETĐCĐLERĐNĐN GÖREVĐ VE LĐDERLĐĞĐ .............. 21 Okul Yöneticilerinin Görevleri ......................................................... 23 Okul Yöneticilerinin Liderliği ........................................................... 24 OKULUN SONUÇLARI ÜZERĐNDE MÜDÜRÜN ETKĐLERĐ .......................................................................................... 29 Okulun Sonuçları Üzerinde Müdürün Doğrudan Etkisi ................ 35 Okulun Sonuçları Üzerinde Müdürün Dolaylı Etkisi ..................... 36 Okulun Sonuçları Üzerinde Arka Plan Etkiler ................................. 36 Okulun Sonuçları Üzerinde Çok Yönlü Etkiler ............................... 37 ETKĐLĐ OKULLARDA LĐDERLĐK ................................................. 37

viii

Etkili Okul Yöneticilerinin Liderlik Özellikleri ................................ 38 Etkili Yöneticilerin Liderlik Özelliklerinin İncelenmesi................... 44 Etkili ve Etkili Olmayan Okulların Bazı Özellikleri ......................... 46 Okulun Yeniden Yapılandırılması ve Liderlik ................................... 48 Öğretim Liderliği ve Öğretimin Denetimi ........................................ 51

BÖLÜM III OKUL YÖNETİMİNDE ÖĞRETİM LİDERLİĞİ

Öğretim Liderliğinin Tanımı.............................................................. 53 Okul Kademeleri Yönünden Öğretim Liderliği ............................... 56 Farklı Toplumlar Açısından Öğretim Liderliği ................................. 58 Öğretim Liderliğinin Boyutları .......................................................... 59

BÖLÜM IV OKUL MÜDÜRÜNÜN ÖĞRETİM LİDERLİĞİ

DAVRANIŞ BOYUTLARI

OKULUN VİZYON VE MİSYONUNUN YÖNETİMİ ............. 72 Okulun Vizyon ve Misyonunun Açıkça Belirlenmesi ...................... 72 Okulun ve Eğitimin Amaçlarının Açıkça Belirlenmesi..................... 73 Okulun ve Eğitimin Amaçların Paylaşılması ..................................... 74 Amaçlarının Uygulamaya Yansıtılması............................................... 76 Kaynaklarının Amaçları Gerçekleştirmeye Yoğunlaştırılması........... 77 Öğrencilerle İlgili Yüksek Standartlar Oluşturulması....................... 78 OKUL PROGRAMININ VE ÖĞRENMENİN YÖNETİMİ ...... 79 Okulun Eğitim Programının Oluşturulması ..................................... 79 Okul Programında Beklentilerin Dikkate Alınması.......................... 80 Programlar Arasında Koordinasyon Sağlanması ................................ 81 Programla İlgili Materyallerin Sağlanması ......................................... 82 Programda Temel Beceriler Üzerinde Yoğunlaşılması..................... 82 Öğrenci Gelişimi Konusunda Toplantılar Yapılması ........................ 83 Program Geliştirme İhtiyaçlarının Belirlenmesi ............................... 83

ix

Okul Programının Değerlendirilmesi ve Geliştirilmesi ................... 84 Okuldaki Zamanın Etkili Yönetimi.................................................... 84 Sınıftaki Zamanın Planlanması ve Etkili Kullanılması ...................... 86 ÖĞRENCİ GELİŞİMİNİN İZLENİP DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................. 87 Öğrenme Sürecinin Denetlenmesi ve Değerlendirilmesi ................ 87 Öğrencilerle Yakın Temas Halinde Olunması .................................. 88 Öğrenci Gelişimini ve Başarısını Sürekli İzleme............................... 88 Öğrencilerle İlgili Ortak Standartlar Oluşturma............................... 89 Öğrencilerin Durumlarıyla İlgili İstatistikler Tutma ........................ 89 Okul Başarısı Hakkında İlgilileri Bilgilendirme ............................... 89 Öğrenci Başarısının Tanınması ve Ödüllendirilmesi ....................... 90 OKUL KADROSUNUN GELİŞTİRİLMESİ ................................ 91 Okul Kadrosu İçin Bir Model Olma.................................................. 91 Öğretmenlerin İhtiyaç Duydukları Kaynakları Sağlama ................... 92 Okul Kadrosunun Performansını Değerlendirme ............................ 92 Öğretmenlerle Sürekli İletişim ve Temas Halinde Olma ................ 93 Öğretmenler İçin Mesleki Gelişme Fırsatları Hazırlama ................. 94 Çalışanları Yenilik ve Risk Alma Konusunda Teşvik Etme .............. 95 Öğretmenler Arasında Bilginin Paylaşılmasını Sağlama ................... 95 Çalışanların Başarılarının Ödüllendirilmesi ...................................... 96 OKUL İKLİMİNİN VE KÜLTÜRÜNÜN YÖNETİMİ ............. 96 Paylaşma Ve Güvene Dayalı Öğrenme İklimi Oluşturma................ 97 Örgütsel Çatışmaları Etkili Bir Biçimde Yönetme............................ 98 Okulda Takım Ruhu ve Biz Anlayışını Yerleştirme.......................... 99 Örgütsel Değişmeyi Başlatma ve Yönetme...................................... 100 OKUL ÇEVRESİNİN YÖNETİMİ ............................................... 100 Çevrenin Okula Katılım ve Desteğini Sağlama ............................... 100 Ailenin Okula Katılım ve Desteğini Sağlama................................... 101

