1

OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA

MAXSUS TALIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

MOLIYAVIY MENEJMENT FAKULTETI

MENEJMENT VA MARKETING KAFEDRASI

NURMATOV QILICHBEK BAXTIYOROVICH

FERMER XOJALIKLARI FAOLIYATINI SAMARALI

BOSHQARISH MEXANIZMI

5340200 - Menejment yonalishi boyicha bakalavr darajasini olish uchun

yozilgan

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

HIMOYAGA RUXSAT ETILDI

Menejment va marketing

kafedrasi mudiri

_________i.f.d., prof. Nazarova F.X

_______________________2013 yil

Ilmiy rahbar: _________i.f.n. Saydaxmedov O.A

_______________________2013 yil

TOSHKENT - 2013

2

MUNDARIJA

KIRISH.................................................................................. 3

1 BOB. FERMER XOJALIKLARI FAOLIYATINI

BOSHQARISHNING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI

6

1.1. Fermer xojaliklarini boshqarishning nazariy asoslari va

iqtisodiy ahamiyati..................................................................

6

1.2. Fermer xojaliklarini tashkil etishning oziga xos tamoyillari

va xususiyatlari.......................................................................

13

1.3. Fermer xojaliklarini boshqarishdagi ozgarishlar va uni

amalga oshirish davrlari.............................................

20

2 BOB. QILICHBEK QAHRAMON FERMER

XOJALIGINING IJTIMOIY-IQTISODIY

RIVOJLANISHINING TAHLILI......................................

24

2.1. Qilichbek Qahramon fermer xojaligi boshqaruv faoliyati

tahlili.......................................................................................

24

2.2. Qilichbek Qahramon fermer xojaligi rivojlanishinig joriy

holatini tahlili..........................................................................

31

2.3. Qilichbek Qahramon fermer xojaligining iqtisodiy

korsatkichlari tahlili...............................................................

36

3 BOB. IQTISODIYOTNI DIVERSIFIKATSIYALASH

SHAROITIDA FERMER XOJALIKLARI

FAOLIYATINI BOSHQARISH MEXANIZMINI

TAKOMILLASHTIRISH....................................................

39

3.1. Fermer xojaliklarini boshqarishning xorijiy mamlakatlar

tajribasi....................................................................................

39

3.2. Fermer xojaliklari faoliyatida innovatsion jarayonni

boshqarish mexanizmini rivojlantirish...................................

46

3.3. Iqtisodiyotni divertsifikatsiyalash sharoitida fermer

xojaliklarini boshqarish mexanizmini takomillashtirishning

ustuvor yonalishlari...............................................................

49

Xulosa..................................................................................... 55

Foydalanilgan adabiyotlar royxati.....................................

58

3

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Ozbekiston agrar sohasida olib borilayotgan

iqtisodiy islohotlar natijasida mulk davlat tasarrufidan chiqarilib, xojalik

yuritishning nodavlat shakllari vujudga keltirildi va bugungi kunda qishloq

xojaligi mahsulotlarining asosiy qismi fermer va dehqon xojaliklari tomonidan

etishtirilmoqda. Fermer xojaliklarining boshqarish mexanizmini bozor

munosabatlariga moslashtirilib, rivojlanishning innovatsion yonalishiga

otkazilmoqda.

Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ...fermerlik harakatini

qollab-quvvatlash uchun huquqiy, tashkiliy hamda moliyaviy shart-sharoitlarni

tugdirib berish bunday yuksak natijalarni qolga kiritishda hal qiluvchi omil

bolmoqda deya tkidlagan edilar1.

Qishloq xojaligi yalpi ichki mahsulotida fermer xojaliklari ulushi

muntazam ravishda oshirib borilmoqda. Fermerlar tomonidan strategik

ahamiyatga ega bolgan paxta va bugdoyning asosiy qismi etishtirilib davlat

buyurtmalari bajarilishi 100 foiz ular hissasiga togri kelmoqda. Shu bois,

mamlakat rahbari va hukumati tomonidan fermerlar faoliyatini yanada

takomillashtirishga alohida etibor qaratilib, muhim chora-tadbirlar

belgilanmoqda. Jumladan, Fermer xojaliklari togrisida2gi qonun qabul

qilinib, ushbu qonun ikki marotaba qayta korib chiqildi va takomillashtirildi.

Hozirgi kunda bu qonunga fermerlarni qollab-quvvatlash boyicha qator

moddalar qoshish ustida ishlar olib borilmoqda. Davlat buyurtmasi boyicha

mahsulot etishtirayotgan fermerlarga maqsadli imtiyozli (yillik 3%) kreditlar

ajratilmoqda. Ularni markazlashtirilgan tarzda resurslar (mineral ogitlar,

yoqilgi-moylash materiallari, uruglik, texnika) bilan taminlash yolga

qoyilgan. Fermerlarga servis xizmatlari korsatuvchi turli yonalishdagi

1 Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda respublika ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish

yakunlari hamda 2013 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yonalishlariga bagishlangan

Vazirlar Mahkamasining majlisidagi maruzasi. 2 Ozbekiston Fermer xojaliklari uyushmasi, OSCE Evropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti,

Ozbekistonda fermer xojaligini yuritish asoslari, Voris-Nashriyot, Toshkent-2007 yil, 29-bet.

4

korxonalar tashkil qilingan bolib, ularning servis xizmat hajmi muntazam

ravishda oshirilib borilmoqda.

Bitiruv malakaviy ishining obekti. Ozbekiston Respublikasi agrar

sohasidagi fermer xojaliklarining boshqaruv faoliyati jumladan, Qilichbek

Qahramon fermer xojaligi hisoblanadi.

Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Ozbekiston Respublikasi fermer

xojaliklari faoliyatini boshqarish tizimidagi iqtisodiy munosabatlar

mexanizmini takomillashtirish bilan bogliq bolgan ilmiy izlanishlar natijalari

tadqiqotning predmeti hisoblanadi.

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Fermer xojaliklari faoliyatida

samarali boshqarish mexanizmini tashkil qilish hamda ularni rivojlantirishda

menejment tizimining hozirgi holatini tahlil qilish asosida fermer xojaligini

rivojlantirish masalasida menejment rolini oshirish uchun taklif va tavsiyalar

ishlab chiqiptdan iborat.

Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. Ishning maqsadidan kelib chiqqan

holda quyidagilar tadqiqot vazifalari, deb belgilandi va hal etildi:

- fermer xojaliklari faoliyatini boshqarishning oziga xos xususiyatlari va

tamoyillarini asoslash;

- fermer xojaliklarini boshqarishning huquqiy-meyoriy asoslarini

tadqiqot qilish va uni takomillashtirish boyicha takliflar ishlab chiqish;

- fermer xojaliklarida mahsulotni tayyorlash, qayta ishlash, sotishni

amalga oshiruvchi hududiy birlashmalarning tashkiliy tuzilmalarini va ularning

faoliyat korsatish mexanizmini ishlab chiqish;

- fermerlarga xizmat korsatadigan infratuzilmalarning samarali faoliyat

korsatishiga oid tavsiya va takliflar ishlab chiqish.

- fermer xojaliklarida boshqarishning iqtisodiy mexanizmini

takomillashtirish boyicha tavsiyalar ishlab chiqish.

Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishda keltirib

otilgan xulosa va takliflardan respublikamiz fermer xojaliklarining boshqarish

5

mexanizmini, shuningdek, xojaliklarining innovatsion boshqarish tizimini

takomillashtirish va samaradorligini oshirish imkoniyatlarini kengaytiradi.

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi kirish, mazmunan ozaro

boglangan uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar royxati va ilovalardan

iborat, umumiy hajmi 66 bet, 10 ta jadval, ettita rasmdan tashkil topgan.

6

1 BOB. FERMER XOJALIKLARI FAOLIYATINI

BOSHQARISHNING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI

1.1. Fermer xojaliklarini boshqarishning nazariy asoslari va

iqtisodiy ahamiyati

Fermer xojaligi - oziga uzoq muddatli ijaraga berilgan yer uchastkalaridan

foydalangan holda, qishloq xojaligi tovarlari ishlab chiqarishi bilan

shugullanuvchi azolarning birgalikdagi faoliyatiga asoslangan, yuridik shaxs

huquqlariga ega mustaqil xojalik yurituvchi subektdir.

Fermer xojaligi mehnat shartnomasi asosida boshqa shaxslarni ishga

yollashi mumkin. Yollanma ishchilar fermer dojaligining azolari

hisoblanishmaydi. Fermer xojaligining boshligi shu xojalikning 18 yoshga

tolgan, qishloq xojaligi sohalari boyicha tegishli malaka, mutaxassislik, ish

tajribasiga ega bolgan, muomalaga layoqatli azolaridan biri tanlanadi. Fermer

xojaligi boshligi vaqtinchalik ish qobiliyatini yoqotganda yoki uzoq vaqt

bolmaganda u oz vazifasini bajarish vakolatini shu xojalik azolaridan biriga

beradi.

Fermer xojaliklari quyidagi shartnomalar asosida ish yuritadi. Hadya qilish

shartnomasi, qarz shartnomasi, kredit shartnomasi, yetkazib berish shartnomasi,

oldi-sotdi shartnomasi, kochmas mulkni sotish shartnomasi.

Shartnoma shartlari noaniq bolsa, natijada ishlovchilarda javobgarlik

masuliyati yetarli bolmaydi. Bu albatta, kelgusida, shartnomaning

bajarilmasligiga olib keladi. Hosil ham, daromad ham shunga yarasha boladi.

Fermer xojaligini boshqarish boshqa turdagi korxonalarni boshqarishdan

qisman farq qiladi. Boshqarishning asosiy vazifalari, printsiplari va usullari bir

xil, lekin ular turli korxonalarda turlicha qollaniladi. Farqi shundaki,

korxonalarning hajmi va faoliyati boshqalarnikidan farq qiladi. Ishlab chiqarishi

tashqarida joylashgan fermer xojaligini yuritish murakkab va tavakkal qilishni,

talab yetadi, bunga sabab mahsulot va narxning ozgaruvchanligi hamda ob-

havoning ishlab chiqarish jarayoniga tasiri etishidir. Bundan tashqari katta

7

fermer hojaliklarida (masalan, shirkatlar, fermer kooperativlarida) ishchilar

uchun oz mutaxasisliklari boyicha ish topishlari va boshqaruv vazifalarini

amalga oshirishlari murakkab.

Fermer xojaligi boshligi birinchi navbatda bajaradigan vazifasi

korxonaning maqsadini belgilab olish demakdir. Maqsadlarsiz boshqaruvga oid

qarorlarni qabul qilib bolmaydi. Maqsadlar shunday narsani, ular yordamida

resurslardan foydalanishning bir muqobil yolini ikkinchisidan qaysi afzallik

tomoni bilan ajralib turishini aniqlash mumkin.

Mamlakat agrar sohasida faoliyat yurituvchi xojaliklarda boshqaruv

mexanizmini shakllantirishda avvalo, boshqaruvni iqtisodiy mexanizmga

asoslangan holda tashkil qilish, buning uchun esa xojalik rahbarlari dastlab

mukammal bolgan biznes-reja tuzishi, xodimlarga funktsional vazifalar belgilab

berilgan holda ish topshirishlari va ularni boshqarishdagi ishtirokini taminlashi,

maqsadli kredit olish va qaytarish hamda servis xizmati korsatish korxonalari

bilan iqtisodiy munosabatlarni shartnoma asosida yolga qoyishlari lozim

boladi. Boshqarishning iqtisodiy uslubi xojalik (korxona) normal faoliyat

yuritishi va rivojlanishi uchun kerakli shart-sharoit yaratishga qaratilgan

maqsadli chora-tadbirlar majmuasi yigindisini tashkil qiladi. Xojalik

rivojlanishining iqtisodiy mexanizmi tijorat hisob-kitob ishlaridan samarali

foydalanishga asoslanadi.

Malumki, xojaliklar mulk shaklining ozgarishi va moliyaviy

mustaqillikka erishishi, korxonaning asosiy fondi shakllanishi va foyda

taqsimlanishini mustaqil hal qilishi boshqarishning iqtisodiy uslubiyati roli

oshirilishini taqozo etmoqda. Bu, oz navbatida, ishlab chiqarishning iqtisodiy

natijalariga bolgan javobgarligini kuchaytirmoqda. Har bir korxonada, uning

har bir boginida tijorat hisob-kitoblari rivojlanishi undagi tadbirkorlik

menejmenti (boshqarish) rivojlanish darajasiga qarab amalga oshiriladi.

