Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin

2-ci sinifləri üçün “Həyat bilgisi” dərsliyi

Müəlliflər: Aybəniz İbrahimova

Gülər Mehdiyeva

Saməddin İbrahimov

Bakı: Aspoliqraf, 2013.

Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan qeydlər, iradlar və

təkliflər əsasında hazırlanmış

YEKUN RƏY

2

Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:

1. Struktur və inteqrasiya baxımından;

2. Standartların dərslikdə əks olunması baxımından;

3. Məzmun, dil və üslub baxımından;

4. Bədii tərtibat və dizayn baxımından;

5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin) məzmunu baxımından;

1. Struktur və inteqrasiya baxımından

Dərslik komplekti dərslikdən, müəllim üçün metodik vəsaitdən və iş

dəftərindən ibarətdir.

Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş tədris planına görə, 2-ci sinifdə

“Həyat bilgisi” fənninə həftədə 1 saat ayrılıb. İl ərzində fənnin tədrisinə ümumilikdə

32 saat vaxt verilir. Ona görə də müvafiq dərslik komplektindəki materiallar da 32

saata uyğun olmalıdır. Komplektdə 30 mövzu ilə bağlı material var. Müəlliflər qalan 2

saatı isə tədris ilinin sonunda (31-32-ci dərslər) “Keçilənlərin təkrarı”na və “Testlər

üzərində iş və qiymətləndirmə”yə həsr etməyi tövsiyə edirlər (MMV. 86).

Burada etiraz doğuran məsələ, Nazirlər Kabinetinin 13 yanvar 2009-cu il tarixli 9

nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil

sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası”nın1 2.1-ci maddəsinin tələblərinin

pozulmasıdır. Belə ki, müəlliflər qaydaların tələblərinə uyğun olaraq illik

planlaşdırmada 1 diaqnostik qiymətləndirmə, ən azı 3 kiçik summativ

qiymətləndirmə (tədris vahidləri üzrə yekun) və 2 böyük summativ qiymətləndirmə

(yarımilliklər üzrə yekun) üçün dərslər nəzərdə tutmalı idilər. Ona görə də

mövzuların sayı 30 yox, ən yaxşı halda 26 ola bilərdi.

İndiki halda isə bu qiymətləndirmələrin hansı saatlar hesabına aparılacağı sual

altında qalır. Hər bir mövzu konkret alt-standartların reallaşdırılması ilə bağlı

olduğuna görə müəllimin onların hansınısa ixtisar etməsi də mümkün deyil.

2. Standartların dərslikdə əks olunması baxımından

“Ümumtəhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədinin 3.2-ci maddəsi dərsliklərin

birmənalı olaraq kurikuluma uyğun olması şərtini qoyur. Lakin dərslik komplektində

bir sıra alt-standartlar ya reallaşdırılmamış və ya qismən reallaşdırılmışdır.

1 http://www.edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=342&id=742

3

Məsələn:

1.1.1. Varlıq və hadisələri xarakterik əlamətlərinə görə qruplaşdırır.

Şagirdin bu alt-standart çərçivəsində qazanacağı bilik və bacarıqlar “Təbiət və

biz” məzmun xəttinin birinci istiqamətinə aid olduğundan, fizika, astronomiya və

kimya yönümlüdür. Yəni onun burada əldə etdiyi ilkin nailiyyətlər həm də gələcəkdə

bu fənlər üzrə öyrənəcəyi bilik və bacarıqlar üçün təməl təşkil edir. Məsələn, şagird

bu səviyyədə varlıqların bərk, maye və qaz halında olduğunu və heç olmasa, həmin

qrupların hər birinə aid varlıqlardan bir neçəsinin adını bilməli, ətrafındakı təbii və

süni maddələri fərqləndirməlidir. Dərslikdə dəfələrlə cisim, maddə, maye, qaz

anlayışlarından istifadə edilir, suyun bir haldan digərinə keçməsi haqqında danışılır,

nədənsə bütün bunlar üçün əsas təşkil edən məlumatlar isə verilmir.

“Fənn üzrə məzmun standartlarının reallaşdırılması cədvəli”nə (MMV. səh. 11)

əsasən, bu alt-standartda nəzərdə tutulan bilik və bacarıqlar 9-cu (“Yer kürəsi”) və 17-

ci (“Fəsillər”) mövzular çərçivəsində reallaşdırılır. Halbuki elə mövzuların adından

da görünür ki, bu dərslərin 1.1.1 alt-standartının, qruplaşdırma anlayışı ilə heç bir

əlaqəsi yoxdur.