x

BÖLÜM V ÖĞRETİM LİDERLİĞİ İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR

YURT DIŞINDA YAPILAN ARAŞTIRMALAR........................... 103 Öğretim Liderliği ve Okulun Etkililiği ............................................ 103 Öğretim Liderliği ve Okulun Öğrenci Başarısı ............................... 110 Öğretim Liderliği ve Okulun İklimi ................................................ 115 Öğretim Liderliği ve Bireysel-Bağlamsal Değişkenler .................... 118 Öğretim Liderliği ve Öğretimin Denetimi ...................................... 125 Öğretim Liderliğiyle İlgili Diğer Araştırmalar ................................. 128 YURT İÇİNDE YAPILAN ARAŞTIRMALAR ............................. 135 Öğretim Liderliği ve Bireysel-Bağlamsal Değişkenler .................... 135 Öğretim Liderliği Rollerini Sınırlayan Etmenler ............................ 150 Öğretim Liderliği ve Öğretmenlerin Mesleki Gelişimi .................. 151 Öğretimsel Liderliği ve Duygusal Zekâ ........................................... 152 Öğretim Liderliği ve Karar Verme Stratejileri ................................. 153 Öğretim Liderliği ve Mesleki Tükenmişlik ..................................... 156 Öğretim Liderliği ve İletişim Süreci................................................. 157 Öğretim Liderliği ve Değişimin Yönetimi ....................................... 158 Öğretim Liderliği ve İş Doyumu...................................................... 159 Öğretim Liderliği ve Öğretmen Yeterliliği ...................................... 160 Öğretim Liderliği ve Durumsal Liderlik.......................................... 162 Öğretim Liderliği Yeterlilikleri ......................................................... 163

BÖLÜM VI OKUL MÜDÜRLERİNİN ÖĞRETİM LİDERLİĞİ

DAVRANIŞLARIYLA İLGİLİ BİR ARAŞTIRMA

Okul Müdürlerinin Öğretim Liderliği Davranışları ....................... 165 Giriş .................................................................................................... 166 Okul Müdürlerinin Öğretim Liderliği Davranış Boyutları ............ 167 Problem ............................................................................................. 169 Yöntem ............................................................................................... 171 Bulgular ve Yorumlar ........................................................................ 173

xi

İl Genelinde Müdürlerin Öğretim Liderliği Davranışları .............. 173 Yöneticilik Kıdemine Göre Müdürlerin Öğretim Liderliği Davranışları ........................................................................................ 174 Okulun Bulunduğu Çevreye Göre Müdürlerin Öğretim Liderliği Davranışları ......................................................................... 176 Okulların Akademik Başarılarına Göre Müdürlerin Öğretim Liderliği Davranışları ......................................................................... 177 Sonuçlar ve Öneriler ......................................................................... 180 Sonuçlar ............................................................................................. 180 Öneriler.............................................................................................. 181 ANKET.............................................................................................. 183 KAYNAKLAR.................................................................................... 189

BBÖÖLLÜÜMM 11

LİDERLİK VE YÖNETİM

Liderlik Kavramı

Liderlik, çeşitli sosyal bilimlerin (psikoloji, sosyoloji, siyaset bilimi, yönetim bilimi) ortak inceleme konularından biri olma-sına karşılık, liderliğin ne ifade ettiği konusunda sosyal bilimciler arasında ortak bir algı dayanağı oluşmamıştır. Liderlik, farklı bakış açılarından yaklaşıldığında ve bakıldığında, farklı biçimler-de analiz edilebilen ve tanımlanabilen bir kavramdır. Nasıl ki bir nesneye farklı açılardan bakıldığında onun farklı özellikleri gö-rüldüğü gibi liderlik kavramına da farklı yönlerden yaklaşıldı-ğında, onun farklı biçimlerde analiz edilip tanımlanması doğal-dır. Buna göre liderlik, yönetim biliminin bir konusu ve iş ya-şamıyla ilgili bir kavram olduğu kadar, psikolojik, sosyolojik, politik, askeri, felsefi, tarihsel açılardan ele alınıp analiz edilebi-len bir kavramdır .

