REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit...

274
REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I I HISTORISË DHE I FILOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË ________________________________________________________________________ MARRËDHËNIET SHQIPTARO SOVJETIKE (1949 1961) Kandidati Udhëheqësi shkencor Msc. Endrit MUSAJ Prof. Dr. Ana LALAJ Tiranë 2017

Transcript of REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit...

Page 1: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I I HISTORISË DHE I FILOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË

________________________________________________________________________

MARRËDHËNIET SHQIPTARO – SOVJETIKE

(1949 – 1961)

Kandidati Udhëheqësi shkencor

Msc. Endrit MUSAJ Prof. Dr. Ana LALAJ

Tiranë 2017

Page 2: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I I HISTORISË DHE I FILOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË

________________________________________________________________________

Dizertacion në kërkim të gradës shkencore "DOKTOR"

MARRËDHËNIET SHQIPTARO – SOVJETIKE

(1949 – 1961)

Kandidati Udhëheqësi shkencor

Msc. Endrit MUSAJ Prof. Dr. Ana LALAJ

Tiranë 2017

Page 3: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I I HISTORISË DHE I FILOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË

________________________________________________________________________

Dizertacion në kërkim të gradës shkencore "DOKTOR"

MARRËDHËNIET SHQIPTARO – SOVJETIKE

(1949 – 1961)

Specialitet: HISTORI

Kandidati Udhëheqësi shkencor

Msc. Endrit MUSAJ Prof. Dr. Ana LALAJ

Mbrohet më datë______________________ 2017.

1)___________________________________________________ ( kryetar)

2)____________________________________________________( Anëtar – oponent)

3)____________________________________________________( Anëtar – oponent)

4_____________________________________________________( Anëtar)

5)_____________________________________________________( Anëtar)

Tiranë 2017

Page 4: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

P A S Q Y R A E L Ë N D Ë S

Parathënie..........................................................................................................................I

Hyrje…………………………………………………………………………………..VI

KAPITULLI I PARË

RAPORTET E REPUBLIKËS POPULLORE TË SHQIPËRISË (RPSH) DHE

BASHKIMIT TË REPUBLIKAVE SOCIALISTE SOVJETIKE (BRSS) 1945-1948

1.1.Vendosja e marrëdhënieve diplomatike ndërmjet RPSH dhe BRSS. Politika e jashtme

e Shqipërisë 1945-1946.................................................................................................1

1.2.Marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave dhe veçoritë e tyre,në optikën e qeverisë

sovjetike 1945 - 1947.........................................................................................................13

1.3.Shqipëria në Konferencën e Paqes 1946, qëndrimet greke dhe BS.............................19

1.4. Ecuria e marrëdhënieve shqiptaro – sovjetike dhe vizita e Enver Hoxhës në

Bashkimin Sovjetik, korrik 1947.......................................................................................30

1.5. Shqipëria refuzon “Planin Marshall”, 1947................................................................49

1.6. Përkeqësimi i marrëdhënieve shqiptaro – jugosllave dhe rezolucionet e

Informbyrosë1948.......................................................................................................52

1.7. Qëndrimi i Shqipërisë ndaj Luftës Civile në Greqi dhe BS,1948-1949.....................65

KAPITULLI I DYTË

SHQIPËRIA HYNË DREJTËPËRDREJT NË ORBITËN SOVJETIKE, 1948-1953

2.1. Sovjetizimi i Republikës Popullore të Shqipërisë 1949-1953...…...............………..76

2.2. Marrëveshjet ushtarake me Bashkimin Sovjetik....……...................………..............91

2.3. Shqipëria pranohet në Këshillin Ekonomik të Ndihmës Reciproke (KNER)..……...94

2.4. Bashkëpunimi kulturor dhe ekonomik shqiptaro – sovjetik 1949 – 195.…….……102

KAPITULLI I TRETË

KURSI I RI I DESTALINIZIMIT DHE SHQIPËRIA, 1953-1959

3.1.Vdekja e Stalinit dhe ndryshimet në vijën politike të Bashkimit Sovjetik dhe të

bllokut komunist...............................................................................................................111

3.2. Mëdyshja e politikës shqiptare ndaj kursit të destalinizimit.....................................127

3.3. Presionet e Moskës për afrimin me Beogradin.........................................................130

3.4.Konferenca eTiranës, sfidë për partinë shtet..............................................................139

Page 5: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

KAPITULLI I KATËRT

SHQIPËRIA NË TRAKTATIN E VARSHAVËS, 1955-1960

4.1. Republika Popullore e Shqipërisë për herë të parë anëtare e një traktati ushtarak

politikndërkombëtar 1955................................................................................................159

4.2. Vizita e Hrushovit në Tiranë, qershor 1959..............................................................165

4.3. Baza ushtarake e Vlorës, bazë ushtarake e Traktatit të Varshavës. Marrëveshjete

viteve 1957 dhe 1959.......................................................................................................173

KAPITULLI I PESTË

THYERJA SOVJETO – SHQIPTARE, 1960-1961

5.1. Mbledhja e Bukureshtit si fillim i konfliktit të hapur shqiptaro - sovjetik,

qershor 1960..............................................................................................................183

5.2. Mbledhja e 81 partive komuniste e punëtore në Moskë, nëntor 1960......................189

5.3. Largimi i sovjetikëve nga Baza Ushtarake e Vlorës, maj1961.................................213

5.4. Ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike sovjeto - shqiptare, dhjetor 1961............229

Përfundime.......................................................................................................................235

Bibliografia......................................................................................................................244

Page 6: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

S H K U R T I M E

BK Balli Kombëtar

BUD Bazë Ushtarake Detare

BS Bashkimi Sovjetik

BRSS Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike

EAM Fronti i Çlirimit Grek

UDG Ushtria Demokratike Greke

UDES Ushtria e Lidhjes Republikane Greke

ELAS Ushtria e Çlirimit Kombëtar Greke

FA Forcat e Armatosura

FBA Forcat e Bashkuara të Armatosura

FNÇ Fronti Nacionalçlirimtar

FNÇSH Fronti Nacionalçlirimtar Shqiptar

FNÇJ Fronti Nacionalçlirimtar Jugosllav

FO (Foreign Office), Ministria e Jashtme e Britanisë së Madhe

FUD Forcat Ushtarake Detare

KANÇ Këshilli Antifashist Nacionalçlirimtar

KANÇSH Këshilli Antifashist Nacionalçlirimtar Shqiptar

KANÇJ Këshilli Antifashist Nacionalçlirimtar Jugosllav

KB Kombet e Bashkuara

KNER Këshilli i Ndihmës Ekonomike Reciproke

KQ Komiteti Qendror

OKB Organizata e Kombeve të Bashkuara

OSS (Office of Strategic Services), Zyra e Sherbimeve Strategjike

Page 7: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

PKG Partia Komuniste Greke

PKJ Partia Komuniste Jugosllave

PPSH Partia e Punës së Shqipërisë

RPSH Republika Popullore e Shqipërisë

SOE (Special Operation Executive), Ekzekutivi i Operacioneve të Posaçme

SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës

SHP Shtabi i Përgjithshëm

UDG Ushtria Demokratike Greke

UJ Ushtria Jugosllave

UKG Ushtria Kombëtare Greke

UNÇ Ushtria Nacionalçlirimtare

UNÇSH Ushtria Nacionalçlirimtare Shqiptare

UNÇJ Ushtria Nacionslçlirimtare Jugosllave

UNRRA (United Nastions Relief and Rehabilitation), Administrata e Kombeve

të Bashkuara për Ndihmë dhe Rindërtim

USH Ushtria Shqiptare

TV Traktati i Varshavës

Page 8: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

P A R A T H Ë N I E

Punimi “Marrëdhëniet Shqiptaro –Sovjetike (1949 – 1961)” ka si objekt

marrëdhëniet e bashkëpunimit të Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik, në harkun kohor

1949 - 1961. Kjo periudhë mjaft e rëndësishme, menjëherë pas luftës, përmban

historinë 15 vjeçare të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar, e cila dallohet për

kompleksitetin e marrëdhënieve ndërkombëtare në përgjithësi, por edhe për veçoritë e

politikës së brendshme e të jashtme të shtetit të ri shqiptar në veçanti. Mbështetur në

shqyrtimin dhe analizimin e burimeve dokumentere të kohës dhe në studimet

shkencore, përpiqem modestisht të trajtojë në një studim të plotë kushtet, faktorët dhe

karakterin e marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik.

Marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike, para viteve ’90 janë trajtuar pak nga

historiografia shqiptare. Literatura ekzistuese për problemet e këtyre marrëdhënieve

ka qenë e kufizuar, kryesisht trajtesa në tekstin e Historisë së Popullit Shqiptar, në

Historinë e Partisë së Punës, punimi me autor Vangjel Moisiun “PPSH kundër

ndërhyrjeve e presioneve të hrushovianëve”, punimi me autor Iliaz Fishta dhe

Valentin Toçi “Shkëmbimet shqiptare në vitet e para të ndërtimit të socializmit 1944 –

1948”, botim i Akademisë së Shkencave në vitin 1984, si dhe shkrime propandistike.

Nga ana tjetër, në këtë literaturë trajtimi dhe vlerësimi i këtyre marrëdhënieve

rezulton i njëanshëm dhe i politizuar, duke evidentuar e analizuar vetëm arritjet e anët

pozitive të palës shqiptare dhe duke përdorur si dokumente referimi vetëm veprat e

Enver Hoxhës. Në terësi mungon referenca ndaj dokumenteve arkivor, ndonse një

pjesë e tyre është shfrytëzuar, duke mbizotëruar në trajtesë interpërtimi politikisht i

ngjarjeve e fakteve.

Gjatë periudhës së regjimit komunist në Shqipëri, historiografia shqiptare nuk

ka marrë përsipër të trajtojë marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike, si një subjekt të

mirëfilltë historik. Vetëm pas viteve ‘90, u rritën mundësit studiuese për shkak se u

ndërmorën punime e hulumtime mbi këtë çështje, duke shfrytëzuar me objektivitet si

burimet arkivore brenda vendit, ashtu edhe dokumentet me bazë burimet arkivore ruse

dhe të vendeve të tjera, duke dhënë një kuadër më të plotë dhe më real të karakterit të

këtyre marrëdhënieve. Përpjekjet e historiografisë shqiptare në këto 20 vitet e fundit,

për shfrytëzimin e fakteve e të dhënave historike dhe pasqyrimin real të zhvillimeve në

marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, kanë krijuar një fond bazë të

studimeve historike, për një nga periudhat më të rëndësishme të regjimit komunist në

Shqipëri.

Periudha e marrëdhënieve shqiptaro – sovjetike, 1945 - 1961, është mjaft e

dokumentuar në Arkivin e Shtetit Shqiptar. Nё tё gjendet një fond i pasur me

dokumente që përbëjnë kujtesën e kësaj periudhe. Një pjesë e këtyre burimeve

rezultojnë të shfrytëzuar, pavarёsisht se në mënyrë tendencioze, të pjesshme e të

njëanshme. Por ka dhe njё numër tё madh dokumentesh qё nuk janё bërë publike më

parë. Kёsisoj, pavarësisht se deri mё sot janë bërë njё varg punimesh historike, të

cilat hedhin dritë mbi këto marrëdhënie, përsëri trajtesa e kësaj teme ende nuk është e

plotë. Ishte pikërisht kjo dukuri qё nxiti tek unё dëshirёn për t’u marrё me hulumtimin

e kёsaj teme nё mёnyrё mё gjithёpёrfshirёse dhe mё tё mbёshtetur nё regjistrimet

arkivore e pёr t’iu qasur kёshtu mё pranё sё vёrtetёs.

Puna prej shumë vitesh pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave, më ka

mundësuar një njohje relativisht të gjerë të dokumenteve arkivore që kanë të bëjnë me

zhvillime dhe ngjarje nga më të ndryshmet të historisë së Shqipërisë, përfshirë dhe për

temën në studim. Nga ana tjetër, njohja me një literaturë të gjёrё të botuar këto dy

dekadat e fundit pёr Luftёn e Ftohtё, ku politikat e Bashkimit Sovjetik dhe tё bllokut

Page 9: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

komunist zinin njё vend qenësishëm dhe ku marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike

paraqiteshin si mё tё skajshmet, më kanë lehtësuar trajtimin e temës nё plan shkencor

analitik, krahasues dhe pёrgjithёsues njёkohёsisht.

Studimi është bazuar kryesisht në një material të konsiderueshëm arkivor, të

disponuar nga arkivat shqiptare, si dhenga arkivat e ish Bashkimit Sovjetik.

Konkretisht, jam mbështetur në dokumentet arkivore të Arkivit Qendror Shtetëror,

posedues i mjaft regjistrimeve me përmbajtje mbi marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike.

Duke shqyrtuar këto dokumente është bërë e mundur krijimi i një pasqyre më të qartë

të problemeve të kohës, duke i dhënë një dimension më të plotë këtij punimi. Ndër

dokumentet e hulumtuara mund të veçojmë: fondi Nr.14/AP (Arkivi Partisë), fondi

14/AP OU (fondi i organeve udhëheqëse), 14/AP MPKBS (marrëdhëniet me Partinë

Komuniste të Bashkimit Sovjetik), 14/AP MPKJ (marrëdhëniet me Partinë Komuniste

të Jugosllavisë), 14/AP MPKG (marrëdhëniet me Partinë Komuniste të Greqisë),

14/AP STR (struktura), 14/AP KNER, 14/AP TV (Traktati i Varshavës) etj. Për të

pasur një pasqyrë më të qartë të ngjarjeve dhe personazheve të kohës lidhur me

marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike, më është dashur të kёshillohem edhe me fonde të

Këshillit të Ministrave, të ministrive dhe institucioneve të tjera partiake e shtetërore.

Gjithashtu, një ndihmesë të madhe më ka dhënë në mënyrë të veçantë kёshillimime

dokumente nga arkivi i Institutit të Historisë, pranë Qendrës së Studimeve

Albanologjike, ai i Arkivit të Ministrisë së Punëve të Jashtme, i Arkivit të Ministrisë së

Brendshme dhe të Ministrisë së Mbrojtjes.

Një vlerë e shtuar e punimit, kanë qenë botimet me dokumente. Për t’u

përmendur janë: dokumentet mbi miqësinë shqiptaro – sovjetike, botim i vitit 1957:

“Marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave, 1945 – 1948” (dokumente) dhe “Politika

antikombëtare e Enver Hoxhës, Plenumi II i Partisë Komuniste të Shqipërisë, Berat

23 – 27 nëntor 1944” (dokumente), botime të Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave,

përgatitur për botim nga Ndreçi Plasari dhe Luan Malltezi, Tiranë 1996; “Dokumente

të Shtabit të Përgjithshëm e të Komandës së Përgjithshme të UNÇ Shqiptare”, Tiranë

1976; botimi me dokumente i përgatitur nga Kastriot Dervishi me titull “Masakra në

Çamëri”, Tiranë, 2009 etj.

Nga dokumentet e botuara nga arkivat e huaja, dëshiroj të veçoj botimet

dokumentare autentike me bazë arkivat ruse, në mënyrë të veçantë, botimine vitit

2006 nga Islam Lauka “Shqipëria në dokumentet ruse” dhe botimin e vitit 2011 nga

Hamit Kaba dhe Ethem Çeku “Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse”, të cilët

përmbajnë dokumente sovjetike, gjё qё mё kamundësuar vlerësimin e fakteve dhe të

dhënave arkivore nga të dy palët.

Studimi nuk mund të merrte trajtën e plotë pa kёshillimin me literaturën e

botuar pas viteve ’90, e cila trajton edhe marrëdhëniet e Shqipërisë me Bashkimin

Sovjetik. Si udhërrëfyes në trajtimin me argumente dhe analiza tё thelluara shkencore

në punën time ka qenë literatura shqiptare e botuar këto vitet e fundit. Të tilla botime

mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga

Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë 2007, 2008), punimi i Prof. Kristo

Frashëri “Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri dhe e themelimit të PKSH 1878 –

1941” (Tiranë 2006), botim i Prof. Paskal Milo “Të vërtetat e fshehura. Incidenti i

Kanalit të Korfuzit” (Tiranë 2010), botimi i Prof. Ana Lalaj “Dosjet e luftës” dhe

“Pranvera e rrejshme e ‘56” (Tiranë 2015), botimi i Prof. Lisien Bashkurti

“Diplomacia Shqiptare në fillimet ë Luftës së Ftohtë, 1945-1961” (Tiranë 2003),

punimi i Prof. Valentina Duka, me titull “Historia e Shqipërisë 1912 – 2000” (Tiranë

2007), punimi i studiuesit Kastriot Dervishi “Historia e Shtetit Shqiptar 1912 - 2005”

(Tiranë 2006), botimi i Prof. Hamit Kaba “Shqipëria dhe të Mëdhenjtё” (Tiranë

Page 10: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

2015), “UNRRA në Shqipëri 1944-1947” (Tiranë 2000), botimi i inxhinjer Fatos

Voshtina “Marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike në Bazën Detare të Vlorës” (Tiranë

2011), punimi i Prof. As. Sonila Boçi me titull “Minoritetet në Shqipëri 1939 - 1949”,

(Tiranë 2012) dhe shumë të tjerë. Me shumë vlerë për trajtimin shkencor të temës, ka

qenë shfrytëzimi i botimeve të ndryshme shkencore të Institutit të Historisë, të cilët

trajtojnë marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, bazuar në dokumente

arkivore brenda e jashtë vendit. Veçohen artikujt e botuar nga Prof. Paskal Milo “BS

dhe politika e jashtme e Shqipërisë në vitet 1944 – 1946”;

Prof. Ana Lalaj “Shqipëria në Traktatin e Varshavës”,“Shqipëria dhe

Informbyroja”,“Plani Marshall dhe Shqipëria”; Prof. Dr. Petrit Nathanaili "Disa

çështje të pozitës ndërkombëtare të Shqipërisë (1944 - 1946)", Prof. Hamit Kaba

“Refleksione në politikën e jashtme të shtetit shqiptar pas vdekjes së Stalinit (1953 –

1961)” etj.

Nga literatura e huaj mund të përmendim autoren Nina Smirnova “Historia e

Shqipërisë përgjatë shekullit XX” (Tiranë 2004), botimin e Vladimir Dedijer

“Marrëdhëniet jugosllavo – shqiptare 1939 – 1948” (Beograd 1949), autorin Bernd

J. Fischer, me punimin e tij “Shqipëria gjatë Luftës 1939-1945” (Tiranë, 1999),

botimi i Bernard Lory “Evropa ballkanike, nga viti 1945 në ditët tona” (Tiranë 2007),

botime këto me vlera historike dhe kontribues në punimin e kësaj teme.

Në punim, janë vlerësuar kujtimet e kohës dhe ditaret e mbajtura, si burime

historike, për vetë natyrën, kohën dhe personazhet të cilët i kanë mbajtur ato. Kujtime

të tilla janë ato të Winston Çurçillit “Lufta e Dytë Botërore” (Tiranë 2006), N. S.

Hrushov “Kujtime” (Tiranë 2006), ambasadori sovjetik në Shqipëri S. D. Çuvahin

“Shërbimi im diplomatik në Shqipëri” (Tiranë 2008), Enver Hoxha “Me Stalinin”

dhe “Hrushovianët” (Tiranë 1980), Ramiz Alia “Jeta ime” (Tiranë 2010) etj.

Nё tezёn time tё doktoraturёs synoj të realizoj: trajtimin me realizëm të

marrëdhënieve politike, diplomatike, ekonomike, kulturore etj ndërmjet Shqipërisë

dhe Bashkimit Sovjetik gjatё viteve 1945-1961; publikimine dokumenteve të

panjohura më parë lidhur me marrëdhëniet midis të dy vendeve; tërheqjen e disa

përfundimeve pёr statusin politik të Shqipërisë të asaj kohe në kuadrin e

marrëdhënieve ndërkombëtare; statusin politik tё Shqipërisë në kuadrin e bllokut

komunist; statusin e Shqipërisë në raport me Bashkimin Sovjetik dhe statusin e

brendshëm politik dhe ekonomiko – shoqëror të Shqipërisë etj.

Teza ime e doktoraturёs synon të analizojë, argumentojë dhe konkludojё mbi

disa hipoteza të rëndësishme të marrëdhënieve shqiptaro – sovjetike, si: Pse

Shqipëria bёri kauzё tё vetёn komunizmin dhe instalimin e tij? Pёrse Shqipëria u

përfshi në sferën eskluzive të Bashkimit Sovjetik? A duhej të angazhohej Shqipëria në

Traktatin e Varshavës dhe të kthehej në një bazë ushtarake sovjetike? A duheshin

ndërprerё marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik, në një kohë kur Shqipëria mbështetej

tërësisht në ndihmat dhe kreditё sovjetike dhe a duhej treguar kokëfortësi ndaj

ofertave për rivendosjen e këtyre marrëdhënieve më vonë?

Studimi rrok një problematikё të gjerë, e cila paraqitet e konceptuar në një

strukturë të vetme. Origjinaliteti i këtij punimi qëndron në faktin se për herë të parë

paraqitet një punim i mbështetur kaq gjerёsisht nё regjistrime arkivore, duke i

shtjelluar në disa apsekte ecurinë e marrëdhënieve shqiptaro – sovjetike, në harkun

kohor 1945 – 1961. Si i tillë, punimi jep detaje që hedhin dritë mbi ngjarje e

zhvillime, të cilat i përkasin një periudhe të rëndësishme të historisë së Shqipërisë.

Studimi në fjalë synon të pasqyrojë evoluimin e trajektores sё marrëdhënieve midis

Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, me dritë - hijet dhe zik - zaket e kohës reale.

Gjatë trajtimit të kapitujve të veçantë të këtij punimi, janë bërë prezente

Page 11: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike, në periudhën e viteve të para të pas luftës 1945 –

1948. E veçanta ёshtё se kёto marrёdhёnie janё realizuar kryesisht nëpërmjet

Jugosllavisë fqinje. Në këtë periudhë, politika sovjetike ishte e interesuar që Shqipëria

të rrjeshtohej në anën komuniste. Bashkimi Sovjetik, si një nga Fuqitë e Mëdha, kishte

shumë angazhime madhore ndërkombëtare. Bashkimi Sovjetik megjithse e njohu

rezistencën antiboshttë popullit shqiptar dhe dërgoi nё Shqipёri njё mision ushtarak,

Shqipёria deri në përfundim të Luftës së Dytë Botërore mbeti në periferi të politikës

ruso - sovjetike në Ballkan. Prandaj, për menaxhimin e punëve dhe të qëndrimeve të

Shqipërisë, J. Stalini e la kёtё tё fundit në kujdestari të Jugosllavisë. Kjo politikë vijoi

për një periudhë edhe pas lufte, pavarësisht se Bashkimi Sovjetik vendosi

marrëdhëniet diplomatike me Shqipërinë.

Në kuadrin e këtij statusi analizohen marrëdhëniet e Shqipërisë me

Jugosllavinë gjatë viteve 1945 - 1948, e cila u bë partneri kryesor dhe pothuajse i

vetëm i Shqipërisë, duke synuar bashkimin e afërt të saj në një federatë ose

konfederatë. Gjithashtu, në këtë kuadër trajtohen e gjykohen marrëdhëniet e shtetit të

ri shqiptar me Fuqitë e Mëdha dhe fqinjët, duke i parë në optikën e politikës dhe

qëndrimeve sovjetike.

Në studim, njё vëmendje e veçantё i kushtohet analizës sё marrëdhënieve

shqiptaro – sovjetike nё momentin e ftohjes sё ndërprerjes sё marrëdhënieve midis

Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik dhe Partisë Komuniste të Jugosllavisë, në

periudhën 1948 - 1949. Ky proces u shoqërua me ndërprerjen e marrëdhënieve

ideologjike, politike dhe ekonomike shqiptaro - jugosllave. Udhëheqja shqiptare mori

plotësisht dhe përfundimisht anën e Bashkimit Sovjetik në konfliktin me Jugosllavinë,

duke pasur parasysh faktin se Partia Komuniste e Bashkimit Sovjetik ishte qendër e

komunizmit botëror, vetë Bashkimi Sovjetik ishte njëri nga Tre Aleatët e Mëdhenj

fitues të Luftës së Dytë Botërore, i cili mbajti peshën kryesore në këtë luftë dhe në

krahasim me Jugosllavinë ishte një shtet i fuqishëm ekonomikisht e ushtarakisht. Në

anën tjetër, Enver Hoxha që në fillesat e marrëdhënieve me Jugosllavinë kishte

statusin e njё udhёheqёsi të dobët, i cili pёr vite me radhё kishte qendruar nёn tutelën

e vazhdueshme jugosllave.

Në rrethanat e reja, Shqipëria nuk nguroi të zhvendoset në orbitën sovjetike e

pёr rjedhojёtё pёrfshihej edhe nëstrukturat politike, ekonomike e ushtarake tё Bllokut

sovjetik. Në këtë periudhë Bashkimi Sovjetik u bë partneri kryesor i Shqipërisë. Me

vullnetin, interesat dhe përpjekjet e të dy palëve, jeta e brendshme politiko - shoqërore

shqiptare u karakterizua nga zbatimi me zell e bindje të plotё i direktivave të Moskës.

Për të evidentuar këto prirje të marrëdhënieve shqiptaro - sovjetike deri në vdekjen e

Stalinit, në mars të vitit 1953, vëmendja kryesore e shfrytëzimit të të dhënave u

përqendrua në procesin e stalinizimit të partisë, të shtetit dhe të shoqërisë shqiptare.

Hulumtimi i marrëdhënieve dy palëshe pas vdekjes të Stalinit, në studim zënë

po ashtu një vend të rëndësishëm. Kjo periudhë, në Bashkimin Sovjetik u karakterizua

nga ndryshime dhe zhvillime të shpejta, të cilat u reflektuan në të gjitha vendet e

bllokut komunist, përfshirë Shqipërinë. Ndryshimi kryesor në shoqërinë sovjetike

ishte procesi i destalinizimit i ndërmarrë nga udhëheqja pas staliniane. Ky proces

lëkundi shumë tabu në politikën e brendshme, por edhe në marrëdhëniet

ndërkombëtare të vendeve socialiste. Subjekt i këtij procesi ndryshimesh u bënë edhe

marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, si dhe reflektimi i tyre në

politikën e brendshme të Shqipërisë. Lufta ndaj kultit të individit të Stalinit dhe

rivlerësimi e përmirësimi i marrëdhënieve sovjeto - jugosllave sollën shqetësime

serioze për udhëheqjen shqiptare, si dhe evidentuan dilemën ndërmjet ruajtjes së

Page 12: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

gjendjes apo të përqafimit të ndryshimeve. Për shkak të kësaj dileme dhe për faktin se

Shqipëria varej në një shkallë të konsiderueshme nga ndihmat që siguronte nga

Bashkimi Sovjetik, marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike në periudhën pas Stalinit, u

karakterizuan nga lëkundje, mosbesim dhe interesa nga më të ndryshmet, kulme dhe

rënie dramatike.

Në këtë kuadër, me theks të veçantë trajtohen qëndrimet kontradiktore të

udhëheqjes shqiptare, por në mjaft raste edhe të udhëheqjes sovjetike në raport me

Shqipërinë, si dhe shpalosja e interesave dhe ambicieve dy palëshe. Në këtë periudhë

evidentohet dukshëm procesi se si arriti Enver Hoxha dhe drejtuesit e shtetit shqiptar

të koordinojnë interesat e tyre pёr pushtet me qëndrimin e popullit shqiptar.

Në hartimin e temës, janë bërë përpjekje për zbatimin e metodologjisë

bashkëkohore kërkimore shkencore. Parë në këtë këndvështrim, në procesin e

hulumtimit është vlerësuar si kriter kryesor besueshmëria dhe vërtetësia e tyre.

Metoda e ballafaqimit dhe krahasimit të fakteve e të pikëpamjeve, është përdorur

gjërësisht për të shkuar drejt së vertetës. Analiza e të dhënave dhe fakteve është

synuar të bëhet pa u cënuar përmbajtja dokumentare e rrethanat konkrete historike

dhe larg kornizave të ideologjizuara, në mënyrë që të mundësohen analiza e

konkluzione të mëtejshme, por edhe për vetëinterpretim nga çdo lexues. Në mbarim të

çdo kapitulli dhe të temës në terësi, duke iu referuar materialit të parashtruar, është

synuar të jepen disa përfundime.

Punimi është ndërtuar me ndërthurje problematike dhe kronologjike, i ndarё

në kapituj, ku sejcili kapitull trajton një problematikё sipas kronologjisё pёrkatёse

dhe në disa këndveshtrime.

Kapitulli I “Raportet e Republikës Popullore të Shqipërisë dhe Bashkimit

Sovjetik në vitet 1945 - 1948”, trajton ecurinё e marrëdhënieve me ardhjen e misionit

ushtarak sovjetik, në prill të vitit 1945, përpjekjet e qeverisë shqiptare për njohje

ndërkombëtare, vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik, si dhe

ftohjen e marrëdhënieve me Aleatët Perëndimorё, nën ndikimin e politikës sovjetike.

Gjithashtu trajtohet qëndrimi i politikës së jashtme të qeverisë shqiptare ndaj

Jugosllavisë, Greqisë dhe Planit ‘’Marshall’’, në optikën e politikës së Kremlinit.

Kapitulli II “Shqipëria hyn në orbitën e drejtpërdrejtë sovjetike 1948 - 1953”,

pasqyron hyrjen e Shqipërisë në orbitën sovjetike, pas ndërprerjes së marrëdhënieve

me Jugosllavinë, si dhe thellimin e bashkëpunimit në të gjitha fushat e veprimtarisë

politike, shtetërore, ekonomike dhe ushtarake. Nënshkrimin e një numri

marrëveshjesh e protokollesh të bashkëpunimit ekonomik e ushtarak, duke

institucionalizuar bashkëpunimin, sovjetizimin e shoqërisë shqiptare, si dhe pranimin

e Shqipërisë në Këshillin Ekonomik të Ndihmës Reciproke (KNER).

Kapitulli III “Kursi i ri i destalinizimit dhe Shqipëria”, paraqet ecurinё e

marrëdhënieve shqiptaro – sovjetike pas vdekjes së Stalinit dhe ndryshimit në vijën

politike të Bashkimit Sovjetik e të bllokut komunist. Tendencat e shfaqura nga

udhëheqja sovjetike për rishikimin e marrëdhënieve me Jugosllavinë dhe rivlerësimin

e bashkëpunimit ekzistues me Shqipërinë, duke kёrkuar përshtatje me politikën e re të

Moskës, si dhe vështirësitë e paqartësitë e udhëheqjes shqiptare, për të përqafuar këtë

politikë. Në këtë aspekt trajtohet qëndrimi i Shqipërisë midis dy poleve, Moskës dhe

Beogradit, si dhe hezitimi i udhëheqjes shqiptare për përfshirjen në proceset e

ndryshimeve, Konferenca e Tiranës e vitit 1956 dhe pasojat e saj në zhvillimet e

brendshme e të jashtme, si ndikim i vendimeve të Kongresit XX të PK të Bashkimit

Sovjetik.

Kapitulli IV “Shqipëria në Traktatin e Varshavës”, trajton anëtarsimin e

Shqipërisë në Organizatën e Traktatit të Varshavës, si dhe rritjen e interesit ushtarak

Page 13: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

të Bashkimit Sovjetik për Shqipërinë. Me dakordësinё e të dy palëve thellimi i

bashkëpunimit ushtarak dhe kurorëzimi i këtij bashkëpunimi me vendosjen e Bazës

Ushtarake Detare të nëndetseve sovjetike në Vlorë dhe me vizitën e N. S. Hrushovit në

Shqipëri në vitin 1959.

Kapitulli V “Thyerja sovjeto – shqiptare”, pasqyron mosmarrëveshjet dhe

thyerjen sovjeto - shqiptare, si rezultat i mëdyshjes të politikës shqiptare ndaj kursit të

destalinizimit, të adoptuar e të kërkuar nga udhëheqja sovjetike për të gjithë bllokun

komunist, pas Kongresit XX të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik. Në kapitull,

pasqyrohet fillimi hapur i konfliktit midis Partisë së Punës të Shqipërisë dhe Partisë

Komuniste të Bashkimit Sovjetik në mbledhjen e partive komuniste në Bukuresht në

qershor të vitit 1960, thellimi i konfliktit në mbledhjen e partive komuniste në Moskë

në nëntor të të njëjtit vit, shtrirja e konfliktit në të gjitha fushat e bashkëpunimit,

shoqëruar me ndërprerjen e ndihmave e të kredive nga qeveria sovjetike, largimi i

sovjetikëve nga Baza e Vlorës, si dhe ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike sovjeto

– shqiptare, në dhjetor të vitit 1961.

Duke përfunduar këtë parathënie, e ndjej si detyrim të falenderoj gjithë stafin

pedagogjik të Departamentit të Historisë së Shqipërisë, në mënyrë të veçantë, Prof.

Dr. Fatmira Rama dhe Prof. Dr. Ajet Shahu, për dashamirësinë e treguar në miratimin

e kërkesës sime për mbrojtjen e doktoraturës, si dhe ndikimin e tyre me sugjerimet e

vyera gjatë diskutimeve të realizuara për këtë qëllim.

Falenderim të veçantë i dedikoj Prof. Dr. Ana Lalaj, për ndihmën e kualifikuar

kёshilluese, drejtimin, orientimin dhe udhëheqjen profesionale në arritjen e këtij

studimi. Me sugjerimet dhe një pune të mirëfilltë shkencore, Prof. Lala u bë motivuese

dhe mbështetja kryesore për ndërtimin e strukturës së studimit, sigurimin e

informacionit bazë të nevojshëm e konkret për kapitujt, thellimin e mendimit, duke

mundësuar realizimin me sukses të këtij punimi. I shpreh mirënjohjen time për

ngulmimin e saj për të dhënë maksimumin tim dhe për kontributin në drejtim të rritjes

së nivelit argumentues dhe shkencor të punimit.

Falenderoj kolegët arkivistë të Arkivit Qendror Shtet në Tiranë, për ndihmën e

dhënë në gjetjen, grumbullimin e shërbimin e dokumentacionit të nevojshëm arkivor,

si dhe të gjithë mbështetësit, të cilët më mundësuan dhe më ndihmuan për trajtimin e

temës.

Page 14: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

I

H Y R J E

Shqipëria, si dhe rajoni i Ballkanit, në periudha të ndryshme të historisë ka

shërbyer si pikë takimi i kufinjve politikë e kulturorë mes perandorive, mes feve të

ndryshme, mes Lindjes e Perëndimit, por ka qenë edhe rajon i përplasjeve dhe

konflikteve të mëdha. Ashtu siç ka theksuar Edith Durham, “në Ballkan historia

përsëritet me një rregullsi të çuditshme”1. Sipas saj “në Ballkan mund të ndryshosh

mendje sa herë të duash, por vetëm një gjë nuk ndryshon: qiellin e mbuluar përherë

nga retë e Fuqive”2

Historikisht, ndikimi i Fuqive të Mëdha në Ballkan ka qenë i rëndësishëm.

Ndikimi i Rusisë, si një nga Fuqitë e Mëdha, ka qenë i dukshëm dhe tërësisht në

interes të shteteve ballkanike me popullsi sllave. Carët rusё historikisht kanë qenë mbёshtetёsit dhe nxitësit e të krishterëve të Ballkanit, për kryengritje kundër osmane.

“Rusët dhe veçanërisht caresha e njohur e tyre Katerina e Madhe, ëndërronin një

perandori botërore, pasuese të Bizantit”3. Ishte pikërisht kjo që në bashkëpunim me

anglezët, dërgoi flotën e Balltikut në Detin Mesdhe rreth vitit 1770, për të mbështet

kryengritjet antiosmane.4 Perandoria Cariste, si Fuqi e Madhe, në vijueshmëri ka qenë

mbështetja kryesore e pretendimeve ekspansioniste të monarkive ballkanike ndaj

territoreve shqiptare. Shembullin më domethënës e më të qartë të ndikimit rus në

rajon e përbën Traktati i Shën Stefanit i 3 marsit të vitit 1878, me njohjen e pavarësisë

së Malit të Zi e të Serbisë dhe zgjerimin e Bullgarisë, nëpërmjet marrjes të viseve të

tëra shqiptare. Me zgjerimin e shteteve sllave, përmes Traktatit të Shën Stefanit Rusia

realizoi thuajse plotësisht ambiciet e veta politike në Ballkan.5

Një moment tjetër i dukshëm i ndikimit të Rusisë në Ballkan është Konferenca

e Ambasadorëve në Londër në vitin 1912 - 1913, ku Rusia e shikonte statusin dhe

fatin e Shqipërisë të lidhur vetёm me Stambollin, për të justifikuar orvatjet e Serbisë

për realizimin e ëndrrës së vjetër të daljes në Adriatik. Në çdo vendim në konferencën

e ambasadorëve në Londër, Rusia si anëtare e Koncertit Evropian ishte një hap

mbrapa lidhur me vendimet e marra në dobi të Shqipërisë.

Me krijimin e Bashkimit të Republikave Socialiste Sovjetike (më tej: BRSS)

nё tetor 1917, qeveria sovjetike denoncoi Traktatin e Londrës të 26 prillit të vitit 1915,

për copëtimin e Shqipërisë, traktat tё nёnshkruar nga katёr Fuqitë e Mëdha, njё ndёr tё cilat ishte Rusia. Publikimi i këtij traktati, i cili kufijtë e Shqipërisë sё 1913 i rrudhte

më tej në veri, në jug dhe në perëndim të Liqenit të Ohrit, në favor të Serbisë, të Malit

të Zi dhe të Greqisë,6 ndikoi në mendimet dhe veprimtarinë e atdhetarëve shqiptarë, të

cilët e vlerësonin qeverinë sovjetike e Leninin si mundësi për mbrojtjen e interesave

të Shqipërisë. Gjithsesi, me krijimin e shtetit sovjetik, Shqipëria nё raport me fqinjёt ballkanas, deri në përfundim të Luftës së Dytë Botërore nuk ka pasur ndonjё prioritet, pёrkundrazi, ka qenë në periferi të politikës sovjetike në Ballkan.7

1Edith Durham. Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe Shqiptarët, Tiranë, 8 nëntori,

1999, fl.8. 2Po aty, fl.364.

3Aristidh P. Kola. Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve (vështrim Historiko-Folklorik-Politik-

Gjuhësor),Tiranë,“55”, 2007, fl.387. 4Georges Castellan. Historia e Ballkanit (Shekulli XIV-XX), Tiranë, “ÇABEJ”, 1991, fl.212.

5Thoma Murzaku. Politika Ballkanike e Rusisë dhe çështja shqiptare, Tiranë, NOBEL, 1999, fl.44.

6Arben Puto. Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit (përmbledhje

dokumentesh), V. II (1912-1918), Tiranë, 8 nëntori, 1987, fl.638-639. 7Paskal Milo. BS dhe politika e jashtme e Shqipërisë në vitet 1944-1946, Studime Historike Nr.1-4,

Tiranë, 2007, fl.44.

Page 15: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

II

Politika sovjetike në Ballkan, duke pёrfshirё edhe Shqipёrinё, pati ndikimin e vet

direkt ose indirekt, me shtimin dukshëm të veprimtarisë komuniste. Krijimi i

Internacionales III Komuniste (Kominternit) me qendër në Moskë, më 1919, u përdor

për rritjen e ndikimit sovjetik. Rusia sovjetike e shfrytëzoi gjerësisht këtë organizatë

dhe seksionin e saj tё quajtur Federata Komuniste Ballkanike të krijuar më vonë, duke

i kushtuar një vëmendje të veçantë përhapjes së ideve komuniste të revolucionit rus

dhe krijimit tё partive komuniste nё vendet ballkanike, si nё Jugosllavi, Bullgari e

Greqi.

Me marrjen e pushtetit nga sovjetët, u rrit ndjeshëm interesimi i qeverisё sё re

sovjetike për njohje nga shtetet e tjera. Njё ofertё për njohjen zyrtare të Rusisё

Sovjetike nga Shqipëria që daton në vitin 1923, kur kryeministër ishte Ahmet Zogu,

rezultoi nul. Më 17 prill të po atij viti, qeveria shqiptare e informuar pёr prognozat antikomuniste nё Evropё, i dha përgjigje qeverisë sovjetike se “çështja shtyhej deri në

një moment më të volitshëm”8.

Pasi Rusia u njoh nga Anglia dhe Italia, qeveria e Fan Nolit iu drejtua qeverisë

sovjetike për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike miqësore midis popullit rus dhe

atij shqiptar.9 Qeveria sovjetike e pranoi menjëherë kërkesёn dhe emëroi si

përfaqësues fuqiplotë në Shqipëri Arkadi A. Krakovjeckin (më tej: Krakovjeski).10

Por

nёn presionin mediatik e politik tё qeverisё angleze, franceze dhe tё vendeve fqinje,

Fan Noli, më 10 dhjetor 1924, u detyrua të njoftonte në mënyrë konfideciale

përfaqësuesin sovjetik se qeveria shqiptare e shikonte të nevojshme të shtyhej për më

vonë shkëmbimi i përfaqësuesve diplomatikё, “për të mos u dhënë armë

reaksionarёve dhe partive kundërshtare për t’i krijuar vështirësi qeverisë”11. Personeli

sovjetik u nis për në BS vetëm pas dy ditë qëndrimi në Shqipëri.

Pas përmbysjes së qeverisë së Fan Nolit, në dhjetor të vitit 1924, Moska, për vite

me radhë u bë strehë e shumë shqiptarëve, kundërshtarë politikё të Zogut. Fan Noli,

duke qenë në krye të Komitetit të Çlirimit Kombëtar në Vjenë, pranoi propozimin

sovjetik të paraqitur me Konstadin Boshnjakun,*

për dërgimin e disa djemve shqiptarë

për studime në BS, me bursë të Kominternit.12

Në tetor të vitit 1925, mërgimtarë

politikë shqiptarë, mbёrritën në BS. Grupi i emigrantёve shqiptarë, nën ndikimin e

mjedisit politik sovjetik, përqafuan ideologjinë komuniste dhe u bënë përçuesit e parë

të saj në Shqipëri. Më 28 gusht të vitit 1928, 12 ndër studentët shqiptarë që vijonin

studimet në BS formuan Grupin Komunist Shqiptar,**

me detyrë kryesore të

kontribuonin në përhapjen e ideve komuniste dhe themelimin e Partisë Komuniste

Shqiptare (më tej: PKSH). Grupi Komunist Shqiptar u vu nën urdhrat e Kominternit

dhe u vlerësua si kontigjenti i parë që do të çelte rrugën drejt krijimit të PKSH. Me

krijimin e Grupit Komunist Shqiptar, Gjergj Dimitrovi në emër të Kominternit

8 Arben Puto. Demokracia e Rrethuar, ( qeveria e Fan Nolit në marrëdhëniet e jashtme), Tiranë, “F.

Noli”, 2009, fl.59. 9Islam Lauka, Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse, Tiranë, Toena, 2006, fl. 35.

(Shih: Arben Puto. Shqipëria Politike, (1912 - 1939), Tiranë, Toena, 2009, fl.428). 10

Po aty, fl.41. (Shih: Arben Puto. Shqipëria Politike .., fl.378). 11

Arben Puto. Demokracia e Rrethuar ..., fl.63. *Konstadin Boshnjaku, nga kolonia e një grupi emigrantësh të vendosur në Odesa të Bashkimit

Sovjetik. Aktivistët e Kominternit, bashkëpuntor i Dimitrovit në Federatën Komuniste Ballkanike.

Pas pushtimit kthehet përseri në Shqipëri dhe merr pjesë në forumet më të larta të Lëvizjes

Nacionalçlirimtare. Në vitin 1945 zgjidhet deputet. Akuzohet si pjestarë i grupit të deputetve dhe

dënohet me 10 vjet burg. Lirohet me ndërhyrjen e ambasadorit sovjetike në Tiranë Çuvahin. 12

Arben Puto. Shqipëria Politike ..., fl.428. **

12 studentët që krijuann GKSH në BS ishin:Llazar Fundo,Sejfulla Malëshova,Tajar Zavalani, Selim

Shpuza, Demir Godelli, Ali Kelmendi, Rexhep Çami (Filati), Riza Dani, Naum Prifti, Sali Hidri

(Hoxha), Riza Haino dhe Reshat Këlliçi

Page 16: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

III

udhëzoi që organizata e grupit të vendoste lidhje me “masat punonjёse të vendit” dhe

të formonte një “qendër organizative”, si hap i parë për krijimin e PKSH. Ai

udhëzonte që të përfitohej nga amnistia e Zogut për kthimin e emigrantёve politikë.

Në shtator të vitit 1928, në një letër drejtuar sekretariatit ballkanik për krijimin e PK

brenda në Shqipëri,13

Dimitrovi propozonte qё këtë detyrë do ta kryente një qendër

organizative e përbërë nga tre veta: Ali Kelmendi,* Selim Shpuza dhe një komunist

vendas.14

Qëllimi kryesor i grupit ishte të themelonte PKSH, nëpërmjet organizimit të

lëvizjes sindikale në Shqipëri, krijimit të celulave komuniste në vend, posedimit të një

organi shtypi për botimin e përhapjen e ideve komuniste, si dhe të përgatitjes së

punëtorëve që të bëheshin kuadro drejtuese të Partisë.15

Një vit më vonë, Grupi Komunist Shqiptar në BS u shpërnda. Disa prej grupit

si Ali Kelmendit, Tajar Zavalani, Demir Godelli, Selim Shpuza dhe Rexhep Çami u

kthyen në Shqipëri. Ndërsa një pjesë tjetër e grupit emigroi në Francë, ku krijuan

bërthamën komuniste. Pjesëtarë të këtij grupi si Llazar Fundo, Sejfulla Malëshova,

Tajar Zavalani, Reshat Këlliçi së bashku me Halim Xhelon u benë anëtar të Komitetit

të Çlirimit Kombëtar në Vjenë, i cili kryesohej nga Fan Noli. Me veprimtarinë e tyre u

përpoqёn të ndikonin në platformёn e komitetit, duke i dhёnë orientim ideologjik komunist. Një tendencë e tillë, por edhe mosmbajtja e premtimit për ndihmë nga

sovjetikët e zhgënjyen F. Nolin, i cili u largua nga Komiteti i Çlirimit Kombëtar dhe u

kthye në gjirin e shqiptarëve në Amerikë.16

Në vitin 1937, Koço Tashko u ngarkua nga Kominterni të sillte e të zbatonte

në Shqipëri direktivat e reja të Kominternit, për të ndihmuar për shpejtimin e krijimit

të PK. Gjithashtu, Sejfulla Malëshova*, i mërguar në BS dhe më vonë në Francë, pasi

u kthye nё Shqipёri nё vitin 1943, kontribuoi në përhapjen e ideve komuniste.

Propagandimi i BS nga komunistët e ardhur nga ky vend bëhej si

individualisht, ashtu edhe nga shtypi i kohës, shoqëritë kulturore - artistike dhe

shoqëritë e tjera që drejtoheshin nga aktivistë e atdhetarë me ide komuniste.

Pavarësisht se këta veprimtarë nuk realizuan marrëdhënie zyrtare me shtetin sovjetik,

ata ndikuan sidomos te rinia shkollore, në krijimin e një imazhi pozitiv për sistemin

politik të vendosur në Rusinë Sovjetike.

Përpjekjet zyrtare për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike midis dy

shteteve u intensifikuan në vitin 1934. Në datën 17 shtator të vitit 1934, pas

bisedimeve dy palëshe, u shpreh dëshira e vullneti i përbashkët për rivendosjen e

13

Nina Smirnova. Historia e Shqipërisë përgjatë Shekullit XX, Tiranë, “Ideart”, 2004, fl.184. *Ali Kelmendi (1909-1939). Aktivist komunist, organizues i lëvizjes komuniste në Shqipëri. Hero i

Popullit. Anëtar në Shoqërinë “Bashkimi”, përkrahu e mori pjesënë lëvizjen e vitit 1924. Pas dështimit të lëvizjes, emigron në Itali, në Austri dhe në vitin 1925 në BS. Atje anëtarësohet në

Grupin Komunist të Shqiptarve, njihet me Gjergj Dimitrovin dhe aktivizohet me Kominternin. Në

vitin 1931 dërgohet nga Kominterni në Shqipëri, për organizimin e lëvizjes komuniste. Në vitin

1936 u dëbua nga Shqipëria dhe emigroi në Francë. Më 1937 mori pjesë në Luftën Civile në Spanjë

dhe më tej vijoi veprimtarinë në Francë deri në vitin 1939, ku vdiq nga një sëmundje e rëndë. 14

Kristo Frashëri. Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri, 1878-1941, Tiranë, “ILAR”, 2006, fl.60. 15

Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë ( më tej AQSH), Fondi ( më tej F.) GKSH (Grupi

Komunist Shqiptar në BRSS), viti (më tej V.), 1924, dosja (më tej D.) D.30, fleta (më tej fl),10. 16

AQSH, F.15 (Dokumente të Kominternit për Shqipërinë), viti 1928, D.9, fl.10. *Sejfulla Malëshova (pseudonimi letrar Lame Kodra 1900-1971). Politikan dhe shkrimtar. Më 1943

dërgohet në Shqipëringa Kominterni. Menjëherë u aktivizua në forumet më të larta të Luftës

Nacionalçlirimtare si anëtar i Këshillit të Përgjithshë Antifashist, i Shtabit të Përgjithshëm, i

Komitetit Antifashist për agjitacionin e propagandën, minister i Arsimit dhe Kulturës më 1946. Në

shkurt të vitit 1946 përjashtohet nga Byroja Politike për veprimtari antiparti dhe largohet nga

funksioni i ministërit. Nga partia përjashtohet në vitin 1948 dhe internohet në Ballsh dhe më vonë

në Fier, ku punoj si magazinier. Më 11 qershor të vitit 1971 ndrroi jetë në Fier.

Page 17: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

IV

marrëdhënieve diplomatike, që fillimisht i përfaqësoi i ngarkuari me punë i BS në

rezidencën sovjetike të Romës, ndërsa në maj të vitit 1935 arriti pranë oborrit

mbretëror Mihail Kobecki me rezidencë në Athinë.17

Kur Shqipëria u pushtua nga Italia fashiste, më 7 prill të vitit 1939, qeveria

sovjetike, nga frymëzoheshin komunistët dhe një pjesë atdhetarësh, nuk bëri asnjë

deklaratë zyrtare për të dënuar agresion fashist të Italisë kundër Shqipërisë. Vetëm,

gati një muaj e gjysëm më vonë, më 21 maj të vitit 1939, përfaqësuesi sovjetik në

mbledhjen e Këshillit të Lidhjes së Kombeve I. M. Majski, u përpoq t’a vinte në

rendin e ditës agresionin italian kundër Shqipërisë, por nisma e tij u hodh poshtë,18

gjё qё dëshmoi dobёsinё deri nё falimentim tё Lidhjes sё Kombeve si organizatё nё mbrojtje tё paqes. Qё me fillimin e Luftёs sё Dytё Botёrore, u shfaqёn dukshëm interesat e Fuqive të Mëdha për rajonin e Ballkanit. Stalini, në kuadrin e marrëveshjes sovjeto –

gjermane të 23 gushtit të vitit 1939, i bëri të qartë Hitlerit pikëpamjen e tij, sidomos

duke parë tendencën e shtrirjes së influencës së Boshtit në Mesdheun Lindor. I pa

kënaqur nga ndryshimi i kufijve të Rumanisë pa pëlqimin e tij dhe nga zhvillimet në

Greqi, Stalini në vitin 1940 dërgoi Molotovin në Berlin, për t’i kujtuar Hitlerit

pikëpamjen e qeverisë sovjetike mbi Ballkanin. Sipas tij “BS kërkonte kalimin e lirë

të luftanijeve të tij nëpër ngushticat e Turqisë si dhe baza ushtarake në këtë rajon”19.

Stalini këmbëngulte që asgjë nuk duhet të bëhej në gadishull pa pëlqimin e tij, duke

reflektuar të njëjtat qëndrime si carët e mëparshëm të Rusisë.

Jo më pak interes shfaqi Britania e Madhe. Ajo ishte vendi i parë që

konkretizoi interesin për rajonin, duke vendosur kontakt me lëvizjet e rezistencës në

Jugosllavi, në Greqi dhe në Shqipëri. Në fund të vitit 1940, në Londër u krijua

Ekzekutivi i Operacioneve të Posaçme (Special Operation Executive, më tej: SOE),

nën vartësinë e Ministrisë së Ekonomisë së Luftës. Në krye të punëve për Shqipërinë

u vendos Dayrell Oakley Hill (më tej: Hill), i cili kishte qenë në Shqipëri si instruktor

për ngritjen e xhandarmërisë shqiptare.20

Qëllimi i SOE ishte të nxiste dhe të

mbështeste rezistencën e popujve të pushtuar të Ballkanit, rezistencë e cila do të

drejtohej në shpinë të ushtrive pushtuese dhe do të ishte një ndihmesë e

konsiderueshme për ushtritë e koalicionit që luftonin në Teatrot e Mëdha të Luftës, si

në Paqësor, në Afrikën e Veriut, në Lindje me BS etj. Në rivalitet me britanikët edhe

sovjetikët bёnё hapa konkretё nё funksion tё interesave të tyre. Shenjë e këtij

qëndrimi ishte nënshkrimi i Traktatit të Miqësisë dhe Mossulmimit midis BS dhe

Mbretërisë Jugosllave, më 4 prill të vitit 1941.21

Më 9 - 12 gusht të vitit 1941, Presidenti amerikan Rusvelt dhe Kryeministri

Britanik Çurçill zhvilluan bisedime në bordin e luftanijës “Princi i Uellsit”, i ankoruar

pranë ishullit Terranova, në ujrat e Oqeanit Atlantik. Në përfundim të bisedimeve, më

13 gusht nënshkruan një deklaratë parimesh, që e mori emërin “Karta e Atlantikut”.

Marrëveshja u publikua më 14 gusht të vitit 1941 dhe më vonë u nënshkrua edhe nga

BS. “Karta e Atlantikut” përmbante projektin për botën pas Luftës së Dytë Botërore

me qëllim bashkëpunimin ndërkombëtar dhe arritjen e paqës e të sigurisë. “Karta e

Atlantikut” njihte të drejtën e popujve për vetëvendosje, tregëtinë e lirë botërore e

bashkëpunimin ekonomik, heqjen dorë nga dhuna, mos njohjen e kufijve të ndryshuar

17

Gazeta Vatra,7maj1935(Shih: Çuvahin, Shërbimi im diplomatik në Shqipëri,( Kujtime 1946-1952)

Tiranë,“Almara”, 2008,fl.144: Dokumente mbi miqësinë shqiptaro- sovjetike, Tiranë, 1957, fl.53). 18

Nina Smirnora. Historia e Shqipërisë .......,fl.210. 19

Georges Castellan. Historia e Ballkanit ....., fl.463. 20

Paskal Milo. Shqiptarët në Luftën e Dytë Botërore 1939-1943, Tiranë, Toena, 2014, fl.186. 21

Po aty, fl.149.

Page 18: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

V

gjatë luftës dhe ngritjen e një sistemi të përgjithshëm sigurie, duke u bërë pararëndëse

e Kombeve të Bashkuara. Shqipëria, megjithëse ishte një nga viktimat e para të

shteteve të Bllokut, nuk u thirr në Konferencën e Uashingtonit, një veprim i

pamerituar me pasoja për të ardhmën.

Sulmi i Gjermanisë naziste kundër BS, më 22 qershor të vitit 1941, shënoi një

përshkallëzim dramatik të Luftës së Dytë Botërore dhe ishte sinjal i rrezikut të madh

që i kanosej Evropës dhe botës. Mobilizimi dhe angazhimi i qeverisё sё BS në Luftë kundёr Gjermanisё hitleriane, ishte një moment historik në Luftën e Dytë Botërore. Hyrja e BS në luftë, si qendra e komunizmit botëror, shikohej si mbështetje për partitë

komuniste evropiane të krijuara midis dy luftrave.

Nё Shqipёri, më 8 nëntor të vitit 1941, u krijua Partia Komuniste Shqiptare

nga bashkimi i grupeve komuniste qё ekzistonin deri atёherё. Nëpërmjet të dërguarve të saj, Dushan Mugosha dhe Miladin Popoviç, PKJ ndihmoi për krijimin e PKSH dhe

me ndërmjetësimin e Titos, Kominterni miratoi anëtarësimin e PKSH në këtë

organizatё,22

gjë që ndikoi në rritjen e rolit të partisë jugosllave dhe të Titos tek

komunistët shqiptarë. Ajo qё duhet mbajtur nё vёmёndje ёshtё se marrёdhёniet e PKSH me PKJ gjatё viteve tё LANC, janё bёrё me dijeninё, lejen dhe udhёzimet e Moskёs. Më 1 janar të vitit 1942, në Uashington, përfaqësuesit e 26 kombeve që

luftonin kundër shteteve të Boshtit fashist dhe tre Aleatët e Mëdhenj të Luftës së Dytë

Botërore SHBA, Britania e Madhe e BS, nënshkruan “Deklaratën e Kombeve të

Bashkuara”. Një pjesë e madhe e vendeve të tjera përfaqësoheshin nga qeveritë në

mërgim, përfshirë Jugosllavinë dhe Greqinë. Deklarata i angazhonte kombet për

mobilizimin e të gjitha burimeve ekonomike e ushtarake kundër anëtarëve të paktit

trepalësh Gjermani – Itali - Japoni. Kjo konferencë themeloi Aleancën kundër Boshtit

qё u quajt “Kombet e Bashkuara”. Ky ishte dokumenti themelues i Kombeve të

Bashkuara, të pagëzuara me këtë emër nga Presidenti i SHBA, Franklin Delano

Roosvelt (më tej F. Rusvelt) dhe Kryeministri i Britanisë së Madhe, Winston Spenser

Churchill (më tej: Çurçill).

Zhvillimet e vjeshtës të vitit 1942, patën një rendësi të veçantë, jo vetëm për

Shqipërinë, por edhe për Mesdheun dhe Ballkanin. Në nëntor të vitit 1942, forcat

amerikane zbarkuan në Afrikën Veriore. Një veprim i tillë solli në vëmendje

vlerësimin dhe përparësinë e rajonit të Mesdheut për aleancën anglo – amerikane.

Zbarkimi i trupave amerikane në Afrikën e Veriut i dha një rëndësi të veçantë

Mesdheut e Ballkanit. Në këto rrethana, me ndikim të madh dhe nxitje për rezistencën

e popullit shqiptar ishte deklarata e përbashkët e ministrave të Punëve të Jashtme të

BS, të Britanisë së Madhe dhe SHBA mbi njohjen e Pavarësisë dhe të rezistencës së

popullit shqiptar kundër Italisë fashiste. Më 10 dhjetor të vitit 1942, sekretari i

Departamentit të Shtetit Amerikan Cordell Hull (më tej K. Hull) ishte i pari që u

deklarua në mbështetje të luftës së popullit shqiptar kundër fashizmit.23

Ndërsa,

ministri i Jashtëm britanik Iden e pasoi më 17 dhjetor, të cilit iu bashkua edhe BS. Më

18 dhjetor të vitit 1942, në deklaratën e tij, Vajçeslav Mihailoviç Molotovi (më tej

22

Kastriot Dervishi. Historia e Shtetit Shqiptar 1912-2005, Tiranë, 55, 2006, fl.461. Pëgjigjën e njohjes

së partisë nga Kominterni dhe direktivat e tij, Tito i dërgoj me anëtarin e KQ të PKJ Bllazho

Jovanoviçi, më 16 dhjetor të vitit 1942. (Shih: V. Dideier. Marrëdhëniet jugosllavo – shqiptare

(1939 – 1948), Beograd, Prosveta, 1949, fl.29. Në letrën që J. B. Tito i dërgon KQ të PKSH, ndër të

tjera thekson: “Neve nga Kominterni kemi kërkuar në emrin tuaj lejen për mbajtjen e Konferencës së Partisë së Shqipërisë dhe për zgjedhjen e një Komiteti Central definitiv. Kominterni na u përgjigj

definitivisht dhe për këtë dha lejen e tij”). 23

Arben Puto, Shqipëria Politike ( 1912-1939) ...., fl.683.

Page 19: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

VI

Molotov) njoftonte se BS e shikonte me simpati të plotë luftën kurajoze të patriotëve

shqiptarë për liri kundër pushtuesve italianë, nuk njihte asnjë kerkesë të imperializmit

italian ndaj territorit shqiptar dhe dëshironte ta shikonte Shqipërinë të lirë prej

zgjedhës së agresorëve fashistë dhe pavarësinë e saj të rivendosur.24

Deklaratat e Tre Aleatëve të Mëdhenj në mbështetje të rezistencës së popullit

shqiptar, nuk u pritën mirë dhe e pezmatuan qeverinë greke.25

Nënkryetari i qeverisë

në mërgim Kanellopullos nga Kajro, protestoi për faktin se në deklarata nuk bëhej

fjalë shprehimisht për pretendimet greke mbi Epirin e Veriut dhe as për rektifikimin e

kufirit verior të Greqisë.26

Ankesat e qeverisё greke iu paraqitёn ministrit të Jashtëm

britanik, Iden,27

qeverisё amerikane28, si dhe qeverisë sovjetike nëpërmjet një

memorandumi, në të cilin parashtrohej kërkesa për aneksimin e Shqipërisë së Jugut.29

Pavarësisht nga pretendimet greke, qeveria britanike me një vëmendje të

shtuar rriti kujdesin ndaj Shqipërisë, duke aktivizuar Operacionet Speciale të saj. Në

fund të prillit – fillimi i majit të vitit 1943 nga Komanda Ndëraleate e Mesdheut u

dërgua në Shqipëri misioni ushtarak anglez,30

i cili u atashua pranë forcave të Shtabit

të Përgjithshëm të UNÇSH. Mё pas misionet Ushtarake Britanike u shtuan dhe u atashuan pёrkrah tё gjitha grupeve kryesore tё rezistencёs nё Shqipёri. Nё pranverën e vitit 1944 përveç pranisë britanike vihet re një vëmendje e

shtuar edhe e SHBA për zhvillimet në Shqipëri. Më 13 mars të vitit 1944 erdhi në

Shqipëri oficeri i parë amerikan toger Thomas Stephan (më tej: Th. Stefan), si shef i

misionit të Zyrës së Shërbimeve Strategjike (Office of Strategic Services, më tej OSS)

të SHBA. Në verën e vitit 1944 u atashua pranë Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë

Nacionalçlirimtare,31

dhe u ftua e mori pjesë në Kongresin e Permetit, si i vetmi

përfaqësues i aleatëve.

Viti 1944 solli ndryshime të mëdha në situatën ndërkombëtare dhe në frontet

kryesore të Luftës së Dytë Botërore. Ushtria e Kuqe marshonte në ndjekje të forcave

naziste gjermane. Zbarkimi dhe përparimi i Aleatëve në Normandi e vunë në

vështirësi ushtrinë gjermane. Në Shqipëri, forcat komuniste dhe Lëvizja

Nacionalçlirimtare, ndërmorën hapa konkretё për instalimin e pushtetit të tyre. Një

rëndësi të veçantë pati Kongresi I Antifashist Nacionalçlirimtar, i mbajtur në Përmet

më 24 - 26 maj të vitit 1944, i cili zgjidhi çështjen e pushtetit. Kongresi zgjodhi

Këshillin Antifashist Nacionalçlirimtar (më tej: KANÇ), i cili emëroi Komitetin

Antifashist me atributet e një qeverie të përkohshme.32

. Gjithashtu, Kongresi kërkoi

nga aleatët që të njohin konkretisht Luftën Nacionalçlirimtare dhe pranë Shtabit të

Përgjithshëm të akreditohej një përfaqësues zyrtar nga Komanda e Lartë Aleate, si dhe

shfaqi dëshirën që të dërgohen prej BS dhe SHBA pranë Shtabit të Përgjtihshëm

misione ushtarake.33

Qeveria sovjetike, nga ana e saj, iu përgjigj pozitivisht kërkesës.

24

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, Albumi i 70 vjetorit të çlirimit, Rezistenca e Popullit Shqiptar

gjatë Luftës së Dytë Botërore, Tiranë 2014, fl.2. 25

Po aty. (Shih: Arben Puto. Shqipëria Politike ...., fl.683-684; Hyrje e këtij material, fl.13). 26

Arben Puto. Lufta Italo – Greke, diktatorë e kuislingë, Tiranë, "Toena", 2015, fl.124 27

Thoma Jani Karamelo, Marrëdhëniet shqiptaro-greke, Tiranë: Almera, 2008, fl.67. 28

Paskal Milo. Shqiptarët në Luftën e Dytë Botërore ....., fl.337. 29

Beqir Meta. Tensioni greko-shqiptar 1939-1949, Tiranë, “GEER”, 2002, fl.40. 30

Reginald Hibbert. Fitorja e hidhur (Lufta Nacionalçlirimtare e Shqipërisë), Tiranë, A.Z.Çajupi, 1993,

fl.86. 31

Hamit Kaba. Shqipëria dhe të Mëdhenjtë. Nga Lufta e Dytë Botërore në Luftën e Ftohtë, Tiranë

“KLEAN”, 2015, fl.41. 32

Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë, Akademia e Shkencave, 1985, fl.512. (Shih: Dokumente të

organeve të larta të Pushtetit Revolucionar Nacionalçlirimtar 1912-1944, Tiranë 1962, fl.142. 33

po aty, fl.158.

Page 20: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

VII

Më 12 gusht të vitit 1944 arriti në Shqipëri misioni ushtarak i kryesuar nga

majori K. P. Ivanov.34

Sipas informacionit të misionit ushtarak amerikan, misionit

sovjetik në Helmës i’u bë një “pritje e jashtëzakonshme, pavarësisht se ata erdhёn

duarbosh”35. Në mesazhin e tij të 19 gushtit, zëvendësshefi i misionit amerikan Nick

R. Cooky (më tej: Nik Kuki) informonte se misioni sovjetik “u prit me ovacione të

tilla saqë nuk kanë për t’u harruar kurrë nga asnjë prej Janki - ve të këtushëm”36.

Sipas tij, Hoxha u soll sikur rusët të kishin dërguar një division të trupavë të tyre

speciale dhe jo vetëm dy oficerë, një major që e quanin Ivanov dhe një toger i quajtur

Turin.

Enver Hoxha, menjëherë njoftoi shtabet e njësive për arritjen e misionit

sovjetik. Me radiogramin e datës 15 gusht të vitit 1944 dërguar shtabit të Korparmatës

I udhëzonte që “për ardhjen e misionit sovjetik të hidhen trakte në qytete”37. Pas

marrjes së njoftimit, njësitë partizane bënë telegrame përshendetëse.38

. Edhe pse iu bë

një propagandë e gjerë ardhjes së tij, misioni ushtarak sovjetik nuk evidentoi ndonjë

veprimtari të cilësuar deri në përfundim të luftës. Megjithatë, arritja e rusëve në

Shqipëri nuk u prit mirë nga autoritetet britanike. Ministri i Jashtem britanik Iden u

shqetësua kur e mori vesh lajmin e arritjes së misionit sovjetik në Shqipëri, duke

ndierё se qeveria sovjetike duhej ta kishte paralajmëruar për qëllimin e këtij veprimi. Kryeministri Çurçill në këtë kohë ndodhej në Itali dhe nga Londra iu dërgua një

telegram më 15 gusht, që kërkonte të tërhiqej vëmendja e tij për arritjen e misionit

sovjetik në Shqipëri. Lidhur më këtë Çurçilli më 18 gusht shënonte se “...ardhja e

rusëve shërbeu për ta rritur shqetësimin e Ministrisë së Punëve të Jashtme rreth së

ardhmes së Shqipërisë”.39

Në gusht të vitit 1944, pranë Shtabit të Përgjithshëm të

UNÇSH, erdhi edhe misioni ushtarak jugosllav i kryesuar nga koloneli Velimir

Stoiniç.