1.1.2. Varlıq və hadisələri öyrənmək üçün müvafiq avadanlıqlardan sərbəst

istifadə edir.

Bu bacarıqlar şagirdin hərtərəfli inkişafı, eləcə də gələcəkdə fizika, kimya və

astronomiya fənlərini dərindən mənimsəməsi üçün böyük önəm daşıyan bacarıqlardır.

Onların formalaşdırılması üçün nəzərdə tutulan avadanlıqlar isə adətən 2-ci sinif

şagirdinin müstəqil şəkildə istifadə edə biləcəyi sadə avadanlıqlardır. Məsələn, adi

gözlə görünməyən və ya yaxşı görünməyən varlıqları müşahidə etmək üçün lupa və

məktəbli mikroskopu, uzaqdakı varlıqları müşahidə etmək üçün durbin, göy

cisimlərini müşahidə etmək üçün məktəbli teleskopu, mayelərin həcmini ölçmək

üçün menzurka, varlıqların kütləsini ölçmək üçün tərəzi və s.

“Fənn üzrə məzmun standartlarının reallaşdırılması cədvəli”nə (MMV. səh.11)

görə bu standart “Gün rejimi” (D. səh. 8-9) və “Temperatur və onun ölçülməsi”

(D. səh. 36-37) mövzuları çərçivəsində reallaşdırılır. Lakin buradakı

“avadanlıqlar”dan – saat və termometrdən 2-ci sinif şagirdinin kurikulumda qeyd

olunduğu kimi, “sərbəst istifadə etməsi” hələ mümkün deyil. Belə ki, şagird 2-ci

sinfin 8-ci həftəsində dəqiqələri və saniyələri hələ öyrənməmiş olur. İkincisi də içində

təhlükəli (zəhərli) maddə – civə olan şüşə termometrdən 7 yaşlı şagirdin sərbəst

4

istifadəsi məqsədəmüvafiq hesab edilmir. Deməli, bu standartda nəzərdə tutulmuş

bilik və bacarıqların formalaşdırılacağını gözləmək qeyri-mümkündür.

1.2.1. Təbiət hadisələrinin Yer səthində yaratdığı dəyişiklikləri sadə

formada izah edir.

Bu alt-standartın reallaşdırılmasında əsas məqsəd şagirdlərə Yerin relyefi ilə

bağlı ilkin məlumatlar vermək və relyefin formalaşmasında təbiət hadisələrinin –

zəlzələnin, vulkanın, istinin, soyuğun, küləyin, yağışın oynadığı rol haqqında sadə

bilgilər aşılamaqdır.

“Fənn üzrə məzmun standartlarının reallaşdırılması cədvəli”nə (MMV. səh.8-10)

görə bu bilik və bacarıqlar 9, 10, 11, 14 və 17-ci mövzular çərçivəsində

formalaşdırılmalıdır. Lakin nə həmin mövzulara aid mətnlərdə nə də bununla bağlı

müvafiq dərs nümunələrində bu barədə heç bir məlumat yoxdur. Yalnız 10-cu dərs

nümunəsinin sonunda (MMV. səh. 41) müəllim üçün nəzərdə tutulmuş “Məlumat”da

iki səthi cümlə verilmişdir. Alt-standart isə vəsaitdə 14-cü dərs nümunəsinin əvvəlinə

əlavə olunub. Bu onu göstərir ki, şagirdin müasir təhsil prinsiplərinə uyğun olaraq alt-

standartdakı bilik və bacarıqları özünün əldə etməsi üçün komplektdə heç bir mənbə

yoxdur.

1.4.1. Ətraf mühiti çirkləndirən mənbələri ayırd edir.

“Fənn üzrə məzmun standartlarının reallaşdırılması cədvəli”nə (MMV. səh.11)

görə bu alt-standartda nəzərdə tutulan bilik və bacarıqlar 10, 11 və 13-cü mövzuların

tədrisi çərçivəsində formalaşdırılır. Lakin bu mövzuların mətnlərinin heç birində alt-

standartla bağlı məlumat yoxdur. Yalnız 13-cü mövzuya aid şəkillərdən ikisinin

(zavod və tüstüləyən yük avtomobili) bu məsələyə aidiyyəti var. Bunların da hər ikisi

havanı çirkləndirən mənbələrdir. Torpağı və suyu çirkləndirən mənbələr haqqında isə

məlumatlar yoxdur. Axı ətraf mühit yalnız havadan ibarət deyil. “Müəllim üçün

metodik vəsait”də də bu barədə məlumat verilmir.

2.3.2. Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbini təsvir edir.