ÖĞRETİM LİDERLİĞİ 2

Liderlik, sosyal yaşamın çeşitli alanlarında söz konusu olabilir. Örneğin, politika, askerlik, eğitim, işletmeler, sanat dünyası, medya, sosyal hareketler, fikir akımları, dini akımlar vb. Millet-lerin olduğu kadar örgütlerin yönetiminde ve başarısında da liderliğin önemli bir faktör olduğu, yaygın bir şekilde kabul edilmektedir. Dolayısıyla başarılı olmuş ülke, işletme ve okulla-rın, bu başarılarını yöneticilerinden daha çok liderlerine borçlu oldukları konusunda yönetim bilimciler arasında olduğu gibi eğitim yönetimi alanındaki araştırmacılar arasında da genel bir uzlaşma vardır (Duke, 1987).

Liderlik, yönetim bilimiyle ilgili literatürde olduğu kadar eğitim ve okul yönetimiyle ilgili alanyazında da üzerinde çok durulan konulardan biridir. Geçen yüzyılın başlarından itibaren bir bilim olarak gelişmeye başlayan yönetim biliminin öncüleriyle başlaya-rak liderlikle ilgili çeşitli tanımlar yapılmış, bazı teoriler ve mo-deller geliştirilmiş ve çeşitli liderlik kavramlaştırmaları gündeme gelmiştir. Her geçen gün de bu konuda sürekli yeni kavramlaş-tırmalar gündeme gelmektedir. Ancak bu kavramın tanımı ve ne ifade ettiği konusunda yönetim bilimciler arasında genel bir algı dayanağı ve uzlaşma sağlanamamıştır.

Gelişmiş ülkelerde yaklaşık 1950’lerden başlayarak ayrı bir alan olarak gelişmeye başlayan eğitim yönetimi alanında da geçmişten bugüne liderlik ve bu bağlamda eğitim ve okul yöneticilerinin liderliği konusunda pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalarda konuya, daha çok okul yöneticileri, öğretmenler ve denetçiler açısından yaklaşılmıştır.

Liderlik (leadership), İngilizce bir kelime olup kelimenin aslı fiil olarak “lead” şeklindedir. Bu haliyle kelime, daha çok ABD İngi-lizcesinde kullanılmaktadır. İngiltere İngilizcesinde ise bu keli-

LİDERLİK VE YÖNETİM 3

me ile eşanlamlı olarak kullanılan bir başka kelime de “head” ve “headship” kelimesidir. Diğer dünya dillerinde, İngilizce’deki yönetimle ilgili “management” ve “administration” kelimelerini tam olarak karşılayan bir sözcük olmadığı gibi liderliğin de tam olarak karşılığı olabilecek bir kelimenin olup olmadığı, önemli bir araştırma konusudur. Türkçe’de ise liderlik karşılığı olarak “önderlik” ve “yederlik” kelimeleri önerilmişse de, yaygın olarak “liderlik” kelimesi kullanılmaktadır.

Liderlik Tanımları

Liderlik kavramıyla ilgili olarak literatürde yüzlerce tanım ya-pılmıştır. Liderlik konusu üzerinde çalışanlar tarafından bununla ilgili 350’den fazla yapılan tanımdan söz edilmiştir (Bennis, 1989; Bennis & Nanus, 1984; Bass, 1981). Son yıllarda ise lider-likle ilgili her geçen gün gündeme gelen yeni bazı kavramlaştır-malara bağlı olarak (etik liderlik, ahlaki liderlik, moral liderlik, kültü-rel liderlik, vizyoner liderlik, öğretim liderliği vb.) sürekli yeni liderlik tanımları yapılmaktadır. En yaygın biçimiyle liderlik, belirli amaçlar ve hedefler doğrultusunda başkalarını etkileyebilme ve eyleme sevk edebilme gücü olarak tanımlanmaktadır. Konuyla ilgili bir çalışmada liderlik tanımları on başlıkta toplanmıştır.

Grup süreçlerinin odak noktası olarak liderlik,

Kişilik ve etkileri olarak liderlik,

Uyma ve izlemeye ikna etme sanatı olarak liderlik,

Etkinin kullanılması olarak liderlik

Eylem ve davranış olarak liderlik

İnancı biçimlendirme olarak liderlik

Amaçları başarmanın bir aracı olarak liderlik,

ÖĞRETİM LİDERLİĞİ 4

Etkileşimin etkisi olarak liderlik

Farklılaştıran bir rol olarak liderlik

Başlatıcı olarak liderlik (Erçetin, 1998; Stogdill, 1974’te atfen).