Megjithë prezencën e misionit sovjetik e jugosllav, sipas dokumenteve,

anglezët që vepronin në Shqipëri ishin përgjegjës për operacionet luftarake,

organizimin e rezistencës dhe shpërndarjen e furnizimeve, ndërsa amerikanët mbanin

përgjegjësi për mbledhjen e të dhënave sekrete.40

Pavarësisht nga ky angazhim, E.

Hoxha mbante qëndrim tjetër ndaj përfaqësuesve perëndimorё. Përhapja e grupeve

britanike, prezenca e tyre pranë Abaz Kupit, si dhe vendosja e marrëdhënieve të tyre

me Ballin, nuk u pritën mirë prej tij. Në një nga direktivat e KQ të PKSH, më 3 nëntor

të vitit 1943, dërguar komiteteve qarkore, me nënshkrimin “Shpati” (pseudonim i

Enver Hoxhës gjatë luftës), Enver Hoxha theksonte “...në shumë zona ka misione

britanike të cilët përpiqen të fusin hundët në punët e brendshme të Partisë sonë... Ata

kurrë nuk do të lejohen të veprojnë si gjykatës midis nesh dhe reaksionit...Në asnjë

mënyrë nuk duhen lejuar të fusin hundët në punët tona”41.

Më 9 nëntor të vitit 1944, E. Hoxha kërkonte nga shtabi i Korparmatës I

ndalimin e ndërhyrjes në punët e brendshme edhe të Misionit Ushtarak Amerikan.

“Përsa u përket amerikanëve, në Pezë ju duhet të ndaloni kontaktin me elementë të

dyshimtë. Amerikanëve mund t’u thoni që ata nuk duhet të përzihen në punët e

34

Dokumente të Shtabit të Përgjithshëm dhe të Komandës së Përgjithshme II , Tiranë “8 nëntori”, 1986, fl.89. 35

Peter Lucas. Misioni amerikanë në Shqipëri (Operacionet sekrete të OSS-it dhe bashkëpunimi me

partizanët komunist gjatë Luftës Nacionalçlirimtare), Tiranë, Bota Shqiptare, 2007, fl.184. 36

po aty, fl.185. 37

Dokumente të Shtabit të Përgjithshëm ....., fl.93. 38

AQSH, F. 41/APL, viti 1944, D.158, fl.24/1. 39

Reginald Hibbert. Fitorja e hidhur ..., fl.308. 40

Peter Lucas. Misioni amerikanë në Shqipëri ...., fl.144. 41

Ana Lalaj. Dosjet e Luftës, Tiranë, Toena, 2014, fl.119.

Page 21: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

VIII

brendshme”42. Udhëzime të tilla nuk rezultojnë në asnjë rast për misionet jugosllave

apo sovjetike. Jo më kot, shefi i misionit anglez në Shqipëri gjenerali D. E. P.

Hogdson (më tej: Hoxhson), deklaronte se “Shqipëria përfaqësonte një kartë të dorës

së parë në lojën e aleatëve dhe të rusëve në Mesdhe”.

Largimi i armatave gjermane nga vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore

vuri në konkurencë Britaninë e Madhe dhe BS, për ndikim në rajonin e Ballkanit. Pa

përfunduar akoma lufta, kryeministri britanik Çurçill, duke u përpjekur të pengonte

dominimin sovjetik në Ballkan, shpejtoi të bënte një marrëveshje kokë më kokë me

Stalini për të ardhmen e ndikimit të tyre në balancat ndërkombëtare43

. Më 9 tetor të

vitit 1944, Çurçilli u takua në Moskë me Stalinin, për ndarjen e zonave të influencës

në Ballkan.44

Ajo çka u vendos në atë takim njihet si “marrëveshja e përqindjeve”, ku

si kurrë më parë ndikimi politik i shteteve të mëdha ndaj shteteve të vegjël u shpreh

me shifra, hapur dhe pa ndrojtje, duke shkelur parimet e demokracisë në marrëdhëniet

ndërkombëtare. Konkretisht, u vendos që në Rumani të mbizotëronte ndikimi sovjetik

në masën 90 për qind, në Hungari 80 për qind, në Bullgari 75 për qind, ndërsa

Perëndimi në Greqi në masën 90 për qind dhe në Jugosllavi një ndikim i barabartë 50

me 50 për qind me sovjetikët. Kjo vlente për tre muajt e luftës në vijim, por që nё nivel tё konsiderueshёm mbeti në fuqi edhe pas lufte. Në bisedimet e Moskës, ku u vendos fati i vendeve ballkanike, Shqipëria nuk

u përmend. Ndërkohë, dy ditë pas marrëveshjes më 11 tetor të vitit 1944, Çurçilli i

kërkoi ministrit të Jashtëm Iden se për Shqipërinë “duhet të insistojmë në rregullimin

50 - 50 me sovjetikët”45. Me përfundimin e “marrëveshjes së përqindjeve” dhe

ndarjen zonave të interesit sipas saj, pati disa zhvillime të shpejtuara dhe interesante,

me ndikim në ecurinë e marrëdhënieve të Shqipërisë në rajon dhe më gjerë.

Edhe nё Shqipёri, ende pa mbaruar lufta, u bë një hap tjetër i rëndësishëm

politik nga PKSH drejt pushtetit. Mbledhja e Dytë e Këshillit Antifashist, mbajtur në

Berat më 20 - 23 tetor të vitit 1944, vendosi shndërrimin e Komitetit Antifashist në

Qeveri Provizore Demokratike. Në Deklaratën e parë të Qeverisë Demokratike, më 23

tetor 1944, pika 8 u formulua vullneti që “Qeveria Demokratike e Shqipërisë do të

kërkojë prej Aleatëve të Mëdhenj, Britanisë së Madhe, BS dhe SHBA njohjen e saj si

qeveri e vetme e Shqipërisë”46. Gjithashtu, Qeveria Demokratike e Shqipërisë

deklaroi se “njihte vetëm kufijtë shqiptarë të caktuar nga Konferenca e Londrës e vitit

1913” dhe se nuk pranonte “ndryshimin e kufijve”47.

Ishin anglezët të parët që u interesuan për kërkesën e qeverisë së re shqiptare.

Bazuar në Marrëveshjen e Jaltës për veprime të përbashkëta të Tre Aleatëve të

Mëdhenj, ndaj qeverive të reja në vendet e porsa çliruara evropiane, ishte Britania e

Madhe që mori iniciativën për të trajtuar e koordinuar njohjen e qeverisë provizore

shqiptare, por që në nisje me nota jo shumë pozitive. Me porosi të FO, përfaqësuesi

britanik në komandën e Mesdheut në Kazerta, më 29 tetor 1944, me telegram

njoftonte ambasadat britanike në Uashington dhe Moskë, për të informuar qeveritë në

vendet përkatëse, se “duhet evituar çdo angazhim për të njohur qeverinë e formuar

nga Fronti Nacionalçlirimtar. Fronti Nacionalçlirimtar nuk e kontrollon akoma të

42

Dokumente të Shtabit të Përgjithshëm ..., fl.269. 43

Robert Lee Wolff. The Ballkan in our time, Harvard, Universitety Press, 1956, fl.261. 44

Wiston S. Churchil. Lufta e Dytë Botërore, kujtime, vëll.IV, Tiranë, ‘’F. Noli’’, 2006, fl.305. 45

Ana Lalaj. Dosjet e Luftës ..., fl.147. (Sipas burimit: TNA, PREM 3/41). 46

Po aty, fl.294. Deklarata e parë e Qeverisë Demokratike, më 23 tetor 1944, pika 8. 47

Sonila Boçi. Minoritetet kombëtare në Shqipëri midis identitetit dhe integrimit : 1939-1949, Tiranë,

Instituti i Historisë, 2012, fl.141. (Referuar FRUS, v.1945, Vol.VIII, f.300, ambasadori i SHBA-së

pranë qeverisë greke në mërgim, Mekvi, për Sekretarin e Shtetit, më 9 shtator 1944).

Page 22: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

IX

gjithë vendin ...48

Sipas përfaqësuesit anglez, SHBA nuk do të pranojnë në asnjë

mënyrë të bëjnë një gjë të tillë dhe qeveria sovjetike tani për tani nuk tregonte ndonjë

interes të madh për Shqipërinë. Megjithatë, ai shprehte dyshime se qeveria sovjetike,

me që kishte simpati për Frontin Nacionalçlirimtar, mund të marri ndonjë veprim të

njëanshëm për t’a njohur qeverinë shqiptare.

Ambasadori britanik në Moskë Archibald Clark Kerr (më tej: Kerr), më 30

tetor 1944 njofton zyrtarisht Molotovin për këtë qëndrim të qeverisë britanike, për

mos njohjen e qeverisë provizore të Shqipërisë. “Për shkak të gjendjes së trubullt në

Shqipëri në kohën e tanishme, jam i ngarkuar të informoj qeverinë sovjetike që të mos

e njohё ‘qeverinë provizore’ të ngritur në Shqipëri nga partia e FNÇ”, thuhet në letrën

e ambasadorit britanik.49

Ndërsa më 3 nëntor të vitit 1944, ambasadadori britanik në

Uashington D. C., Wiscount Halifax (më tej: Halifaks), njofton Departamentin e

Shtetit për deklaratën e Enver Hoxhёs, më 20 tetor nga Berati, pёr formimin e Qeverisë Demokratike Shqiptare, drejtuar qeverive të Bashkimit Sovjetik, të Shteteve

të Bashkuara të Amerikës dhe të Britanisë së Madhe dhe të gjithë shteteve të Aleancёs Antifashiste, për njohjen plotësisht të Qeverisë Demokratike Shqiptare. Gjithashtu, ai

transmeton edhe mendimin e qeverisë britanike për mos njohjen e Qeverisë Provizore

të ngritur nga Fronti Nacionalçlirimtar, për shkak të situatës së turbullt në Shqipëri,

duke shprehur besimin se edhe qeveria e Shteteve të Bashkuara do të bëjnë të njejtën

gjë.50

Në përgjigje të memorandumit të datës 3 nëntor, Departamenti i Shtetit më 21

nëntor njoftonte FO se çdo kërkesë për njohjen e qeverisë provizore të formuar në

Berat nuk do të pranohet.51

Ndërkohë, qeveria sovjetike më 30 tetor të vitit 1944, i dërgon ambasadorit të

SHBA-së në Moskë A. Harriman një notë, në të cilën bënte të ditur dëshirën e vet për

të vendosur marrëdhënie diplomatike dhe shprehte gatishmërinë për të njohur, në të

njëjtën kohë me SHBA - në dhe Britanin e Madhe, Qeverinë Përkohshme të

Shqipërisë Demokratike.52

Në komunikimet ndëraleate u arrit mirëkuptimi për njohjen

e njëkohëshme të qeverisë shqiptare.

Me gjithë komunikimet ndërmjet aleatëve, për qeverinë shqiptare nuk pati

ndonjë përgjigje konkrete. Në pritje të përgjigjes nga aleatët, Enver Hoxha më 3

dhjetor 1944, iu drejtua personalisht ministrit të Jashtëm britanik Iden. I nxitur nga

kjo, qeveria britanike udhëzoi përfaqësuesin e Zyrës Britanike të Ndërlidhjes në

Shqipëri, Palmer, t’i kthente një përgjigje verbale Enver Hoxhës “se qeveria britanike

nuk e sheh të arsyeshme të njohё politikisht çdo qeveri në Shqipëri, derisa armiku të jetë dëbuar nga vendi dhe situata të bëhet më e qëndrueshme”53

.

Më 20 dhjetor, Palmer u takua me Enver Hoxhën dhe i përcolli porositë e

Londrës.54

Ndërkohë, qeveria amerikane dhe sovjetike, nuk preferuan t’i përgjigjen

kërkesёs së qeverisë shqiptare. Heshtja e Moskës përputhej me qëndrimin e aleatëve dhe me marrëveshjen sovjeto – britanike të arritur midis Çurçillit e Stalinit, në tetor të

vitit 1944.

Duke vlerësuar rëndësinë e njohjes së qeverisë së re të cilën kryesonte, i nxitur

nga problemet e ngritura nga përfaqësuesi britanik Palmer, si dhe për shkak të

48

FO 371/43564/RI 7142/39/G, 25 tetor 1944, fl.1. 49

AIH, viti 1944, dokumente angleze të përkthyera nga Viliam Shehu, FO 371/43564/390/2/44, 30 tetor

1944, fl.14 50

AIH, viti 1944 etj, FO 371/4356/NO 2179/3530, fl.11. Memorandum i Ambasadës Britanike,

Uashington D. C., 3 nëntor 1944. 51

AIH, viti 1944 etj, FO 371/43564/NO 2179/3530, 21 nëntor 1944, fl.16. 52

Nina Smirnova. Historia e Shqipërisë ......, fl.311. 53

AIH, viti 1944 etj,FO 371/43564/Nr.397/NO 2179/3530, 3 nëntor 1944, fl.10. 54

Paskal Milo. Të vërteta të fshehura; incidenti i Kanalit të Korfuzit, Tiranë, Toena, 2010, fl.32.

Page 23: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

X

mungesës të një përgjigje zyrtare nga aleatët, Enver Hoxha më datën 21 dhjetor

përsёri iu drejtua me një notë zyrtare personalisht kryeministrit të Britanisë së Madhe

Çurçill. Megjithë përpjekjet, deri në fund të vitit 1944, nuk u arrit njohja e qeverisë së

re shqiptare nga ana e qeverive të vendeve aleate.

Ndërsa qeveria e sapo krijuar shqiptare, kërkonte njohje dhe nuk pranonte

ndryshimin e kufijve, nënministri i Jashtëm grek Dragumis, në fund të tetorit, i

rikujtoi ministrit të Jashtëm britanik Iden nevojën e zgjerimit të kufirit grek drejt

veriut për arsye sigurie. Një muaj më vonë, ishte qeveria greke që me anën e një

memorandumi të paraqitur Komisionit Këshillimor Evropian parashtroi zyrtarisht

pretendimet e saj territoriale për ishujt e Dodekanezit, Shqipërinë e Jugut dhe

ratifikimin e kufijve veriorë të Greqisë me Bullgarinë.55

Në këto kushte, në prag të përfundimit të luftës, situata e përgjithshme

paraqitej në favor të Greqisë. Pas kompromisit Stalin – Çurçill, të tetorit të vitit 1944,

Greqia ishte i vetmi vend i Ballkanit që mbeti pothuajse tërësisht në sferën e

influencës së Britanisë së Madhe dhe kishte mbështetjen e Fuqive

Perëndimore.Tolerimi nga ana e Aleatëve i kërkesave greke dhe i pretendimeve ndaj

Shqipërisë, bllokimi i njohjes të një qeverie shqiptare në mërgim, si dhe mungesa e

përgjigjes prej tyre ndaj kërkesës për njohje nga qeveria provizore e Shqipërisë,

inkurajuan forcat nacionaliste greke në kërkesat e tyre. Qeveria greke parashikonte që

të realizonte më lehtë projektin e saj, në rast se shteti shqiptar nuk do të kishte një

qeveri të njohur ndërkombëtarisht. Nuk është e rastit që kur më 21 dhjetor të vitit

1944, qeveria shqiptare riparaqiti kërkesën për njohje pranë tre Aleatëve të Mëdhenj,

qeveria greke reagoi menjëherë. Ajo në po të njëjtën ditë, u dorëzoi një memorandum

qeverive britanike dhe amerikane, në të cilin u rikujtoi qëndrimin armiqësor të

Shqipërisë ndaj Aleatëve Perëndimorё.56

Shkurt, në fund të Luftës së Dytë Botërore,

mosmarrëveshjet shqiptaro - greke mbetën të pazgjidhura dhe në kushtet e Luftës së

Ftohtë do të përkeqësoheshin deri në konflikte të armatosura.

Nga parashtrimi i bërë, mund të konkludojmë se politika sovjetike ishte e

interesuar që Shqipëria të rreshtohej në anën komuniste, por BS, si një nga Fuqitë e

Mëdha, kishte shumë angazhime madhore ndërkombëtare. Ai, megjithёse e vlerësoi

rezistencën e popullit shqiptar kundër Gjermanisё naziste dhe dërgoi misionin

ushtarak në Shqipëri, kjo e fundit ishte zhvendosur në periferi të politikës sovjetike në

Ballkan. Duke vlerësuar statusin e Jugosllavisë, “si zëdhënësja e BS në Gadishullin e

Ballkanit”57, si dhe rolin e PKJ dhe tё vetë J. Titos, si kryesor për menaxhimin e

lëvizjes komuniste e të luftës antifashiste, J. Stalini e la Shqipërinë në kujdestari të

Jugosllavisë. Në fakt, gjatë periudhës së luftës, nё dallim nga periudhat e mёhershme, BS nuk u angazhua me veprime tё drejtpёrdrejta për të organizuar e pёr tё vënë nën kontroll lëvizjen komuniste në Shqipëri, ndërsa PKJ dhe Tito u interesuan e u

angazhuan konkretisht në këtë drejtim.

Mbi bazën e këtyre vlerësimeve, Shqipëria krijoi marrëdhënie të anuara me BS

dhe me Jugosllavinë. PKSH i shpalli preferencat e saj për BS dhe Jugosllavinë qysh

gjatë luftës, por në Plenumin e 2 - të të KQ të PKSH në Berat, në nëntor të vitit 1944,

kёto qёndrime prioritare u kanonizuan. Në plenum, E. Hoxha vuri theksin në rolin e sovjetëve dhe kontributin e madh të BS dhe të Ushtrisë së Kuqe. Sipas tij “në mënyrë

zyrtare” duhej të ndërgjegjësoheshin masat se aleati i vërtetë ishte BS dhe pas tij

Jugosllavia, ndërsa Anglia dhe Amerika vlerësoheshin si aleatë vetëm se

55

Sonila Boçi. Minoritetet në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore ...., fl.142. 56

Beqir Meta. Tensioni shqiptaro-grek 1939-1949 ...., fl.233. 57

Kristo Frashëri. Shqipëria në Konferencën e Paqes, Paris 1946, Tiranë, Kristalina-KH, 2015, fl.77.

Page 24: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

XI

bashkëpunonin me BS.58

Siç kujton gazetari amerikan Peter Lucas, në ditёn e hyrjes në Tiranë të qeverisë së përkohshme, Enver Hoxha në fjalën e tij bëri lëvdata për BS

dhe Jugosllavinë, pavarësisht se asnjë prej tyre nuk kishte kontribuar për fitoren e

Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare (më tej: LANÇ) në Shqipëri, siç ndihmuan në

të vërtetë Britania e Madhe dhe SHBA. Ishte një shenjë e qartë e vëmendjes sё anuar nga qeveria e re shqiptare drejt Lindjes.

Gjithsesi, gjatë Luftës së Dytë Botërore, PKSH u tregua forca politike më

aktive në vend, si në luftën kundër pushtuesve nazifashistë, ashtu dhe ndaj

kundërshtarëve të saj politikë. Fitoren kundër Boshtit nazifashist në vend, komunistët

shqiptarë e arritën jo me ndihmën e Ushtrisё sё Kuqe sovjetike, por e fituan vetë dhe

me instruksionet pёr pushtet nga komunistët jugosllavё dhe me ndihma materiale nga

aleatët.59

PKSH me të drejtën e fitimtarit siguroi legjimitetin për qeverisjen e

Shqipërisë dhe për përkatësinё politike tё vendit, si brenda ashtu edhe në arenën

ndërkombëtare. Modeli komunist që u vendos në Shqipërie shkëputi Shqipërinë nga

tradita e saj politike e sociale dhe krijoi një traditë të re, atë të aleancës të elitës

politike shqiptare me elitat politike të bllokut lindor komunist.

58

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave. Politika antikombëtare e Enver Hoxhës etj.,fl.39. “Vija Politike”, raport i mbajtur nga Enver Hoxha në Plenumin II-të të KQ të PKSH, më 23-27 nentor

1944 në Berat. 59

Elez Biberaj. Shqipëria në tranzicion (Rrugë e veshtirë drejt demokracisë 1990-2010), Tiranë,

Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, 2011, fl.45.

Page 25: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

1

KAPITULLI I PARË

RAPORTET E REPUBLIKËS POPULLORE TË SHQIPËRISË (RPSH) ME BASHKIMIN E REPUBLIKAVE SOCIALISTE SOVJETIKE (BRSS) NË

VITET 1945–1948

1.1.Vendosja e marrëdhënieve diplomatike ndërmjet RPSH dhe BRSS. Politika e jashtme e Shqipërisë 1945 - 1946

Historia e Shqipërisë e viteve 1945 - 1948 është sa interesante aq edhe e

rëndësishme, pasi në këtë periudhë mori udhë një sistem i ri politik, shoqëror,

ekonomik i shtetit shqiptar. Statusi i Shqipërisë ndryshoi, sepse ndryshuan rrethanat

politike të brendshme dhe ndërkombëtare. Klasa politike shqiptare e dalë fituese nga

Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare, e konsideroi legjitim pushtetin e pasluftës dhe

bllokun komunist ku ajo u rreshtua, përkrah BS dhe Jugosllavisë.

BS dhe vetë Stalini ishin të interesuar që vendet e Evropës Lindore të dala nga

lufta, të ruanin marrëdhënie miqësore me Fuqitë Perëndimore, për të shmangur

konfliktet e mprehta politike. Në zbatim të “marrëveshjes së përqindjes” Çurçill –

Stalin të tetorit të vitit 1944, Moska bënte kujdes për të ecur në një hap me anglezët

dhe amerikanët, për njohjen e qeverisë së re shqiptare.60

Pavarësisht se ekzistonte misioni ushtarak në Shqipëri, në Moskë shfaqeshin

rezerva dhe bëhej kujdes në marrëdhëniet me qeverinë shqiptare. Një qëndrim i tillë

lidhej me pritshmërinë e Konferencës së Jaltës dhe vendimet që do të merrnin në këtë

konferencë të Tre Aleatët e Mëdhenj.

Megjithë komunikimet ndërmjet aleatëve gjatë fundvitit 1944, nuk pati ndonjë

përgjigje konkrete për njohjen e qeverisë shqiptare. Për shkak të mungesës së një

përgjigje zyrtare nga aleatët, E. Hoxha me datë 4 janar të vitit 1945 i’u drejtua

Presidentit të SHBA, F. Rusvelt dhe Kryetarit të Komisarëve të Popullit të BS, J.

Stalin61

me të njëjtën përmbajtje me notën dërguar Kryeministrit Çurçill më 21 dhjetor

të një viti më parë. Në notë përshkruhen përpjekjet dhe lufta e popullit shqiptar për

liri, që nga pushtimi fashist, si dhe deklarohej kurorëzimi i luftës pesëvjeçare nga

Konresi i Permetit e Mbledhja e Beratit me një pushtet të ri dhe një Qeveri

Demokratike. Nota motivohej me faktin se qeveria kishte mbështetjen politike dhe

besimin e gjithë popullit shqiptar, të bashkuar në Frontin Nacionalçlirimtar, se ajo

ishte e vetmja përfaqësuese e Shqipërisë.62

Për këto arsye, Tre Aleatëve të Mëdhenj u

kërkohej njohja e Qeverisë Demokratike të Shqipërisë. Pothuajse në këtë kohë,

Departamenti i Shtetit Amerikan, kthen një përgjigje negative. Nëpërmjet

përfaqësuesit shqiptar në shtabin e Komandës së Lartë Aleate për Mesdheun Kadri

Hoxha, u njoftua se qeveria amerikane nuk do të njohë qeverinë shqiptare, pa bërë më

parë një vlerësim të gjendjes.63

Në fakt Konferenca e Jaltës, konfirmoi plotësisht qëndrimin e rezervuar të

Stalinit ndaj Shqipërisë. Në bisedimet e zhvilluara më 4 deri 11 shkurt të vitit 1945,

kryetarët e shteteve të tre Aleatëve të Mëdhenj, Presidenti i SHBA Franklin Rusvelt,

60

Paskal Milo, BS dhe politika e jashtme e Shqipërisë ..... fl.46. 61

Paskal Milo, Të vërteta e fshehura ...., fl.34. Në arkiv ndodhet letra në frëngjisht dërguar Presidentit

amerikan Ruzvelt, me të njëjtën datë përpilimi 21 dhjetor 1944 dhe të njëjtën përmbajtje me letrën

dërguar Çurçillit dhjetë ditë më parë. (Për më tepër shih: AQSH, F.490, viti 1945, D.25, fl.1-3 dhe

AQSH, F. 14/AP, STR, viti 1945, D.146, fl.9).(Shih: FO 371/43564/RI 7142/39/G, 25 tetor 1944, fl.1). 62

AQSH, F. 14/AP, STR, viti 1945, D.146, fl.9. (Për më tej shih: AQSH, F.490, viti 1945, D.25, fl,1). 63

Nikolas Costa. Shqipëria enigma e Ballkanit, Tiranë, Omska-1, 2002, fl.78.

Page 26: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

2

kryetari i Komisarëve të Popullit të BS Josif Stalin dhe kryeminstri i Britanisë së

Madhe Çurçill, duke njohur gjendjen reale të arritjeve të ushtrive aleate deri në atë

kohë, vetëm sa konfirmuan ndarjen e Evropës. SHBA dhe Britania e Madhe njohën

sferat e influencës sovjetike në Evropën Lindore, e cila u la nën administrimin

politiko - ideologjik dhe ekonomiko - ushtarak të BS. Sipas anglezëve, Shqipëria nuk

u mor në konsideratë dhe nuk u diskutuar në konferencë.64

Shqipëria jo vetëm nuk u

përmend, por u mor si shëmbull ilustrues për rolin që duhet të luanin vendet e vogla,

në këto bisedime e më gjërë. Në ditën e parë të Konferencës, në darkën e shtruar nga

Presidenti Rusvelt, dollitë e Stalinit dhe Çurçillit u shoqëruan me vlerësime superiore

për Tre të Mëdhenjt dhe romuze për vendet e vogla. Në dollin e tij, Stalini duke

shprehur dakordësi me kryeministrin Çurçill se Tri Fuqitë e Mëdha kishin mbajtur

barrën e luftës dhe ata duhej të mbanin edhe barrën e paqes, vijoi “se Jugosllavia,

Shqipëria dhe vendet e tjera të vogla analoge nuk kanë të drejtë të qëndrojnë në këtë

tavolinë. A doni që Shqipëria të ketë të njëjtin status me Amerikën? Çfarë ka bërë

Shqipëria në këtë luftë për të merituar një pozitë të tillë? Duhet ne të tre të vendosim

se si ta mbajmë paqen në botë, paqe që do të mbetet vetëm po e ruajtëm ne të tre”65.

Të njëjtën gjë kujton, sekretari i Shtetit Amerikan Eduard Stettinius (më tej: Stetinius)

pjesëmarrës në konferencë.

Qëndrim të rezervuar reflektonte edhe veprimtaria e majorit Ivanov, si

përfaqësuesi qeverisë sovjetike në Tiranë. Qëndrimin indiferent të tij e vinin në dukje

edhe misionet e vendeve perëndimore. Në ditarin e tij të muajit maj, shefi i misionit

special amerikan Joseph Jacobs (më tej: Xhejkobs) duke informuar për takimin me

majorin Ivanov thekson se kishte mbetur i befasuar nga sjellja e butë dhe jo e ftohtë e

tij, që fliste për pritjen e gjatë para se të kthehej në Moskë dhe pak ose aspak për çfarë

ai kishte bërë për problemet e Shqipërisë. Ndërsa diskutoheshin probleme të politikës

shqiptare, ai vlerësonte ndihmën materiale që Shtetet e Bashkuara i kishte dhënë

vendit të tij në luftën kundër gjermanëve.66

Edhe përfaqësuesit britanikë dhe francezë

raportonin për një asnjanësi dhe qëndrim enigmatik të misionit ushtarak sovjetik.67

Nga ana tjetër, menjëherë pas lufte edhe udhëheqja komuniste shqiptare

tregonte njëfar ngadalsie për përqafimin e modelit sovjetik. Pavarësisht nga dëshira

dhe preferenca për BS, një synim të tillë nuk e shpallte fare hapur. Fshehja e vullnetit

dhe dëshirës për shpejtimin e zbatimit të modelit dhe eksperiencës sovjetike bëhej për

të ruajtur një farë ekuilibri në dukje me amerikanët dhe me anglezët. Në këtë

periudhë, spikat njëfar lëkundjeje e udhëheqjes shqiptare për sa i përket orientimit

politik të marrëdhënieve me shtetet e tjera. Një tendencë e tillë u reflektua në shfaqjen

e vijës së përfaqësuar nga Sejfulla Malishova, në atë kohë anëtar i Byrosë Politike dhe

i ngarkuar me drejtimin e sektorëve ekonomikë. Ai mendonte që marrëdhëniet të

orientoheshin drejt perëndimit dhe në radhë të parë drejt Italisë.68

Gjithashtu, ai

shprehej se qeveria shqiptare duhej të vendoste marrëdhënie miqësore me vendet e

Lindjes e BS, por edhe me Demokracitë Perëndimore, të cilat mund t’u bëheshin dhe

koncensione me qëllim që të sigurohej mbështetja ndërkombëtare e tyre.69

Në këtë

mënyrë, qeveria shqiptare vijoi të tregohej e matur në marrëdhëniet zyrtare me SHBA

64

Paskal Milo, Të vërtetat e fshehura ..., fl.38. 65

Po aty fl.39-40, (I referohet E. Stettinius në librin Jalta. Roosvelt et les Russes. Gallimard, 1951, p.11.

Shih: Gazeta – lajm.info, cituar kujtimet e Edward R. Stettinius në librin, Roosvelt and the

Russians: The Jalta Conference, Doubleday @ Company, Inc., Garden City, New Jork, 1949). 66

Hamit Kaba. Shqipëria në rrjedhën e Luftës së Ftohtë, Tiranë, Botimpex, 2007, fl.196. 67

Paskal Milo, BS dhe politika e jashtme e Shqipërisë .... fl. 48. 68

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1946, D.1. 69

Po aty.

Page 27: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

3

dhe Britaninë e Madhe, pasi shpresonte të siguronte prej tyre mundësinë për t’u

integruar në organizmat ndërkombëtare.

Megjithatë, në kuadrin e bashkërendimit, pas shumë konsultimesh qeveria

britanike, amerikane dhe sovjetike konkluduan për dërgimin e misioneve vëzhguese,

për njohjen e gjendjes në Shqipëri.Ato e bënë të qartë në letërkëmbimin e tyre statusin

dhe natyrën e këtyre misioneve, me qëllim që ky veprim të mos konsiderohej si akt

njohjeje të qeverisë shqiptare. Përfundimisht arritën në Shqipëri, më 21 mars të vitit

1945 misioni ushtarak britanik i kryesuar nga gjenerali Hoxhson, në fillim të prillit

misioni ushtarak sovjetik me në krye kolonelin Sokolov dhe më 8 maj të vitit 1945

mbrriti në Tiranë misioni civil amerikan i kryesuar nga diplomati i karrierës Joseph

Jacobs.70

Vendosja dhe veprimtaria e misioneve ushtarake të Tre Aleatëve në Shqipëri

nuk e shpejtuan procesin e njohjes. Në këto rrethana Enver Hoxha jetonte me ankthin

e marrjes së ftesës për pjesëmarrjen në Konferencën Themeluese të Organizatës së

Kombeve të Bashkuara (më tej: OKB) që do të mbahej në San Francisko, më 25 prill

të vitit 1945.71

Në mungesë të ftesës, më 31 mars Enver Hoxha me cilësinë e kryetarit

të Këshillit të Ministrave të Qeverisë së Përkohshme Demokratike të Shqipërisë u

dërgoi qeverive të Tre Aleatëve të Mëdhenj kërkesën për të marrë pjesë në

Konferencën e San Franciskos.72

Megjithëse kërkesa u mbështet nga të gjithë

bashkëatdhetarët jashtë vendit dhe Fan Noli për këtë qëllim i drejtoi një thirrje

Presidentit Rusvelt, ajo u refuzua nga Aleatët Perëndimor me motivin se ftesa u

dërgohesh vetëm qeverive që kishin nënshkruar Deklaratën e Kombeve të Bashkuara

në janar të vitit 1942 e që ishin njohur ndërkombëtarisht dhe se konferenca do të

merrej vetëm me çështje të organizatës ndërkombëtare dhe nuk do të kishte karakterin

e funksionin e një konference paqeje.73

Në këtë mënyrë Shqipëria nuk u njoh si

anëtare themeluese e OKB-së.

Refuzimi i njohjes së qeverisë dhe i ftesës për në Konferencën e San

Franciskos i acaroi marrëdhëniet me dy Fuqitë e Mëdha Perëndimore, veçanërish me

Britanin e Madhe. Megjithatë, Enver Hoxha, në fund të qershorit të vitit 1945 u dërgoi

përseri nga një letër kryetarëve të qeverive të tre Fuqive të Mëdha, duke kërkuar

njohjen e qeverisë.74

Në përgjigje, reagimi i parë, për njohjen e qeverisë shqiptare,

erdhi nga qeveria amerikane. Shkak u bë raporti i misionit amerikan në Shqipëri.

Mbas 3 muaj qëndrimi në Shqipëri, më 16 gusht të vitit 1945 misioni amerikan i

përcolli Departamentit të Shtetit raportin për gjendjen në Shqipëri. Raporti përmbante

konkluzionet kryesor mbi gjendjen në Shqipëri: “1. Regjimi i Enver Hoxhës gëzon

mbeshtetje popullore më të gjërë se çdo grup tjetër në vend, se opozita ishtë e

çorganizuar dhe nuk kishte tjetër program veç antikomunizmit; 2. FNÇ, i cili përbënte

bazën e grupit qeverisës, ka qenë në fakt e vetmja rezistencë efektive në Shqipëri;

3. Udhëheqësit shqiptarë ishin patriotë dhe synonin t’i jepnin vendit një qeverisje më

të kënaqshme se në të shkuarën; 4. Koncepti i regjimit për qeverisjen po ndiqte

modelin sovjetik, por ai nuk kishte mundur akoma të shkonte aq larg sa sovjetikët apo

jugosllavët; 5. Raporti rekomandonte njohjen e qeverisë shqiptare ‘në momentin më të

70

Paskal Milo. Të vërtetat e fshehura ......, fl.41-42. 71

Më 25 prill deri më 26 qershor të vitit 1945, zhvilloi punimet Konferenca e San Franciskos me

pjesëmarrjen e 50 shteteve, të cilët njihen si themeluesit e Organizatës së Kombeve të Bashkuara.

Konferenca u thirr për hartimin përfundimtar të Kartës së OKB-së. Nënshkrimi zyrtar i Kartës u bë

më 27 qershor, ndërsa hyrja në fuqi u bë më 24 tetor, pas ratifikimit nga anëtarët e përhershëm të

Këshillit të Sigurimit dhe shumicës së shteteve nënshkruese. 72

Arben Puto. Lufta Italo- Greke .. fl.240. (Shih: Paskal Milo. Të vërtetat e fshehura .. fl.43). 73

Nikolas Costa. Shqipëria, enigma ballkanike .. fl.178. 74

Po aty, fl.47.

Page 28: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

4

afërt, pas sigurimit të përmbushjes nga ana e saj të dy kushteve: a) mbajtjen e

zgjedhjeve të lira, të fshehta dhe të përgithshme për Asamblenë Kushtetuese, b)

sigurimin e të drejtave diplomatike e konsullore për zyrtarët amerikanë, të dërguar në

Shqipëri; 6. Vonesat në njohjen e regjimit nga ana e SHBA dhe Britanisë së Madhe,

mund t’a hedhin Shqipërinë në krahët e Jugosllavisë ose të BS”75.

Ndërkohë, përsëri shfaqet qëndrimi i ftohtë i Moskës ndaj Shqipëris. Në

Konferencën e Potsdamit, e cila i mbajti punimet më 17 korrik deri më 2 gusht të vitit

1945, Shqipëria nuk u ftua, por kryetari e qeverisë shqiptare më 27 korrik, u drejtoi

udhëheqësve të konferencës një mesazh, duke u kërkuar njohjen e Qeverisë

Demokratike të Shqipërisë. Asnjë përgjigje nuk pati nga Tre të Mëdhenjtë, ndaj një

kërkese të tillë.76

Megjithë pritshmërinë dhe lëkundjet, qeveria shqiptare në kërkim të

rrugëdaljes nga veshtirësitë ekonomike bëri përpjekje konkrete për të krijuar

marrëdhënie të dretpërdrejta me BS. Për këtë qëllim bëri vizitë në Moskë një

delegacion qeveritar me në krye ministrin e Industrisë Dr. Medar Shtylla, nga data 3

deri më 25 shtator të vitit 1945. Delegacioni kishte si synim t’i paraqiste qeverisë

sovjetike, vështirësit dhe nevojat për një ndihmë ekonomike urgjente, kryesisht për

drithëra buke. Autoriteti më i lartë që priti delegacionin ishte Komisari i Tregtisë së

Jashtme Andrea Mikojani. Delegacioni parashtroi me hollësi kërkesat në sektorët e

ndryshëm të Komisariatit të Tregtisë së Jashtme, si dhe mundësitë që ofronte

Shqipëria. Në rezultat të bisedimeve, qeveria sovjetike akordoi një ndihmë të

menjëhershme prej 20.000 ton drithëra (15.000 ton grurë dhe 5000 ton misër), duke i

nisur menjëherë për në Shqipëri. Vapori i parë me 4500 ton u nis më datën 8 - 9

shtator, ndërsa i dyti me 5500 ton më 10 - 11 shtator.77

Pas shumë bisedimesh, midis

të dy vendeve u nënshkrua marrëveshja tregtare, e para e këtij lloji midisë Shqipërisë

dhe BS.

Marrëveshja mbi dërgimin në Shqipëri te drithërave dhe kimikateve u

nënshkrua më 22 shtator të vitit 1945 dhe shënoi fillimin e shkëmbimeve të ndërsjellta

në mes të dy palëve. Në bazë të marrëveshjes, BS pranonte t’i jepte Shqipërisë në

kushte kredie, mallra në shumën 1.577.955 dollarë amerikanë, për periudhën shtator -

dhjetor të vitit 1945, me mundësi shlyerje deri në fund të vitit 1947. Në marrëveshje

përcaktohej shlyerja e kredisë nga pala shqiptare duke eksportuar në BS naftë bruto,

bakër, bitum, duhan, lëkurë bagëtish etj, ndërsa do të importonte drithëra, qymyr

koks, letër shtypi, bojë gazete, karton, materiale fotografike e pajisje shtypshkronjash,

plumb, kallaj etj.78

Sipas protokollit të datës 4 dhjetor të vitit 1945 mbi likujdimin e

marrëveshjes së 22 shtatorit midis të dy vendeve, BS i dorëzoi Shqipërisë: Grurë

15.000 ton, misër 5000 ton, 5151 ton tërshërë, sulfat alumini, sulfat bakri, sulfo -

karboni, naftalinë, vakum pompa, antocit, koks, amonit, fitil bikford, kapsola

detonatore, me një vlerë të përgjithshme (bashkë me përqindjen e interesat) prej

2.292.300 dollarë. Ndërsa Shqipëria për shlyerjen e kredisë dhe interesat, lëvroi në BS

100.000 ton naftë, 325 ton bakër, 10.748 ton bitum, 454 ton duhan, 207 copë lëkurë

dhensh, 89 copë lëkurë dhish etj, me një vlerë të përgjithshme prej 2.348.500 dollarë.

Për sigurimin e kësaj sasie, delegacioni shqiptar kërkoi ndihmë në makineri, materiale

dhe specialistë, por sovjetikët insistuan në shfrytëzimin e mundësive ekzistuese, duke

75

Hamit Kaba. Shqipëria në rrjedhën e Luftës së Ftohtë.... fl.139. 76

Kristo Frashëri. Shqipëria në Konferencën e Paqes, ..... fl.37. 77

AQSH, F.494, viti 1945, D.724, fl.28. Raport mbi traktativat dhe përfundimin e akordit tregtar me

Moskën, përgatitur nga Naum Stralla dhe Spiro Koleka, më 25 shtator të vitit 1945. 78

Iliaz Fishta & Valentin Toçi.“Ekonomia shqiptare në vitet e para të ndërtimit të socializmit 1944-

1948, Tiranë, Akademia e Shkencave, 1984, fl.362.

Page 29: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

5

mos u prononcuar për ndihmë teknike dhe materiale. 79

Ndërkohë, u pranua dërgimi i 5 - 6 specialistëve për naftën, kromin, financat,

bujqësinë etj, nga 115 që ishte kërkesa shqiptare. Interesante ishte porosia e

përfaqësuesit sovjetik. Më datën 22 shtator, para nënshkrimit të marrëveshjes,

përfaqësuesi i tregtisë së jashtme sovjetike Injozemcev i deklaroi delegacionit shqiptar

se “nga ana e qeverisë sovjetike ky akord duhet të mbetet konfidencial, si akordi ashtu

edhe shifrat, asgjë të mos publikohet. Kështu e don interesi juaj dhe yni”80. Një

kërkesë e tillë tregonte përpjekjen e palës sovjetike për të kamufluar bashkëpunimi me

Shqipërinë në sytë e ndërkombëtarëve, nënkupto shtetet perëndimore, si dhe për të

respektuar statusin e kujdestarit të Jugosllavisë për Shqipërinë.

Megjithatë, fillimi i shkëmbimit tregtar me BS shërbeu për të plotësuar disa

nga nevojat më të ngutshme të vendit, sidomos në drithëra buke. Vëllimi i importit

gjatë vitit 1945 arriti deri 116.265,74 dollarë, ndërsa eksporti rreth 935.865,10 dollarë.

Diferencat u kompensuan me këmbime tregtare në vitet e mëvonshme.81

Në fillim të

vitit 1946 u hartua një marrëveshje mbi kushtet e punës të përfaqësuesve sovjetikë në

Shqipëri, sidomos për mësuesit e gjuhës ruse dhe të shkollës tekniko - profesionale në

Tiranë.

Përpjekje nga qeveria shqiptare u bënë për vendosjen e marrëdhënieve të

bashkëpunimit me BS edhe në fushën ushtarake.Në fillim të vitit 1945, me kërkesën e

Enver Hoxhës erdhën rreth 11 ushtarakë të lartë, për të dhënë ndihmën dhe përvojën e

tyre në këmbësori, artileri, xhenjo, prapavijë etj.82

Ndërsa në maj të vitit 1945, Enver

Hoxha i kërkoi Ministrisë së Mbrojtjes së BS, për vazhdimin e Akademisë Ushtarake

“Voroshillov”, 5 oficerë madhor, përfshi Mehmet Shehun, Tahir Kadaren dhe Gjin

Markun, për vijimin e studimeve në Akademinë “Frunze” të 15 ushtarakëve të tjerë,

përfshirë Nexhip Vinçanin, Pertrit Dume etj, si dhe dërgimin për studime në Shkollën

e Lartë të Detarisë në Baku rreth 10 veta nga radhët e ushtrisë partizane.83

Megjithatë,

në këtë periudhë ndikimin kryesor në ushtrinë shqiptare e kishin përfaqësuesitë

jugosllavë.

Pavarësisht nga këto përçapje, marrëdhëniet ekonomike me BS mbetën të

vakëta, në kuadrin e shkëmbimeve reciproke, ndërkohë që për çështjen e njohjes

akoma nuk kishte asnjë dritë jeshile. Në tetor të vitit 1945, ishte Departamenti i Shtetit

Amerikan i cili ndërmori hapin e njohjes të qeverisë shqiptare, bazuar në raportin e

misionit vëzhgues në Shqipëri. Më 13 tetor të vitit 1945, sekretari i Departamentit të

Shtetit James Byrnes (më tej: Xhejms Bërns) autorizoi ambasadat amerikane në

Londër, Moskë dhe Paris të informojnë qeveritë respektive se qeveria amerikane ka

arritur në konkluzionin të njohë regjimin shqiptar.84

Në propozim përmendet vetëm

respektimi në përgjithësi nga Shqipëria të angazhimeve ndërkombëtare.85

Megjithë

79

AQSH, F. 503, viti 1948, D.76, fl.1-4. (Shih: AQSH, F.494, viti 1945, D.724, fl.28). 80

AQSH, F. 14/AP, F.494, viti 1945, D.724, fl.31. Raporti i pjestarëve të delegacionit ekonomik shqiptar

naum Stralla dhe Spiro Koleka, mbi traktativat dhe përfundimet e akordit tregtar në Moskë, më

3.9.1945. 81

AQSH,F. 14/AP, F.494, viti 1946, D.1051, fl.2. 82

Fatos Voshtina. Marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike në bazën detare të Vlorës, Tiranë, “Mediaprint”, 2011, fl.14. Në përbërje të grupit të pare të ushtarakëve sovjetikë që mbërritën në Shqipëri në vitin

1945, bënin pjesë 5 kolonelë, 3 majorë, dhe 3 kapitenë, bashkë me familjet e tyre. 83

Po aty. Në grupin e ushtarakëve që do të vazhdonin Akademinë „Frunze“ bënin pjesë: Nexhip Vinçani, Petrit Dume, Vask Gjino, Thoma Xhixho, Abaz Fejzo, Teme Sejko, Sadik Bekteshi etj,

ndërsa në grupin e shkollës së detarisë: Mark Plani, Xhemal Shani, Hazis Hasa, Shaqir Kapexhiu,

Shefqet Pinari, Stavri Çika, Muharrem Llullolli, Piro Kola etj. 84

Paskal Milo. Të vërtetat e fshehura ......fl.50. 85

Hamit Kaba, Shqipëria në rrjedhën e Luftës së Ftohtë ......fl.140.

Page 30: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

6

rezervat e shfaqura, FO u shpreh pozitivisht me propozimin amerikan. Pas

konsultimesh me Moskën, përfundimisht u vendos që qeveritë e Tre Aleatëve të bëjnë

njohjen më 10 nëntor dhe përfaqësuesit e misioneve të tyre në Tiranë, t’i paraqisnin

qeverisë shqiptare notat e njohjes.

Pavarësisht se qeveria shqiptare kërkonte njohje prej shteteve të tjera, sidomos

nga Aleatët, udhëheqja komuniste akoma nuk ishte e orientuar politikisht. PKSH,

duke mos pasur besim në vendosjen e marrëdhënieve normale me anglo – amerikanët,

por edhe nën ndikimin e jugosllavëve, në Plenumin IV të KQ bëri një hap të dukshëm

drejt orientimit politik. Plenumi i mbledhur më 17 tetor të vitit 1945, u shpreh hapur

për të orientuar politikën e jashtme të shtetit shqiptar drejt BS. Sipas raportit të Enver

Hoxhës “në Bllokun Antifashist, BS ishte flamurtari i luftës së çlirimit, ai mbajti në

supet e tij peshën më të madhe të luftës, ai ishte kolona vertebrale e Aleancës

Antifashiste, ai ishte nxitësi, inkurajuesi dhe mbrojtësi i popujve të robëruar, ai ishte

faktori i madh i mposhtjes së Gjermanisë Naziste”86. Sipas Enver Hoxhës në plenum

“...ashtu si u orientuam kurdoherë nga BS gjatë gjithë periodës së luftës dhe fituam,

prap dhe kurdoherë atje duhet t’i kemi sytë, të shohim qëndrimin e tij ndërkombëtar,

të shkojmë në gjurmat e tij, të mbrojmë përpjekjet dhe interesat e tij, pse vetëm ashtu

do të mbrojmë interesat e vendit tonë”87. Në këtë forum partie, anglo – amerikanët

identifikohen “me reaksionin ndërkombëtar, strehë e mbështetje e kriminelëve të

luftës fashiste dhe kuislingëve”88. Sipas Plenumit, anglo – amerikanët nuk e shohin

me sy të mirë qeverinë dhe vlerësohej se njohja prej tyre nuk do të ishte e lehtë dhe e

shpejtë. Në dhjetor të vitit 1945, në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ të PKSH u

kritikua rëndë vija e S. Malishovës dhe u vlerësua si tendencë oportuniste, duke e bërë

përgjegjës për ritmet e ngadalta e të pakënaqshme të reformave ekonomike.89

Një

vlerësim dhe qëndrim i tillë priste intensifikimin më tej të marrëdhënieve me BS dhe

vendet e tjera të Lindjes.

Ashtu siç ishte paralajmruar, më 10 nëntor të vitit 1945, gjenerali Hoxhson

paraqiti notën e qeverisë britanike. Në notën drejtuar Enver Hoxhës, në funksionin e

Komandantit të Përgjithshëm të Ushtrisë Kombëtare Shqiptare, theksohet dëshira e

qeverisë britanike që t’i akordojë njohje Administratës Shqiptare.90

Në notë kërkohej

që zgjedhjet të jenë të lira, pa asnjë kërcënim ose frikë, të gjithë individët dhe grupet

jo fashiste të gëzonin lirinë e fjalës dhe lirinë e paraqitjes së kandidaturave të tyre

legalisht, të ekzistonte liria e shtypit dhe të lejoheshin korrespondentët e huaj të hynin

në Shqipëri, të vëzhgonin dhe informonin lirisht mbi zgjedhjet dhe Asamblenë e dalë

prej tyre. “Me marrjen e sigurimit mbi pikat e sipërpërmendura, Qeveria e Madhërisë

së Tij do të ishte gati të rivendoste marrëdhënie diplomatike me Qeverinë Shqiptare

dhe të shkëmbente përfaqësues diplomatikë”91. Sipas notës britanike, njohja e

qeverisë së përkohshme nuk do të nënkuptonte zgjidhjen eventuale të çështjeve të

tjera me karakter ndërkombëtar që mund t’i përkisnin Shqipërisë, gjë që do të thotë se

njohja ishte e përkohëshme dhe e kushtëzuar.

Enver Hoxha, më 11 nëntor në përgjigje të letrës së gjeneralit Hoxhson,

86

AQSH, F. 14/AP, viti 1945, D.2, fl.23-24. Plenum IV i KQ të PKSH zhvilloi punimet më 17 nëntor të

vitit 1945 “Mbi situatën politike të jashtme dhe të brëndshme dhe mbi forcimin e mëtejshme të Partisë”.

87Po aty, fl.24.

88Po aty fl.25.

89Historia e Popullit Shqiptar, vëll. IV, Akademia e Shkencave, Tiranë, Toena, 2008, fl.180.

90AQSH, F.490, viti 1945, D.33, fl.1. Përmban notën e qeverisë britanike, dorëzuar nga gjeneral brigade

Hoxhson më 10 nëntor 1945 Gjen.Kol. Enver Hoxhës, Komandant i Përgjithshëm i Ushtrisë

Kombëtare Shqiptare. 91

Po aty

Page 31: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

7

shprehte kënaqësinë për këtë vendim, e siguronte përfaqësuesin anglez se zgjedhjet

për Asamblenë Kushtetuese do të ishin të lira, në to do të merrnin pjesë individë ose

grupe jo fashiste, si dhe do të lejoheshin korespodentët e huaj etj.92

Më 10 nëntor të vitit 1945, shefi i misionit ushtarak sovjetik në Tiranë koloneli

Sokolov i paraqiti Enver Hoxhës në funksionin e kryeministrit, notën e qeverisë

sovjetike. Në notë, vlerësohen përpjekjet e kontributi i Shqipërisë në luftën kundër

fashizmit dhe artikulohet vendimi i qeverisë sovjetike për “të lidhur marrëdhënie

diplomatike me Shqipërinë dhe të shkëmbeheshin përfaqësuesit diplomatikë”93. Nota

sovjetike, vlerëson me simpati “luftën heroike të popullit shqiptar për indipendencën e

tij, kontributin e tij për triumfin e aleatëve mbi armikun e përbashkët” dhe përmban

vendimin e qeverisë sovjetike për lidhjen e marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë

dhe shkëmbimin e përfaqësuesve diplomatikë.

Nota amerikane, u paraqit nëpërmjet zëvendëspërfaqësuesit amerikan në

Tiranë, Harry T. Fultz (më tej: Fulls) më 11 nëntor. Në notën drejtuar Enver Hoxhës,

në cilësimin e gradës ushtarake, njoftohet gatishmëria e Qeverisë së SHBA që të

“hyjnë në marrëdhënie diplomatike me regjimin e tanishëm të Shqipërisë”. Ndërkohë,

kërkohet siguri se zgjedhjet do të zhvilloheshin mbi baza me të vërtet të lira, me votë

të fshehtë e pa kërcënime, duke marrë pjesë të gjithë individët e grupet që gëzonin

lirinë e fjalës dhe të drejtën ligjore për të paraqitur e përkrahur kandidaturat e tyre, si

dhe të lejohet hyrja, vëzhgimi dhe informimi lirisht i korrespondentëve të huaj.

Gjithashtu në letër kërkohet që qeveria shqiptare duhej të njihte të gjitha traktatet e

nënshkruara ndërmjet Shqipërisë dhe SHBA dhe statusin e saj të privilegjuar në to.

“Me t’i marrë këto sigurime, Qeveria e Shteteve të Bashkuara të Amerikës do të ishte

gati të bënte shkëmbimin e përfaqësuesve diplomatikë”94. Ashtu si dhe nota britanike,

nota amerikane kërkonte që njohja nuk do të zgjidhte të gjitha çështjet e tjera me

karakter ndërkombëtar që i përkisnin Shqipërisë.

Nota e qeverisë britanike dhe amerikane i drejtohen Enver Hoxhës,

përkatësisht me funksionin e Komandantit të Ushtrisë e gradës ushtarake dhe jo si

kryeministër, një klasifikim më i ulët shtetëror i tij, si dhe përmbanin kushtëzime për

vendosjen e marrëdhënieve diplomatike. Ndërsa nota e qeverisë sovjetike i drejtohej

Enver Hoxhës në funksionin e kryeministrit dhe nuk përmbante asnjë kusht paraprak.

Në këtë mënyrë, BS ishte i vetmi nga Fuqitë e Mëdha që vendosi marrëdhënie

diplomatike pa kushte me qeverinë shqiptare. Më 12 dhjetor qeveria shqiptare dha

pëlqimin për emrimin e Dimitri Stepanoviç Chuvahin (më tej: Çuvahin), si i dërguar i

jashtëzakonshëm dhe ministër fuqiplotë në Shqipëri. Çuvahin arriti në Shqipëri më

datën 10 janar të vitit 1946 dhe më datën 11janar, ditën e shpalljes së Republikës

Popullore të Shqipërisë, paraqiti letër kredencialet.

Hapja e misionit diplomatik sovjetik në Tiranë shënoi një etapë të re në

marrëdhëniet midis të dy vendeve. Detyrat kryesore të misionit u miratuan nga

ministri i Punëve të Jashtme të Bashkimit Sovjetik, V. Molotov.95

Ato përmbanin

synimet dhe drejtimet kryesore të politikës sovjetike në Shqipëri. Disa nga detyrat më

të rëndësishme ishin: njohja e situatës dhe e çdo ndryshimi që mund të ndodhte në

jetën politike të vendit; lidhjet ekonomike të BS me Shqipërinë sipas parimit pa e

refuzuar dhe pa dhënë çdo premtim; ndjekja e marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave për

92

AQSH, F.490, viti 1945, D.33, fl.2. 93

Gazeta“Bashkimi”, viti II, Nr.269, 10 nëntor 1945. Përmban notën e qevrisë sovjetike, paraqitur nga

koloneli Sokolov më 10 nëntor të vitit 1945, kryeministrit Enver Hoxha. 94

AQSH, F.490, viti 1945, D.33, fl.4. Përmban notën e qeverisë amerikane, paraqitur nga zëvendës

përfaqësuesi amerikan në Tiranë E. T. Fultz më 11 nëntor të vitit 1945, gjeneral kolonel Enver Hoxhës. 95

Paskal Milo, BS dhe politika e jashtme e Shqipërisë ..... fl.49.

Page 32: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

8

planet e përbashkëta, për bashkimin në një federatë e deri tek problemi i Kosovës;

vëzhgimin me vëmendje të politikës britanike dhe amerikane në Shqipëri etj.96

Çuvahini u bë këshilltari kryesor i qeverisë shqiptare. Nga ana tjetër, edhe qeveria

shqiptare më 2 mars të vitit 1946 caktoi Koço Tashkon* ministër Fuqiplotë të

Republikës Popullore të Shqipërisë në Moskë.

Qeveria shqiptare, e nxitur edhe nga vendosja e marrëdhënieve diplomatike,

vijoi përpjekjet për intensifikimin e marrëdhënieve dhe për përqafimin e modelit dhe

eksperiencës sovjetike. Në fillim të vitit 1946 u hartua një marrëveshje mbi kushtet e

punës të përfaqësuesve sovjetikë në Shqipëri, sidomos për mësuesit e gjuhës ruse dhe

të shkollës tekniko - profesionale në Tiranë. Gjithashtu, u kërkuan specialistë në disa

fusha të ekonomisë, por pala sovjetike pranoi vetëm për një numër minimum, vetëm

për 6 specialistë financash, duke zbatuar porosin e Stalinit për Shqipërinë se

“specialistë do t’u dërgojnë dhe shoqëritë jugosllave, me ata t’i bëni punët”97. Kështu,

ndihma e pandjeshme ekonomike për Shqipërinë dhe hezitimi i qeverisë sovjetike për

zgjerimin e marrëdhënieve, tregojnë për qëndrim të rezervuar të saj. Edhe ato pak

ndihma që u akorduan, në bazë të statusit të përcaktuar nga Stalini, jepeshin nëpërmjet

Jugosllavisë. Në lidhje me kërkesat e shqiptarëve për forcimin e marrëdhënieve

ekonomike midis të dy vendeve, porosia e Moskës për përfaqësuesit e saj në Tiranë

ishte “pa i refuzuar, por edhe pa u dhënë çfardo premtimi”98.

Megjithë dëshirën dhe përpjekjet e qeverisë shqiptare për të pasur marrëdhënie

të afërta me BS, niveli i tyre nuk u ngritën në lartësinë e dëshiruar, përkundrazi ato

mbetën në nivel të ulët. Një faktor tjetër i rëndësishëm për këtë gjendje padyshim që

ishte vendosja e Shqipërisë nën “kujdestarin” e Jugosllavisë dhe marrëdhëniet

specifike me këtë vend. Udhëheqja sovjetike, e nxitur si nga jugosllavët, ashtu dhe

raportet e përfaqësuesit të misionit ushtarak majorit Ivanov, vijonte të shfaqte ndrojtje

dhe mosbesim ndaj qeverisë shqiptare. Konkretisht, fillimisht nuk kishin besim tek

Omer Nishani, ministër i Punëve të Jashtme, i cili nuk ishte komunist. Dyshime

ekzistonin edhe për vetë Enver Hoxhën. Stalini, në bisedimet në Moskë më 27 maj të

vitit 1946, Titos i bënë disa pyetje dyshuese e mosbesuese si: “A e njihni Enverin?

Çfarë njeriu është? A është komunist?” Duke bërë fjalë për kërkesën e vijueshme të

udhëheqësve shqiptarë për të vizituar Moskën, Stalini jo vetëm kërkoi mendimin e

Titos (për diçka që i përkiste Titos), por vijoi se “ne nuk duam ta lëmë Enver Hoxhën

vetëm, me të do të vijë dhe Koçi Xoxe – si një farë kontrolli” etj.99

Diskutimi me

Titon për Shqipërinë dhe pyetjet e bëra tregojnë pikëpamjet dhe qëndrimin e Stalinit, i

cili e trajtonte Shqipërinë si diçka që varej prej Titos.

Mosbesim dhe pasiguri për situatën politike në Shqipëri pasqyron raporti i

Drejtorisë së Politikës së Jashtme të KQ të PK të BS, në maj të vitit 1947. Pas një

vizite në Shqipëri, përfaqësuesi i Drejtorisë së Politikës së Jashtme të KQ të PK të BS

P.I.Mança, më 14 maj të vitit 1947 paraqiti raportin “Mbi situatën politike dhe

gjendjen në PKSH”. Në raport tregohen arritjet, zgjedhjet, hartimi i kushtetutës,

96

Paskal Milo, BS dhe politika e jashtme e Shqipërisë .......fl.49-51. *Koço Tashko (1899-1984). Udhëheqës komunist. Në vitin 1937 kthehet në Shqipëri nga emigracioni,

kontaktoi me Grupin e Korçës. Më 1940 u vendos në Tiranë, duke pretenduar se qëndronte mbi

grupet si i deleguar i Kominternit. K.T mori pjesë në mbledhjen themeluese të PKSH më 8 nëntor

1941, si përfaqësues i Kominternit. Pas çlirimit, në vitin 1946 u caktua ambasadori i parë në BS.

Më 1960 internohet për veprimtari antiparti dhe më 1969 burgoset në Burrel, ku vuajti 10 vite burg.

Më 1979, pas lirimit, internohet në Mamuras ku edhe ndrron jetë më 30 prill 1989. 97

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.23, fl.7. 98

Paskal Milo. BS dhe politika e jashtme e Shqipërisë ..... fl.49. 99

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse, 1946-1962, Prishtinë, Brezi "81,

2011, fl.26.

Page 33: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

9

shpallja e Republikës, roli i partisë si forcë drejtuese e vendit, udhëheqësit kryesor,

përbërja e anëtarësisë së partisë, si dhe vendimet e Plenumit V dhe gabimet ne

veprimtarinë e partisë. Sipas raportit, situata politike në Shqipëri paraqitej

problematike: mungonte uniteti i vërtet në udhëheqjen e partisë, partia ishte

vetëmënjanuar nga lufta kundër reaksionit të brendshëm e kapitalit privat, nuk kishte

vlerësuar rrezikun imperialist që vinte nga anglezët e amerikanët, si dhe nuk kishte

përcaktuar rrugët e duhura për një politikë me orientim nga BS dhe Jugosllavisë

demokratike etj.100

Gjithësesi, qeveria shqiptare ndodhej në një pozitë mjaft delikate në aspektin

ndërkombëtar, sepse nuk njihej nga asnjë shtet apo qeveri e vendeve të tjera, përveç

Jugosllavisë, e cila më 1 maj të vitit 1945 komunikoi zyrtarisht njohjen e Qeverisë

Demokratike të Shqipërisë.101

Qeveria shqiptare kishte detyrë imediate të siguronte

njohjen ndërkombëtare, në radhë të parë nga Aleatët Perëndimor, për garantimin e

legjitimitetit të pushtetit, si dhe për përfitime të tjera ekonomike. Njohja nga SHBA

dhe Britania e Madhe i hapte rrugë aderimit të Shqipërisë në organizmat

ndërkombëtare.

Me vendosjen e marrëdhënieve diplomatike, qëndrimi i njëanshëm i qeverisë

shqiptare në politikën e jashtme u bë akoma më i dukshëm.

Ambasadorët e Bashkimit Sovjetik në Shqipëri

Nr. Mbiemri, emri Data emërimit Data e lirimit

1. KRAKOVECKIJ Anatolji Antonoviç 01.11.1924 18.12.1924

2. KOBECKIJ Mihaj Veniaminoviç 23.01.1935 28.04.1937

3. SHARANOV Nikollaj Ivanoviç 13.11.1937 07.04.1939

4. ÇUVAHIN Dimitrij Stepanoviç 12.12.1945 16.03.1952

5. LEVIÇKIN Kliment Danilloviç 16.03.1952 07.12.1955

6. KRILLOV Leonid Ivaniviç 07.12.1955 07.03.1957

7. IVANOV Vasilij Ivanoviç 07.03.1957 24.11.1960

8. SHIKIN Josif Vasiljeviç 24.11.1960 21.01.1963

Njohja e qeverisë shqiptare njëkohësisht nga qeveritë e Fuqivë të Mëdha,

vendosja e marrëdhënieve diplomatike me BS, njëri nga Aleatët e Mëdhenj të Luftës

së Dytë Botërore dhe zgjedhjet e 2 dhjetorit të vitit 1945, ndikuan në politikën e

jashtme të Shqipërisë. Sa më shumë anohej qeveria shqiptare ndaj orbitës sovjetike,

aq më antiperëndimor bëhej qëndrimi i Shqipërisë dhe marrëdhëniet e qeverisë

shqiptare me anglo – amerikanët u diferencuan dukshëm.

Vendosja e marrëdhënieve diplomatike të Shqipërisë me BS dhe rritja e

veprimtarisë politike sidomos në konferenca ndërkombëtare, u konsiderua nga SHBA

dhe Britania e Madhe si shmangie nga politika e bashkërenduar e aleatëve për

çështjen shqiptare.102

Mosnjohja e qeverisë shqiptare të dalë nga zgjedhjet e dhjetorit

1945 dhe mospranimi i Shqipërisë në OKB, u finalizua me përkeqësimin e

marrëdhënieve të Shqipërisë me anglo - amerikanët.

Në keqësimin dhe acarimin e marrëdhënieve me anglo – amerikanët, rol

përcaktues luajti politika sovjetike e pasuar dhe zbatuar nga ajo jugosllave. Në fillim

vitin 1946, daton “Lufta e Ftohtë”, ku u dukën elementet e mosbesimit midis aleatëve

të Luftës së Dytë Botërore. Mosbesimi reciprok sidomos midis SHBA dhe BS mori

100

Islam Lauka, Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,..... fl.112-113. 101

Gazeta “Bashkimi”, Tiranë, 2 maj 1945. 102

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik në Shqipëri ...... fl.25.

Page 34: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

10

fizionominë e një konflikti të vërtetë, duke u konkretizuar me ndarjen e Evropës dhe

botës në dy kampe.103

Acarimi i marrëdhënieve të SHBA dhe vendeve perëndimore

me BS, u reflektua menjëherë edhe në marrëdhëniet ndërkombëtare të Shqipërisë. Kjo

përplasje u ndie në marrëdhëniet me SHBA dhe me Britanin e Madhe.

Qeveria amerikane i vuri kusht qeverisë shqiptare, njohjen e të gjitha

traktateve dhe marrëveshjeve të paraluftës, të nënshkruara midis të dy vendeve, si dhe

trajtimin sipas standarteve të njohura ndërkombëtare të përfaqësuesve diplomatikë

amerikanë që do të vendoseshin në Shqipëri. Anglezët, nga ana e tyre, nuk ishin të

prirur për bashkëpunim dhe kerkuan trajtim të diferencuar për misionin e tyre

diplomatik që do të vinte në Tiranë. Ndërsa, qeveria shqiptare kërkonte vendosjen e

marrëdhenieve diplomatike pa kushte.