Dərslikdə bununla bağlı verilmiş 30-cu mövzu (“Dövlət rəmzlərimiz”) alt-

standartda formalaşdırılması nəzərdə tutulan bilik və bacarıqlarla uyğun gəlmir. Belə

ki, alt-standartda söhbət şagirdin Dövlət gerbini yalnız təsvir etməsindən gedir. Lakin

həm dərslikdə, həm də metodik vəsaitdə ( səh. 82) əsas diqqət rəmzlər və gerbdəki

elementlərin “ifadə etdiyi mənalara” yönəldilib. Hətta dərsin məqsədlərindən biri

kimi, “Dövlət gerbinin elementlərinin mənasının izah edilməsi” tövsiyə edilib.

5

Halbuki bu “məna”ların heç bir rəsmi əsası yoxdur. Qanunları şərh vermək hüququ

olan qurumların bu haqda heç bir şərhi olmadığı üçün, proqramda bu nəzərdə

tutulmamışdır.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi haqqında Əsasnamənin 2-ci bəndində

göstərilənlər isə yalnız bunlardır: “Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi palıd

budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərində yerləşən şərq qalxanının

təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının

rəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz, ulduzun mərkəzində alov təsviri vardır.

Azərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin rəngli təsvirində ulduz ağ, alov

qırmızı, palıd budaqları yaşıl, sünbüllər sarı rəngdədir. Qalxanın və ulduzun

sağanaqları, habelə qalxanın düymələri və palıd qozaları qızılıdır”2.

Dərslikdə isə Əsasnamədə göstərilən bu elementlərin bəziləri şagirdlərə səhv və

təhrif edilməklə təqdim olunub. Məsələn: qalxan üzərində bayrağımızın rəngləri

olmadan, sünbüllər isə izahda “sünbül” kimi verilmişdir.

2.4.2. Məktəbdəki və evdəki vəzifələrinin icrasını şəxsi inkişafı ilə əlaqə-

ləndirir.

Bu alt-standartın kurikuluma daxil edilməsində başlıca məqsəd şagirdin

məktəbdə və evdə yerinə yetirdiyi vəzifələrə – gördüyü işlərə lazımsız, vaxtını alan

işlər, böyüklərin amirlik istəyi kimi deyil, şəxsi bilik və bacarıqlarının inkişafına

kömək edən, fiziki sağlamlığını möhkəmləndirən, mənəvi dünyasını zənginləşdirən

vacib proseslər kimi baxmasına yardımçı olmaqdır.

“Müəllim üçün metodik vəsait”in 9-cu səhifəsindəki cədvələ görə bu alt-standart

“Yenidən məktəbə” (D. səh. 6-7) və “Ailədə” (D. səh. 12-13) mövzuları çərçivəsində

reallaşdırılır. Lakin nə onların mətnlərində, nə də tövsiyələrdə bu barədə məlumat

verilməyib. Söhbət ancaq ailədə və məktəbdə görülən işlərdən gedir.

4.1.2. Sağlam həyat tərzi haqqında mülahizələrini şərh edir.

Dərslikdə və müəllim üçün metodik vəsaitdə “sağlamlıq” və “sağlam həyat

tərzi” anlayışları fərqləndirilmədiyindən, bu alt-standartın düzgün və sistemli

formalaşdırılması üçün heç bir məlumat və tövsiyə verilməyib. Belə ki, insanın fiziki

sağlamlığı təkcə onun xəstə olmaması ilə ölçülmür, həm də onun psixoloji, mənəvi və

sosial durumunun qaydasında olması ilə müəyyən olunur (məsələn, fiziki cəhətdən

sağlam olan şəxs tüfeyli həyat tərzi də keçirə bilər).

2 http://www.meclis.gov.az/?/az/topcontent/20

6

Sağlam həyat tərzi ilə bağlı yuxarı sinif şagirdlərindən fərqli olaraq, ibtidai sinif

pilləsi şagirdlərinin əməl edəcəyi qaydalar da elə çox deyil və hər kəsə məlumdur:

hər gün müəyyən edilmiş eyni vaxtda yatmaq (21.00-dan gec olmayaraq) və

oyanmaq (7.00-dan gec olmayaraq);

səhər gimnastikası ilə müntəzəm məşğul olmaq;

təyin edilmiş vaxtlarda qida qəbul etmək;

şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək;

məktəbdən evə gəldikdən sonra dincəlmək (yatmaq), daha sonra ev

tapşırıqlarını yerinə yetirmək;

havası dəyişilmiş otaqda işləmək və yatmaq.