Liderlikle ilgili tanımlar incelendiğinde bireysel özellikler ve davranışlar, diğer insanlar üzerindeki etkileme gücü, diğer in-sanlarla etkileşim biçimi ve rol ilişkileri, yönetim pozisyonuyla ilgili görev, etki, yetki ve gücün meşrulaştırılmasına ilişkin ola-rak diğerlerinin algıları gibi hususların vurgulanarak liderlik tanımları yapıldığı görülmektedir (Yukl, 1981, 2). Bir başka ifa-deyle etkileme ve ikna etme, başlatma, yönlendirme, biçimlen-dirme, etkileşim gibi konuların vurgulanarak farklı liderlik ta-nımları yapılabildiği görülmektedir. Liderlikle ilgili yapılan ta-nımlarda üzerinde durulan başlıca noktaların ise özetle şunlar olduğu görülmektedir:

Kişisel özelliklere bağlı olarak sahip olunan bir güç,

Karar verme ve verilen kararları uygulayabilme gücü,

Gruba yön verme ve grup içinde eşgüdüm sağlama,

Ortak amaçlar doğrultusunda grubu etkileme,

Grupla birey arasında gerçekleşen etkileşim süreci,

Mevcut amaç, yapı, prosedür ve kuralları değiştirebilme yeteneği vb.

Liderlikle ilgili yapılan çeşitli tanım ve kavramlaştırmaları özet-leyerek bunları; rol olarak liderlik, kontrol ve etkileme olarak liderlik ve davranış olarak liderlik olmak üzere üç başlıkta toplamak da mümkündür. Liderlik, bir rol olarak düşünüldüğünde, bu rolü üstlenen bir bireyin yapması ve yapmaması gerekenleri ifade etmektedir. Liderlik denince üzerinde çok durulan hususlardan

LİDERLİK VE YÖNETİM 5

ikisi de kontrol ve etkilemedir. Bu anlamda lider, çeşitli yöntem ve araçlarla grup davranışını kontrol edebilen ve etkileyebilen kişi olarak görülür. Liderlikle ilgili üzerinde durulan diğer bir husus da liderliğin bir dizi davranış ve işlevlerden oluştuğudur. Ancak lider tarafından gerçekleştirilen davranış ve eylemlerin, izleyenler için anlamlı olması, kabul görmesi önem taşımaktadır. Bir yönüyle de liderlik, anlam üretme, ilişkilere anlam kazan-dırma olarak görülebilir (Duke, 1986, 10-13).

Liderlikle İlgili Bazı Teoriler

Liderlikle ilgili olarak başta ABD olmak Batılı ülkelerde yö-netimle ilgili literatürde bir takım teori ve modeller geliştirilmiş-tir. Ayrıca, geçmişte farklı kuramsal temellere dayalı olarak liderlikle ilgili çeşitli araştırmalar yapılmış ve yapılmaktadır. Bu araştırmalarda liderlerin bireysel özellikleri, liderlik stilleri, durumsal faktörler, yönetsel davranışlar gibi konular üzerinde durulmuştur (De Bevoise, 1984, 20). Bu teoriler, yaygın bir şekilde (a) özellik-ler kuramı, (b) davranışsal kuram ve (c) durumsal kuram olmak üzere üç başlıkta toplanmaktadır.

Özellikler kuramı başlığı altında toplanan bazı yaklaşımlarda, özellikle başarılı olmuş bazı devlet adamları ve askerler incelene-rek bunların belli başlı liderlik özellikleri araştırılmıştır. Bunun sonucunda lider konumunda olan insanlarla ilgili ortak özellik-ler belirlenmeye çalışılmıştır. Bu kuramın hareket noktası, “lider olunmaz, ancak lider olarak doğulur” şeklinde özetlenebilir. Kuramda liderle ilgili olarak bakılan başlıca özellikler, fiziksel özellikler (boy, ağırlık, yaş, sağlık durumu, çehre vb.) ve kişisel özellikler (zeka, eğitim durumu, konuşma yeteneği, sosyal ilişki-ler, iletişim gücü, güven verme, girişim, risk alma, cesaret,

ÖĞRETİM LİDERLİĞİ 6

kendine güven vb.) olarak gruplandırılabilir. Sonuçta, liderlerle ilgili ortak özellikler belirlenememiştir.

Davranışsal kuram başlığı altında toplanan liderlik yaklaşımlarında ise liderle ilgili ortak bir takım genel özelliklerin söz konusu olamayacağı noktasından hareketle lider özelliklerinden çok lider davranışları inceleme konusu yapılmıştır. Başarılı olmuş liderle-rin gösterdikleri davranışlar incelenerek lider davranışları profili belirlenmeye çalışılmıştır. Davranışsal kuram içinde yer alan başlıca araştırmalar ise, Ohio Üniversitesi Araştırmaları, Michigan Üniversitesi Araştırmaları, Yönetim Gözeneği Kuramı (Robert Blake ve Jane Mouton) gibi çalışmalardır.