Me nxitjen e Moskës dhe Beogradit, qeveria shqiptare nuk plotësoi kushtet

amerikane, për njohjen e marrëveshjeve e të traktateve të nënshkruara nga të dy palët

para vitit 1939. Jugosllavët rekomandonin njohjen vetëm të traktateve shumëpalëshe,

por jo atë të kombit të favorizuar me SHBA. Eduart Kardeli, një nga udhëheqësit

kryesor të Jugosllavisë, në prill të vitit 1946 në bisedimet e zhvilluar me Nako Spirun,

udhëzonte se njohja e traktateve të para luftës me amerikanët edhe mund të pranohej,

por për sa i përket çështjes së nocionit “të privilegjuar” duhet vepruar në mënyrë që të

mos u lihet asnjë privilegj anglo – amerikanëve.104

Ndërsa qeveria sovjetike i

kërkonte qeverisë shqiptare që të pranohen traktatet me ndryshime, duke korrektuar

disa traktate pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike dhe duke lënë në harresë

traktatin e kombit të favorizuar të kërkuar nga amerikanët.105

Ky ngërç u pasqyrua në

të gjitha çështjet që kishin të bënin me marrëdhëniet dhe me pozitën ndërkombëtare të

Shqipërisë.

Qëndrimin e anuar nga lindja të qeverisë shqiptare, tanimë e konfirmonin edhe

përfaqësuesit e vendeve perëndimore. Shefi i misionit amerikan në Tiranë Xhejkobs,

në telegramin dërguar sekretarit të Shtetit më 28 shkurt të vitit 1946 theksonte se

duket qartë se qëndrimi i qeverisë shqiptare për traktatet mbetet i pandryshueshëm,

Shqipëria ishte “kthyer në shtet satelit të Bashkimit Sovjetik e Jugosllavisë” dhe po

ngrihej “një sistem ekonomik shqiptar i kontrolluar nga shteti, sipas modelit

sovjetik”106. Ndërsa, sipas vëzhgimeve të diplomatëve francezë, G. Picot (më tej:

Piko) dhe G. Menant ( që të dy ministra fuqiplotë në Tiranë gjatë viteve 1946 - 1948),

Shqipëria në vitin1946 "fillon të rrëshqasë me ngadalë, por me vendosmeri drejt zonës

së influencave të BS"107

. Ministri Piko e përcakton Shqipërinë si "pikën më të

përparuar të valëve ruse"108

.

Në shkurt – mars të vitit 1946 mosmarrëveshjet u thelluan më tej. Filluan

kufizimet ndaj anëtarëve të misionit anglez e atij amerikan, si dhe ndaj shqiptarëve që

punonin me këto misione. Në këto kushte, misioni ushtarak anglez në muajin prill u

largua nga Shqipëria.

Misioni amerikan, ndonëse nuk u largua e ashpërsoi qëndrimin ndaj qeverisë

103

Valentina Duka. Historia e Shqipërisë, 1912-2000, Tiranë, SHBLU, 2007, fl. 243. (Për më tepër

shih: Henry Kissinger. Diplomacia, Tiranë, Shtëpia botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, 1999,

fl.442). 104

AQSH, F. 14.AP, viti 1945, D.11, fl.3. Me radiogramin Nr.5, datës 24 prill të vitit 1946, Nako Spiru

informonte Enver Hoxhën mbi bisedimet e zhvilluara me Kardelin, gjatë vizitës së tij në Beograd. 105

Hamit Kaba. Shqipëria në rrjedhën e Luftës së Ftohtë ... fl.153. 106

Po aty, fl.207. 107

Petrit Nathanaili. Disa çështje të pozitës ndërkombëtare të Shqipërisë (1944 - 1946), Studime

Albanologjike II, 1996, fl.28. 108

Petrit Nathanaili. Ideologjia dhe orientimi i politikës së jashtme të Shqipërisë në vitet 1945 - 1946,

"Shqipëria mes Lindjes dhe Perëndimit", Tiranë, "Ani Print", 2014, fl.262.

Page 35: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

11

shqiptare. Të bindur se qeveria shqiptare nuk do të njihte vazhdimësinë e traktateve e

marrëveshjeve para njohjes së plotë dhe se nuk do të bënte përmirësime në trajtimin e

personelit të misionit, vijimësia e mëtejshme e punës së tij u vu në dyshim. Nisur nga

mungesa e njohjes diplomatike nga amerikanët dhe pengesat që sillte kjo në

marrëdhëniet ndërkombëtare, qeveria shqiptare pranoi njohjen e traktateve

shumëpalëshe, ndërkohë që insistonte që traktatet dypalëshe të rinegocioheshin

menjëherë pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike dhe mbërritjes së ambasadorit

amerikan.

Rol vendimtar në përcaktimin e qëndrimit antiperëndimor të qeverisë

shqiptare luajti Plenumi V i KQ tëPKSH që i zhvilloi punimet më 21 shkurt deri 3

mars të vitit 1946 ”mbi gjendjen dhe zbatimin e vijës së Partisë”. Në raportin e Enver

Hoxhës, Sejfulla Malëshova u vlerësua si frymëzues i reaksionit shqiptar për veprime

kundër qeverisë dhe regjimit popullor në vend. Nën ndikimin e tij ishin bërë gabime

serioze në përcaktimin e politikës së jashtme dhe plenumi dha orientimin për

ndërtimin e socializmit, sipas modelit sovjetik. Në plenum u përjashtua nga Byroja

Politike Sejfulla Malëshova, duke e bërë “kurban” për vonesën në orientimin e

Shqipërisë drejt BS. Sipas Enver Hoxhës, S. Malëshova në politikën e jashtme, “ka

qenë kurdoherë partizan i një politike të butë e oportuniste dhe e nënvlerësonte më

tepër se kushdo tjetër rrezikun e reaksionit të jashtëm”. Ai vinte në një plan BS me

SHBA dhe Britanin e Madhe, synonte orientimin e ekonomisë drejt perëndimit e

kryesisht Italisë, si dhe mbante një qëndrim të butë e oportunist karshi anglo –

amerikanëve.109

Prandaj, në plenum u shtrua domosdoshmëria e orientimit të politikës

së shtetit shqiptar drejt BS. U bë thirrje që të popullarizohet më gjërësisht BS, si dhe

të forcoheshin marrëdhëniet miqësore e vëllazërore me Jugosllavinë.110

Në formë

autokritike, Enver Hoxha theksoi se periudha e pas çlirimit duhet të ishte shfrytëzuar

“shumë më mirë se në kohën e luftës për forcimin e dashurisë dhe të miqësisë karshi

BS dhe Jugosllavisë dhe të bënim diferencimin në mes të Aleatëve”. Populli “duhej të

orientohej kryekëput nga Bashkimi Sovjetik, jo në mënyrë formale, por me të gjitha

ndjenjat dhe aspiratat, në të gjitha sektorët e aktivitetit të tij shoqëror dhe

ekonomik”111. Qëndrimi i mbajtur ndaj anglo – amerikanëve lidhur me notat përkatëse

për njohjen e qeverisë dhe për marrëveshjet e traktatet e mëparshme me qeverinë

amerikane, nga Plenumi u vlerësua si qëndrim oportunist, të ndikuara nga Sejfulla

Malëshova.112

Kështu, qeveria shqiptare konkretizoi përfundimisht orientimin e

politikës së jashtme drejt BS, duke i dhënë fund politikës ekuilibruese midis aleatëve

dhe duke bërë fajtor të politikës së deri atëhershme “oportunizmin” e S. Malëshovës.

Sipas përcaktimit të plenumit, nuk mund të ishin në një plan BS e Jugosllavia me

Anglinë dhe Amerikën.113

Për rrjedhojë edhe ndikimi i përfaqësuesve të tyre, në

qarqet qeveritare shqiptare ushtrohej në mënyrë gjithnjë e më aktive.

Vendimet e Plenumit V të KQ të PKSH u vlerësuan edhe nga KQ i PK të BS.

Në raportin e Sektorit të Politikës së Jashtme të KQ të PK të BS vlerësohet plenumi

për orientimin e politikës drejt BS, thirrjes për popullarizimin gjerësisht të BS dhe

forcimin e marrëdhënieve miqësore e vëllazërore me Jugosllavinë. Gjithashtu, raporti

109

AQSH, F. 14/AP, viti 1946, D.1, fl.10.( Në dosjen 1, fl.1-23 ndodhet raporti i mbajtur nga Enver

Hoxha, në Plenumin V të KQ të PPSH, mbajtur më21 shkurt deri më 3 mars të vitit 1946. Në këtë

dosje mungojnë diskutimet, përfshirë diskutimi i S.Malëshovës). 110

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse ... fl.42. 111

AQSH, 14/AP, viti 1946, D.1, fl.7. ( Raporti i mbajtur nga Enver Hoxha, në Plenumin V të KQ të

PPSH, mbajtur më 21 shkurt deri më 3 mars të vitit 1946). 112

Po aty, fl.8. 113

Po aty, fl.20.

Page 36: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

12

vlerëson spastrimet në parti të ndërmarrë gjatë vitit 1947. Si rezultat i spastrimeve,

përmendet përjashtimi nga partia të 1264 personave ose 11.07% e numrit të

përgjithshëm të anëtarëve, duke i dhënë goditje elementëve oportunistë. Konkluzioni i

raportit ishte se udhëheqja e PKSH ka nxjerrë mësime nga gabimet e veprimtarisë së

saj të kaluar dhe është vënë në rrugë të mbarë.114

Për rrjedhojë, pas Plenumit V të KQ

të PKSH edhe ndikimi i përfaqësuesve sovjetikë, në qarqet qeveritare shqiptare

ushtrohej në mënyrë më aktive.

Pikërisht pas Plenumit V, mosmarrëveshjet me anglo – amerikanët u thelluan

më tej. Filluan kufizimet ndaj anëtarëve të misionit anglez e atij amerikan, si dhe ndaj

shqiptarëve që punonin me këto misione. Në këto kushte, misioni ushtarak anglez në

muajin prill u largua nga Shqipëria. Misioni amerikan, ndonëse nuk u largua ashpërsoi

qëndrimin ndaj qeverisë shqiptare. Të bindur se qeveria shqiptare nuk do të njihte

vazhdimësinë e traktateve e marrëveshjeve para njohjes së plotë dhe se nuk do të

bënte përmirësime në trajtimin e personelit të misionit, vijimësia e mëtejshme e punës

së tij u vu në dyshim. Qeveria shqiptare bëri edhe një përpjekje tjetër. Nisur nga

mungesa e njohjes diplomatike nga amerikanët dhe pengesat që sillte kjo në

marrëdhëniet ndërkombëtare, qeveria shqiptare bëri edhe një përpjekje tjetër, duke

pranuar njohjen e traktateve shumëpalëshe, ndërkohë që insistonte që traktatet

dypalëshe të rinegocioheshin menjëherë pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike

dhe mbërritjes së ambasadorit amerikan.

Duke hasur në këmbënguljen e qeverisë shqiptare, misioni amerikan arriti në

përfundimin se qeveria shqiptare kishte rënë plotësisht në prehrin e rusëve dhe

qëndrimi në lidhje me traktatet mbetej këmbëngulës si më parë. Më 9 tetor të vitit

1946, shefi i misionit amerikan Xhejkobs së bashku me zëvendësin e tij Henderson

takuan për herë të fundit E. Hoxhën, por pa rezultat pasi kryeministri shqiptar vazhdoi

të këmbëngulte në qëndrimet e mëparshme.115

Takimi përkon me fillimin e gjyqit

kundër specialistëve që punonin për tharjen e Kënetës së Maliqit, të cilët akuzoheshin

si “agjentë të amerikanëve”. Më 22 tetor ndodhi incidenti i Kanalit të Korfuzit,116

i cili

rezultoi me një ngrirje të plotë të marrëdhënieve shqiptaro-britanike. Në këtë

atmosferë mbytëse dhe duke parë këmbënguljen e qeverisë shqiptare në qëndrimet e

saj, misioni amerikan zyrtarisht u largua nga Shqipëria më 14 nëntor të vitit 1946.117

Me tërheqjen e Misionit Civil amerikan nga Shqipëria u shënua ndërprerja

përfundimtare e marrëdhënieve shqiptaro – amerikane.

Lidhja e marrëdhënieve diplomatike të BS me Shqipërinë dhe orientimi i

politikës shqiptare drejtë BS e Jugosllavisë u finalizua me ndërprerjen e

marrëdhënieve të Shqipërisë me anglo- amerikanët. Në përpjekjet për sigurimin e

njohjes ndërkombëtare, qeveria shqiptare vendosi marrëdhënie diplomatike vetëm me

vendet e Evropës Lindore, përveç BS e Jugosllavisë. Kështu u njoh nga Polonia,

Bullgaria, Çekosllavakia, Rumania dhe Hungaria. Franca mbeti i vetmi vend

perëndimor që vendosi marrëdhënie diplomatike me Shqipërinë më 25 dhjetor të vitit

1946 dhe i vazhdoi ato edhe më vonë.

Përsa i takonte marrëdhënieve me shtetet fqinje, Jugosllavinë dhe Greqinë,

politika e jashtme e Shqipërisë u përfshi në ujra të turbullta, dhe mund të themi se

114

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse .... fl.42,43. 115

Kastriot Dervishi. Historia e Shtetit Shqiptar ... fl.574. 116Paskal Milo “Të vërtetat e fshehura...... fl.64. (Shih: Ana Lalaj, “Të fshehtat djegëse të incidentit të

kanalit të Korfuzit”, Studime Historike, Nr. 3-4, Tiranë, 2010). 117

Hamit Kaba. Shqipëria në rrjedhën e Luftës së Ftohtë ... fl.157. (Për më tepër shih: Kastriot

Dervishi. Historia e Shtetit Shqiptar ..... fl.574). Sipas tij, misioni amerikan shpalli mbylljen e tij

dhe u largua më 10 nëntor nga Shqipëria).

Page 37: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

13

dora e zgjatur e qeverisë sovjetike ishtegjithnjë prezente, madje shpesh herë duke i

trazuar “letrat” e duke e (sh)përdorur Shqipërinë.

1.2. Marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave dhe veçoritë e tyre, në optikën e qeverisë sovjetike 1945 - 1947

Në varësi të statusit të përcaktuar nga Kremlini, marrëdhëniet shqiptaro –

jugosllave pas Luftës së Dytë Botërore u karakterizuan nga ndikimi i Jugosllavisë në

politikën e brendshme dhe të jashtme të Shqipërisë, duke vijuar me planin për

integrimin e Shqipërisë në Federatën Jugosllave. Në të dy vendet, në pushtet erdhën

partitë komuniste me përvojën e bashkëpunimit që u vendos në luftë e sipër.118

Sistemi politik i vendosur në Shqipëri nuk pati asnjë ndryshim me atë të vendosur në

Jugosllavi. Vihen re të njëjtat institucione politike dhe e njëjta frymë ideologjike, e

krijuar që në luftën e përbashkët kundër pushtuesit nazifashist.

Qeveria e re shqiptare, menjëherë pas përfundimit të luftës, u ballafaqua me

veshtirësinë e qeverisjes së vendit dhe nevojën e njohjes ndërkombëtare të saj. Për

rrjedhojë ishte e pritshme që marrëdhëniet ndërmjet të dy vendeve të shënonin një

zhvillim të dukshëm dhe aleanca me Jugosllavinë u bë domosdoshmëri për qeverinë

shqiptare.

Megjithatë, politika dhe qëndrimi konkret i Kremlinit në rajon e më gjërë, ndikoi

fuqishëm në ecurinë e marrëdhënieve shqiptaro - jugosllave. Pavarësisht se ndikimi

politik ndaj Jugosllavisë, midis BS dhe Perëndimit u përcaktua në raportin 50 me 50,

sipas marrëveshjes së “përqindjeve”, Stalini e vlerësonte Jugosllavinë për luftën dhe

rolin e saj në rajon. Në raport me Shqipërinë, duket nga fakti se krahas vlerësimit, BS

konfirmoi edhe synimin e saj që Shqipëria të mbetej në “kujdestarinë” e Jugosllavisë,

por të kontrolluar me kujdes nga Kremlini. Stalini, menjëherë pas lufte udhëzonte

udhëheqjen jugosllave që për vendimet lidhur me Shqipërinë duhej të merrej prerazi

mendimi i Moskës. Në bisedimet e Stalinit të zhvilluara në Moskë më 9 janarit të vitit

1945, me Andrija Hebrang, anëtar i udhëheqjes jugosllave, jo vetëm u interesua për

procesin e njohjes së Shqipërisë nga Jugosllavia, por duke folur për lidhjet me

Shqipërinë u kujtoi dhe u kërkoi “të dinin edhe mendimin” e tyre “para se të merrnin

vendime të rëndësishme”, ndryshe do gjendeshin “në një pozitë të vështirë”119, duke

u shprehur për diçka që ishte si në pronësi të Jugosllavisë, por që kërkonte kontroll

mbi të. Nuk është e rastit që Jugosllavia ishte shteti i parë që njohu qeverinë shqiptare,

përpara njohjes nga Tre Aleatët e Mëdhenj. Më 1 maj të vitit 1945, Qeveria

Demokratike e Jugosllavisë, nëpërmjet misionit ushtarak në Tiranë njohu zyrtarisht

qeverinë e re shqiptare dhe shprehu dëshirën për lidhjen e marrëdhënieve

diplomatike.120

Me vendosjen e marrëdhënieve diplomatike u intensifikua

bashkëpunimi Shqipëri - Jugosllavi, gjë që u shoqërua edhe nga tendenca jugosllave

për kanalizimin e marrëdhënieve të Shqipërisë vetëm me Jugosllavinë. Jugosllavia

ishte i vetmi vend mik nëpërmjet të cilit kryhej lidhja e Shqipërisë me botën e jashtme

dhe siç thoshte ambasadori sovjetik i asaj kohe Çuvahin “në marrëdhëniet shqiptaro –

jugosllave të atyre kohëve sundonte parimi i fshehtë: rruga nga Tirana për në Moskë

kalon nga Beogradi”121.

Më dukshëm synimet sovjetike në raport me Jugosllavinë u shfaqën hapur

menjëherë pas Konferencës së Jaltës. Vetëm dy muaj më vonë, më 11 prill të vitit

118

Historia e Popullit Shqiptar, Vëll. IV ... fl.241. 119

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse ... fl.101. 120

Gazeta “Bashkimi”, 1 maj 1945. 121

D. S. Çuvahin. Shërbimi im diplomatik në Shqipëri ..... fl.44.

Page 38: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

14

1945, Stalini shpejtoi të nënshkruante me Jugosllavinë Traktatin e Miqësisë dhe

Ndihmës Reciproke, duke nxituar për të ndikuar mbi këtë vend përpara Perëndimit.

Traktati përmbante angazhime të përbashkëta për sigurimin e Jugosllavisë dhe ishte

traktati i parë që nënshkruante ky vend me njërin nga Aleatët e Mëdhenj, duke

konfirmuar rëndësinë që kishte Jugosllavia për BS.

Statusi i “kujdestarit” të Jugosllavisë për Shqipërinë, por nën kotrollin dhe lejen e

Kremlinit, konfirmohet edhe nga qëndrimet dhe deklarimet e vetë udhëheqësve

sovjetikë. Në radhë të parë, përcaktimi i një statusi të tillë, shfaqet në idenë e ricikluar

sovjeto – jugosllave, për krijimin e Federatës Ballkanike, në të cilën përfshihet edhe

Shqipëria. Përgatitja e bërë gjatë vitit 1944, këmbëngulja dhe ngutja e Titos për

finalizimin e Federatës midis Jugosllavisë e Bullgarisë, tërhoqi vëmendjen dhe solli

reagimin e Perëndimit. Në prag të formalizimit, në janar të vitit 1945, idea u kritikua

me forcë nga britanikët, pasuar nga Departamenti Amerikan i Shtetit. Nga ana e tyre,

“Federata e Sllavëve të Jugut u vlerësua si faktor destabilizimi në Evropën Juglindore,

sepse shtetet jo sllave të Ballkanit do t’a konsideronin atë kërcënim të sigurisë së

tyre”122.

Kundërshtimi kategorik i Perëndimit për Federatën Jugosllavi – Bullgari, e

detyruan Stalinin, jashtë dëshirës së tij, të tërhiqte vëmendjen dhe të kërkonte

shpjegime nga pala jugosllave. Më 9 janar të vitit 1945, në bisedimet me A. Hebrang,

kërkoi tërheqjen graduale nga projekti i federatës, duke e zëvendësuar me

nënshkrimin e Traktatit të Miqësisë dhe Ndihmës Reciproke. J. Stalini, në bisedime

mësoi për nënshkrimin e traktatit mes Jugosllavisë dhe Shqipërisë në dhjetor të vitit

1944 dhe kërkoi anullimin e tij. Pas anullimit, me gjithë vullnetin dhe kërkesën e

palës jugosllave, Moska kishte hezituar e vonuar mbështetjen e nënshkrimit përsëri të

këtij traktati. Gjatë vizitës në Beograd të Nako Spirut, në gjysmën e parë të muajt prill

të vitit 1946, u diskutua përsëri ky problem. Eduard Kardeli, një nga udhëheqësit

kryesorë të Jugosllavisë, sipas udhëzimeve të Titos i shprehu përfaqësuesit të qeverisë

shqiptare vullnetin për nënshkrimin e traktatit, por pritej mendimi i Moskës për

karakterin dhe përmbajtjen e tij.123

Pak më vonë, më 27 maj të vitit 1946 vetë Tito në

takimin me Stalinin në Moskë, kërkoi mendimin e tij për mundësinë e nënshkrimit të

Traktatit të Miqësisë e Ndihmës Reciproke me Shqipërinë dhe përfshirjen e saj në

Federatën Jugosllave. Në këto bisedime, Stalini e pyet Titon, “nëse Enver Hoxha ishte

dakord që Shqipëria të përfshihej në përbërjen e Jugosllavisë Federative”. Ndërsa Tito

u përgjigj në mënyrë pohuese, si vullnet i shprehur edhe nga Enver Hoxha.124

Sipas

shpjegimeve të Titos, traktati ishte i domosdoshëm për “mbrojtjen e tërësisë

territoriale dhe pavarësisë së Shqipërisë”125.

Stalini, duke e quajtur të vështirë për Jugosllavinë përballjen me dy probleme

njëherësh (zgjidhjen e çështjes së Triestës dhe përfshirjen e Shqipërisë në Federatë),

vlerësoi urgjente Triestën, ndërsa me Shqipërinë udhëzoi që fillimisht të diskutohej

çështja e Traktatit të Miqësisë dhe Ndihmës Reciproke. Sipas tij, federata “duhej

bërë”, por duke përfshirë në të fillimisht Bullgarinë, duke iu rikthyer një problemi

joshës për Titon, të “mbyllur” më parë prej tij. Megjithatë, Stalini në ato kushte dha

lejen e nënshkrimit të Traktatit të Miqësisë me Shqipërinë. Sipas tij nga federata nuk

duhej frikësuar, por “në fillim mund të kufizohet me Paktin e Miqësisë dhe Ndihmës

Reciproke, por në esencë duhet bërë më shumë”, duke lënë çdo gjë të hapur. Ai kërkoi

122

D. S. Çuvahin. Shërbimi im diplomatik në Shqipëri .... fl.382. 123

AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1946, D.11, fl.5. Informim i Nako Spirut nga Beogradi, dërguar në

dorëshkrim Enver Hoxhës më 26.4.1946, lidhur me bisedimet me Kardelin. 124

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse .... fl. 24. 125

Po aty, fl.25.

Page 39: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

15

për të gjetur formulen e përshtatshme në mënyrë që Traktati i Miqësisë dhe Ndihmës

Reciproke të shërbente “për ta çuar Shqipërinë sa më afër Jugosllavisë”126.

Këmbënguljen e Stalinit për krijimin e Federatës Ballkanike e konfirmon edhe

Gjilasi në kujtimet e tij. Megjithëse pezulloi idenë e federatës me Bullgarinë “si jo

aktuale e pa rëndësi praktike” dhe anulloi Traktatin e nënshkruar midis Jugosllavisë

dhe Shqipërisë (me qenë se nuk ishte pyetur nga jugosllavët), për të përkëdhelur

“oreksin” e Titos dhe vullnetin e tij, i kërkoi udhëheqësit jugosllav Gjilas që

Jugosllavia mund të krijonte federatën me Shqipërinë.127

Përcaktimi i statusit të “kujdestarit” të Jugosllavisë, duket nga vullneti i

qeverisë sovjetike për të ndihmuar ekonomikisht Shqipërinë, por nëpërmjet

Jugosllavisë. Stalini në takimin e datës 27 maj të vitit 1946, i transmetoi Titos

qëndrimin e qeverisë sovjetike për të ndihmuar Shqipërinë nëpërmjet Jugosllavisë. Ai

i deklaroi Titos: “Më mirë i ndihmojmë ata (shqiptarët – E.M) nëpërmjet jush”128.

Statusi i “kujdestarit” të Jugosllavisë, u konfirmua gjatë vizitës së Enver Hoxhës në

Beograd, në qershor të vitit 1946. Në bisedën e zhvilluar me ambsadorin sovjetik në

Tiranë Çuvahin, pas vizitës në Beograd, Enver Hoxha e informoi mbi komunikimin e

Titos se “BS do ta ndihmojë Shqipërinë përmes Jugosllavisë”129. Për të përforcuar

këtë qëndrim, më 12 qershor të vitit 1946 qeveria sovjetike nëpërmjet ambasadorit

Çuvahin i komunikoi zyrtarisht qeverisë shqiptare vullnetin e Moskës për të ndihmuar

Shqipërinë, por pa e publikuar këtë ndihmë “për të mos krijuar pretekste ndaj

Shqipërisë nga aleatët perëndimorë”130. Një qëndrim i tillë, i ndihmës së Shqipërisë

nëpërmjet Jugosllavisë, iu komunikua Enver Hoxhës personalisht nga Stalini në

vizitën e parë në Moskë në korrik të vitit 1947.131

Në mbledhjen e Byrosë Politike më

27 korrik, E. Hoxha informonte se Stalini kishte thënë se do t’u japim “ndihmë me

anën e jugosllavëve…Juve kini nevojë për atë ndihmë, ata janë njerëz të mirë…”132.

Ndërsa, gjatë informimit në Plenumin e VII të KQ më 30 gusht 1947, E. Hoxha

theksoi se “Shoku Stalin na tha se populli jonë duhet të jetë i lumtur që në kufijtë e tij

të ketë një aleat si Jugosllavia…”133.

Një moment tjetër ku spikat roli i “kujdestarit” i Jugosllavisë është aspekti i

marrëdhënieve ndërmjet udhëheqësve dhe qeverive të të dy vendeve. Kërkesave të

udhëheqjes shqiptare për të vizituar BS, Stalini u ishte shmangur me heshtje, duke

pritur këshillën dhe mendimin e Titos (si për diçka që i përket atij). Në takimin me

Titon më 27 maj të vitit 1946, vetë Stalini pohon se “ka ardhur njoftimi se Koçi Xoxe

dëshiron të vijë në Moskë, për të shqyrtuar disa çështje përpara Kongresit të Partisë.

Edhe Enver Hoxha ka shprehur dëshirën për të ardhur në Moskë”. Ai vijon “ne

vazhdimisht e shtyjmë ardhjen e tyre. Si mendoni ju, a duhet t’i pranojmë?134

Dhe

përsëri vijon “neve na duket se nuk ka nevojë”. NdërsaTito i përgjigjet se “ne mund të

126

Po aty. 127

Ana Lalaj. Dosjet e luftës .... fl.382. 128

Hamit Kaba & Ethem Çeku, Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse....., fl.26. Në bisedimet e Stalinit

me Titon në Moskë më 27-28 maj 1946, u fol edhe për Shqipërinë. 129

Ismail Lauka, Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse ...., fl.123. 130

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse ....., fl.27. 131

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.23, fl.7. Në dokumente nuk ka protokoll për bisedimet me Stalinin.

Megjithatë, në mbledhjen e Byrosë Politike më 27 korrik u informua nga E. Hoxha dh anëtarët e

tjerë të delegacionit mbi rezultatet e vizitës. 132

Po aty. 133

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1947, D.1, fl.111. Diskutim i Enver Hoxhës në Plenumin VII të KQ të

PKSH, mbajtur më datën 30 gusht të vitit 1947, në të cilin citon thënien e Stalinit gjatë bisedimeve

të zhvilluara me të në Moskë. 134

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse .... fl.24.

Page 40: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

16

realizojmë gjithçka me ata” (shqiptarët – E.M) dhe shton se “iu duhet përgjigjur, se

çështja e vajtjes së Xoxes dhe Hoxhës në Moskë, të shikohet pas ardhjes së tyre në

Beograd”. Stalini ishte i mendimit se vizita e shqiptarëve në Moskë, “mund të

shkaktojë reagim të pakëndshëm nga ana e anglezëve dhe amerikanëve, dhe kjo do të

ndërlikonte më shumë gjendjen e politikës së jashtme të Shqipërisë”135. Në zbatim të

këtyre udhëzimeve, ambasadori sovjetik Çuvahin, në një takim me Koçi Xoxen më 12

qershor të vitit 1946, njoftoi zyrtarisht përgjigjen e qeverisë sovjetike, për mosvajtjen

e çdo udhëheqësi shqiptar për vizitë në BS, sepse një gjë e tillë “nuk do të ishte në

dobi as të interesave të RPSH e as të BRSS”136.

Në vijim të kësaj politike, me lejen e miratimin e Stalinit u realizua vizita e

parë e E. Hoxhës në Jugosllavi. Me ftesën e Titos, më 23 qershor deri më 2 korrik të

vitit 1946, një delegacion i madh qeveritar shqiptar me E. Hoxhën në krye shkoi në

Jugosllavi. Gjatë qëndrimit, E. Hoxha zhvilloi bisedimeme Titon. Megjithëse në

dokumentet arkivore, për bisedimet e zhvilluara në Beograd, nuk rezulton ndonjë

protokoll, karakteri i tyre evidentohet nga rrëfimi që E. Hoxha i bëri ambasadorit

sovjetik Çuvahin më datën 3 korrik, menjëherë pas vizitës. Sipas tij, me Titon ishin

biseduar të gjitha çështjet ushtarake, me interes të përbashkët për të dy vendet dhe për

përfundimin e Traktatit të Miqësisë dhe të Ndihmës Reciproke. Tito ishte interesuar

për gjendjen, dislokimin, armatimin dhe furnizimin e ushtrisë shqiptare. Ai kishte

porositur për “forcimin e kufijve jugorë me Greqinë e të bregdetit”, për forcimin e

mbrojtjes “në rajonin e Vlorës, veçanërisht të Sazanit e të kepit të Karaburunit dhe

rajonit të Sarandës”, në mënyrë që kjo mbrojtje të arrijë të pengojë në një farë mase

desantimin e forcave të armikut. Nga ana tjetër, premtoi ndihmën e Shtabit të

Përgjithshëm jugosllav dhe dërgimin e disa specialistëve ushtarak (jo zyrtarisht) për

organizimin dhe ndërtimin e mbrojtjes bregdetare. Gjithashtu, u arrit marrëveshja për

krijimin e delegacioneve të përbashkëta ushtarake: të atij shqiptar pranë Shtabit të

Përgjithshëm Jugosllav dhe atij jugosllav pranë Shtabit të Përgjithshëm Shqiptar.137

Sipas E. Hoxhës, një vend të rëndësishëm në bisedimet e Beogradit zunë

çështjet ekonomike.Tito e kishte informuar E. Hoxhën se gjatë qëndrimit në Moskë,

Stalini kishte deklaruar se “Shqipërinë qeveria sovjetike e konsideron si një republikë

motër, së cilës i duhet dhënë një ndihmë e gjithanshme. Madje Stalini kishte theksuar

se BS do ta ndihmojë Shqipërinë përmes Jugosllavisë”.138

Sipas Hoxhës, në bisedimet

me Titon u trajtuan edhe çështjet të brendshme partie, për ndihmën e madhe që kishin

dhënë përfaqësuesit jugosllavë pranë KQ të PKSH, si dhe për gabimet e disa prej tyre,

sidomos Velimir Stojniç, në Plenumin e Beratit të vitit 1944 dhe pas tij. Sipas E.

Hoxhës, për të gjitha mendimet e shfaqura Tito kishte qenë dakord. Duke pranuar

edhe gabimet e përfaqësuesve jugosllav, ai kishte porositur që partia shqiptare të

“sigurojë unitetin dhe kompaktësinë” dhe këtë duhet të bëhet nga “sekretari i

përgjithshëm i partisë”139, domethënë (vetë Enver Hoxha – E. M). Ndërsa, i dërguarit

jugosllav në Shqipëri Josep Gjergje, pjesëmarrës në bisedimet Tito – Enver në

Beograd, jep një opinion tjetër. Në takimin me ambasadorin sovjetik Çuvahin ai

nënvizonte se Tito i kishte deklaruar Hoxhës se “në konferencën e Beratit (është fjala

për plenumin e Beratit të nëntorit 1944) jo gjithçka ishte keq (siç thotë për të E.

Hoxha). Kjo konferencë mundi të zbuloi shumë mangësi në punën e partisë shqiptare

dhe gabime të udhëheqjes së saj. E meta e Beratit ishte se kjo konferencë, pasi

135

Po aty. 136

Hamit Kaba & Ethem Çeku, Shqipëria dhe Kosova në ...., fl. 27. 137

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ause ...., fl.122. 138

Po aty, fl.123. 139

Po aty, fl.126.

Page 41: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

17

verifikoi gabimet e partisë dhe pasi zbuloi mungesat e punës së saj, nuk mundi të

përcaktonte rrugët për korrigjimin e tyre. Edhe këtu, sipas mendimit të Titos,

përfaqësuesit e PKJ u treguan në lartësinë e detyrave të veta. Tito, e këshilloi E.

Hoxhën të arrinte unitetin në KQ të PKSH, duke theksuar se e gjithë përgjegjësia për

gjendjen në vend dhe në parti, bie tërësisht mbi sekretarin e parë të partisë”,

domethënë mbi vetë Enver Hoxhën.140

Sipas bisedës së zhvilluar me ambasadorin sovjetik Çuvahin, pas kthimit nga

Beogradi, E. Hoxha në takimin me Titon, kishte ngritur edhe çështjen e së ardhmes së

Kosovës dhe të Metohisë. Tito kishte shfaqur mendimin e tij se “as për qeverinë

shqiptare as për qeverinë jugosllave nuk ishte e volitshme të shtrohet çështja e

bashkimit të kësaj krahine me Shqipërinë”. Sipas tij kjo krahinë, “në kohën e vet, do

të bashkohet me Shqipërinë, por kjo është e mundshme vetëm atëherë, kur edhe

Shqipëria, edhe Jugosllavia do të jenë shtete socialiste”. Ngritjen e kësaj çështje, Tito

e vlerësoi si dobësim të pozitave të qeverisë jugosllave, sidomos të Serbisë, ndërkohë

që nuk e forconte situatën ndërkombëtare të Shqipërisë.141

Bisedën e E. Hoxhës me

Titon për çështjen e Kosovës e konfirmon edhe i dërguari i Jugosllavisë në Shqipëri J.

Gjergja, në takimin me ambasadorin Çuvahin më 5 korrik të vitit 1946. Ai duke i

shfaqur edhe mendimin e tij ambasadorit Çuvahin thekson se “do të ishte fatkaqësi, në

qoftë se kjo krahinë do t’i aneksohej Shqipërisë”. Sipas tij, “bashkimi i Kosovës dhe

Metohisë me Shqipërinë, do të kishte pasoja fatale për çështjen e paqes në

Ballkan”142. Gjatë qëndrimit në Jugosllavi, E. Hoxha përveç Beogradit vizitoi edhe

Kroacinë e Slloveninë, por për çudi nuk vizitoi Kosovën dhe nuk u takua me asnjë

nga udhëheqësit kosovarë të asaj kohe si Fadil Hoxhën, Ymer Pulën, Xhavit Nimanin

etj. Në përfundim të vizitës u nënshkrua marrëveshja e Bashkëpunimit Ekonomik dhe

u ra dakort të përfundohej Traktati i Miqësisë dhe Ndihmës Reciproke në mes të dy

vendeve.143

Politika sovjetike ndaj Shqipërisë, duke e vendosur nën “kujdestarinë”

jugosllave dhe porosia e Stalinit dhënë Titos “për ta çuar Shqipërinë sa më afër

Jugosllavisë”, u konkretizua me institucionalizimin e marrëdhënieve shqiptaro –

jugosllave, duke nënshkruar mbi 33 traktate, marrëveshje dhe protokolle ekonomike,

politike, sociale, ushtarake etj, të cilat forcuan dhe e bënë të gjithanshëm

bashkëpunimin. Mjafton njohja me një pjesë të këtyre akteve, për të kuptuar nivelin

dhe thellësinë e marrëdhënieve shqiptaro – jugosllave.

Traktati i Miqësisë dhe Ndihmës Reciprokendërmjet Shqipërisë dhe

Jugosllavisë u nënshkrua në Tiranë më 9 korrik të vitit 1946, duke hapur rrugën për

nënshkrimin e një varg marrëveshjesh të tjera ndërmjet të dy vendeve. Ky traktat

kishte si objekt forcimin më tej të marrëdhënieve në mes dy vendeve, masa të

përbashkëta për sigurimin e pavarësisë, si dhe lidhje ekonomike e kulturore reciproke

sipas marrëveshjeve përkatëse. Ashtu siç porosiste Stalini, thelbi i bisedimeve ishte

arritja e një marrëveshjeje të gjthanshme për sa i përket bashkëpunimit ekonomik

midis të dy vendeve dhe forcimin e këtyre lidhjeve në të gjitha fushat. Përmbajtja e

bisedimeve u pasqyrua në këtë traktat, i cili u bë bazë bashkëpunimi, burim e referim

140

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në .... fl.32. Bisedë e regjistruar e ambasadorit

Çuvahin me të dërguarin e Jugosllavisë në Shqipëri, Josip Gjergje, më 5 korrik të vitit 1946, mbi

bisedimet e zhvilluara midis Titos dhe E. Hoxhës në Beograd. 141

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse ..., fl.128-129. Regjistrim i

bisedës së ambasadorit sovjetik Çuvahin me kryeministrin shqiptar E. Hoxha, më 3 korrik të vitit

1946, lidhur me rezultatet e vizitës së tij në Beograd. 142

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse ...., fl.32. 143

Gazeta “Bashkimi”, Tiranë 7 gusht 1946.

Page 42: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

18

për të gjitha traktatet, marrëveshjet e protokollet nënshkruara më vonë ndërmjet

Shqipërisë dhe Jugosllavisë.

Marrëveshja mbi Bashkëpunimin Ekonomik, e nënshkruar në qershor të vitit

1946 ishte marrëveshja më e rëndësishme në fushën ekonomike, thelbi i të cilës ishte

forcimi i bashkëpunimit, nëpërmjet organizimit e funksionimit të shoqërive të

përbashkëta shqiptaro-jugosllave.144

Në bazë të kësaj marrëveshje, u organizuan

shoqëritë e përbashkëta, të cilat përfshinin të gjitha fushat dhe sektorët e ekonomisë

shqiptare, si naftën, minierat, elektrikun, hekurudhën, eksport – importin dhe bankën.

Krahas marrëveshjes tregtare, Jugosllavia i akordoi Shqipërisënjë kredi prej 2

miliardë dinarë, të destinuar për rindërtimin dhe ngritjen e ekonomisë. Marrëveshja u

nënshkrua në Beograd më 12 qershor të vitit 1947 dhe kredia do të përdorej nga

qeveria shqiptare për interesat ekonomiko – financiare të vendit, por do të paguhej me

mallra tregtie të konsumit të gjerë, si dhe materiale shërbimi për investime, të

akorduara nga pala jugosllave.145

Konventa Ekonomike, e nënshkruar më 27 nëntor të vitit 1946 shënoi një stad

të ri, më të lartë bashkëpunimi ndërmjet të dy vendeve, me tendencë shtimin e

varësisë së Shqipërisë nga Jugosllavia. Nënshkrimi i Konventës Ekonomike synonte

koordinimin e planeve, bashkëpunimin doganor dhe barazimin e monedhave.

Objekti i Konventës ishte: koordinimi i planeve ekonomike, nëpërmjet krijimit

të organeve të përbashkëta të koordinimit; njësimit të lekut shqiptar me dinarin

jugosllav; furnizimit të Shqipërisë me mallra e material për realizimin e planit

ekonomik; vendosjes së sistemit të çmimeve me bazë çmimet jugosllave; si dhe

heqjes së kufijve doganorë dhe doganës, duke krijuar një territor doganor të

përbashkët.146

Qëllimi i Konventës Ekonomike ishte planifikimi i përbashkët i ekonomisë

dhe integrimi i planeve ekonomike të Shqipërisë në planet jugosllave. Zbatimi i

kërkesave të kësaj marrëveshjeje filluan të konkretizohen në hartimin e planit

ekonomik të vitit 1947 dhe projekt-planin pesëvjeçar 1947- 1951. Plani i vitit 1947 u

planizua që 70 për qind të investohej nga Shqipëria dhe 30 për qind nga Jugosllavia,

ashtu siç veprohej me çdo republikë jugosllave. Si për planin njëvjeçar, ashtu edhe për

projektplanin pesëvjeçar, drejtimet kryesore u dhanë nga Komisioni i Planit të Shtetit

Jugosllav.

Një drejtim tjetër shumë i rëndësishëm i bashkëpunimit dy palësh ishte edhe ai

në fushën ushtarake. Në vitet e para pas çlirimit, si në të gjitha fushat e tjera edhe në

fushën ushtarake, partneri kryesor i Shqipërisë ishte Jugosllavia dhe ushtria

jugosllave. Ajo luante rolin parësor në mbështetjen e Ushtrisë Kombëtare të

Shqipërisë. Jugosllavia kishte specialistët e vet ushtarakë pranë Ministrisë së

Mbrojtjes, kryesisht në Drejtorinë Politike, por edhe në njësi e reparte. Ndikimi dhe

bashkëpunimi me ushtrinë jugosllave ishte më i konkretizuar në sferën politike, të

agjitacionit e të propagandës. Siç pohonte ambasadori sovjetik në Shqipër,i Çuvahin,

“e gjithë puna politike në ushtrinë shqiptare konsistonte në faktin që mbi 75 përqind e

të gjithë kohës së punës politike i kushtohej temave jugosllave”, “ushtria shqiptare

edukohej kryesisht me materiale jugosllave, me atikujt e Titos, Kardelit etj”147.

144

Dideier. Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave ...., fl.39. 145

AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1947, D.7, fl.22. Marrëveshja mbi kredin prej dy milliard dinar për

rimbëkëmbjen ekonomike të RPSH. 146

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1946, D.4/1, fl.9-40. Mbledhje e jashtëzakonshme e plenumit të KQ të

PPSH, më 18-20 dhjetor të vitit 1946, pët të shqyrtuar marrëveshjen mbi Konventën Ekonomike

midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë. 147

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse ...., fl.77.

Page 43: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

19

Ndërsa, ndikimi jugosllav më pak i ndjeshëm ishte në Shtatmadhori dhe në strukturat

ushtarake, pasi në këto struktura ndodheshin edhe disa këshillëtarë sovjetikë.

Siç shihet nga kërkesa dhe procedurat e zbatimit të Konventës Ekonomike dhe

marrëveshjeve e protokolleve të tjera, Jugosllavia synonte përfshirjen e Shqipërisë në

Federatën Jugosllave, si një nga republikat e saj. Nëpërmjet institucionalizimit të

marrëdhënieve shqiptaro – jugosllave, me traktate, marrëveshje e protokolle të

shumta, Jugosllavia ia arriti që Shqipëria të lidhej e të kishte bashkëpunim me botën

vetëm nëpërmjet këtij vendi.

1.3. Shqipëria në Konferencën e Paqes 1946, qëndrimet greke dhe BS

Përfundimi i Luftës së Dytë Botërore nuk solli ndryshimet e dëshiruara në

marrëdhëniet e Shqipërisë me fqinjën tjetër Greqinë. Qeveria greke nuk hoqi dorë nga

politika e vjetër dhe pretendimet territoriale ndaj Shqipërisë së Jugut. Për rrjedhojë,

marrëdhëniet ndërmjet Shqipërisë dhe Greqisë, në vitet e para të pasluftës, ishin të

tensionuara dhe vijuan gjithnjë duke u acaruar.

Politika e Aleatëve, sidomos e Britanisë së Madhe dhe e BS ndaj Greqis,ë

menjëherë pas lufte, u bë përcaktuese dhe inkurajuese për gjallërimin e evidentimin e

disa dukurive me përmbajtje të theksuar antishqiptare, në qëndrimet zyrtare greke, me

ndikim të drejtëpërdrejt në marrëdhëniet shqiptaro – greke.

Në fillim të vitit 1945, pretendimet territoriale për aneksimin e Shqipërisë së

Jugut dhe ofensiva diplomatike greke për pengimin e njohjes së qeverisë së re

shqiptare, u intensifikuan. Qarqet zyrtare greke siguruan për këtë qëllim përkrahjen

britanike, shfrytëzuan emigracionin grek në SHBA për t’i bërë presion Senatit

amerikan, si dhe u inkurajuan nga qëndrimi indiferent e interesimi i papërfillshëm i

politikës të BS ndaj Shqipërisë. Me përfundimin e luftës, nuk haset një qëndrim i

vendosur i qeverisë sovjetike për njohjen e pranimin e Shqipërisë në konferencën

themeluese të OKB – së, si dhe për veprimet çnjerëzore kundër minoritetit shqiptar në

Greqi. Kështu ndodhi edhe në fillimvitin 1945 me masakrën tjetër kundër popullsisë

shqiptare në Çamëri. Pas nënshkrimit të armëpushimit midis grupeve të EDES-it dhe

EAM-it dhe marrëveshjes së Varkizës, çamët e dëbuar nga trojet e tyre gjatë

masakrave të kaluara u kthyen në Filat e katundet e afërta, por dy ditë më vonë më 8

mars të vitit 1945, trupat e EDES-it hyn në Filat dhe masakruan popullsinë, duke

vrarë 36 veta (32 burra dhe 4 gra) dhe dëbuar me forcë një popullësi afro 22.000 veta.

U dogjën 60 përqind e katundeve me mbi 5800 shtëpi, u grabitën, dogjën dhe humbën

mbi 127.000 kokë bagëti të imta, 1200 lopë e qe dhe 625 kuaj.148

Një veprim i tillë

thelloi më tej tensionet në marrëdhëniet shqiptaro - greke. Qeveria shqiptare reagoi

ndaj këtyre ngjarjeve dhe kërkoi ndihmën e aleatëve për zgjidhjen e çështjes së

refugjatëve çamë dhe kthimin e tyre në vatrat e tyre. Të bënë përshtypje se për

masakrat e vazhdueshme ndaj minoritetit shqiptar në Çamëri dhe dëbimit të tyre nga

trojet e veta për në Shqipëri, nga politika dhe qeveria sovjetike nuk pati asnjë lloj

reagimi, ashtu si edhe gjatë luftës.

Qeveria greke akoma pa zgjidhur problemet e brendshme të trashëguara nga

lufta, vijoi me zell të madh dhe me nxitim të parashtronte në organizmat

ndërkombëtare pretendimet territoriale ndaj Shqipërisë, e për rrjedhojë t’i vinte këto

pretendime si kusht për njohjen e qeverisë së re shqiptare. Gjatë vitit 1945, pasi e

“mbylli” çështjen e minoritetit shqiptarë në Greqi, qeveria greke vazhdoi të kombinoi

148

Kastriot Dervishi. Masakra në Çamëri, Tiranë, “55”, 2009, fl.37.

Page 44: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

20

pretendimet territoriale, ekzistencën e gjendjes së luftës me “persekutimin e

minoritetit grek” nga qeveria shqiptare. Në pranverën e vitit 1945 shtypi grek filloi një

fushatë të gjthanshme propagandistike për persekutimin e minoritetit grek dhe

domosdoshmërisë së pushtimit të Epirit të Veriut nga Aleatët ose forcat ushtarake

greke, si zgjidhje të problemit. Më 2 mars të vitit 1945, qeveria greke i dërgoi një

memorandum qeverive amerikane dhe britanike, në të cilin paraqiste çështjen e

persekutimit të minoritetit grek në Shqipëri dhe nënvizonte se zgjidhja e kësaj

çështjeje do të ishte kalimi i këtij territori Greqisë.149

Qeveria shqiptare u përpoq të

tregonte se minoriteti grek mbështeste qeverinë provizore. Me porosi të KQ të PKSH

u organizuan manifestime në zonat ku jetonte minoriteti, ku dënoheshin pretendimet

greke se minoriteti persekutohesj nga autoritetet shqiptare.150

Më 20 qershor të vitit 1945, qeveria greke u kërkoi Aleatëve pushtimin e

“Vorio – Epirit”, duke përdorur për këtë qëllim forcat greke, të cilat ndodheshin nën

urdhërat e Komandës Aleate.151

Kryeministri grek i asaj kohe Vulgaris deklaronte se

aspiratat kombëtare synonin aneksimin e Shqipërisë së Jugut dhe kjo motivohej me

arsye “sigurie” dhe “historike”152. Në përkrahje të rivendikimeve territoriale të

Greqisë ndaj Shqipërisë u shfaq edhe PKG, ndaj të cilës kishte një ndikim të

padiskutushme politika sovjetike. Në vendimin e Byrosë Politike të kësaj partie, më 1

qershor të vitit 1945 thuhet se “përfaqësia e PKG, për të siguruar unitetin demokratik

të partisë është gati të pranoj dhe të realizoj atë pikëpamje të botës demokratike në

lidhje me çështjen e “Vorioepirit”, që do të formuloj shumica e tij. Nëse, kjo shumicë

do të shfaqet për një okupim të menjëhershëm të “Vorioepirit” nga ushtria greke,

Partia Komuniste Greke megjithëse do të shprehte kundërshtimet e saj, do të

disiplinohej, d.m.th. do të merrte qëndrim në favor të okupimit të Vorioepirit”153.

Gjithsesi, në analizat e mëvonshme nga vetë partia, kjo deklaratë do të vlerësohej si

gabim. Në gusht të vitit 1950 Niko Zahariadhis, Sekretari i Përgjithshëm i PKG

deklaroi: “Në vitin 1945, mbas Varkizës, duke u munduar që të mbanim unitetin

brenda kampit EAM-ist, bëmë një gabim serioz parimor. Byroja Politike e KQ të PKG

më 1 qershor 1945 me vendim të saj deklaronte se nëse shumica demokratike do të

vendoste për një invadim të Vorioepirit nga ana e ushtrisë greke, PKG megjithëse do

të parashtronte kundërshtimet e saj, do të disiplinohej, d.m.th. do të merrte qëndrim në

favor të okupimit të Vorioepirit”. Ai e quan “gabim serioz parimor e trashanik” dhe

vazhdim i frymës nacionaliste të trashëguar nga e kaluara. Sipas tij, ky gabim “në fakt

shpreh një tërheqje, një tërheqje të papranueshme për një parti komuniste, para

presionit të nacionalizmit borgjez, të bashkëudhëtarëve tonë mikroborgjez, para

presionit të armikut të klasës. Me atë qëndrim, ne në fakt ndihmonim okupimin e

Vorioepirit...”154, përfundon Niko Zahariadhis. Në fjalën e Miço Parcalidhis, një nga

udhëheqësit kryesor të PKG, në Plenumin e VII të KQ më 14 - 15 qershor të vitit

1950 e cilëson gabim të pafalur vendimin e 1 qershorit të vitit 1945 i cili është “një

fakt që duhet të dënohet haptazi dhe troç”155

149

Sonila Boçi. Minoritetet kombëtare....., fl.151. 150

AMPJ, viti 1945, D.128/5, fl.15,16,17. Telegrame të popullësisë së Dropullit, Pogonit e Rëzës

dërguar Qeverisë Demokratike në maj-qershor 1945, në mbështetje të qeverisë. 151

AMPJ, viti 1945, D.59/8, fl.144. (Shih: Beqir Meta. Tensioni shqiptaro-grek 1939-1949 etj., fl.196;

Sonila Boçi. Minoritetet kombëtare....., fl.152). 152

Beqir Meta. Tensioni shqiptaro-grek 1939-1949 .... fl.196. 153

AQSH,F. 14/AP, MPKG, viti 1950, D.5, fl.20. Artikull i Niko Zahariadhis më 26 gusht të vitit 1950

“Dhjetë vjetë përpjekjesh. Konkluzione – Mësime – Detyra”. 154

Po aty, fl.20. 155

AQSH, F.14/AP, viti 1950, D.3, fl.3. Shënim analitik dhe diskutim i M. Parcalidhis në Plenumin VII

të KQ të PKG, më 14-18.5.1950.

Page 45: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

21

Gjatë muajit qershor – korrik të vitit 1945, ndërsa anglo – amerikanët patën

një angazhim të konsiderueshëm lidhur me pretendimet greke për keqtrajtimin e

minoritetit grek në Shqipëri, nga pala sovjetike nuk evidentohet asnjë farë interesimi.

Shefi i misionit amerikane Xhejkobs në muajin qershor kërkoi leje nga qeveria

shqiptare për të bërë vizitë në Shqipërinë e Jugut. Më 8 qershor, në telegramin

drejtuar Sekretarit të Shtetit e njoftonte se nuk kishte gjetur dëshmi të persekutimit të

minoritetit grek nga autoritetet shqiptare.156

Një muaj më vonë, kryetari i misionit

britanik në Shqipëri koloneli Hoxhson bëri inspektim në zonat e minoritetit grek, për

të verifikuar pretendimet greke dhe në raportin e tij njoftonte se nuk kishin gjetur

dëshmi të persekutimi.157

Nga dokumentet e hulumtuara nuk figuron asnjë inspektim,

vizitë apo deklaratë e misionit sovjetik për pretendimet e palës greke ndaj Shqipërisë.

Nga raportimet e misionarëve perëndimor, qeveria greke jo vetëm mbeti e pakënaqur,

por deklaroi se nuk i njihte konkluzionet e tyre dhe e shihte si të vetmen zgjidhje të

problemit pushtimin e menjëhershëm të zonës nga trupat greke.158

Me hyrjen në fuqi të Kartës së Kombeve të Bashkuara, më 24 tetor të vitit

1945, qeveria shqiptare vazhdoi përpjekjet për t’u anëtarësuar në këtë organizatë dhe

për njohje ndërkombëtare. Në këtë kuadër, gatishmëria e tre Aleatëve të Mëdhenj për

të hyrë në marrëdhënie me qeverinë e re të Shqipërisë krijoi një situatë të tensionuar

në marrëdhëniet shqiptaro – greke. Megjithëse notat e Aleatëve Perëndimor drejtuar

qeverisë shqiptare në nëntor 1945, bënin fjalë për një njohje provizore dhe me kushte,

ambasadori grek në Uashington, Diamantopulos, më 17 nëntor të vitit 1945 i dorëzoi

memorandumin e radhës qeverisë amerikane, ku i shprehte pakënaqësinë për njohjen

e qeverisë shqiptare dhe zhgënjimin që nuk ishte konsultuar më parë për një çështje të

tillë.159

Në dhjetor të vitit 1945, qeveria shqiptare bëri kërkesën për t’u pranuar si

anëtare në Sesionin e Parë të Asamblesë së Kombeve të Bashkuara, që hapte punimet

në janar të vitit 1946. Megjithse këtë radhë pati mbështetjen e BS, kandidatura e

Shqipërisë nuk kaloi në Këshillin e Sigurimit. Anglo – amerikanët votuan kundër

pranimit të Shqipërisë në OKB dhe çështja u shty për t’u diskutuar më vonë së bashku

me kandidatura të tjera që mund të paraqiteshin.160

Që në fllim të vitit 1946, lufta civile në Greqi mori përmasa të tilla saqë e

shndërroi këtë vend në një pikë ballafaqimi midis Lindjes dhe Perëndimit. Me nxitjen

dhe përkrahjen e BS, në shkurt të vitit 1946, Plenumi II i KQ të PKG mori vendimin

për fillimin e “luftës së re të armatosur”, e cila përmbante “shpejtimin dhe plotësimin

e përgatitjes organizative – teknike – ushtarake”, për forcimin e fuqizimin progresiv të

rezistencës së armatosur të popullit.161

Intensifikimi i luftimeve ndikonte direkt në

rritjen e tensionit në marrëdhëniet shqiptaro – greke. Megjithë angazhimet me luftimet

brenda vendit, qeveria greke vijoi përpjekjet e gjithanshme kundër pranimit të

Shqipërisë në OKB.

Kërkesa e Shqipërisë për t’u pranua në OKB, në shkurt të vitit 1946, u

parashikua të shqyrtohej në Komisionin e Pranimit të Anëtarëve të Rinj. Menjëherë

156

Sonila Boçi. Minoritetet kombëtare ...., fl.160. 157

AMPJ, viti 1945, D.11, fl.3. 158

Beqir Meta. Tensioni shqiptaro-grek 1939-1949 ... fl.242. 159

Sonila Boçi. Minoritetet kombëtare....., fl.163. 160

Historia e Popullit Shqiptar, vëll. IV, ....., fl.131,135. 161AQSH, F.14/AP, viti 1950. D.5, fl.45-49. Plenum II i KQ të PKG vendosi “fillimin e luftës së re të armatosur, në

kombinim me punën politike dhe luftën masive për vëllazërimin dhe zhvillimin e mbrenshëm demokratik në

mënyrë paqësore”, duke shfrytëzuar, organizuar e vlerësuar si forcë të konsiderueshme organizatat e

luftëtarëve të ELAS-it me rreth 120.000 luftëtarë, të cilët pas marrëveshjes së Varkizëse u çarmatosen dhe u

shpërndan.

Page 46: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

22

erdhi kundërveprimi grek. Më 13 shkurt, qeveria greke i kërkoi komisionit përkatës të

mos e merrte parasysh çështjen e njohjes së Shqipërisë. Arsyeja ishtë se midis

Shqipërisë e Greqisë “ekzistonte zyrtarisht gjendja e luftës” dhe se qeveria greke

dëshironte që Kombet e Bashkuara t’a rregullojnë gjendjen me anën e Traktatit të

Paqes, në bazë të parimit të fituesit dhe të mundurit.162

Anglo - amerikanët, duke

pasur parasysh pretendimet greke, ndikuan që Këshilli i Sigurimit të shtynte

shqyrtimin e pranimit të Shqipërisë për në sesionin e ardhshëm. Sipas anglo -

amerikanëve, ekzistonte një ligj lufte, i cili nuk ishte abroguar, pavarësisht se kujt i

takonte faji, gjë që kërkonte kohë për t’u zgjidhur. Mbi këto argumente, shqyrtimi i

kërkesës shqiptare u shty, për t’i dhënë kohë palës shqiptare për t’iu përgjigjur edhe

kërkesave amerikane lidhur me traktatet e paraluftës, midis të dy vendeve.

Një mbështetje e fuqishme e këtij qëndrimi ishte edhe memorandumi i Senatit

Amerikan për çështjen e “Vorioepirit”, i datës 27 mars të vitit 1946, i cili shprehej në

dobi dhe mbështeste pretendimet territoriale greke ndaj Shqipërisë. Ky dokument pati

ndikim në marrëdhëniet shqiptaro - greke, pavarësisht se ai ishte këshillues dhe nuk u

pranua nga ekzekutivi amerikan.163

Acarimi i mëtejshëm i marrëdhënieve midis qeverisë shqiptare dhe anglo –

amerikanëve, ndikoi direkt në gjendjen e marrëdhënieve shqiptaro – greke. Tërheqja e

misionit anglez në prill të vitit 1946 dhe incidenti i parë me anijet britanike të luftës

në maj humbën përfundimisht shpresat për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike

midis Shqipërisë dhe Britanisë së Madhe. Nga ana tjetër, mos pranimi nga qeveria

shqiptare të traktateve dhe narrëveshjeve të paraluftës, të lidhura midis Shqipërisë dhe

SHBA, i ngrinë edhe marrëdhëniet me Uashingtonin. Të gjitha këto zhvillime çonin

ujë në “mullirin” e politikës antishqiptare greke. Duhet theksuar se edhe “suksesi” i

vetëm i politikës e diplomacisë shqiptare për marrëdhënie të ngushta me Jugosllavinë,

nga qarqet zyrtare greke u vlerësua si rrezikim i çështjes së “Vorio Epirit” dhe një

situatë e ngjashme me atë të pushtimit të Shqipërisë nga Italia më 1939. Këto

marrëdhënie konsideroheshin shqetësim edhe për faktin se Jugosllavia rrezikonte

Maqedoninë greke dhe portin e Selanikut. Prandaj, vizita e Enver Hoxhës në fund të

muajit qershor të vitit 1946 në Beograd dhe nënshkrimi i Traktatit të Miqësisë e

Ndihmës Reciproke me Jugosllavinë shtoi më tej shqetësimet e qarqeve greke, si dhe

keqësoi e tensionoi akoma më shumë marrëdhëniet shqiptaro - greke.

Qeveria greke, duke ditur qëndrimin e anglo – amerikanëve, ndërmori një

fushatë intensive diplomatike për aneksimin e Shqipërisë së Jugut gjatë përgatitjes

dhe zhvillimit të Konferencës së Paqes në Paris. Në prag të konferencës, qarqet dhe

autoritetet zyrtare greke, krahas kundërshtimit të pranimit të Shqipërisë në OKB,

intensifikuan sulmet e provokacionet në kufi, si dhe prapagandën e gjithanshme për të

krijuar një situatë tepër të acaruar dhe për të dhënë përshtypjen në opinionin

ndërkombëtar se vërtet midis të dy vendeve ekzistonte një gjendje lufte, të cilën mund

ta zgjidhë një organizëm botëror siç ishte Konferenca e Paqes.

Konferenca e Paqes e Parisit i filloi punimet më 29 korrik të vitit 1946.

Shqipëria, duke shfrytëzuar çdo mundësi për pjesëmarrje në veprimtarit

ndërkombëtare, më 26 prill të vitit 1946, kërkoi që të merrte pjesë në mbledhjen e

Këshillit të Ministrave të Punëve të Jashtme, që do të zhvillohej në maj për të

diskutuar Projekt - traktatin e Paqës me ish aleatët e Gjermanisë naziste në Evropë si

Italinë, Rumaninë, Bullgarinë, Hungarinë dhe Filandën.164

Por Shqipëria nuk u ftua në

Konferencën e Paqes, megjithëse i plotësonte të gjitha kushtet e nevojshme dhe

162

Beqir Meta. Tensionet greko-shqiptare 1939-1949 ..... fl.252. 163

Kastriot Dervishi. Historia e Shtetit Shqiptar ........ fl.573. 164

Fjalori Enciklopedik Shqiptar ...., fl.505.

Page 47: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

23

rezistenca e popullit shqiptar kundër fuqive të Boshtit ishte njohur nga Aleatët qysh në

dhjetor të vitit 1942. Kundërshtuesit kryesor ishin anglo – amerikanët, megjithatë,

vendimi kundërshtues u mor nga Konferenca e ministrave të Punëve të Jashtme të

Fuqive të Mëdha, përfshi BS. Në këtë rast kërkesa e Shqipërisë do të shqyrtohej direkt

nga Konferenca, pët të marrë vendim. Në këto kushte, kryetari i delegacionit

jugosllav, E. Kardeli i deklaronte ambasadorit shqiptar në Paris, Kahreman Ylli, se BS

nuk ishte i gatshëm t’a pranonte kërkesën e Shqipërisë për arsye parimi, pasi donte të

ishte konseguent në vendimin që kishte marrë Konferenca e Ministrave të Punëve të

Jashtme të Fuqive të Mëdha.165

Edhe qeveria sovjetike kishte qendruar në heshtje, siç

duket me mendimin se të drejtat e Shqipërisë do të mbroheshin nga Jugosllavia.

Kryetari i delegacionit jugosllav në konferencë E. Kardeli, i kishte deklaruar ministrit

shqiptar në Paris Kahreman Ylli mbi “mundësinë që delegacioni sovjetik të votonte

kundër ftesës për Shqipërinë”166. I shqetësuar nga një njoftimi i tillë, pas fillimit të

konferencës, më 5 gusht Enver Hoxha i kërkoi takim ambasadorit sovjetik Çuvahin.

Sipas shpjegimit të bërë nga Çuvahini, BS do të mbështeste kërkesën e qeverisë

shqiptare dhe E. Hoxha u ngushëllua me që interesat e Shqipërisë në këtë konferencë

do të mbroheshin nga delegacioni sovjetik. Rreth një vit më vonë, në takimin me

Enver Hoxhën më 15 korrik të vitit 1947 në Moskë, Molotovi do të justifikonte

qëndrimin negativ të Kremlinit, lidhur me Konferencën e Paqes. “Siç e di edhe Enver

Hoxha, ne, pasi morëm ca të dhëna plotësuese, vendosëm të mbajmë një qëndrim

negativ lidhur me Konferencën e Paqes”167, u shfajësua ai. Molotovi pyet nëse

“Enver Hoxha e kupton këtë qëndrim që ka mbajtur BS” dhe vendet mike të

Ballkanit. Përgjigja e tij ishte “plotësisht e kuptueshme”, “qeveria shqiptare ka

ndjekur me vëmendje të gjitha diskutimet e Molotovit në Paris”, si dhe qëndrimi i

qeverisë sovjetike dhe i KQ të PK të BS ka qenë krejtësisht i qartë që në fillim”168.

Pavarësisht nga rezervat që mund të ketë patur Kremlini për pjesëmarrjen e Shqipërisë

në Konferencën e Parisit, delegacioni sovjetik, jugosllav dhe vendeve të tjera të

lindjes, mbështetën kërkesat dhe të drejtat e Shqipërisë në këtë konferencë.

Megjithatë, Shqipërisë iu mohua e drejta legjitime për të marrë pjesë dhe për të

mbrojtur veten në këtë veprimtari tepër të rëndësishme ndërkombëtare, si një nga

viktimat e para të fashizmit.

Qysh në ndërhyrjen e tij të parë më 29 korrik, delegacioni grek me kryetar,

kryeministrin Konstandinos Tsaldaris (më tej: Kaldaris), u përpoq që Shqipëria të

klasifikohej në radhën e shteteve të mundura, duke synuar t’u mbush mendjen

delegacioneve të tjera, se Shqipëria është shtet agresor që i kishte shpall luftë Greqisë.

Ndërkohë, delegacioni grek duke shfrytëzuar takimet, u përpoq të bindte delegacionet

e tjera për qëndrimin e drejtë të qeverisë greke. Në takimin me Sekretarin e Shtetit të

SHBA, James F. Byrnes (më tej: Xhejms Bërns), kryeministri Kaldaris nënvizoi faktin

se pretendimet territoriale ndaj Shqipërisë ishin një kërkesë unanime e të gjitha

forcave në Greqi. Nina Smirnova, në librin e saj pohon faktin se pretendimet greke në

tribunën e Konferencës së Paqes në Paris e mbështesnin të gjitha partitë politike

greke, përfshirë edhe ato në opozitë. Për argument kujton një letër që delegacioni

sovjetik kishte marrë më 31 qershor të vitit 1946, nga Fronti Nacionalçlirimtar i

Greqisë (EAM), të firmosur nga anëtari i Byrosë Politike të KQ të PKG, D.