4.2.2. Ətrafda həyat üçün təhlükəli olan yer və obyektləri (gəzinti qadağan

olunan yerlər, elektrik və qaz qurğuları) tanıyır.

“Fənn üzrə məzmun standartlarının reallaşdırılması cədvəli”nə (MMV. səh.11)

görə bu alt-standartda nəzərdə tutulan bilik və bacarıqlar 8-ci mövzu (“Təhlükələrdən

qorunmağı hamı bacarmalıdır”) çərçivəsində reallaşdırılır. Lakin dərsliyin 20-21-ci

səhifələrindəki müvafiq mətndə bu alt-standarta aid olan yalnız bir dənə tikinti

meydançası şəkli və bir cümlə var: “Yaddan çıxarmayın ki, həyətdə qaz və, işıq

qurğularının, tikinti meydançalarının yaxınlığında gəzmək və oynamaq təhlükəlidir”.

“Müəllim üçün metodik vəsait”dəki resurslar isə bunlardır: “Dərslik, iş dəftəri, qayçı,

bıçaq, çəkic, indikator, mismar, şəkillər” (?!).

Alt-standartda nəzərdə tutulan bilik və bacarıqları bu “resurslar”la

formalaşdırmaq mümkün deyil. Şagird gəzinti qadağan olunan yerləri, elektrik və

qaz qurğularını tanımaq üçün heç olmasa onların şəkillərini görməlidir. Kənd

yerlərində uşaqların çay kənarında, yarğanların qaşında və s. təhlükəli yerlərdə

oynamamaqları qeyd edilməlidir.

“Nəticə və ümumiləşdirmə”də yazılanlar (MMV. səh. 35) isə bunlardır:

“Müəllim dərsi yekunlaşdırır. Bildirir ki, həyatımızı məişət avadanlıqlarsız təsəvvür

etmək mümkün deyil. Ona görə də bu avadanlıqlardan istifadə qaydalarını hamı

bilməlidir. Sağlamlığını qorumaq istəyən hər kəs məişət avadanlıqları ilə qaydalara

uyğun davranmalıdır...”

Bütün bu “nəticə”lərin 4.2.2 alt-standartına nə aidiyyəti var? Məişət avadanlığı

hara, “gəzinti qadağan olunan yerlər, elektrik və qaz qurğuları” hara?

7

4.2.3. Zəruri yol hərəkət qaydalarını (piyada keçid nişanları olan və olmayan

yerlərdə) izah və icra edir.

“Müəllim üçün metodik vəsait”in 9-cu səhifəsindəki cədvələ görə, bu alt-

standart 3-cü mövzu (“Yolda və nəqliyyatda”) çərçivəsində reallaşdırılır. Lakin

dərsliyin 10-11-ci səhifələrindəki müvafiq mətndə ancaq piyada keçid nişanları olan

və yol hərəkətinin tənzimləndiyi yerlərlə (keçidlər, işıqforlar, keçid zolaqları) bağlı

bilgilər verilir. Alt-standartın bəlkə də bundan daha vacib olan ikinci hissəsi – piyada

keçid nişanları olmayan, hərəkətin tənzimlənmədiyi yerlərlə bağlı isə heç bir bilgi

verilmir. Halbuki ölkənin yaşayış məntəqələrindəki yolların çox az bir hissəsində yol

hərəkəti tənzimlənir. Ona görə də alt-standartın ikinci hissəsi ilə bağlı bilik və

bacarıqların aşılanması əslində daha böyük həyati əhəmiyyət daşıyır. Şagirdin belə

yolları keçən zaman əməl edəcəyi qaydaların “ixtisar”a salınması qəbuledilməzdir və

onları gündəlik həyatlarında istifadə edəcəkləri vacib bilik və bacarıqlardan məhrum

edir.

4.3.3. Yerli şəraitə uyğun süni yaradılmış ekstremal vəziyyətlərdə

özünümühafizə bacarıqları nümayiş etdirir.