Durumsal kuram olarak ifade edilen yaklaşımların çıkış noktası ise “her ortamda geçerli bir liderlik özelliği ve davranışı söz konusu değildir” anlayışına dayanmaktadır. Kurama göre, farklı ortam ve farklı gruplarda farklı liderlik davranışları söz konusu-dur. Bu başlık altında toplanan bazı yaklaşımlar ise, Yol-Amaç Kuramı (Robert House ve Martin Evans) Fiedler’in Durumsal Liderlik Kuramı, Vroom ve Yetton’un Normatif Kuramı, Paul Hersey ve Kenneth Blanchard’ın Durumsal Liderlik Kuramı, Reddin’in Üç Boyutlu Liderlik Kuramı gibi yaklaşımlardır. Li-derlikle ilgili, lider özelliklerine dayalı, eylem merkezli, olumsal, durumsal, bağlamsal, stratejik liderlik gibi adlar altında da bazı ku-ramlar geliştirilmiştir.

Özetle, yönetim biliminin öncülerinden başlayarak geçmişte örgütlerde liderlikle ilgili çeşitli kuramlar geliştirilmiştir. Bilimsel yönetim kuramında liderlik imajları, daha çok onların birer “tek-nik uzman” olmalarıyla ilgilidir.

LİDERLİK VE YÖNETİM 7

İnsan ilişkileri yaklaşımı ise yaşamın ve işyerinin kalitesi, yönetici ve çalışanlar arasındaki etkileşim üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu akım, liderlerin performansını ve çalışanların doyumunu yargı-lamada da yeni anlayışların geliştirilmesine katkı sağlamıştır (Duke, 1987, 16). Dolayısıyla yönetim biliminde insan ilişkileri akımı ile birlikte liderlik imajları da değişmiş, liderlerin çalışan insanların psikolojik ve sosyal ihtiyaçlarını anlamaları ve bunları karşılamaya dönük eylemler içinde olmaları beklenmiştir.

Yönetim biliminde durumsal yaklaşımlarla birlikte liderlikle ilgili durumsal, olumsal, koşul-bağımlılık kuramları olarak ifade edi-len kuramlar ağırlık kazanmıştır. Bunlar, genel olarak liderin içinde bulunduğu bağlamı öne çıkaran yaklaşımlardır. Liderlikle ilgili olarak izleyen yıllarda geliştirilen kuramlar ise daha çok liderin içinde yer aldığı çevrenin özelliklerine önem vermiştir.

Liderlikle ilgili geliştirilen kuram ve yaklaşımlar incelendiğinde, örgütler açısından liderlik davranışlarıyla ilgili temelde iki kate-goriden söz edilebilir. Bunlardan biri, insanlararası ilişkilerle ilgili davranışlar, diğeri ise örgütsel görevlerin ve örgütsel üretimin başarılma-sıyla ilgili davranışlardır. Bir başka ifadeyle söz konusu davranışlar, ilişki merkezli ve görev merkezi davranışlar olarak iki başlıkta top-lanmaktadır. Farklı liderlik biçimleri, bu boyutlar üzerinde de farklı biçimlerde yoğunlaşabilir. Eğer bir okul müdürü, genel olarak okuldaki görevlerin yerine getirilmesi ve okul amaçlarının başarılmasıyla ilgileniyorsa, insan ilişkileri boyutunu ihmal ede-bilir (Cheng, 1991, 25). Bunun tersi de söz konusu olabilir. Bu-na göre liderler, kendi davranışlarını, içinde bulundukları orta-mın koşullarına, gereklerine, sınırlılıklarına ve sağladığı fırsatlara göre ayarlamak durumundadır (Duke,1987, 26).

ÖĞRETİM LİDERLİĞİ 8

Liderlikle İlgili Yaklaşımların Değerlendirmesi

Liderlikle ilgili tartışmalar, geçmişten bugüne artarak devam etmekte, sürekli yeni kavramlaştırmalar gündeme gelmektedir. Bunlardan bazıları, vizyoner liderlik, ahlaki liderlik, manevi liderlik, moral liderlik, kültürel liderlik, sembolik liderlik, transformasyonel (dö-nüştürücü) liderlik, transaksiyonel (gelenekçi/sürdürümcü ) liderlik, paylaşılan liderlik, postmodern liderlik, hizmetkar liderlik gibi kavram-laştırmalardır (Maxcy, 1991; Jantzi & Leithwood, 1996; Çelik 1999).

Liderlik konusunda çağcıl tartışmalar, geçmişte bu konuda geliş-tirilen bazı kuramlardan farklı olarak daha çok liderliğin ahlaki ve kültürel boyutuna dikkati çekmektedir. Yine bu tartışmalarda dikkati çeken bir nokta da liderliğin belirli bir bağlamda söz ko-nusu olduğudur. Dolayısıyla bağlamdan soyutlayarak liderliğin anlaşılması mümkün değildir. Değerlerden bağımsız bir sosyal bilim oluşturma ne denli güç ise, liderlik de değerden bağımsız anlaşılması güç bir kavramdır. Zira liderlik, belirli bir grup için-de söz konusudur. Bir insan grubu olmadan liderlikten de söz etmek anlamsızdır. Grupla lider arasında sosyal bir etkileşim sürecinin işlediği kabul edilirse, grubun özellikleri bilinmeden de liderlik anlaşılamaz.