Marketing xizmati rejalashtirish bolimiga mahsulotga bolgan talab qay

darajadaligi, qaysi turiga talab yuqoriligi, mahsulot turlariga qarab belgilangan

narx-navo, bonak, tovar uchun kredit, lizing, imtiyozli kredit va hokazolar

8

haqidagi malumotlarni yetkazib beradi. Oz navbatida, rejalashtirish bolimi

mahsulot ishlab chiqarish hajmi, uning turlari haqida bir necha variantdagi

topshiriqlarni tayyorlaydi, bunda ekin turlarini bir necha xil bolishi (agronomlar

bilan kelishilgan holda) aniqlab chiqilib, rahbariyat bilan ekiladigan ekinlar

strukturasi kelishiladi, va ishlab chiqarish texnologiyasi belgilab olinadi.

Shundan keyin rejalashtirish bolimi barcha resurslarga bolgan talabni

aniqlaydi.

Iqtisodiy uslubiyat boshqarishda moliyaviy siyosatni, shu asosda

investitsiya siyosatini belgilab olishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu uslubda

qarz olish (kredit)ga bolgan talab ham asoslanadi. Moliyaviy strategiyaga mos

ravishda, maqbul soliq siyosati shakllanadi, uning asosiy tomonlari korxonaning

hisob-kitob siyosati boyicha belgilab olinadi. Bu tadbirlarning barchasi

rejalashtirish, moliya, buxgalteriya hisob-kitobi hamda yuridik bolimlar yoki

shu sohalarga masul bolgan mutaxassislar bilan kelishib olinadi.

Tijorat hisob-kitob uslubiyati mahsulot ishlab chiqaruvchilarni xojalikdan

tashqaridagilar bilan aloqalarini tartibga solish, xojalik ishlarini yuqori foyda

olishga qaratilgan samarali ish yuritish, xojalikda ishlab chiqarishni faqatgina

kengaytirilgan takror ishlab chiqarish asosida olib borishni taminlaydi.

Bundan tashqari xojalikda xarajatlarni boshqarishda ham xodimlardan

oqilona foydalanishni tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Yani xojalik

bevosita shartnoma asosida hamkorlik qiluvchi korxonalar bilan boladigan

munosabatlar boyicha xojalik azolari ichidan ularning qobiliyatiga qarab turli

masalalar yuzasidan masul xodimlar tayinlanishi hamda ular ustidan xojalik

rahbari nazorat olib borishi lozim. Chunki xojalik rahbari bir vaqtning ozida

quyidagi rasmda keltirilgan korxonalar bilan shugullanishi uchun imkoniyati

cheklangan va bu oz navbatida xarajatlarni samarali boshqarishga salbiy tasir

korsatadi. Shuning uchun yuqorida takidlab otganimizdek xojalik

xarajatlarni biz taklif etayotgan mexanizm asosida boshqarishni tashkil qilish

xar bir fermer xojaligi yoki fermer xojaligi raxbari uchun xam maqsadga

muvofiq deb oylaymiz (1-rasm).

9

1-rasm. Fermer xojaliklarida xarajatlarni

boshqarish mexanizmi3

Fermer xojaliklari, xojalik yuritish va tadbirkorlikning ilgor shakllaridan

biri hisoblanadi. U ozining ishlab chiqarish faoliyatini davlat tomonidan uzoq

muddatga ijaraga berilgan erda mavjud qonunlar asosida amalga oshiradi.

Mustaqil ravishda boshqa yuridik shaxslar bilan mahsulotni sotish boyicha

shartnomalar tuzadi, oz mahsulotiga baho belgilaydi, soliq tolanadigan

daromad oladi, boshqa shaxslarning mulklarini mablaglarini shartnomalar

asosida qarz oladi va ishlatadi4. Bunday xojalik yuritishning afzalligi shundaki,

mulkdor ham, tadbirkor ham, xizmatchi ham bitta shaxs timsolida boladi.

Shuning uchun ishlab chiqarish natijalari uchun manfaatdorlik va masuliyat

keskin ortadi.

Fermer ishlab chiqarishda ozini-ozi boshqaradi va nazorat qiladi, yani

bajarish va boshqarish vazifalari bir kishi qolida boladi. Bu hol oddiy

3 Ozbekiston Respublikasi Qishloq va suv xojaligi malumotlari asosida.

4 B.A.Akramov va boshqalar. Qishloqda fermer xojaliklarini yuzaga kelishi va rivojlanishining asosiy

tamoyillarini belgilash: uslubiy qollanma. T., 2007. b. 23.

MTP

Fermer xojaligi

SIU

YoMM

Ogit

Urug

MTP,

masul

xodim 1

SIU,

masul

xodim 1

YoMM,

masul

xodim 1

Ogit,

masul

xodim 1

Urug,

masul

xodim 1

Fermer xojaligi rahbari

Xarajatlarni boshqarish samaradorligi

10

dehqonning yaratuvchanlik imkoniyatlarini toliqroq namoyon etishi va amalga

oshirishi uchun keng yol ochib beradi.

Boshqaruv bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq bolib, ishlab

chiqarish yuzasidan resurslardan samarali foydalanishning ichki imkoniyatlarini

aniqlashning muhim masalalarini oz ichiga oladi. Unda xojalikning ishlab

chiqarish va tijorat faoliyati yuzasidan biznes reja-topshiriqlarining bajarilishi,

ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanishning holati, imkoniyatlari va

ularni maqsadli boshqarishdagi muhim yonalishlari belgilanadi.

Boshqarishning togri tashkil etilishi esa har jihatdan xojalikni

boshqaruvchi shaxsni kim ekanligi va uning boshqaruv malakasiga bogliqdir.

Boshqarishdagi umumiy jarayonda har bir komponent joyini korsatadi.

Fermer xojaligining biznes-menejment jarayoni diagramma tarzida ishlab

chiqilsa fermer xojaligining biznes-menejmentini ishlab chiqishda foydali

hisoblanadi5.

Qishloq xojalik korxonalarida menejment usullari iqtisodiy tashkiliy,

boshqaruv, ijtimoiy, ruhiy, huquqiy tarzlarda namoyon boladi. Iqtisodiy usulda

hisob-kitoblar amal qiladigan bolsa, tashkiliy usulda mehnat taqsimoti va

boshqaruv usulida mamuriy boshqaruv jarayoni vujudga keladi, ijtimoiy usulda

inson turmush tarzi va talabi, madaniyati mujassamlashgan bolsa, ruhiy

kechinmalari va insonni qollab quvvatlash shuningdek huquqiy usul

boshqaruv munosabatlarining asosini tashkil etadi. Korxonani

samarali boshqarishda kopincha menejment maqsadlari

shakllantiriladi va natijalar sistemali baholanadi.

Menejmentning maqsadi deyarli xarajatlarni kamaytirish, maksimal foyda

olish, ehtiyojlarni maksimal qondirishdan iborat boladi. Qishloq xojaligi

menejmentida maqsadlar belgilashda rejalashtirish dastlabki faoliyat bolib

hisoblanadi. Bu qarorlar ozaro bogliq bolganligi sababli ular alohida

5 Abdullaev A., Aybeshov X. Fermer xojaligi iqtisodi. T.: Aloqachi, 2008. b. 72.

11

korilmaydi. Bu qarorlarga tasir etuvchi bir qancha omillar yani bozor

xususiyatlari, menejment faoliyati va agronomik talablardir.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida kuchli raqobatning mavjudligini hisobga olib,

ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning bozorbop, xaridorgir bolishini

taminlashi kerak. Agar mahsulot xaridorgir bolsa, savdo-sotiq joylari yoki

bozor togrisidagi malumotlar ishlab chiqaruvchiga etib boradi. Kopincha bu

malumotlar aniq bolmasligi mumkin, shuning uchun fermerning ozi bozorga

borib malumotlarni aniqlashi kerak boladi. Bu jarayon bozorni organish deb

ataladi. Qishloq xojaligi menejmentida nima ishlab chiqarish, qancha ishlab

chiqarish, qanday ishlab chiqarish masalalariga bozor omillarining bogliqligi

ham organilib chiqiladi. Shuningdek ushbu masalalarga bozor talablari,

boshqaruv talablari ham tasir korsatadi.

Bozor sharoitida qishloq xojalik ishlab chiqarishidan menejer

markazlashtirilgan agrotizm sharoitidagi rahbaridan tubdan farq qiladi. Talab-

ehtiyoj iqtisodga tasiri kattalashgan sari bozor kuchlari oz tasirini

korsatishadi. Asosiy kuchni sarf qilishiga qarab fermer va qishloq xojalik

mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, istemolchilar talabiga tez javob

berishlariga togri keladi. Fermer va tashabbuskorlarga davlat, nima ishlab

chiqarish kerakligini majbur qilmaydi. Bu shuni anglatadiki "yangi"

boshqaruvchilar qishloq xojalik korxonalari menejerlari kop yechimlarini

mustaqil ravishda qabul etishga majbur bolib qoladi. Katta yirik xojaliklarda

menejerlar rahbarga boysunib hisobot berishadi, bunga qaramay ularga katta

talab berilgan, bu bilan birga majburiyatlar ham katta. Ular funktsional

kengayadi, qoyilgan masalalarni echish, biznes rejaga uni kiritish, nazorat

qilishga javob berishadi.

Xususiy fermerlarga oldin topib bolmagan qishloq xojalik biznes

menejment malakalarini ozlashtirishga togri keladi. Fermer korxona sifatida

ishlashi kerak, faqat "hayot obrazi" bolibgina qolmay menejer yoki zamonaviy

fermerlar ishlash mexanizmi bilan tanishish kerak.

12

Qishloq xojaligida tadbirkorlik faoliyatining va subektlarining tijoratchi

korxonalarga bolinishi ularning mulkiy huquqi va faoliyatining xususiyatlariga

qarab belgilanadi. Umumiy qoidaga kora, tijoratchi tashkilotning asosiy

maqsadi foyda olish va muassasalar ortasida taqsimlashdan iborat.

Fermer xojaliklarini tashkil etilishi va rivojlanishi qishloq xojaligida

iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda, umladan, kopukladli iqtisodiyotning

shakllanishiga hamda uning asosiy bogini hisoblanmish xususiy mulkchilikka

asoslangan qishloq xojalik korxonalari yuzaga kelishiga poydevor yaratadi va

ular bozor talablariga mos keluvchi xojalik siftida etirof etiladi.

Fermer xojaliklari xojalik yuritish va tadbirkorlikning ilgor shakllaridan

biri hisoblanadi. U ozining ishlab chiqarish faoliyatini davlat tomonidan uzoq

muddatga ijaraga berilgan erda mavjud qonunlar asosida amalga oshiradi.

Mustaqil ravishda boshqa yuridik shaxslar bilan mahsulotni sotish boyicha

shartnomalar tuzadi, oz mahsulotga baho belgilaydi, soliq tolanadigan

daromad oladi, boshqa shaxslarning mulklarini, mablaglarini shartnomalar

asosida qarz oladi va ishlatadi. Bunda xojalik yuritishning afzalligi shundaki,

mulkdor ham bitta shaxs timsolida boladi. Shuning uchun ishlab chiqarish

natijalari uchun manfaatdorlik va masuliyat keskin ortadi.

Fermer ishlab chiqarishda ozini-ozi boshqaradi va nazorat qiladi, yani

bajarish va boshqarish vazifalari bir kishi qolida boladi. Bu xol oddiy

dehqonning yaratuvchanlik imkoniyatlarini toliqroq namoyon etishi va amalga

oshirishi uchun keng yol ochib beradi. Fermer tashkilotchi rahbarga qaraganda

koproq tashabbuskor va tadbirkordir. U fermer xojaligida yuzaga kelgan

smehnat yaizolarini qatiyat bilan hal etadi. Bu erda munosabatlar ham mehnat

qonunchiligiga ham ahloqiy meyorlarga asoslanadi. Yuqoridagilarga

asoslangan holda aytish mumkinki, fermer xojaligi bozor sharoitida ishlab

chiqarishdagi muammolarni oson hal etish, yashab ketish, ozini onglab olish

va barqarorlik imkoniyatlariga koproq ega boladi.

Shu sababli keyingi yillarda mamlakatimizda fermer xojaliklarini

rivojlantirish davlat dasturi darajasida amalga oshirilmoqda.