Bu alt-standart şagirdin tədris ili ərzində 4.1 standartı çərçivəsində

özünümühafizə ilə bağlı mənimsədiyi bilik və bacarıqların yerli şəraitə uyğun süni

yaradılmış ekstremal vəziyyətlərdə praktiki tətbiqini nəzərdə tutur. Buradan açıq-

aydın görünür ki, nəzərdə tutulan “süni yaradılmış ekstremal vəziyyət” həm sinifdə

(zəlzələ və yanğınla bağlı), həm də sinifdən kənarda (ildırım çaxması, daşqın və

subasması ilə bağlı) yaradıla bilər. “Fənn üzrə məzmun standartlarının

reallaşdırılması cədvəli”nə (MMV. səh.11) görə, bu alt-standart 18-ci mövzunun

(“Fövqəladə hadisələr”) tədrisi zamanı reallaşdırılır. Amma dərslikdəki mətndə bir-

iki cümləni çıxmaqla söhbət (D. səh. 42-43) fövqəladə hadisələrdən yox, təbiət

hadisələrindən gedir. Fövqəladə hadisələr zamanı lazım olan özünümühafizə

qaydalarından isə yalnız zəlzələ vaxtı əməl edilməli qaydalar sadalanır. “Müəllim

üçün metodik vəsait”də ( səh. 56-57) də həmin qaydaların təkrarı verilmişdir. Əvvəla,

onu qeyd etmək lazımdır ki, fövqəladə hadisələr dedikdə, yalnız zəlzələ nəzərdə

tutulmur. İkincisi də bütün bu dərs yalnız natamam nəzəri məlumatların aşılanmasına

həsr olunub. Bacarıqların nümayişi – alt-standart isə tamam yaddan çıxıb.

Digər bir məsələ, dərslik komplektində fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyanın

olmamasıdır. Mövzuların tədris vahidlərində “sistemləşdirib qruplaşdırılmasında”

psixoloji, məzmun və məntiqi ardıcıllıq prinsiplərinə əməl edilməmişdir.

8

Dərsliyin 8-9-cu səhifələrində “Gün rejimi” ilə bağlı verilmiş saat şəkillərində

dəqiqələrin göstərilməsi fənlərarası inteqrasiya qaydalarına əməl edilmədiyini

göstərir. Belə ki, dəqiqə anlayışı riyaziyyat fənnində tədris ilinin ortalarında öyrədilir.

Dərslik komplektinin qüsurlarından biri də şagirdlərin həvəslə hazırlaşdığı,

bütün məktəblərdə təntənəli şəkildə keçirilən bayramlar haqqında məlumat

verilməməsidir. Halbuki bəzi alt-standartları (Məsələn, 3.1.1 və 3.4.1-i) mövsümilik

prinsipi çərçivəsində Yeni il, 8 Mart qadınlar bayramı, Novruz bayramı ilə əlaqəli

şəkildə reallaşdırmaq daha faydalı olardı.

3. Məzmun, dil və üslub baxımından

Dərslik komplektində mövzu adlarında sual və nida işarələrindən istifadə

edilməyib. Halbuki ibtidai sinif dərsliklərində bu mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Məsələn, “Sağlamlıq nədir” (D. səh. 14), “Yoluxucu xəstəliklərdən necə qorunmalı”

(D. səh. 18) başlıqlarının sonunda “?” işarəsi qoyulmayıb.

2-ci sinif şagirdləri üçün nəzərdə tutulan mətnlərdə “və s.” kimi ixtisarlardan

istifadə olunması məqsədəmüvafiq hesab edilmir. Amma dərsliyin 19, 30,31, 34, 36

və 46-cı səhifələrində bu ixtisardan istifadə edilib.

Dərslikdə xeyli sayda düzgün olmayan fikir və məlumatlar var. Məsələn:

Səhifə 9. Məsələn, “Gün rejimi” mövzusunda aparılan “düzəliş”lər zamanı

dərsliyin əvvəlki variantında olan “14.00–17.00” və “17.00–19.00” məlumatları

silinmədiyindən qarışıqlıq yaranmışdır. Əvvəlki saat göstəricilərində heç bir yazılı

izahat olmadığı halda “düzəliş”lərdə “istirahət saatları”, “ev tapşırıqlarının yerinə

yetirilməsi”, “oyunlar” və “şam yeməyi” kimi izahatlar var. Bu isə unifikasiya

prinsipinin pozulmasıdır. Sual olunur: Nəyə görə mövzudakı başqa saat

göstəricilərinə belə izahatlar verilməyib?

Səhifə 24. 1.1.2 alt-standartında –“avadanlıqlardan sərbəst istifadə olunur”

yazılır. Mövzuda təsvir olunan xəritə və qlobus isə avadanlıq yox, dərs vəsaitidir.

Verilmiş dünya xəritəsi isə daha çox şəklə oxşayır. Burada Azərbaycanın xəritəsi də

verilərsə, daha yaxşı olar.