Vizyon sahibi olmak, önemli bir liderlik özelliği olarak kabul edilmektedir. Özellikle hızlı değişme dönemlerinde geleceğe ilişkin birtakım belirsizlikler söz konusu olduğunda liderden geleceğe ilişkin gerçekçi bir vizyon belirlemesi beklenir. Örgüt-ler açısından vizyon, örgütün gelecekteki resmidir. Vizyoner lider, örgütün geleceğine farklı bir gözle bakabilen, gerçekçi, inandırıcı bir gelecek resmi çizen ve üyeleri de bunu gerçekleş-tirmek için inandıran, harekete geçiren ve yönlendiren kişidir.

LİDERLİK VE YÖNETİM 9

Vizyoner lider, sadece vizyonu belirlemekle kalmaz, onu gerçek-leştirmek için çalışır, diğerlerine örnek olur, onların da bu yolda kendisini izlemesini sağlar (Çelik, 1999; Erçetin, 1998).

Sosyal değişme sürecine bağlı olarak artan ahlaki ve sosyal so-runlar, yöneticilerin ahlaki konularda da bir örnek ve model oluşturması gereğini gündeme getirmiştir. Ahlaki liderlik, işe ve izleyenlere ahlaki bir bakış açısı getiren, izleyenleri etkilemede gücünü ahlaki değerlerden alan bir liderliktir. Lider, kendisi ahlaki kurallara uyduğu gibi izleyenlerin de uymasını sağlar. Ahlaki ilkelerin ise güçlü vizyon, misyon ve değerlere dayanması beklenmektedir (Çelik, 1999).

Özetle belirtmek gerekirse, liderlikle ilgili olarak geçmişte, çeşitli sosyal disiplinler açısından çeşitli yöntemlerle bazı araştırmalar yapılmış, birtakım model ve teoriler geliştirilmiştir. Geleneksel liderlik imajları, liderleri, eylemi başlatıcı, etkileyici ve eylemi yönlen-dirici olarak tanımlamıştır. Liderlikle ilgili meşhur çalışmalardan biri olan Stogdill (1974)’in kitabında liderlik, bireyle grup ara-sındaki etkileşimin bir işlevi olarak açıklanmıştır. Daha sonraları Fiedler (1996) de liderle durum arasındaki etkileşime dikkat çekmiştir. Ancak Fiedler (1996), liderlikle ilgili çeşitli boyut ve değişkenler üzerinde durmasına karşılık konunun değerler ve ahlaki yönü üzerinde durmamıştır. Burns (1978) da meşhur kitabında konuya yine etkileşimci açıdan yaklaşarak liderliği, ihtiyaç duyduğu ve gerçekleştirmek istediği belirli değerleri içeren amaçlar doğrultusunda grubu motive etme olarak tanımlamıştır. Transformasyonal liderlik kavramlaştırması da lider ve grup arasındaki bu etkileşimi açıklamaktadır. Benzer görüşler, başka yazarlar tarafından da ileri sürülmüştür.

ÖĞRETİM LİDERLİĞİ 10

Çağcıl tartışmaların bir kısmında ise liderle kültür ve örgüt kül-türü arasındaki ilişkiye dikkat çekilmekte, liderin örgüt kültürü-nü dikkate alması gereği üzerinde durulmaktadır (Schein, 1985). Burada kültür, daha çok bilişsel açıdan ele alınarak örgüt üyele-rinin paylaştıkları temel inançlar, değerler ve semboller bütünü olarak görülmektedir. Liderlikle ilgili çağcıl yaklaşımlarda genel olarak konuya bilişsel ve manevi açılardan yaklaşılmakta, buna bağlı olarak zihinlere liderlik (Gardner, 1995), ahlaki liderlik (Messick ve Bazerm,, 1996), erdem/fazilet sahibi liderlik (Sergiovanni, 1992), manevi/ruhi liderlik (Bhindi ve Duignan 1997) vb. kavramlaştır-malar dikkati çekmektedir. Hogkinson (1991) da konunun felse-fi yönüne dikkati çekerek liderlikte değerlerin önemi üzerinde durmuştur.

Bütün bu tartışmalardan sonra denebilir ki, liderliğin pozitivist ve rasyonal bakış açısından tam olarak analiz edilmesi ve anla-şılması mümkün değildir. Buna göre, yönetimle ilgili çoğu ko-nular, büyük ölçüde bilimsel bir özellik taşımakla birlikte, lider-lik durumları daha çok felsefi bir mahiyettedir (Hodgkinson, 1991).