Pascalidhis.169

Kryeministri grek, në vijim të takimit i kujtoi Sekretarit Amerikan të

165

Kristo Frashëri. Shqipëria në Konferencën e Paqës, .....fl.95. 166

Paskal Milo. Bashkimi Sovjetik dhe politika e jashtme ...... fl.56. 167

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse ..... fl.150. 168

Po aty. 169

Nina Smirnova. Historia e Shqipërisë ........ fl.315.

Page 48: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

24

Shtetit rezolutën e miratuar nga Senati Amerikan, në muajin mars të vitit 1946.

Sekretari Bërnes kundërshtoi pretendimet greke, duke i vlerësuar përtej kompetencave

të Konferencës dhe ritheksoi se rezoluta e Senatit nuk kishte vlerë, pasi politika e

jashtme drejtohej nga Presidenti. Megjithatë, Sekretari Bërns pranoi kërkesën e

kryeministrit grek, për të dërguar një komision në Shqipëri për hetimin e

pretendimeve greke. Pretendimet territoriale ndaj Shqipërisë, Kaldaris ia parashtroi

edhe Molotovit dhe ministrit të Punëve të Jashtme të Britanisë së Madhe, Ernest

Bevin. Kryeministri Kaldaris i kërkoi me këmbëngulje palës britanike të mos pranonte

Projekt - Traktatin e Paqes me Italinë pa miratimin e Greqisë, duke kërcënuar se

opinioni i brendshëm grek nuk do të qëndronte indiferent.

Më 2 gusht, kryeministri Kaldaris në fjalën e tij u përpoq të argumentonte se

Shqipëria ishte agresore si dhe Italia, duke i bërë jehonë luftës së Greqisë kundër

“agresorëve italianë dhe shqiptarë”, duke mos bërë asnjë dallim. Delegacioni

jugosllav jo vetëm e mbrojti faktin që Shqipëria ishte viktima e parë e agresionit

fashist dhe luftoi kundër tij deri në çlirimin e vendit, por propozoi që Konferenca

Plenare të ftoi RPSH në Konfrencën e Parisit, për të marrë pjesë me votë këshillimore

dhe në komisionet e diskutimit të Projekt –Traktatit të Paqës me Italinë.170

Në debatin

e datë 9 gusht 1946, gjatë diskutimit të çështjes së ftesave për shtetet e tjera,

përfaqësuesi i Jugosllavisë, Mosha Pijade paraqiti kërkesën e Shqipërisë për të marrë

pjesë në konferencë. Pavarësisht nga kundërshtimi i delegacionit grek, propozimin

jugosllav e mbështetën përfaqësuesit sovjetik A. Vishinski, përfaqësuesi i Ukrainës,

D. Manuilski, përfaqësuesi polak, Rimovski, dhe përfaqësuesi çekosllavak, Josef

Korbel dhe pas debatesh më 12 gusht 1946, Konferenca vendosi që të ftoi Shqipërinë,

Meksikën, Kubën dhe Egjiptin, për të parashtruar pikëpamjet e tyre në seancat plenare

të konferencës dhe në komisionet kompetente për redaktimin e Traktatit të Paqes me

Italinë.171

Kjo ishte një fitore e padiskutueshme dhe e merituar për Shqipërinë.

Menjëherë u nis delegacioni shqiptar për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes dhe

më 18 gusht iu bashkëngjit delegacionit edhe vetë kryeministri E. Hoxha.

Më 21 gusht të vitit 1946, para Konferencës së Paqës paraqiti pikëpamjen e

qeverisë shqiptare kryetari i saj Enver Hoxha. Në fjalën e tij, ai shpjegoi arsyet përse

Shqipërisë i takonte të pranohej për të thënë fjalën e saj në konferencë, duke

parashtruar fakte e argumente kundër pretendimeve greke për pjesëmarrjen e

Shqipërisë në Konferencën e Parisit. Një pjesë të fjalimit Enver Hoxha ia kushtoi

hedhjes poshtë të orvajtjeve të Kaldarsit, për të barazuar popullin shqiptar me

kuislingët, lidhur me pretendimin grek të ekzistencës së Ligjit të Luftës me

Shqipërinë. Ndërsa një pjesë të fjalës së tij ia kushtoi akuzave e pretendimeve

territoriale të parashtruara nga kryeministri grek dhe akuzoi qeverinë greke për

persekutimin e minoritetit shqiptarë në Greqi, duke iu referuar popullësisë çame. Ai

dënoi qëndrimin diskriminues ndaj Shqipërisë, si dhe vuri theksin në luftën e

vendosur dhe sakrificat e shumta të popullit shqiptar përkrah Kombeve të Bashkuar që

luftuan kundër Boshtit nazifashist. Ai mbrojti sovranitetin dhe pavarësinë e

Shqipërisë,172

si dhe kërkoi që Italia të detyrohej të respektonte sovranitetin,

pavarësinë dhe tërësinë territoriale të shtetit shqiptar, t’i kthehej ari i grabitur nga

pushtuesit gjermanë, si dhe t’i jepeshin duke deklaruar se “brenda kufijve tanë të

tanishëm nuk ka asnjë pëllembë tokë të huaj dhe nuk do të lejojmë kurrë që të na

prekën, sepse ato për ne janë të shenjta”173.

170

Kristo Frashëri. Shqipëria në Konferencën e Paqes .... fl.113. 171

Paskal Milo. Bashkimi Sovjetik dhe politika e jashtme ....... fl.56. 172

Fjalori Enciklopedik Shqiptar ..... fl.505. 173

Kristo Frashëri. Shqipëria në Konferencën e Paqes ..... fl.138.

Page 49: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

25

Nga ana e tij Kaldaris, në kundërpërgjigje parashtroi edhe njëherë gjendjen e

luftës me Shqipërinë dhe kërkoi aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Akuzës së Enver

Hoxhës për përsekutimin e minoritetit shqiptar iu përgjigj se popullësia çame kishte

bashkëpunuar me agresorët dhe se spontanisht ishte arratisur në Shqipëri, për t’i shpëtuar konsekuencave të krimeve të kryera. Në akuzat e tij, kryeministri grek

rreshtoi Shqipërinë krahas Italisë, Gjermanisë e Bullgarinë, duke mos bërë asnjë

dallim midis pushtuesit dhe viktimës, si dhe kërkoi sigurinë territoriale të Greqisë,

nëpërmjet aneksimit të Shqipërisë së Jugut. Ai kërkoi të “korregjihej padrejtësia e

madhe” e vitit 1913 që Shqipërisë iu dha Epiri i Veriut dhe u përpoq të argumentonte

se Shqipëria e Jugut ishte tokë greke, se Shqipëria kishte luftuar përkrah

formacioneve pushtuese italiane kundër Greqisë. Kaldaris kërkoi që Shqipëria “duhej

t’u nënshtrohej klauzolave të shtetit të mundur në Luftën e Dytë Botërore”, që

Konferenca të ndalej në çështjen e “Vorioepirit”, domethënë Shqipërinë e Jugut, duke

rivendikuar kthimin e saj Greqisë”174. Pretendimet greke për rishikinin e kufijve të

Shqipërisë, nuk u përkrahën nga Londra dhe Uashingtoni, me motivimin se një çështje

e tillë nuk ishte kompetencë e kësaj konference, por e Këshillit të Ministrave të

Punëve të Jashtme të Fuqive të Mëdha, Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së dhe

Këshillit të Sigurimit. Prandaj, e këshilluan palën greke të mos e ngrinte këtë problem,

sepse do të konsiderohej si jashtë programit. Ndërsa kundërshtuan kërkesën e

Shqipërisë për të marrë pjesë në Konferencë, nuk e përkrahën kërkesën e Greqisë për

aneksimin e “Vorioepirit”. Duke mos u tërhequr, qeveria greke nuk la marifet pa

përdorur, për të arritur qëllimin e saj. Ajo vendosi të paraqes një rezolutë, në të cilën

jo Greqia, por Këshilli i Ministrave i Punëve të Jashtme të autorizonte Konferencën e

Paqes që të vinte në rendin e ditës rishikimin e kufijve shqiptaro – grekë.175

Në kundërpërgjigje, më datën 27 gusht delegacioni grek i paraqiti konferencës

projekt - rezolutën për Shqipërinë e Jugut. Një veprim i tillë gjeti kundërshtimin e

vendosur të delegacionit sovjetik e jugosllav. Projekti u sulmua ashpër nga Molotovi

dhe përfaqësuesi jugosllav Eduard Kardeli. Me kërkesen e përfaqësuesit jugosllav,

nën presionin britanik, si dhe nga frika e dështimit, delegacioni grek e tërhoqi projekt

- rezolutën nga axhenda e konferencës, me motivimin e shpejtimit të punimeve të saj,

duke rezervuar të drejtën për të paraqitur pretendimet e tij në Këshillin e Ministrave të

Punëve të Jashtme. Kështu, Konferenca e Paqes nuk mori vendim për pretendimet

greke ndaj Shqipërisë së Jugut, por ia adresoi diskutimin sesionit të ardhshëm të

Këshillit të Ministrave të Punëve të Jashtme të Fuqive të Mëdha.176

Ky ishte një

dështim për politikën greke në Konferencën e Paqes dhe nga Parlamenti Grek, forcat

politike e nga shtypi grek u quajt “falimentim e zi kombëtare“.

Në debatin për Traktatin e Paqes me Italinë, më datën 31 gusht 1946,

Shqipëria paraqiti amendamentet e saj, si dhe vlerën e dëmshpërblimit të llogaritur

rreth 1.106.655.468 dollarë amerikan. Përsëri ishte delegacioni grek, i cili formuloi

rezerva për dispozitat e traktatit që kishin të bënin me Shqipërinë. Në mbrojtje të

Shqipërisë, përveç përfaqësuesit jugosllav spikati diplomacia sovjetike

Molotovi,Vishinski dhe ministri i Punëve të Jashtme të Ukrainës, Dimitri Manuilski,

një njohës i mirë i situatës në Shqipëri dhe marrëdhënieve shqiptaro – greke. Me

këmbënguljen e tyre në projekt - traktat u formulua kërkesa që Italia të merrte

përsipër, të njihte dhe të respektonte sovranitetin e pavarësinë e Shqipërisë. Duke

mbetur e pakënaqur me këtë formulim, pala greke bëri të gjitha përpjekjet që në

pretendimet greke të fuste jo vetëm Vorioepirin, por edhe aneksimin e ishullit të

174

Paskal Milo. BS dhe politika e jashtme ...... fl.57. 175

Kristo Frashëri.Shqipëria në Konferencën e Paqes ....... fl.168. 176

Paskal Milo. Bashkimi Sovjetik dhe politika e jashtme ....... fl.57.

Page 50: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

26

Sazanit dhe shtesën që “Shqipëria të zotohej t’i jepte Greqisë territore që

përfshiheshin përtej kufirit politik shqiptaro - grek” etj.177

Ai kërkoi kthimin e ishullit

Greqisë dhe çmilitarizimin e tij nën OKB. Kërkesa dhe pretendimet greke u hodhën

poshtë me votim.

Ndërsa, në debatin për nënshkrimin e Traktatit të Paqës me Italinë,

përfaqësuesi sovjetik propozoi që Shqipëria të përfshihej te Fuqitë – Shoqe, gjë që u

pranua nga Këshilli i Ministrave të Punëve të Jashtme, në nëntor të vitit 1946.Në këtë

mënyrë, përpjekjet e Greqisë, për të siguruar një vendim në favor të synimeve

aneksioniste të autoriteteve greke dështuan. Pas konferencës, as Anglia dhe aq më pak

SHBA nuk u treguan të gatshëm për mbështetjen e kërkesës greke, për shkëputjen e

Shqipërisë së Jugut. Tanimë Shqipëria nuk ishte vetëm politikisht dhe ushtarakisht.

Ajo ishte në anën e Lindjes e nën mbrojtjen e saj dhe Greqia e ndjente se nuk mund të

vazhdonte me politikën e vjetër, në marrëdhëniet me Shqipërinë. Konferenca e Paqes,

ndikoi në një farë mase në amortizimin e pretendimeve territoriale të Greqisë ndaj

Shqipërisë. Megjithatë, fushata diplomatike dhe qëndrimi antishqiptar i autoriteteve

greke vijuan edhe pas konferencës, duke shfrytëzuar Luftën Civile, që vijonte në

Greqi.

Gjatë fundit të vitit 1946, Lufta Civile u përshkallëzua më tej dhe shënoi rritje

të tensionit në marrëdheniet e Shqipërisë me Greqinë. Në tetor të vitit 1946 u krijua

Komanda e Përgjithshme e Ushtrisë Demokratike të Greqisë (më tej: UDG), që

shënon formimin e Ushtrisë Demokratike me komandant gjeneralin Markos

Vafiadhis.178

U arrit të bashkohen grupet e shkëputura të luftëtarëve në një forcë të

vetme, të disiplinohet e përgatitet, duke i dhënë trajtën e një ushtrie të rregullt. Gjatë

kësaj periudhe Ushtria Demokratike ndërmori disa aksione ushtarake, sipas taktikës

partizane, në rajone të ndryshme të Greqisë, për t’a mbajtur armikun vazhdimisht nën

goditje e presion, në përgatitje për të zhvilluar luftime frontale me forcat qeveritare

dhe britanike. Lufta guerrile u përshkallëzua dhe u përqëndrua kryesisht në zonat

malore të Greqisë veriore dhe konkretisht në kufijtë e saj me Shqipërinë.Kështu

autoritetet greke me mbështetjen britanike, krahas përpjekjeve për të shtypur lëvizjen

e rezistencës, të organizuara nga komunistët, nuk e ulën angazhimin antishqiptar.

Qeveria greke, duke akuzuar Shqipërinë dhe vendet e tjera si Bullgarinë dhe

Jugosllavinë, më 3 dhjetor të vitit 1946, i kërkoi Këshillit të Sigurimit të ndërhynte

ndaj këtyre vendeve me motivin se ndihmonin guerilet greke’’179. Në fakt, gjatë vitit

1946 politika sovjetike nuk e mbështeti hapur të majtën greke. Megjithatë, udhëheqja

komuniste greke kishte marrë premtimin për ndihmë nëpërmjet Jugosllavisë,

Bullgarisë, Shqipërisë dhe Çekosllavakisë.

Megjithatë, përshkallëzimi i Luftës Civile në Greqi çoi në ashpërsimin e

kontraditave midis Fuqive Perëndimore dhe BS. Duke parë ekspansionin e BS jo

vetëm në Evropën Lindore e Ballkan, por edhe në vende të tjera, si dhe përpjekjet e tij

për dominim në rajone të ndryshme të botës, Presidenti i SHBA Harry S. Truman (më

tej: Truman) adaptoi një linjë të fortë kundër BS. Në këtë kuadër, ai më 12 mars të

vitit 1947 deklaroi hapur në Kongresin Amerikan doktrinën e tij, e cila u quajt

“Doktrina Truman”, për kufizimin e përhapjes së komunizmit në botë,180

duke

deklaruar Luftën e Ftohtë kundër BS. Sipas tij, BS ishte në qendër e të gjitha

177

Arben Puto. Lufta Italo - Greke ....... fl.286. 178

AQSH, F.14/AP, viti 1950. D.5, fl.45-50. Artikull i Niko Zahariadhis, sekretar i përgjithshëm i PKG

“Dhjetë vjetë përpjekjesh, konkluzione-mësime-detyra”, paraqitur në Konferencën III të PKG, gusht 1950.

179Sonila Boçi. Minoritetet kombëtare....., fl.195.

180Ana Lalaj. "Plani Marshall dhe Shqipëria" Studime historike, Nr.3 – 4,Tiranë, 2006, fl. 190.

Page 51: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

27

veprimtarive komuniste botërore.

Hapi i parë i “Doktrinës Truman” ishte një program ndihme urgjente për

Greqinë dhe Turqinë, vende me rëndësi strategjike për BS, ku J. Stalini përpiqej të

shtrinte ndikimin e tij. Presidenti Truman i bëri thirrje Kongresit për mbështetjen e

qeverisë greke me financime dhe asistencën e nevojshme edhe për faktin se ekzistenca

e Greqisë “kërcënohej nga veprimtaria terroriste dhe disa mijra njerëz të armatosur të

udhëhequr nga komunistët”. Greqia ishte vendi i parë që merrej në mbrojtje nga

SHBA në fillimin e Luftës së Ftohtë, në përputhje me strategjinë e saj të luftës kundër

komunizmit në nivel global.181

Vazhdimi më tej i gjendjes së luftës në Greqi, nuk

mund të pranohej nga SHBA. Në qershor të vitit 1947 u nënshkrua një marrëveshje

ndërmjet qeverisë amerikane dhe qeverisë greke, për ndihmë në emër të “sigurisë” së

SHBA. Qeveria amerikane mori zyrtarisht përsipër mbështetjen për qeverinë greke.

Ajo kishte marrë kërkesë zyrtare urgjente nga qeveria greke, për ndihmë financiare

dhe ekonomike. Sipas ambasadorit amerikan në Athinë dhe misionit ekonomik

amerikan në Greqi, kjo ndihmë vlerësohej imperative. Qeveria greke kërkonte ndihmë

edhe me eksperiencën amerikane në fushën administrative, ekonomike dhe teknike, si

dhe në fushën ushtarake, duke pasur një ushtri të vogël e të pa pajisur. Një fakt tjetër

për ndihmën amerikane ishte edhe kërkesa e qeverisë britanike drejtuar SHBA-së në

shkurt të vitit 1947 për pamundësinë për të ndihmuar ekonomikisht e ushtarakisht

Greqinë dhe Turqinë, pas 31 marsit të vitit 1947. Ajo reduktoi ose ndaloi ndihmat, në

shumë pjesë të botës, përfshirë Greqinë.

Amerikanët, duke e parë pa rezultat angazhimin e anglezëve dhe me kërkesën

e tyre, mori plotësisht nën kontroll të gjithë jetën ekonomike dhe ushtarake të Greqisë.

Krahas ndërmarrjes së propagandës për arritjen e një paqeje nga palët luftuese, SHBA

organizuan mbështetjen e gjithanshme të qeverisë greke me financime, armatime

moderne (armatim i lehtë dhe artileri, përfshirë bomba me napalm), këshilltarë

ushtarakë për stërvitjen e ushtrisë, si dhe përgatitjen e organizimin e operacioneve

luftarake në kushte alpine dhe operacioneve të përbashkëta tokësore – detare – ajrore,

kundër forcave demokratike të përqëndruara në veri, pranë kufirit me Shqipërinë.

Angazhimi amerikan në Greqi shënoi shtimin e veprimtarisë së qeverisë e të

Ushtrisë Kombëtare Greke (më tej: UKG) kundër UDG dhe lëvizjes guerile në tërësi.

SHBA nisën “Operacionin Pishtari”, nën mbështetjen e armëve e pajisjeve moderne,

me përdorimin e armëve kimike e napalm, kundër partizanëve grek.182

Në prill të vitit

1947 filluan operacionet ushtarake në pika të ndryshme, kundër vendvendosjes së

UDG. U ndërmorën operacione spastrimi në shumë rajone në Epir e në zona të tjera,

zbrazje me forcë e fshatrave të tëra për të izoluar dhe pamundësuar furnizimin e

UDG me njerëz e furnizime, si dhe për të krijuar kushte për operacione të mirëfillta

luftarake të forcave qeveritare.183

Filloi rindërtimi i aeroporteve, rrugëve me karakter

ushtarak, porteve dhe përdorimi i aviacionit në operacione të përbashkëta dhe për

goditjen e zonave në mbështetje të luftës guerile etj.184

Angazhimi politik dhe ushtarak amerikan në Greqi, u bë “nxitje” që politika

sovjetike të fillojë interesimin më hapur për situatën në Ballkan, si dhe pati pasoja të

menjëhershme edhe në qëndrimin e PKG. Në Plenumin III të KQ të PKG, mbajturnë

181

Daniel Ganser, Gladio. Sherbimi sekret i NATO-s, 1945-2001, Tiranë, “Vllamas”, 2009, fl.470. 182

po aty. 183

AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.3, fl.4. Informacion mbi bisedimet me Niko Zahariadhi, më 9 qershor

1948, për gjendjen ushtarake dhe politike në Greqi, për qëllimet e operacioneve të monarko-

fashistëve grekë, për deklaratën e qeverisë provizore demokratike greke për çështjen e paqës etj. 184

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1949, D.7, fl.2. Rezolucion I Plenumit V të KQ të PKG, mbajtur më

30-31 janar të vitit 1949.

Page 52: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

28

më 27 qershor të vitit 1947, u vendos që “pa dobësuar përpjekjet insistuese të PKG e

të gjithë EAM-it dhe të partive të tjera të së majtes për vëllazërim e për një

marrëveshje demokratike, qëndra e gravitetit për gjithë punën e partisë të spostohet në

mënyrë të vendosur ne sektorin ushtarak...”. Plenumi kritikoi qëndrimet dhe lëkundjet

opotuniste lidhur me vendosmerine e partisë për zhvillimin e drejtimin e rezistencës

së re të popullit, si dhe u vendos për një “luftë totale ushtarake”, duke përcaktuar

“drejtimet dhe synimet politiko – ushtarake të "luftës së re të armatosur”, si dhe duke

përqëndruar vëmendjen “në zhvillimin dhe drejtimin e rezistencës së re të popullit

kundër okupacionit të ri amerikano – anglez”185. Plenumi vuri detyrë mobilizimin dhe

rekrutimin, për të arritur numri i Ushtrisë Demokratike në rreth 50 – 60.000 veta, si

dhe ndërmarrjen e veprimeve luftarake sulmuese për kapjen e qëndrave urbane.

Ndërsa, më 16 korrik të vitit 1947, Byroja Politike e KQ të PKG shqyrtoi dhe

diskutoi mbi ndërhyrjen e SHBA në punët e brendshme të Greqisë. Ajo dënoi

ndërhyrjen e hapët dhe të ashpër të SHBA në Greqi me parullën “se qeveritë

komuniste përbejnë kërcënim për sigurimin e SHBA”. Po ashtu u denoncua

propaganda se ndërhyrja dhe ndihma amerikane do të sjell një ngjallje të ekonomisë,

si dhe fillimi i kryerjes së operacioneve të kombinuara të ushtrisë, flotës e të

aviacionit, nën vëzhgimin personal të atasheut ushtarak amerikan në Greqi admiralit

Snekenberg.186

Paralelisht me këtë qëndrim të “ashpër”, idea e një marrëveshjeje paqeje

qarkullonte në qarqet udhëheqëse të PKG. Në korrik të vitit 1947, idea e një

marrëveshjeje u diskutua edhe në forumin më të lartë të partisë. Konkretisht më 16

korrik, në vendimin e Byrosë Politike të KQ të PKG u artikulua propozimi për një

marrëveshje paqeje, për t’i dhënë fund luftës në Greqi dhe për kthimin e normalitetit

në vend, propozim i cili do të zyrtarizohej më vonë nga qeveria provizore

demokratike.187

Nga ana tjetër, politika sovjetike mori masa për intensifikimin e ndihmës së

gjithanshme për Ushtrinë Demokratike Greke, nëpërmjet vendeve të tjera si

Jugosllavia, Bullgaria, Shqipëria, Çekosllavakia etj. Në kuadër të forcimit të

bashkëpunimit dhe bashkërendimit të ndihmave, në vijimin e një turneu ballkanik, në

shtator të vitit 1947 bëri një vizitë në Shqipëri gjenerali Markos Vafiadhis, i cili në

funksionin e komandantit të Ushtrisë Demokratike Greke, kërkoi nga udhëheqja

shqiptare forcimin e bashkëpunimit dhe vendosjen e marrëdhënie më operative të

drejtpërdrejta, duke mënjanuar shkallët e hirarkisë në komunikim me përfaqësuesit e

kësaj ushtrie. Ai kërkoi ndihmë ushqimore, veshmbathje dhe armatim, përfshirë 10 -

12 topa 75 mm, duke shprehur optimizëm për rritjen e numrit të ushtrisë demokratike

nga 20.000 në 50.000 veta. Gjithashtu, gjenerali Markos kërkoi që nga 18.000

refugjatët çamë që ndodheshin në Shqipëri, të dërgoheshin 3000 - 4000 syresh në

Greqi, për të marrë pjesë në ushtrinë demokratike, si dhe nga refugjatët grek të

zgjidheshin 300 - 400 syreshe për të njëjtin destinacion në Greqi. Pala shqiptare, nga

ana e saj, në parim u shpreh dakort për të ndihmuar, por me rezerva nga pamundësia

ekonomike, prandaj për këtë kërkoi ndihmë edhe nga jugosllavët. Nga topat e kërkuar

u dhanë vetëm 4 copë, të cilët disponoheshin. Ndërsa për dërgimin e refugjatëve, pala

shqiptare vlerësoi se refugjatët çamë për momentin “nuk mund të përbënin faktor

ndihme, sepse për një kohë të gjatë kishin qenë nën ndikimin e reaksionit dhe nuk do

të dëshironin të luftonin”. Edhe ata që mund të dëshirojnë të luftojnë, shprehej

185

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1950, D.5, fl.50. 186

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1947, D.1, fl.2,3. Vendim i Byrosë Politike të KQ të PKG, më 16

korrik 1947. 187

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1947, D.1, fl.3.

Page 53: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

29

mendimi se ekziston rreziku që të bien nën ndikimin amerikan. Për refugjatët e tjerë

mund të veprohej pas kontrollit nga policia.188

Pala shqiptare, pas vizitës, lejoi

vendosjen e shtabit të gjeneralit Markos në afërsi të Liqenit të Prespës, tipografinë në

rajonin e Korçës, si dhe dislokimin e qendrës së radiotrasmetuesit të ushtrisë në

rajonin e Tiranës.189

Po ashtu, u bënë përpjekje për mobilizimin, armatosjen dhe

dërgimin në Greqi të një numër refugjatësh grek. Me ndihmen e vendeve të tjera,

përfshirë Shqipërinë, Ushtria Demokratike intensifikoi armatosjen, përgatitjen e

stervitjen ushtarakisht të kontigjenteve, si dhe rritjen numrike të tyre. Më 24 dhjetor

të vitit 1947 u shpall krijimi i Qeverisë së Lirë Demokratike, me kryeministër

gjeneralin Markos Vafiadhis, i cili mbajti edhe funksionin e komandantit të

ushtrisë.190

Megjithse akt i ndërmarrë me nxitjen sovjetike, shpallja e qeverisë

demokratike reflektoi qëndrimin e dyzuar të qeverisë sovjetike. Ndërsa krijimit të

qeverisë iu bë një publicitet i madh nga media në BS, zyrtarisht qeveria demokratike

greke nuk u njoh nga qeveria sovjetike dhe për pasojë as nga vendet e tjera

komuniste, përfshirë Shqipërinë. Gjykohet se Stalini vlerësonte se dështimi i

mundshëm i qeverisë demokratike greke do të komprementonte rëndë BS-në dhe

komunizmin botëror.

Megjithë masat politiko – organizative që u morën, për fuqizimin e luftës

guerile, gjatë periudhës gjashtëmujore (tetor, nëntor, dhjetor të vitit 1947 – janar,

shkurt, mars të vitit 1948), nuk u arrit detyra e përcaktuar e rekrutimit, pasi numëri i

ushtrisë nuk arriti më shumë se 15.000 veta,191

ndonse sipas deklaratave të vetë

udhëheqësve të partisë e të ushtrisë demokratike dhe udhëheqësve shqiptarë, në depot

e magazinat e përcaktuara për ushtrine demokratike në Shqipëri, u grumbulluan

armatime dhe furnizime për një ushtri prej 50.000 vetësh. Gjithsesi, u ndërmorën disa

veprime luftarake sulmuese nga UDG-ja. Në tetor të vitit 1947 u ndërmuar sulmi për

marrjen e qytetit Mecovo (rreth 40 km në lindje të Janinës), por përfundoi me

dështim. Më 25 dhjetor të vitit 1947, u organizua dhe u krye sulm frontal për marrjen

e Konicës. Megjithë “heroizmin” e treguar nga repartet e angazhuara në luftim, UDG-

ja pësoi mbi 650 të vrarë e të plagosur dhe dështoi në marrjen e qytetit.192

Kështu, viti

1947 u mbyll me mos realizimin e dy detyrave kryesore të propaganduara me të

madhe, mobilizimi e shtimi i forcës efektive të UDG dhe veprimet mësymëse për

marrjen e qyteteve, shenja dobësie të ushtrisë demokratike dhe të luftës guerile në

tërësi.

Intensifikimi i luftës civile në vitin 1947, solli jo pak probleme për Shqipërinë.

Qeveria greke e akuzonte shtetin shqiptar se ndihmonte luftën partizane dhe UDG.

Nga ana tjetër predispozicioni i qeverisë shqiptare, për të ardhur në pushtet forcat e

majta në Greqi ishte shumë i madh. Prandaj, në përgjigje të kërkesave të gjeneralit

Markos, qeveria shqiptare ndërmori disa masa konkrete. Për të “hequr dyshimet” ndaj

emigrantëve (çamë dhe të tjerë), në vitin 1947 u krijua një komision hetimi, i cili

kishte si qëllim të hetonte krimet e kryera nga “bashkëpuntorët” e okupatorit në

Çamëri. Ky komision, ndërmori një fushatë kundër elementëve nacionalistë, duke

188

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.4, fl.2,3. Sipas një letre në gjuhën italiane pa nënshkrim, dërguar J. B.

Titos më 24 shtator 1947, informohet për vizitën e paparashikuar të gjeneralit Markos Vafiadhis në

Shqipëri. 189

AQSH, F. 14/AP, MPKG, D.2, fl.7. Relacion mbi kalimin e trupave demokratike greke nëpërmjet

territorit shqiptar gjatë luftimeve në Gramoz, në mars-prill të vitit 1949 (dorëshkrim). 190

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1948, D.4, fl.7. Platforma e Marko Vafiadhis, paraqitur në mbledhjen e

Byrosë Politike të KQ të PKG, më 25 nëntor të vitit 1948. 191

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1948, D.4, fl.10. Platforma e Marko Vafiadhis, paraqitur në mbledhjen

e Byrosë Politike të KQ të PKG, më 25 nëntor të vitit 1948. 192

Po aty, fl.6.

Page 54: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

30

marrë deklarata nga një pjesë e emigrantëve kundër pjesës tjetër, për të vërtetuar gjoja

bashkëpuntorët e gjermanëve. Për pasoj u goditën shumë njërëz të pafajshëm dhe u

zhvillua një diferencim politik midis refugjatëve çamë, duke persekutuar një pjesë të

tyre.193

Gjithashtu u bënë përpjekje të mobilizohej popullsia çame dhe të dërgohej në

Luftën Civile në Greqi, në përbërje të UDG, sipas kërkesës së komandantit të kësaj

ushtrie gjeneral Markos. Megjithë një far hezitimi, fillimisht qeveria shqiptare u

përpoq që mobilizimin t’a kryente mbi baza vullnetare, gjë që rezultoi pa sukses.194

Viti 1947 u mbyll me marrjen e inisiativës nga forcat qeveritare greke të

ndihmuara, përgatitura dhe të armatosura nga SHBA, si dhe me krijimin e

infrastrukturës së nevojshme për organizimin e kryerjen e operacioneve ushtarake

kundër forcave demokratike. Në fund të vitit 1947 u miratua ligji Nr.509 që shpallte

jashtë ligji PKG, organizatat masive politike, partitë e klubet demokratike, etj,195

çka

paralajmëronte zhvillime me pasoja edhe për marrëdhëniet shqiptaro – greke.

1.4. Ecuria e marrëdhënieve shqiptaro – sovjetike dhe vizita e Enver Hoxhës në Bashkimin Sovjetik, korrik 1947

Vendosja e marrëdhënieve diplomatike ndërmjet Shqipërisë dhe BS, në nëntor

të vitit 1945, krijoi mundësi, për afrimin dhe forcimin e bashkëpunimit midis të dy

vendeve. Pavarësisht nga marrëdhëniet e afërta me Jugosllavinë, udhëheqja shqiptare

me kohë ishte e interesuar për lidhje të drejtpërdrejta me qeverinë sovjetike dhe PK të

BS. Në këtë aspekt, vendosja e marrëdhënieve diplomatike u shfrytëzua me intensitet

nga të dy palët.

Fillimsht, pala sovjetike rezultonte me një njohje shumë të kufizuar për

gjendjen në Shqipëri. Megjithë veprimtarinë e misionit ushtarak, njohja për

Shqipërinë dhe për PKSH, realizohej kryesisht nëpërmjet udhëheqjes jugosllave. Në

takimet e Stalinit, me delegacionet jugosllave në Moskë, çështja shqiptare do të ishte

shpesh prezent. Ai do pyeste “për lidhjet me Shqipërinë”196, për “politikën e

Jugosllavisë ndaj Shqipërisë’’197, për “mbarëvajtjen e punëve me shqiptarët’’198

, mbi

“gjendjen në PKSH’’ etj.199

Ambasadori i Bashkimit Sovjetik në Shqipëri D. S. Çuvahin, në kujtimet e tij e

pranon se kur mori detyrën e ambasadorit në vitin 1946, nuk kishte patur më parë

asnjë njohuri për këtë vend dhe se i vetmi burim informacioni kishin qenë shkrimet e

ndryshme në gazetat e revistat jugosllave, si dhe bisedat me kolegët e tij jugosllav që

kishin qenë më parë në Shqipëri.200

Informacion shumë i pakët për Shqipërinë,

reflektohet edhe në takimin e ministërit të Punëve të Jashtme të BS V. M. Molotov,

me përfaqësuesin e parë të shtetit shqiptar në Moskë Koço Tashko, me rastin e

193

AMPJ, viti 1944, D.147. 194

AQSH, F. 14/AP, STR, viti 1949, D.389, fl.1-4,19.Relacion i Drejtorisë së Organizim-inspektimit

mbi punën e berë nga grupet e punës lidhur me mobilizimin e masave të emigrantëve çamë për të

shkuar në radhët e UDG, më 24 mars 1949. 195

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1948, D.4, fl.9. Platforma e Marko Vafsiadhit (Letër e M. Vafsiadhit

dhe vendimi i Byrosë Politike të KQ të PKG, më 15 nëntor të vitit 1948). 196

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet....., fl.100.(Takim i Stalinit më 9 janar 1945

me A. Hebrange, antar i KQ të PKJ dhe kryetar i Komitetit Kombëtar të Çlirimit të Jugosllavisë). 197

Milovan Gjilas. Fytyra e totalitarizmit, Tiranë, Fan Noli, 2007, fl.85.(Takim i Stalinit në prill 1947

me Gjilasin). 198Shaqir Vukaj. “Rusia dhe Kosova’’(Shënime të një diplomati), Tiranë, Erico Cuccia, 2007,

fl.93.(Takim i Stalinit me Kardelin, udhëheqësi nr 2 i Jugosllavisë). 199

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse ... fl.24.(Takim i Stalinit më 27

maj 1946 me Titon). 200

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik në Shqipëri ... fl.16.

Page 55: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

31

paraqitjes së letër kredencialeve në prill të vitit 1946. Ai interesohej dhe kërkonte

informacion për probleme të ndryshme të brendshme dhe të jashtme, por pyetja “në se

Shqipëria kishte apo jo marrëdhënie diplomatike me Anglin dhe Amerikën”, tregonte

mungesën e plotë të informimit ose të interesimit deri atëherë.201

Më vonë, gjatë

vizitës së delegacionit shqiptar në BS në dhjetor të vitit 1956, Molotovi do të pohonte

se “ unë i përkas asaj kategorie njerëzish që përpara Luftës së Dytë Botërore nuk i

kam dhanë shumë rëndësi Shqipërisë, unë nuk e kam njohur Shqipërinë’’202.

Ambasadori Çuvahin dhe diplomatët sovjetik, duke shfrytëzuar kontaktet dhe

takimet e ndryshme, kryesisht me udhëheqësit e partisë dhe të shtetit shqiptar, u

njohën hap pas hapi me gjendjen. Udhëheqja e PKSH kërkonte dhe dëshironte të

informonte me hollësi KQ të PK të BS, për gjendjen në vend dhe në parti, prandaj

ardhja e ambasadorit sovjetik u shfrytëzua në mënyrë intensive, për ta informuar kush

e kush më parë, për gjendjen në Shqipëri ku nuk mungonin dhe konsideratat personale

të udhëheqësve shqiptar për njëri - tjetrin. Në informimet e udhëheqësve shqiptar,

spikat një dualitet i heshtur midis tyre, por i dukshëm. Enver Hoxha e dinte se Moska

e njihte udhëheqjen shqiptare dhe atë personalisht, me syzet e Titos. Prandaj synimi i

Hoxhës, për të ndryshuar imazhin e tij, pasqyrohet pothuajse në të gjitha takimet me

përfaqësuesin sovjetik në Tiranë.

Në një nga takimet e para me Çuvahinin e sapoardhur, më 20 maj të vitit 1946,

Enver Hoxha e informoj për konfliktin që ekzistonte në udhëheqjen e partisë; për

qëndrimin që kishin mbajtur dy përfaqësuesit jugosllav Velimir Stojniç dhe Niaz

Dizdareviç në Plenumin II të KQ në Berat dhe i akuzoi ata për ndërhyrje e diktat në

këtë plenum.203

Sipas Hoxhës, Velimir Stojniç solli vendime të pa drejta, goditi e

mënjanoi atë nga drejtimi si Sekretar i Përgjithshëm i Partisë; ndikoi në futjen në

Byronë Politike me mbështetjen e heshtur të Koçi Xoxes, të njerëzve të pa aftë si

Bedri Spahiu, Tuk Jakova, Pandi Kristo, Sejfulla Malëshova dhe krijoi dualizëm në

mes të KQ dhe qeverisë apo antagonizëm në mes të Koçi Xoxes e Nako Spirut etj.204

Enver Hoxha, menjëherë shpalosi mllefin e tij ndaj anëtarëve të tjerë të Byrosë

Politike. Ai u përpoq që të mos lejonte askënd ndër udhëheqësit shqiptarë t’i bënin

hije marrëdhënieve të tij të drejtpërdrejta me BS.

Për t’u paraqitur sa më luajal ndaj BS, por edhe për të konfirmuar më me forcë

pikëpamjet e veta, sipas tij të pranuara po ashtu nga Tito, Hoxha sapo u kthye nga

vizita në Beograd, më 3 korrik të vitit 1946, takoi ambasadorin sovjetik dhe e

informoi atë për rezultatet e asaj vizite. Ai, përveç vlerësimeve superlative për

marrëdhëniet, udhëheqjen jugosllave dhe Titon, e vuri në dijeni ambasadorin për

ankesën që i kishte bërë Titos lidhur me gabimet e dy përfaqësuesve jugosllavë

Velimir Stoiniç dhe Niaz Dizdaroviç në Plenumin e Beratit të nëntorin e vitit 1944,

sidomos për mënjanimin e tij nga drejtimi i partisë dhe përfshirjen në Byronë Politike

të të pa aftëve etj, ashtu siç e kishte informuar Çuvahinin para vizitës. Sipas tij, Tito

kishte „deklaruar se përfaqësuesit e PKJ kishin bërë budallallëqe në Shqipëri dhe se,

sapo kanë arritur atje, kanëfilluar të marrin poza prej „babai“, pa marrë parasysh si

duhet mendimet e drejtueseve të vendit“205. Tito kishte porositur për forcimin e

201

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse ..., fl.106. (Shih: Shaqir

Vukaj. Rusia dhe Kosova ...., fl.85). 202

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.18, fl.43. Takime të delegacionit të kryesuar nga Enver Hoxha me

udhëheqësit sovjetikë, gjatë vizitës së tij në dhjetor të vitit 1956. (Dolli e ngritur nga Molotovi në

darkën e shtruar nga udhëheqja sovjetike për nder të delegacionit shqiptar, më datën 23 dhjetor

1956). 203

Ismail Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse .... fl.118. 204

Po aty. 205

Po aty, fl.126.

Page 56: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

32

unitetit dhe këtë duhet ta bënte Sekretari i Përgjithshëm i Partisë (pra Enver Hoxha –

E. M), gjë që duhej të kuptohej edhe nga Koçi Xoxe, i cili sipas tij duhej të merrej

vetëm me çështjet organizative dhe të mos bënte kurrfarë politike.

Në bisedën me Çuvahinin, E. Hoxha midis të tjerave shtroi edhe nevojën e

riorganizimit të plotë të Shtabit të Përgjthshëm dhe preku çështjen e emrimit të

gjeneralmajor Mehmet Shehu në postin e shefit të Shtatmadhorisë të ushtrisë. Ai, duke

i vlerësuar aftësitë e tij, i parashtroi ambasadorit sovjetik, M. Shehun si “e vetmja

kandidaturë për në postin e shefit të Shtabit të Përgjithshëm të ushtrisë shqiptare. Do

të na duhet t’a tërheqim nga Moska, pa e lënë për t’a përfunduar Akademinë”

nënvizoi ai. Dhe në fund të vitit 1946, pa përfunduar Akademinë e Shtabit të

Përgjithshëm “Vorshillov” në Moskë, M. Shehu u emërua në funksionin e Shefit të

Shtatmadhorisë.206

Me t’u emëruar në këtë funksion, ai kërkoi këshilltarë ushtarakë

sovjetikë pranë Shtatmadhorisë duke këmbëngulur për marrjen e përvojës ushtarake

sovjetike.

Pothuajse në të njëjtën mënyrë vepronte dhe Koçi Xoxe. Më 13 korrik të vitit

1946 M. A. Suslov (drejtor i Drejtorisë së Punëve të Jashtme të KQ të PK të BS) i

dërgonte një letër sekretarit të KQ Andrei Alexandrovich Zhdanov (më tej: Zhdanov),

për situatën në udhëheqjen e PKSH, referuar disa materialeve të marra nga Koçi

Xoxi. Sipas tij, Koçi Xoxe e informonte për situatën në udhëheqjen e PKSH, ku

përveç disa arritjeve, nuk ekzistonte uniteti i vërtet në udhëheqjen e partisë, gabimet e

Sejfulla Malëshoves ishin përkrahur në Byronë Politike nga Bedri Spahiu dhe Tuk

Jakova, të cilët kërkonim të largoheshin nga kjo byro për pamundësi të përballimit të

detyrave, kishte akoma dyshime e mos besim në veprimtarinë e KQ, partia nuk kishte

bërë luftë kundër sektorit privat për forcimin e sektorit shtetëror si sektor socialist,

nuk ishte vlerësuar rreziku anglo – amerikan dhe kërkohej legalizimi i partisë përpara

zhvillimit të kongresit etj.207

Gjithashtu, më 21 shtator të vitit 1946, Enver Hoxha në bisedime me

Çuvahinin, ankohej për gjendjen jo normale në Byronë Politike, ku ai, Koçua dhe

Nako punonin, ndërsa Bedriu, Tuku e Pandi nuk merrnin pjesë në diskutime dhe nuk

bënin asnjë punë. Sipas tij, kishte mosmarrëveshje të ashpra mes Koçi Xoxes dhe

Nako Spirut. Çdo kritikë të Nakos, Koçi Xoxe e priste me sedër të sëmurë, por edhe

disa masa e propozime të Hoxhes nuk i pëlqenin, disa ngjarje i vlerësonte në mënyrë

sipërfaqësore etj. Në këto kushte,Enver Hoxha i propozoi Çuvahinit zgjerimin e

Byrosë Politike me njerëz të rinj e aktivë, konkretisht me Mehmet Shehun, Kristo

Themelkon, Fadil Paçramin, Hysni Kapon dhe Liri Belishovën, si dhe i parashtroi

ambasadorit edhe ndryshimet që mendonte të bëjë në përbërjen e KQ, duke shtuar

numrin e anëtarëve nga 18 në 27, deri 30 veta, plus 7 deri 9 kandidatë, duke përfshirë

si anëtarë të rinj: Misto Treskën, Haki Toskën, Nesti Zoton, Ramadan Çitakun dhe

duke përjashtuar, sipas tij, persona të paaftë, dembel dhe të dyshimtë, si Kadri Hoxha

etj.208

Për t’u njohur më nga afër me gjendjen në Shqipëri, në shkurt të vitit 1947,

bëri një vizitë përfaqësuesi i Drejtorisë së Politikës së Jashtme të KQ të PK të BS P. I.

Mancha (më tej: Mança). Në raportin e paraqitur udhëheqjes më të lartë sovjetike,

përshkruhet me hollësi situata politike dhe gjendjen e PKSH nga çlirimi i vendit.209

Në raport pasqyroheshin ndryshimet e bëra, zhvillimi i zgjedhjeve dhe shpallja e

206

Po aty, fl. 129, 130. Bisedë e E. Hoxhës me ambasadorin sovjetik Çuvahin më 3 korrik të vitit 1946,

për rezultatet e vizitës së tij në Beograd. 207

Ismail Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse...... fl.131. 208

Po aty, fl.140-141. 209

Po aty, fl.109.

Page 57: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

33

Shqipërisë - Republikë Popullore, rolin drejtues të PKSHnë jetën e vendit, mungesën

e partive të tjera, anëtarët e Byrosë Politike dhe udhëheqësit kryesor të partisë,

përbërjen sociale të partisë, përfaqësimin e veprimtarisë së partisënga Fronti

Demokratik, vendimet e Plenumit V të KQ, forcat reaksionare në Veri që vepronin

kundër qeverisë, si dhe problemet më kryesore që shqetësonin KQ të PKSH.210

Në këtë raport vlerësohej se njëndër gabimet kryesore të PKSH, ishte fakti se

nuk ishte përcaktuar drejt që në fillim vija politike për afrimin me BS dhe

Jugosllavinë, si dhe nuk ishte vlerësuar rreziku anglo-amerikan, duke mbajtur

qëndrim të njëjtë ndaj të tre aleatëve (BS, Britani e Madhe dhe SHBA). Si shqetësim

kryesor, nënvizohej kërkesa e Byrosë Politike të PKSH për vendosjen e lidhjeve të

posaçme, të përhershme e këshilluese me KQ të PK të BS; pajisjen e kuadrove

udhëheqëse të partisë me arsimin marksist-leninist në shkollat politike sovjetike dhe

të studentëve në institucionet e larta arsimore; dërgimin e mësuesëve për mësimin e

gjuhës ruse; dërgimin nëBS të një delegacioni të intelektualëve dhe në Shqipëri të

grupeve artistike, si dhe të një ekipi xhirimi për filma dokumentar etj.211

Ky raport, rezulton hapi i parë për vendosjen e marrëdhënieve të drejtpërdrejta midis

PKSH dhe PK të BS, pasi një përfaqësues i kësaj partie mori kontakt dhe njohu nga

afër udhëheqësit dhe gjendjen në partinë shqiptare.

Enver Hoxha vijoi hap pas hapi t’u sërvirte sovjetikëve informacion të

hollësishëm edhe për marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave. Megjithëse, pak muaj më

parë i vlerësonte maksimalisht këto marrëdhënie, më 3 maj të vitit 1947 në takimin

me Çuvahinin hidhte dritë mbi mosmarrëveshjet shqiptaro - jugosllave në fushën

ekonomike e financiare.212

Ai e informoi ambasadorin për ecurinë e këtyre

marrëdhënieve, marrëveshjet e nënshkruara, si dhe vështirësitë në diskutimet me

palën jugosllave, kushtet e vëna për kredinë, shoqëritë e përbashkëta, bashkëpunimin

doganor e unifikimin e çmimeve, si dhe kalimin e valutës së lirë të Shqipërisë në

bankat jugosllave.213

Në të gjithë këtë mori informacioni politik dhe ekonomik, takimesh,

bisedimesh dhe këmbim letrash vihen re momente, të cilat tërheqin vëmendjen në disa

drejtime:

Udhëheqja shqiptare, për shkak të zhvillimeve të brendshme në vend e në parti, të

izolimit e të marrëdhënieve të kufizuara vetëm me Jugosllavinë, kërkonte të kishte

marrëdhënie me BS dhe PK të BS pa ndërmjetësimin e jugosllavëve, por në mënyrë të

drejtpërdrejt, duke krijuar mundësi për institucionalizimin e këtyre marrëdhënieve.

Enver Hoxha, e informonte gjendjen në udhëheqjen e partisë, të KQ e të vendit në

tërësi, si dhe të marrëdhënieve shqiptaro - jugosllave si shumë serioze, duke lënë të

kuptohet se përgjegjësia qëndronte te ndërhyrja e thellë jugosllave në plenumin e

Beratit dhe te qëndrimi jo i drejtë i një pjese të Byrosë Politike, ndërkohë shfajësonte

maksimalisht veten e tij. Hoxha e kuptonte se mbështetja e PK të BS, koka e kampit

socialist, do të ishte rezultati më i rëndësishëm për PKSH, por sidomos për karrierën e

më tejshme të tij.

Enver Hoxha, duke njohur rezervat e udhëheqjes jugosllave për personin e tij

dhe përkrahjen e tyre për Koçi Xoxen që në Plenumin e Beratit, si dhe për të shpëtuar

nga ky dyshim e nga tutela jugosllave, synonte diku hapur dhe diku jo hapur të jepte

mesazhin tek sovjetikët se problemet serioze e të rënda në PKSH e në udhëheqjen e

saj e kishin burimin te ky plenum. Mesazhi pasqyronte qëndrimin e Hoxhës se në atë

210

Po aty, fl.110-114. 211

Po aty, fl.115. 212

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik në Shqipëri ...., fl.44. 213

Po aty, fl.46, 47.

Page 58: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

34

plenum ai ishte goditur padrejtësisht, nën ndikimin e përfaqësuesëve jugosllavë dhe

për rrjedhojë në Byronë Politike nuk kishte marrëdhënie të shëndosha. Në këtë

mënyrë Hoxha bënte testim, por në të njëjtën kohë përgatitej për rivlerësimin e

Plenumit të Beratit të vitit 1944, sapo të siguronte përkrahjen e sovjetikëve dhe duke

bërë diferencime midis anëtarëve të Byrosë Politike, kërkonte krijimin e opinionit, për

përgjegjësit e mungesës së unitetit e të marrëdhënieve jo të shëndosha në byro.

Duke u gjendurpara kongresit të parë të partisë, kërkohej mbështetja dhe

përkrahja sovjetike, për problemet më të diskutueshme si analiza e veprimtarisë

politike të KQ, organizimi i organeve drejtuese dhe legalizimi i Partisë. Në kongres,

me jugosllavët dhe nën ndikimin e tyre, Enver Hoxha nuk mund të rivlerësonte

Plenumin e Beratit. Ai, nuk do të arrinte të mënjanonte mundësinë që vendimet e atij

plenumi të shfrytëzoheshin për t’u goditur përseri nga Koçi Xoxe ose nga ndonjë

koleg tjetër.

Për diskutimin e të gjithë këtyre problemeve, kërkohej me insistim të ndikohej

e të bindej KQ i PK të BS, për të ftuar për vizitë në Moskë, një delegacion zyrtar të

nivelit të lartë duke lenë të kuptohet se në krye të tij duhet të ishte vetë Enver

Hoxha.Ai i deklaroi ambasadorit Çuvahin “se e presim me shumë emocion atë ditë,

kur do të ftohemi në Moskë“ dhe se “ dyshon në volinë e vizitës së Koçi Xoxes në

Moskë”214, duke vënë në dyshim aftësitë e tij dhe të tjerëve për të paraqitur gjendjen

para udhëheqjes sovjetike.

Lidhur me këto zhvillime, pala sovjetike reagonte sipas qëllimeve dhe

interesave të saj, por duke mos cenuar “kujdestarinë” e Jugosllavisë për Shqipërinë.

Kështu, kërkesave të udhëheqjes shqiptare për të vizituar BS u ishte shmangur me

heshtje. Në takimin me Titon më 27 maj të vitit 1946, vetë Stalini kishte nënvizuar se

“ka ardhur njoftimi se Koçi Xoxe dëshiron të vijë në Moskë, për të shqyrtuar disa

çështje përpara Kongresit të Partisë. Edhe Enver Hoxha ka shprehur dëshirën për të

ardhur në Moskë së bashku me Xoxen”.Përgjigja e Titos ishte se “çështja e vajtjes së

Xoxes dhe Hoxhës në Moskë, të shikohet pas ardhjes në Beograd“. Në vartësi të këtij

akordi, Stalini theksoi se „ardhja e shqiptarëve në Moskë, mund të shkaktojë reagim

të pakëndshëm nga ana e anglezëve dhe amerikanëve, dhe kjo do të ndërlikonte më

shumë gjendjen e politikës së jashtme të Shqipërisë“. Sipas Stalinit „tani nuk është e

përshtatshme as për ata, as për neve“215. Në zbatim të këtyre udhëzimeve, ambasadori

sovjetik Çuvahin, në një takim me Koçi Xoxen më 12 qershor të vitit 1946, njoftoi

zyrtarisht përgjigjen e qeveris sovjetike, për mos vajtjen e çdo udhëheqësi shqiptar për

vizitë në BS, sepse një gjë e tillë “nuk do të ishte në dobi as të interesave të RPSH e

as të BRSS”216.

Megjithë refuzimin e vizitës në BS të udhëheqësve shqiptarë, në fillim të

muajit mars të vitit 1947, sektori i politikës së jashtëme të KQ të PK të BS, në kuadrin

e njohjes harton një raport tepër të hollësishëm “Mbi Partinë Komuniste Shqiptare”,

duke filluar me krijimin dhe gjithë veprimtarinëe saj, gjatë dhe pas lufte.217

Në këtë

raport, gjënin pasqyrim një pjesë e mirë e problemeve e shqetësimeve të evidentuara

nga udhëheqësit shqiptar e sidomos nga Enver Hoxha. Midis të tjerave, vlerësohej

lufta ndaj “veprimtarisë oportuniste, sektare, përçarëse e karrieriste të përfaqësuara

nga trockisti dhe ideologu i restaurimit të kapitalizmit në Shqipëri Sejfulla

Malëshova’’. Kritikohej qëndrimi i partisë nën ndikimin e tij, për përcaktimin e një

vije politike jo të drejtë, duke e cilësuar BS si aleat njësoj si Amerikën dhe Anglinë.

214

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet ..... fl.119. 215

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova ....., fl.24,26. 216

Po aty, fl. 27. 217

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova ......, fl.38-43.

Page 59: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

35

Gjithashtu, në raport konsiderohej ndërhyrje brutale në punët e brendshme të PKSH të

përfaqësuesëve të partisë jugosllave e në veçanti të Velimir Stoiniç, me këshillat e tyre

jo të drejta. Për veprimtarinë e Stoiniçit, një vlerësim të ngjashëm kishte dërguar edhe

Çuvahini në shënimin drejtuar sektorit të Politikës së Jashtme të KQ të PK të BS më

26 maj 1946. Ai e njoftonte Moskën për gabime serioze politike të Stoiniçit, si dhe për

fain e tij për ftohjen e marrëdhënieve reciproke midis Tiranës e Beogradit. Raporti

tregon se informimet e Enver Hoxhës e kishin bërë punën e vet tek ambasadori

sovjetik në Shqipëri. Në të njëjtën kohë, raporti vlerësonte masat e marra për

orientimin politik drejt BS, për spastrimet në parti e ndreqjen e gabimeve, si dhe

vënien e partisë në udhë të mbarë.218

Nga ana tjetër, fillimi i vitit 1947 u karakterizua nga acarimi i mëtejshëm i

marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave. Në fakt vështirësi të mëdha, kundërshti dhe

mosmarrëveshje u shfaqen qysh gjatë bisedimeve e diskutimeve për hartimin e

nënshkrimin e tyre. Nako Spiru, në funksionin e kryetarit të delegacionit ekonomik

shqiptar, negociator dhe eksperti kryesor, në bisedimet me palën jugosllave, në shumë

raste kishte shprehur kundërshtimet e tij për shumë propozime dhe pikëpamje të

papranueshme, duke vënë në dijeni në vijimësi udhëheqjen e partisë dhe të qeverisë.

Për problemet e çmimeve, Nako Spiru që në fillim theksonte se është njëçështje

që“duhet studjuar mirë në vend dhe nuk mund të aplikohet menjëherë”219, se mund të

realizohej unifikimi i çmimeve vetëm në rast se pala jugosllave “siguron produktet për

tregun shqiptar”, si dhe “nuk mund të barazohej leku me dinarin po nuk u ngjall më

tepër jeta ekonomike e vendit”220. Çështja kryesore e mosmarrëveshjeve vlerësohej

“caktimi i materaleve dhe dërgimi i tyre” nga pala jugosllave,221

si dhe kërkesa ndaj

autoriteteve e organeve jugosllave për respektimin e afateve dhe saktësimin e shpejtë

të planit të investimeve”222, sipas marrëveshjeve të nënshkruara. Në mënyrë të

veçantë, në ecurin e veprimtarisë të shoqërive të përbashkëta dhe konkretizimit të

Konventës Ekonomike u evidentuan raste të shumta mosrespektimi të detyrimeve dhe

angazhimeve nga pala jugosllave për personelin tekniko – profesional të

domosdoshëm, për materiale, makineri e pajisje, për lëvrimin e ndihmave e kredive

financiare etj.223

Pasojat e këtyre vështirësive u dukën në realizimin e planit të vitit

1947 dhe hartimin e projektplanit pesëvjeçar. Në këto kushte shumë të vështira

ekonomike, ministri Nako Spiru, pas konsultimeve me Enver Hoxhën, u kërkoi

autoriteteve jugosllave respektimin e marrëveshjeve dhe filloi zyrtarisht të

kundërshtonte aspekte të këtyre marrëveshjeve, u ankua lidhur me (nën)vlerësimin që

u bëhej mallrave shqiptare nga pala jugosllave, si dhe rreth metodës me anën e së cilës

përllogariteshin investimet shqiptare në shoqëritë me kapital të përbashkët.224

Nako

Spiru, ishte i pari udhëheqes shqiptar që u rebelua hapur kundër Jugosllavisë, duke

kërkuar zhvillimin e pavarur të Shqipërisë.225

Gjendur përballë kundërshtimeve të para nga një udhëheqës i PKSH, KQ të

PKJ nëpërmjet përfaqësuesit të tij Savo Zllatiç*, në qershor të vitit 1947, paraqiti

218

Po aty, fl.43. 219

AQSH,F. 14/AP, MKPJ, viti 1946, D.12, fl.10. Radiogram i Nako Spirut dërguar Enver Hoxhës, nga

Beogradi më 16.11.1946, mbi bisedimet e zhvilluara me autoritetet jugosllave. 220

Po aty, fl.15. 221

AQSH, F. 14/AP, MKPJ, viti 1947, D.6, fl.1. Telegram i Nako Spirus nga Beogradi dërguar Enver

Hoxhës, më 16 prill të vitit 1947 222

AQSH, F. 14/AP, MKPJ, viti 1947, D.6, fl.4. 223

Historia e Popullit Shqiptar, vëll.IV, ...... fl.242. 224

Bernd J. Fischer.“Diktatorët e Ballkanit”, Tiranë, AIIS, 2009, fl.275. 225

Milovan Gjilas. Fytyra e totalitarizmit ... fl.85, 86. *Savo Zllatiç(1912-2007), mjek dhe politikan kroat e jugosllav. Më 1934 u anëtarësua në PKJ. Nga

Page 60: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

36

kritikën ndaj udhëheqjes shqiptare, sidomos për vijën ekonomike të ndjekur prej saj

dhe për ekzistencën e dy vijave në KQ të PKSH, duke aluduar për persona të

veçantë.226

Akuza e udhëheqjes jugosllave ndaj KQ të PKSH shënoi zyrtarizimin e

mosmarrëveshjeve shqiptaro-jugosllave. Nga ana e saj, udhëheqja shqiptare u përpoq

t’i trajtonte këto akuza si të meta, gabime, lëshime ose ngadalësime nga të dy palët, të

cilat duheshin analizuar e zgjidhur me gjakftohtësi e objektivitet bashkërisht, duke

mos pranuar shtrembërime vije ose një vijë të dytë antijugosllave.227

Pas diskutimeve

e sqarimeve të Enver Hoxhës dhe Koçi Xoxes me Nako Spirun, tezat jugosllave u

shtruan në Byronë Politike dhe më datën 4 korrik të vitit 1947 iu kthye

përgjigjepërfaqësuesit jugosllav Zllatiç. Në përgjigje pranohej se ka gabime, lëshime e

të meta nga shqiptarët, por edhe nga jugosllavët e lidhur me problemet shqiptare.

Ndërsa konkludohet se KQ nuk pranon se ka “shtrembërime vije ose një vijë të

dytë”228

Savo Zllatiç, i pakënaqur me përgjigjen reagoi menjëherë. Ai në përgjigjen e

tij këmbëngulte fort në pikëpamjen se “kjo është një vijë e dytë dhe nuk është vija e

vërtet e Komitetit Central” dhe në rast se nuk shikohej çështja kështu, nuk mund të

zgjidheshin problemet e rënda që dilnin përpara. Duke e konkretizuar kritikën më tej,

ai vinte në dukje se “kishte disa pikëpamje të kundërta me Nakon, në lidhje me

praktiçizmin e tepruar të tij dhe çështjen e drejtimit operativ”229. Sipas tij, Nako Spiru

duhej të ishte më energjik në lidhje me specialistët, porse edhe KQ duhet të kërkoi më

shumë prej tyre. Përgjigja jo aprovuese e Zllatiçit dhe qëndrimi i fortë në pikëpamjet e

tij e ndërlikonte akoma më tepër situatën. Për të përforcuar pakënaqësinë ndaj

reagimit të palës shqiptare, largohet në shënjë proteste këshilltari ekonomik jugosllav

Kreiger i atashuar pranë Nako Spirut.

Nako Spiru, jo vetëm ishte udhëheqësi i parë shqiptar që kundërshtoi zyrtarisht

diktatin jugosllav, por në të njëjtën kohë u bë edhe shpresë për të dalë nga tutela

jugosllave e për të gjetur mundësi bashkëpunimi me BS, si e vetmja mënyrë për të

ndihmuar vendin nga vështirësit shumë të mëdha në të cilat ndodhej. Periodikisht,

udhëheqës të veçantë përfshirëedhe Enver Hoxhën, në mënyrë të përsëritur në forume

partie e publike, ishin deklaruar për zgjerimin e marrëdhënieve me BS. Duke

qenëpersoni përgjegjës për problemet ekonomike dhe objekt e subjekt i vështirësive

që sillte pala jugosllave në marrëdhëniet e bashkëpunimit shqiptaro-jugosllave, Nako

Spiru periodikisht i kishte bërë prezent edhe me sovjetikët këto shqetësime. Ashtu siç

kujton ambasadori sovjetik në Shqipëri Çuvahin, Nako Spiru disa herë kishte folur për

vështirësitë e marrëveshjeve me jugosllavët.

Në kushte tepër të vështira të gjendjes ekonomike, të evidentimit të

mosmarrëveshjeve me jugosllavët dheakuzës e kritikës ndaj Nako Spirut, në fillim të

korrikut të vitit 1947 Enver Hoxha i kërkoi ambasadorit sovjetik që t’i krijohej

mundësia përsonalisht për të diskutuar me qeverinë sovjetike planet për zhvillimin e

ekonomisë së Shqipërisë.230

Këtë radhë përgjigja e palës sovjetike ishte pozitive dhe

menjëherë u arrit marrëveshja që delegacioni i partisë dhe qeverisë shqiptare të

fundi i vitit 1943 bëhet anëtar i Byrosë Politike të KQ të Partisë Komuniste të Kroacisë dhe

kandidat i KQ të PKJ, në Kongresin V të saj. Më 8 gusht 1946 kryesia e Presidiumit të Kuvendit

Popullor të RPFJ vendosi emërimin e Savo Zllatiçit si përfaqësues i jashtëzakonshëm për çështjet

ekonomike në Shqipëri, në rangun e ministrit për jasht shteti të grupit të dytë. 226

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.3, fl.1. Biseda e Enver Hoxhës me Zllatiçin më datën 4 korrik të vitit

1947, në lidhje me kritikën e tij, në emër të KQ të PK të Jugosllavisë. 227

Po aty fl.2,3. 228

AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1947, D.3, fl.2. 229

Po aty, fl.7. 230

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik...., fl.36.

Page 61: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

37

shkonte në Moskë për vizitë zyrtare në mesin e muajit korrik të vitit 1947.

Në këtë mënyrë, me një veprimtari intensive dy palëshe dhe në kushtet e

ecuris jo të mirë të marrëdhënieve me Jugosllavinë, u përgatitën kushtet për vizitën

zyrtare të Enver Hoxhës në Moskë, në krye të një delegacioni të nivelit të lartë.Më 14

korrik, delegacioni me në krye Enver Hoxhën u nis për në BS. Në delegacion, bënin

pjesë Koçi Xoxe zëvendëskryeministër, ministër i Punëve të Brendshme dhe sekretar

organizativ i KQ; Spiro Koleka, kryetar i Komisionit të Planit të Shtetit; Abdyl

Këllezi, ministër i Financave dhe Kiço Ngjela, ministër i Tretisë së Jashtme. Në ditën

e dytë të vizitës, delegacioni u prit nga Stalini dhe Molotovi.231

Stalini, pasi vlerësoi

lart luftën e shqiptarëve kundër pushtuesëve italo - gjerman, dëgjoi raportin e Enver

Hoxhës mbi situatën në vend, vështirësit ekonomike dhe gjendjen në PKSH. Ai,

këshilloi që partia të ndryshonte emrin në Parti e Punës, porositi që kërkesat e

delegacionit të zgjidheshim pozitivisht, si dhe shprehu sigurinë se BS nuk do ta linte

në baltë Shqipërinë, në përballjen me intrigat e perëndimit dhe me situatën

shqetësuese në kufirin shqiptaro-grek. Në darkën zyrtare për nder të delegacionit, në

një bisedë konfidenciale me Enver Hoxhën, Stalini u interesua për jetën e popullit

shqiptar dhe gjendjen e fshatarësisë, për sipërfaqen e tokës së punueshme, për

marrëdhëniet e qeverisë me klerin, për sasinë dhe cilësinë e naftës, të metaleve me

ngjyra etj.232

Stalini u shpreh i pakënaqur ndaj politikës së udhëheqjes jugosllave dhe

deklaroi se Shqipëria ishte vend i pavarur, gjë që duhet ta tregonte në marrëdhëniet

me vendet e tjera. Për situatën në kufirinë shqiptaro - grek dhe pretendimet territoriale

të monarko - fashistëve grek, Stalini theksoi se provakacionet e tyre lidhen me intrigat

e qarqeve të caktuara anglo - amerikane, të cilët kërkonin të forconin pozitën e tyre në

Ballkan. Sipas tij, ata “do të vazhdojnë t’ju provokojnë”, por “nuk do të bejnë dot

sulm”233.Ai kërkoi që Shqipëria të forconte mbrojtjen e kufijve jugor, por shprehu

bindjen se provokacionet greke nuk do tëçonin në luftë. Stalinii pohoi delegacionit se

BS do ta ndihmonte Shqipërinë, për zgjidhjen e problemeve të saj, për pajisjen e

industrisë e të bujqësisë, për zhvillimin e arsimit e të kulturës, për forcimin e ushtrisë

etj. Gjithashtu, ai premtoi fabrika e makineri, ndërkohë që armatimi e pajisjet

ushtarake do të jepeshin falas.234

Në komunikatën zyrtare mbi bisedimet dy palëshe,

midis të tjerave u deklarua se “duke i’u përgjigjur kërkesës së qeverisë shqiptare,

qeveria sovjetike i akordoi Shqipërisë një kredi në bazë të së cilës BS merrte përsipër

t’i lëvronte Shqipërisë pajisje për degët e industrisë së lehtë, asaj pyjore dhe makineri

bujqësore”235.