13

1.2. Fermer xojaliklarini tashkil etishning oziga xos tamoyillari

va xususiyatlari

Respublikamizda mustaqillikning dastlabki yillarida amalga oshirilgan

iqtisodiy islohotlarga va bugungi kunda agrar sohada olib borilayotgan iqtisodiy

jarayonga nazar tashlaydigan bolsak, qishloq xojaligini quyidagi yonalishlari

bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi. Yani:

- ishlab chiqarish munosabatlari;

- yer munosabatlari va erdan foydalanish;

- qishloq xojalik mahsulotlarini sotish, tayyorlov tizimlari;

- qishloq xojaligi tovar ishlab chiqaruvchilarni kreditlash

tizimi va baholarni tartibga solish;

- qishloq xojaligida mahsulotlarni taqsimlanishi ozining ijobiy

natijalarini berib kelmoqda.

Agrar sohada bozor munosabatlarini keng joriy etish uchun bozor

tamoyillariga mos bolgan va qishloq xojaligi tovar ishlab chiqaruvchilarning

faoliyatiga mustaqillik va erkinlik jihatlarini ozida mujassamlashtirgan, asosiy

chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat. Bu esa bevosita qishloq xojaligida

bozorga xos soglom raqobat muhitning shakllanishi va barqaror rivojlanishini

taminlash uchun muhim omil bolib xizmat qiladi.

Fermer xojaliklarida asosiy boshqaruv jarayonlarini quyidagicha

sharoitlarda nomoyon boladi (2-rasm).

Ozbekiston Respublikasi mustaqillikka erishib, halq xojaligini bozor

munosabatlariga otkazish maqsadida kerakli iqtisodiy islohotlar amalga

oshirilib, respublikada bozor iqtisodiyoti shakllanishiga erishdi. Respublikaning

sotsial - iqtisodiy rivojlanishidagi obektiv shart-sharoitlarni, xususiyatlarni

etiborga olgan holda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda qishloq xojaligiga

katta etibor berilmoqda. Shu bilan bir qatorda mamlakatimizda fermer

xojaliklariga katta etibor berilib, keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Bugungi

kunda fermer xojaliklari keng yol ochilib ularning sonlari toboro kopayib

bormoqda.

14

2-rasm. Fermer xojaligi boshqaruvining asosiy jarayonlari6

Qishloq xojaligi respublika halq xojaligi majmuasining asosiy

tarmoqlaridan biri hisoblanadi:

- qishloq xojaligining rivojlanishi halq xojaligining kop tarmoqlarini

har-xil xom-ashyolar bilan respublika aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan

taminlaydi. Qishloq xojalik mahsulotlaridan 75 foizi halq istemol mollari

ishlab chiqariladi;

- qishloq xojaligida ishlab chiqarish irrigatsiya-sugorish va melioratsiya

tizimlari bilan bogliq. Qishloq xojaligining 95 foiz mahsuloti sugoriladigan

yerlardan olinadi. Demak qishloq xojaligida bevosita ishlab chiqarish

muammolari bilan birga yerlardagi irrigatsiya va melioratsiya muammolari ham

kerakli darajada yechimini topadi.

Yuqorida keltirilgan xususiyatlarni amalga oshirish qishloq xojaligi

ahamiyatini oshiradi. Qishloq xojaligida mavjud shart-sharoitlarni etiborga

olib, amalga oshirilayotgan islohotlar quyidagi tamoyillarga asoslanadi.

6 Ozbekiston Respublikasi Qishloq va suv xojaligi vazirligi malumotlari asosida.

Atrof muhit

Tadbirlar

Nazorat Biznes reja

Natijalarni tahlil qilish va

baholash Tatbiq etish

Tezkor boshqaruv Tezkor boshqaruv

Natijalarni royxatdan otkazish (hisob)

15

- qishloq xojaligi islohotlarini davlatning aniq maqsadga

yonaltirilgan agrar siyosati bilan boglab amalga oshirish;

jamoa xojaliklarini saqlab qolish, ularni bozor munosabatlariga moslab

rivojlantirish va har xil shakldagi xojalik shakllarini etiborga olgan holda

ularni qayta qurish;

- qishloq xojaligi mamuriy boshqaruv metodlaridan voz kechib,

iqtisodiy boshqaruv metodlarga otish;

- fermer va dehqon xojaliklarini keng rivojlantirib, qishloq xojalik ishlab

chiqaruvchilarida yerga, mulkka, mehnat natijalariga egalik hissini

shakllantirish.

Bu tamoyillarga asoslangan holda respublika qishloq xojaligida

islohotlarning huquqiy bazasini barpo etish, qishloq xojalik korxona va

tashkilotlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, fermer va dehqon

xojaliklarini tashkil qilish va rivojlantirish, agrobozor iqtisodiyoti

infratuzilmasini barpo etish qishloq xojaligida soliq va narx-navo siyosatini

takomillashtirish, boshqaruv tizimini ozgartirish, moddiy texnika taminotini

yaxshilash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish kozda tutilmoqda.

Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni tahlil qilish, ularning

natijalarini sinchiklab organish qishloq xojaligi islohotlarini yanada

chuqurlashtirish zamon talabi ekanligini tasdiqladi.

Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 martdagi "Qishloq

xojaligida islohotlarni chuqurlashtirishning muhim yonalishlari togrisida"gi

Farmonida fermerlarni rivojlantirish ustuvor yonalishi sifatida belgilandi.

Kelajakda qishloq xojaligida fermerlik faoliyati xojalik yuritishning asosiy

shakli bolib qoladi. Qishloqda mulkdorlar sinfining shakllanishida fermer

xojaliklari muhim ahamiyat kasb etadi.

Mamlakatimizda islohotlarni amalga oshirish yillari davomida paydo

bolgan va yigilib qolgan koplab muammolar Prezident farmonlari asosida hal

qilinmoqda. Bu fermerlik va dehqon xojaliklari rivojiga ustuvorlik berilishi

avvalambor, qishloq xojalik osimliklarini joylashtirishda taqsimlash ishlarini

16

amalga oshirish, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni, unga darashli mulkni va

moddiy resurslarni oz ichiga olgan mehnat natijalarini tasarruf qilishdir.

Bundan buyon ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirish qishloq

xojalik erlaridan unumli foydalanishda ijara shaklini kengaytirish.

Fermer xojaliklarda ishlab chiqarish samaradorligi shirkatlarga nisbatan

ancha yuqori ekanligini isbotladi. Ularda mineral ogitlar, yonilgi tejamkorlik

bilan ishlatilmoqda, moddiy resurslar gektariga ortacha 2 marta kam sarflangan.

Prezidentimiz oz maruzasida "Fermer degani - bu avvalo universal

qobiliyatta ega bolgan inson. Halqimiz iborasi bilan aytganda bugun fermerga

qirq hunar ham oz" deb takidladilar.

Haqiqatdan ham bir vaqtning ozida ham dehqon, ham agronom, ham

chorvador, ham mexanizator, ham hisobchi, ham iqtisodchi bolish fermerda

katta bilim va masuliyat talab qiladi. Bugungi fermer ana shu talablarga mos

bolmogi lozim.

Hukumatimiz tomonidan fermer va dehqon xojaliklarini rivojlantirish

uchun kerakli huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy asoslar yaratib berilganligi ularning

sonini keskin osishiga va ishlab chiqariladigan mahsulotlari hajmini oshirishiga

olib kelmoqda. Qishloq xojaligida islohotlar tobora chuqurlashib, bozor iqtisodi

sharoitida faoliyat korsatishi turli mulk shakllaridagi korxonalar ortasida

raqobat muhitini keltirib chiqaradi.

Mamlakatimiz qishloq xojaligida islohotlar ozbek modeli asosida

bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. U MDH yoki boshqa rivojlanayotgan

mamlakatlardagi jarayonlardan farq qiladi dehqon fermerlarga tom manodagi

erkinlikni berish, ularning faoliyatida bozor islohotlariga xos soglom raqobatni

tdakllantirish, mulkka egalik hissini mustahkamlash, qishloqdagi tovar ishlab

chiqaruvchilarni xojalik yuritishning zamonaviy uslublariga orgatishdan

iborat.

Malumki, Prezidentimiz tashabbusi va rahbarligida agrar tarmoqda yangi

boshqarish tizimi yaratildi. Bir qator sohalar boyicha hissadorlik uyushmalari,

birlashmalari tashkil etildi va ular mustaqil faoliyat korsata boshladi. Ushbu

17

xojalik subektlari faoliyatini takomillashtirishga erishishning eng maqbul yoli

iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida erkinlashtirish "jarayonini amalga

oshirish hisoblanadi. Uning asosiy jihatlari quyidagilarni ozida

mujassamlashtiradi.

- baholarni erkinlashtirish;

- korxonalarga xojalik faoliyatini mustaqil amalga oshirishga imkoniyat

yaratish;

- xususiy tarmoq rivojlanishidagi tosiqlarni bartaraf etish;

- moliyaviy opertsiyalarni erkinlashtirish;

Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xojalik korxonalari - bu, murakkab

iqtisodiy dinamik tizim bolib, u tashkiliy va nisbatan mustaqil faoliyat

yurituvchi umumishlab chiqarish bogini hisoblanadi. Unda umumxalq,

jamoaga oid va shaxsiy manfaatlarga xojalik hisobi asosida erishiladi.

Fermer xojaliklari mustaqil xojalik yurituvchi subektlar bolib, ular

barcha iqtisodiy va xojalik ishlarini mustaqil ravishda ozi hal qiladi va amalga

oshiradi, yani ishlab chiqarish jarayoni texnologiyasi va uni tashkil qilish,

ishlab chiqarish tizimini tanlash, tayyor mahsulotni sotish, foydani ishlatish,

moliyaviy operatsiyalarni yuritishdan iborat murakkab jarayonni amalga

oshiradi. Ushbu jarayonda fermer xojaligining boshqarish samaradorligini

oshirishga tasir etuvchi ichki va tashqi omillar mavjud. Bunda xojaliklarning

samarali boshqaruv tizimiga tasir etuvchi tashqi omillarga tashkiliy-iqtisodiy,

ijtimoiy-siyosiy, xalqaro munosabatlar, texnik-texnologik va shartnomaviy

munosabatlar hamda bozor mexanizmlarini kiritishimiz mumkin. Bundan

tashqari xojalik faoliyatiga tasir etuvchi ichki omillar ham mavjud bolib,

bularga moliyaviy resurslar, xojalikning ichki boshqaruv tizimi, xojalik

rahbarining bilimi va malaka darajasi, xodimlarning ishga bolgan munosabati

hamda xojalikda tavakkalchilikni boshqarish mexanizmini tashkil etilishi kiradi

(3-rasm).

18

3-rasm. Fermer xojaliklarini samarali boshqarishga tasir etuvchi

ichki va tashqi omillar7

Olamda barcha jarayonlar tizim sifatida mavjud va rivoj topadi. Ular son

jihatdan kop va turfa xil bolib, uchta - biologik, tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy

tizimlarga bolinadi. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimda fermer xojaligining tutgan orni

7O.A.Saydaxmedov Agrar sohani boshqarishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish: i.f.n. ilmiy

darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi. T., 2012.

Fermer xojaliklarining samarali

boshqaruv tizimiga tasir etuvchi

omillar

Tashqi omillar

Ichki omillar

Tashkiliy-iqtisodiy

Ijtimoiy -siyosiy

Xalqaro munosabatlar

Texnik-texnologik

Shartnomaviy

munosabatlar

Bozor mexanizmi

Moliyaviy resurslar

Xojalikning ichki

boshqaruv tizimi

Xojalikda

tavakkalchilikni

boshqarish

mexanizmini tashkil

etilishi

Xojalik rahbarining

bilimi va malaka

darajasi

Xodimlarning ishga

bolgan munosabati

19

alohida etiborga loyiqdir. Fermer xojaligi ishlab chiqarish tizimining moddiy

asosini ijaradagi yer va xususiy mulkchilikdagi boshqa ishlab chiqarish

vositalari tashkil etadi. Bu tizimning yana bir oziga xos xususiyati tadbir-

korlik faoliyatining erkinligi va mustaqil faoliyat yuritishidir.