Liderlik, belirli bir zaman, belirli bir bağlam, belirli bir grup ve belirli bir durumla sınırlıdır. Dolayısıyla bütün zamanlarda, bü-tün bağlamlarda, her türlü grupta ve her durumda geçerli bir liderlik modelinden söz etmek güçtür. Liderlik, grupla ilgili bir kavram olarak büyük ölçüde grubun değerlerinin oluşturulması, korunup sürdürülmesi ve gerçekleştirilmesi süreçlerini kapsar. Yeni liderlik tanımlamalarında sıklıkla ifade edilen vizyon, mis-yon ve amaç kavramları içinde saklı olan da esas itibariyle ger-çekleştirilmek istenen değerlerdir. Değerler, insanları eyleme sevk eden en önemli motive edici faktörlerdir. İnsan, tercihler yapan, yaşamını belirli tercihlere ve değerlere göre düzenleyen

LİDERLİK VE YÖNETİM 11

bir varlıktır. Dolayısıyla değerler, bundan böyle de liderlikle ilgili tartışmalarda yer almaya devam edecektir.

Küreselleşen dünyada liderler, insanların ihtiyaç, beklenti, duy-gu ve inançlarına duyarlı olmak durumundadır. Liderler, deği-şen dünyada ve toplumda insanların söz konusu değişimlere uyum sağlamalarında, değişmelerin getirdiği bazı sorunlarla baş etmelerinde yol gösterici olmak durumundadır. Konuya örgütler ve bu bağlamda okullar açısından yaklaşıldığında ise liderler, daha insani ve daha kaliteli bir örgütsel yaşam ve okul oluştur-mak, insanların içinde mutlu bir şekilde çalışacakları çalışma ve öğrenme mekanları hazırlamak, yaşama ve işe anlam katmak zorundadır. Liderlik, kısaca insanlara efendilik etmek değil, in-sanlara hizmetkarlık yapmaktır.

Liderlikle İlgili Yeterlikler

Geçmişte liderlikle ilgili geliştirilen bazı kuram ve modeller yanında lider konumunda olan insanlarla ilgili olarak da bazı özellikler ve yeterlilikler sıralanmış; liderlik rolleri ve davranışla-rıyla ilgili bazı sınıflamalar yapılmıştır. Bennis (1984), liderlikle ilgili, anlamın yönetimi, dikkat, güven ve kendi kendini yönetme olmak üzere dört yeterlilikten söz etmiştir. Konuya okullar açısından yaklaşıldığında ise okul yöneticisi, bir eğitim lideri olarak okulda anlamların yönetimini sağlayabilecek bazı yeterliklere sahip ol-malıdır. Böylece yönetici, okulun anlamını daha iyi anlayacak, bir takım sembolleri, okulların amaçlarının gerçekleşmesinde etkili bir biçimde kullanabilecektir. Diğer taraftan yönetici, okulda bütün dikkatini öğretmenlerin sahip oldukları enerjileri-ni okul amaçlarını gerçekleştirme doğrultusunda kullanmalarına

ÖĞRETİM LİDERLİĞİ 12

yoğunlaştırmak durumundadır. Bütün bunları yaparken de yö-neticinin çevresine güven telkin etmesi, grubun güvenini ka-zanması gerekli görülmektedir (Smith ve Andrews, 1989).

Okul yönetiminde müdürlerin liderlik yeterlilikleri, rolleri, davranışları ve işlevleriyle ilgili bazı sınıflamalar yapılmıştır. Bu sınıflamalardan birine göre (Sergiovanni, 1984), okul müdürle-rinin, (1) eğitsel, (2) denetsel, (3) örgütsel ve (4) yönetsel liderlik ol-mak dört liderlik rolünden söz edilmiştir.

Bunlardan eğitsel liderlik, bir bakıma bu kitapta da üzerinde durulan öğretim liderliği rolünü karşılamakta; eğitim yönünden liderlik konumunda olan okul yöneticilerinin, okulun eğitim ve öğretimle ilgili amaçlarını belirleme, öğretim birimlerini düzen-leme, geliştirme ve yönetme, öğretimle ilgili materyal ve kaynak-ları değerlendirme, seçme, sağlama, dağıtma, öğrenmeyi gerçek-leştirme, denetim, bireysel gelişimin planlaması gibi işlevlerin-den söz edilmiştir (Duke, 1987: 49).

Liderin Sahip Olması Öngörülen Güçler

Yönetim açısından güç, kısaca diğer insanları etkileme ve ikna edebilme yeteneği olarak tanımlanırsa, diğer örgütlerde olduğu gibi okul yönetiminde de bir lider olarak okul yöneticilerinin sahip olması öngörülen çeşitli güçlerden söz edilebilir. Bir sınıf-lamaya göre bu güçler, (1) teknik, (2) insani, (3) eğitsel, (4) sembolik ve (5) kültürel güç olmak üzere beş başlıkta toplanmıştır (Sergiovanni, 1984).