Vizita e Enver Hoxhës në Moskë, pati ndikim dhe reflektim në disa drejtime:

Kjo vizitë vërtetoi disa nga synimet e kahershme të Enver Hoxhës

personalisht, duke e shpëtuar imazhin e tij në një moment shumë delikat për të

ardhmen e karrierën e mëtejshme. Deri në këtë periudhë, Stalini e njihte nga opinionet

e Titos dhe udhëheqësve të tjerë jugosllav. Moska kishte një far preference për Koçi

Xoxen (sigurisht nën ndikimin jugosllav), i cili nga shtatori deri në fund të tetorit

tëvitit 1947 u ftua për kurime e pushime në BS dhe në të njëjtën kohë zhvilloi

konsultime me KQ të PK të BS për statutin e partisë.Sipas dokumenteve sovjetike, në

fund të vitit 1947, pozitat e Koçi Xoxes vlerësoheshin në BS si më të parapëlqyeshme.

231

Po aty, fl.36. 232

Po aty, fl.38. 233

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1947, D.1, fl.109. Plenumi VII i KQ tzë PKSH, mbajtur më 30 gusht të

vitit 1947, në të cilin Enver Hoxha për situatën ndërkombëtare citon porositë e Stalinit. 234

Iliaz Fishta & Valentin Toçi. Ekonomia e Shqipërisë në vitet e ...... fl.364. 235

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik...... fl.38.

Page 62: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

38

Ai ishte i vetmi udhëheqes shqiptar, me të cilin ishin zhvilluar konsultime me

udhëheqësit sovjetik për të gjitha çështjet e politikës partiake dhe shtetërore të

Shqipërisë.236

Koçi Xoxe, vlerësohej edhe për faktin se në emër të PKSH, nënshkroi

më vonë dokumentin në mbështetje të Rezolutës së Informbyrosë dhe njihej simpatia

e tij për BS e marrëdhëniet e mira të punës me udhëheqjen e Kremlinit. Megjithatë,

vizita e suksesshme e Enver Hoxhës në Moskë, në aspektin e brendshëm pati një

ndikim në favorin e tij, sidomos ndaj udhëheqësve të tjerë dhe kundërshtarëve

politikë, ndërsa në aspektin e jashtëm fitoi përkrahjen e simpatinë e Stalinit. Në gusht

të vitit 1947 iu njoh merita nga qeveria sovjetike, duke qenë i vetmi udhëheqës

shqiptar që u dekorua me Urdhërin e Suvorovit të klasit të parë.237

Nëpërmjet kësaj vizite u arrit institucionalizimi i marrëdhënieve me KQ të PK

të BS, si një ënderr e vetë Enver Hoxhës. Mjafton të kujtojmë, se gjatë vizitës një

vëmendje shumë specifike i’u kushtua diskutimit të zgjatur me sekretarin e KQ të PK

të BS Zhdanov, për çështjet organizative të partis dhe për problemet e organizimit

ushtarak. Lidhur me çështjet organizative të partisë u diskutua që nga struktura e

përbërja e Komitetit Qendror, Byrosë Politike, organeve të kontrollit të partisë e deri

te ndryshimi i emrit, marrëdhëniet e saj me Frontin Demokratik, organizimin e rinisë,

si dhe rolin e partisë në drejtimin e shtetit.238

Me hollësi u diskutuan problemet e

legalizimit të partisë, si dhe të përpunimit e të përmbajtjes së programit dhe të statutit

të saj. Zhdanovi rekomandoi që të shfrytëzohej gjerësisht statuti, përvoja dhe

eksperienca e PK të BS.

Nga kjo vizitë Shqipëria pati dobi e përfitime të rëndësishme

ekonomike.Qeveria Sovjetike dhe Stalini, në vartësi të situatës dhe të interesit të tyre,

vizitën e delegacionit shqiptare vlerësuan dheofruan ndihmë ekonomiko - ushtarake të

konsiderueshme. Shpresa e Enver Hoxhës ishte nënshkrimi me BS të një traktati të

miqësisë dhe ndihmës reciproke, por pala sovjetike nuk e kishte në axhendën e

bisedimeve. Në këtë mënyrë, Shqipëria mbeti i vetmi vend i bllokut komunist (bashkë

me Republikën Demokratike Gjermane) që nuk nënshkroi traktat të miqësisë dhe të

ndihmës reciproke me BS. Një qëndrim i tillë lidhej me faktorin jugosllav dhe atë

perëndimor. Deri në atë kohë një traktat sigurie me Shqipërinë mund të “cënonte

kujdestarinë’’ jugosllave ndaj Shqipërisë apo planet e ardhshme për bashkim. Nga ana

tjetër, një akt i tillë vlerësohej si i rrezikshëm në rast të një provokimi të armatosur

kundër Shqipërisë nga Perëndimi. Prandaj, traktati i miqësisë dhe i ndihmës reciproke,

në një mënyrë u zëvendësua nga sovjetikët me marrëveshjen e veçantëushtarake.Për

rrjedhojë, qeveria sovjetike vijoi të ofrojë nënshkrimin e marrëveshjeve për dhënie

kredie dhe për shkëmbime tregtare, si dhe marrëveshjen për furnizimin e Shqipërisë

me armatime e pajisje ushtarake, të cilat ishin një hap përpara në marrëdhëniet

ndërmjet të dy vendeve.

Marrëveshja, për dhënien Shqipërisë me kredi, material industrial dhe mallrat

të tjera u nënshkrua më 25 korrik të vitit1947 nga Enver Hoxha dhe Mikojani për

qeverinë sovjetike. Ndryshe nga marrëveshja e dy viteve të shkuara, për herë të parë u

236

Shaqir Vukaj.“Rusia dhe Kosova....., fl.99. (Për më tepër shih: Islam Lauka & Eshref Ymeri.

Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse .... fl.148. Sipas sovjetikëve, për vizitën e Enver Hoxhës

„të gjithë punën paraprake e kreu Koçi Xoxe gjatë takimeve me përfaqësuesit e sekretariatit të A.A. zhdanovit dhe të Drejtorisë së Politikës së Jashtme të PK të BS me në krye M.A. Suslov; Shih:

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse .... fl.65-66). 237

Nina Smirnova. Historia e Shqipërisë ...... fl.326. 238

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1947, D.1, fl.1-35 dhe 43-45. Material dokumentar përgatitur për të

diskutuar me udhëheqësit sovjetikë, lidhur me: legalizimin e parties; kongresin e parties;

programin,statutin dhe strukturën e KQ; ushtrinë etj.

Page 63: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

39

ofrua kredi, për blerjen e makinerive e pajisjeve për objekte industriale.239

Marrëveshja

pranonte kërkesën e qeverisë shqiptare për të ndihmuar në ndërtimin e ndërmarrjeve

industrial dhe për furnizimin me makina bujqësore dhe material të tjera. BS ofroi një

kredi prej 6 milionë dollarë që do të përdorej kryesisht për të paguar: makineritë e dy

fabrikave të pambukut (njëra në vitin 1948 dhe tjetra më 1951), makineritë e një

fabrike lëkurësh 500 ton në vitin 1950, makineritë e një fabrike sheqeri 8 - 10.000 ton

në vitin 1950, si dhe makina bujqësore e material të tjera për vitin 1947 - 1949.

Ndërsa, lista e materialeve që BS do të dërgonte në Shqipëri përmbante: 190 traktorë

me rrota (90 për 1948), 100 traktorë me zinxhir (10 për vitin 1948), pjesë për taktorë,

makina korrëse e shirëse, për spastrimin e pambukut, si dhe materiale të tjera. Kredia

u akordua në kushte të favorshme, do të shlyhej me një kamatë 3 përqind, për një

periudhë shtatëvjeçare, duke filluar nga viti i katërt dhe pagesa do të kryhej me baker,

naftë, bitum etj. Gjithashtu, marrëveshja përmbante angazhimin e qeverisë sovjetike

për hartimin e projekteve, për udhëheqjen teknike të montimit të makinerive dhe

vënien në shfrytëzim të ndërmarrjeve, për dhënin e njohurive e këshillimin e

specialistëve për teknologjinë e prodhimit, si dhe për ofrimin e dokumentacionit

teknik etj.240

Marrëveshja mbi konditat e punës të specialistëve sovjetikë të dërguar në

Shqipëri u nënshkrua më 9 prill 1947 nga Enver Hoxha dhe A.Vishinski. Marrëveshja

në fjalë kishte të bënte me specialistët që vinin në Shqipëri me kërkesën e qeverisë

shqiptare (të parashikuar), ndërsa për specialistët që kërkonte puna në dinamikë ose

zëvendësimin e përkohshëm të ndonjë tjetri dhe që nuk varesh nga qeveria shqiptare,

u përcaktua që të ishte për llogari të palës sovjetike. Gjithashtu, përcaktohej se në rast

sëmundjeje, për gjithë kohën e sëmundjes pagesa bëhej nga qeveria shqiptare, por jo

më shumë se tre muaj. Sipas marrëveshjes, dërgimi i specialistëve bëhej në bazë të

kërkesës së qeverisë shqiptare, me një kohëzgjatje prej tre vitesh. Qeveria shqiptare,

siguronte pagesën e specialistëve në lekë, të barabartë me pagesën e specialistëve

shqiptarë me kualifikim të njëjtë, si dhe furnizimin me mallra konsumi, shtesa pagash

dhe përfitime të tjera, ashtu si specialistët shqiptarë. Gjithashtu, pala shqiptare kryente

shpenzimet e udhëtimit të specialistëve dhe familjeve të tyre nga vend banimi deri në

vendin e punës, pagesën e lejes mujore, si dhe siguronte kushtet e strehimit (qira, ujë,

drita), ndihmën shëndetësore, etj. Specialistët sovjetikë në Shqipëri paguheshin me

lekë shqiptare, ndërsa specialistët shqiptarë në Bashkimin Sovjetik paguheshin me

rubla. Në fund të vitit bëhej bilanci dhe diferencat e krijuara paguheshin me mallra.241

Ndihma e menjëhershme në drithra buke dhe akordimi i një kredie në kushte

shumë të favorshme,242

si dhe ndihma afatgjatë ekonimike dhe ushtarake e

domosdoshme për kapërcimin e situatës së vështirë ku ndodhej Shqipëria, ishin

angazhimet konkrete të palës sovjetike.

Me këtë rast, BS i akordoi Shqipërisë disa objekte industrial:

* Kombinatin e pambukut në Tiranë, për t’u venë në përdorim më 1949,

* Fabrikën e lëkurëve në Tiranë, për vitin 1950.

239

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1947, D.23, fl.6. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQtë

PKSH, më 27 korrik të vitit 1947, ku u informua për rezultatet e vizitës në BS, prej dates 14-26

korrik të vitit 1947. 240

AQSH, F. 503, viti 1947, D.78, fl.1. Përmbajtja e marrëveshjes së qeveris së RPSH me BS,

nënshkruar në Moskë më 25 korrik të vitit 1947, si dhe aneksi i marrëveshjes (lista e plaçkave që

dotë dërgoheshin nga BS për RPSH). 241

AQSH, F. 505, viti 1949, D.1568, fl.23-25. Marrëveshja midis qeverisë së RPSH dhe qeverisë së

BRSS në lidhje me konditat e punës të specialistëve sovjetikë të dërguar në Shqipëri, nënshkruar në

Moskë më 9 prill të vitit 1949, nga E. Hoxha dhe i ngarkuari i qeverisë sovjetike A, Vishinski. 242

Çuvahini. Shërbimi im diplomatik ....., fl.38.

Page 64: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

40

* Fabrikën e sheqerit në Korçë, për vitin 1950,

* Kombinatin e pambukut në Fier, për shfrytëzim në vitin 1951.

Ndihma e vitit 1947, megjithëse larg nevojave dhe pritshmërisë të Shqipërisë,

ishte shumë e rëndësishme për udhëheqjen shqiptare jo vetëm psikologjikisht, por

edhe për të mbijetuar ekonomikisht dhe për t’i bërë një farë presioni partnerit kryesor

jugosllav, i cili kishte filluar të sillte pengesa e vështirësi serioze në ekonominë e

varfër të Shqipërisë. Ndihma ekonomike sovjetike shënoi shtimin e pranisë së

ndikimit sovjetik në Shqipëri dhe forcimin e marrëdhënieve shqiptaro -

sovjetike.Ashtu siç deklaronte Enver Hoxha në Plenumin VII të Komitetit Qendror,

mbajtur më 30 gusht të vitit 1947, për sa u përket ndihmave asnjë gjë “nuk u refuzua,

fabrika, traktorë, specialistë, armatime etj”243. Marrëveshja për dhënie me kredi të

materialeve industrial dhe mallrave të tjera, shërbeu si bazë për zhvillimin e

bashkëpunimit midis të dy vendeve. Në vitet e mëvonshme, në kushtet e zhvillimit

normal të marrëdhënieve, kjo marrëveshje u nënshkrua pothuajse çdo vit.

Enver Hoxha në vizitën e tij të pare në BS, në korrik të vitit 1947, i kushtoi

vëmendje të veçantë konsultimit për problemet e ushtrisë. Në takimin e tij me

Zhdanovin, sekretar i KQ të PK të BS, por sidomos me gjeneralët sovjetikë u trajtuan

problemet e organizimit të partisë e të rinisë në ushtri, marrëdhëniet midis Drejtorisë

Politike të ushtrisë dhe KQ, si dhe me organet e sigurimit në Ministrinë e Brendshme,

rolin e komisarëve, si dhe politikën e kuadrit në ushtri.244

Për të gjitha problemet e

diskutuara u mor përvoja sipas këshillave të Zhdanovit, si dhe u kërkuan specialistë

këshillues për çështje strukturore e të organizimit ushtarak, për propagandën, për

organizimin e punës së partisë në ushtri, për ngritjen ideologjike të kuadrove drejtuese

etj.245

Me këtë vizitë, u intensifikua dhe institucionalizua bashkëpunimi ushtarak

shqiptaro – sovjetik, pasi u kurorëzua me nënshkrimin e një marrëveshjeje të

rëndësishme.

Marrëveshja mbi furnizimin e Shqipërisë me armatime, municione dhe

materiale luftarako - teknike me krediu nënshkrua më 25 korrik 1947 nga Enver

Hoxha dhe përmbante furnizimin brenda vitit 1947 - 1948 me kredi, armatime,

municione dhe mjete teknike ushtarake, si dhe kushtet e shlyerjes së kredisë. Në bazë

të marrëveshjes, qeveria sovjetike akordoi një kredi prej 8 milionë dollarë, nga të cilat

do të paguheshin vetëm 4 milionë, ndërsa 4 milionë jepeshin në formë dhurate. Kjo

kredi u dha për një periudhë dhjetë vjeçare, me interes 2 përqind. Shlyerja e kredisë

dhe e interesit parashikohej të bëhej me mallra si naftë bruto, bitum dhe mallrat të

tjera të koordinuara nga të dy palët ose me flori e valutë të lirë të konvertueshme.246

Mënyra e pagese, favorizonte palën shqiptare për sigurimin e furnizimeve me armatim

e pajisje luftarake të ushtrisë shqiptare. Gjithashtu, BS mori përsipër përgatitjen e 73

nxënsve në shkollat ushtarake sovjetike, si dhe dërgimin e 20 instruktorëve sovjetikë

për të ndihmuar në ngritjen e ushtrisë shqiptare.247

Në bisedimet e zhvilluara, Stalini

243

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1947, D.1, fl.109. 244

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.1, fl.43-45. Pyetësor mbi ushtrinë për delegacionin që do të vizitonte

Bashkimin Sovjetik në korrik të vitit 1947. 245

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.1, fl.21. 246

AQSH, F.503, viti 1947, D.79, fl.1,2. Marrëveshja midis qeverisë së RPSH dhe qeverisë së BRSS

mbi furnizimin e Shqipërisë me armatime, municione dhe mjete teknike ushtarake me kredi,

nënshkruar në Mëskë më 25 korrik të vitit 1947. Në zbatim të kësaj marrëveshje, më 23 janar të

vitit 1950 u nënshkrua një protokëll, në bazë të cilit qeveria shqiptare në vitin 1950 shlyente

pjesërisht kredin e llogaritur në shumën 537.7 mijë dollar amerikan, duke i dhënë BS 14.500 ton

bitum nafte, në pjesë tremujore të barabart. (për më tepër shih: AQSH, F,490, viti 1950, D.1388,

fl.3). 247

AQSH, F, 14/AP, OU, viti 1947, D.23, fl.5. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të

Page 65: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

41

kërkoi që Shqipëria të forconte mbrojtjen e kufijëve jugor dhe premtoi se BS do të

ndihmonte për forcimin e ushtrisë.

Megjithatë, për shkak të ndikimit dhe prezencës së jugosllavëve, u bë pak në

drejtim të përvetësimit të përvojes sovjetike. Në mënyrë të veçantë në fushën

ushtarake u shfaqen dy prirje të dukshme: njëra projugosllave e përfaqësuar nga

drejtori i Drejtorisë Politike gjeneral Kristo Themelko* dhe prirja tjetër prosovjetike e

përfaqësuar nga shefi i Shtatmadhorisë gjeneral Mehmet Shehu.248

Këto qëndrime,

reflektuan në një farë dualizmi ndërmjet këshilltarve dhe specialistëve jugosllavë në

shumicë dhe atyre sovjetikë, që sapo kishin filluar të vendoseshin në institucionet

ushtarake. U arrit deri atje sa përfaqësuesit jugosllavë në disa raste, të shfaqeshin

kundër prezencës së këshillëtarve ushtarakë sovjetikë në ushtrinë shqiptare dhe të

kërkonin largimin e tyre. Në tezat e tij të 5 dhjetorit të vitit 1947, Savo Zllatiçi kërkoi

mënjanimin e këshillëtarve sovjetikë. Ai u shpreh se “këshillëtarët sovjetik nuk mund

të bëjnë projekte mbi projekte”, “duhet të jetë e qartë edhe për njerëzit sovjetikë

kjo”249. Në letrën e ambasadorit të Jugosllavisë në Moskë, V. Popoviç drejtuar

sekretarit të KQ të PK të BS A. Zhdanov, më 6 dhjetor 1947, bëhet fjalë për

mosmarrëveshjet midis specialistve ushtarak jugosllavë dhe atyre sovjetikë në

Shqipëri dhe “mbi heqjen e specialistve sovjetikë nga Shqipëria”250. Në këtë periudhë,

sipas të dhënave jugosllave, në Ushtrinë Shqiptare ndodheshin rreth 3000 specialistë

jugosllavë dhe sovjetikë, të shpërndarë në të tërë piramidën e ushtrisë.251

Sigurisht, jo e pëlqyshme për Enver Hoxhën ishte pohimi i Stalinit se ndihma

për Shqipërinë nuk do të jepej drejtpërdrejt, por “me anën e jugosllavëve”. Stalini

nënvizoi se “juve keni nevojë për atë ndihmë dhe ata janë njerzë të mirë”, “specialistë

do t’u dërgojnë shoqëritë jugosllave, me ata t’i bëni punët”252etj. Deklarimet e Stalinit

PKSH, mbajtur më 27 korrik tzë vitit 1947, në të cilën Enver Hoxha informojë mbi rezultatet e

vizitës në BS nga data 14 deri më 26 korrik të vitit 1947. *K. Themelko (1915- ? ).Udhëheqës komunist. Mori pjesë në mbledhjën themeluese të PKSH më 8

nëntor të vitit 1941, ku u zgjodhë anëtar i KQ provizor. Mori pjesë aktive në Luftën

Nacionalçlirimtare me funksione të ndryshme që nga komisar i çetës së Pezës dhe në njësitë e

UNÇL. Pas çlirimit zgjidhet në Byronë Politike dhe emërohet drejtor i Drejtorisë Politike të

Ushtrisë me gradën gjeneral. Në mars të vitit 1948 caktohet nënministër i Mbrojtjes. Me

ndërprerjen e marrëdhënieve me Jugosllavinë, gjatë vitit 1948 kritikohet si projugosllav dhe në

Kongresin I të PPSH përjashtohet nga KQ i Partisë, shkarkohet nga detyra e drejtorit të Drejtorisë

Politike të ushtrisë dhe largohet nga ushtria. 248

AQFA, viti 1947, D.82. 249

AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1947, D.3, fl.36. Tezat e S. Zllatiçit më 5 dhjetor të vitit 1947, për

bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë. Tezat pëmbanin kryesisht bashkimin ushtarak, bashkimin

ekonomik mbi baza federative (planifikim të përbashkët) dhe kthimin e komisionit të koordinimit në

një organ republikan. 250

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova.... fl.69.Duhet theksuar se si rezultat i anëkesave

të vijueshme të palës jugosllave, (pasi vetë Tito dhe të deleguarit e tij, i kishin kërkuar palës

shqiptare largimin e tyre, me motivimin se “mos krijohet dualitet”), qeveria sovjetike, nga mesi i muajt prill të vitit 1947, “komunikoi se i tërhiqte të gjithë këshillëtarët dhe teknikët civilë e

ushtarakë që ndodheshin në Shqipëri”. Qeveria shqiptare, duke u nis nga nevoja e madhe, largimin

pa asnjë shkak të tyre dhe konfuzionin që mund të krijonte një masë e tillë, i kërkoi qeverisë

sovjetike anullimin e këtij vendimi, gjë që u pranua. (Shih: AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1948, D.4,

fl.11 – 12. Letër e Enver Hoxhës dërguar J. Titos më, më 21 prill të vitit 1948,

Dideier.Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave ...., fl.478. Diskutim i Kristo Themelkos në mbledhjen e

Byrosë Politike të KQ të PKSH, më 25 prill të vitit 1948. Sipas tij gjatë takimit me Titon në

Beograd, “për çështjen e instruktorëve sovjetikë tha se ata ishin të mendimit se nuk na duhen“, por

që „duhet t’a vendosni ju”. 251

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova ..... fl.210. 252

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.23, fl.7. Proces-verbal i mbledhjës së Byrosë Politike të KQ të PKSH

më datën 27 korrik të vitit 1947, në të cilën u informua nga E. Hoxha dhe anëtarët e tjerë të

Page 66: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

42

dhe lënia përsëri e Shqipërisë nën “kujdestarinë’’ e Jugosllavisë, në një kohë kur

diheshin mosmarrëveshjet shqiptaro-jugosllave dhe synimet e Titos, jo vetëm uli

entuziazmin e udhëheqjes shqiptare, por konfirmonte edhe njëherë pozitën e

Kremlinit dhe të vetë Stalinit si vendimtare për raportin e Titos me Shqipërinë.

Qëndrimi i Stalinit pro “kujdestarisë” jugosllave do të ndikonte negativisht në

qëndrimet e mëvonshme të udhëheqjes shqiptare ndaj marrëdhënieve me Jugosllavinë.

Nga ana tjetër, Stalini do të përdorte Shqipërinë si bankoprovë për pikëpamjet e

qëndrimet e Titos dhe të udhëheqjes jugosllave.

Vizita krijoi gjithashtu mundësi për daljen, në një farë mënyre, të Shqipërisë

nga izolimi. Porosia e Stalinit se “Shqipëria pavarësinë e saj duhet ta tregoi në

marrëdhëniet me vendet e tjera”, u konkretizua menjëherë pas kësaj vizite. Në

datën13 deri 18 dhjetor të vitit 1947, Enver Hoxha vizitoi Bullgarinë dhe më 16

dhjetor në Kritçim u nënshkrua Traktati i Miqësisë dhe Ndihmës Reciproke. Vizita në

Bullgari ishte vizita e tretë e E. Hoxhës jashtë Shqipërisë, pas Beogradit (qershor

1946) dhe Moskës (korrik 1947).253

Vizita dhe nënshkrimi i traktatit me Bullgarinë

reflektonin shprehje pavarësie nga ana e qeverisë shqiptare. Në këtë aspekt, ftesa dhe

vizita e Enver Hoxhës në Moskë ishte paralajmërim për Titon edhe në aspektin e

politikës së jashtme, duke dhënë mesazhin e kundërshtimit të synimit të Titos për

lëvizjet e tij në favor të një Federate Ballkanike të pavarur nga BS.

Por vizita e Enver Hoxhës në Moskë, përveç aspekteve pozitive dy palshe,

thelloi më tej mosmarrëveshjet në marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave. Pala

jugosllave, nga kjo vizitë ndjeu këcënimin për “monopolin e miqësisë” me

Shqipërinë.254

Për kujtesë, shfaqje të tilla xhelozieishin shfaqur edhe një vit më parë,

gjatë vizitës së Nako Spirut në Moskë. Xhelozia për vizitën e Nako Spirut u shfaq

hapur nga ambasadori jugosllav në Moskë. Sipas informacionit të ambasadorit

shqiptar në BS Mihal Prifti dërguar Ministrisë së Punëve të Jashtme, më 5 qershor të

vitit 1946, kësaj vizite iu dha një rëndësi e madhe nga ambasada jugosllave. Fillimisht

me pyetje “sa do të qëndrojë, çka ndërmend të bëjë, a do të takojë njerëzit sovjetik

etj”. Më vonë me interesimin për mbarvajtjen e vizitës “me kë është takuar”, “a ka

nënshkruar ndonjë marrëveshje ekonomike” etj. Me gjithë sqarimin e ambasadorit se

delegacioni ishte thjesht kulturor dhe nuk kishte nënshkruar asnjë marrëveshje, përsëri

me mosbesim vetëpërgjigjej “se Nako Spiru nuk ka ardhur kot, ai ka përfunduar

marrëveshje” dhe aludonte se është takuar me Molotovin, Mikojanin etj. Dhe në fund

shprehte shqetësimin se në Shqipëri “ekzistojnë dy tendenca, një me u lidh me

Jugosllavinë dhe tjetra me u lidh me BS” dhe në formë kërkese llogarie tërhiqte

vrejtje “se si në një kohë kur jemi të lidhur ekonomikisht, juve kërkoni të bëni

marrëveshje ekonomike dhe tregtare me vende të tjera”, “se si pa marrë vesh më

përpara me neve juve bëni veprime të tilla” etj.255

Në fakt, Nako Spiru me gjithë

insistimin e tij për t’u takuar me udhëheqjen kryesore sovjetike, ai nuk u prit prej tyre.

Ndërsa vizita e E. Hoxhës shkaktoi xhelozi akoma më të dukshme. Qëndrimi

shqetësues i politikës jugosllave për këtë vizitë konfirmohet edhe nga pala sovjetike.

Në shtator të vitit 1947, në një material të brendshëm të sektorit të Jashtëm të KQ të

PK të BS, lidhur me gjendjen në Jugosllavi vihej në dukje fakti se udhëheqësit e PKJ

silleshin me xhelozi ndaj asaj që Shqipëria do të kishte marrëdhënie direkte me BS.

Sipas tyre, Shqipëria duhet të kishte lidhje me këtë vend vetëm nëpërmjet qeverisë

delegacionit, mbi bisedimet e zhvilluara me Stalinin gjatë vizitës së bërë në BS, prej datës 14 deri

më 26 korrik 1947. 253

Ana Lalaj. "Shqipëria dhe Informbyroja", Studime Historike, Nr.3 – 4, Tiranë, 2009, fl.116. 254

Nina Smirnova. Historia e Shqipërisë ....... fl.326. 255

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.9, fl.3

Page 67: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

43

jugosllave.256

Më i shqetësuari për vizitën e Enver Hoxhës në Moskë, takimin e tij me

Stalinin dhe premtimet për të ndihmuar Shqipërinë, ishte vetë J. Tito. Ai shfaqi hapur

pakënaqësinë e tij, në takimin me ambasadorin sovjetik në Beograd A. I. Llaventjev

më 14 gusht të vitit 1947. Sipas tij, “pas vizitës së delegacionit shqiptar në Moskë disa

udhëheqës shqiptarë kishin mbajtur qëndrim jo të drejtë ndaj Jugosllavisë.” Ai,

nëpërmjet ambasadorit Llaventjev kërkonte mendimin e Moskës, “për të ftuar jo

zyrtarisht në Jugosllavi E. Hoxhen dhe K. Xoxen dhe të bisedojë me ta për këtë

problem”257.

Pakënaqësia jugosllave konsistonte, në radhë të parë në faktin që udhëheqja

shqiptare e konsideronte vizitën dhe ndihmën sovjetike si shfaqje e faktit se BS

dëshironte shkëputjen e Shqipërisë nga Jugosllavia dhe jo si ndihmë e shtuar për afrim

mes dy vendeve fqinjë. Mbas vizitës në Moskë të delegacionit shqiptar, Tito i

frikësohej inkurajimit të grupit antijugosllav në udhëheqjen shqiptare. Ndërkohë, me

këto qëndrime udhëheqësit jugosllavë kërkonin të mbështetnin grupin pro jugosllav.

Sipas Titos “nuk duhej lejuar mosmarrëveshje mes Jugosllavisë dhe

Shqipërisë”258.Sipas ambasadorit sovjetik në BeogradA. I. Lavrentjev, në takimin me

Titon më 14 gusht të viti 1947, ky i fundit i kishte shfaqur hapur mendimin “ka ndër

mend t’u propozzojë shqiptarëve të largojnë Nako Spirun”259. Sipas tij, kur udhëheqës

të veçantë ndjekin politikë jo dashamirëse ndaj Jugosllavisë, kjo do të pasqyrohej

edhe në shtresa të caktuara të popullit.

Në këto kushte, Nako Spiru duke e ndjerë rrezikun që i kanosej nga

jugosllavët pas kritikës së tyre, si dhe lëkundjen e mosbesimin në qëndrimin e Enver

Hoxhës, vendosi të njoftoi sovjetikët për gjendjen e krijuar. Më datën 13 shtator të

vitit 1947, Nako Spiru takoi sekretarin e parë të Legatës së BS në Tiranë, A. N.

Gagarinov. Në atë takim, Nako Spiru trajtoi tre probleme kryesore.260

Së pari,akuzoi Prokurorin e Përgjithshëm Bedri Spahiu, njëherësh anëtar i

Byrosë Politike të KQ të PKSH, si person të dyshimtë, duke e lidhur edhe me gjyqin

që zhvillohej ndaj një grupi në Tiranë. Sipas tij, gjyqi ishte i inskenuar, pasi nuk ishte

grup agjentësh të anglo – amerikanëve që inspironin prirje antijugosllave siç

akuzoheshin (gjë që pretendohej edhe nga përfaqësuesit jugosllavë në Shqipëri), por

një gup që zhvillon një luftë parimore politike kundër regjimit ekzistues. Në këtë

gjendje të mjegullt, jugosllavët kishin bashkuar në tendencën antijugosllave edhe

emëri e tij. Së dyti, Nako Spiru trajtoi problemet ekonomike, duke vënë theksin në

paaftësinë e kuadrove dhe zëvëndësimin e tyre me njerëz të mirë dhe energjikë,

veçanërisht nga rinia. Sipas tij, zyrtarisht gjendja ekonomike ishte e mirë, ndërsa në të

vërtet gjëndja ishte e keqe. Së treti, në rrëfimin e tij Nako Spiru shfaqi rezerva të

mëdha lidhur me trajtimin që i bëhej rinisë. Për këtë kritikoi Enver Hoxhën për

mosnjohje të gjendjes konkrete në terren, si rezultat i zbukurimit të saj dhe pranimit të

informacionit tendencioz nga persona të interesuar për këtë lloj informimi. Krahas

këtyre probleme, shqetësimi më i madh i Nako Spirut, shfaqur përfaqësuesit sovjetik,

ishte ai ndaj qëndrimit të jugosllavëve. Sipas Spirut, ata e paraqisnin çështjen sikur

për çdo gjë që nuk shkonte mirë në fushën ekonomike përgjegjës ishte ai, Nako, si

person. Parashtrimi i këtyre problemeve e shqetësimeve para përfaqësuesit sovjetik

256Shaqir Vukaj “Rusia dhe Kosova........fl.98. 257

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentat e arkivave ruse....... fl.153,154. 258

Po aty, fl.154. 259

Po aty, fl.154-155. Pjesë nga ditari i ambasadorit sovjetik në Beograd A.I. Llavrentjev mbi bisedën e

zhvilluar me J.B. Titon më 14-15 gusht të vitit 1947, lidhur me marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave. 260

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse .... fl.59-64. Nga ditari i

Sekretarit të Parë të Misionit të BS në Shqipëri A. N. Gagarinov. .

Page 68: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

44

dëshmonte se në Byronë Politike, midis Enver Hoxhës e Nako Spirut dhe jo vetëm,

kishin lindur ose kishin rifilluar mosmarrëveshje të dukshme.261

Pavarësisht lëvizjeve personale të Nako Spirut, për t’u mbrojtur nga kritika

jugosllave, misionari jugosllav Savo Zllatiç, më 6 nëntor të vitit 1947, dërgoi kritikën

e dytë për marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave.262

Në kritikën e radhës jugosllave,

marrëdhëniet vlerësoheshin jo të mira, dhe sipas tyre, shkaku duhej kërkuar në

politikën e qeverisë shqiptare ndaj Jugosllavisë, sidomos në sektorin ekonomik, ku

orientimet ishin tërësisht në kundërshtim me vijën e përcaktuar nga të dy vendet.

Kritika konfirmonte përmbajtjen autarkike të projektplanit pesëvjeçar dhe ekzistencën

e një orientimi, një vije dhe një qëndrimi që nuk pajtohej me vendimet e mëparshme.

Sipas tyre, Nako Spiru ishte mbrojtësi i orientimeve antijugosllave dhe paralajmëruan

se qeveria shqiptare duhej të informonte qeverinë jugosllave në çdo rast të lidhjeve

ekonomike të Shqipërisë me vendet e tjera, në rast të kundërt Jugosllavia do të

detyrohej të ndalonte dërgimin e mallrave dhe materialeve.263

Akuza e përsëritur, në formë kërcënimi dhe këmbëngulja e udhëheqjes

jugosllave se në Shqipëri po kristalizohej një qëndrim e orientim antijugosllav solli

pështjellim në udhëheqjen shqiptare. Më 18 nëntor, tezat e akuzat jugosllave u shtruan

në Byronë Politike të partisë.264

Në mbledhje u vlerësua se “ishte prishur baza

parimore e marrëveshjeve”, dukerrezikuar prishjen e tyre dhe se ishte Nako Spiru ai

që u kishte dhënë frymë ndarëse dhe drejtim të gabuar marrëdhënieve me

Jugosllavinë. Enver Hoxha e Koçi Xoxe, në ndryshim me qendrimin e mëparshëm,i

vlerësuan qëndrimet antijugosllave si të rrezikshme për Shqipërinë dhe se në to kishte

“gisht armiku”. Antarët e tjerë të Byrosë Politike u shprehën në dobi të vërtetësisë së

çështjeve të shtruara nga KQ i PKJ dhe akuzuan Nako Spirun për frymë

antijugosllave, për prishjen e marrëdhënieve me Jugosllavinë dhe për qëndrim jo

konstruktiv.

Nako Spiru nga ana e tij, pranoi se mund të jenë bërë gabime, por pa ndonjë

qëllim dhe kërkoi shtyrjen e mbledhjes, si dhe 4-5 ditë kohë për t’u përgatitur.

Përfundimisht, pas dy ditë mbledhjeje, Byroja Politike vendosi shtyrjen e saj dhe

Nako Spirut iu dha vetëm 24 orë kohë për përgatitje, duke lënë vazhdimin e

mbledhjes në datën 20 nëntor, në orën 20.00 në mbrëmje.265

Më 19 nëntor 1947, Nako Spiru, duke qënë i zhgënjyer tërësisht nga shokët e

partisë, përfshirë Enver Hoxhën, sipas porosive e udhëzimeve të të cilit kishte

vepruar, kërkoi ndihmën e zëvendësambasadorit sovjetik në Shqipëri, A. N.

Gagarinov. Nako Spiru e informoi Gagarinovin për mbledhjen e Byrosë Politike, për

vlerësimin e akuzave jugosllave sitë drejta nga Enver Hoxha dhe hedhjen e

përgjegjësisë mbi personin e tij. “Një gjë e tillë më kërcënon me vdekje” deklaroi

Nako Spiru para përfaqësuesit sovjetik. Në fund të rrëfimit të tij, ai e quajti të padrejtë

vijën e ndjekur nga Enver Hoxha dhe antarët e tjerë të Byrosë Politike, të cilët kishin

pranuar plotësisht pikëpamjet jugosllave. Në ditarin e tij, Gagarinov e shpreh

shqetësimin e Nako Spirut gjatë bisedës me këto fjalë: “vështirë që këtë ta quash

bisedë, më e drejtë do të ishte ta quaje monolog”266.

261

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse .....fl.64. 262

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.3, fl.14. Përmbledhje e kritikës së KQ të PKJ, paraqitur nga S. Zllatiç

më 6 nëntor të vitit 1947. 263

Po aty, fl.15, 19. 264

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1947, D.33, fl.9-19. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Poltike të KQ të

PKSH më datën 18 dhjetor të vitit 1947. 265

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1947, D.33, fl.19. 266

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet..... fl.155.

Page 69: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

45

Më 20 nëntor, Nako Spiru kërkoi përsëri takim me përfaqësuesin sovjetik, por

ai nuk e pranoi, me pretekstin se ishte sëmurë. Në pamundësi takimi, ai dorëzon një

letër për ambasadën sovjetike, duke mbetur i zhgënjyer edhe prej tyre. Në këtë

mënyrë, përballë akuzave të rënda dhe pa asnjë mbështetje në Byronë Politike dhe i

zhgënjyer nga sovjetikët, në prag të mbledhjes së Byrosë Politike, më 20 nëntor Nako

Spiru u gjënd i plagosur rëndë në zyrën e tij, në rrethana misterioze dhe më vonë

ndërroi jetë në spital.

Udhëheqja jugosllave e Titos, nëpërmjet udhëheqjes shqiptare dhe me dijeninë

e indiferencën e plotë të sovjetikëve, likuidoi politikisht e fizikisht Nako Spirun, gjë

që ishte paralajmëruar nga vetë Tito. Vetëvrasja e tij krijoi një situatë tepër konfuze në

Byronë Politike të KQ të PKSH, por në të njëjtën kohë solli një reagim të “vakët” të

udhëheqjes sovjetike. Më 4 dhjetor të vitit 1947, ambasadori jugosllav në Moskë V.

Popoviç me iniciativën e J. Titos takoi sekretarin e KQ të PK të BS A. A. Zhdanov,

për t’i kërkuar udhëheqjes sovjetike të shprehej “për thirrjen në Beograd të

udhëheqjes shqiptare për të diskutuar mbi gjendjen e PKSH dhe masat për

shëndoshjen e situatës, lidhur me qëndrimin antiparti të Nako Spirut”, si dhe mbi

heqjen nga Shqipëria të specialistëve sovjetikë.267

Ndësa A. Zhdanov nga ana e tij, i

kërkoi ambasadorit V. Popoviç mendimin dhe shpjegime për vrasjen e Nako Spirut.

Ambasadori Popoviç, më datën 6 dhjetor të vitit 1947 i ktheu përgjigje me shkrim

Zhdanovit. Në letrën e tij, ambasadori jugosllav akuzonte Nako Spirun si

antijugosllav, që kishte “frenuar realizimin e marrëveshjeve ekonomike midis dy

vendeve” dhe metodat e veprimtarisë së grupit të tij i konsideronte “identike me

metodat e zbulimit anglo – amerikan”. Gjithashtu, aludohej se Nako Spiru mbante

lidhje me përfaqësues të ambasadës sovjetike në Tiranë e konkretisht me Gagarinovin,

si dhe sulmoheshin edhe drejtues të tjerë shqiptarë si Mehmet Shehu, Liri Belishova

dhe Fadil Paçrami, të cilët (sipas tij) kishin filluar të orientoheshin nga sovjetikët.

Gjithashtu në letër, ambasadori jugosllav kërkoi largimin e specialistëve sovjetikë nga

Shqipëria, pasi ishin shfaqur tendenca të kundërvënies të specialistëve sovjetikë ndaj

atyre jugosllavë.268

Toni i përdorur nga ambasadori në emër të qeverisë jugosllave,

insinuatat e përdorura kundër politikës sovjetike, rritën më tej shqetësimin dhe

nervozizmin e Kremlinit.

Ndërkohë vetëvrasja e Nako Spirut, ishte ndihmes për tezat jugosllave,

inkurajim për grupin projugosllav në PKSH dhe për rrjedhoj u shtrua traseja për

bashkimin përfundimtar të Shqipërisë me Jugosllavinë. Udhëheqja jugosllave,

pavarësisht nga reagimi i vakët sovjetik dhe duke shfrytëzuar momentin e vështirë në

udhëheqjen shqiptare, veproi me shumë shpejtësi. Savo Zllatiç, në emër të KQ të PKJ

më 5 dhjetor të vitit 1947 paraqiti orientimet dhe tezat e reja, të cilat në thelb

përmbanin programin për bashkimin e mënjëhershëm të Shqipërisë me Jugosllavinë,

në të gjitha fushat, politike, ekonomike dhe ushtarake. Platforma e paraqitur nga

përfaqësuesi jugosllav Savo Zllatiç përmbante tre kërkesa kryesore:269

Së pari, marrëdhëniet e Jugosllavisë me Shqipërinë duhej të karakterizoheshin

nga bashkimi në fushën politike, ushtarake e të sigurisë, si dhe në fushën ekonomike.

Në fushën ushtarake kërkohej mbrojtja bashkërisht e frontit të jugut, ndërsa në fushën

ekonomike vihej theksi në faktin se Shqipëria nuk mund të zhvillohej më vete,

prandaj rruga që rekomandohej ishte ”bashkimi i ekonomive të njëri - tjetrit” dhe se

267

Po aty., fl.69. 268

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet......, fl.69. Letër e V. Popoviçit drejtuar

A.A.Zhdanovit, mbi pozicionin e grupit të Nako Spirut, më 6 dhjetor 1947. 269

AQSH, F. 14/AP, viti 1947, D.3, fl.34.Përmbledhje e kritikës së KQ të PKJ, paraqitur nga S. Zllatiç

më 6 nëntor të vitit 1947. (Shih: Historia e Popullit Shqiptar etj, fl.117).

Page 70: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

46

“ndihma jugosllave do të ishte më e madhe kur të bëhej një bashkim ekonomik”.270

Së dyti,(për të legjitimuar më tej bashkimin), bashkimi do të përfshinte popujt

e Ballkanit. Në këtë bashkëpunim synohej në radhë të parë bashkimi i fuqive

ekonomike, i cili hap pas hapi do të çonte në Federatën Ballkanike dhe bashkimi i

vërtet do të sillte përfitime maksimale të fuqive në ndërtimin e këtyre vendeve. Sipas

tezave, ndihma pa bashkëpunim e luftë të përbashkët ushqente tendencat autarkike.

‘’Platforma Zllatiç’’ vlerësonte planin ekonomik të përbashkët si bazë e federatës dhe

ndërkohë kërkonte të ruhej forma e jashtme e indipendencës së Shqipërisë e të çdo

anëtari që do të përfshihej në të. Gjatë periudhës përgatitore për Federatën Ballkanike,

do të përsoseshin format organizative të ekonomisë së përbashkët, duke hequr kufijtë

doganor, duke parifikuar monedhën etj. Këtë radhë Tito synonte krijimin e federatës

pa ndihmën e Moskës, si mundësi afrimi për shtetet pjesëmarrëse dhe formë presioni

kundër BS.

Së treti, planifikimi i përbashkët. Sipas tezave, planifikimi i përbashkët

presupozonte që metodologjia e planifikimit të ishte njësoi me atë jugosllave (deri

edhe emërtimet e kapitujve të planifikimit), mënjanimin e këshilltarëve sovjetikë për

të mos bërë projekte mbi projekte, si dhe këshillimin me jugosllavët për të zgjidhur

bashkarisht problemet dhe detyrimet e Shqipërisë me vendet e tjera.271

Platforma e bashkimit, në mënyrë të veçantë vinte theksin te karakteri

federativ e republikan i shoqërive të përbashkëta, domethënë të zhvillimit e

funksionimit të tyre mbi baza federative. Gjithashtu, Komisioni i Koordinimit

vlerësohej si një qeveri për lidhjen dhe koordinimin e marrëdhënieve ndërmjet të dy

vendeve. Në përfundim, platforma orientonte daljen me plan njëvjeçar për vitin 1948,

duke hedhur poshtë projektplanin pesëvjeçar të hartuar më parë nga Nako Spiru, si

dhe jepte udhëzime konkrete për treguesit e këtij plani.

Në mënyrë urgjente, më 6 dhe 7 dhjetor të vitit 1947, programi i paraqitur nga

Zllatiçi u shtrua në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ të PKSH. Enver Hoxha

parashtroi platformën e bashkimit me Jugosllavinë. Sipas tij, duhej një politikë e

brendshme dhe e jashtme, një mbrojtje ushtarake, si dhe ekonomi e bashkuar, në

mënyrë që Jugosllavia të ndihmojë më tepër Shqipërinë.272

Sipas diskutimit të Koçi

Xoxës, bashkëpunimi me Jugosllavinë duhej vendosur në “baza federative”, duke

pasur ekonomi të përbashkët dhe mbrojtje të përbashkët, me synim komandë e

shtatmadhori të përbashkët.273

Të gjithë anëtarët e Byrosë Politike u shfaqën dakord

me pikëpamjet jugosllave, duke e vlerësuar PKJ si shpëtimtare, N. Spirun si ispirues

të qëndrimit antijugosllav dhe mosbesues ndaj marrëdhënieve me Jugosllavinë,

dënuan “frymën e vjetër” në marrëdhëniet me Jugosllavinë, për të cilën u bë fajtor

Nako Spiru që u cilësua “armik i partisë”, si dhe kërkuan popullarizimin e

Jugosllavisë e të Titos dhe vendosjen e flamurit jugosllav bashkërisht me atë shqiptar,

“për t’i dhënë të kuptojë popullit se shkpunimi me Jugosllavinë ishte vëllazëror”274.

Qëndrimi i Byrosë Politike iu raportua Titos nga Enver Hoxha, gjatë qëndrimit në

270

Po aty, fl.34. Përmbajtja e tezatve të Savo Zllatiçit më 5 dhjetor të vitit 1947, në të

cilat gjënin pasqyrim pikëpamjet jugosllave mbi marrëdhëniet me Shqipërinë. 271

Po aty, fl.35, 36. 272

AQSH, F. 14.AP, OU, viti 1947, D.40, fl.11. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të

PKSH, mbajtur më 7 dhjetor të vitit 1947, në të cilën diskutohen marrëdhëniet me Jugosllavinë dhe

udhëzimet e KQ të PKJ, të paraqitura nga përfaqësuesi jugosllav Savo Zllatiç.(Për më tej shih:

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1947, D.39, fl.66-82. Diskutime të anëtarëve të Byrosë Politike). 273

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1947, D.40, fl.15. 274

Po aty. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PKSH, mbajtur më 7 dhjetor të vitit

1947, në të cilën diskutohen marrëdhëniet me Jugosllavinë dhe udhëzimet e KQ të PKJ, të

paraqitura nga përfaqësuesi jugosllav Savo Zllatiç.

Page 71: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

47

Beograd më 12 dhjetor të vitit 1947 (në udhëtimin për vizitën në Bullgari, më 12 – 18

dhjetor), i cili e vlerësoi qëndrimin e mbajtur, kërkoi që ekonomia e Shqipërisë të

koordinohet me ekonominë jugosllave, si dhe organizimin e komandimit të

përbashkët të reparteve të ushtrisë të të dy vendeve. Sipas Titos, “çështjet ekonomike

dhe të ushtrisë ishin baza e marrëdhënieve të përbashkëta”275.

Në bisedimet e zhvilluara në Beograd, iu kushtua një vëmendje e veçantë

marrëdhënieve në fushën ushtarake, të cilat në krahasim me ato në fushën politike dhe

ekonomike rezultonin relativisht më prapa dhe të pakonkretizuara si duhet. Tito kërkoi

që “komandantët jugosllavë, ashtu edhe komandantët shqiptarë të jenë në gjendje të

komandojnë repartet ushtarake të të dyja palëve, kudo që ndodhen”. Gjitashtu kërkoi

që nevojat shqiptare “gjithçka, pajisje dhe armatime do të futen në buxhetin

jugosllav”276. Në përfundim të bisedimeve u ra dakort për bashkimin e ushtrisë

shqiptare me ushtrinë jugosllave dhe iu vu detyrë të dy shtatmadhorive për përgatitjen

e të ashtuquajtures “Promemorie e Bashkimit”.Siç thekson edhe Kristo Themelko, në

diskutimin e tij në Plenumin VIII të KQ të PPSH “komandanti në Beograd ka

biseduar me marshallin dhe është caktuar orientimi për unifikimin e ushtrive tona”277.

Menjëherë, filluan veprimet për implementim. Më 24 deri 27 dhjetor bëri vizitë një

delegacion ushtarak i kryesuar nga gjeneral leitnant Rade Hamoviç, shef i Drejtorisë

Operative të Shtatmadhorisë jugosllave. Delegacioni, në takimin me gjeneral Mehmet

Shehun, Tahir Kadaren dhe këshilltarin sovjetik Lebediev u konkludua për bashkimin

e të dy ushtrive, sipas porosive të Titos dhe Enver Hoxhës. Ndërsa në parti bëhej

diskutimi për veprimtarinë armiqësore të Nako Spirut dhe bashkëpunëtorëve të tij

përfshirë Mehmet Shehun*, i cili u konsiderua si i zgjedhuri i Nako Spirut për punën

fraksioniste në ushtri, grupi i përbashkët filloi punën për hartimin e promemories për

bashkimin e të dy ushtrive.

“Promemoria e bashkimit” të ushtrive të të dy vendeve përmbante: unifikimin

e sistemit të organizimit e të drejtimit, sistemit dhe metodës së stërvitjes së shtabeve e

reparteve, normave të jetesës të ushtrisë, si dhe unifikimin e sistemit të evidencave

dhe të administratës.Vendosjen e kontakteve të drejtpërdrejta dhe të vazhdueshme

midis shtatmadhorive, njësive e reparteve reciproke të Ushtrisë Shqiptare dhe Ushtrisë

Jugosllave. Kjo presupozonte që shefat e drejtorive, të degëve e të sektorëve të të dy

shtabeve të lidheshin drejtpërdrejt me njëri - tjetrin, të vendoseshin ushtarakë

jugosllavë pranë shtatmadhorisë shqiptare, në mënyrë që kontaktet të ishin të

drejtpërdrejta, pa ndërmjetësimin e atasheve ushtarakë; SHP i USH të mbante lidhje jo

vetëm më SHP të UJ, por edhe me Shtabin e Armatës V në Shkup; vendosjen e

ndërlidhjes telegrafonike e me korrier special midis të dy shtabeve (Beograd - Tiranë),

si dhe me Armatën V (Tiranë - Shkup). Gjithashtu, SHP i UJ do t’i dërgonte Shtabit të

Përgjithshëm të Ushtrisë Shqiptare të gjitha llojet e botimeve ushtarake, udhëzime,

direktiva, urdhëresa dhe urdhëra të vlefshme për t’u zbatuar nga Ushtria Shqiptare;

thirrjen e oficerëve të Shtatmadhorisë Shqiptare në mbledhje e stërvitje taktiko -

275

Dideier. “Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave” ....., fl.148). 276

Po aty. 277

Drejtoria Po aty fl.371. Diskutim i Kristo Themelkos në plenumin VIII të KQ të PPSH, më 7 mars të

vitit 1948). * Mehmet Shehu (1913-1981) Udhëheqes komunist, bashkëpuntor i Enver Hoxhës. Në gusht të vitit

1942 angazhohet në Luftën Nacionalçlirimtare. Kryen funksione komandant brigade, divizion dhe pas

çlirimi shef i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë në fund të vitit 1946-48, ministër i brendshëm 1948-

1954, kryeministër 1954-1981. Anëtar i ByrosëPolitike e Komitetit Qendror që nga Kongresi I i Partisë,

si dhe deputet i Kuvendit Popullor. Në dhjetor të vitit 1981 u kritikua rëndë në mbledhjen e Byrosë

Politike, për shkelje të vijës së partië. Më 18 dhjetor të vitit 1981 gjendet i vetëvrar në dhomën e fjetjes.

Page 72: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

48

operative të Ushtrisë Jugosllave, për të përfituar sa më shumë nga eksperienca e saj.278

Prememoria pëmbante gjithashtuunifikimin e strukturave të reparteve, njësive dhe

institucioneve, si në kohë paqeje dhe në kohë lufte,unifikimin e armatimit, të pajisjeve

dhe të furnizimit, përgatitjen e oficerëve shqiptarë në shkollat jugosllave, hartimin e

buxhetit ushtarak të përbashkët, si dhe unifikimin e sistemit të mobilizimit dhe

përgatitjes së vendit për mbrojtje. Plani i mobilizimit dhe i përgatitjes do të

inkuadrohej në njërin nga frontet e Ushtrisë Jugosllave, duke vepruar me të njëjtin

plan operativ.

Qëndrimi i Byrosë Politike, u thellua në disa mbledhje të njëpasnjëshme. Më

24 dhjetor mbledhja e Byrosë Politike hapi diskutimet me analizën e gjendjes së

brendshme të partisë në lidhje me Nako Spirun, duke i vlerësuar “me vend kritikat e

KQ të PKJ” dhe “rolin e Nakos të çuditshëm e armiqësore”279. Në mbyllje të analizës

Byroja Politike u përqendrua “në bashkëpunimin politik me Jugosllavinë”, ku u

vlerësua se edhe “partia duhet të shkojë në baza federative”. Enver Hoxha nënvizoi se

“të gjithë sektorët të shkojnë në atë rrugë, me baza federale, duke qënë kështu

Sekretar i Përgjithshëm Titoja. Kështu vendi do të shkojë në një federat”280. Të njëjtën

gjë konfirmoi edhe Koçi Xoxe, duke iu referuar Enver Hoxhës. Byroja Politike

konkludoi që afrimi me Jugosllavinë të shkojë “drejt bashkimit në ekonomi, në

kulturë, në ushtri etj”.

Duhet theksuar se sovjetikët ishin plotësisht në dijeni të proceseve që

zhvilloheshin në Ushtrinë Shqiptare, si dhe për “Promemorien e bashkimit”, pasi

këshilltarët ushtarak të tyre pranë Shtabit të Përgjithshëm merrnin pjesë në diskutimet

që bëheshin, ashtu edhe për ndryshimet në drejtimin e këtij shtabi, pasi Mehmet

Shehu njihej si mbështetës i politikës sovjetike në udhëheqjen shqiptare. Caktimi në

këtë funksion ishte bërë pasi Enver Hoxha mori më parë mendimin e ambasadorit

Çuvahin. Mungesa e reagimit nga politika sovjetike, siç veprohej në të gjithë sektorët

e tjerë ekonomiko – shoqëror jo vetëm ishte ikurajim për programin e bashkimit të

Ushtrisë Shqiptare me Ushtrinë Jugosllave, por në prezencën e përfaqësuesve të tyre

po merrte jetë “Promemoria e bashkimit” të ushtrive të të dy vendeve. Megjithatë

udhëheqja sovjetike dhe Stalini, në kuadrin e mosmarrëveshjeve që kishin lindur me

Jugosllavinë, ishin në dijeni të zhvillimeve në Shqipëri, të mosmarrëveshjeve midis

Shqipërisë e Jugosllavisë dhe ndiqnin me shumë kujdes zhvillimet e marrëdhënieve

shqiptaro – jugosllave. Përveç informacionit të Nako Spirut në takimin me A.

Gagarinovin dhe letrës për ambasadën sovjetike para vetvrasjes, përfaqësuesit

sovjetikë shprehnin çdo ditë e më tepër pakënaqësi për veprimet jugosllave në

Shqipëri lidhur me shoqëritë e përbashkëta, për rolin e këshilltarëve jugosllav në

ekonomi, në ushtri etj.281

Më 23 dhjetor të vitit 1947 Stalini i shkruante Titos që të

dërgonte një udhëheqës me përgjegjësi dhe të mirëinformuar, për të diskutuar situatën

në Shqipëri. Pala sovjetike gjithnjë e më shumë po njihte problemet e lindura si në

marrëdhëniet sovjeto - jugosllave, ashtu edhe në marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave

dhe interesimi i qeverisë sovjetike dhe Stalinit për Shqipërinë u rrit në mënyrë të

dukshme. Në sfondin e mosmarrëveshjeve midis qeverisë sovjetike e jugosllave,

nënvizonte Gjilasi, po vërehej gjithnjë e më qartë tendenca e Moskës për të zënë

278

Dideier. Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave......, fl.150. Promemorie për bashkimin e Ushtrisë

Shqiptare me Ushtrinë Jugosllave, fundi i vitit 1947. 279

Po aty fl.154-155. Mbledhja e Byrosë Politike e KQ të PKSH më 24 dhjetor 1947 me temën “analiza e gjendjes së brendshme të partisë në lidhje me Nako Spirun”.

280Po aty, fl 205. Mbledhja e Byrosë Politike të KQ të PKSH më datën 22 janar 1948, rreth

marrëdhënieve të PKSH me PKJ. 281

Millovan Gjilas. Fytyra e totalitarizmit .... fl.87.

Page 73: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

49

vendin e Jugosllavisë në Shqipëri.282

1.5. Shqipëria refuzon “Planin Marshall”, 1947

Prioriteti i dhënë BS dhe Jugosllavisë nga politika shqiptare e për pasojë ftohja

e marrëdhënieve të BS me Fuqitë Perëndimore gjatë vitit 1946, nuk kaloi pa u ndier

në Shqipëri. Forcimi i kritikave ndaj politikës anglo – amerikane dhe prioriteti i dhënë

BS e Jugosllavisë në politikën shqiptare u reflektuar drejtpërdrejt në qëndrimin e

mbajtur ndaj “Planit Marshall”, duke u pozicionuar kundër këtij projekti.

Projekti “Programi për Rimbëkëmbjen e Evropë-s” (European Recovery

Program) ose siç njihet nga shumica e njerëzve “Plani Marshall”, ishte përpjekja më e

sukseshme e viteve të pasluftës, për kthimin në normalitet të ekonomive të vendeve

evropiane të shkatërruara nga lufta. Plani Marshall u inicua nga sekretari i Shtetit

Amerikan, George Marshall (më tej: Xhorxh Marshall), në bazë të “Doktrinës

Truman” të shpallur nga Presidenti i SHBA, më 12 mars të vitit 1947, për pengimin e

përhapjes së komunizmit dhe mbrojtjen e vendeve evropiane prej ndikimit të tij.

Më 5 qershor të vitit 1947, në fjalimin e mbajtur në Universitetin e Harvardit,

Sekretari i Shtetit Xhorxh Marshall theksoi domosdoshmërinë e një ndihme

sistematike shtesë, për të përballuar kërkesat e Europës për ushqime, veshmbathje e

prodhime të tjera,për të ndihmuar në kthimin e një ekonomie normale në botë, pa të

cilin nuk mund të ketë as stabilitet politik dhe as paqe të sigurt.283

Në bazë të “Planit Marshall”, SHBA deklaruan se do të ndihmonin jo vetëm

rimbëkëmbjen e Evropës së pasluftës, por nëpërmjet kësaj rimbëkëmbjeje do të

evitonin turbullirat politike dhe dëshpërimin që kishte pllakosur Evropën. Nga plani

do të përfitonte çdo qeveri që do të vetëpërfshihej në procesin e rimëkembjes. Kjo do

të ndikonte drejtpërdrejtë në ripërtritjen e ekonomisë mbarëbotrore, si dhe në ngritjen,

demokratizimin dhe konsolidimin e institucioneve të lira.

Idea amerikane për “Programin e Rimbëkëmbjes” u prit me përceptime

dhe qëndrime të ndryshme.Vendet perëndimore, sidomos Britania e Madhe dhe

Franca e përkrahën menjëherë një program të tillë. Ministri britanik i Punëve të

Jashtme, Ernest Bevin, i kërkoi homologut francez Georges Bidault (më tej: Xhorxh

Bido), bashkëpunim për këtë nisëm të rëndësishme. Gjithashtu midis ministrit britanik

Bevin dhe zëvëndëssekretarit amerikan të Shtetit për Ekonominë, Ëilliam L. Clayton

(më tej: Uilliam Kleiton), u arrit një marrëveshje që organizmat e realizimit të “Planit

Marshall” të ishin jashtë kuadrit të OKB-së dhe të mos ishin si vazhdim i programit të

UNRRA-së.284

Kjo do të thoshte që në koordinim me amerikanët po bëheshin

përpjekje për të përfshirë Gjermanin në “Programin e Rimbëkëmbjes”.

Në konkretizim të ides amerikane dhe për të diskutuar më konkretisht

mbi “Planin Marshall”, dy ministrat e Punëve të Jashtme, bitanik dhe francez, më 27

qershor të vitit 1947 e ftuan homologun sovjetik në një takim në Parisë. BS fillimisht

iu përgjigj pozitivisht ftesës dhe më 21 qershor, Molotovi konfirmoi zyrtarisht

pjesëmarrjen në takimin e Parisit. Një ditë më vonë, nga ana e Moskës iu kërkua

qeverive të Polonisë, Çekosllavakisë dhe Jugosllavisë të merrnin iniciativën për të

konfirmuar mbështetjen e tyre ndaj “Planit Marshall”. Për pasojë qeveritë e këtyre

vendeve shprehën interesimin për t’u përfshirë menjëherë në këtë plan evropian.285

Qëndrimi i Kremlinit do të ishte përcaktues për pozicionin e vendeve të Evropës

282

Po aty, fl.150. 283

Ana Lalaj, "Plani Marshall dhe Shqipëria.......", fl.187. 284

Po aty, fl.187, 194. 285

Po aty, fl.192.

Page 74: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

50

Lindore, përfshirë Shqipërinë, ndaj një nisme të tillë të ndërmarr nga qeverit e

shteteve kryesore perëndimore.

Qeveria shqiptare në fillim shfaqi paqartësi dhe çoroditje në qëndrimet

e saj ndaj “Planit Marshall”. Akoma pa marrë njoftimin zyrtar nga Moska, qeveria

shqiptare u pozicionua apriori kundër “Planit Marshall”. Gazeta “Bashkimi” më 19

qershor të viti 1947 botoi një artikull redaksional me titull “Plani Marshall” ku trajton

“qëllimet imperialiste të Shteteve të Bashkuara të Amerikës”286. Por publikimi i

interesimit të qeverive polake, çeke e jugosllave, për t’u përfshirë në këtë program,

ndikoi që ambasadori shqiptar në Beogradt Tuk Jakova, pa u konsultuar me qeverinë,

t’i deklaronte agjensisë “Rojter” se Shqipëria ishte e interesuar për “Planin

Marshall”287. Sipas lajmit të “Rojterit” deklarata lidhej me qëndrimin e mbajtur nga

Jugosllavia ndaj “Planit Marshall”. Për këtë arsye, Hysni Kapo, zëvendësministër i

Punëve të Jashtëm i kërkoi T. Jakovës nëse ishte konsultuar me jugosllavët për

deklaratën e bërë në agjensinë “Rojter”. Përgjigja ishte pohuese, duke shtuar se ishte

udhëzuar nga jugosllavët për të dhënë një deklaratë tjetër më të plotë, sipas një

formulimi standard të bërë të njohur më parë nga sovjetikët.288

Më 27 qershor filloi punimet Konferenca e Parisit me pjesëmarrjen e

ministrave të Jashtëm të Britanisë së Madhe, Francës dhe BS. Qysh në fillim të

punimeve u dukën mosmarrëveshjet dhe përplasjet midis palëve. Ministri i Punëve të

Jashtme britanik Bevin dhe ai francez Bido, në përputhje me udhëzimet amerikane,

ngulnin këmbë që kërkesat evropiane të ishin të përfshira në një plan të vetëm

integrues evropian.289

Ndërsa delegacioni sovjetik, që në fillim të punimeve shprehu

pakënaqësinë që Franca e Britania e Madhe ishin marrë vesh më parë për “Planin

Marshall”, ndërsa BS ishte informuar vetëm nga fjalimi i Marshallit dhe shtypi.

Sovjetikët kërkuan të njiheshin me kushtet dhe masën e kredisë së akorduar nga

SHBA, në kuadrin e këtij plani. Në vazhdim delegacioni sovjetik e konsideroi

procedurën si përzierje të qeverisë amerikane në punët e brëndshme të vendeve të

Evropës, si pengesë për t’i përdorur ndihmat sipas dëshirës të sejcilit vend dhe si

nënshtrim të ekonomive të tyre ndaj interesave të SHBA.290

Në konferencë, Molotovi nguli këmbë që kërkesat ekonomike të

bëheshin nga çdo shtet veç e veç, me argumentin që seicili vend kishte rregullat e veta

të drejtimit të ekonomisë. Molotovi kërkoi që zbatimi i planit të realizohej nga OKB -

ja, me synim për të shmangur Gjermaninë, që nuk ishte anëtare e saj. Për shkak të

kundërshtimit sovjetik, takimi i Parisit zgjati vetëm gjashtë ditë, pa ndonjë

marrëveshje konkrete dhe, përfundoi me dështim. Më 3 korrik, Molotovi i revoltuar u

largua nga takimi, duke refuzuar pjesëmarrjen në “Planin Marshall” dhe duke akuzuar

shtetet perëndimore se dëshironin përçarjen e popujve të Evropës.291

Bashkimi

Sovjetik e kundërshtoi “Planin Marshall”, për shkak të frikës se marrëveshjet

ekonomike të tij të nënshkruara me vendet e Evropës Lindore do të kalonin në plan të

dytë dhe ndihmat amerikane do të lëkundnin perandorinë sovjetike.292

Pas dështimit të takimit të Parisit, delegacioni anglez dhe ai francez

dolën me një komunikatë të përbashkët, me anën e së cilës ftuan të gjitha vendet

286

Po aty 287

Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme (më tej: AMPJ), v.1947, D.76, fl.3. 288

Ana Lalaj. "Plani Marshall dhe Shqipëria......". fl.192. 289

Po aty, fl.193. 290

AQSH, F.14/AP, OU, viti 1947, D.18, fl.17,18. Protokoll i mbledhjes së Byrosë Politike më datën 7

korrik të vitit 1947. 291

Ana Lalaj. "Plani Marshall dhe Shqipëria ......" fl.194. 292

Milovan Gjilasi. Fytyra e totalitarizimit ..... fl.82.

Page 75: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

51

evropiane për të marrë pjesë në një konferencë tjetër, për të konkretizuar “Programin

e Rimbëkëmbjes”. Për këtë qëllim i’u dërgua ftesë 22 vendeve të Evropës, për t’u

mbledhur më 12 korrik po në Paris, për të shqyrtuar çështjet e papërfunduara në

mbledhjen e mëparshme të të tre ministrave të Punëve të Jashtme.