Fermer xojaligining ichki tizimi texnik, texnologik va ishlab chiqarishni,

mehnatni tashkil etish, iqtisodiy tizimlardan tashkil topgan boladi. Barcha tizim

unsurlari ozaro bir-biriga bogliqdir. Ularning birgalikdagi harakati xojalikning

yagona tizim tarzida mavjudligini korsatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har

bir korxona, tashkilot ochiq tizim korinishida faoliyat korsatadi. Xususan,

fermer xojaligi ham bundan mustasno emas. Sababi fermer xojaligining

istiqbolini va rivoj topishini kooperatsiyaga asoslangan uyushma (birlashma),

agrofirmalar va turli xizmatlar korsatuvchi bozor infratuzilmalarisiz tasavvur

etish qiyin. Ularni fermer xojaligi faoliyatiga tasir etuvchi tashqi tizim deb

qarash mumkin (4-rasm).

4 -rasm. Fermer xojaligi ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishning

ichki va tashqi tizimlari8

Ammo fermer xojaliklari faoliyatiga tasir etuvchi boshqa tizimlar ham

mavjud. Xususan, soliq, ekologik, demografik va boshqalar. Ushbu tizimlarni

inkor etmagan holda muallif tadqiqot jarayonida asosan kooperatsiya va xizmat

korsatuvchi bozor infratuzilmalari faoliyatini organishni maqsad qilib qoygan.

Mamlakatimizda fermer xojaliklari faoliyatini tartibga solish va

boshqarishning huquqiy-meyoriy asoslari bosqichma-bosqich yaratilib, joriy

8 Tashmatov R.X. Fermer xojaliklari kooperatsiyasi va bozor infratuzilmalari rivojlanishini boshqarish.: I.f.n.

ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya avtoreferati. - T.: 2010. B. 12

Ichki tizim

tizim Tashqi

Infratuzilma

Soliq Demografiya

Ekologiya

Fermer xojaligi

Mehnatni

tashkil etish

Ishlab chiqarishni

tashkil etish

Texnik Texnologik Iqtisodiy

Kooperatsiya

20

etilmoqda. Xususan, fermer xojaliklarining iqtisodiy va moliyaviy

mustaqilligini taminlash, ijaraga berilgan erdan samarali foydalanish, qishloq

xojalik mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonini moliyalashning ishonchli

tizimini shakllantirish, fermerlar uchun kadrlarni tayyorlash tizimini barpo etish

hamda qishloq xojaligi korxonalari (shirkat xojaliklari) negizida fermer

xojaliklarini tashkil etish va ularni boshqarishni takomillashtirish, bozor

infratuzilmalarini barpo etish asosida ular ortasidagi iqtisodiy munosabatlarni

takomillashtirish, fermer xojaliklari faoliyatini moliyalashtirish tizimini

takomillashtirish, mahsulot turlarini kopaytirish va sifatini oshirish kabi chora-

tadbirlar ishlab chiqib amaliyotga joriy etib borilmoqda.

1.3. Fermer xojaliklarini boshqarishdagi ozgarishlar va uni

amalga oshirish davrlari

Mamlakatimizda fermer xojaliklari faoliyatini tartibga solish va

boshqarishning huquqiy-meyoriy asoslari bosqichma-bosqich yaratilib, joriy

etilmoqda. Xususan, fermer xojaliklarining iqtisodiy va moliyaviy mustaqilli-

gini taminlash, ijaraga berilgan erdan samarali foydalanish, qishloq xojalik

mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonini moliyalashning ishonchli tizimini

shakllantirish, fermerlar uchun kadrlarni tayyorlash tizimini barpo etish hamda

qishloq xojaligi korxonalari (shirkat xojaliklari) negizida fermer xojaliklarini

tashkil etish va ularni boshqarishni takomillashtirish, bozor infratuzilmalarini

barpo etish asosida ular ortasidagi iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish,

fermer xojaliklari faoliyatini moliyalashtirish tizimini takomillashtirish,

mahsulot turlarini kopaytirish va sifatini oshirish kabi chora-tadbirlar ishlab

chiqildi.

Malumki, fermer xojaliklari faoliyatiga oid huquqiy-meyoriy

hujjatlarda fermerlarga ixtiyorlik asosida mahsulot etishtirish, uni qayta ishlash

va sotish, moddiy-texnika taminoti va boshqa xil xizmat korsatish boyicha

uyushmalar hamda birlashmalarga azo bolish huquqi berilgan. Lekin amaldagi

qonunchilikda ayrim tartiblar va talablar toliq yoritilmagan.

21

Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov ozining jahon moliyaviy-iqtisodiy

inqiroziga bagishlangan asarida9 qonunchilik va normativ-huquqiy bazani

yanada takomillashtirish va mustahkamlash, ... tegishli qonun hujjatlariga, Er

kodeksiga ozgartirish va qoshimchalar kiritishga etibor qaratish printsipial

ahamiyatga ega ekanligini takidlab otganlar. Shuni inobatga olib, muallif

fermer xojaliklarini tashkil etish va rivojlantirishning huquqiy asosini tashkil

etuvchi qonunlarga qoshimchalar kiritish lozim, deb hisoblaydi. Jumladan,

Ozbekiston Respublikasi Kooperatsiya togrisidagi qonuniga: Koope-

ratsiyani tashkil etish bobi va uning tarkibiga fermer xojaliklari

kooperatsiyasini tashkil etish tartiblari, uni uyushma (birlashma) yoki agrofirma

shaklida davlat royxatidan otkazish, qishloq xojaligida fermer xojaliklarining

kooperatsiya tamoyillariga asoslangan uyushma (birlashma)larini tashkil etish

moddalarini; Uyushma (birlashma)ning ustavi bobi va uning tarkibiga

uyushmaga birlashgan tuzilma ustavi talablari va unga ozgartirishlar va

qoshimchalar kiritish moddalarini, shuningdek alohida uyushmaning mulki,

faoliyatining asoslari, uni qayta tashkil etish va tugatish haqidagi boblar hamda

azolarning huquqlari, davlat va kooperatsiya ishtirokchilari munosabatlari,

uyushma boshqaruv organlari togrisida moddalar kiritishni taklif etadi.

Ozbekiston Respublikasi Fermer xojaligi togrisidagi qonuniga esa

fermer xojaliklari kooperatsiyasi va uning tuzilmalarini tashkil etish tartibi,

ularning vazifalari, maqsadi, huquqlari, majburiyatlari, azolarning huquqlari

hamda shu kabi boshqa qoshimchalar kiritishni tavsiya etadi.

Mustaqillik yillarida fermer xojaliklarining tashkil topishi va rivojlanishi

4 bosqichga bolib organilgan: birinchi bosqich - 1993-1997 yy.; ikkinchi

bosqich - 1998-2002 yy.; uchinchi bosqich - 2003-2007 yy.; tortinchi bosqich

2008 y.dan keyingi yillar. Ushbu bosqichlarda erishilgan asosiy iqtisodiy

natijalar -jadvalda keltirilgan.

9 I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, Ozbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yollari va

choralari. T.: Ozbekiston, 2009. b. 21

22

1-jadval

Ozbekistonda fermer xojaliklarining rivojlanish bosqichlari10

Korsatkichlar Bosqichlar

I II III IV

Fermer xojaliklari soni, ming birlik 21,4 72,4 217,1 105,0

Biriktirilgan er maydoni, ming ga 413,3 1591,7 5787,8 5860,1

Ishchilar soni, ming kishi 134,4 461,9 1621,4 1710,2

Bitta fermer xojaligiga togri

keladigan ortacha er maydoni, ga 19,3 22,0 26,7 56

Bitta fermer xojaligida ortacha

ishchilar soni, kishi 6,3 6,4 7,5 7,8

Izoh: dastlabki uchta bosqich korsatkichlari uning yakuni boyicha, tortinchi bosqich esa 1.01.2009 yil

holati boyicha berilgan.

Jadval malumotlaridan korinib turibdiki, dastlabki uch bosqichda fermer

xojaliklari soni keskin osib borgan. Bu ularga biriktirilgan yer maydoni

kopayishi hisobiga erishilgan, yani osish ekstensiv yol bilan amalga

oshirilgan. Keyingi tortinchi bosqichda esa fermer xojaliklarining soni 2007

yilga nisbatan deyarli 2,1 martaga kamaygan. Bu fermer xojaliklari er

maydonlarining optimallashtirish jarayoni natijasida roy bergan, yani

yiriklashuv orqali sifat bosqichiga qadam qoyilgan.

Tahlillar shundan dalolat beradiki, faoliyat korsatayotgan fermer

xojaliklari otgan yillar mobaynida malum ijtimoiy-iqtisodiy yutuqlarga

erishdi. 2008 yilda fermer xojaliklarining paxta etishtirishdagi ulushi 99,1

foizni, galla tayyorlashda esa 79,2 foizni tashkil qildi11

. Shuningdek, 2008

yilda faoliyat korsatayotgan fermer xojaliklari tomonidan respublikamizdagi

16,2 foiz kartoshka, 32,9 foiz sabzavot, va 47,1 foiz poliz mahsulotlari

etishtirilgan. Takidlash joizki, 2003 yilda fermer xojaliklari tomonidan 37,8

10 Ozbekiston Respublikasi Davlat statistika qomitasi malumotlari asosida tuzilgan.

11

I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, Ozbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yollari va

choralari. T.: Ozbekiston, 2009. 22 b.

23

foiz paxta, 35,7 foiz galla, 3,8 foiz kartoshka, 10,6 foiz sabzavot va 30,3 foiz

poliz mahsulotlari ishlab chiqarilgan edi12.

Yuqoridagi tahlillar asosida quyidagi xulosani qilishimiz mumkin:

birinchidan, fermer xojaliklarining ishlab chiqarish salohiyati oshishi qishloq

aholisini ish bilan taminlash va ularning daromadlari kopayishiga ozining

ijobiy tasirini korsatmoqda; ikkinchidan, mulkdan samarali foydalanish va

oqilona xojalik yuritish tajribasi oshib bormoqda, ekinlar hosildorligi osib,

yalpi mahsulot ishlab chiqarish va daromadi kopaymoqda; uchinchidan, qishloq

xojaligida fermer xojaliklarining mavqei osib, tobora mustahkamlanib

bormoqda. Bular qishloqda xususiy mulkdorlar qatlamini shakllanishini

faollashtirmoqda.

Shu bilan bir qatorda, fermer xojaliklarining istiqbolda rivojlanishi kop

jihatdan ularni qollab-quvvatlovchi, ishlab chiqarilgan mahsulotni qayta

ishlash, saqlash va sotishga komaklashuvchi kooperatsiya tamoyillariga

asoslangan tuzilmalarni, jumladan uyushma (birlashma)lar yoki agrofirmalarni

tashkil etishga bogliqdir.

12

Ozbekiston Respublikasi Davlat statistika qomitasi malumotlari.

24

2 BOB. QILICHBEK QAHRAMON FERMER XOJALIGINING

IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISHINING TAHLILI

2.1. Qilichbek Qahramon fermer xojaligi boshqaruv faoliyati tahlili

Bugungi kunda mamlakatimizda fermerlik harakatini yanada rivojlantirish

uchun zarur shart sharoitlar yaratilmoqda. Fermer xojaliklarining qonunchilik

hamda huquqiy meyoriy asoslari ancha mustahkamlandi va takomillashib

bormoqda. Fermer xojaliklari iqtisodiyotni boshqarishning moddiy

manfatdorlikka, mulkdorlik, egalik hissiga asoslangan va iqtisodiy qonunlar

talabi asosida boshqarishdagi oziga xos tizimni ifoda etmoqda.

Shuni alohida qayd etish kerakki, boshqaruvchilar xizmati va samarasi

ayrim xodimlarning faoliyati ularning bajargan ish natijalari boyicha

baholashning iloji yoq. Ularning faoliyati natijalari boshqaruv obektiga tasir

qilish yoli bilan amalga oshiriladi, ishlar natijalarida korinadi. Shuning uchun

boshqaruv faoliyatini rolini baholashda xojalik faoliyatining oxirgi natkjalari,

nisbatan tasir korsatishiga qarab aniqlash maqsadga muvofiq.

Biz Qilichbek Qahramon fermer xojaligining 2009-2010-2011 yillardagi

iqtisodiy korsatkichlarini organib chiqdik. Qilichbek Qahramon fermer

xojaligini rivojlantirishda menejmentning roli xojalik faoliyatining natijasi

bilan aniqlandi.

Qilichbek Qahramon fermer xojaligi faoliyatini organishda birinchi

navbatda xojalikning tabiiy iqlimi va iqtisodiy korsatkichlarini organib

chiqildi.