Teknik güç, daha çok okul yönetim süreçlerini kapsamakta olup teknik yönden yeterli lider, “yönetim mühendisliği” rolü

LİDERLİK VE YÖNETİM 13

üzerinde yoğunlaşmakta; bu rol, temel konular olarak, zaman yönetimi, teknoloji, planlama, örgütsel yapı, örgütleme, eşgü-düm vb. öğe ve süreçler üzerinde yoğunlaşmaktadır. Temel amaç, örgütsel verimliliği en üst düzeyde gerçekleştirmektir.

İnsani güç, bireyler arası ilişkilerle ilgili olup insani yönden ye-terli lider, “insan mühendisliği” rolünü benimsemekte; bu rol, insanlar arası ilişkiler, güdüleme, teşvik, destek, insan gücünü geliştirme, katılmalı karar verme, insan kaynağının moralini yükseltme gibi konulara önem vermektedir. Burada temel amaç, örgüt içindeki insanların mutluluğuna katkıda bulunmaktır.

Eğitsel güç, eğitim, öğretim, öğrenme süreçleri ve okul hakkında yeterli bilgi sahibi olmakla ilgili olup eğitsel yönden yeterli lider, kendini “klinik bir uygulamacı” olarak görmekte; bu rol, öğre-timin etkililiği, eğitim programını geliştirme, klinik denetim, değerlendirme gibi konulara ve bunlarla ilgili mesleki bilgi ve becerilere önem vermektedir.

Sembolik ve kültürel güç de okulla ilgili önemli durum, sembol ve değerler üzerinde yoğunlaşmakta; sembolik ve kültürel yönden yeterli lider, önemli amaçlar ve davranışlar için model oluştur-makta, neyin önemli ve değerli olduğu konusunda çevresindeki-lere çeşitli sembollere bağlı olarak mesajlar vermektedir. Zama-nının çoğunu okul içinde gezinerek, sınıfları ziyaret ederek, eğitim-öğretim ve öğrenciler için harcamaktadır. Okul için bir vizyon belirlemekte, önemli tören ve toplantılara başkanlık et-mektedir. Liderliğin sembolik ve kültürel yönüne önem veren liderler, insanları etkilemede çeşitli sembollerin kullanımına ağırlık vermekte, insan bilinci, anlamların üretilmesi, paylaşıl-ması, bütünleşme gibi konular üzerinde yoğunlaşmaktadır (Sergiovanni, 1984, 6-7).

ÖĞRETİM LİDERLİĞİ 14

Eğitim, insanlarla ilgili bir faaliyet olup okulun aynı zamanda kültürel ve ahlaki bir boyutu ve işlevi vardır. Eğitim liderlerinin, özellikle davranışın, kültürel, moral ve ahlaki boyutlarını ve bu davranışların örgütsel kararlar üzerindeki etkilerini anlamaları gereklidir. Ancak eğitim yöneticisi ve lideri yetiştirmeye dönük programlarda moral ve ahlaki konuların pek de yer almadığı belirtilerek söz konusu programlarda bu konulara da ağırlık ve-rilmesi gerektiği ileri sürülmüştür (Whitaker, 1991, 9).

Farklı Toplum ve Kültürlerde Liderlik

Liderlikle ilgili yukarıdaki genel açıklamalar, biraz daha özele indirgendiğinde ve kavrama farklı ülkeler ve kültürler açısından yaklaşıldığında ise değişik liderlik imajlarından söz edilebilir. Örneğin, bazı ülke ve kültürlerde liderliğin korku, bazılarında ise ümit kaynağı olarak görüldüğü ve algılandığı söylenebilir. Yani bazı kültürlerde lider, izleyenler için kendisinden korkulan, her söylediği yasa değerinde olan, ulaşılmaz biridir. Bazı kültürlerde ise lider, izleyenler için bir ümit, esin ve motivasyon kaynağı olarak görülüp sorun çözen, yüreklendiren ve ulaşılabilen biri-dir. Bunlardan birincisi, daha çok geleneksel ve otokratik, diğeri ise demokratik yönetim anlayışının egemen olduğu kültürler için söz konusudur.

Diğer taraftan liderlik, geleneksel toplumlarda, daha çok erkeksi bir imaja sahiptir. Oysa liderlik, cinsiyet ayrımı yapılmaksızın kadın-erkek herkes için söz konusudur. Konuya okullar açısın-dan yaklaşıldığında, geleneksel ilkokul öğretmenliği ve liderliği, daha çok anne imajına dayanır. Yine geleneksel okul, moral ve ahlaki bir kurum olarak algılanır. Böyle bir okul imajında da liderin daha çok ahlaki yönden bir örnek olması beklenir. Oysa