Më 5 korrik të vitit 1947, KQ i PK të BS nëpërmjet një telegrami

dërguar udhëheqësve të vendeve lindore, përfshirë Enver Hoxhën, udhëzonte që të

merrnin pjesë në konferencën e 12 korrikut në Parisë, me qëllim që të hidhnin poshtë

kërkesat e satelitëve të Amerikës, të Anglisë dhe të Francës; të pengonin amerikanët

për miratimin unanim të programit të tyre; si dhe të largoheshin nga mbledhja duke

terhequr sa më shumë delegatë të vendeve të tjera. Ndërkohë, në mbremjen e datës 6

korrik, Molotovi dërgoi një udhëzim tjetër, duke këshilluar mos përgjigje ndaj ftesës,

me motivimin se BS dhe disa vende të tjera ishin kundër pjesëmarrjes.293

Presioni

sovjetik për të mos marrë pjesë në takimin e dytë të Parisit u intensifikua ndaj të gjitha

vendeve të Evropës Lindore pa përjashtim.

Ftesën për të marrë pjesë në Konferencën e Parisit të 12 korrikut, qeveria shqiptare e

mori nga Ministria e Punëve të Jashtme të Francës, nëpërmjet ministrit francez në

Tiranë. Ftesa u shoqërua edhe me opinionin personal të ministrit francez, “se

Shqipëria duhet të marrë pjesë në këtë konferencë sepse ka interes”. Në bazë të

udhëzimit të parë të Molotovit, Byroja Politike e KQ të PKSH më datën 7 korrik

shqyrtoi ftesën e ardhur nga qeveria franceze dhe sugjerimin e ministrit francez në

Tiranë. Enver Hoxha, duke kritikuar qëllimin e amerikanëve dhe duke mbrojtur

qëndrimin sovjetik, kërkoi dërgimin e Nako Spirut në takimin e datës 12 korrik, për të

mbështetur tezën e paraqitur nga BS, si dhe për të biseduar me delegat të lëkundur,

për t’u larguar nga mbledhja në mënyrë demostrative, sipas udhëzimeve të Molotovit.

Byroja Politike miratoi mendimet e shfaqura nga Enver Hoxha dhe sygjerimin që

dërgimi i delegacionit në takimin e Parisit të mos shpallej publikisht deri në

mbledhjen e qeverisë më datën 9 korrik dhe më datën 10 të njoftohej Franca.294

Me sa duket, në kohën e mbledhjes së Byrosë Politike akoma nuk

kishte arritua udhëzimi tjetër i Molotovit. Në mbrëmjen e datës 6 korrik, Molotovi i

pa sigurt për vendimin e tij u komunikoi tjetër përmbajtje ambasadorëve sovjetikë në

Tiranë dhë në vendet e tjera, ku i udhëzonte të informonin udhëheqsit përkatës se PK

e BS nuk i këshillon ata t’u japin ndonjë përgjigje britanikëve dhe francezëve deri më

10 korrik, sepse disa vende ishin kundër pjesëmarrjes në konferencë, meqenëse BS

nuk do të merrte pjesë,295

duke deklaruar mos pjesëmarrjen në konferencë.

Në mbledhjen pasardhëse të Byrosë Politike, më datën 8 korrik, u vendos

mospjesëmarrja në takimin e Parisit, sipas porosisë së dytë të Molotovit.296

Qeveria

shqiptare, zyrtarisht më 10 korrik deklaroi se nuk do të merrte pjesë në këtë takim.297

Përgjigja e refuzimit iu dorëzua ambasadorit francez në Tiranë, nga zëvendësministri i

Punëve të Jashtme Hysni Kapo. Në përgjigje, qeveria shqiptare nënvizonte se nuk

ekzistonte asnjë program ndihme konkrete amerikane në Evropë, se “Plani Marshall”

ishte i paqartë dhe i errët, si dhe nuk ndihmonte vendet që luftuan dhe dolën fitues

kundër fashizmit. Gjithashtu, qeveria shqiptare shprehte dyshime nëse qeveria

293

Ana Lalaj. "Plani Marshall dhe Shqipëria...." fl.196. 294

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1947, D.18, fl.16-17. Mbledhje e Byrosë Politike e KQ të PKSH më datën

7 qershor të vitit 1947. Në pikën e tretë të rendit të ditës u diskutua edhe ftesa për në Konferencën e

Parisis për “Planin Marshall”. 295

Ana Lalaj, "Plani Marshall dhe Shqipëria ....." fl.196. 296

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1947, D.22, fl.3. Mbledhja e Byrosë Politike të KQ të PKSH më datën 8

korrik 1947. 297

Kastriot Dervishi, Historia e Shtetit Shqiptar ..... fl.588.

Page 76: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

52

amerikane do të mund të jepte ndihmë të sinqertë për vendet e vogla, veçanërisht për

Shqipërinë.298

Më datën 12 korrik, në mbledhjen e Kuvendit Popullor në Legjislaturën e

Parë, Enver Hoxha mbajti një raport të gjatë mbi situatën e brendshme dhe

ndërkombëtare, duke i kushtuar një vend të rëndësishëm “Planit Marshall” dhe

qëndrimit të qeverisë shqiptare. Ai deklaroi publikisht se Shqipëria refuzonte ftesën

për të marrë pjesë në konferencën e 12 korrikut në Paris. Sipas tij, “Plani Marshall”

nuk mund të pranohej sepse synonte përfshirjen e Evropës në një plan ekonomik të

përgjithshëm nën drejtimin e Anglisë dhe Francës me miratimin e SHBA. Sipas Enver

Hoxhës, “Plani Marshall” kishte si qëllim: së pari, krijimin e një kaosi ekonomik në

Evropë, duke ndërhyrë në punët e brendëshme të shteteve evropiane dhe duke shkelur

sovranitetin nga fuqitë e mëdha evropiane e SHBA; së dyti, vënien e ekonomive të

shteteve evropiane nën drejtimin e mëshirën e këtyre fuqive, duke krijuar një bllok të

ri dhe përçarje në Evropë.299

Arsye kryesore për dyshim dhe mos besim kundrejt ndihmës amerikane, Enver

Hoxha vlerësonte qëndrimin kurdoherë armiqësor të mbajtur nga qeveritë britanike

dhe amerikane ndaj “të drejtave të popullit shqiptar”300, por mbi të gjitha qëndrimin

sovjetik. “Plani Marshall” u vlerësua i papranueshëm edhe nga Plenumi i VII i KQ të

PKSH në mbledhjen e 30 gushtit të vitit 1947. Sipas Enver Hoxhës në plenum “ne

nuk mund ta pranonim pse ai kish për qëllim skllavërinë ekonomike e politike. Ne

mbajtëm vijën e BS”301.

Duhet theksuar se në marrjen e këtij vendimi ndikoi edhe vendimi i qeverisë

jugosllave për t’i akorduar Shqipërisë një kredie prej 2 miliardë dinarë, pikërisht në

prag të miratimit të “Planit Marshall”. Nuk duket e rastit që marrëveshja e kredisë u

nënshkrua më 12 korrik, ditën e shpalljës publike të mos pjesëmarrjes në konferencën

e Parisit për “Planin Marshall”. Politika mohuese e qeverisë shqiptare ishte vijim i

qëndrimit të lëkundur e dyshues të mbajtur qysh në vitet e mëparshme, ndaj ndihmave

të OKB - së nëpërmjet UNRRA-s.

1.6. Përkeqësimi i marrëdhënieve shqiptaro – jugosllave dhe rezolucionet e Informbyrosë, 1948 - 1949

Stalini i shqetësuar për zhvillimet në marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave,

sidomos pas vetëvrasjes së Nako Spirut dhe nxitimit të Titos për bashkimin e Ushtrisë

Shqiptare me atë jugosllave, sipas kërkesës së bërë më parë prej tij, më 9 janar të vitit

1948 priti të dërguarin e Titos, M. Gjilasin, për të diskutuar situatën në Shqipëri. Sipas

Gjilasit “qeveria sovjetike ishte shumë mirë e informuar, si për shkaqet e vetëvrasjes

së Nako Spirut, ashtu dhe për veprimtarinë e Jugosllavisë në Shqipëri”302.

Megjithatë, udhëheqja jugosllave këmbëngulëse në përmbushjen e qëllimit të

saj, krahas punës programuese, shpejtoi veprimet për konkretizimin e idesë së

bashkimit të ushtrisë shqiptare me atë jugosllave. Më 19 janar të vitit 1948, në orën

19.40, me radiogramin Nr.284, tepër urgjent A. Rankoviçi, ministër i Punëve të

Brendshme i Jugosllavisë, njoftonte homologun e tij shqiptar Koçi Xoxe se në

298

AMPJ, viti 1947, D.76, fl.32. 299

AQSH, F.489, viti 1947, D.1, fl.34.Fjala e Enver Hoxhës në Kuvendun Popullor, më 12 korrik të vitit

1947. 300

Po aty, fl.35. 301

Po aty, fl.110. Proces verbal I Plenumit VII të KQ të PKSH, mbajtur më 30 gusht të vitit 1947. 302

AQSH, F. 14/AP, OU, vitit 1947, D.1, fl.86.

Page 77: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

53

“qeverinë greke bëheshin diskutime për sulm mbi Shqipërinë” dhe “nuk përjashtohej

mundësia që kjo bandë e ndihmuar nga amerikanët të bëjnë provokacione të hapta. Në

kufi duhet mbikqyr lëvizjet e ushtrisë monarko – fashiste në afërsi të kufirit tuaj”303.

Ndërsa, në vijim, më 26 janar të vitit 1948 me anën e një letre Tito njofton në mënyrë

zyrtare Enver Hoxhën, për dërgimin e gjeneralit Kupreshanin me një grup oficerësh,

propozim i bërë edhe disa ditë më parë, në takimin me Beqir Ballukun shefin e ri të

Shtabit të Përgjithshëm,për të ndihmuar për koordinimin e përfeksionimin e të dy

ushtrive, ashtu edhe për marrjen e masave në lidhje me situatën. Sipas tij “pikërisht

për shkak të një situate të tillë të paqartë, unë ju jam lutur që të na jepni bazën në

Korçë, për një divizion me njësitë ndihmëse teknike”. Një kërkesë e tillë motivohej

me mundësinë që krijohej në rast provokacionesh që forcat shqiptare të siguronin më

mirë drejtimin detar, ndërsa forcat jugosllave të mund të ndërhynin më me shpejtësi.

Sipas udhëzimeve të Titos, këto përgatitje duhet të realizohen në mënyrë të qetë dhe

pa u kuptuar, që në popull të mos krijohen shqetësime. Ndërkohë, udhëzonte se në rast

se do të jetë nevoja për shpjegime, “dhënia e bazës është bërë me marrëveshje për

nevojat e sigurimit jo vetëm të kufijve shqiptarë, por edhe të atyre jugosllavë”304.

Udhëheqja shqiptare dhe personalisht Enver Hoxha e Koçi Xoxe, jo vetëm e

pranuan planin jugosllav, por morën masa menjëherë për zbatim. Grupi i ekspertëve

jugosllavë me gjeneralin Kupreshanin i dërguar me urgjencë studioi në vend gjendjen

dhe përcaktoi një sërë masash ushtarake përgjatë kufirit shqiptar të Jugut, si dhe

rekomandoi kryerjen e punimeve për infrastrukturën e domosdoshme. Rekomandimi

kryesor ishte krijimi i një komande unike, pse nuk mundet që në një front ku ndodhën

dy ushtri, të veprojnë kundër të njëjtit armik nën dy komanda të veçanta.305

Në bazë të

diskutimeve në Shtabin e Përgjithshëm u konkludua për dislokimin e vendosjen e

forcave. Këshilltarët sovjetik mendonin se goditja kryesore, në rast sulmi nga Greqia,

do të vinte nga drejtimi i Korçës, ndërsa jugosllavët mendonin se goditja do të vinte

nga jugu. Mbi këto gjykime ishte menduar përqëndrimi i forcave shqiptare në Permet

e Gjirokastër, ndërsa drejtimi i Korçës t’u lihej forcave jugosllave dhe të shpallej zonë

në gjendje lufte. Gjithashtu, mbi bazën e gjykimeve e vlerësimeve të bëra në Shtabin e

Përgjithshëm, ishin bërë gati urdhërat për lëvizjen e forcave shqiptare nga Korça në

drejtimet e përcaktuara.306

Enver Hoxha dhe Koçi Xoxe, duke qenë nën presionin jugosllav për të vepruar

sa më shpejtë dhe duke menduar se konflikti mund të merrte përmasa, biseduan me

ambasadorin sovjetik Çuvahin për situatën e krijuar, për masat që kishin marrë, për

armatimin, për mundësitë e pamjaftueshme për të mbajtur luftënnë rast konflikti dhe

kërkuan zyrtarisht që qeveria sovjetike të shikojë vendimin për ardhjen e divizionit

jugosllav. Ambasadori, nga ana e tij nënvizoi domosdoshmërinë e raportimit qeverisë

sovjetike.307

Zyrtarizimi i informacionit pranëqeverisë sovjetike, për vendosjen e forcave

ushtarake jugosllave në Shqipëri, krijoi një shqetësim shumë të madh.Menjëherë erdhi

përgjigja nga Kremlini se “në lidhje me vendimin e fundit, qeveria sovjetike nuk

303

Dideier. Marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave ..... fl.200. Radiogram i Rankoviçit dërguar Koçi

Xoxes më 19 janar 1948. (Shih: AQSH, 14/AP, viti 1948, D.2). 304Po aty, fl.208. Letër e Titos drejtuar Enver Hoxhës më 26 janar të vitit 1948, për një bazë ushtarake

në Korçë dhe vendosjen aty të një divizioni jugosllav. 305

Po aty, fl.415. 306

Dideier. Marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave, fl.404. (Shih: AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.64, fl.8.

Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PKSH, mbajtur më 3 mars të vitit 1948, mbi

gjendjen politike e ushtarake të vendit, në lidhje me provokacionet e mundshme nga ana e

grekërve). 307

AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.64, fl.8.

Page 78: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

54

merrte përgjegjësi këshillimi për sa kohë qeveria jugosllave nuk e kishte ngritur këtë

çështje para tyre”308.Ashtu siç kujton Gjilasi, Stalini i tërhoqi vërejtje palës jugosllave

për moskonsultimin me sovjetikët për futjen e trupave ushtarake në Shqipëri.309

28 janar të vitit 1948, Stalini i shkruante Titos e Kardelit, ku u tërheqte vërejtjen për

mos njoftimin e Moskës për këtë veprim. Sipas tij, vendosja e trupave jugosllave në

Shqipëri, nga anglo - amerikanët do të vlerësohej si pushtim i Shqipërisë dhe mund të

shfrytëzohej për ndërhyrje ushtarake, nën pretekstin e mbrojtjes së pavarësisë së

Shqipërisë. Për këtë problem, Stalini kërkoi përsëri bisedime me udhëheqësit

jugosllavë. Më 10 shkurt, në takimin me delegacionin jugosllav të kryesuar nga

Eduart Kardeli, Stalini kërkoi llogari për vendimin e dërgimit të trupave ushtarake në

Shqipëri pa u konsultuar më parë me Kremlinin.310

Megjithë kundërshtimin e

Kardelit, duke e konsideruar veprimin si vendim të përbashkët me qeverinë shqiptare,

Stalini këmbënguli se vendimet pa konsultime ishin kthyer në parim nga udhëheqësit

jugosllavë. Kur u bind se Tito kishte shkel “kufirin” e përcaktuar, duke ndërhyrë në

një çështje shumë delikate siç ishte çështja greke,në territorin e së cilës zhvilloheshin

veprime luftarake, Stalini hodhi poshtë menjëherë e në mënyrë kategorike kërkesën

për dërgimin e forcave ushtarake në Shqipëri. Megjithse incidenti u mënjanua me

ndërhyrjen sovjetike, ky veprim shpejtoi proceset dhe la gjurmë të thella në

marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave dhe sovjeto - jugosllave.

Gjithësesi, këmbëngulja jugosllave vazhdoi nërpërmjet gjeneralit Kupershanin

dhe përfaqësuesit Zllatiç. Në fund të shkurtit të vitit 1948, në një mbledhje me kuadrot

e lartë ushtarakë e politikë, gjenerali jugosllav Kupreshanin “analizoi” situatën

politike e ushtarake dhe tërhoqi vëmendjen për një situatë shumë të rëndë.Sipa tij,

bëhej fjalë për informata që tregonin se Greqiapo përgatitej, kishte porositur 30.000

pushkë dhe 5000 topa në Angli e Amerikë, ishin transferuar shtabet angleze e

amerikane në Selanik dhe komandat nga Roma në Bari e Brindizi. Sipas tij në

Ballkan, Shqipëria ishte pika më e dobët dhe synim i imperializmit ishte Vlora, duke

realizuar mbylljen e Adriatikunt. Shqipëria nuk ishte në gjendje të mbrojë vetë tokën e

saj dhe nuk mund të rezistojë as 10 ditë sulmeve të armikut. Nga ana tjetër, Savo

Zllatiçi thirri Koçi Xoxen dhe i shprehur pakënaqësin për njoftmin e qeverisë

sovjetike, për vendosjen e forcave jugosllave në Shqipëri, duke shpreh shqetësimin se

mos ky veprim do kuptohej prej tyre si nxitje nga jugosllavët dhe do të sillte

komplikacione.311

Savo Zllatiç dhe gjenerali Kupreshanin “sugjeruan” se vështirësit

do të kalojnë në rast se shkohet sa më shpejt drejt bashkimit dhe që pala shqiptare “të

merrte iniciativën dhe ta kërkojë këtë gjë”312. Në emër të qeverisë jugosllave kërkuan

me insistim që qeveria shqiptare të kërkoj pran qeverisë sovjetike rishikimin e

vendimit për dërgimin e forcave jugosllave në Shqipëri, pasi vendi kërcënohej nga

rreziku në kufirin me Greqinë, si dhe kërkuan që pala shqiptare e para të bënte

propozimin “për bashkimin e popullit shqiptar me popujt e Jugosllavisë në një

federatë”313.

Megjithë angazhimin serioz të udhëheqjes shqiptare me “situatën e krijuar”

308

Dideier. Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave ....., fl.404. 309

Milovan Gjilas. Bisedë me Stalinin, Tiranë, Fan Noli, 2000, fl.112. 310

Milovan Gjilasi. Fytyra e totalitarizmit .... fl.109. (Shih: Shaqir Vukaj. Rusia dhe Kosova .....,

fl.102). 311

AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.64, fl.7, 8. Diskutim i Enver Hoxhës në mbledhjen e Byrosë Politike të

datës 3 mars të vitit 1948, mbi gjendjen politike dhe ushtarakut të vendit në lidhje me

provokacionet greke. 312

Dideier. Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave ..... fl.416. Letër e Enver Hoxhës drejtuar Titos për

bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë në Federaën Ballkanike, më 17 mars 1948. 313

Dideier. Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave ..... fl.413.

Page 79: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

55

nga jugosllavët, më 26 shkurt deri më 8 mars të vitit 1948 u mblodh plenumi VIII i

KQ të PKSH. Plenumi mori në analizë marrëdhëniet me Jugosllavinë dhe

veprimtarinë “armiqësore” të Nako Spirus. Pjesën kryesore të plenumit e zuri dënimi i

“punës armiqësore” të Nako Spirut, gabimet në vijën ekonomike të partisë, mirënjohja

për “ndihmën shumë të madhe” të jugosllavëve, si dhe rëndësia e “zbatimit të punëve

të përbashkëta” e “bashkëpunimit të plotë me Jugosllavinë e marshallit Tito, si rruga

më e shpejtë, më e sigurt dhe e natyrshme”. Në Plenum u dha orientimi për thellimin e

bashkëpunimit shqiptaro-jugosllave në të gjitha fushat, si dhe të shpejtoheshin hapat

për të realizuar sa më parë bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë. Në rezolucionin e

plenumit u konstatua se lufta e Nako Spirut “u drejtua kundër udhëheqjes së partisë

dhe unitetit të saj”, “punoi me koshiencë për zgjerimin e aktivitetit të tij armiqësor

dhe tradhtar, duke prekur dhe helmatisur shumë sektorë jetikë të partisë dhe të

vendit”. Plenumi përjashtoi si kandidatë të KQ Mehmet Shehun dhe Liri Belishovën

dhe nga partia Sejfulla Malëshovën, Ymer Dishnicën dhe Liri Belishovën.314

. Në

vijim, u zhvillua mbledhja e Byrosë Politike më 14 dhe 15 mars 1948 “mbi çështjen e

bashkimit shtetëror me Jugosllavinë”. Në këtë mbledhje u diskutua çështja e

“bashkimit të ushtrisë dhe krijimit të Komandës së Përgjithshme të përbashkët”. Në

diskutimet e tyre, anëtarët e byrosë ishin plotësisht për bashkimin, por kërkuan të

pyeten Jugosllavia dhe BS. Ndërhyrja e Stalinit për anullimin e dërgimit të forcave

jugosllave në Korçë, kritika e tij drejtuar Gj. Dimitrovit për zellin e treguar në

krijimin e federatës ballkanike me Jugosllavinë në krye, si dhe dalja publike e

shënjave të para të konfliktit sovjeto – jugosllav nuk favorizuan marrjen e një vendimi

të prerë, prandaj Byroja Politike vendosi të kërkoi më parë këshillimin e J.

Titos.315

Gjithashtu u nënvizua që të kërkohej sqarim nga Dimitrovi dhe sugjerime nga

Savo Zllatiçi dhe gjenerali Kupreshanin, për të mësuar si është puna dhe cilat janë

këshillat e tyre. Përfundimisht u vendos që t’i shkruhej Titos për këshillim. 316

Enver Hoxha, ndonëse ishte shprehur dakort me bashkimin dhe masat e

përbashkëta ushtarake, duke nuhatur situatën pas kundërshtimit të Stalinit për

vendosjen e forcave jugosllave në Shqipëri, si dhe për të fituar kohë më 17 mars

nëpërmjet letrës drejtuar J. Titos i kërkoi mendimin për momentin dhe rrugët e

bashkimit, pasi “qeveria shqiptare nuk mund të merrte inisiativën pa u konsultuar më

parë me KQ të PKJ”. “Kemi nevojë të na thuhet nga ju në se ka ardhur momenti kur

neve duhet të marrim në shqyrtim çështjen e bashkimit”317. J. Tito duke qenë në

brendësi të konfliktit me sovjetikët dhe i pakënaqur me qëndrimin pritës të palës

shqiptare, nuk iu përgjigj menjëherë letrës së Enver Hoxhës. Megjithatë, nëpërmjet

Savo Zllatiçit dhe gjeneralit Kupreshanin vijoi presionin për realizimin e bashkimit,

duke dhënë edhe një përgjigje jo zyrtare. Më 10 prill të vitit 1948 përseri S. Zllatiçi,

në një bisedë me udhëheqës shqiptarë, ritheksoi propozimet e KQ të PKJ që kishin të

bënin me bashkimin politik të Shqipërisë me Jugosllavisë, duke kërkuar që një veprim

i tillëtë ndërmerrej nga pala shqiptare. Sipas tij, KQ i PKSH duhet t’i studionte këto

çështje, për të qenë në parim dakord, për t’u paraqitur me pikëpamje të njëjta, duke

mos pasur interpretime të ndryshme.318

314

Po aty, fl.425, 426. 315

Dideier. Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave......., fl.406. Mbledhje e Byrosë Politike e KQ të PKSH

më 14 mars të vitit 1948, "mbi çështjen e bashkimit shtetëror me Jugosllavinë" 316

Po aty, fl.409. 317

AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1948, D.4, fl.1,2. Letër e Enver Hoxhës dërguar J.B. Titos më 17 mars

të vitit 1948. (Për më tepër shih: Dideier. “Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave” ..... fl.415-417). 318

AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1948, D.5, fl.1-2. Bisedime me Savo Zllatiç në lidhje me propozimet e

KQ të PK të Jugosllavisë, më datën 10 prill 1948.

Page 80: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

56

Gjatë kësaj kohe Enver Hoxha njihet personalisht me përmbajtjen e letrës së

Stalinit të datës 27 mars 1948 dërguar Titos, në të cilën paditej udhëheqja jugosllave

si antisovjetike, pasi sipas ambasadorit sovjetik Çuvahin, letra i ishte vënë në

dospozicion prej tij në fund të muajit mars, pak ditë pas daljes.319

Megjithatë,

përmbajtja e letrës nuk u bë i njohur për Byronë Politike dhe udhëheqësit e tjerë.

Enver Hoxha, duke kuptuar situatën delikate dhe përcipitimin e saj me shpejtësi, më

18 prill të vitit 1948, shpejtoi t’i dërgonte një letër tjetër Titos për të denoncuar

ndërhyrjet në punët e brendshme të gjeneralit jugosllav Kupreshanin, si dhe për

deklaratën e papërshtatshëm të tij për bashkëpunimin ushtarak. Gjenerali jugosllav, në

një takim zyrtar të kërkuar prej tij me gjeneralët Kristo Themelko dhe Beqir Balluku,

më 15 prill kishte deklaruar se marrëdhëniet ushtarake “nuk shkonin mirë dhe ashtu

sikundër janë përcaktuar” dhe se “nuk mund të shkohet më tutje dhe nuk mund të

bashkëpunohet më në ushtri”320. Pala shqiptare, në letër shprehte habinë që këtë

deklarim e bënte një gjeneral, ndërkohë që po të kishte ndonjë gjë që nuk shkonte,

komunikimi mund të bëhej menjëherë nga përfaqësuesi i KQ Savo Zllatiç ose

përfaqësuesi i qeverisë Gjergja (ministër fuqiplotë i Jugosllavisë në Shqipëri), duke

marrë edhe masat e duhura321

Pas letrës së 17 marsit dhe protestës së 18 prillit të palës shqiptare, vijoi

“rrukullisja” me shpejtësi e marrëdhënieve shqiptaro – jugosllave, duke spikatur edhe

rivaliteti sovjeto – jugosllav. Më datën 19 prill 1948, Savo Zllatiç kërkoi takim me

përfaqësues të KQ, për të protestuar për pritjen zyrtare të dhënë nga pala shqiptare,

një natë më parë, nga e cila Zllatiçi u larguanë formë demostrative dhe i zemruar. Në

takimin me Koçi Xoxën, përfaqësuesi jugosllav ngriti pretendimin se në pritje ishin

ftuar “oficerë e specialistë sovjetik”, ndërkohë që nuk ishte ftuar gjenerali

Kupreshanin dhe oficerët e tjerë jugosllavë, gjë që vlerësohej një ofendim karshi

ushtrisë jugosllave. Këtë veprim, Zllatiç e lidhi me “qëndrimin jo korekt të KQ

shqiptar për propozimet e KQ jugosllav”, për bashkimin politik e shtetëror të

Shqipërisë me Jugosllavinë. Ai nënvizoi se kishte pritur një përgjigje nga pala

shqiptare dhe këtë vonesë e vlerësoi si jo “korekt karshi tij dhe KQ të Jugosllavisë”. I

pakënaqur nga pala shqiptare, Zllatiçi kërkoi “tërheqjen e propozimeve të KQ

jugosllav”, si dhe pala shqiptare të shprehej me “një deklaratë për qëndrimin e KQ të

PPSH mbi zbatimin e vijës dhe të marrëdhëniet në praktikë”322.

Në vijim të keqësimit të marrëdhënieve, më 21 prill të vitit 1948, gjenerali

Kupreshanin njoftoi vendimin e qeverisë jugosllave për largimin brenda tre ditëve të

të gjithë instruktorëve dhe delegatëve ushtarakë jugosllav, që ndodheshin pranë

ushtrisë shqiptare. Menjëherë erdhi reagimi i palës shqiptare. Po këtë datë, Enver

Hoxha me anën e një letre, shprehte habinë dhe hidhërimin për urdhërin e

Shtatmadhorisë jugosllave për largimin e instruktorëve ushtarakë jugosllavë nga

Shqipëria, si dhe vlerësonte komunikimin e bërë nga gjenerali jugosllav, për

ndërprerjen e marrëdhënieve ushtarake, një masë “të rëndë e të papritur”. Në letër

jepej shpjegim se në pritjen e organizuar më 18 prill nuk kishte të ftuar oficerë e

specialistë sovjetikë,por një grup kinoastësh sovjetik që kishin ardhur për të bërë një

dokumentar për Shqipërinë dhe që kishin dëshirë për të shfaqur filmimet që kishin

319

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik ....... fl.47. 320

AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1948, D.4, fl.3-5. Në letrën e datës 18 prill E. Hoxha i parashtoi disa

çështje që kishin lidhje me sjelljen e gjeneralit Kupreshanin. 321

Po aty, fl.6. Biseda e gjeneralit Kupreshanin në takimin e datës 15 prill 1948 me gjeneralët K.

Themelko dhe B. Balluku. 322

AQSH, F. 14.AP, MPKJ, viti 1948, D.5, fl.3-4. Bisedë e Savo Zllatiç, sipas kërkesës së tij, me Koçi

Xoxën më datën 19 prill 1948.

Page 81: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

57

bërë. Sipas shpjegimeve, në pritje ishin ftuar përveç udhëheqjes shqiptare edhe

ambasadori dhe sekretari i parë i ambasadës sovjetike, përkatësisht Çuvahin e

Gagarinov, ambasadori jugosllav Gjergjia dhe Savo Zllatiç, si dhe ambasadori i

Bullgarisë.Ndërsa bëhej e ditur se ardhja kohët e fundit në Shqipëri i disa spcialistëve

sovjetikë, për regjimentet e artilerisë, ishte bërë me kërkesën e qeverisë shqiptare dhe

me këshillimin e vetë marshallit.323

Letra përfundonte me lutjen për shqyrtimin dhe

anullimin e urdhërit të dhënë për largimin e instruktorëve dhe delegatëve ushtarakë

jugosllavë nga Shqipëria.

Më datën 22 prill të vitit 1948, J. Tito dërgon dy letra njëra pas tjetrës. Në

njërën duke iu përgjigjur letrës së parë të Enver Hoxhës, nënvizohej mendimi unanim

i KQ të PKJ se marrëdhëniet ndërmjet të dy vendeve, kohët e fundit janë keqësuar.

Sipas tij, shkaqet e kësaj gjendjeje nuk janë disa vrejtje që ka bërë gjenerali

Kupreshanin, por “mungesa e besimit të duhur nga ana juaj në sinqeritetin e

mendimeve tona kundrejtë Shqipërisë”, mos vlerësimi i sakrificës që bënë Jugosllavia

dhe idealizimi i këtyre marrëdhënieve, në kundërshtim me realitetin. Gjithashtu,

kërkohej rishikimi i bashkëpunimit në mënyrë që t’i përgjigjet etapës ekzistuese dhe

rrethanave ndërkombëtare. Duke komunikuar tërheqjen vetëm të gjeneralit

Kupreshanin e të njerëzve të cilët e shoqëronin në Shqipëri dhe pezullimin e

suvensionimit të ushtrisë shqiptare nga buxheti jugosllav, kërkohej rishikimi i

bashkëpunimit ushtarak dhe kthimin e përgjigjes lidhur me propozimet e bëra nga

pala jugosllave.324

Në letrën tjetër, po në datën 22 prill, J. Tito kthen përgjigje për largimin e

gjeneralit Kupreshanin, duke nënvizuar se vendimi është marrë nga Byroja Politike e

KQ të PKJ, sipas akuzave të bëra ndaj tij. Ai aludon për vërtetësinë e këtyre akuzave,

për faktin se gjenerali ka konstatuar keqësimin e marrëdhënieve me Shqipërinë.

Gjithashtu, në letër vihet në dukje se nuk ka qenë shkak për largimin e gjeneralit

ekzistenca e specialistëve sovjetikë në Shqipëri, duke theksuar të kundërtën e asaj që

kishte deklaruar më parë se “në gjendjen e sotme tërheqja e instruktorëve ushtarakë

sovjetikë do të ishte politikisht i dëmshëm”. Shkaku kryesor, sipas tij, është

mosbesimi ndaj pikëpamjeve jugosllave nga një pjesë e udhëheqjes shqiptare.325

Udhëheqja shqiptare, me një farë ngadalësie filloi reagimin në përgjigje të

letrave të KQ të PK të BS. Më 15 prill të vitit 1948 letrat e KQ të PK të BS kishin

mbërritur zyrtarisht në Shqipëri, ndërkohë që letra e 27 marsit i ishte dorëzua

personalisht Enver Hoxhës në fund të muajit mars nga ambasadori Çuvahin.326

Në një

situatë të tillë pritshmërie, qeveria sovjetike me shpejtësi reagoi dhe kërkoi që të

kontrollohej me kujdes gjendja delikate në Shqipëri. Denoncimi i Titos u shoqërua me

telegramin e Molotovit më datën 23 prill, dërguar ambasadorit Çuvahin në Tiranë.

Telegrami, kërkonte që të sigurohej udhëheqja shqiptare se BS do të ndihmonte

Shqipërinë dhe shprehte gatishmërinë e qeverisë sovjetike për dërgimin e

menjëhershëm të armatimit sipas marrëveshjes së nënshkruar, si dhe udhëzonte që

letra e Stalinit të vihej në dispozicion të anëtarëve të Byrosë Politike.327

Telegrami i Molotovit ishte nxitje, sepse pikërisht më datën 23 prill, Byroja

323

AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1948, D.4, fl.11-13. Letra e Enver Hoxha dërguar J. Titos, më datën 21

prill 1948. 324

Po aty, fl.9-10. Letra e J. Titos dërguar E. Hoxhës më datë 22 prill 1948, lidhur me marrëdhëniet

ndërmjet të dy vendeve. 325

Po aty, fl.16-18. Letër e J. Titos dërguar E. Hoxhës më 22 prill 1948, lidhur me vendimin për

largimin e gjeneralit Kupreshanin. 326

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik .......fl.47. 327

Shaqir Vukaj. Rusia dhe Kosova ......fl.114.

Page 82: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

58

Politike mori dijeni dhe shqyrtoi letrën e Stalinit, duke shprehur “indinjatën e

zemërimin” për tendencat armiqësore, ambicjen, megalomaninë e shpifjet e

udhëheqjes jugosllave ndaj BS dhe PK të tij, duke dënuar vënien nën vëzhgim nga

organet e sigurimit të shtetit jugosllav delegatët e PK të BS, si dhe duke nënvizuar

faktin se qëndrime të tilla ishin shfaqur e reflektuar edhe në marrëdhëniet me

Shqipërinë. Byroja Politike vlerësoi në shkallë superiore kritikën e PK të BS dhe

shprehu vullnetin për të reflektuar dhe për forcimin e lidhjeve e të dashurisë për BS

dhe Stalinin.328

Anëtarët e Byrosë Politike e konsideruan qëndrimin e PKJ si

“jashtëzakonisht të rrezikshëm” dhe që përfaqësonte një “tradhti ndaj BS e ndaj

kampit”. Në të njëjtën kohë u shpreh frika se për shkak të lidhjeve të shumëfishta me

PKJ edhe “gjendja në PKSH ishte shumë alarmante”, pasi karakterizohej nga të njëjtat

gabime, si gjysmë ilegaliteti, mungesa e demokracisë, kooptimet në KQ etj.329

Gjithashtu, Byroja Politike në vijim më datën 25 prill diskutoi përgjigjet e letrave të J.

Titos. Në këtë mbledhje, për herë të parë Enver Hoxha deklaroi se “unë nuk jam

d’akord me pikëpamjet e Marshallit”. Sipas tij “Marshalli këto çështje me kaq rëndësi

nuk i ka studiuar realisht dhe nuk ka të drejtë”330. Byroja Politike, duke u solidarizua

plotësisht me letrën e PK të BS dërguar Titos, në këtë frymë vlerësuan edhe

qëndrimin e përfaqësuesit jugosllav Zllatiç dhe gjeneralit Kupreshanin. Diskutimet e

anëtarëve të Byrosë Politike u bënë me kujdes, për shkak të karakterit shumë të

ngusht të marrëdhënieve me Jugosllavinë. Nga Enver Hoxha, Koçi Xoxe, Kristo

Themelko, Pandi Kristo etj, në diskutimet e tyre përmendën si “gabime”: “idealizimin

e marrëdhënieve me Jugosllavinë”, “pranimin e ardhjes së divizionit jugosllav në

Shqipëri”, “bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë” etj, por duke i justifikuar me

theksimin e ndonjë “kundërshtie” të vogël ose me qëllimin e mirë të palës shqiptare.

Gjithashtu, u bënë përpjekje për të fajësuar më shumë emisarët jugosllavë në

Shqipëri, duke i vlerësuar qëndrimet e tyre si vetjake dhe duke i shkëputur në një far

mënyre nga qëndrimet e Titos dhe të KQ të PKJ, si dhe duke u “mburrur” për

njoftimin e qeverisë sovjetike për vendimin e vendosjes së divizionit jugosllav në

Shqipëri etj.331

Në përfundim, më datën 27 prill (një muaj pas daljës së letrës së

Stalinit), Enver Hoxha me anë të një letre drejtuar KQ të PK të BS, konfirmonte

marrjen e letrës së KQ të PK të BS drejtuar KQ të PKJ. Bashkë me konfirmimin u

dërgua edhe vendimi i Byrosë Politike për këtë çështje.332

Ndërkohë, me datën 23

maj, Byroja Politike e PKSH, me anën e një letre i kthen përgjigje J. Titos për të dy

letrat e datës 22 prill. Në letër hidhenposhtë konkluzionet e arritura nga KQ i PKJ për

keqësimin e marrëdhënieve për fajin e Shqipërisë dhe protestohet për masave që KQ i

PKJ përndërprerjen e bashkëpunimit ushtarak, si dhe për qëndrimet shumë të gabuara

të gjeneral Kupreshanin, Savo Zllatiç e të tjerëve përfaqësuesëve zyrtar jugosllav

328

AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.5, fl.1-7. Protokoll i mbledhjes së Byroja Politike e KQ të PKSH, më

23 prill të vitit 1948 dhe vendimet e marra pas njohjes e diskutimit të letrës së KQ të PK të BS të

datës 27 mars, drejtuar Titos dhe anëtarëve të tjerë të KQ të PKJ. 329

Ana Lalaj. "Shqipëria dhe Informbyroja.....", fl.126. 330

AQSH, F. 14.AP, vitit 1948, D.82, fl.44. Fjala e Enver Hoxhës në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ

të PKSH, më 25 prill 1948. (Fl.38-61. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PKSH,

mbajtur më 25 prill 1948). 331

Po aty. 332

AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.5, fl.16-17. Letër e Enver Hoxhës, në emër të KQ të PKSH, dërguar

KQ të PK të BS më 25 prill të vitit 1948. Në letër falenderohet PK dhe Stalini për ndihmën e madhe

të dhënë me anën e letrave dërguar PKJ, për të nxjerr partinë nga rruga e gabuar ku e kishte future

PKJ. Duke shpjeguar punën sistematike të jugosllavëve kundër PKSH dhe Shqipërisë që nga

plenumi i Beratit e në vijim, premtohet forcimi i dashurisë me PK, vendin e socializmit dhe Stalinit,

si dhe spastrimi i parties nga të gjitha fundrinat e krijuara nga influence e udhëheqjes së PKJ.

Page 83: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

59

karshi BS.333

Pavarësisht se hidhen poshtë të gjitha akuzat jugosllave,në përgjigje

pranohet se gjithnjë është vepruar sipas porosive, propozimeve, pikëpamjeve dhe

këshillimeve të KQ të PKJ.

Megjithatë, ky ishte vetëm fillimi i diskutimit, në ballafaqim me letrat e KQ të

PK të BS drejtuar KQ të PKJ, si dhe me Rezolutën e mëvonshme të Informbyrosë.

Letra e 27 marsit334

, pasuar nga letrat e 4335

dhe 22 maj336

, përmbajnë probleme shumë

të mprehta të marrëdhënieve sovjeto – jugosllave, të cilat do të trondisnin nga

themelet edhe marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave.

Së pari, vendimin e KQ të PK të BS për tërheqjen e këshilltarëve ushtarakë

dhe të specialistëve civilë sovjetikë nga Jugosllavia, “për shkak të sjelljes jo miqësore

dhe diskreminuese nga pala jugosllave dhe të vënies së tyre nën vëzhgimin e

mbikëqyrjen e sigurimit të shtetit jugosllav”. Një vendim i tillë motivohej me

mendimet se “këshilltarët sovjetikë kushtojnë shtrejtë”, se “ushtria jugosllave nuk ka

nevojë për përvetësimin e eksperiencës së ushtrisë sovjetike”, se “rregulloret e

ushtrisë sovjetike ishin steriotipe e shabllone” etj. Gjithashtu, si motiv përmendet

deklarata e Koça Popoviç (shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Jugosllavisë), për nevojën

e shkurtimit me 60 përqind të numrit të këshilltarëve sovjetikë dhe e Milovan Gjilasit

se “oficerët sovjetikë qëndrojnë në pikëpamje morale më ulët se oficerët e ushtrisë

angleze” etj. Ndërsa largimi i specialistëve civilë motivohej me kufizimin e mundësis

së tyre për marrjen e informacionit ekonomik dhe vënien e tyre nën kontrollin e

sigurimit të shtetit.337

Së dyti, denoncimin e qëndrimit dyfytyrësh të KQ të PKJ ndaj BS. Qëndrimi

dyfytyrësh motivohej me shprehjet antisovjetike që ekzistonin dhe qarkullonin midis

udhëheqjes jugosllave se “në BS mbizotëronte shovinizmi i shtetit të madh”, “BS

përpiqej të zaptonte ekonomikisht Jugosllavinë”, “Informbyroja ishte një mjet për

përfshirjen e partive të tjera”, “socializmi në BS nuk ishte më revolucionar” etj.

Vlerësohej qesharake që shprehje të tilla dëgjoheshin nga “marksistë të dyshimtë të

tipit Gjilas, Vukmanoviç, Kidriç, Rankoviç etj”, duke krijuar një atmosferë

antisovjetike. Kritikat jugosllave cilësoheshin jo të ndershme, duke i krahasuar me ato

të Trockit dhe duke i mbuluar me fraza të majta. Nga ana tjetër zyrtarisht në

Jugosllavi, BS mburrej, duke e ngritur deri në qiell.338

Së treti, shqetësimin për gjendjen e brendshme në PKJ, e cila megjithëse parti

333

AQSH, F. 14/AP, MPKJ, viti 1948, D.4, fl.27-32. 334

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1948, D.3, fl. 40-45. Letër e KQ të PK të BS dërguar Titos dhe

anëtarëve të tjerë të KQ të PKJ, më 27 mars 1948. 335

Po aty. (Letra e datës 4 maj, përmban akuzat e letrës së datës 27 mars, por të zgjeruara me argumente

plotësuese. Shkurt përmban: 1.Mbi thirrjen e specialistëve ushtarak sovjetikë nga Jugosllavia. 2.

Mbi specialistët civilë në Jugosllavi. 3. Mbi Velebetin dhe spiunët e tjerë në aparatin e MPJ në

Jugosllavi. 4. Mbi ambasadorin sovjetik në Jugosllavi dhe shtetin sovjetik. 5. Mbi fjalimin

antisovjetik të Gjilasit, mbi shërbimin informativ dhe marrëdhëniet tregtare. 6. Mbi lolitikën jo të

drejtë të PKJ në çështjet e marrëdhënieve midis parties dhe frontit. 7. Mbi gjendjen alarmante në

PKJ. 8. Mbi mendjemadhësinë e udhëheqësve të KQ të PKJ dhe sjelljeve jo të drejta ndaj gabimeve

përfshinë edhe problemet e letrës së 27 marsit, por më të “argumentuara”, duke iu përgjigjur letave të Titos.

336Po aty, fl.70-73. Letra e datës 22 maj që KQ i PK të BS i dërgon KQ të PKJ. Në këtë letër, u kthehet

përgjigje letrave të Titos e Kardelit, të cilët i vlerësojnë si të pabarabarta diskutimin e çështjeve nga

Informbyroja, i quajnë kritikat e KQ të PK të BS si të bazuara në informata jo të drejta dhe

kundërshtojnë pjesëmarrjen në mbledhjen e Informbyrosë që do të shqyrtojë gjendjen në PKJ. Lëtra

bejnë fajtor Titon e Kardelin për gjendjen e rëndë në PKJ dhe propozon shtyrjen e mbledhjes të

Byrosë Informative për në pesëmbëdhjet ditëshin e dytë të muajit qershor të vitit 1948. 337

Po aty, fl.40, 41. Letër e KQ të PK të BS dërguar Titos dhe anëtarëve të tjerë të KQ të PKJ. Më 27

mars të vitit 1948. 338

AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.3, fl.42-43.

Page 84: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

60

në drejtim të shtetit vijonte të mbahej e pa legalizuar, në gjendje gjysëm ilegale, ku

nuk botoheshin vendimet e raportet e saj, ndërkohë që shumica e Komitetit Qendror të

partisë nuk zgjidheshin, por kooptoheshin; ku mungonte kritika dhe autokritika, si dhe

ndiqeshin e vëzhgoheshin kuadrot e partisë nga Ministria e Sigurimit të Shtetit.

Vlerësohej se në Jugosllavi partin e kontrollonte Ministria e Sigurimit të Shtetit; nuk

njihej politika e luftës së klasave; nuk kufizohej elementi kapitalist, por kërkohej

integrimi paqësor i tij, sipas pikëpamjes së Bershtenit, Folmarit e Buharinit, si dhe

forcë udhëheqse nuk konsiderohej partia por Fronti Popullor, duke shkrir partinë në

Frontin Popullor. Këto qëndrime krahasohen me ato të menshevikëve në Rusi.

Gjithashtu, nënvizohej vija jo e drejtë e KQ të PKJ mbi luftën e klasave, jetën e

brendshme në parti, mendjemadhësinë e udhëheqësve e mos reagimin ndaj gabimeve

të tyre etj.339

Së katërti, nëpërmjet letrave bëhej denoncimi i disa kuadrove të Ministrisë së

Punëve të Jashtme të Jugosllavisë si agjentë të anglezëve, të cilët mbaheshin në

funksione shtetërore e diplomatike. Konkretisht, vlerësoheshin nga sovjetikët si

agjentë ndihmësi i ministrit të Punëve të Jashtme Velebit, si dhe tre punonjës të

ambasadës jugosllave në Londër, përfshir ambasadorin Leontiç. Gjithashtu, vlerësohej

si e pakuptueshme që ambasadori i SHBA në Beograd sillej si zot e informatorët e tij

qarkullonin lirisht dhe si Nediçët rregulloheshin me kaq lehtësi e komoditet në

aparatet shtetërore dhe të partisë në Jugosllavisë. Po ashtu vlerësohej qëndrim

antisovjetik barazimi i ambasadorit sovjetik në Jugosllavi, me një ambasador borgjez

të një shteti borgjez.340

Së pesti, në letra parashtrohej edhe propozimi i KQ të PK të BS, që këto

probleme të diskutoheshin në një mbledhje të partive komuniste, ku çdo parti duhej të

jepte llogari. Meqenëse udhëheqja jugosllave refuzoi pjesëmarrjen në këtë mbledhje,

pala sovjetike pranoi shtyrjen e takimit të Informbyrosë për në 15 ditorin e dytë të

muajt qershor341

.

Me njohjen e përmbajtjes së letrave të KQ të PK të BS, nisi një kurs i ri

politik. Letrat e KQ të PK të BS bënë që ngjarjet të rridhnin në mënyrë të tillë që

Shqipëria nga satelit i Jugosllavisë, të kthehej në satelit të drejtpërdrejt të BS. Ky

ndryshim u konkretizua me fillimin e një bashkëpunimi të gjithanshëm shqiptaro –

sovjetike.

Në një moment shumë delikat për udhëheqjen shqiptare, më 29 qershor të vitit

1948 u publikua Rezoluta e Byrosë Informative “mbi gjendjen në Partinë Komuniste

Jugosllave”, e cila përmbante kritikën ndaj vijës politike të PKJ për problemet e

brendshme dhe të jashtme, për qëndrimin jo miqësor ndaj BS, si dhe për ndjekje të

rrugës kapitaliste në ekonomi. Rezolucioni konkludonte se PKJ u ishte kundërvënë

partive komuniste të Informbyrosë, kishte tradhtuar solidaritetin internacionalist, si

dhe kishte kaluar në pozitat e nacionalizmit.342

Publikimi i Rezolucionit të

Informbyrosë shuajti çdo dyshim të udhëheqësve shqiptarë mbi qëndrimin e PKJ dhe

e nxiti për të vepruar më me shpejtësi. Ditën e publikimit të Rezolucionit të

Inforbyrosë, KQ i PKSH publikoi komunikatën e solidaritetit me vendimet e

Informbyrosë, por duke revokuar edhe “miqësinë me popujtë vëllezër të

Jugosllavisë”343.

Megjithatë, udhëheqja shqiptare, me një farë ngadalësie filloi reagimin në

339

Po aty, fl.43-44. 340

Po aty, fl.44-45, 49-52.(Për më tej shih: Shënimin 353 në faqën 88 të punimit). 341

Po aty, fl.73. (Vijon letra e dates 22 maj që KQ i PK të BS i dërgon KQ të PKJ). 342

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik...... fl.47. 343Gazeta “Bashkimi”, 30 qershor 1948.

Page 85: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

61

përgjigje të letrave të KQ të PK të BS. Më 15 prill të vitit 1948 letrat e KQ të PK të

BS do të mbërrinin zyrtarisht në Shqipëri, ndërkohë që letra e 27 marsit i ishte

dorëzua personalisht Enver Hoxhës në fund të muajit mars nga ambasadori

Çuvahin.344

Në një situatë të tillë pritshmërie, qeveria sovjetike me shpejtësi reagoi

dhe kërkoi që të kontrollohej me kujdes gjendja delikate në Shqipëri. Denoncimi i

Titos u shoqërua me telegramin e Molotovit më datën 23 prill, dërguar ambasadorit

Çuvahin në Tiranë. Telegrami, kërkonte që të sigurohej udhëheqja shqiptare se BS do

të ndihmonte Shqipërinë dhe shprehte gatishmërinë e qeverisë sovjetike për dërgimin

e menjëhershëm të armatimit sipas marrëveshjes së nënshkruar, si dhe udhëzonte që

letra e Stalinit të vihej në dispozicion të anëtarëve të Byrosë Politike.345

Telegrami i Molotovit ishte nxitje, sepse pikërisht më datën 23 prill, Byroja

Politike mori dijeni, shqyrtoi letrën e datës 27 mars dhe mori disa vendime: u

deklarua plotësisht dakord me “kritikat kundër qëndrimit antimarksist dhe antisovjetik

të udhëheqsëve jugosllav” të parashtruara në letrën e KQ të PK të BS; shpehu

“indinjatën e zemërimin” për tendencat armiqësore, ambicjen, megalomaninë e

shpifjet e udhëheqjes jugosllave ndaj BS dhe PK të tij, dënojë vënien nën vëzhgim

nga organet e sigurimit të shtetit jugosllav të delegatët e PK të BS, si dhe nënvizojë

faktin se qëndrime të tilla ishin shfaqur e reflektuar edhe në marrëdhëniet me

Shqipërinë. Gjithashtu, Byroja Politike u shreh dakord me kritikën “e identifikimit të

rolit dhe të programit të partisë me frontin popullor” dhe dobësimin e luftës së

klasave, si dhe deklarojë vullnetin për të reflektuar dhe për forcimin e lidhjeve e të

dashurisë për BS dhe Stalinin. Anëtarët e Byrosë Politike e konsideruan qëndrimin e

PKJ si “jashtëzakonisht të rrezikshëm” dhe që përfaqësonte një “tradhti ndaj BS e

ndaj kampit”. Në të njëjtën kohë u shpreh frika se për shkak të lidhjeve të shumëfishta

me PKJ edhe “gjendja në PKSH ishte shumë alarmante”, pasi karakterizohej nga të

njëjtat gabime, si gjysmë ilegaliteti, mungesa e demokracisë, kooptimet në KQ ej.346

Më datën 30 qershor, qeveria shqiptare i kërkoi Legatës jugosllave në Tiranë

largimin e specialistëve dhe këshilltarëve jugosllavë, si “të panevojshëm dhe të

padëshirueshëm”. Menjëherë, Enver Hoxha në funksionin e kryeministrit urdhëroi

heqjen e fotografive të Titos dhe vedosjen vetëm të “fotografive të Stalinit dhe të

Komandantit”347 (domethënë të E. Hoxhës - E. M). Ndërsa me notën verbale të datës

1 korrik të vitit 1948, qeveria shqiptare denoncoi të gjitha marrëveshjet, akordet dhe

protokollet e nënshkruar pas Traktatit të Miqësisë dhe të Ndihmës Reciproke dhe i

konsideroi të gjitha marrëveshjet, akorde dhe protokolle të pa vlefshme dhe të

paqena”348. Kështu për katër ditë u shvlerësuan mbi 33 marrëvëshje e protokolle dhe

bashkë me to “miqësia e madhe vëllazërore” disa vjeçare shqiptaro – jugosllave.

Periudha pas Rezolucionit të Byrosë Informative, nga Enver Hoxha u

vlerësuar si një moment i artë, për të vepruar. Ai mori situatën në dorë dhe menjëherë

më datën 13 deri më 24 shtator të vitit 1948 mblodhi Plenumin e XI të KQ të PKSH, i

cilishqyrtoi veprimtarinë dhe gjendjen e partisë nën dritën e letrave të drejtuara KQ të

PKJ nga Stalini e Molotovi dhe rezolutës së Byrosë Informative“mbi gjendjen në

PKJ”. Në këtë plenum të shumë pritur nga Enver Hoxha, u vlerësuan “skllavëruese

marrëveshjet me Jugosllavinë”, u ritheksua me forcë ndërhyrja e jugosllavëve në

344

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik ......fl.47. 345

Shaqir Vukaj. Rusia dhe Kosova ......., fl.114. 346

AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.5, fl.1-7. Protokoll i mbledhjes së Byroja Politike e KQ të PKSH, më

23 prill të vitit 1948 dhe venimet e marra, pas njohjes e diskutimit të letrës së KQ të PK të BS të

datës 27 mars, drejtuar Titos dhe anëtarëve të tjerë të KQ të PKJ. 347

Ana Lalaj. "Shqipëria dhe Informbyroja......", fl.104. 348

AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.9, fl.1-4.

Page 86: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

62

Plenumin e Beratit të vitit 1944 për mënjanimin e Enver Hoxhës, Nako Spirut dhe

Mehmet Shehut, përcaktuan si përgjegjës kryesor për këto veprime Koçi Xoxen e

Pandi Kriston, duke i akuzuar për punë grupazhi të mbështetur nga jugosllavët.

Plenumi shfuqizoi vendimet e Plenumit VIII të KQ të PKSH mbedhur në Berat në

nëntor të vitit 1944 dhe hoqi nga qarkullimi rezolucionin e këtij plenumi, rivlerësoi

Nako Spirun, shkarkoi Koçi Xoxen nga posti i sekretarit organizativ të partisë,

legalizoi partinë, perjashtoi Pandi Kriston nga Byroja Politike, si dhe theksoi me forcë

rolin e PK të BS dhe Stalinit. Më 25 shtator, konkluzionet e plenumit iu dërguan KQ

të PK të BS, duke “shprehur mirënjohjen më të thellë” për Stalinin dhe Partinë

Bolshevike, si dhe premtimin që në frymën e letrave të KQ të PK të BS të analizohet e

gjithë puna e partisë.349

Pas plenumit, më 2 tetor të vitit 1948 bëhen ndryshme në në

radhët e qeverisë. Koçi Xoxe u emërua zëvendëskryeministër dhe ministër i

Industrisë, Pandi Kristo ministërpa portofol dhe kryetar i Komisionit të Kontrollit të

Shtetit, Nesti Kerenxhi ministër i Punëve të Brendshme dhe Mehmet Shehu rikthehet

në detyrën e shefit të Shtabit të Përgjithshëm. Ndërsa në fund të tetorit, Mehmet

Shehu emërohet ministër i Punëve të Brendshëm dhe Nesti Kerenxhi ministër pa

portofol, ndërsa Koçi Xoxe dhe Pandi Kristo lirohen nga detyrat shtetërore.350

Megjithë këto zhvillime, ambasadori sovjetik Çuvahin e njoftoi Moskën për

hezitimet e ngurimet e udhëheqjes shqiptare në punimin e letrave të KQ të PK të BS.

Në një material derguar Stalinit dhe udhëheqësve të tjerë sovjetikë më 17 tetor 1948,

ambasadori Çuvahin thekson se edhe pas demaskimit të tradhëtisë së Titos, E. Hoxha

qëndroi në pritje 5 muaj dhe nuk guxoi ta shtronte në parti veprimtarinë subversive të

agjentëve të klikës së Titos në PKSH. Sipas tij, edhe kur u shtrua në Plenumin XI, në

fillim E. Hoxha “nuk mendonte ta ngrinte çështjen e lirimit të Koçi Xoxes nga detyra

e sekretarit të KQ”. Vetëm kur anëtarët e këtij komiteti benë propozime konkrete,

atëherë doli me një propozim të tillë.351

Gjithsesi, në Kongresin I të PKSH, që zhvilloi punimet më 8 deri më 22

nëntor të vitit 1948 u diskutua plotësisht me një frymë antijugosllave dhe tërësisht

prosovjetike. Në kongres, Koçi Xoxe* u “bë përgjegjës për të gjitha gabimet dhe

dobësitë në veprimtarinë e partisë dhe të shtetit shqiptar”. Ai dhe Pandi Kristo*u

akuzuan “si mbrojtës e zbatues të platformës trockiste të PKJ”. Kongresi vendosi

përjashtimin nga partia të Koçi Xoxes dhe Pandi Kristos dhe me 2 dhjetor ata u

arrestuan.352

Pas kongresit, mënjanohen nga qeveria elementët që u vlerësuan si titist si

349

AQSH, F. 14/AP, viti 1948, D.5, fl.16-17. Letër e Enver Hoxhës në emër të Plenumit XI të KQ të

PKSH drejtuar KQ të PK të BS, më 25 shtator 1948, në përfundim të punimeve. 350

Kastriot Dervish. Historia e Shtetit Shqiptar ......m fl.601. 351

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse......, fl.82-83. *Koçi Xoxe (1917-1949), udhëheqës komunist, Themelues dhe kryetari i pare i Grupit Komunist të

Korçës. Mori pjesë në mbledhjen themeluese të PKSH dhe zgjidhet anëtar i KQ provizor, anëtar i

Byrosë Politike dhe sekretar organizativ i partisë, anëtar i Shtabit të Përgjithshëm me krijimin e tij,

merr gradën gjeneral-leitnant më 1944 dhe emërohet nënkryetar i KANÇ. Pas çlirimit, në fillim

emërohet drejtor i Drejtorisë së Mbrojtjes së Popullit (emërtimi i parë i sigurimit të shtetit),

nënkryeministër e minister i Punëve të Brendshme, sekretar organizativ i KQ të Partisë, kryetar i

Gjykatës së Lartë dhe deputet në legjislaturën e pare të Asamblesë Kushtetuese. Më 2 dhjetor të

vitit 1948 arrestohet me akuzën “agjent i jugosllavëve” dhe më 11 qershor 1949 pushkatohet. *Pandi Kristo (1914-1994). Drejtues lokal partie, komisar i Shtabit të Qarktu të Korçës. Në vitin 1943

zgjidhet anëtar i KQ, në vitin 1944 zgjidhet anëtar i Byrosë Politike, anëtar Këshillit të

Përgjithshëm Antifashist, komisar i Zonës së Parë Operative dhe shef i sherbimit të fshehtë

informative. Në vitin 1946-1947 emrohet kryetar i Komisionit të Kontrollit të Shtetit dhe në vitin

1948 ministër pa portofol. Në Kongresin e Parë të Partisë akuzohet bashk me K. Xoxën si pro

jugosllav. U dënua 20 vjet dhe në vitin 1963 del nga burgu. Vdiq në Tiranë në vitin 1994. 352

Ana Lalaj. "Shqipëria dhe Informbyroja.....",fl.133.

Page 87: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

63

Kristo Themelko, Nesti Kerenxhi e Naxhije Dume, ndërsa Mehmet Shehu emërohet

zëvendëskryeministër dhe ministër i Punëve të Brendshëmdhe Tuk Jakova

zëvendëskryeministër.

Më 25 prill të vitit 1949, me vendim të Byrosë Politike u krijua Gjyqi Special,

ndërsa prokuror i çështjes u caktua një nga sekretarët e Komitetit Qendror, Bedri

Spahiu353

. Pretenca kundër Koçi Xoxes, Pandi Kristos etj, ngjasonte më shumë me një

raport politik, e cila për të argumentuar fajësinë u referohej fjalimeve të Stalinit, duke

i cilësuar të akuzuarit si “armiqë të popullit”, të “BS e të popujëve të tjerë të

Ballkanit” dhe “agjentë të jugosllavëve” që synonin asgjësimin moral e fizik të

udhëheqjes e në radhë të parë të Enver Hoxhës etj. Gjyqi zgjati rreth gjashtë muaji.

Koçi Xoxe “pranoi” gabimet e bëra nga mos njohja e detyrave që kryente, se u ishte

përmbajtur parimeve të kolegjialitetit në parti dhe se kishte vepruar me dijenin e

komandantit (dmth të Enver Hoxhës). Në përfundim të gjyqit, Koçi Xoxe u dënua me

pushkatim; Pandi Kristo me 20 vite burg; Vask Koleci, zëvendësministër i Punëve të

Brendshmedhe kandidat i KQ të PKSH, me 15 vite; Nuri Huta, ish kryetar i misionit

shqiptar në Beograd dhe drejtor i Drejtorisë së Propagandës të Ministrisë së Punëve të

Brendshme, me 10 vite dhe Vangjel Mitrojorgji, shef sigurimi, me 5 vite burg. Në

situatën e krijuar, me mbështetjen e sovjetikëve Enver Hoxha mori në dorë flamurin e

shpëtimtarit, duke u paraqitur si viktimë e veprimtarisë antishqiptare të jugosllavëve,

megjithëse viktima kryesore ishte Nako Spiru dhe vetë Shqipëria. Enver Hoxhës i

erdhi shpëtimi nëpërmjet një rruge të çuditshme, prishjes së marrëdhënieve midis

Jugosllavisë dhe partnerit të saj sovjetik, siç do të theksonte më vonë Edwin

Jacques.354

Frymën anti jugosllave dhe pro sovjetike e nxiten mëtej rezolucionet e Byrosë

Informative të muajit nëntor. Në pesëmbëdhjet ditshin e dytë të muajt nëntor të vitit

1949, u mbajt mbledhja e tretë e Byrosë Informative në Budapest, në të cilën u

miratuan tre rezoluta: “për mbrojtjen e paqes”, “mbi unitetin dhe forcimin e radhëve

të klasës puntore” dhe “Partia Komuniste Jugosllave në duart e vrasësve dhe

spiunëve”. Rezolucioni mbi PKJ vijonte sulmet e akuzat ndaj kësaj partie dhe

udhëheqësve të saj. Sipas rezolucionit konlkudohet “kalimi i klikës së Titos në

fashizëm, duke e hedhur Jugosllavinë plotësisht në kampin imperializmit”; vlerësohet

grup spiun klika e Titos, Rankoviçit, Kardelit, Gjilasit, Pjades, Goshnjakut,

Masllariçit, Boblerit, Mrazeviçit, Vukmanoviçit, Koça Popoviçit, Kidriçit, Zllatiçit,

Velebitit, Kulishevskit dhe, “armik i klasës punëtore dhe fshatarësisë, armik i popujve

të Jugosllavisë”; si dhe përcaktohet se PKJ e kishte“humbur të drejtën për t’u quajtur

parti komuniste” dhe se ishtë “vetëm një aparat që kryen detyra spiunazhi të klikës së

Titos, Kardelit, Rankoviçit dhe Gjilasit”355.Trajtimi dhe diskutimi i rezolucioneve të

Byrosë Informative u bë në Plenumin IV të KQ të PPSH, më 27 dhjetor të vitit 1949,

në të cilin u solidarizua plotësisht me përmbajtjen e tyre, u thelluan akuzat ndaj PKJ,

si dhe u vu detyrë për forcimin e “vigjilencës revolucionare”, “ndjenjës së

internacionalizmit proletar dhe dashurisë së pakufizuar për BS, partinë bolshevike e

Stalinin”. Një nga detyrat kryesore të Rezolucionit të Byrosë Informative ishte që

“partit komuniste të denoncojnë, në terrenin ideologjik dhe të luftojnë pa mëshirë

manifestimet e çdo lloj oportunizmi, sektarizmi dhe nacionalizmi borgjez dhe

depërtimin e agjentëve të armikut në gjirin e partisë”. Byroja Informative nënvizonte

me theks se “borgjezia zbaton metodën e vjetër të rekrutimit të spiunëve dhe

353

Po aty. 354

Edwin Jacques. “Shqiptarët: historia e popullit shqiptar”, Tiranë , Kartë e Pëndë, 1995, fl.510. 355

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.3, fl.13. Protokoll i mbledhjes së Plenumit IV të KQ të PPSH, në datën

27 dhjetor 1949.

Page 88: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

64

provokatorëve në radhët e partive komuniste”356. Këto kërkesa u vlerësuan si direktiva

shumë të rëndësishme, të cilat do të zinin vend kryesor në veprimtarinë partiake dhe

shtetërore, për konkretizim e zbatim në të ardhmen.

Me ndërprerjen e marrëdhënieve me Jugosllavinë, Shqipëria vërtet fitoi

pavarësinë e saj politike të veprimit, por nga ana tjetër, ekonomia ishte në buzë të

katastrofës.357

Një problem i tillë shqetësues, do të bëhej përcaktues në marrëdhëniet e

mëvonshme me partnerin e ri sovjetik.

Lidhur me marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave, mund të tërhiqën disa

përfundime:

Gjatë periudhës së marrëdhënieve me Jugosllavinë, udhëheqja shqiptare, organet

drejtuese të partisë e të shtetit reflektojnë paqëndrueshmëri, nënshtrim, servilizëm dhe

qëndrim konjukturial, sipas kërkesës e dëshirës së palës jugosllave. Për shkak se

nevojat prevalonin mbi pakënaqësitë, udhëheqësve shqiptarë u mungonte forca e

duhur për të vepruar ndaj shkeljeve të vijueshme të detyrimeve e të angazhimeve;

ndaj zvarritjeve, vonesave, ndryshimeve të planeve, mendimeve, orientimeve,

udhëzimeve dhe shifrave të përcaktuara nga pala jugosllave. Ndërkohë, ekonomistët,

juristët dhe specialistët shqiptarë të strukturave ekonomiko - financiare, megjithë

mungesën e përvojës, reflektuan qëndrim profesional dhe jo gjithnjë të harmonizuar

me qëndrimin e udhëheqjes. Gjatë procedurave të përpunimit, zbërthimit e zbatimit të

traktateve e marrëveshjeve, ata nuk u pajtuan apriori me palën jugosllave, përkundrazi

ngritën zërin dhe kundërshtuan me argumente qëndrimet e praktikat jugosllave, duke

informuar rregullisht organet përkatëse të partisë e të shtetit shqiptar. Megjithatë,

specialistët e profesionistët u bënë viktimë e vartësisë politike të udhëheqjes shqiptare

ndaj asaj jugosllave.