Qilichbek Qahramon fermer xojaligi 2002 yilda tashkil topgan. Xojalik

asosan dehqonchilik mahsulotlari yetishtirishga, yani gallachilikka

ixtisoslashgan. Xojalikning geografik joylashishi va iqlim sharoiti asosan

gallachilik uchun qulay hisoblanadi. Xojalik yer maydoni asosan yalmi

yerlardan iborat.

25

Qilichbek Qahramon fermer xojaligi dastlab tashkil etilganida unga

biriktirib berilgan er maydoni 60 gektarni tashkil etgan bolsa, xojalikning

samarali faoliyati natijasida ushbu er maydoni avvaliga 80 gektarga va

keyinchalik 120 gektarga hamda bugungi kunga kelib esa 180 gektar er maydoni

mavjud. Bu albatta Qilichbek Qahramon fermer xojaligida ishni togri

tashkil qilish va davlat buyurtmalarini oz vaqtida sifatli bajarish natijasida

deyish mumkin.

2-jadval

Qilichbek Qahramon fermer xojaligining iqtisodiy korsatkichlari13

Yuqoridagi jadval malumotlaridan korinib turibdiki 2010 yilga nisbatan

Qilichbek Qahramon fermer xojaligining iqtisodiy korsatkichlari bir

muncha osgan. Yani 2010 yil jami er maydoni 80 gektardan 2012 yilga kelib

180 gektarga xojalikda faoliyat yurituvchi aholi 30 nafarga oshgan.

Xojalikning asosiy vositalari "1 dona Altay traktori

1 dona DT-28 traktori

1dona MTZ-80 traktori

1 dona "Yenisey" kombayni

1 dona "Tiko" avtomobili

13 Qilichbek Qahramon fermer xojaligining yillik hisobotidan.

Korsatkichlar Yillar 2012 yilda 2010 yilga

nisbatan ozgarish

2010y. 2011 y. 2012 y. Farqi (-,+) Nisbat

(%)

1 Jami yer maydoni, (ga) 80,0 120,0 180,0 225

Shundan sugoriladigan,

(ga)

60,0 90,0 140,0 +2 233,3

2 Xojalikda faoliyat

yurituvchi aholi, nafar

18,0 22,0 30,0 +12 166,6

3 Asosiy vositalar qiymati,

ming som

45421,0 47711,0 86620 +41199 190,0

4 Mahsulot hosirdorligi ts/ga

Bugdoy 21 19 22 - -

26

Fermer xojaligi menejmenti unga kelib tushadigan daromadga tasir etuvchi

qarorlar bilan bogliq. Ozida keng manoni mujassamlashtirgan ushbu tushuncha

asosan, boshqa maqsadlarga qaraganda foyda olishni korxonaning eng asosiy

maqsadlaridan biri ekanligini bildiradi. Bundan tashqari bu tushuncha maxsus

qarorlarni va qaror qabul qilishni boshqaruvning bir qismi ekanligini anglatadi.

Fermer xujaligini boshqaruvchilar maqsadga erishishi yulidagi faoliyatida,

quyidagi omillarga asoslangan doira ichida harakat qilishiga majburdirlar. Yer,

ishchi kuchi va kapital resurslarning cheklanganligi;

-bozor talabi;

-ob-xavo, yerdan unumli foydalanish va yerga ishlov berish konikmalari;

-xukumat tomonidan chiqarilgan xuquqiy va siyosiy cheklovlar;

Bu xojalikdagi boshqaruvga tasir qiluvchi omillar asosli ekanligini

aniqlandi, mamuriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot bilan bozor yoki

aralash iqtisodiyot sharoitida qaror qabul qilish uchun mavjud muhit bir-biridan

sezilarli farq qiladi.

Quyidagi jadvalda ikki iqtisodiy tizim qiyoslangan, yani markazdan

boshqaruv bilan tadqiqot otkazilgan xojalikning boshqaruv tizimini qiyoslandi.

Jadvalda korinib turganidek mamuriy buyruqbozlik sharoitida fermer davlat

tasarrufida boladi, bozor iqtisodiyoti sharoitida fermer erkin faoliyat yuritadi.

Xojalik tizimning eng asosiylarini faoliyat asosi tarzida qabul qilgan.

Masalan, fermer xojaligi boshligi barcha qarorlarni mustaqil qabul qilgan va

yerga egalik qilish huquqi bir qancha imkoniyatlar tugilishiga olib kelgan.

Shuningdek xojalikning moliyaviy ahvoli organildi.

Sarmoyalarni tahlil qilishda tez-tez muqobil xarajatlarni korib chiqish

zaruriyati tugilgan. Sarmoya masalasini muhokama qila turib fermer ikki

yoldan birini tanlashi kerak; fermer kredit oladi yoki ozining kapitalidan

sarmoya qiladi. Kreditni qoplashga ketadigan harajatlarni hisoblash oson yani,

bank foyda foizini bilishi kifoya. Kopchilik yol qoyilgan xato agar fedmer

bankdan olgan kreditini emas, balki ozining mablagidan foydalangan, olingan

foyda sarmoyani baholashda korib chiqilmagan. Boshqa resurslardan

27

foydalanilgan holda fermer oz kapitalini muqobil ravishda boshqa faoliyatda

qollashi mumkin. Menejer sugorish tarmoqlariga sarmoya qoyishi mumkin, u

holda boshqa sarmoya imyoniyatlari yoqqa chiqadi. Mana shu holatda yoqqa

chiqqan imkoniyatlar kapitalning muqobil xarajatlariga misol bola oladi, yabni

menejer etishtirish maqsadida malum bir turdagi resursni tanlaydi va shu

resursni boshqa bir mahsulot etishtirishga sarflaganda olish mumkin bolgan

foydani yoqotadi. Odatda bir resursdan foydalanib turli mahsulot ishlab

chiqarish mumkin, lekin muqobil harajatlar ichidan eng katta foyda keltiradigan

mahsulotni tanlay olgan menejer oqil menejer hisoblanadi.

Kamyob resursni bir turdagi faoliyatda sarflash natijasida, shu resurslarni

foydasi kattaroq boshqa turdagi faoliyatda sarflanganligi natijasida yoqotilgan

foydaga muqobil harajatlar deyiladi.

3-jadval

Qilichbek Qahramon fermer xojaligining mehnat haqidan tashqari

harajatning nisbatan ozgarishi14

Yuqoridagi jadval malumotlaridan korinib turibdiki Qilichbek

Qahramon fermer xojaligining paxta, don, sholi kabi mahsulot sotishdan

tushgan tushum yildan-yilga osish korsatkichlarini 2010 yilga nisbatan 2012

yildagi ozgarish farqi keltirilgan (3-jadval).

Fermer xojaligida foydaga tasir etuvchi omillar ijobiy yoki salbiy natijalar

beradi, xojalikda yoqotilgan foyda mavjud, yani xojalikda faqat umumiy

14 Qilichbek Qahramon fermer xojaligining yillik hisobotidan.

Korsatkichlar 2010 y 2011 y 2012 y. 2012 yilda 2010

yilga nisbatan

ozgarishi

Farqi

(-,+)

Nisbat(%)

1 Mahsulot sotishdan tushgan

tushum (ming som)

0,57 0,56 0,24 -0,33 42,1

2 Paxta ts/ming som 214,4 297,7 234,3 +19,9 109,2

3 Don ts/ming som 107,2 159,5 117,1 +9,9 109,2

4 Sholi ts/ming som 128,6 190 140,6 +12 109,3

28

mahsulot yetishtirishga sarflangan harajat hisobga olingan, lekin har bir ish

boyicha sarflangan harajat hisob kitobi yuritilmagan.

Umumiy mehnat haqidan tashqari harajatlarning mahsulot turlariga

nisbatining ozgarishini organib chiqdik. Ishchi kuchiga bolgan talab texnika

imkoniyatlaridan kelib chiqib belgilanadi. Texnika yordamida amalga

oshiriladigan hosilni yigish bilan bogliq ishlarni ishchi kuchi bilan boglab

yozish mumkin. Lekin texnikaga nisbatan ishchi kuchiga bolgan talab katta

ahamiyat kasb etmaydi yigim-terim davrida vaqtinchalik ishchi kuchi, ishchi

kuchini rejalashtirishni ancha yengillashtiradi. Har bir ekin etishtirishda ishchi

kuchiga bolgan talab meyoriy korsatkichlardan olinadi va olingan

korsatkichlar xojalikdagi bir doimiy traktor haydovchisi ish soat imkoniyatlari

bilan solishtirilgan. Umumiy zarur ishchi kuchiga doimiy ishchi kuchi miqdori

etishmasa oradagi uzilish vaqtinchalik ishchi kuchi yoki 0,5 ish kuniga

yoldanuvchi ishchi kuchi hisobidan toldirilgan.

4-jadval

Xodimlarning soni va istemolga yonaltirilgan mehnat haqi fondi15 Korsatkichlar 2010 y. 2011 y. 2012 y. 2012 y da 2010

yilga nisbatan

ozgarishi

Farqi (-,+) Nisbat (%)

Fermer xojaligida

ishlovchilar hammasi, nafar.

-Shundan qishloq

xojaligida band bolganlar

ishlovchilar nafar. Fermer

xojaligi boshligi va

xizmatchi, nafar Fermer

xojaligida ishlovchilarning

mehnat haqisi, ming som.

Shundan: Qishloq

xojaligida band bolgan

ishlovchilarning mehnat

haqi xarajati ming.som

Xojalik boshligining

mehnat haqisi, ming som

Xizmatchilarning mehnat

haqi harajati.ming som

18

15 1 2

1234,5

846,0

168,5

220

19

16 1 2

2120,3

1548,8

211,5

360

19

16 1 2

3180,5

2100,5

480 600

+1 +1

+1946

+12545

+311,5

+380

105

106

100

100

257

248

284

272

15 Qilichbek Qahramon fermer xojaligining yillik hisobotidan.

29

Ushbu jadvalda biz fermer xojaligida ishlovchi barcha xodimlar

shuningdek qishloq xojaligida band ishlovchilar va boshliq, hisobchi, mashina

haydovchisiga sarflangan mehnat haqi xarajatlarini taxlil qilib organdik, yani

xojalikda 2010 yilga nisbatan 2012 yildagi ozgarishlarni aniqladik. Ushbu

jadvaldan xulosa chiqarish mumkinki fermer xojaligi azolariga 2012 yilda

bazis yilga nisbatan 157 foizga mehnat haqi ortiqcha tolangan. Shuningdek

xojalik boshligining mehnat haqisi 2010 yilga nisbatan hisobot yilida 184

foizga oshgan, qishloq xojaligida band ishlovchilarga ham yildan yilga

mablag kop sarflangan. Xulosa qiladigan bolsak moddiy ragbatlantirish

orqali xojalikda ishlovchilarning mehnatga layoqatliligi oshib borgan

mehnatni tashkil etishda xojalik boshligining roli ushbu natijalarda korinadi.

Masalan xojalikda 15 ta ishlovchi bolib uning ichida 4 nafari mexanizator

bolib 1 nafar avtomobil haydovchisi, 1 ta boshqaruvchi, 1ta hisobchi ushbu

ishlovchilarning barchasi doimiy ishlovchi bolib hisoblanadi. Shuningdek

rivojlantirish jarayonida ishchi kuchi xarajatlari hisobga olingan.

1. Kelgusi yildagi ishchi kuchi xarajatlari otgan yil xojalik ishchi

kuchi xarajatlari korsatkichlariga asoslangan.

2. Imkoniyat bolganda ishchi kuchi xarajatlarini tajriba natijalaridan

foydalanib aniqlangan, masalan ishchi kuchiga xarajat kop sarflanish natijasida

shu yilda samaradorlik berganligi hisobga olingan.

3. Rejalash jarayonida, ishchi kuchi xarajatlarini aniqlashda meyoriy

konikish sistemasi qollanilgan. Quyidagi jadvalda standart kun-kishi hisobiga

xojalik boshligi rejasi berilgan.

Xojalikda mehnat unimining osishi kop jihatdan ish vaqtidan qay

darajada foydalanish darajasi bilan bogliq bolgan. Fermer xojaligida ish

vaqtidan foydalanishning quyidagi jihatlarini farqlash mumkin:

- ishchilar ish vaqtidan foydalanish darajasini organish;

- uskunalar ish vaqtidan foydalanish darajasini organish.