Səhifə 37. Şəkillərdə OC və

OF göstərilib. “

OC”, “

OF” haqqında məlumat

verilmir. Hava termometrindəki F- (Farenheyt) şagird və müəllim üçün problem

yaradır. Bu, həm də 2-ci sinif şagirdinin yaş səviyyəsinə uyğun deyil. Belə ki,

9

üzərində Faranheyt şkalası olan bu termometrdən yalnız ABŞ, Kayman

adaları və Belizdə istifadə olunur3.

Qeyddə göstərilir ki, tibb termometrinin borusu civə ilə doldurulur, bəs digər

termometrlərin borusu nə ilə doldurulur?

Civə haqqında açıqlama verilmir. Verilən tibb və su termometrlərinin

üzərindəki rəqəmlər oxunmur.

Səhifə 42. “Sel – güclü yağıntılardan və ya əriyən qarlardan əmələ gələn

daşqındır”. Səhv izahdır. Hər daşqını sel adlandırmaq olmaz! Selin əmələ gəlməsi

üçün fərqli amillərin üst-üstə düşməsi lazımdır. Məsələn, güclü yağışa məruz qalan

dağ yamaclarında, eləcə də başlanğıcını oradan alan çayların mənbəyində və

yatağında sel materialı – aşınmış dağ süxurları yığılıb mövcud olmalıdır. Çünki sel

axınının adətən 50-60 faizi məhz bu süxurlardan ibarət olur4. Bu səhifədə “burağan”,

“yarğan” sözlərinin mənaları açıqlanmır. “Göy gölümüz” bitişik yazılmalıdır.

Səhifə 43. Masa sözü “stol”, eyvan sözü “balkon” kimi yazılıb.

Səhifə 67. “Azərbaycanın sərhədlərini Milli Ordumuz qoruyur” fikri düzgün

deyil. Belə ki, sərhədlərimizi Milli Ordu yox, Sərhəd qoşunları qoruyur. Milli Ordu

yalnız ölkəyə təcavüz halında hərəkətə keçir.

Səhifə 69. Mavi rənglə verilmiş cümlənin tərkibindəki iki sadə cümlə arasındakı

qrammatik əlaqə pozulub.

“Dərslikləri qiymətləndirmə meyarları”nın 2.4-cü maddəsi bütün dərsliklərdə yeni

söz və terminlərin izahının verilməsi tələbini qoyur. Lakin “Həyat bilgisi 2”-də xeyli

yeni söz və terminlərdən istifadə olunmasına baxmayaraq, lüğət yoxdur.

4. Bədii tərtibat və dizayn baxımından

“Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədinin 6.11-ci maddəsi

dərsliklərdə tədrislə əlaqəsi olmayan reklamları qadağan edir. Bunun əsas

səbəblərindən biri də dövlət büdcəsi hesabına çox böyük tirajla çap olunan və yarım

milyondan artıq şagirdin istifadə etdiyi dərsliklərdə hansısa özəl müəssisənin

məhsulunu yerləşdirib bazar subyektləri arasında ayrıseçkilik salmamaqdır. Axı

dövlət büdcəsi yalnız dərslikdə reklamı yerləşdirilən müəssisə və firmaların yox, həm

də onların bazardakı rəqiblərinin ödədiyi vergilər hesabına formalaşır. Lakin “Həyat

3 http://az.wikipedia.org/wiki/Farengeyt_%C5%9Fkalas%C4%B1

4 http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D1%8C

10

bilgisi dərsliyinin 59-cu səhifəsində “Hunday” avtomobillərinin və SİNGER

paltartikən maşınının reklam xarakterli şəkillərinə rast gəlinir.

Dərsliyin bədii tərtibatında da ciddi qüsurlar var. “Ümumtəhsil sistemində dərslik

siyasəti” sənədinin 3.1-ci maddəsi “illüstrasiyaların yığcam və mövzulara uyğun

olması” tələbini qoyur. Dərslikdə bir çox hallarda bu tələbə əməl olunmayıb. Məsələn,

28-29-cu səhifələrdəki şəkillərin yığcamlığı haqqında danışmaq mümkün deyil. Belə

ki, buradakı üç şəkil qoşa səhifənin ümumi sahəsinin 3/4 hissəsini tutur. 29-cu

səhifədəki şəkillərdə oğlanın şəlalədən su içməsi, qızın isə əkin işi aparan traktorların

qaldırdığı toz-torpaq altında gül basdırması gigiyena qaydalarına uyğun deyil. 63-cü

səhifədəki şəkillər isə daha çox yerləşdirmə “üsul”u və təsvir primitivliyi ilə diqqəti

cəlb edir.

9-cu səhifədə məktəb binasının təsvirində binanın üstündə “məktəb” sözü

yazılıb. Heç bir məktəb binasının üzərində “məktəb” sözü yazılmır.