Në zbatim të porosisë së Stalinit “për ta çuar Shqipërinë sa më afër

Jugosllavisë”, Jugosllavia që në fillim, ndërhyri në të gjitha fushat e veprimtarisë së

shtetit të ri shqiptar: politike, ekonomike, kulturore dhe ushtarake. Fusha ekonomike

ishte hallka më e dobët, ku në mënyrë të dukshme dhe me të gjitha format e metodat u

synua që “natyrshëm” të arrihej bashkimi i Shqipërisë me Jugosllavinë. Këtij qëllimi i

shërbyen mbi 33 traktate, protokolle e marrëveshje, që nga lidhja tregtare dhe deri te

Konventa Ekonomike e kreditë e akorduara, të cilat tregojnë se kërkesat, angazhimet,

detyrimet, organizmat, komisionet dhe organet e tjera ekonomike rezultojnë në favor

të palës jugosllave dhe në disfavor të palës shqiptare. Kudo, orientonin dhe drejtonin

këshilltarët e specialistët jugosllavë, duke zëvëndësuar hap pas hapi organet shtetërore

shqiptare, duke unifikuar të gjitha procedurat, planet, afatet etj dhe duke e trajtuar

ekonominë shqiptare si ekonomi të ndërvarur nga kupola Jugosllave, njësoj si

republikat e tjera të Jugosllavisë. Reagimi i politikës shqiptare, gjithnjë rezulton i

vonuar dhe me interesa të caktuara. Një mënyrë e tillë veprimi u shfrytëzua për të

goditur Nako Spirun, Muhamer Spahiunn, Zenel Hamitin, Mehmet Shehun, Liri

Belishovën, Fadil Paçramin etj si “antijugosllavë” dhe në kushte të tjera Koçi Xoxen,

Pandi Kriston, Kristo Themelkon, Nesti Kerenxhin etj, si “projugosllav”.

Në marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave nuk është vështirë të konstatohen edhe

interesat reciproke ekonomike e politike. Shqipëria me gjendjen ekonomike të

vështirë dhe nevojat e saj të shumta, siguroi disa ndihma ekonomike, pasi ekonomia e

Jugosllavisë, pavarësisht nga dëmet e luftës, ishte më e zhvilluar se Shqipëria. Nga

ana tjetër, pala jugosllave përfitoi nga tregu dhe lënda e parë minerale dhe bujqësore

shqiptare. Me ndërprerjen e marrëdhënieve me Jugosllavinë, Shqipëria vërtet fitoi

356

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.3, fl.21. 357

Peter Bartl. “Shqiptarët: nga mesjeta deri në ditët tona”, Tiranë , Instituti i Dialogut dhe

Komunikimit, 2008, fl.246.

Page 89: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

65

pavarësinë e saj politike të veprimit, por nga ana tjetër, ekonomia ishte në buzë të

katastrofës.358

Një problem i tillë shqetësues, do të bëhej përcaktues në marrëdhëniet e

mëvonshme me partnerin e ri sovjetik.

Një pyetje mund të ngrihet: Përse Shqipëria u pozicionua kaq shpejt dhe

madjedoli në vijën e parë të frontit të luftës kundër Jugosllavisë, kur vetëm para disa

kohësh “bëhej thirrje në popull se miqësia shqiptaro – jugosllave është e përjetëshme

dhe i ka rrënjët në gjak”? Në parim duhet thënë se Shqipëria nuk bënte përjashtim nga

vendet e tjera komuniste, ku propaganda ishte e sofistikuar dhe ndryshonte shumë nga

realiteti. Në praktikë marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave kishin dreitëhijet e veta.

Dokumentet arkivore dëshmojnë se kthesa shqiptare u diktua nga interesa

gjeopolitike, ekonomike dhe nacionale. Rezolucioni i Informbyrosë i vitit 1948 bëri

që ngjarjet të rridhnin në mënyrë të tillë, që “Shqipëria nga satelit i Jugosllavisë në

fillim të vitit 1948, të kthehej në fund të atij viti në një satelit të BS. Pra u ndryshua

vetëm orbita”359. Mund të themi se marrëdhëniet satelite, ideologjike dhe ekonomike

ndërmjet Shqipërisë dhe Jugosllavisë patën një fund të palavdishëm dhe zhgënjyes.

1.7. Qëndrimi i Shqipërisë ndaj Luftës Civile në Greqi dhe BS 1948 - 1949

Lufta Civile në Greqi dhe rivaliteti sovjeto – amerikane, për shkak të kësaj

lufte dhe më gjërë, thelloi më tej tensionin në marrëdhënie shqiptaro – greke.Duke

njohur gjendjen dhe pasojat e menjëhershme të ndërhyrjes amerikane, si dhe për të

mbajtur nën “kontroll” situatën, Stalini në janar të vitit 1948 thirri urgjentisht në

Moskë ambasadorin Çuvahin, për t’u informuar për gjendjen në kufirin shqiptaro-

grek. Stalini e vlerësoi situatën në Ballkan shumë të ndërlikuar e serioze dhe porositi

për “kujdes dhe vigjilencë”, si nga sovjetikët ashtu edhe nga qeveritë e tjera të

Evropës Lindore. Sipas tij ishte kryesore të mos provokoheshin aleatët e djeshëm të

Koalicionit Antifashist. Gjithashtu, Stalini për të “lehtësuar” gjendjen në kufirin

shqiptaro – grek, kërkoi marrjen e masave për tërheqjen në BS në rrugë detare të

partizanëve grekë dhe familjeve të tyre, të të sëmurëve, pleqëve e fëmijve, detyrë me

të cilën do të merreshin diplomatët sovjetikë në Shqipëri.360

Acarimi dhe ndërprerja e marrëdhënieve sovjeto - jugosllave shënoi

përkeqësimin e situatës, si për forcat demokratike, që e vlerësonin Jugosllavinë si

mbështësen kryesore në rajon, ashtu edhe për Shqipërinë. Me ndërprerjen e

marrëdhënieve shqiptaro - jugosllave, Shqipërisë iu la barra kryesore e mbështetjes

dhe ndihmës për Ushtrinë Demokratike Greke. Forcat njerëzore dhe materialet, të

cilat ishin vendosur më parë në Jugosllavi, u zhvendosën gradualisht në Shqipëri,

duke marrë përsipër e përballuar pasojat e një veprimi të tillë.

Humbjet në Gramoz, të paraprira nga propozimet për paqe, tronditën

udhëheqjen e PKG, deri atëherë shumë optimiste për lëvizjen guerile dhe fitorën e saj.

Në këto kushte në reflektim, komandanti i Ushtrisë Demokratike Greke dhe

kryeministri gjenerali Markos Vafsiadhis, më 15 nëntor i paraqiti Byrosë Politike të

PKG një platformë mbi rivlerësimin e gjendjes në parti dhe të luftës.Ai e vlerësoi

gjendjen në parti jo të shëndoshë, me mungesë të demokracisë së brendshme dhe

mungesë besimi ndaj lëvizjes së armatosur dhe organizimit të veprimeve luftarake

ndaj qyteteve e qëndrave urbane, me punë të pa mjaftueshme për sigurimin e

rezervave strategjike, si dhe me një lëvizjes guerile të izoluar nga populli. Gjithashtu,

vlerësoi si veprim të nxituar shpalljen e “Qeverisë së Lirë Demokratike”, si dhe kërkoi

358

Peter Bartl. Shqiptarët...., fl.246. 359

Ana Lalaj. "Shqipëria dhe Informbyroja.....", fl.104. 360

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik në Shqipëri,......fl.54.

Page 90: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

66

si hap të domosdoshëm vazhdimin e luftës së armatosur në të gjithë vendin, duke

synuar forcimin e lëvizjes brenda qyteteve.361

Përqëndrimi i luftimeve intensive për një kohë relativisht të gjatë në rajonin e

Gramozit dhe të Viçit, në afërsi të kufirit shqiptaro - grek, sollën shqetësime për palën

shqiptare dhe implikuan më tej Shqipërinë në konfliktin e brendshëm grek. Kalimi i

popullësisë nga zonat e luftimit ose të spastrimit, tëplagosurëve dhe të forcave të

Ushtrisë Demokratike Greke në territorin shqiptar, një manovrim i domosdoshëm e

shpëtimtar për këto forca, u bë një veprim i zakonshëm. Vetëm në luftimet e verës së

vitit 1948, për të ruajtur forcat kaluan kufirin shqiptar rreth 5000 trupa dhe 3000 të

plagosur. Kalimet e forcave të Ushtrisë Demokratike pa lejen e autorizimin e

autoriteteve shqiptare dhe pa urdhërin e komandës së tyre, jo vetëm u shpeshtuan, por

me kosto të lartë për Shqipërinë. Veprimet e pa kontrolluara të këtij karakteri e

detyruan Byronë Politikë të PKG të merrte disa masa. Në dhjetor të vitit 1948, për

kalimin pa urdhër në territorin shqiptar të forcave të Brigatës XIV të Ushtrisë

Demokratike gjatë luftimeve të mëparshme, u shkarkua nga detyra komandanti i saj

Himaros.362

Këto veprime, jo vetëm tensionuan marrëdhëniet me Greqinë dhe vendet

perëndimore, por rrezikonin dhe ndërmarrjen prej tyre të veprimeve luftarake kundër

territorit shqiptar.

Zhvillimet dramatike të vitit 1948, sidomos të gjysmës së dytë të vitit dhe

marrja e inisiativës nga Ushtrisë Kombëtare Greke, me mbështetjen e gjithanshme

amerikane, sollën evoluimin e qëndrimeve të qeverisë greke ndaj Shqipërisë, të

Ushtrisë Demokratike Greke, si dhe të qeverisë shqiptare.

Së pari, në kushtet e krijuara, vëmendja e autoriteteve zyrtare greke u

përqëndrua në dy drejtime njëkohësisht: Në përpunimin e një politike më të

mirëstudjuar dhe më të rafinuar, për realizimin e pretendimeve territoriale dhe

aneksimin e Shqipërisë së Jugut, si dhe në vijimin e përgatitjes ushtarake për dhënien

fund të Luftës Civile në Greqi e zgjidhjen e pretendimeve territoriale ndaj Shqipërisë.

Qeveria greke kërkonte mundësi të reja për “zgjidhje” më të qëndrueshme për

pretendimet e saj ndaj Shqipërisë. Një variant interesant për çështjen shqiptare u

parashtrua në memorandumin e përgatitur nga Ministria e Punëve të Jashtme të

Greqisë, i cili iu dërguar Sekretarit të Shtetit të SHBA më 12 maj 1949 nga i ngarkuari

me punë në ambasadën amerikane në Athinë Harold B. Minor. Ky memorandum u

përgatit nën drejtimin e nënsekretarit të Punëve të Jashtme Panagiotis Pipinelis (më

tej: Panajotis Pipinelis), studiues i çështjeve të Ballkanit, diplomat me përvojë, i cili

luante rol drejtues në formulimin e politikës së jashtme greke. Për këtë arsye ai quhet

ndryshe dhe “Memorandumi Pipinelis”. Duke e vlerësuar këtë studim, i ngarkuari me

punë i SHBA në Athinë, ia dërgoi memorandumin e plotë Departamentit të

Shtetit.363

Përmbajtja dhe idetë e studimit, dëshmojnë qartë qëndrimin zyrtar të

qeverisë greke të asaj kohe për “problemin e brendshëm të Shqipërisë”. Tonet

nënvleftësuese e nihilizuese për aftësitë shtetformuese të shqiptarëve dhe jetën e

pavarur politike përshkojnë gjithë studimin. Për autorët e studimit, pavarësia e

Shqipërisë vlerësohej inekzistente, dhe kjo për shkak të kontrollit italian të vendit para

361

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.4, fl.8. 362

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1948, D.2, fl.21. Rezolucion i Byrosë Politike të PKG, në lidhje me

shkeljen nga ana e Himaros të urdhërit të Shtabit të përgjithshëm të UDG "për mos violimin e

kufirit greko-shqiptar", me rastin e tërheqjes së forcave demokratike nga Gramozi në gusht të vitit

1948. 363

AQSH, F.1505/1, viti 1949-1952, D.1, fl.27-36. Memorandum për çështjen shqiptare, përgatitur nga

Ministria e Jashtme të Greqisë, Nr.344, datë 12 maj 1949. Ky material, nga ambasada amerikane në

Athinë i transmetohet menjëherë Sekretarit të Shtetit Amerikan në Uashington, po më 12 maj 1949.

Page 91: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

67

lufte, si dhe të nënshtrimit pas lufte fillimisht ndaj Jugosllavisë dhe më vonë ndaj BS.

Dhe arsyet e kësaj vartësie gjendeshin, jo thjesht te lakmia e fqinjëve, por më së

shumti te prapambetja ekonomike, ndryshimet fetare e racore dhe mungesa në menyrë

të mjaftueshme të një klase sundues të kulturuar, të aftë për të frymëzuar popullin

shqiptar, për të ndjekur politikën e vështirë të ruajtjes së pavarësisë kombëtare.364

Nënshtrimi i Shqipërisë ndaj tuteles ruse, vlerësohej si rrezik jo vetëm për

Greqinë e Jugosllavinë, por edhe për Italinë dhe vijat e komunikimit mesdhetar, si një

urë e kalimit rus për në Adriatik. Studimi e vlerëson problemin e “Vorio Epirit” si të

vështirë për t’u zgjidhur, pasi në të qëndrojnë “ndjenja me rrënjë të thella” të popullit

grek, ashtu siç qëndrojnë “ndjenja të tilla” për Shqipërinë e Jugut nga shqiptarët,

prandaj çdo tendencë greke do të konsiderohet nga pala shqiptare si pushtim. Në

analizë të situatës konkrete, memorandumi jep tre variante për zgjidhjen e problemit

shqiptar: 365

Zgjidhja e parë, konsiston në ndarjen e Shqipërisë ose ndërmjet Greqisë e

Italisë ose ndërmjet Greqisë, Jugosllavisë dhe Italisë. Varianti i ndarjes vlerësohet

shumë pak i pranushëm nga opinioni ndërkombëtar, sepse do të konsiderohet si akt

agresioni nga vendet fqinj. Për Greqinë, aneksimi i gjithë territorit në jug të

Shkumbinit, me një popullsi shumë heterogjene e me shpirt mosnënshtrimi, do të

komplikonte akoma më shumë problemin dhe nuk do të çonte në stabilizimin e

situatës.

Zgjidhja e dytë, presupozonadministrimin e Shqipërisë nga një tutor

ndërkombëtar ose një fuqi e pa interes. Varianti i tutelës ndërkombëtare hidhet poshtë,

sepse do të sillte vështirësi për zbatimin e një politike të përbashkët nga kombe të

ndryshme.

Zgjidhja e tretë, parashtron bashkimin e Shqipërisë në një federatë me Greqinë

ose me Jugosllavinë. Zgjidhja më racionale konsiderohet pikërisht shkrirja e

Shqipërisë me një shtet kufitar. Bashkimi me Federatën Jugosllave vlerësohet shumë e

vështirë, sepse çështjes së minoritetit në Jugosllavi do t’i shtohej një armiqësi racore

shekullore midis sllavëve e shqiptarëve. Bashkimi i Shqipërisë me Jugosllavinë ose

Italinë vlerësohet edhe një kërcënim për Greqinë. Gjithësesi, bashkimi politik i

Shqipërisë me Greqinë konsiderohet i “natyrshme dhe i kërkuar” dhe zgjidhja më e

mirë. Ky veprim vlerësohet si një “traditë historike e respektueshme” me përfitime

reciproke strategjike, ekonomike dhe politike. Sipas memorandumit, shembujt për

këtë bashkim gjendeshin në Perandorinë Austro - hungareze, Perandorinë Britanike

ose Federatën Zviceriane.

Sipas zgjidhjes së tretë, në pikëpamje ekonomike popullsia e qyteteve të

gadishullit grek do të gjenin një dalje interesante në Shqipëri, një vend kryesisht

bujqësor e blegtoral, të cilit i mungonte një popullsi e zhvilluar qytetare. Bujqësia dhe

blegtoria e rajoneve jugore të Korçës e të Gjirokastrës, do të gjenin tregje të mira dhe

do të rigjenin lulëzimin e vjetër të lidhjeve me Selanikun dhe Janinën. Nga pikëpamja

ushtarake, bashkimi i Shqipërisë me Greqinë do të ofronte zgjidhje radikale për

problemin e sigurimit të saj strategjike lidhur me kufirin verilindor, si dhe përsa i

përket Iitalisë.366

Zgjidhja e problemit shqiptar nëpërmjet bashkimit, do t’i jepte fund

automatikisht çështjes së “Vorioepirit”, sepse qytetarët e të dy vendeve do të kishin

mundësi të lëviznin lirisht brenda kufijve të komunitetit të përbashkët politik.

“Memorandumi Pipinelis”, ishte një “hap përpara” në mendimin grek për

364

AQSH, F.1505/1, viti 1949-1952, D.1, fl.28. 365

Po aty, fl.31-32. 366

AQSH, F.1505/1, viti 1949-1952, D.1, fl.33. Vijonmemorandumi për çështjen shqiptare, përgatitur

nga Ministria e Jashtme të Greqisë, Nr.344, datë 12 maj 1949.

Page 92: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

68

çështjen shqiptare, por vlerësohet që do të këtë vështrësi të mëdha për t’u realizuar

bile edhe në rast të një qeverie jo komuniste në Shqipëri. Gjykohet se kërkësa e

vazhdueshme për aneksimin e “Vorioepirit” dhe trajtimi i refugjatëve shqiptarë si

armiqë do të ngjallte armiqësi te populli shqiptar. Nga ana tjetër, ndihma e hapur për

forcat guerile, si dhe përdorimi i territorit shqiptar për sulme, siç ishte vepruar në vitin

1940 nga Italia, krijonin zëmrim te populli grek. Për të zbutur problemet e bashkimit,

në studim propozohen disa masa të ndërmjetme si dogana të përbashkëta, rregullimi i

çështjeve të “Vorio Epirit” nga qeveria lokale vendore etj.367

Por krahas studimeve për zgjidhjen afatgjatë të çështjes së “Vorioepirit”

konform interesave greke, qeveria greke me ndihmen amerikane vazhdoi përgatitjet

ushtarake për dhënien fund të Luftës Civile në Greqi dhe zgjidhjen e pretendimeve

territoriale ndaj Shqipërisë. Përveç spastrimeve masive të zonave të tëra, për të izoluar

e shkëputur nga populli të Ushtrisë Demokratike Greke, ndërtimit të aeroporteve,

rrugëve, skelave detare etj, organizuan e fuqizuan forcën ushtarake, me një efektiv

prej rreth 300.000 njerëz, duke shfrytëzuar rojën kombëtare, xhandërmarinë, njësitë e

vetmbrojtjes, njësitë e mbrojtjes kombëtare etj.368

Së dyti, PKG dhe Ushtria Demokratike benë bilancin për vitin 1948. Më 29 –

30 janar të vitit 1949 u mblodh Plenumi V i KQ të PKG, i cili analizoi situatën. U

konkludua se forcat monarko – fashiste, megjithë ndihmën amerikane, epërsin dhe

armatimin modern nuk ia arritën qëllimit për asgjesimin e Ushtrisë Demokratike gjatë

vitit 1948. Ndërkohë, Ushtria Demokratike edhe pse përballoi me “guxim ekspeditat e

armikut”, u vlerësua se “nuk u arrititë realizoi qëllimin kryesor strategjik”, sigurimin e

rezervave njerëzore e materiale.369

Duke patur parasysh zhvillimet dhe gabimet e

fundvitit 1948, Plenumi vuri disa detyra kryesore: sigurimin e rezervave të

parashikuara në çdo krahinë, divizion dhe Shtabin e Përgjithshëm; përvetësimin e

taktikës dhe aftësimin për të pushtuar fortifikatat e qytetet e mbajtjen e tyre; pajisjen e

ushtrisë me të gjithë armatimin e materialet e nevojshme, sidomos me forcën e

nevojshme të zjarrit; dhëniën e goditjeve të shpejta e të pandërprera kundër armikut,

në të gjithë vendin etj.

Së treti, intensifikimi i luftimeve në gjysmen e dytë të vitit 1948, rritën më tej

shqetësimin për palën shqiptare. Udhëheqja shqiptare, duke ndier “peshën” e

luftimeve në afërsi direkte të kufirit, në përgjigje të kërkesave të më parshme të

gjeneralit Markos, vijoi masat për mobilizimin e popullsis çame dhe dërgimin në

Luftën Civile në Greqi, në përbërje të Ushtrisë Demokratike Greke. Meqënëse

mobilizimi mbi baza vullnetare nuk rezultoi me sukses, KQ i PKSH, dërgoi të

deleguar, përfaqësues të zgjedhur nga popullsia çame, në vendvendosjen e refugjatëve

çamë për t’i bindur që të mobilizohen dhe të dërgohen në Ushtrisë Demokratike. Me

gjithë punën e bërë deri në mars të vitit 1949 u arrit të mobilizoheshin vetëm 130 veta.

Sipas konkluzioneve të të deleguarëve, mungesa e mobilizimit shihej si punë e

reaksionit të jashtëm dhe të brendshëm. Komisioni i të deleguarëve rekomandonte

“një mobilizim jo në formë vullnetare” dhe për elementët pengesë mendoheshin masa:

thirrje pran seksioneve të sigurimit e kërcënimin e tyre për punë armiqësore, pushim

nga puna, heqjen e tokës së dhenë, heqjen e të drejtës së ushtrimit të zejtarisë dhe

heqjen e triskave.370

Në një relacion që zëvendësministri i Punëve të Brendshme

367

AQSH, F.1505/1, viti 1949-52, D.1, fl.35. 368

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1949, D.7, fl.2-3. Rezolucioni i Plenumit V të KQ të PKG, mbajtur më

30-31 janar të vitit 1949, në të cilin u analizua fushata amerikane dhe e UKG në fundvitin 1948. 369

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1949, D.7, fl.6. Rezolucioni i Plenumit V të KQ të PKG, mbajtur më

30-31 janar të vitit 1949, në të cilin u analizua fushata amerikane dhe e UKG në fundvitin 1948. 370

AQSH,F. 14/AP, STR, viti 1949, D.389, fl.1, 2. Relacion i grupit të punës i përberë nga Niazi Islami,

Page 93: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

69

kolonel Beqir Ndou me porosi të ministrit Mehmet Shehut, i dërgonte komandantit

(Enver Hoxhës) në korrik të vitit 1949 e informonte mbi kërkesat në rritje të

emigrantëve çamë për nënshtetësinë shqiptare dhe arsyet e kësaj rritjeje: frika se mos

mobilizoheshin e dërgoheshin në luftë; frika e riatdhesimit pas përfundimit të luftës,

pasi një pjesë e tyre kishin luftuar kundër forcave të EAM-it; humbja e përfitimeve

nga reformat e pushtetit, si punë, pronë etj.371

Mobilizimi i popullsisë çame u trajtua në mars të vitit 1949 në mbledhjen e

Byrosë Politike të KQ të PPSH, duke konkluduar se kundër këtij aksioni punonte

“reaksioni”. Prandaj, BP kërkoi që kundër tyre të veprohej si me armiqtë, ndërsa

komunistët hezitues të përjashtoheshin nga partia dhe të dërgoheshin në kampe. Sipas

propozimit të Mehmet Shehut, me këta njerëz mund të përdorej edhe forca, por natën

dhe pa u diktuar.372

Më vonë, nga frika e mobilizimit dhe e dërgimit në luftë, u rritën

kërkesat e popullësisë çame për marrjen e nënshtetësisë shqiptare. Edhe dhënia e

nënshtetësisë u përdor si formë seleksionimi të njerëzve. Fillimisht, nënshtetësia u dha

për disa “përsona me qëndrim të mirë”373, deri sa në vitin 1949 iu dha nënshtetësia të

gjithë çamëve, duke ndërlikuar më tej zgjidhjen juridike të çështjes çame.

Megjithatë, ecuria jo e sukseksshme e Ushtrisë Demokratike Greke dhe kalimi

i shpesht i forcave të kësaj ushtrie e të popullësisë civile në territorin shqiptar, u

shoqëruan me mosmarrëveshje midis PKSHdhe PKG.Udhëheqja shqiptare, filloi të

kishte kundërshti për mjaftë veprime të udhëheqjes së partisë dhe të luftës në Greqi.

Meqenëse çdo gjë bëhej me “bekimin” e Moskës, në shkurt të vitit 1949, Enver

Hoxha i bënë një letër Stalinit për t’i kërkuar këshillat e tij “lidhur me vijën që duhet

ndjekur përsa i përket çështjes greke”. Në letër e informonte Stalinin për ekzistencën e

“dallimeve parimore” midis Byrosë Politike të PKG dhe Byrosë Politike të PKSH që

kishin të bënin “me vijën e PKG si dhe udhëheqjen e luftës nacionalçlirimtare në

Greqi”, përjashtimin prej tyre të “çdo gabimi parimor në punën e partisë dhe në

udhëheqjen e luftës”, gjetjen e faktorëve të disfatës jashtë gabimeve të veta të cilat

vlerësoheshin “jashtzakonisht serioze e të rënda”, si dhe për sjelljen“jo miqësore por

edhe të dyshimtë” të grekëve ndaj shqiptarëve.374

Në mungesë të përgjigjes, në vizitën e radhës në Moskë, Enver Hoxha e ngriti

përseri para Stalinit çështjen greke. Gjatë vizitës së Enver Hoxhës në Moskë më 23

mars të vitit 1949, Stalini u interesua për marrëdhëniet me Greqinë. Ai e “qetësoi”

Enver Hoxhën, duke nënvizuar se “fjalët e përhapura për coptimin e Shqipërisë ishin

sajesa për të trembur shqiptarët; se pavarësia e Shqipërisë ishte e siguruar nga

deklaratat e tre Fuqive të Mëdha, SHBA, Britanisë së Madhe dhe BS, dhe shkelja e

tyre nuk ishte gjë e lehtë; dhe në rast se vetë shqiptarët silleshin mirë, nuk do t’i shanin shumë imperialistët e nuk do t’i ngacmonin, por do të rrinin urtë, atëherë

Shqipërinë askush nuk ka për ta prekur”. Stalini porositi për t’u ruajtur nga

provokacionet. Por Enver Hoxha, e shfrytëzoi rastin për t’i bërë prezent Stalinit

Muharrem Demi, Rexho Hyseni, Dervish Dojaka dhe Mako Sejko, dërguar KQ të PPSH më 24

mars 1949. 371

AQSH,F. 14/AP, STR, viti 1949, D.389, fl.18. 372

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.16, fl.14. 373

AQSH,F. 14/AP, STR, viti 1949, D.389, fl.18. Relacion “mbi çamët që kërkojnë nënshtetësinë

shqiptare”, Nënkolonel Beqir Ndou dërguar komandantit (EnveHoxhës) me porosi të Mehmet Shehut, më

datën 29

korrik 1949. 374

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.2, fl.1. Letra drejtua KQ të Partisë Bolshevike dhe përsonalisht Stalinit

që mban datën 16 shkurt 1949. (Për më tepë shih: Hamit Kaba & Hetem Çeku. Shqipëria dhe

Kosova ne arkivat ruse....., fl.111, ku botohet e njëjta letër, por që mban datën 16 nëntor 1949).

Page 94: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

70

mosmarrëveshjet me PKG, duke shfaqur disa “dyshime në qëndrimin e shokëve

grekë”. Sipas tij, “Ushtria Demokratike ishte e shkëputur nga populli”, i dukej “e

çuditshme forma e organizimit të udhëheqjes në qeverinë dhe në ushtrinë e Greqisë

demokratike”, kishte “përshtypjen se maskohej roli udhëheqës i partisë”, mungonte

“komisari politik në ushtri”, si dhe e vlerësonte të pakuptueshme që “Zahariadhisi nuk

quhej kryetar qeverie etj”375. J. Stalini, pa u ndalur në pretendimet e Enver Hoxhës,

vlerësoi të drejt qëndrimin grek që “nuk nxjerrin në pah rolin e partisë komuniste,

meqenëse ata u drejtohen masave demokratike” dhe e justifikon mungesën e

komisarëve politik në ushtri greke, sepse ky funksion mungonte edhe në ushtrinë

sovjetike, duke treguar se ai nuk ia vinte “veshin” pretendimeve të Enver Hoxhës.

Për ndjekje të kujdesshme të zhvillimeve nga Moska tregojnë edhe udhëzimet

e Moskës të dërguara nëpërmjet ambasadorit sovjetik në Tiranë. Më 25 prill të vitit

1949 ambasadori sovjetik Çuvahin, pas kthimit nga Moska i transmetoi Enver Hoxhës

udhëzimet e Stalinit. Ai e njoftoi se “gjatë vizitës së paradokohshme të Zahariadhit në

Moskë, ishte arritur një marrëveshje për mundësinë e mbylljes së kufirit shqiptaro-

grek që nga 1 maj dhe për ndërprerjen e dërgimit të çdolloj ndihme për Ushtria

Demokratike Greke përmes kufirit shqiptar”. Sipas tij “kalimi në territorin shqiptar

mund të lejohej vetëm për anëtarë të veçantë të KQ të PKG dhe për luftëtarët e

plagosur rëndë të ushtrisë demokratike”376. Gjithashtu, qeverisë shqiptare i kërkohej

“çarmatosja dhe internimi në thellësi të vendit të luftëtarëve dhe të oficerëve të

ushtrisë demokratike, të cilët pas 1 majit do të kalojnë në territorin shqiptar”. Enver

Hoxha, nga ana e tij, dha garanci për respektimin e këtyre udhëzimeve. Një masë e

tillë lehtësonte përkohësisht qeverinë shqiptare, megjithatë kalimet e pakontrolluara të

ushtarëve dhe të një pjese të popullsisë që dëbohej nga zonat e ndikimit të Ushtrisë

Demokratike vazhduan gjatë gjithë periudhës së luftës civile.

Të inkurajuar nga luftimet e verës së vitit 1948 në Pindin Verior dhe kalimin e

epërsisë në anën e Ushtria Kombëtare Greke, qeveria greke operacionet e ardhshme

ushtarake i ëndrronte edhe si mundësi pushtime të Shqipërisë së Jugut. Në fillim të

prillit të vitit 1949, qeveria greke me anën e një memorandumi dërguar Londrës dhe

Uashingtonit u përpoq të “argumentoi” nevojën e pushtimit ushtarak të Shqipërisë.377

Propozimi grek u kundërshtua nga anglo – amerikanët. Departamenti i Shtetit

kërkoi vetëpërmbajtje dhe parandalim të goditjeve nga ushtria greke në territorin

shqiptar. Në fillim të gushtit, përseri u shtua trysnia greke për shfrytëzimin e territorit

shqiptar për rrethimin e forcave të Ushtrisë Demokratike Greke në Gramoz e Viçi dhe

më pas ndjekjen e guerileve në brendësi të këtij territori. Pikërisht, kur po ndërmerrej

operacioni për shkatërrimin e Ushtrisë Demokratike, qeveria greke u parashtroi

Aleatëve Perëndimor një plan për goditje brenda territorit shqiptar.378

Amerikanët, jo

vetëm e kundërshtuan por kërkuan siguri nga Athina për të mos kryer veprime të tilla.

Amerikanët të shqetësuar nga një reagim i mundshëm i sovjetikëve, si dhe nga një

invazion i paparashikuar jugosllav ndaj Shqipërisë së Veriut, nuk inkurajuan veprime

të tilla që mund ta nxirrnin situatën jashtë kontrollit,duke ua bërë të qartë edhe

jugosllavëve në rrugë diplomatike këto qëndrime.Në ditarin e tij ambasadori sovjetik

në Jugosllavi A.I.Llavrentjev, kujton biseden me ndihmësin e ministrit të Punëve të

375

Ismail Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,......fl. 220-221. Regjistrim i

bisedës së J. V. Stalinit me E. Hoxhën për marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave, për politikën e

jashtme dhe të brendshme të Shqipërisë, më 23 mars të vitit 1949. 376

Ismail Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,.......fl.222-223. 377

Beqir Meta. "Tensioni shqiptaro-grek në fundin e luftës civile greke dhe qendrimi anglo-amerikan",

Studime Historike, Nr.1-2, Tiranë, 2002, fl.101. 378

Beqir Meta. "Tensioni shqiptaro-grek në fund të luftës civile greke.....",fl.97.

Page 95: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

71

Jashtëm të Jugosllavisë A.Beblier më 21 prill 1948, i cili i konfirmonte deklaratën e

ambasadorit amerikan Cannon (më tej: Kanon) “se qeveria amerikane nuk do t’i përkrahë ndofarë masash të qeverisë greke për ndryshimin e kufirit shqiptaro - grek

me përdorimin e forces”379. Megjithatë, amerikanët pranuan mundësinë e veprimeve

të kufizuara në brendësi të territorit shqiptar dhe një i tillë ishte provokacioni i 2

gushtit të vitit 1949, i cili përfundoi pa sukses.

Ndërprerja e marrëdhënieve sovjeto – jugosllave dhe shqiptaro – jugosllave, u

shfrytëzuan nga qeveria greke me mbështetjen e fuqishme të amerikanëve, për të

vijuar operacionet ushtarake për shkatërrimin e ushtrisë demokratike. Më 10 korrik të

vitit 1949, J. B. Tito mori vendiminpër mbylljen e kufirit me Greqinë dhe ndërprejen e

të gjitha ndihmave për ushtrinë demokratike greke.380

Shqipëria mbeti e vetmja

rrugëdalje për forcat e Ushtrinë Demokratike dhe popullsisë greke që të mund të

largoheshin të gjallë nga Greqia. Natën e datës 10 për 11 gusht 1949, forcat e Ushtrisë

Kombëtare Greke, nën mbështetjen e fuqishme të artilerisë dhe aviacionit, ndërmorën

mësymjen për asgjesimin tërësor të Ushtrisë Demokratike të përqëndruar në mbrojtjen

e fortifikuar në rajonet malore të Gramozit dhe të Viçit, në afërsi të kufirit me

Shqipërinë. Forcat qeveritare u pykëzuan në qëndër të frontit, e çanë atë në dy pjesë

dhe arritën të kapin pozicione me rëndësi strategjike midis Viçit dhe Gramozit. Duke

dhënë goditjen kryesore në drejtim të Viçit, brenda një dite ushtria kombëtare greke

kapi vijën e tretë të mbrojtjes dhe për dy - tre ditë luftimesh Viçi u shpartallua.381

Zhvillimet në Viçi e shqetësuan seriozisht udhëheqjen shqiptare. Ky shqetësim

rridhte jo thjesht për problemet që ishin krijuar në Ushtrinë Demokratike Greke, por

edhe për faktin se Shqipëria ishte më e angazhuar se çdo vend tjetër i Evropës Lindore

për të ndihmuar nga afër lëvizjen greke. Në këto rrethana, disfata e mundshme

vlerësohej si dështim i përbashkët. Pas disfatës në Viçi, megjithse nuk rezulton

dokument i mirëfillët mbi bisedimet e udhëheqësve shqiptarë me udhëheqësit grekë,

nga letrat e dërguar KQ të PKSH nga KQ i PKG dhe letra që E. Hoxha i dërgon

Stalinit, bëhet fjalë për takimet e Enver Hoxhës, të shoqëruar nga Mehmet Shehu e

Hysni Kapo me udhëheqësin grek Zahariadhisin në Korçë e Tiranë, përkaktësisht më

15 dhe 26 gusht të vitit 1949. Në këto takime Enver Hoxha shfaqi dëshprimin e tij për

mos informim të sakt nga pala greke mbi gjendjen dhe mundësitë në Viçi dhe për

numrin e gabuar të forcave të Ushtrisë Demokratike që do të manovronin në territorin

shqiptar.Nga 4000 - 4500 forca që ishte kërkuar të kalonin kufirin shqiptar, atë e

kaluan mbi 7000, përveç të plagosurëve (pala greke pretendon se kufirin shqiptar kanë

kaluar vetëm 5156 ushtarë). Po ashtu, udhëheqësit shqiptarë nuk mbetën të kënaqur

nga deklarimet e Zahariadhis se sulmet e ardhshme të forcave monarko - fashiste do të

ishin problematike dhe në rast thyerje forcat e Ushtrisë Demokratike Greke do të

kalonin në Shqipëri. Në përgjigje të frikës të shprehur nga Enver Hoxha, Zahariadhis

theksoi se në një rast të tillë repartet e Ushtrisë Demokratike që do të kalonin në

Shqipëri do të kishin mundësi të kalonin në Poloni ose gjetkë në vendet e tjera

socialiste.382

Ndaj këtij pohimi Enver Hoxha shfaqi rezerva, pasi në një rast të tillë,

pozita ndërkombëtare e Shqipërisë do të rrezikohej seriozisht.

Shqetësimet e tij për luftimet në Viçi, Enver Hoxha ua shfaqi edhe

379

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,.....fl.170. 380

Liman Varoshi, Lufta e Ftohtë në Europën e Lindjes, Tiranë, Naimi, 2010, fl.61. 381

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1949, D.3, fl.12. Në këtë dosje është letra e E. Hëxhës, sipas porosis

së Byrosë Politike, dërguar KQ të PK të BS, lidhur me PKG dhe zhvillimi i luftimeve në Greqi. 382

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1949, D.3, fl.11/1. Letër e Byrosë Politike të PKG (Zahariadhis,

Barxhotas, Vllantes, Gushos dhe shprehet dakordësia edhe nga Parcalidhis dhe Joanodhis) dërguar

Byrosë Politike të KQ të PPSH më 23 gusht 1949.

Page 96: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

72

udhëheqësve të tjerë grekë, Joanidhis dhe Parcalidhis. Kritika të rrepta për zhvillimin

e luftimeve në Viçi bëri Mehmet Shehu, atëkohë i ngarkuar nga pala shqiptare për të

ndihmuar në drejtimin e operacioneve në kufirin greko - shqiptar. Sipas pohimeve të

Zahariadhis, Mehmet Shehu kishte deklaruar se taktika e përdorur në Viçi ishte një

hap drejt katastrofës dhe se vazhdimi i saj në Gramoz do të kishte si përfundim

katastrofën e plotë.383

Më 30 gusht të vitit 1949, forcat qeveritare greke në vijim të operacionit, mbas

shumë luftimesh mundën të pushtojnë përfundimisht Gramozin, fortesën e fundit të

Ushtrisë Demokratike Greke. Rënia e Gramozit u shoqërua me kalimin në territorin

shqiptar të mbi 13.000 trupave guerile, mijra të plagosurëve, si dhe rreth 8000

refugjatë (të shpërndarë në disa kampe: kampi i Shkodrës me 3571 refugjatë, kampi i

Librazhdit me 2063, kampi i Burrelit me 866, si dhe grupe refugjatësh: në Ballësh 55,

në Sarandë 53, në Krujë 104, në Kuçovë 279, në Lezhë 84, në Permet 42, në Elbasan

280, në Lushnje 236, në Maliq 41, në Gjirokastër 21, në Shijak 30 dhe në Kavajë 80).

Një gjendje e tillë i vinte në një situatë akoma më të rëndë autoritetet shqiptare.

Strehimi, ushqimi, veshmbathja dhe sistemimi i mijëra grekëve refugjatë në territorin

shqiptar ishte një barrë e rëndë për shtetin e varfër shqiptar.384

Gjithashtu qeveria

shqiptare duhej të frenonte çdo sulm të mundshëm të formacioneve ushtarake

qeveritare greke në ndjekje të forcave guerile që kishin depërtuar në Shqipëri, e që

mund të precipitonte në aneksimin e Shqipërisë së Jugut, aqë shumë të pretenduar prej

Greqisë. Kësaj gjendjeje të vështirë, i shtohej edhe qëndrimi i PKG-së me të cilën po

thelloheshin mosmarrëveshjet. Në letrën e nënshkruar nga disa anëtarë të Byrosë

Politike të PKG-së (Zahariadhis, Barxhotas, Vllandas dhe Gushos), me shënim për

dakordësi me të edhe Parcalidhes dhe Joanidhis, dërguar KQ të PKSH më 22 gusht,

shkurt trajtohet humbja në Viçi në rezultat të epërsisë së Ushtria Kombëtare Greke

dhe ndihmës amerikane. Më gjatë trajtohen pretendimet për vrejtjet, kritikat e

interpretimet e bisedave të zhvilluara më parë me Enver Hoxhën e Mehmet Shehun.

Gjithashtu, në letër kërkohej rregullimi i disa pretendimeve për palën shqiptare lidhur

me pengesat e mjeteve të transportit, vonesat në shkarkimin e vaporrëve, furnizimin

me kafshë ngarkese, dërgimin e 1000 - 1500 ushtarëve grek që ndodheshin në

territorin shqiptar, si dhe administrimin e kontrollin nga përfaqësuesitë e Ushtrisë

Demokratike Greke të materialeve që dërgoheshin nga vendet e tjera.385

Rreth një muaj pas disfatës së Gramozit, më 29 - 30 shtator të vitit 1949,

zhvilloi punimet Konferenca e Ushtrisë Demokratike Greke, me pjesëmarrjen e 300

delegatëve dhe të deleguarit të qeverisë shqiptare Shefit të Shtamit të Përgjithshëm të

Ushtrisë Shqiptare, gjeneral Mehmet Shehut. Konferenca diskutoi dhe analizoi

situatën politike “pas tërheqjes nga Viçi dhe Gramozi”. Në referatin e tij, Niko

Zahariadhi theksoi se me “ luftën e Gramozit dhe të Viçit merr fund një etapë e luftës

revolucionare në Greqi”, ndër kohë që Varkizën e quajti “disfat ushtarake të imponuar

nga ndërhyrja ushtarake e anglezëve”, vlerësoi të drejt rifillimin e luftës së armatosur,

si dhe mbivlerësoi ndihmën nga jashtë të Ushtrisë Kombëtare Greke. Ashtu si dhe në

analiza të tjera, radhiti si shkaqe humbjeje mungesën e zgjidhjës së rezervave

strategjike dhe tradhëtin e Titos. Ai arriti deri aty sa të deklaronte se “në rast se në

vitin 1946 do të kishte ekzistuar tradhëtia e Titos, nuk do të kishin filluar luftën

armatosur”. Në përfundim “tërheqja” nga Viçi dhe Gramozi u vlerësua prej tij si

“masë për të shpëtuar forcat kryesore”, për “spostimin e punës në luftën legale” dhe si

mundësi për “edukimin ushtarakisht e politikisht për përgatitjen për luftrat e

383

Po aty. 384

AQSH, F. 14/AP, STR, viti 1949, D.389, fl.19. 385

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1949, D.3, fl.11-12.

Page 97: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

73

ardhshme”386. Ndërsa në materialin “Konkluzione – mësime – detyra”, të Niko

Zahariadhis paraqitur në Konferncën e PKG-së në gusht të vitit 1950, e trajton

disfatën më shumë si tërheqje të Byrosë Politike të KQ të PKG-së, sipas propozimeve

të Gromikos, në emër të qeverisë sovjetike. Ai midis të tjerave thekson se Byroja

Politike e KQ të PKG, duke “patur si bazë propozimet e njohura që Gromiko bëri në

emër të qeverisë sovjetike, vendosi të pezullojë luftën e armatosur dhe të tërheqi

forcat kryesore të Ushtrisë Demokratike të Greqisë, mbasi u duk haptas se mbas

disfatës sonë në Viçi – Gramoz, ushtria demokratike nuk mund të arrinte një

përfundim të pjesshëm ose të përgjithshëm në përpjekjen e saj për çlirimin e Greqisë

në një kohë pak a shumë të afërt”387.

Analizat e situatës dhe të shkaqeve të disfatës së Ushtrisë Demokratike e të

lëvizjes guerile në tërësi nuk u mirëpritën nga udhëheqësit shqiptarë. Tonet e

përdorura nga udhëheqësit grekë ndaj kritikave të udhëheqësve shqiptarë, krahasimi i

vlerësimeve të tyre me titistët, aludimi për shpërdorimin e materialeve nga pala

shqiptare, si dhe deklarata për vazhdimin e luftës ilegale nga Shqipëria, ngjallën

pakënaqësi tek udhëheqësit partiakë e shtetërorë shqiptarë. Për problemet dhe akuzat

greke, të ngritura në drejtim të udhëheqjes shqiptare, Enver Hoxha sipas pikëpamjes

së tij, informon gjërësisht KQ të PK të BS me letrën e datës 6 shtator 1949.388

Deklarata e udhëheqësve grek për vazhdimin e luftës u shoqërua me disa

kërkesa, por edhe me disa qortime për PPSH dhe udhëheqësit e saj. Në një letër

dërguar KQ të PPSH, më 27 tetor të vitit 1949, Byroja Politike e PKG-së, kërkoi

mendimin e udhëheqjes shqiptare për vijimin e veprimtarisë së PKG-së nga territori i

Shqipërisë. Në letër, Shqipëria përcaktohej si vendi më i përshtatshëm gjeografikisht,

për drejtimin e udhëheqjen nga jashtë të veprimtarisë së PKG-së, për organizimin e

udhëheqjes politike të masave dhe të luftës ekonomike ilegale, si dhe drejtimin e

furnizimin e veprimeve partizane që vepronin në Greqi389

. Për këtë qëllim, kërkohej

vendosja në Shqipëri e një qendre organizimi, nyjes së komunikimit e të botimeve, si

dhe krijimin e të gjitha mundësive për kontakte të rregullta e të vazhdueshme me

organizatat ilegale në Greqi. Gjithashtu, në letër shprehej bindja se PPSH mbante

rezerva për politikën e PKG-së, jo vetëm për përiudhën e zhvillimeve të fundit, por

qysh gjatë pushtimit fashist, para gjatë dhe pas Varkizës. Sipas palës greke, pala

shqiptare akoma nuk kishin dërguar me shkrim pikëpamjet e shprehura nga Enver

Hoxha e Mehmet Shehu në takimet e tyre me Zahariadhisin”. Sipas mendimit të tyre

në partinë shqiptare “s’ishte pastruar akoma trashëgimia e Koçi Xoxes lidhur me

çështjen greke e PKG-së dhe se udhëheqja e PPSH s’kishte një vijë të drejtë për PKG,

për politikën e saj dhe për udhëheqjen e saj”390.

Shkurt, letra e Byrosë Politike të KQ të PKG, pothuajse përmbante akuza për

PPSH dhe udhëheqjen e saj, për politikë të gabuar ndaj partisë dhe lëvizjes

demokratike greke dhe krahasimin e kësaj politike me vijën e Titos, për vonesa e

zvarritje të hetimeve të disa të arrestuarve në interes të lëvizjes greke, si dhe për

shpërdorim të materialeve të ndihmave të dërguara nga vendet e tjera etj.

Në vizitën e zhvilluar në BS në pesëmbdhjet ditshin e dytë të muajit nëntor të

386

AQSH, F.14/AP, MPKG, viti 1949 D.4, fl.2/1.Shënime të mbajtura nga Mehmet Shehu, pjesëmarrës

në Konferencën e UDG, mbajtur më 29 deri 30 shtator të vitit 1949. 387

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1950, D.5, fl.61. Artikulli i Niko Zahariadhit, më 26 gusht të vitit 1950,

paraqitur edhe në Konferencën e Përgjithshme të parties. 388

AQSH, F. 14/AP, MPKBS viti 1949, D.3, fl.1-44. 389

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1949, D.3, fl.13-15. Letër e Byrosë Politike të PKG dërguar KQ të

PPSH, më 27 tetor të vitit 1949. 390

AQSH, F. 14/AP, MPKG viti 1949, D.3, fl.15.

Page 98: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

74

vitit 1949 dhe në takimin me Stalinin në Sukun, Enver Hoxha trajtoi edhe problemet e

marrëdhënieve me PKG dhe vendimin për largimin e udhëheqësve grek nga

Shqipëria, për shkak të akuzave ndaj PPSH. Stalini, ndërkohë ishte njohur edhe me

letrat e mëparshme të të dy palëve. Ai i tha Enver Hoxhës se “ju i akuzoni grekët se

kanë berë gabime politike”, ndërsa “Zahariadhis s’na ka thënë ndonjë gjë të keqe për

ju shqiptarët”, por se ju akuzojnë “se kini rekuizuar kamionët dhe nuk i kini lenë të

administrojnë materialet”391. Stalini tha për tërheqjen prej BS të 12.000 grekërve që

ndodheshin në Shqipëri pas lufte, pasi nuk mund të qëndronin në një vend në kufi me

Greqinë, ndërsa për armatimin e mbetur ishte i mendimit që të qëndronin në Shqipëri.

Gjithashtu Stalini nënvizoi se grekët nënvlerësuan forcat e armikut dhe mbivlerësuan

forcat e tyre, nuk ditën të mobilizojnë dhe u mungonte organizimi, si dhe ushtria

mbeti e shkëputur, por e quan të drejtë veprimin e tërheqjes prej tyre. Përfundimisht,

Stalini kërkoi që pala shqiptare “të merret vesh në praktikë” me palën greke dhe

vendosi një mbledhje të përbashkët në Moskë në muajin dhjetor të vitit 1949.392

Akuzat i përkeqësuan më shumë marrëdhëniet midis dy partive, por në të

njëjtën kohë rënduan më tej situatën për Shqipërinë. Të shqetësuar nga akuzat greke,

më 1 dhjetor të vitit 1949, Enver Hoxha përsëri e informoi KQ të PK të BS për letrën

e dërguar nga KQ i PKG dhe njëkohësisht parashtroi dhe pikëpamjet e PPSH për

problemet që shtroheshin në letër.393

Në letër, udhëheqësit grek Zahariadhis,

Joanidhis, Parcalidhis etj, konsiderohen “njerëz të çuditshëm dhe që ishin nga

shkaktarët kryesorë koshient të fatkeqsisë që i ngjau partisë motër komuniste dhe

popullit grek”, ata akuzohen se në mënyrë “armiqësore dhe provokuese bënin

paralele” në mes të pikëpamjeve të udhëheqjes së partisë shqiptare me ato “të klikës

fashiste të Titos” dhe se udhëheqja e partisë shqiptare ishte në pozita trockiste të Titos

sa i përket gjykimit të vijës së ndjekur nga udhëheqësit grekë gjatë luftës. Në letër,

komunikohej vendimi i Byrosë Politike për “largimin e menjëhershëm nga territori

shqiptar si njerëz të padëshirueshëm, të grupit udhëheqës të lëvizjes greke me Niko

Zahariadhis në krye, të shtabit të tij dhe të grupit ndërlidhës të radios”, për arsye se

kishin akuzuar “poshtërsisht” Partinë e Punës së Shqipërisë dhe udhëheqjen e saj.394

Gjithashtu, deri në ardhjen e përgjigjës së letrës nga qeveria sovjetike, propozoheshin

masat urgjente që do të merreshin: përqëndrimin në një vend të 4000 grekëve që

ndodheshin ne Shqipëri, grupin e shtabit dhe të ndërlidhjes të Ushtrisë Demokratike,

pengimin e lëvizjeve në të katër anët e Shqipërisë të grupit të Zahariadhit dhe

ndalimin e hyrjeve e daljeve në kufi të njerëzve te tij, duke lejuar vetëm partizanët

grekë dhe demokratët që kërkonin strehim. Për sa më sipër kerkohej këshilla e

Stalinit, për vijën që duhej ndjekur lidhur me çështjen greke. Për të qetësuar dhe

paqëtuar marrëdhëniet midis PPSH dhe PKG, Stalini thirri në Kremlin udhëheqësit

kryesorë të të dy partive. Takimi u realizua, më 14 deri më 16 janar të vitit 1950, në

prani të Stalinit dhe të udhëheqësve kryesorë sovjetikë. Sipas një dokumenti në

dorëshkrim, që ruhet në arkivin e shtetit, të quajtur “Prememorie”, rezulton se Enver

Hoxha parashtroi pikëpamjet e tij e të KQ të PPSH (të parashtruara në letrat e

sipërpërmendura) për “gabimet parimore të partisë greke”, që çuan në disfatën e

391

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1949, D.20, fl.19,20. Shënime të Enver Hoxhës- dorëshkrim-mbi

takimin me J. Stalinin, në qytetin Sukum të BS, në nëntor të vitit 1949. 392

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1949, D.20, fl.22. 393

AQSH,F. 14/AP, MPKBS, viti 1949, D.3, fl.42. Letrër e nënshkruar nga Enver Hoxha dërguar Stalinit

më 1 dhjetor 1949. 394

AQSH,F. 14/AP, MPKG, viti 1949, D.3, fl.43. Letër e Byrosë Politike të PKG dërguar KQ të PPSH,

më 27 tetor të vitit 1949.

Page 99: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

75

Ushtrisë Demokratike Greke.395

Në përfundim, mund të themi se udhëheqja shqiptare nën presionin sovjeto -

jugosllav dhe politikës agresive aneksioniste greke, kontribuoi në përkeqësimin e

marrëdhënieve shqiptaro - greke, duke u angazhuar si palë në konfliktin e brendshëm

në Greqi. Këtë qëndrim, autoritetet zyrtare greke e shfrytëzuan si argument për të

motivuar e mbajtur ndezur pretendimet territoriale ndaj Shqipërisë së Jugut.

Angazhimi në luftën civile greke, përmbante në vetvete rrezikun e ndërhyrjes

ushtarake, për shkak se Greqia ishte me vlera politike e strategjike për demokracitë

perëndimore. Nga ana tjetër, marrëdhëniet e Shqipërisë me bllokun komunist ishin të

pa konsoliduara. Deri në vitin 1948, Shqipëria kishte vetëm dy Traktate Miqësi dhe

Ndihme Reciproke, me Jugosllavinë dhe me Bullgarinë, ndërsa pas këtij viti, nuk

kishte asnjë siguri ndërkombëtare, dhe për më tepër gjeografikisht ndodhej larg

vendeve të tjera komuniste. Politika e ndjekur nga qeveria shqiptare, duke zhvilluar

marrëdhënie vetëm me Jugosllavinë deri më 1948 dhe aferat me të deri në vendosjen e

forcave ushtarake jugosllave në rajonin e Korçës në afërsi direkt me kufirin grek, si

dhe zhvillimi i marrëdhënieve vetëm me BS dhe vendosjen tërësisht nën kontrollin e

Moskës pas vitit 1948, ndihmuan që marrëdhëniet me Greqinë të mbeten gjithënjë të

tensionuara, duke mbizotëruar mosbesimi dhe frika reciproke. Politika sovjetike, duke

lënë në periferi interesin e zgjidhjes së problemeve shqetësuese shqiptaro - greke, e

mbështeti angazhimin e Shqipërisë sipas leverdisë së saj. Ndërsa pala jugosllave, me

politikën e ndjekur ndikoi në keqësimin e marrëdhënieve shqiptaro - greke. Duke

shfrytëzuar e zmadhuar rrezikun e agresionit grek për aneksimin e Shqipërisë së

Jugut, Jugosllavia synonte të motivonte e në të njëjtën kohë të impononte politikën e

bashkimit të Shqipërisë me Jugosllavinë, madje edhe nëpërmjet dislokimit të forcave

ushtarake në Shqipëri.

395

AQSH, F. 14/AP, MPKG, viti 1950, D.1, fl.1-3. (Për të hedhur poshtë nënvlerësimin e ndihmës së

dhënë nga vendet e demokracive popullore nga udhëheqja greke, në diskutim përmendet që në

depot e vendosura në Shqipëri në janar të vitit 1950 ndodheshin: materiale të mjaftueshme për të

armatosur e ushqyer një ushtri prej 50.000 vetësh, rreth 46.000 pushkë. 2000 mitrolozë, 5000

automatikë, 60 milion fishekë, 10.000 ton bukë etj).

Page 100: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

76

K A P I T U L L I I D Y T Ë

SHQIPËRIA HYN NË ORBITËN E DREJTPËRDREJTËTË BASHKIMIT SOVJETIK, 1949 - 1953

2.1. Sovjetizimi i Republikës Popullore të Shqipërisë, 1949 – 1953

Ndërprerja e marrëdhënieve sovjeto – jugosllave u shoqërua me acarimin e

marrëdhënieve dhe të bashkëpunimit të Shqipërisë me Jugosllavinë, si dhe fillimin e

kalimit të Shqipërisë nga “kujdestaria” e Jugosllavisë në orbitën sovjetike. Udhëheqja

shqiptare, në konfliktin sovjeto – jugosllav, mori menjëherë, plotësisht e

përfundimisht anën e BS, nisur nga disa arsye.

Marrëdhëniet e drejtpërdreta me BS, psikologjikisht krijonin një status më të

privilegjuar për Shqipërinë, për faktin se PK e BS ishte qëndër e lëvizjes komuniste

botëror, vetë BS ishte njëri nga Tre Aleatët e Mëdhenj fitues të Luftës së Dytë

Botërore, që mbajti peshën kryesore në këtë luftë. Në krahasim me Jugosllavinë ishte

një shtet i fuqishëm ekonomikisht e ushtarakisht, me ndikim të rëndësishëm në arenën

ndërkombëtare, si dhe “koka” e udhëheqës i bllokut komunist. PK e BS ishte qëndra e

lëvizjes komuniste ndërkombëtar, “koka” e kampit socialist, për rrjedhojë çdo

vendim, këshillë apo udhëzim i dalë nga Kremlini ishte i padiskutueshëm.

Marrëdhëniet me një shtet të fuqishëm si BS ishte domosdoshmëri për

Shqipërinë, për të përballuar kërcënimet dhe ndonjë rrezik të jashtëm. Për Shqipërinë

e dobët ekonomisht e ushtarakisht dhe të rrethuar nga shtete historikisht jomiqësorë,

mbështetja nga BS ishte garanci edhe për sigurinë e vendit. Deri në këtë kohë, për

sigurin e vendit mbështetje kryesore ishte Traktati i Miqësisë e Ndihmës Reciproke

dhe bashkëpunimi ushtarak me Jugosllavinë. Ndërsa në kushtet e ndërprerjes së

bashkëpunimit ushtarak me këtë vend, Shqipëriae rrethuar nga vende armiqësore ishte

e paaft për të përballuar kërcënimin e tyre. Mbështetja te BS ishte mjaftë e

rëndësishme për udhëheqjen shqiptare, për sigurimin territorial dhe pavarësinë e

vendit. Edhe pse larg nga Shqipëria, BS kishte vend dhe peshë të madhe, jo vetëm në

botën komuniste por dhe në zhvillimet ndërkombëtare.

Shqipëria, si një vend i varfër dhe i dobët ekonomikisht, kishte nevojë për

ndihmën e mbështetjen ekonomiko – financiare të një shteti të fuqishëm ekonomik

dhe për modelin e ndërtimit të socializmit, për të korektuar marrëdhëniet

problematike me Jugosllavinë dhe deformimet e zhvillimit ekonomik nën diktatin e

saj. Në këtë mënyrë, këshillimi dhe ndihma ekonomike sovjetike do të merrej direkt

dhe jo nëpërmjet Jugosllavisë, siç veprohej më parë.

Pavarësisht se konflikti sovjeto – jugosllav ishte moment i papritur, për

udhëheqësin shqiptare ishte diçka shumë e dëshirueshme. Enver Hoxha që në fillesat

e marrëdhënieve me Jugosllavinë kishte statusin e të dobëtit, nën friken e tutelës

jugosllave, prandaj kishte kohë që bënte përpjekje për të krijuar marrëdhënie të

drejtpërdrejta me BS, pa ndërmjetësimin e Jugosllavisë. Konflikti sovjeto – jugosllav

ishte momenti ideal për të shpëtuar nga diktati dhe tutela jugosllave. Nga ana tjetër,

Enver Hoxha ushqente simpati të madhe ndaj Stalinit. Ai e konsideronte dhe e

cilësonte udhëheqës gjenial, udhëheqësi më i madh i njerëzimit, i pagabueshëm, baba,

mësues etj, duke e kthyer personin e tij në një mit. Pavarësisht se marrëdhëniet me BS

nuk ishin efektive, në vitet e para pas lufte, propaganda për mitin e Stalinit ka qenë

maksimale, deri dhe jashtë realitetit. Partia bolshevike dhe Stalini vlerësohen

“çlirimtarët e atdheut tonë, indipendencës tonë, ndihmëtarët e mëdhenj të ngritjes së

Page 101: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

77

pushtetit popullor nga fitorja në fitore”. Në fakt partia bolshevike e Stalini nuk

ndihmoi as në çlirimin e vendit gjatë luftës dhe as në ngritjen e pushtetit, pas lufte.

Gjithsesi, shkëputja nga tutela e Titos dhe armiqësia e përbashkët ndaj Jugosllavisë së

Titos, ishte mundësi që e afronte Enver Hoxhën me Stalinin.

Gjithashtu, udhëheqja shqiptare kishte nevojë urgjente për mbështetjen e BS,

për të përballuar pasojat e prishjes me Jugosllavinë, problemet e ndërlikuara që

lindnin dhe diktonte zhvillimi i Luftës Civile në Greqi, në afërsi të kufirit me

Shqipërinë, si dhe për t’iu përshtatur shpejtë modelit dhe eksperiencës sovjetike në

ndërtimin e socializmit. Prandaj, në rrethanat e reja, Shqipëria nuk nguroi të

zhvendoset në orbitën dhe më vonë në kampin sovjetik. Në këtë periudhë BS u bë

partneri kryesor i Shqipërisë. Me vullnetin, interesat dhe përpjekjet e të dy palëve, jeta

politiko - shoqërore shqiptare u karakterizua nga zbatimi me zell e bindje të plot i

direktivave të Moskës.

Kalimi i Shqipërisë nga “kujdestaria” jugosllave nën domenin e BS, krijoi

probleme, jo vetëm në aspektin ekonomik, por në të gjitha aspektet politiko –

shoqërore të shtetit e të shoqërisë shqiptare. Modeli politik dhe përvoja jugosllave

zbatohej kudo, në parti, në strukturat organizative e veprimtarinë e institucioneve

shtetërore e shoqërore, në ushtri, në organizatat e masave etj. Në kushtet e ndërprerjes

së plotë të marrëdhënieve të bashkëpunimit me Jugosllavinë, ishte domosdoshmëri

ndërtimi i infrastrukturës së bashkëpunimit dhe përshtatja me modelin dhe

eksperiencës sovjetike.

Me ndërprerjen e bashkëpunimit me Jugosllavinë, të gjitha “bataret” e

propagandës u drejtuan “për rritjen e dashurisë për BS, Partinë Bolshevike dhe

Stalinin e madh”; për njohjen, pervetësimin e zbatimin e modelit, përvojes dhe

eksperiencëc sovjetike. Në shkurt të vitit 1949, për më se një muaj, një delegacion

shumë i zgjeruar me në krye Bedri Spahiun, anëtari Byrosë Politike dhe sekretar i KQ,

me përbërje nga të gjitha fushat e veprimtarisë, vizitoi BS. Objekti i vizitës ishte

konsultimi me aparatin e KQ të PK të BS mbi organizimin e aparatit qendror të

partisë (që nga Byroja Politike e deri tek organizatat bazë të partisë), funksionimin e

drejtorive dhe koordinimin e punës midis tyre, mbi programimin e planifikimin e

veprimtarisë së aparatit, udhëzimet për bazën dhe organizatat e masave; sigurimin e

informacionit prej tyre dhe kontrollin e zbatimit të vendimeve; mbi sindikatat e

srukturat e sigurimeve shoqërore, kontratat kolektive dhe deri tek pushimet e

punëtorëve.396

Në takimet në KQ, Suslovi dha përvojen e KQ të PK të BS, për

organizimin e funksionimin e Byrosë Politike, për kontrollin e zbatimin e vendimeve,

për kontrollin e punës organizative, për zgjedhjen e përgatitjen e kuadrit, si dhe për

drejtimin e punës ideologjike. Sipas tij Byroja Politike udhëheqte Këshillin e

Ministrave, ku asnjë vendin nuk merrej pa udhëzimin përgjegjës nga partia,

udhëzimet e organeve shtetërore dhe ekonomike buronin nga vendimet e KQ dhe e

njëjta rrugë ndiqej për kuadrin etj.397

Delegacioni me t’u kthyer, jo vetëm përgatiti materialin me përvojën e punës

së partisë të aparatit të KQ, por hartoi edhe rekomandimet e masat për vëniein e saj në

jetë, nëpërmjet vendimeve dhe instruksioneve të ndryshme. Kështu u morën vendime

“mbi metodën e udhëheqes kolegjiale dhe mbi përgatitjen e çështjeve nga aparatet e

KQ ekomiteteve të rretheve”; “mbi planin e punës e përgatitjen e mbledhjeve”; “mbi

396

AQSH,F. 14/AP, viti 1949, D.5, fl.4-16. Materiale dokumentare të përgatiturta për delegacionin

shqiptar që vajti për vizitë në BS, në korrik të vitit 1847, për organizimin e aparatit qendror të

parties, mbi planin e punës së aparatit, mbi disa çështje të sindikatave etj. 397

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1949, D.6, fl.2-6.Biseda e pare dhe e dytë me Suslovit, përkatësisht

më 12.2 dhe 4.3.1949.

Page 102: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

78

nomenklaturën e kuadrit”; “mbi format e edukimit dhe arsimimit marksiste – leniniste

në parti”; “mbi format e agjitacionit, format e punës me qëndrat e kulturës dhe me

shtypin” etj. Vlerësim i rëndësishëm iu kushtua vendimeve “mbi organizimin e

aparatit të KQ dhe të komiteteve të rretheve” dhe “mbi përcaktimin e strukturës së

partisë”398. Në bazë të këtij vendimi, sipas eksperiencës sovjetike, në KQ u krijua

Drejtoria e Industrisë dhe e Transportit, e cila do të merrej me industrinë, minierat,

transportet, artizanatin etj. U riorganizua Drejtoria e Propagandës, duke iu shtuar

seksioni i arsimit dhe i jashtëm. U riorganizua Drejtoria e Organizimit, duke iu shtuar

çështjet e statutit dhe të organizatave të masave. Gjithashtu, u riorganizua Drejtoria e

Bujqësisë dhe e Kuadrit, të cilës iu dhanë detyra për kontrollin e vendimeve të KQ në

sektorin e tregtisë, të kooperativave tregtare, të ndërtimit, financës etj. Vendime u

morën “mbi format e edukimit marksist – leninist në parti”, për ngritjen e një sistemi

të tërë formash për kuadrot, me kurse e rrethe ditore, mujore, tre mujore; vendimi

“mbi format e agjitacionit”, “mbi format e punës në qëndrat e kulturës”, “mbi

shtypin” etj. Sipas eksperiencës sovjetike, u përcaktua struktura e partisë, në bazë të

ndarjes administrative dhe mbi bazë prodhimi, si dhe u përgatitën instruksione për

informimin në parti, për kontrollin e zbatimit të vendimeve, për pranimin në parti, për

masat ndëshkimore, për çështjet administrative etj.399

Në këtë mënyrë, sipas përvojës

sovjetike, u morën në kontroll nga KQ sektorë të tillë si arsimi, kultura, organizatat e

masave, të ekonomisë, të tregtisë e financave, gjë që më parë nuk realizohej. Masa të

tilla synonin vënien e të gjithë veprimtarisë politike, propagandistike, shtetërore,

ekonomiko – financiare dhe shoqërore në qëndër dhe bazë, nën kontrollin e organeve

të partisë, sipas eksperiencës sovjetike. KQ rekomandoj të njëjtën metodë pune

përgjithësuese edhe për organet e pushtetit.