30

- ishchilar ish vaqtidan foydalanishning umumlashgan korsatkichi-jami

ishchilar tomonidan yil davomida ishlagan kishi soatlari hisoblanadi. Tahlil

chogi, xojalikda ish vaqtidan foydalanishning 1 darajada yolga qoyilganligi,

uning ozgarishiga tasir etuvchi alohida omillarning tasir darajasiga tarif

berildi.

Fermer xojaligining pul mablaglarini harakatini organib chiqish

davomida sof kirim va chiqimga ahamiyat berildi. Bir necha yil boyicha pul

oqimini tahlil etish - ishlab chiqarishni kengaytirish uchun mablaglarni jalb

etish va xojalikni moliyaviy ahvolini yaxshilash imkonini beradi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida xojalik oldiga qoyilgan maqsadlarga

erishishga bolgan intilishda menejer toqnash keladigan muhim muammo bu

xojalikda mavjud bolgan muhitning joshqin va doimiy ozgarib turishidir. Bu

asosan quyidagi bozorga bogliq omillar sababli roy bergan;

1. Narxlarning ozgarishi. Mahsulotning kirim va chiqim narxlari doimiy

ozgarib turadi. Narxlarning ozgarishi korxona tomonidan ryosurslarni qisqa

muddatda qayta baholash natijalariga mos kelmasligi. Oz navbatida

mahsulotlar narxining ozgarishi korxona umumiy foydalilik korsatkichiga

tasir korsatadi. Masalan, tadqiqot otqazishda fermer xojaligiga kelib tushgan

pul mablagi va tolangan pul mablagi ortasidagi farq ham organildi.

Masalan, 2010 yili xojalikka 758 ming som pul mablagi xaridorlardan kelib

tushgan, 2012 yili 28718 ming som pul mablgi xaridorlardan kelib tushgan,

shuningdek mol yetkazib beruvchilarga tolagan pul mablagi va boshqa

tolovlar 20817 ming somni tashkil etadi. Orada 7901 ming somlik tafovut

bor.

Resurslar xarid qilish imkoniyatining ozgarishi. Xarid qilish mumkin

bolgan resurs miqdorining ozgarishi, oz navbatida korxona holatiga tasir

etadi yani, taminot muammolari ogit yoki yem-xashak sarfini cheklab qoyishi

mumkin. Resurslar xarid qilish imkoniyatining ozgarishini hisobga olib, fermer

31

xojaligi boshligi qisqa vaqt ichida ozi qarorlarini qayta korib chiqishga

majbur boladi va aksincha resurslar taklifi osishi mumkin.

Texnik aloqalarning ozgarishi. Texnologik jarayonning takomillashishi

natijasida harajatlar va yalpi daromadning ozgarishi oraidagi aloqaga yani,

misol uchun. Shu kunda ekilayotgan bugdoy kabi hosildorlikka ega bolgan

lekin kasalga chidamli, begona otlarga qarshi kamroq kimyoviy moddalar talab

qiladigan va kam harajatli bugdoyning yangi navini xarid qilish imkoni

tugiladi. Xojalik boshligi doim yangi texnologiya berishi mumkin.

2.2. Qilichbek Qahramon fermer xojaligi rivojlanishinig joriy

holatini tahlili

Fermer xojaligi boshligi oz ishlab chiqarish faoliyatni yolga qoyar

ekan avvalo daromad va harajatlarni togri hamda maqsadli boshqarishga

ahamiyat beradi. Bunda tahlil ham oz tasiriga ega. Negaki, korxona faoliyatini

chuqur organmasdan, tahlil etmasdan turib, uning ijobiy natijaviyligini

belgilab bolmaydi. Tadqiqot otkazish jarayonida tahlil qilishda bir qancha

vazifalar qoyildi: Ular quyidagilardan iborat:

- foyda va zararni shakllanishi va tarkibi, tuzilishi boyicha ozgarishlarni

baholash;

- yalpi foyda va uni ozgarishini omilli organish;

- davr harajatlari va ularning ozgarishlarini baholash;

- asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olingan natija va uning ozgarishini

tahlil qilish;

- umumxojalik faoliyatidan olingan natijani hisoblash;

- soliq tolovigacha bolgan natijani aniqlash;

- sof foyda va uning ozgarishini omilli organish;

- foydani ostirish yuzasidan ichki imkoniyatlar va ularni yolga qoyish;

- chora-tadbirlarini belgilash va h.k.

Tadqiqot jarayonida mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olingan natija

rejaga va otgan yillarga nisbatan qiyosiy organildi. Asosiy etibor ularning

32

ozgarish sabablariga qaratildi. Mahsulot otishdan olingan foyda va uning

ozgarishiga tasir etuvchi omillarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

mahsulot bahosini ozgarishi;

mahsulotlar fizik hajmining ozgarishi;

mahsulotlar ishlab chiqarish tannarxining ozgarishi;

mahsulotlar assortimenti va strukturasining ozgarishi va boshqa omillar.

Tahlil etishda har bir omilning yakuniy ifodaga tasir darajasi hisob kitob

qilindi va fermer xojaligida foydani ostirishning ichki imkoniyatlari

belgilandi. (5-jadval)

5-jadval

Qilichbek Qahramon fermer xojaligining moliyaviy

korsatkichlarining ozgarishi (ming som)16 Korsatkichlar Yillar 2012 yilda 2010 yilga

nisbatan

2010 2011 2012 (+)(-) %

Mahsulot sotishdan tushgan

tushum

11211 15822 22369 +11158 119,0

Mahsulot tannarxi

6432 8933 7030,9 +598,9 109,3

Daromad 4779 6889 15338,1 +10559,1 320,0

Mamuriy xarajat 160 180 240 +80 150,0

Foyda soligi 212,1 330,2 574,1 +362 270,0

Ishlab chiqarishuchun sarflangan

xarajat

8038,6 11563,5 11025,5 +2986,9 137,1

Hisobot davridagi sof foyda 3172,4 4258,5 11G343,5 +8171,1 357,5

Qilichbek Qahramon fermer xojaligining moliyaviy natijalaridan

malumotlar toplanib organishda asosiy etibor fermer xojaligining mahsulot

sotishdan tushgan sof tushum va sof foydaning ozgarishini aniqlashga

qaratildi. Moliyaviy natijalar uch yillik korsatkichlarni tahlil qilish orqali

aniqlandi.

Fermer xojaligining moliyaviy natijalarini organib chiqish davomida

xojalikning 2010 yilgi korsatkichlariga nisbatan 2012 yildagi ozgarishlari

tahlil qilindi. Masalan, mahsulot sotishdan tushum 2012yilda 99% ga

kopaygan, shunga yarasha mahsulot tannarxi 9,3 foizga oshib borgan.

16 Qilichbek Qahramon fermer xojaligining yillik hisobotidan.

33

Shuningdek xojalikning boshqaruv ishlariga sarflangan xarajatlari hisoblab

chiqildi. 2010 yil mamuriy xarajat 160 ming somni tashkil qilgan bolsa 2012

yilga kelib 50% ga ortiqcha harajat qilingan, xojalik rahbarining

izohlashicha bahoning ozgarishi tasir korsatgan. Sotilgan mahsulotlarni

ishlab chiqarish uchud sarflangan xarajatlar ham yildan yilga oshib borgan,

Masalan, 2010 yilga nisbatan 2012 yilda 37,1 foizga ortiqcha xarajat

sarflangan, xisobot davridagi sof foyda 2010 yilga nisbatan 2012 yilda 257,5

foizga ortgan.

Shuningdek tadqiqot otkazish jarayonida sof foyda va uning

ozgarishiga tasir etuvchi omillar tahlil qilindi. Ushbu korsatkichni organish va

tahlil etish asosida xojalikning joriy davrdagi natijaviyligiga baho berildi.

Shuningdek ular foydani ostirish yoki zararni minimallashtirish boyicha

mavjud ichki imkoniyatlarning borligiga, istiqbol rejalarini belgilashga,

xojalikning moliyaviy ahvolini yaxshilash yuzasidan boshqaruvning

muhim strategik qarorlarini qabul qilishda katta etibor berishlari kerak.

Bozor iqtisodiga otish qishloq xojalik mutaxassisi fazifasini muhim

ozgartiradi. Bir tomondan uning ishi xojalik xodimlarini qoniqtirish, boshqa

tomonlama foyda keltiradigan tijorat ishi. Uning ishlariga asoslanib ishlab chiqish,

mahsulotni yaxshilash bu sifatli mahsulot olish oliy eksplotattsiya xossalari va

tavsifga ularni arzon narxda sotish.

Fermer xojaligida boshqaruv faoliyatiga sarflangan harajatlarining

xojalikning iqtisodiy korsatkichlariga nisbati quyidagi jadvalda yoritildi

(6-jadval).

Qilichbek Qahramon fermer xojaligida boshqaruvga sarflangan

harakatlar (mehnat haqidan tashqari) natijasida olingan tushum va foyda

summasini aniqlash natijasida mamuriy xarajatning sarflanishi sof foyda va

tushumga tasirini aniqlash maqsad qilib olindi. Masalan, har ming somlik

mahsulot sotishdan tushgan tushumga 2010 yili 0,014 ming somdan mamuriy

34

xarajat togri keldi, yani 14 somga togri keladi. 2012 yili bu korsatkich 71

% ni tashkil qiladi.

6-jadval.

Qilichbek Qahramon fermer xojaligining boshqaruv xarajatlarini

ozgarishi17 Pul Ozgarish oldingi yilga

Korsatkichlar Yillar korsatkichlar nisbatan (+,-) %

Mamuriy 2010 160 +10 106 xarajat, nisbatan 2011 180 +20 112 ming som 2012 240 +60 150

Mahsulot tan 2010 0,02 +0,01 200 narxiga 2011 0,02 100 tsisbatani, 2012 0,03 +0,01 150

ming som Mahsulot 2010 0,014 +0,001 107

sotishdan 2011 0,011 -0,003 78,5 tushgan 2012 0,010 -0,001 90

tushumga nisbati, ming sum Sof foydaga 2010 0,050 +0,003 109

nisbati, ming 2011 0,042 -0,008 89 som 2012 0,021 -0,021 50

Ishlovchilarga 2010 8,88 +0,88 111

nisbati, 2011 9,47 +0,59 106 ming 2012 12,6 +3,13 133 som /nafar

Ishchilarning 2010 0,12 +0,02 120

mehnat haqqi 2011 0,08 -0,04 66 xarajatiga 2012 0,07 -0,01 87 nisbati.

Shuningdek sof foydaning har ming somining tashkil bolishiga 2010 yili 50

somdan togri kelsa 2011 yili 42 somdan 2012 yili 21 somdan togri kelgan

yatsi 50 % ga tushgan. Xulosa qilib aytadigan bolsak fermer xojaligida olingan

foydaga nisbatan sarflangan mamuriy xarajat |tildan-yilga kamayib borgan. Biz

bu jarayon boyicha ogzaki suhbat otkazganimizda fermer iqtisodni nazarda

tutganligini isbotlab berdik.

Shuningdek, xojalik moliyaviy faoliyatidan olingan natijalarni

boshqaruv ishlariga sarflangan harajatlarga nisbatini tashkil qilish orqali

mamuriy harajatni har bir somiga togri keladigan tushum, mehnat haqi

17 Qilichbek Qahramon fermer xojaligining yillik hisobotidan.

35

daromad, foyda va boshqaruvning samaradorlik koeffitsenti aniqlandi. (7-

jadval).

7-jadval

Qilichbek Qahramon fermer xojaligining boshqaruvning

samaradorlik koeffitsenti18

Korsatkichlar Yillar 2012 yilda 2010

yilga nisbatan

ozgarishi 2010

2011

2012

Farqi

(+) (-)

%

Mehnat haqining mamuriy

xarajatga nisbati, ming

som

7,71 11,7 13,2 5,49 171

Daromadning xarajatga

nisbati, ming som

29,8 38,2 63,9 34,1 214

Boshqaruvning

samaradorlik

koeffitsenti

70 87,9 93,2 23,2 X

Ushbu jadvalda korinib turganidek fermer xojaligining boshqaruv

samaradorligini belgilovchi birdan-bir korsatkich va natija bu mahsulot

sotishdan tushgan tushum va mamuriy xarajat bolib hisoblanadi. Shuningdek

mamuriy xarajatning har bir somi hisobidan olingan daromad va mavmuriy

xarajatning har bir somiga togri keladigan mehnat xarajati aniqlandi, masalan

2010 yilga nisbatan hisobot yilida mehnat haqining mamuriy xarajatga nisbati

71% ga oshdi, shuningdek, daromadning 2012 yilda mamuriy harajatga nisbati

63,9 ming somni tashkil qilsa bazis yilga solishtirganda nisbatan 114 %ga

oshgan.