24-cü səhifədə verilmiş şəkil mövzuya uyğun deyil və şagirdin fikrini çaşdıra

bilər. Çünki mətndə söhbət sadəcə olaraq Yer kürəsinin Günəş ətrafında

fırlanmasından gedir. Şəkil isə Günəş sistemini əks etdirir. Amma burada da

yarımçıqlıq var. Planetlərin hamısı verilməyib.

25-ci səhifədəki xəritə şəkli rənglərin qarmaqarışıqlığı və gigiyenik baxımdan

qüsurlu olması ilə fərqlənir. Belə şəkillər şagirdlərin görmə qabiliyyətinə mənfi təsir

göstərir.

57-ci səhifədə Vilnüsdəki Sinaqoqun5 və Moskvadakı Danilov monastırının

6

(kilsə adı ilə?!) şəkillərinin verilməsi məqsədəmüvafiq hesab edilmir. Bunların

əvəzinə ölkəmizdəki kilsələrdən və sinaqoqlardan birinin şəkillərinin verilməsi daha

düzgün olardı. Axı bu cür şəkillər həm də reklam xarakteri daşıyır. Dərsliklərdə

ölkəmizdəki dini memarlıq abidələrinin verilməsi məqsədəmüvafiq hesab edilir.

Çünki bu həm də ölkəmizdə mövcud olan dini tolerantlığın təbliği kimi istifadə edilə

bilər.

“Ümumtəhsil məktəblərində dərslik siyasəti” sənədinin 6.7-ci maddəsi

dərsliklərin müəyyən texniki və gigiyenik tələblərə cavab verməsi şərtini qoyur.

Hələ oxu vərdişlərinə yaxşı yiyələnməmiş 1 və 2-ci sinif şagirdləri üçün

mətnlərdə şagirdlərin gözlərinin tez yorulmaması məqsədilə sətirlərin uzunluğunun

5 http://www.vilnius.skynet.lt/hramy25.html

6 http://www.sedmitza.ru/text/1041517.html

11

126-130 mm (keqel 14, 16, 20) olması tələbi var7. Halbuki dərsliyin materiallarındakı

sətirlərin əksəriyyəti 155 mm, hətta 160 mm uzunluğundadır.

Bu yaş qrupu üçün kitablarda neqativ şriftlərdən (vıvorotkadan) istifadəyə icazə

verilmədiyi halda, dərsliyin 5, 23, 25, 27, 33, 45-ci səhifələrində bu üsuldan istifadə

edilib.

5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin) (2009)

məzmunu baxımından

1. “Mündəricat”da tədris vahidləri alt bölmələrə ayrılaraq nömrələnib. Belə olan

halda onların özü də nömrələnməli idi, lakin nömrələnməyib. Şmustitullarda isə

(səh. 19, 37, 59) bu “prinsip” tamamilə unudularaq hər şey nömrəsiz verilib.

2. 4-cü səhifədə “Klaster (şaxələndirmə)” ilə bağlı yazılanlar və verilmiş sxem

söz assosiasiyalarına aiddir8. Bu səhv özünü 29-cu mövzunun tədrisi ilə bağlı

tövsiyələrdə də (səh. 80) göstərir. Belə ki, burada iş üsulu kimi klaster göstərilir,

əslində isə söz assosiasiyalarından istifadə edilir.

3. Dərs nümunəsinin sonundakı “Məlumat” bölməsində müəllim üçün mövzu

ilə bağlı əlavə bilgilərin verilməsi doğrudur. Lakin 4, 5, 7, 14, 16, 17, 23 və 24-cü

dərslərin sonunda bu prinsip unudulduğundan heç nə verilməyib. Ən başlıcası da

odur ki, bir çox hallarda bu məlumatların 2-ci sinif şagirdinə nə aidiyyətinin

olduğunu anlamaq mümkün deyil. Məsələn, 58-ci səhifədə “narkobiznes,

“narkomaniya”, “nüvə silahı”, “kimyəvi silah”, “bakterioloji silah”la bağlı fikirlərin

bu yaş kateqoriyasından olan uşaqlara nə aidiyyəti ola bilər? Axı bu cür metodik

vəsaitlərin məqsədi müəllimin ümumi dünyagörüşünü artırmaq yox, konkret fənnin

konkret sinifdə tədrisi prosesinə yardımçı olmaqdır.

4. 36-cı səhifə 35-ci səhifənin davamı olduğuna görə buradakı “Məlumat” da

“Sağlam həyat” alt-bölməsinə aiddir. Ona görə də yuxarıda – fon içərisindəki yazı

da “Sağlam həyat” olmalı idi. Bu yanaşma 58-ci səhifəyə də aiddir.