Boshqaruvning samaradorlik koeffitsentini aniqlaganimizda 2010 yilda

boshqa koeffitsent birligini tashkil qilgan bolsa, 2011 yili 87,9 koeffitsentni

tashkil qilgan, yildan-yilga oshib borish tsatijasida 2012 yili 93,2 koeffitsentni

tashkil qiladi yani bazis yilga solishtirganda hisobot yilida 23,2 koeffitsent

birligiga teng yani 33 %ga oshgan. Bu demak, fermer xojaligini rivojlantirishda

boshqaruvning smaradorlik koeffitsenti yildan-yilga oshib borgan. Xulosa qilib

aytish mumkinki xojalikni rivojlantirishda fermer xojaligini boshqaruv faoliyati

har tomonlama samarali natija bergan.

18 Qilichbek Qahramon fermer xojaligining yillik hisobotidan.

36

2.3. Qilichbek Qahramon fermer xojaligining iqtisodiy

korsatkichlari tahlili

Fermer xojaliklari mamlakat miqyosida son va sifat jihatdan osib

borishi bilan bir qatorda ularni yanada rivojlantirishga oz imkoniyatlarini

toliq amalga oshirishga tosqinlik qilayotgan bir qancha muammolar yuzaga

kelmoqda. Jumladan;

- fermer xojaliklarni rivojlantirish shu jumladan mulkchilik munosabatlarini

takomillashtirish boyicha qabul qilingan qonunlar va meyoriy xujjatlar amalda

yetarli darajada tadbiq qilinmay kelmoqda. Natijada qishloq xojaligining

mulkka egalik masalalari oz echimini toliq topmasdan, dehqonlarga haqiqiy

mulkdorlik hissi va mulkdorlar sinfi juda sekinlik bilan shakllanayapdi:

- fermer xojaliklarga xizmat qilayotgan tarmoqlar va tashkilotlar jumladan,

topshirilgan mahsulot uchun haq tolovchilar bilan tuzilgan shartnomalar (hisob-

kitob masalalari) bozor talablari asosida toliq amalga oshirilayotir.

- fermer xojaliklariga konsalting xizmat korsatuvchi tashkilotlar

juda sekinlik bilan joylarda tashkil etilmoqda.

- joylarda tashkil etilgan kichik banklar faoliyati juda sust, ular

fermer xojaliklari talablarini qondira olmayapdilar.

- kopchilik hollarda fermer xojaliklariga xizmat korsatuvchi

- tashkilotlar bilan tuzilgan shartnomalar juda sayoz tuzilgan.

Fermerlarda huquqiy va iqtisodiy bilim yetishmayapdi. Qishloq xojalik

kimyo tashkilotlari shartnoma shartlarini qopol ravishda buzmoqdalar yani

korsatilgan miqdorda mineral ogitlarni yetkazib berayapdilar.

- yoqilgi moylash materiallariga fondlar boyicha tashkilotlarning

saqlanib turganligi fermerlarni yerga ishlov berishdagi agrotexnik

talablarni toliq bajarishda hamda yerga takroriy ekinlarni ekishda

muammolar tugdirmoqda.

Yuqorida korsatib otilgan muammolar tadqiqot otkazilgan xojalikda ham

mavjud. Masalan, xojalik paxta sotish boyicha tumandan paxta zavod bilan

shartnoma tuzgan va fermer xojaligi mahsulotni vaqtida yetkazib bergan lekin

37

har yili fermer xojaligining sotilgan mahsulotlarining puli paxta zavod

tomonidan vaqtida toliq tolanmagan. Yani, muddati otgan qarzlarga penya

qoshib berilmagan, shartnomada bu korsatilgan ushbu jarayon boyicha

fermer xojaligi iqtisodiy tomondan zarar kormoqda buning sababi fermer

iqtisodiy bilimga ega emasligi. Shartnoma shartlarining bajarilishi majburan

ekanligini tasdiqlangan shartnoma korsatib turibdi. Ushbu shartnoma boyicha

paxta zavod fermer xojaligi majburiyatlarini talab qilib paxtani vaqtida qabul

qilib olishga erishgan.

Yuqoridagi jadval malumotlaridan korinib turibdiki, Qilichbek

Qahramon fermer xojaligida har yili debitorlilik qarzdor bolgan, yani 2010

yili oxiriga paxta zavodiga topshirilgan paxtaga tolanadigan pulning 1008 ming

somi vaqtida fermer xojaligi hisob raqamiga tushirilmagan.

Shuningdek, 2012 yilda paxta zavod 3700 som qarzdor bolib ushbu qarzni

2012 yili 31 dekabrgacha tolamagan. Shu sababli daromadga qoshib

hisoblanmagan. Lekin hisobga kiritilishi lozim edi. Bu summa paxta zavod

tomonidan tolanishi majburan yani fermer xojaligining daromadi bolib

hisoblanadi. Sof foydaga tolanmagan qarzning tasirini debitor qarzning sof

foydaga nisbati bilan aniqladik.

8-jadval

Qilichbek Qahramon fermer xojaligining debitorlik qarzlarining sof

foydaga tasiri19 Korsatkichlar Yillar 2012 yilda 2010 yilga

nisbatan ozgarishi

2010 2011 2012 Farqi (+) (-) 1. Debitor qarzlar jami ming som 1008 9952 3700 +2692

Shundan Paxta zavod 580 5500 3700 3120

Boshqa xaridorlar 428 4452 - -

2. Debitor qarzlarning sof foydaga tasiri

jami;foiz( %) 31,7 31,3 32,6 +0,9

Shundan paxta zavod 18,2 129,2 32,6 +14,4

Boshqa xaridorlar : 13,4 104,5 - +0,17

19 Qilichbek Qahramon fermer xojaligining yillik hisobotidan.

38

2010 yili jami debitor qarz 31,7 foizdan sof foydaga togri kelsa 2012 yili

32,6 foizdan togri kelgan. Demak yildan yilga debitor qarzi oshgan faqat 2011

yilning ozini olib qarasak 9952 ming somlik debitor qarzi bolgan ushbu

qarzlar undirilib olinganda foyda summasi bir muncha oshgan boladi.

Shuningdek debitor qarzni daromadga qoshib hisoblaganda fermer

xojaligining sof foydasi ortiqcha hisoblanadi.

Jadvalda korsatilganidek xojalikning debitor qarzlarini hisoblash

natijasida mahsulot sotishdan tushgan tushum va sof foydaning ozgarishi tahlil

qilinganda debitor qarz hisoblanganida 2010 yili 12219 ming somlik tushum va

2012 yili bu korsatkich 113,3 %ga oshirilish lozim edi. Shuningdek, foyda

2012 yilda bazis yilga nisbatan 259,8% ga oshirilish lozim edi. Debitor qarz

hisoblangandagi sof foydaning debitor qarz hisoblanmagandagi sof foydaga

nisbatan ozgarishini tahlil qilib organishda quyidagilarni aniqlashga erishdik.

Masalan, 2010 yilda 1008,0 ming somga kamaygan yani 31,0 %ga, 2012 yilda

3700,0 ming somga kamaygan yani 32,0 %ga, 2010 yilga nisbatan 2012 yilda

100,7 %ga ozgarsa farqi 2692,0 ming somni yani 1,0 %ni tashkil etadi.

39

3 BOB. IQTISODIYOTNI DIVERSIFIKATSIYALASH

SHAROITIDA FERME XOJALIKLARI FAOLIYATINI BOSHQARISH

MEXANIZMINI TAKOMILLASHTIRISH

3.1. Fermer xojaliklarini boshqarishning xorijiy

mamlakatlar tajribasi

Xorijiy mamlakatlar agrar sektori rivojlanishida fermerlar kooperativlari,

fermerlar ittifoqlari, oilaviy fermerlar oz tarkibida omborxonalar, asbob-

uskunalar, kompyuter texnologiyalari mavjud bolgan assotsiatsiyalar katta rol

oynamoqda.

Fermerlar ittifoqi va assotsiatsiyalar milliy, mahalliy darajada bir-biri bilan

mustahkam aloqada faoliyat yuritadi hamda fermer xojaliklariga xizmat

korsatadi. Birinchidan, qishloq xojaligini rivojlantirishning umumiy siyosiy

yonalishlari boyicha (mahalliy, hukumat va parlament tomonidan ilgari

surilayotgan) maslahatlar berish, ikkinchidan esa, texnik va texnologik

muammolar yechimi taminlanishiga yordam beradi. Fermerlar birlashmasi

ichida turli darajada maslahat markazlari tuziladi. Milliy qishloq xojaligi

maslahat (konsalting) markazi, joylardagi markazlarni axborot malumotlari,

shuningdek, ishlab chiqarishdagi ilgor tajribalar boyicha malumotlar bilan

taminlab turadi. Bunday maslahat markazlarining asosiy vazifalari

quyidagilardan iborat:

- qishloq xojaligi mahsuloti ishlab chiqaruvchilarga ishlab chiqarish

uslublarini takomillashtirishda yordam korsatish;

- chorva mollari naslini yaxshilash;

- fermerlarga qishloq xojaligi ekinlari zararkunandalari va kasalliklariga

qarshi kurashish tadbirlarida yordam korsatish;

- fermerlar uchun oquv kurslari tashkil qilish;

- fermerlarni ilmiy yangilik malumotlari bilan taminlab turish;

- moliya va soliq tizimi uchun kerakli malumotlar tayyorlashni tashkil

qilish.

40

Fermer xojaligini boshqarish xorij tajribasiga kora quyidagi

yonalishlarda olib boriladi. Masalan: Angliyada fermer xojaligi quyidagicha

boshqariladi:

- ishlab chiqarish jarayonini boshqarish;

- biznesni boshqarish;

- moliyani boshqarish;

- marketingni boshqarish;

- xodimlarni boshqarish;

Fermer xojaligini boshqarish asosini maqsadga erishish uchun ishlab

chiqarishni yonaltirish tushunchasi tashkil etadi.

Shuningdek iqtisodiy tamoyillardan bir nechtasini quyida korsatib otamiz.

Fermer

Taklif, talab va bozor narxi Orta muddatda narxning aylanish

tamoiili;

qoshimcha daromad tamoyili; Daromadning kamayish qonuni; Resurslarning ozaro

almashuvchanligi;

Muqobil harajatlar 5-rasm. Fermer xojaliklarini boshqarishdagi iqtisodiy

tamoyillar bosqichlari

Malumki, dehqonchilikda yuqori daromad olish yer maydonining

kattaligiga emas, balki undan unumli foydalanishga bogliq. Buning uchun

dehqondan boy tajriba va mehnat talab qilinadi. Ayni masalada yapol

fermerlarining ish uslubini misol qilsa boladi. Yaponiyada fermerga ortacha

41

1.84 gektar er togri keladi. Ular erdan yuqori hosil olish bilan birga

mahsulotning ekologik toza bolishiga ham katta etibor beradilar. Mineral

ogitlardan kam foydalanishadi, gerbitsid va funktsiyalarni esa umuman

ishlatishmaydi. Asosan organik ogitlar mol va parrandalar gongi qollashadi.

Turli chiqindilar va daraxt barglari qayta ishlanib, fermerlarga, ogit sifatida

foydalanishga beriladi.

Yaponiyadagi mavjud erning 13 foizi qishloq xojaligiga ajratilgan bolib

fermerlar yetishtirilgan mahsulot aholining 40 foizigagina yetadi. Shuni aytish

kerakki, yapon fermerlari mahsulotni asosan issiqxonada yetishtiradilar. Bu

ularga sabzavot, poliz va mevali daraxtlarga suniy tasir korsatib, ularning

pishishini tezlatish yoki kechiktirish imkonini beradi. Natijada, mahsulot narx

kotarilgan paytda bozor yuzini koradi. Masalan, mango mevalari tabiiy holda

aprel - iyul oylarida pishadi. Bu vaqtda bozor turli mevalarga tokin va narx past

boladi. Agar mangoning pishishini noyabr oyiga qadar kechiktirilsa, unga talab

kuchayadi va qimmat narxda sotiladi. Buning uchun ular issiqxona ustiga

qoshimcha torsetka tortadilar.