5. 7-ci səhifədəki “Qrup işinin qiymətləndirilməsi” cədvəlində “Meyar” yazılan

hissə iki yerə bölünməli və “Qrup” sözü də əlavə edilməlidir.

6. 8, 9, 10 və 11-ci səhifələrdə verilmiş “Fənn üzrə məzmun standartlarının

reallaşdırılması cədvəli”ndə göstərilən alt-standartlarla dərs nümunələrində verilən

alt-standartların bəziləri üst-üstə düşmür. Məsələn:

7 http://bestpravo.ru/sssr/eh-akty/m8g.htm ; http://life.of.lugansk.ua/archives/93

8 www.kurikulum.az/files/2_6.ppt

12

Standartların reallaşma

cədvəlində

Dərs nümunələrində

5-ci mövzu 4.1.1 , 4.1.2 4.1.2

9-cu mövzu 1.1.1, 1.2.1, 1.2.2 1.1.1, 1.1.2

10-cu mövzu 1.2.1, 1.2.2, 1.4.1 1.2.2 , 1.4.1

11-ci mövzu 1.2.1, 1.4.1. 2.2.2 1.1.1, 2,2,2

14-cü mövzu 1.2.1 1.1.1, 1.2.1

15-ci mövzu 1.1.2, 4.1.3 1.1.2

17-ci mövzu 1.1.1, 1.2.1, 4.2.1 1.1.1, 1.2.1, 4.1.3

19-cu mövzu 2.1.1, 3.2.1, 3.4.1 2.1.1

22-ci mövzu 3.4.1 3.4.1 , 3.2.1

23-cü mövzu 2.1.2, 3.1.1, 3.1.2 3.1.1, 3.1.2

7. Vəsaitdə ən qüsurlu məsələ, alt-standartlar, dərsin məqsədi və dərsin tipi

arasındakı uyğunsuzluqdur. Məsələn, 10-cu dərsdə (səh. 40) alt-standartlar və

məqsədlər şagirdin təsvir etmək, mənbələri ayırd etmək, izah etmək kimi bacarıqları

ilə bağlıdır. Amma dərsin tipi “yeni bilik verən” formasında göstərilib. Yalnız bilik

verməklə bağlı dərsdə sadalanan bacarıqları necə formalaşdırmaq olar? Eyni

uyğunsuzluğa 9, 11, 12, 14 və 16-cı dərslərdə də rast gəlinir. İl boyu tətbiqetmə ilə

bağlı heç bir dərsin nəzərdə tutulmamışdır. Müasir təhsildə şagirdin təlim-tərbiyə

prosesində qazandıqlarını tətbiq etməsinə isə daha çox önəm verilir.

8. Metodik vəsaitin digər qüsurlu hissələrindən biri də dərs nümunələrindəki

“Motivasıya”lardır. Buradakı tövsiyələrin bəziləri nəinki məntiqsiz, anlaşılmaz, hətta

dərsin məqsədinə uyğun deyil. Məsələn, 64-cü səhifədəki “Motivasiya”da müəlliflər

mənəvi keyfiyyətlərlə bağlı bacarıqları formalaşdırmaq üçün iki qonşu haqqında

“hekayə” təqdim edirlər. Dalaşıb küsən qonşulardan biri qohumuna yoluxmaq üçün

başqa şəhərə getməli olur. Bu vaxt onun evinə oğrular girir. Qonşu bunu bilsə də

küsülü olduğuna görə polisə xəbər vermir. Görünür müəlliflər unudurlar ki, bu artıq

mənəviyyat məsələsi yox, cinayətdir. Çünki qanunlara görə cinayəti bilib gizlədən

şəxs də cinayət məsuliyyəti daşıyır. Fərqi yoxdur, hansı səbəbdən olur-olsun...

9. “Dərslikləri qiymətləndirmə meyarları”nın 2.1.5-ci maddəsi MMV üçün əlavə

vəsaitlərə (elektron resurslar, əyani vəsaitlər, xəritələr, sxemlər və s.)

istiqamətləndirmə şərtini qoyur. Lakin vəsaitdə tövsiyə edilən əsas vəsaitlər dərslik,

iş dəftəri, iş vərəqləri, şəkillərdir. Burada heç bir elektron resursa istiqamətləndirmə

13

yoxdur. İl ərzində heç bir elektron resursdan istifadə etmədən müasir təlimi necə

həyata keçirmək olar?