Gulchi fermerlar ham narxlar kotarilishini moljallab, mahsulot

yetishtiradilar.

Ular mevali darxtlarni payvandlash yoli bilan oz sharoitlariga mos,

chidamli va serhosil navlarni yaratganlar. U erda nafaqat tsitrusli daraxtlar,

balki, sabzavot va poliz ekinlari ham payvandlanadi.

Ochiq maydondagi erlar 50 sm chuqurlikda haydalib, song tekislanib

ekiladi.

Yaponiyada har bir fermerda yer pasporti bolib unda ekin maydoni, erning

oziq moddalar bilan taminlanganlik darajasi korsatiladi.

Yapon fermerlarining ishbilarmonligi izlanuvchanligi, masuliyatni toliq

anglay bilishlari yuqori moddiy manfaatdorlikni taminlaydi. Yaponiya fermer

xojaliklarini boshqarish boyicha yapon tajribalarini Ozbekiston respublikasida

fermer xojaliklarini rivojlanishi jarayonida qollash mumkinligi korsatib ishlab

chiqarishga jalb qilish zarur.

42

Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda fermer xojaliklari kooperatsiyalarini

tashkil etish tajribalari organildi. Tahlillar korsatadiki, koplab xorijiy

mamlakatlarda fermer xojaliklari milliy iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi

bolib, uni rivojlantirish davlat iqtisodiy siyosatining ustuvor yonalishi

hisoblanadi.

Masalan, Germaniyada 4,2 mingdan ortiq mustaqil tovar ishlab

chiqaruvchi, qayta ishlovchi va xizmat korsatuvchi huquqiy maqomga ega

kooperativlar Fridrix Vilgelm Rayffayzen tamoyili asosida faoliyat korsatib

kelmoqda. Rayffayzen tamoyili ozaro yordam, qollab-quvvatlash, oz-ozini

boshqarish, natija uchun jamoa masuliyati, raqobat qobiliyatini saqlab qolish

kabilarni oz ichiga oladi. Mamlakatdagi deyarli barcha fermerlar ushbu

tamoyilni tan olgan holda bir yoki bir necha kooperativlarning azolari

hisoblanadi. Hozirgi paytda Rayffayzen kooperativlari homiylik qilish, mahsulot

turlarini kopaytirish, fermer xojaliklariga xizmat qilishni yanada yaxshilash,

istemolchilarni xaridorgir sifatli mahsulotlar bilan taminlash yonalishida

faoliyat korsatmoqda.

Kanada davlatining agrar siyosati ham tovar ishlab chiqaruvchilarning

qayta ishlash, ulgurji, bazida chakana savdo sohasida birlashishlariga

qaratilgan20. Hozirgi paytda ushbu kooperatsiyalar huquqiy asosga ega bolib,

tovar ishlab chiqaruvchilar faoliyatining umumiy tan olingan hayotiy

meyorlariga aylangan.

Xorijiy mamlakatlarda fermer xojaliklarini moddiy-texnika resurslari bilan

taminlashga ixtisoslashgan kooperativlar ham rivoj topgan. Evropa Ittifoqi

mamlakatlarida qishloq xojaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini ishlab chiqarish

vositalari bilan taminlashning 50 %, Skandinaviya davlatlari (Shvetsiya,

Norvegiya, Finlyandiya)da - 60 %, AQShda - 26 % kooperativlar ulushiga

togri keladi. Umuman olganda chet mamlakatlarda fermer xojaliklarining

20 Tashmatov R.X. Fermer xojaliklari kooperatsiyasi va bozor infratuzilmalari rivojlanishini boshqarish: i.f.n.

ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati. T., 2010. B. 12

43

kooperatsiyalarga birlashishi ananaga aylangan va bu oz samarasini bermoqda

(9-jadval).

9-jadval

Xorijiy mamlakatlar qishloq xojaligida kooperatsiyaning orni21

Korsatkichlar Garbiy

Evropa AQSh Kanada

Avstra-

liya

Skandinaviya

davlatlari Yaponiya Xitoy

Kooperatsiya asosida

birlashgan

fermerlarning salmogi,

%

60-80 60-80 60-80 60-80 deyarli

hamma

deyarli

hamma 80

Qishloq xojaligi

mahsulotlarini ishlab

chiqarishda

kooperatsiyaning

salmogi, %

60 86 85 60 85 90 65

Bu esa kooperatsiyaning naqadar zarurligini va uning jamiyatdagi orni va

ahamiyati beqiyos ekanligini korsatib turibdi. Shu bilan birga, takidlash

orinliki, hech bir fermer mahsulot etishtirish, uni sotish va saqlash

muammolarini mustaqil hal etishga qodir emas. Fermer xojaliklari

mahsulotlarini sotishni tashkil etish tahlillari shuni korsatdiki, Ozbekistonda

savdo va vositachilik xizmati yaxshi yolga qoyilmaganligi, fermer

xojaliklarining barqaror sotish kanallariga ega emasligi, ortiqcha vaqt va

mablag sarflash kabi muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana shulardan kelib

chiqqan holda, xorijiy tajribalarni hisobga olib, muallif kooperatsiyaga

asoslangan ixtisoslashgan fermer xojaliklari uyushmalarining hududiy

boshqaruv tuzilmalarini tashkil etishni tavsiya etadi.

Yuqorida takidlanganidek, fermer xojaliklarida tez buzuluvchi, maxsus

transportda tashish imkoniyati cheklangan mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmi

kopaymoqda. Shuni hisobga olib, ilmiy ishda tez buzuluvchi dehqonchilik

mahsulotlarini ishlab chiqish, qayta ishlash va sotishga ixtisoslashgan

kooperatsiyaga asoslangan fermer xojaliklari uyushmasi boshqaruvining

tashkiliy tuzilmasi taklif etilgan (6-rasm).

21 Tashmatov R.X. Fermer xojaliklari kooperatsiyasi va bozor infratuzilmalari rivojlanishini boshqarish: i.f.n.

ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati. T., 2010. B. 13

44

6rasm. Hududda dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqish, qayta

ishlash va sotishga ixtisoslashgan fermer xojaliklari kooperatsiyasiga

asoslangan uyushma boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi22 Ushbu tashkiliy tuzilma uning tarkibiga kirgan barcha boshqaruv

boginlarining tashkiliy-iqtisodiy va texnologik jihatdan ozaro aloqadorligini

taminlaydi, bolinmalar vazifalari soni va chegarasini aniqlaydi, chiziqli va

funktsional boshqaruv ortasidagi mutanosiblikni saqlaydi, alohida olingan

bolinmalar huquqi, majburiyati, vazifalarini aniq belgilaydi va uyushma

faoliyatini muvofiqlashtiradi hamda yagona maqsadga yonaltiradi. Qishloq

aholisini ish bilan bandligini, istemol bozorini xilma-xil chorvachilik

mahsulotlari bilan taminlash maqsadida qayta ishlovchi korxonalarni tashkil

etishni ja-dallashtirish dolzarb muammo bolib qolmoqda. Prezidentimiz

I.Karimov ozining ja-hon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga bagishlangan

asarida23gosht va sutni qayta ish-lashga ixtisoslashgan mikrofirma va kichik

korxonalarni qollab-quvvatlashga katta eti-bor berishni alohida takidlab

otganlar. Shuni hisobga olib, dissertatsiyada sut mahsu-lotlarini qayta ishlash

boyicha fermer xojaliklari uyushmasining hududiy tashkiliy tuzilmasi ishlab

22 Tashmatov R.X. Fermer xojaliklari kooperatsiyasi va bozor infratuzilmalari rivojlanishini boshqarish: i.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati. T., 2010. B. 13 23

Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, Ozbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yollari va

choralari. T.: Ozbekiston, 2009. 35 b.

Uyushma kengashi

Uyushma raisi Huquqshunos-

Taftish hayati

Moliyalashtirish va

investitsiya loyiha-

larini joriy etish

bolimi

Buxgalteriya Iqtisodiy tahlil

va

prognozlash

Standart-

lash va ser-

tifikatsiya-

lash bolimi

Kadrlar

bolimi

Moddiy-texnika

taminoti

bolimi

Bozorni organish

va tayyor

mahsulotlarni sotish

Texnologiya

bolimi

Chiqindilarni

qayta ishlash

bolimi

Qishloq

infratuzilmalari

Fermer

xojaliklari

Kichik

tadbirkorlik

subektlari

Xomashyoni

qayta ishlovchi

tashkilotlar

Avtotran-sport

korxonalari

45

chiqilgan. Ushbu ilmiy ishlanma mamlakatimiz mintaqalarida hududiy

uyushmalarni tashkil etishda amaliy-uslubiy qollanma vazifasini bajarishi

mumkin.

Shuningdek qishloq xojaligi texnikasini oldi-sotdisi, qayta tiklash va so-

tishdan keyin undan foydalanishga ixtisoslashgan fermer xojaliklari uyushmasi

boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi ishlab chiqilgan (7-rasm). Ushbu tashkiliy

tuzilma fermer xojaliklarini (ayniqsa past rentabelli va oz faoliyatini endi

boshlayot-gan) texnik taminotini oshirishning muhim omili va zarur sharti

hisoblanadi. Bunday tuzilmaning hududlarda tashkil etilishi fermer xojaliklari

va boshqa qishloq xojaligi ishlab chiqaruvchilarining texnikani sotib olish

uchun qilinadigan xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishga imkon beradi.

7rasm. Qishloq xojaligi texnikasini sotib olish va sotish, qayta

tiklash va sotishdan keyin ularga xizmat korsatish boyicha fermer

xojaliklari uyushmasi boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi24

Qishloq joylarida yuqorida tavsiya etilgan kooperatsiya tamoyillariga

asoslangan fermer xojaliklari hududiy uyushmalarini tashkil etish va uni

rivojlantirish qishloq xojaligi ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda yangi

imkoniyatlarni ochib beradi va uning iqtisodiy osishini taminlashga zamin

yaratadi.

24Tashmatov R.X. Fermer xojaliklari kooperatsiyasi va bozor infratuzilmalari rivojlanishini boshqarish: i.f.n.

ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati. T., 2010. B. 14

Uyushma raisi Huquqshunos-

Taftish hayati

Moliyalashtirish va buxgalteriya

bolimi

Shartnomalar tuzish va uning ijrosini

taminlash bolimi

Marketing

Kadrlar

bolimi

Ehtiyot qismlar bilan

taminlash bolimi

Texnikani sotish

bolimi

Dilerlik xizmati

bolimi

Soz texnika istemolchilari

(fermerlar)

Eski texnikani etkazib

beruvchilar (fermerlar)

Tamirlash

tashkilotlari

Distribyutorlar

Uyushma kengashi

46

3.2. Fermer xojaliklari faoliyatida innovatsion jarayonni boshqarish mexanizmini rivojlantirish

Hozirgi vaqtda jamiyat va davlatning intellektual, ilmiy-ijtimoiy, iqtisodiy

va manaviy jihatdan rivojlanish asosini ilm-fanning uygun holda muntazam

taraqqiy ettirib borilishi tashkil qilmoqda. Ishlab chiqarish sohasiga zamonaviy

texnologiyalar tatbiq etilishi ham, mazkur jarayonning uzviylik kasb etishi

boyicha qilinayotgan qatiy say-harakatlar davomidir. Albatta, ushbu holat

ayniqsa, xorijiy davlatlar tajribasida eng murakkab masalalarni echishda koproq

tatbiq etilmoqda. Aksariyat mamlakatlar ushbu jihat hisobidan iqtisodiyotdagi

pasayish holatini toxtatib qolish bilan bir qatorda, ichki va tashqi bozorni

raqobatbardosh mahsulotlar bilan toldirishga erishmoqdalar. Jumladan, qishloq

xojaligida ekstensiv imkoniyatlardan foydalanish, malum darajada innovatsion

muhitning shakllanishi agrar sohaning ham texnologik darajasi rivojlanishiga

olib kelmoqda.

Bugungi kunda respublikamiz fermer xojaliklarini innovatsion

rivojlanishidagi bazi ozgarishlar etarli darajada emas. Buning asosiy

sabablaridan birini malakali kadrlar etishmasligi bilan izohlash mumkin. Faol

innovatsion faoliyat bilan shugullanayotgan qishloq xojaligi korxonalari ulushi

ularning