Por platforma e “Kursit të Ri” politik u shpalos në Plenumin IX të KQ të

PPSH, i cili i zhvilloi punimet më 27 dhjetor të vitit 1949. Plenumi u mblodh për të

diskutuar rezolucionet e Byrosë Informative, të nëntorit të këtij viti, por direktivat dhe

detyrat që u shtruan kërkonin intensifikimin e veprimtarisë për aplikimin e modelit

politik dhe të eksperiencës sovjetike. Enver Hoxha theksoi në plenum, se detyra

kryesore jetike për partinë dhe popullin ishte “shtimi sa më shumë dhe rrënjosja thellë

në zemrat e njerëzve e dashurisë për BS dhe për Stalinin.400

Tanimë, një kërkesë e tillë

nuk ishte vetëm propagandistike, por kërkesë “jetike”, sepse siç u shpreh Enver

Hoxha në plenum “e ardhmja e popullit tonë është e lidhur me BS” dhe “në këtë

drejtim nuk mundet të këtë dhe nuk lejohen hezitime”. Plenumi dhe vendimet e tij

treguan se të përqafoje modelin sovjetik do të thoshte: Së pari, “të dashurohet e të

mbrohet çdo gjë sovjetike” nga populli “njësoj sikur të ishte e tij” dhe “çdo gjë e

popujve të BS, të bëhej e popullit tonë”. Kjo kërkesë lypsej të shtrihej “gjërësisht gjer

në fshatrat më të largëta, të përfshijë të gjithë popullin që nga fusha, kantieret e deri

në bjeshkët më të largta”, si dhe të vlerësohej si detyrë patriotike. Sipas E. Hoxhës

“patriotizmi i vërtetë qëndronte në faktin që të duash BS dhe t’a mbrosh atë njësoj

sikur do e mbron atdheun dhe popullin tend”401. Së dyti, “të studjohej me kujdes

historia e Partisë Bolshevike”, për t’u ngritur ideologjikisht dhe kjo jepej “nëpërmjet

mësimeve të pavdekshme të Leninit dhe Stalinit” dhe “mësimeve të historisë së

Partisë Bolshevike dhe të gjithë literaturës sovjetike”. Kështu, porosiste Enver Hoxha

398

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.8, fl.1-4. Relacion I KQ të PPSH mbi shfrytëzimin e eksperiencës nga

PK e BS nga delegacioni I KQ të PPSH. 399

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.8, fl.2. 400

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.3, fl.50. Fjala e Enver Hoxhës në Plenumin IV të PPSH, më 27 dhjetor

të vitit 1949. 401

po aty, fl.51.

Page 103: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

79

do të ndërtohej “pa gabuar socializmi” dhe do të mësojmë e të veprojmë “siç e do BS

dhe Stalini”. Së treti, të njihen “fitoret e mëdha të BS dhe eksperienca e madhe e tij”.

Sipas vendimit të plenumit, “anëtarët e partisë dhe gjithë punonjësit e vendit, duhej të

mësonin se si punojnë stahanovistët* dhe udarnikët

** në BS, heroit e punës socialiste,

shkenctarët, artistët, shkrimtarët, gazetarët e BS, të përvetësonin eksperiencën e punës

së tyre dhe t’a vënin në praktikë”402.

Konkretizimi i këtyre direktivave u intensifikua menjëherë, nëpërmjet

delegacioneve të ndryshme që vizitonin BS, për t’u njohur më përvojën sovjetike,

kërkesave për këshillëtarë e specialistë sovjetikë për të ndihmuar në vend, në sektorët

e ndryshëm ekonomiko – shoqëror, si dhe nëpërmjet vizitave kolektive e dërgimit të

specialistëve e studentëve në BS. Në shembullin e KQ, vërshuan kërkesat për të

dërguar delegacioneb për të marrë eksperiencën sovjetike, duke përfshirë të gjithë

sektorët dhe institucionet. Në shkurt të vitit 1950, Enver Hoxha kërkoi këshillëtarë

sovjetikë, për përmirësimin e punës në Bashkimet Profesionale, si dhe dërgimin e një

delegacioni në BS, me një kohë qëndrimi prej një muaj, për të përfituar nga

eksperienca sovjetike e kësaj organizate. Në muajin qershor të vitit 1950, iu kërkua

qeverisë sovjetike dërgimi i një delegacioni të gjerë për industrinë minerare, për

transportin, për bujqësinë, për tregti - financën, për institucionet kulturore, për

drejtësinë dhe organizatën e rinisë. Nëpërmjet një letre drejtuar KQ të PK të BS dhe

Stalinit, Enver Hoxha kërkonte dërgimin e katër delegacioneve, të degëve të

Industrisë - Minierave e Transportit; të Bujqësisë e Grumbullimeve; të Tregtisë e

Financave të përbërë prej 5 - 6 vetë me kohë qëndrimi 15 - 20 ditë, në korrik 1950;

një delegacion për të parë punën e sovjetëve në fshatra, rajone e republika i përbër

prej 10-12 vetë me kohë qëndrimi një muaj, në gusht 1950; një delegacion fshatarësh

për të parë çështjet bujqësore në kolkoze, ferma etj, të përbër prej 30 - 40 vetë; një

delegacion për të parë punën e institucioneve kulturore, të përbër prej 8 -10 vetë me

kohë qëndrimi 20 - 30 ditë, në gusht - shtator 1950.403

Po në qershor të këtij viti, Enver Hoxha iu drejtua KQ të PK të BS me

kërkesën për lejimin e vizitës së katër grupeve të funksionarëve, për studimin e

përvojës së punës partiake sovjetike: drejtues të PPSH i përbërë nga 5 - 6 persona për

15 - 20 ditë, në korrik; punonjës të këshillave popullor të përbërë prej 10 - 12 persona

për një muaj, në gusht; drejtues të Ministrisë së Bujqësisë të përbërë prej 30 - 40

persona për një muaj, në shtator; funksionarë të institucioneve arsimore e kulturore i

përbërë prej 8 - 10 persona për një muaj, në shtator të vitit 1950. Menjëherë, me

vendim të KQ të PK të BS u miratua kërkesa e KQ të PPSH.404

Më 31 korrik 1950,

Sekretari i KQ Bedri Spahiui u drejtua me kërkesë KQ të PK të BS për dërgimin e

delegacionit të përbërë nga Manol Konomi, ministër i Drejtësisë; Andrea Nathanaili,

kryetar i Gjykatës së Lartë; Gaqo Floqi, prokuror i Përgjithshëm dhe Siri Çarçani,

prokuror i Ushtrisë Popullore.

Një vëmendje e veçantë i’u kushtua problemeve të organizimit të punës të

aparatit të partisë, sipas përvojës sovjetike. Për këtë qëllim, më 8 gusht të vitit 1950

Enver Hoxha dhe Tuk Jakova, iu drejtuan me shkrim direkt Stalinit, për realizimin e

*Stahanovist, vjen nga emri i një punonjësi të dalluar të minierave sovjetike Aleksei Stahanov, i cili u

përdor si model pune për realizimin e planit, të cilin propaganda komuniste sovjetike e ktheu në titull e

stimul që u jepej atyre që dalloheshin në punë dhe që u konvertua edhe në Shqipëri. **

Udarnik - Sulmues, stimul për punonjësit e dalluar. 402

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.3, fl.21. 403

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1950, D.2, fl.1. Kërkesë e E. Hoxhës, në funksionin e sekretarit të

përgjithshëm, dërguar KQ të PK të BS në qershor të vitit 1950. 404

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,......fl.127.

Page 104: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

80

një takimi konsultativ me funksionarë të KQ, mbi problemet e organizimit të punës

në aparatin e KQ të partisë. Duke vlerësuar përvojen e marrë më parë, për sektorët e

punës organizative, të agjitacionit e propagandës dhe të kuadrit, kërkohej këshillim e

përvojë pune për funksionimin e sektorëve ekonomiko – financiar e administrativ,

pas ristrukturimit të këtyre sektorëve në KQ, si dhe për mirëfunksionimin e organeve

ekzekutive si byroja dhe sekretariati i KQ. Tërheq vëmendjen këshillimi që kërkohej

për mendimin që në përbërjen e sekretariatit të KQ, përveç sekretarëve ekzistues, Tuk

Jakovës dhe Bedri Spahiut, propozohej me “patjetër sekretar i KQ” edhe Mehmet

Shehu, duke e cilësuar atë si zëvendës i parë i Sekretarit të Përgjithshëm dhe

nënkryetar i Këshillit të Ministrave.405

Menjëherë doli vendimi i KQ të PK të BS dhe

për realizimin e konsultës u caktua sekretari i KQ M. Suslov.

Ndërkohë, vijonin pa pushim kërkesat për dërgim delegacionesh nga sektorët e

ndryshëm të pushtetit dhe të shoqërisë shqiptare. Me firmë të Bedri Spahiut, më 31

gusht të vitit 1950 u kërkua dërgimi i një delegacioni prej 15 vetësh të përbërë nga

anëtarë të KQ të Bashkimit të Rinisë së Shqipërisë dhe sekretarësh të komiteteve të

rinisë së rretheve. Interesi i delegacionit ishte për edukimin ideopolitik të rinisë,

punën me pionerët, çështjet organizative të rinisë, punën me rinin puntore e fshatare

dhe udhëheqjen e partisë ndaj komsomolit.406

Kthimi i delegacioneve u shoqërua me raportime, informacione, relacione,

organika, procedura pune dhe vendime për zbatim, sipas shembullit të KQ. Fillimisht,

puna për konkretizimin e përvojës sovjetike u nis me organet e shtypit. Redaksia e

gazetës “Zëri i Popullit” dhe radio “Tirana”, që në fillim u organizuan e funksiononin

tërësisht sipas përvojës sovjetike, përkatësisht të gazetës “Pravda” dhe radio

“Moskës”. Mbi bazën e relacionit të Fadil Paçramit (kryeredaktor i “Zërit të Popullit”)

mbi shtypin dhe mendimet e tij për masat që duhej marrë, nën shëmbullin e gazetës

“Pravda” dhe eksperiencës të sjell nga Bashkimi Sovjetik, Byroja Politike mori

vendimin Nr.61, në mbledhjen e datës 27 korrik 1950 mbi përmirësimin e “Zërit të

Popullit” sipas përvojës sovjetike. Vendimi, midis të tjerave, përmban: “1. “Zëri i

Popullit” duhet të qëndrojë gjithëmonë në krye të situatës për të zbatuar vijën e Partisë

në të gjitha drejtimet, t’i kap në kohë problemet që i dalin partisë dhe organeve të

shtetit dhe duke u orientuar nga shtypi sovjetik dhe nga Radio Moska të mbajë

qëndrim të vendosur në çështjet e politikës ndërkombëtare…5. Redaksia e “Zërit të

Popullit” ngarkohet të fillojë menjëherë një punë më të gjërë dhe më sistematike për

aplikimin e formave të organizimit të punës sipas eksperiencës së Gazetës

“Pravda”…etj. Vendimi caktoi detyra për gazetën: të ruaj “pastërtinë e vijës së

partisë”, të realizoj komunikimin e KQ “për ditë me anëtarët e partisë”, të ndjekë

“zbatimin e vendimeve të KQ dhe të ashpërsojë luftën e klasave” etj.407

Në të njëjtën

mënyrë, vijoi marrja e përvojës për mbikëqyrjen e kontrollin e veprimtarisë kulturore

- arsimore të institucioneve, të sistemit arsimor, të kulturës dhe shkencës, të shtëpive

të kulturës, të sallave të leximit, të organizmave letrare, artistike e shkencore dhe të

masave punonjëse. Një praktikë e tillë u shtri për botimet në tërësi, lidhjet me

redaksitë, kontrollin e planit të botimeve, si dhe të informacionit në tërësi.408

Në këtë

kuadër, veçanërisht vihej theksi në detyrat dhe kompetencat e organeve të

405

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,......fl.136, 138. 406

AQSH,F.14/AP, viti 1950, D.2, fl.4. Kërkesë e Bedri Spahiu, në funksionin e sekretarit të KQ,

dërguar KQ të PK të BS më 31 korrik të vitit 1950. 407

AQSH, F. 14/AP, viti 1950, D.49, fl.21. Vendimi N.61 i Byrosë Politke, datë 27 korrik të vitit

1950,mbi përmirësimin e “Zërit të Popullit” sipas përvojës sovjetike. 408

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1951, D.679, fl. 20. Çështjet për të cilat seksioni i shtypit kërkonte

eksperiencën e Bashkimit Sovjetik.

Page 105: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

81

propagandës e të kontrollit që nga KQ, seksioneve të shtypit, duke vlerësuar format e

drejtimit, detyrat dhe orientimin e çdo organi, sipas përkatësisë sovjetike ‘Pravda’, ‘Isviestia’, ‘Trud’, ‘Komsomolskaja Pravda’, ‘Pionierskaja Pravda’ etj, organizimin e

kolegjumeve të organeve, rrjetit të korespodentëve, detyrat e agjensisë ‘TASS’, format

e punës së agjitacionit të partisë me masat, sindikatatë dhe rinin, detyrat e revistave të

partisë etj.409

Më 25 shtator të vitit 1950, Byroja Politike mori vendimin Nr. 87, “mbi

shfrytëzimin e eksperiencës” së përfituar nga PK e BS. Në vendim kërkohej hartimi i

materialeve nga delegacionet, si dhe përgatitja e instruksionit përkatës, në bazë të të

cilit do të punonin të gjithë sektorët e KQ, për shfrytëzimin e eksperiencës sovjetike,

duke organizuar për këtë qëllim seminare me komitetet e partive dhe pergjegjësit e

sektorëve të ndryshëm.410

Në zbatim të detyrave të KQ, në nëntor të vitit 1950,

ministri i Drejtësisë Manol Konomi hartoi relacionin për organizimin e organeve të

gjyqësorit, sipas përvojës sovjetike, duke venë theksin në përgatitjen e kuadrit,

nëpërmjet ngritjes së një shkolle të mesme juridike dhe specializimit të tyre në

shkollat sovjetike, organizimin e gjykatave ushtarake (brenda sistemit gjyqësor),

plotësimin e ligjit për zgjedhjen e ndihmës gjyqëtarëve në të gjitha nivelet deri në

Gjykatën e Lartë (element nga të gjitha shtresat e popullësisë), si dhe organizimin

konkret të Ministrisë së Drejtësisë.411

Një praktikë e tillë u ndoq edhe me organet e

tjera shtetërore.

Byroja Politike në datën 15 dhjetor të vitit 1950, mori vendimin Nr. 226, mbi

zbatimin e eksperiencës sovjetike në organizimin e funksionimin e Kuvendit Popullor,

të Këshillit të Ministrave dhe të këshillave popullore. Sipas këtij vendimi, u përcaktua

riorganizimi i tyre me drejtori, degë e sektor, si dhe u vu detyrë për hartimin e ligjeve,

rregullave e instruksioneve, duke pasqyruar tërësisht përvojën dhe eksperiencën e

organeve përkatëse sovjetike. Në këtë vendim terheq vëmendjen, krijimi i shumë

zyrave, degëve e sektorëve të rinj, duke fryrë organikat e këtyre institucioneve. Vetëm

për Këshillin e Ministrave, vendimi përmban krijimin e nëntë sektorëve të rinj, një

dege, një seksion e një zyre të re, kthimin e dy degëve në drejtori, si dhe

decentralizimin e arkivit, duke ngritur arkivin e vet çdo degë e sektor (ose edhe dy së

bashku). Po kështu, për riorganizimin e komiteteve ekzekutive përcaktohen disa

seksione e sektor të rinj.412

Edhe gjatë viteve 1951 vijuan delegacionet e dikastereve qëndrore të partisë,

të ministrive dhe sektorëve e degëve të ndryshme: të industrisë, të bujqësisë, të

minierave e naftës, të gjeologjisë, të tregtisë, të financave, të drejtësisë e të

prokurorisë, si dhe të institucioneve të tjera.413

Më 7 shtator të vitit 1951, një vit pas

riorganizimit të Minstrisë së Drejtësisë, Enver Hoxha siç duket i pakënaqur me punën

e kësaj ministrie, i kërkoi personalisht Stalinit ndihmë për “përmirësimin e punës së

organeve të drejtësisë”. Përveç të tjerave, për këtë qëllim u kërkua dërgimi pranë

Ministrisë së Drejtësisë i një këshilltari – jurist, me afat qëndrimi dyvjeçar, si dhe

dërgimin e funksionarëve të drejtësisë shqiptare në kurse dyvjeçare në Moskë, për të

409

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1951, D.679, fl. 20. . 410

AQSH, F.14/AP, OU, viti 1950, D.60, fl.11. Vendimi Nr.87, datë 25 shtator të vitit 1950, mbi

shfrytëzimin e eksperiencës nga PK e BS marrë nga delegacioni i PPSH. 411

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1950, D.14, fl.1-3. Relacion mbi disa probleme kryesore të Ministrisë

së Drejtësisë, më 8 nëntor të vitit 1950. 412

AQSH, F.489, viti 1950, D.178, fl.1-3. Vendimi Nr.226, datë 15 dhjetor të vitit 1950, mbi zbatimin e

eksperiencës sovjetike në organizimin e Presediumit të Kuvendit Popullor, të Këshillit të Ministrave

dhe të këshillave popullor. 413

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1950, D.49, fl.12-22. Relacion mbi gazetën “Zëri i Popullit” në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ të PPSH, më 27 korrik të vitit 1950.

Page 106: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

82

përfituar nga përvoja sovjetike.414

KQ i partisë, në përgjegjësinë e sekretarit të KQ Spiro Pano, përgatiti një

material voluminoz, për zbatimin e eksperiencës së partisë bolshevike, duke

shfrytëzuar punën e delegacioneve që vizituan BS nga gushti i vitit 1950 deri në

shtator të vitit 1951. Në materal përgjithësohet veprimtaria dhe funksionimi i

drejtorive kryesore të KQ: të Administratës, të Organizimit, të Agjitacionit e

Propagandës (Agi - Propit), të Arsim - Kulturës, të Ekonomisë, të Sektorit të Statutit,

të Komisionit të Revizionimit, të Përgatitjes së Kuadrit të partisë, të Komisionit të

Kontrollit të partisë, si dhe për orientimin e kontrollin e shtypit e të radios nga

sektorët e drejtorive të KQ të PK të BS.415

Një vëmendje shumë e veçantë dhe një punë e “mirorganizuar” iu kushtua

përfitimit mbi veprimtarinë konkrete të punës propagandistike. Sipas përvojës

sovjetike, puna e organeve të agjitacionit e të propagandës paraqitej si veprimtari që

përshkon të gjithë sektorët e jetës partiake, shtetërore dhe ekonomiko - shoqërore të

vendit, duke filluar me funksionimin e kontrollin e shkollave e të kurseve të partisë;

organizimin e kontrollin e punës ideologjike në shkollat shtetërore, në qëndrat e

prodhimit, në radhët e masave punonjëse, të fshatarësisë kooperativiste dhe të

inteleigjencies, nëpërmjet organizatave të masave (sindikatës, rinisë, gruas,

kooperativave, lidhjes së shkrimtarëve e të artistëve, institucioneve shkencore) etj.416

Edhe pse në kushtet e mundësive të pakta për disa organe të kufizuara qëndrore

shtypi, përgjithësimi sipas përvojës sovjetike rekomandonte: gazeta rrethi në Korçë,

Gjirokastër, Vlorë, Fier, Durrës, Tiranë, Shkodër, për t’u botuar një herë në javë;

gazeta me shumë tirazh në kombinatin e naftës “Stalin”, në kombinatin e tekstilit

“Stalin”, në fabrikën e sheqerit “8 nëntori” në Maliq, të botuara një herë në javë;

ndërsa çdo organizatë shoqërore ose degë e ekonomisë të këtë botimet e veta etj,417

siç

veprohej në BS me mundësi të pakrahasueshme me ato të Shqipërisë.

Njohja me eksperiencën sovjetike u realizua me rrugë e forma nga më të

ndryshmet. Një formë efikase që u përdor për të mësuar eksperiencën sovjetike ishte

vazhdimi i studimeve, në kurset e shkollat afatshkurtra dhe afatgjata në BS, nga ana e

studentëve shqiptar. Me qindra studentë shqiptarë vazhduan shkollat e akademitë

civile dhe ushtarake sovjetike, të arsimit të mesëm dhe të lartë, në profesione e

specialitete të ndryshme. Në qoftë se në vitin 1945 – 1946 u dërguan 22 studentë në

shkollat sovjetike, në vitin 1946 – 1947 u dërguan 3 herë më shumë, ndërsa në vitin

1947 – 1948 dhe 1948 – 1949 përkatësisht 4 herë më shumë.418

Vendin e parë e zinin

studentët në shkollat ushtarake dhe me radhë në agronomi, inxhinieri ndërtimi,

drejtësi, histori, financë, inxhinieri nafte, ekonomi e inxhinieri mekanike, ekonomi

industriale e elektricitet, filozofi etj. Me qindra - mijëra punonjës, nëpunës e

kooperativistë, u dërguan në kurse afatshkurtër në shkollat e partisë, të komsomolit, të

sindikatave, të kooperativave bujqësore etj, si dhe me dhjetra ekipe kolektive për

vizita në kolkoze, fabrika e uzina, rajone e krahina të ndryshme të BS. Çdo vit, në

periudhë vere dërgoheshin me dhjetëra e qindra kuadro të partisë e të pushtetit për

pushime në shtëpitë e pushimit dhe për kurime në spitalet sovjetike.

414

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.......fl.150. 415

AQSH, F.14/AP, OU, viti 1951, D.679, fl.25-36. Disa propozime të delegacionit të PPSH të kryesuar

nga sekretari I KQ Spiro Pano, për zbatimin e eksperiencëc sëë PK të BS. 416

po aty, fl.42-49. 417

po aty, fl.28. 418

AQSH, F.495, viti 1949, D.125, fl.1. Grafik i numrit të bursistëve jashtë shteti, ndarë sipas

specialiteteve dhe shteteve, ku vazhdonin studimet.

Page 107: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

83

Gjërësisht, për njohjen e zbatimin direkt të përvojës sovjetike, u praktikua

thirrja nga qeveria shqiptare të këshillëtarëve e specialistëve sovjetikë, me afate të

ndryshme qëndrimi, pranë institucioneve të ndryshme të vendit dhe për të ndihmuar

në ndërtimin e veprave idustriale. Me kërkesën e qeverisë shqiptare, në Shqipëri

erdhën me qindra - mijëra këshillëtarë e specialistë në të gjitha fushat e veprimtarisë

politike, shtetërore dhe ekonomiko - shoqërore.Vetëm për vitin 1950 u kërkuan mbi

71 specialistë për ekonominë, arsimin, shëndetësinë, shkencën etj. Lista përmban 10

ixhinierë, 31 kryemjeshtra, mjeshtra çpimi, mekanikë, motorristë, mësues shkollash

etj; për Ministrinë e Industrisë: 4 agronom, 2 motorristë dhe një mësues për shkollën e

mesme bujqësore; për Ministrinë e Bujqësisë: 1 këshillëtar për kooperativat e

artizanatit dhe 1 teknik për artizanatin industrial; 9 mjekë për Ministrinë e

Shëndetësisë; 3 inxhinierë për Ministrinë Botore; 1 specialist për Ministrinë e

Tregtisë; 2 për Ministrinë Financave; 4 mësues për rezervat e punës të Komisionit të

Planit dhe 2 specialistë për Institutin e Shkëncave.420

Në prill të vitit 1951 qeveria

shqiptare, në kuadrin e nevojave për specialistë sovjetikë, kërkoi specialistë edhe për

arsimin. Me vendim të Këshillit të Ministrave të BS më 30 prill të këtij viti, u miratua

dërgimi i 9 specialistëve me arsim të lartë, në funksione: zëvendësdrejtor dhe

përgjegjës katedre në Institutin Bujqësor, Institutin Politeknik dhe Institutin

Pedagogjik.421

Sipas të dhënave sovjetike, nga viti 1951 deri në vitin 1960 u dërguan

në Shqipëri rreth 3027 specialistë e këshlltarë sovjetikë.422

419

Bernhard Tonner . Sonderfall Albanien (EnverHoxha “eigener Weg” und die historischen Ursprunge

siener Ideologie), R, Oldenbourg Verlag, Munchen, 1980, fl.491. 420

AQSH, F.490, viti 1950,D.1373, fl.25-33.Tabela e specialistëve që kerkoheshin nga qeveria e RPSH,

për vitin 1950. Kërkesa përfshin pothuajse të gjitha ministritë dhe institutet shkencore, duke

përcaktuar sasinë e përkatësinë e specialistëve, numrinë e tyre për çdo institucion, koha kur

kërkohen, sa kohë do të qëndrojnë, si dhe vendi e ndërmarrja ku do të punojnë dhe detyra që do të

kryejnë. 421

Islam Lauka. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,.......fl.317. Vendim i Këshillit të Ministrave të

BS, datë 30 prill të vitit 1951, "për dërgimin me shërbim në Shqipëri të specialistëve sovjetikë". 422

AQSH, F. 14/AP,OU, viti 1960, D.30, fl.56.

Këshilltarët dhe specialistët sovjetikë të kërkuar dhe të dërguar në Shqipëri në periudhën 1947-

1960

Viti Kërkuar nga pala shqiptare Akorduar nga pala sovjetike

Këshill. e Special Studentë

1946 Këshilltarë e specialistë ekonomi-financë 5 22

1947 Studentë, këshilltarë 2(ushta.) 68

1948 Specialistë të ndryshëm 28 98

1949 120 specialistë(civilë, kryesisht inxhinierë

dhe ushtarakë).

37 civilë

26 ushta.

92 dhe 20 ofic.

kufiri

1950 71 specialistë e këshilltarë 20 20 (sigurim)

1951 39 specialistë bujqësie 33 (civilë)

8 (MPBr.)

disa

1952 76 specialistë, një kurs për drejtësi

25 për sigurim

27 civilë 75 drejtësi,dhe

sigurim

1953 75 specialistë e këshilltarë dhe 20 oficerë

sigurimi

27 civilë 20 për sigurimin

Deri në vitin 1960 mbi 3000 civ.e

usht.419

Mbi 3000 civ. e

usht.

Page 108: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

84

Shënim: Tabela është hartuar mbi bazën e kërkesave zyrtare të dokumentuara, sipas

viteve.

Kohë qëndrimi i specialistëve ishte i ndryshëm, zakonisht deri dy vjet ose

sipas afatit të përfundimit të veprave, por me të drejtë zgjatje të kohës së qëndrimit,

sipas kërkesës së pales shqiptare.

Gjithashtu, me rritjen e bashkëpunimit u kalua në një stad më të lartë të

përvetësimit të eksperiencës sovjetike. Pala sovjetike jepte ndihmë teknike, për

përgatitjen e kuadrove shqiptare që do të punonin në ndërmarrjet e industrisë së lehtë,

ushqimore, të industrisë lokale dhe kooperativave të artizanatit, duke dhënë

eksperiencë dhe duke i përgatitur në ndërmarrjet përkatëse si të Shqipërisë, ashtu edhe

të BS.423

Ndërkohë u praktikua edhe dërgimi i specialistëve sovjetikë dhe shqiptarë

respektivisht në Shqipëri e në BS. Specialistët sovjetikë për të dhënë ndihmë teknike

në ndërtimin, montimin, verifikimin dhe venien në shfrytëzim të pajisjeve, ndërsa

specialistët shqiptarë për arsimimin tekniko – prodhimi në ndërmarrjet përkatëse

sovjetike.

Aplikimi i modelit politik, i eksperiencës dhe përvojës sovjetike, sovjetizimi i

politikës, shtetit, ekonomisë dhe shoqërisë shqiptare, të shoqëruara me ndihmën

ekonomiko – ushtarake të BS në rrtitje, benë që marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike të

arrinin nivele të larta. Me ndërprerjen e bashkëpunimit me Jugosllavinë, për pak kohë

BS u bë partneri kryesor i jashtëm i Shqipërisë, mbrojtësi dhe financuesi pothuajse i

vetëm, i cili ofroi jo vetëm ndihmë, por mbi të gjitha edhe modelin e ndërtimit të

socializmit. Qëndrimi dhe pozicionimi politikë u reflektua menjëherë në treguesit

ekonomik të vendit. Mjafton të analizohet përqindja e importit në bilancën e tregtisë

së jashtme, për të parë trendin e marrëdhënieve të bashkëpunimit të Shqipërisë me

BS.424

V i t e t 1938 1947 1948 1950 1951

BS - 01 46.2 37.2 59.2

Jugosllavia 10.9 96.4 49.7 - -

Çekosllavakia 3.9 0.4 0.4 0.5 16.8

Hungaria - - - - 16,9

Polonia - - - - 16.8

Rumania - - - - 10.7

SHBA 5.9 0.1 - - -

Italia 36.3 - 0.1 1.0 0.9

Anglia 3.4 - - - -

Greqia 3.2 - - - -

Shqipëria, nga bashkëpunimi me perëndimin para lufte, me Jugosllavinë vitet

e para të pas luftës mënjëherë kaloi nën ombrellën sovjetike, me ndërprerjen e

marrëdhënieve shqiptaro – jugosllave. Pesha specifike e importeve kaloi me lindjen,

ku pjesën e luanit e përbënin ato sovjetike. Pesha specifike e importeve kaloi me

lindjen, ku pjesën e luanit e përbënin ato sovjetike. Nga ana tjetër, huazimi mekanik

dhe aplikimi në mënyrë formale e shabllone i përvojës sovjetike dhe i formave e

423

AQSH. F.490, viti 1968, D.648, fl.58. Marrëveshje midis qeverisë së RPSH dhe BRSS mbi dhënien

ndihmë ekonomike dhe teknike Shqipërisë për zhvillimin e ekonomisë popullore të saj gjatë viteve

1957-1960, nënshkruar më 22 nëntor të vitit 1957. 424

AQSH, F.495, viti 1954, D.97, fl.2. Analizë e ministrisë së Financave “tregtinë e jashtme” për vitin 1954.

Page 109: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

85

metodave të gatshme të punës e të organizimit të strukturave të ndryshme partiake,

shtetërore, ushtarake e ekonomike të BS në kushtet e Shqipërisë së varfër dhe tërësisht

të ndryshme, ndikoi në injektimin e formalizmit, të servilizmit dhe të nënshtrimit. Në

ekonomi filloi zbatimi i “hozrashotit”, formave e metodave të garave socialiste, të

sulmuesëve, stahonavistëve etj, siç praktikoheshin në BS. Sigurisht, indoktrinimi dhe

sovietizimi i shoqërisë, ekonomisë dhe ushtrisë shqiptare u thelluan akoma më tej,

duke dhënë reflekset e saj konkrete, në vitet e mëvonshme.

Modeli, përvoja dhe eksperienca sovjetike u materializua me fanatizëm në të

gjithë veprimtarinë konkrete të partisë, të shtetit, të ekonomisë, të ushtrisë dhe

shoqërisë shqiptare. Tanimë, Shqipëria të vetmën mbeshtetje politike, ushtarake dhe

ekonomiko - financiare kishte BS, prandaj e gjithë vëmendja u përqendrua në drejtim

të përfitimit e zbatimit shabllon të përvojës dhe të eksperiencës sovjetike. Këto

praktika pune çuan në mitizimin e përvojës sovjetike dhe mos pranimin e mendimeve

alternativë në fushat e ndryshme. Në këtë mënyrë çdo kritikë apo mendim për

përmirësimin e punës dhe çdo mos realizim filluan të etiketohen “antisovjetike”.

Stalini, në të gjitha takimet me udhëheqësit shqiptarë, përveç porosive për forcimin e

ekonomisë dhe të ushtrisë, një theks të veçantë i vinte punës “për spastrmin e partisë

nga armiqtë, si dhe për forcimin e organeve të sigurimit të brëndshëm”425.

Në zbatim të këtyre direktivave, lufta ndaj mbështetsëve të Titos, nuk u

kufizua vetëm në goditjen e projugosllavëve në parti, por vijoi më me ashpërsi në të

gjithë shoqërinë Shqiptare. Krahas akuzës “projugosllav” u adaptua edhe akuza

“armik i BS” ose “antisovjetik”, për të gjithë kundërshtarët politikë dhe kritikuesit e

pushtetit. Mbi këto kritere, Enver Hoxha eleminoi të gjithë ata, të cilët ishin kritik

ndaj zbatimit shabllon të përvojës sovjetike, në të gjithë veprimtarinë e shtetit

shqiptar, si dhe të dyshuarit si kundërshtar të pushtetit.

Konkretisht, mos realizimi i planit të vitit 1948 - 1949 u shfrytëzua për të

vijuar spastrimet në parti, sipas porosive të Stalinit. Mos realizimi i planit u bë

shqetësim edhe për sovjetikët. Ambasadori Çuvahin me anë të një letre dërguar

Molotovit, e informonte “se udhëheqësit shqiptarë nuk u përgatitën për realizimin e

planeve prodhuese, se rezultati i punës në gjashtëmujorin e parë të vitit 1949 ishte fare

i pakënaqshëm, se KQ i PPSH deri tani nuk po merret me çështje sadopak serioze të

ekonomisë popullore, por mjaftohet me ca vendime të përgjithshme deklarative”.

Sipas tij, në të gjithë aparatin partiak, shtetëror dhe ekonomik, që sipër e deri poshtë,

mungonte ndjenja e përgjegjësisë për realizimin e detyrave, për pasojë nuk jepte

rezultatet e duhura edhe puna e specialistëve sovjetikë në Shqipëri.426

. Për mos

realizim të planit ekonomik dhe të detyrimeve, Enver Hoxha bëri autokritikë para

Stalinit, në takimin me të në fund të nëntorit të vitit 1949.427

Ndësa, Stalini theksoi se

“armiqtë do të përpiqen të krijojnë turbullira dhe konflikte nga brenda” dhe porositi

përsëri “të forcohej situate e brendshme”, “të forcohej sigurimi i brendshëm”428.

Reagimi i pales shqiptare ishte i menjëhershëm. Me akuzën antisovjetik, u

shpallën “armiq”, “grup antiparti dhe trockist” minstri i Ekonomisë Abedin Shehu,

ministri i Transportit Njazi Islami (të dy anëtarë të Komitetit Qendror), ushtarakët e

lartë Gjin Marku, Nexhip Vinçani e Beqir Ndou etj. Në shkurt të vitit 1950, Abedin

Shehu dhe Njazi Islami, në raportet për punën e sektorëve të tyre, kritikuan politikën

ekonomike të Byrosë Politike, për planifikim treguesish e arritjesh në shifra jo reale,

425

AQSH, F.495, viti 1954, D.97, fl.309. 426

Islam Lauka. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,....fl.261. 427

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëri dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.113. 428

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1949. D. 20, fl.24. Shënime nga bisedimet me Stalinin në Sukum të

BS, në nëntor të vitit 1949.

Page 110: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

86

për furnizimin jo cilësor me mjete transporti që vinin nga BS etj. Ndërsa në mars, disa

kuadro e specialist (Isuf Keçi, kryetar i këshillit të qytetit të Tiranës; Abedin Shehu,

ministër i Punëve Botore – Ekonomisë; Njazi Islami, i ngarkuar me detyrën e ministrit

të Transportit; Shyqyri Këllezi, zëvendësministër i transportit; Vasil Nathanaili,

zëvendësministër i Punëve të Jashtme dhe Muharrem Çorati, punonjës i Ministrisë së

Tregtisë) dënuan hapur politikën e qeverisë shqiptare në fushën e tregtisë së jashtme,

duke shtruar pyetjen se “përse Shqipëria nuk ka marrëdhënie të drejtpërdrejta me

vendet e Evropës Perëndimore”. Ata argumentonin se me politikën që ndiqej, duke i

shitur mallrat nëpërmjet vendeve të tjera si Bullgaria, Hungaria etj, Shqipëria

humbiste sepse produktet shqiptare sidomos naftën, këto vende i blejnë me çmime të

ulta dhe i shesin me çmime të larta. Byroja Politike, këta kritikues menjëherë i quajti

antisovjetikë dhe armiq. Duke mos përballuar një përcaktim të tillë, Njazi Islami vrau

vetën, ndërsa bashkëpunëtorët e tij u vunë para përgjegjësisë partiake e penale. Grupi i

Abedin Shehut dhe Njazi Islamit u akuzua për organizim komploti që kishte si

“qëllim rrëzimin e regjimit”429. Në këtë periudhë, u shfrytëzua rasti për demaskimin e

“armiqve” brenda partisë, duke e shoqëruar me aksionin për shqyrtimin e

dokumenteve të partisë, si një mënyrë për spastrimin e radhëve të saj.

Mos plotësimi i planit ekonomik 1949 - 1950, bëri “kurban” Tuk Jakovën*,

anëtar i Byrosë Politike dhë sekretar i KQ të PPSH. Më datën 29 dhe 30 dhjetor të

vitit 1950 u mblodh Byroja Politike me objekt “analizimi i punës në Byronë Politike”.

Por në fakt “u zhvilluan diskutime për punën e anëtarëve të veçantë të Byrosë

Politike”, duke e lidhur punën e byrosë e konkretisht të Tuk Jakovës me mos

realizimet e planit ekonomik për disa vite me radhë.430

Mehmet Shehu ia faturoi

mosrealizimet personit dhe punës së Tuk Jakovës, duke bërë akuza të rënda në drejtim

të tij. Ai e akuzoi “për punë të dobët në aparatin e Komitetit Qendror si sekretar

organizativ i tij”, “për prirje oportuniste, mungesë kontrolli dhe zvogëlim të rolit të

armikut” etj. Ai theksonte se në rast se nuk ndreqte gabimet, Tuk Jakova nuk duhej të

ishte sekretar i KQ të partisë. Anëtarët e tjerë të byrosë benë “autokritikë” dhe kritika

pune të përgjithshme, për mos realizimin e planit, pa u ndalur në akuzat ndaj Tuk

Jakoves. Ndërsa vetë Tuk Jakova, pranoi kritikat e M. Shehut dhe premtoi se do t’i ndreqte gabimet.

Zhvillimi konkret i mbledhjes së Byrosë Politike mësohet më së miri, nga

raportimet që iu bënë ambasadorit sovjetik. Sipas dokumenteve sovjetike, për

diskutimet e dates 29 janar të vitit 1950, më datën 30 janar Liri Belishova, e informoi

me hollësi ambasadorin sovjetik D. Çuvahin, me kërkesën e tij. Tërheq vëmendjen

fakti që Liri Belishova i parashtroi ambasadorit pothuajse të gjitha diskutimet e

anëtarëve të Byrosë Politike, në mënyrë specifike kritikat e vrejtjet e M. Shehut për T.

Jakovën, duke filluar që nga e kaluara, si dhe përmend edhe kritikën që ajo vetë i

kishte bërë se “nuk njihej siç duhet me raportet e delegacioneve të ndryshme

shqiptare’’ që vizitonin BS. Meqënëse Byroja Politike do të vazhdonte mbledhjen,

ambasadori sovjetik i kërkoi Liri Belishovës “në se ajo do të këtë kohë, të vijë në

429

Islam Lauka. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,.....fl.193-194. *Tuk Jakova (1914-1959), figurë politike komuniste. Mori pjesë në mbledhjen themeluese të PKSH dhe

u zgjodh anëtar i KQ provizor. Pjesëmarrës në LANÇ, komisar i Br1S, D1S dhe Korpamatës III, me

gradën gjeneral. Në Plenumin II të KQ, në nëntor të vitit 1944 në Berat kooptohet anëtar i Byrosë

Politike. Pas çlirimit, deputet, kryetar i misionit të Shqipërisë në OKB, president i bashkimit të

sindikatave (1945-1947), kryetar i Kuvendit Popullo(1946), ambasador në Jugosllavi (1947-

1948),zëvendëskryeministër dhe ministër i Industrisë (1948-1950). Më 1951 përjashtohet nga Byroja

Politike dhenë qershor të vitit 1955 përjashtohet nga KQ e nga partia. Më 1958 arrestohet, denohet 20

vjet burg dhe në vitin 1959 vdes në burg. 430

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,.....fl.272 - 284.

Page 111: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

87

mision nesër, më 31 janar, për të më shprehur konsideratat për përfundimet e

mbledhjes në vazhdim”431.

Përshtypjet për mbledhjen e Byrosë Politike, sipas gjykimit të tij, ambasadorit

sovjetik ia parashtroi edhe Enver Hoxha. Më datën 31 janar të vitit 1950, me kërkesën

e tij Hoxha takoi ambasadorin Çuvahin dhe e informon për përfundimin e diskutimeve

në Byronë Politike. Sipas tij, “e metë e përgjithshme e të gjitha diskutimeve (me

përjashtime të pakta) ishte se shokët folën pak dhe e kritikuan pak punën e të tjerëve”.

Vlerësoi “diskutimet e M. Shehut, të L. Belishovës dhe pjesërisht të Hysni Kapos”.

Gjithashtu, në mënyrë të veçantë vlerësoi se “kritika që M. Shehu u bëri gabimeve të

Tuk Jakovës, kishte karakter parimor e të ashpër”, por diskutimi i tij ishte “tepër i

njëanshëm dhe u mjaftua vetëm me kritikën e gabimeve të T. Jakovës” dhe “paksa

gabimet e Bedri Spahiut”. Ndërsa, duke bërë fjalë për përfshirjen në përbërjen e

Sekretariatit të KQ E. Hoxha shfaqi mendimin se “mund të bëhej fjalë për L.

Belishovën”. Sipas ambasadorit Çuvahin, “E. Hoxha nuk ishte dakord me disa kritika

të M. Shehut në drejtim të Tukut” dhe shprehu mendimin se ai “do t’a kuptojë kritikën

e gabimeve të veta dhe, me ndihmën e shokëve të tjerë të Byrosë Politike, mund të

çlirohet nga këto gabime”.432

.

Për të sqaruar pyetjen e ambasadorit Çuvahin, në se “kishin mbetur të kënaqur

anëtarët e Byrosë me rezultatet e diskutimeve”, më datën 1 shkurt të vitit 1951, E.

Hoxha u takua përsëri me të, duke i parashtruaredhe një herë mendimete tij për

mbledhjen e Byrosë Politike të dates 29 - 30 janar. Ndërsa, E. Hoxha sqaron se

përfundimet e mbledhjes u pranuan nga anëtarët e Byrosë “me perjashtim të M.

Shehut dhe, pjesërisht të Liri Belishovës”, duke theksuar se me M. Shehun kishte

ndryshim mendimi lidhur me “problemin e qëndrimit ose jo të T. Jakovës në

funksionin e sekretarit të KQ”. Sipas tij, T. Jakova “gabimet i kshte bërë në mënyrë të

pandërgjegjshme”, se nuk besonte që ai “të ishte kundër vijës së partisë” dhe se ishte

“i vetmi përfaqësues i veriut katolik në qeveri”, ishte “popullor mes katolikëve

shqiptar” etj. Nga ana tjetër shfaqi opinionin se po të zëvendësohej T. Jakova nga M.

Shehu,“puna në KQ do të shkonte më mirë”433.

Rrëfimin ndaj ambasadorit sovjetik e vijoi edhe M. Shehu. Më1 shkurt, me

kërkesën e tij e informoi ambasadorin, mbi konkluzionet e diskutimeve dy ditore në

Byronë Politike. Përveç të tjerave, në bisedën e zhvilluar me përfaqësuesin sovjetik,

M. Shehu “e kritikon ashpër qëndrimin e E. Hoxhës” në mbledhjen e Byrosë, lidhur

me gabimet e Tuk Jakovës, duke theksuar se “E. Hoxha nuk merrej sa duhet me punët

e partisë”434 dhe, se në këtë drejtim, ai e mbivlerësonte Tuk Jakovën.

Nga gjithë ky parashtrim tërheq vëmendja “loja” që bëhej midis

protagonistëve kryesor, ambasadorit sovjetik nga njëra anë dhe E. Hoxhës nga ana

tjetër. E. Hoxha, duke i nuhatur mire situatat, vlerëson vetëm ata anëtarë të Byrosë

Politike të ndëshkuar si antijugosllav dhe që qëndronin më afër ambasadorit sovjetik,

siç ishin M. Shehu dhe L. Belishova. Në të dy takimet, ai i përmend (i ofron)

ambasadorit këto figura, për të zëvendësuar T. Jakovën në funksionin e Sekretarit të

KQ, megjithëse akoma nuk ishte marrë vendimi për shkarkimin e tij. Vihet re edhe

hipokrizia e E. Hoxhës, për faktin se bënë një mbrojtje të stisur për figurën e T.

Jakovës, në një kohë kur në disa takime me ambasadorin sovjetik (të paraqitura edhe

më pare) ai e vlerëson të pa aftë dhe të papërshtatshëm (bashkë me Bedri Spahiun)

qysh në përzgjedhjen e tij nga Plenumi i Beratit i nëntorit të vitit 1944. Ndërsa

431

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse....., fl.290. 432

Po aty, fl.292. 433

Po aty, fl.296. 434

Po aty, fl.297.

Page 112: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

88

ambasadori sovjetik, duke e njohur mire zhvillimin e mbledhjes, nga informimet më

parë të L. Belishovës dhe M. Shehut, i kërkonte Hoxhës ato probleme dhe ata personi

që i interesonin.

Në vijim të diskutimeve të mëparshme, më datën 8 shkurt të vitit 1951, u

mblodh përsëri Byroja Politike. Në këtë mbledhje, Tuk Jakova bëri autokritikë për

“qëndrim oportunist” ndaj armiqve, për “munges vigjilence”, për “munges kontrolli”

etj. Por, sipas tij gabimet nuk e kishin venë në opozitë me partinë. Enver Hoxha, pasi

e informoi Byronë për takimet e bëra me T. Jakovën, M. Shehun, B. Spahiun dhe të

tjerë, konkludoi të lirohej T. Jakova nga detyra e sekretarit të KQ dhe duke mbetur

anëtar i Byrosë Politike të emërohej zëvendëskryetar i Këshillit të Ministrave.

Anëtarët e tjerë të Byrosë u shprehen dakord me masën e propozuar.435

Propozimet e

bëra paralajmëronin masa ekstreme, siç ishte vepruar edhe në raste të tjera, në të

kaluarën.

Vala e spastrimeve u thellua në Plenumin IX të KQ të PPSH, mbajtur më 19

shkurt të vitit 1951. Në këtë plenum u “godit vija oportuniste” e Tuk Jakovës, anëtar i

Byrosë Politike; “qëndrimi kapitullues” i Manol Konomit, ministër i Drejtësisë dhe

anëtar i Komitetit Qendror; si dhe “oportunizmi në zbatimin e politikës së kuadrit” të

Teodor Hebës, drejtor i kuadrit në KQ të partisë, anëtar i këtij forumi. Tuk Jakova u

kritikua “për frymë të theksuar oportuniste, mungesë të madhe vigjilence e urrejtjeje

karshi armikut të klasës, liberalizëm, zëmërgjërësi dhe butësi ndaj armikut”. Ai u

vlerësua se kishte shkelur vijën organizative të partisë, politikën e kuadrit, luftën e

klasave, politikën ekonomike etj.436

Plenumi vendosi largimin e Tuk Jakovës nga

sekretari i KQ dhe Byroja Politike dhe mbetjen e tij si anëtar i KQ. Manol Konomi

dhe Teodor Heba u përjashtuan nga funksionet partiake e shtetërore, duke mbetur

vetëm anëtar partie. Ndërsa, ministri i Arsimit Kahreman Ylli u kritikua për munges

vigjilence ndaj shfaqjeve antisovjetike dhe për mos tregim të kujdesit të duhur, për të

përfituar nga eksperienca sovjetike. Plenumi theksoi me forcë “se për vlerësimin e një

personi, komunist ose jo komunist, duhet të nisemi nga qëndrimi i këtij kundrejt BS,

Partisë Bolshevike dhe Stalinit”437 dhe në thelb vendimet e tij bënin fjalë për

konsolidimin e politikës staliniste. Për t’i shkuar deri në fund kësaj praktike dhe për

zbatimin e këtyre vendimeve, plenumi me propozim të Enver Hoxhës, zgjodhi si

sekretar të KQ Mehmet Shehun dhe Liri Belishovën, që njiheshin si prosovjetik.

Një ngjarje tjetër që tronditi dhe krijoi shqetësim shumë të madh në

udhëheqjen shqiptare ishte ngjarja në Ambasadën Sovjetike. Më 19 shkurt të vitit

1951, në oborrin e Ambasadës Sovjetike u hodh një sasi dinamiti, duke shkaktuar

zhurmë të fortë dhe një derë e disa xhama të thyer.438

Kjo ngjarje ndodhi ditën e

fillimit të punimeve të Plenumit IX të KQ të PPSH, i cili i zhvilloi punimet më 19

dhe 20 shkurt. E. Hoxha, në ditën e dytë të plenumit, e vlerësoi ngjarjen si “akt

435

Po aty,fl.298-305. 436

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1951, D.1, fl.157/1 dhe 159. Rezolucion i Plenumit IX të KQ “Mbi disa anëtarë të KQ të PPSH që kanë vepruar në kundërshtim me vijën e partisë”.

437AQSH, F. 14/AP, OU,viti 1951, D.1, fl.167. Plenumi i IX i KQ të PPSH, mledhur më 19-23 shkurt të

vitit 1951. Gabimet dhe të metat e Tuk Jakovës. Ky plenum mori edhe dy vendime: vërejtje me

shënim në kartën e regjistrimit për Kahraman Ylli, sepse nuk ishte treguar vigjilent, për të kapur

shfaqjet antisovjetike dhe nuk kishte luftuar si duhet kundër shfaqjeve antisovjetike e frymës së

vjetër në arësim; zgjodhi me vota unanime tre sekretar të KQ: Liri Belishovën, Spiro Panon dhe

Rita Markon (përveç tre sekretarëve ekzistues: Enver Hoxha, Mehmet Shehu dhe Bedri Spahiu), 438

AQSH, F. 14/AP, OU,viti 1951, D.1, fl.228. Në seancën e pas ditës të datës 20 shkurt të vitit 1951, të

Plenumit IX të KQ të PPSH, u larguan anëtarët e plenumit duke mbetur vetëm anëtarët e Byrosë

Politike, për të dëgjuar propozimet e ministrit të Brendshëm Mehmet Shehu, mbi ngjarjen në

Ambasadën Sovjetike në Tiranë.

Page 113: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

89

terrorist” i kryer nga armiku, si rezultat i “mungesë së vigjilencës nga partia” dhe

kërkoi që kjo ngjarje “të bëhej mësim i madh për tërë KQ”439.

Duke ndërprerë punimet e Plenumit, më 20 shkurt u mblodh Byroja Politike,

për të shqyrtuar ngjarjen. Byroja dëgjoi raportin dhe masat e propozuara nga ministri i

Punëve të Brendshme Mehmet Shehu. Ai e vlerësoi ngjarjen të “kalibrit të madh” dhe

propozoi të merrshin “masa represive të jashtzakonshme pa marrë parasysh ligjet në

fuqi”, arrestimin e “rreth 100 ose 150 vetëve, nga të cilët 10 ose 15 prej tyre” të

pushkatoheshin dhe këto të shoqëroheshin edhe me “spastrimin nga Tirana të

familjeve reaksionare brenda një muaji”440. Sipas deklarimit të Mehmet Shehut në

mbledhje “terrorit t’i përgjigjemi me terror”. Gjithashtu, ai propozoi t'i bëhej një

telegram Stalinit “ku t’i tregojmë se si ka ndodhur ngjarja dhe t'i premtojmë e t’a

sigurojmë se lufta kundër armiqëve të jashtëm e të brendshëm do të vazhdojë më me

ashpërsi”. Me miratimin e masave të propozuara në mënyrë unanime nga Byroja,

sipas listave të parapërgatitura nga degët 1, 3, 5 të Dretorisë së Sigurimit të Shtetit,

menjëherë (më 20 shkurt), u arrestuan 170 persona dhe më 26 shkurt të vitit 1951,

ditën e përfundimit të plenumit, u ekzekutuan me pushkatim 22 vetë.441

Të gjithë të

akuzuarit ishin nga familje intektuale e të pasura, prej të cilëve 11 me arsim të lartë në

Perëndim, 10 tregtarë dhe vetëm një punëtor. Akuza ndaj tyre ishte kolektive: “janë

venë në shërbim të spiunazhit të huaj imperialist, duke u bërë agjent të rregullt të tyre,

janë bërë anëtar të një organizate terroriste, kanë propaganduar për rrëzimin me dhunë

të pushtetit dhe kanë hedhur parulla pro shpërthimit të një lufte të re nga ana e

imperializmit amerikano - anglez”442.

Në aktakuzë nuk kishte asnjë gjë për bombën e ambasadës dhe për ndonjë

veprim të përbashkët të kundërligjshme. Veprimet e arrestimit dhe të hetuesisë u

kryen me shpejtësi, ndërsa gjyqi u realizua pa pjesëmarrjen e palëve, të prokurorëve,

të avokatëve mbrojtës dhe të deshmitarëve, ndërsa vendimi u ekzekutua menjëherë, pa

lejuar rekurs kundër vendimit dhe pa lejuar kërkesë për falje. Për të përligjur këtë

proces antiligjor, me urgjencë hartohet dhe miratohet ditën e pushkatimit, Dekreti Nr.

1223 datë 26 shkurt 1951 “mbi ndjekjen dhe dënimin e veprimtarive terroriste në

Republikën Popullore të Shqipërisë”. Dekreti kërkonte zgjatjen e hetimit jo më shumë

se 10 ditë, dorëzimin e aktakuzës të pandehurëve një ditë para shqyrtimit të çështjes

në gjyq, gjyqi të bëhej pa pjesëmarrjen e palëve, të mos lejohej rekursi i vendimit dhe

kërkesa për falje, si dhe të kryhej ekzekutimi i menjëhershëm i vendimit të masës

ndëshkimore më të lartë. Përmbajtja e dekretiti motivonte të gjitha veprimet e kryera

me urgjencë, ndaj 22 të pushkatuarëve. Dekreti u quajt “armë shumë e fort në duart e

organeve të pushtetit për të goditur pa mëshirë armiqtë e brendshëm”443, pavarësisht

se pati kundërshtime nga Bilbil Klosi, kryetar i Gjykatës së Lartë dhe Manol Konomi,

ministër i Drejtësisë. Me rastin e kësaj ngjarje, u morën masa plotësuese për ruajtjen e

objekteve ku punonin e banonin sovjetikët, si dhe rrotull tyre u bënë spastrime, duke

hequr familje e njerëz të dyshimtë që banonin e punonin afër tyre. Gjithashtu, ky rast

u shfrytëzua për të goditur ata që mendohej se ishin kundërshtarë të pushtetit. Përveç

të pushkatuarëve, aksioni u shoqërua me persekutimin e internimin jashtë Tirane të

439

AQSH, F. 14/AP, viti 1951, D.1, fl.75. 440

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës", Studime Historike, Nr.1-2, Tiranë, 2004, fl.198. (Shih:

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1951, D.1, fl.228. Seanca e datës 20 shkurt të vitit 1951 e Plenumit IX të

KQ të PPSH, me pjesëmarrjen vetëm të anëtarëve të Byrosë Politike, në të cilën u diskutua incidenti

në ambasadën sovjetike). 441

Armand Plaka.“Shqipëria ashtu siç e pam”. Shqipëria moniste në mediat perëndimore 1945-1990

(përmbledhje artikujsh studimor), Tiranë, Kristal, 2012, fl.77. 442

AMPB, F.1, viti 1951, D.1687. 443

Uran Butka. Bombë në Ambasadën Sovjetike, Tiranë, A3D studio, 2008, fl. 66-67.

Page 114: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

90

qindra familjeve, të cilat vlerësoheshin ose dyshoheshin kundër pushtetit.

Në fund të muajit shkurt të vitit 1951, në mënyrë aksidentale u bë i njohur

grupi që kreu aksionin në Legatën Sovjetike dhe organizata që i përkisnin. Njëri nga

personat kryesor (Hysen Llula) u vra në përpjekjen për ta arrestuar, ndërsa të tjerët u

arrestuan.444

Në përfundim të gjygjit në tetor të vitit 1951, u dënuan me pushkatim dy

pjestarë të organizatës “Bashkimi Kombëtar”*, Sejfulla Shima dhe Qazim Laçi dhe 4

të tjerë “për fajin e konsumimit të aktit terrorist në Ambasadën Sovjetike”, si dhe u

dhanë 6 dënime, deri 20 vjet burgim, për pjesëmarrje në grupin terrorist.445

Faktet dhe

gjyqi tregoi se vendosja e bombës ishte një veprim i kundërshtarëve politik, të cilët

nuk pajtoheshin me regjimin dhe politikën e ndjekur prej tij. Nga ana tjetër, ky akt u

shfrytëzua nga Enver Hoxha për të stimuluar besimin ndaj BS. Me këtë rast Enver

Hoxha, me një letër drejtuar Stalinit, aktin e 19 shkurtit të hedhjës së bombës në

Ambasadën Sovjetike e konsideroi “një akt të pastër të armikut të egër të popullit dhe

të BS” dhe duke bërë “autokritikë për mungesë vigjilence”, premtoi se do të “lahej kjo

fatëkeqësi”, duke qënë “të pamëshirshëm kundër armiqëve të BS”.

Politika e spastrimeve vijoi me forcë edhe gjatë vitit 1952. Në vijim të kësaj

politike, u përgatit goditja kundër sekretarit tjetër të KQ, Bedri Spahiu. Ashtu siç ishte

vepruar edhe në rastet e tjera më parë, E. Hoxha në prill të vitit 1952, opinionin e tij ia

shprehu fillimisht përfaqësuesit sovjetik, të ngarkuarit me punë të BS në Shqipëri, A.

V. Karjetkin. Në takimin me të, pas përfundimit të Kongresit II të PPSH, Enver Hoxha

u ndal me hollësi në “oportunizmin” e Bedri Spahiut. Sipas tij, ai para krijimit të

Partisë “kishte qenë anëtar i partisë fashiste”, “kishte hyrë në sektin e bektashinjve”,

“u ishte dorëzuar një herë karabinierëve italianë” dhe kur ishte sekretar i Komitetit të

Partisë në Gjirokastër “vepronte me kokën e vet”. Edhe më vonë, sipas tij, vijoi

shfaqjet oportuniste, tregonte pavendosmeri e lëkundje etj. Ai i shprehu mendimin

përfaqësuesit sovjetik se Bedriu nuk mund të ishte sekretar i KQ.446

Enver Hoxha

shfaqi pakënaqësi edhe për Spiro Panon, ish zëvendëskryeministër e më vonë sekretar

i KQ, duke e cilësuar karrierist dhe mendjemadh. Ai përsëri ngriti me forcë para

përfaqësuesit sovjetik, propozimin që kishte bërë në Byronë Politike për t’a patur M.

Shehun si “zëvendësin e vet zyrtar në postin e Sekretarit të Përgjithshëm”, si dhe

“personin e dytë në parti e qeveri” dhe kërkoi të vihet “në dijeni Moska për këtë

synim”. Sipas këtyre veprimeve, E. Hoxha dëshironte afrimin e M. Shehut në

Sekretariatin e KQ për dy arsye. Së pari, për mbështetjen që i jepte çdo vendim e

mendimi të tij, gjë që u konfirmua në rastin e goditjes së T. Jakovës dhe spastrimeve

të tjera në sferat e larta të Partisë. Së dyti, për qëndrimin e vendosur prosovjetik dhe

zbatimin e vijes staliniste. Një gjë e tillë i kishte bërë përshtypje edhe përfaqësuesit

sovjetik. Ai kishte shprehur mendimin e tij, se për funksionin e zëvendës Sekretarit të

Përgjithshëm në praktikën e vendeve socialiste nuk ishte traditë. Megjithatë, sipas

raportimit që i bënte Moskës, i ngarkuari me punë Karjetkin nënvizonte se nuk kishte

444

AMPB, F.140, viti 1951, D.212. * Pjesëtarët e grupit, më parë kishin qenë anëtar të organizatës antikomuniste “Grupi i Rezistencës”, e

cila u diktua nga Sigurimi i Shtetit dhe më 13 shtator të vitit 1949 dhe u arrestua kryetari i saj,

Hamdi Frashëri. Nga kjo kohë, organizata u drejtua nga Sigurimi i Shtetit. Në fund të vitit 1950,

organizata u dekonspirua dhe disa anëtar(Sejfulla Shima, Qazim Laçi, Hysen Llulla) dhe disa

elementë të pakënaqur (Riza Shehu, Zenel Rika, Ali Vogli, Rustem Thaçi) formuan organizatën

“Bashkimi Kombëtar”. Synimi kryesor i organizatës ishte ndërmarrja e aksioneve konkrete kundër

pushtetit. Si fillim, u përcaktuar si objekte të përshtatshme selit diplomatike dhe shtëpia e oficerëve

etj. Dinamiti u vendos nga Hysen LLulla dhe Qazim Laçi.(AMPB, F.1, D.2233, hetuesia e Qzim

Laçit dhe Riza Sheht). 445

Uran Butka. Bombë në Ambasadën Sovjetike,.....fl.223. 446

Islam Lauka. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,......fl.351,352.

Page 115: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

91

“asnjë propozim, pak a shumë serioz, për të cilin E. Hoxha të mos konsultohej me M.

Shehun”447.

Ndërmarrja dhe intensifikimi i gjithë kësaj fushate spastrimesh e goditjesh në

Parti, i një vale të pa parë arrestimesh, pushkatimesh dhe internimesh në masë, i

shërbenin E. Hoxhës të demonstronte vendosmërinë për zbatimin e konsolidimin e

vijës staliniste; të krijonte kushte për thellimin e bashkëpunimit me BS, për triumfin e

modelit sovjetik; të dënonte, të largonte dhe të mënjanonte të gjithë ata që nuk

tregonin zell e vendosmëri në zbatimin e kësaj vije, duke ofruar mbështësit e tij më

besnik; si dhe për të frikësuar e shkurajuar kundërshtarët e regjimit dhe ata që nuk

ishin dakord me politikën e PPSH. Vështirësitë, pengesat, shpërdorimet, abuzimet,

vjedhjet deri dhe dështimet e reformave justifikoheshin me dobësimin e luftës së

klasës dhe me sabotimin armiqësor. Vetëm gjatë krizës së kooperativizimit (1949 -

1953), regjimi identifikoi dhe shpalli armiqë mbi 2000 fshatarë, të quajtur kulakë.448

2.2. Marrëveshjet ushtarake me Bashkimin Sovjetik

Ndërprerja e bashkëpunimit ushtarak me Jugosllavinë krijoi boshllëk dhe

situata e sigurisë për qeverinë shqiptare u bë shumë shqetësuese. Problemet në kufirin

me Greqinë ishin të mprehta, si rezultat i provakacioneve të vazhdueshme ushtarake,

si dhe i luftimeve që zhvilloheshin në Greqi midis Ushtrisë Demokratike dhe Ushtrisë

Kombëtare Greke, pranë kufirit me Shqipërinë. Pas vitit 1948, kërcënuese u bë edhe

Jugosllavia, fillimisht me propagandë, sabotime, nxitje arratisjeje, strehim

kriminelësh, si dhe duke rritur gjithnjë e më tepër veprimtarinë kundër Shqipërisë.

Sipas të dhënave zyrtare, brenda gjashtëmujorit të parë të vitit 1949 në Jugosllavi u

strehuan 54 kriminelë lufte, si dhe u kryen rreth 119 provokacione të armatosura në

kufirin lindor dhe verior të Shqipërisë.449

Për të përballuar këto problem, si në të gjithë sektorët e tjerë, u intensifikua

bashkëpunimi me BS dhe filloi puna për njohjen dhe marrjen e eksperiencës

ushtarake sovjetike. Në shkurt të vitit 1949, një delegacion i zgjeruar ushtarak, shkoi

në BS, për të përfituar nga përvoja e ushtrisë sovjetike mbi funksionimin e aparatit

politik në ushtri, strukturën e organeve politike, mbi rolin e organizatave të partisë e të

komisarëve, si dhe mbi metodën e punës e të procedurave të veprimtarisë së tyre.

Marrja e përvojes u përqëndrua, duke filluar nga programi i punës politike (si hartohej

e çfarë përfshinte), strukturën konkrete të organeve politike, që nga batalioni e deri në

Drejtorinë Politike, punën me shtypin, kritikën dhe autokritikën etj.450

Kthimi i

delegacionit, por edhe i delegacioneve të tjera të mëvonshme, u shoqëruan me

relacione të hollësishme mbi eksperiencën sovjetike të përftuar, si dhe me hartimin e

vendimeve përkatëse për organizimin konkret strukturor, për planizimin e punës dhe

të procedurave të veprimtarisë e të funksionimit të organizatave bazë të partisë dhe të

rinisë në forcat ushtarake.

Problemet ushtarake u diskutuan gjërësisht në takimin e Enver Hoxhës me

Stalinin, në mars të vitit 1949. Megjithëse, Enver Hoxha u përqëndrua më tepër në

raportimin e problemeve ekonomike, ai u ndal edhe për rrezikun e jashtëm, sidomos

447

Po aty, fl.362. 448

Ajet Shahu. "Disa veçori të zhvillimeve politike në Shqipëri (1945 - 1960)", "Shqipëria mes Lindjes

dhe Perëndimit", Tiranë , "Ani Print", 2014, fl.277. 449

AMPJ, viti 1949, D.191, fl.10,11. 450

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1949, D.13, fl.1-5. Material experience mbi punën e aparatit politik

në ushtri, srukturën e organeve politike, mbi rolin e organizatave të parties e të komisarëve, mbi

komisionin e parties etj, përpunuar nga delegacioni që ishte në BS në shkurt të vitit 1949.

Page 116: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

92

pas intensifikimit të propagandës në kufijtë verior nga jugosllavët. Kërkesat konkrete

ushtarake iu parashtruan marshallit Vasiljevski, minister i Mbrojtjes, të cilat u pranuan

plotësisht. Qeveria sovjetike, duke marrë parasysh shqetësimin, vështirësitë dhe

kërkesat shqiptare, pas kthimit të delegacionit shqiptar, në fund të muajit prill mori

disa masa për të ndihmuar ushtrinë shqiptare. Më 25 prill 1949, ambasadori sovjetik

pas kthimit nga Moska, u takua me Enver Hoxhën për t’i përcjell atij udhëzimet e

Stalinit, për mbylljen e kufirit shqiptaro - grek, për forcimin e kufirit shqiptaro -

jugosllave, si dhe marrjen përsipër të disa shpenzimeve të ushtrisë shqiptare. Moska

quante të dëshirueshme që qeveria shqiptare të merrte masat e nevojshme për forcimin

e kufijve të vet me Jugosllavinë. Gjithashtu, ai njoftoi se qeveria sovjetike kishte

vendosur të marrë përsipër 50 përqind të shpenzimeve të të gjithë efektivit të ushtrisë

shqiptare (me përjashtim të pagave të kuadrit efektiv). Kjo masë u zyrtarizua në

marrëveshjen e datës 28 shtator 1949, midis të dy ministrive të mbrojtjes.451

Në bazë

të kësaj marrëveshjeje, ministria përkatëse e BS jepte ndihmë falas për sigurimin me

produkte ushqimore, me veshmbathje dhe me ushqime kafshësh për 50 përqind të

ushtrisë shqiptare, në përputhje me normat e përcaktuara nga të dy palët. Kështu, duke

filluar nga 1 qershori i vitit 1949 filloi funizimi për 20.000 ushtarakë (18.000 ushtarë

dhe 2000 oficerë) të ushtrisë shqiptare. Për çdo ndryshim të numrit të forcave, pala

shqiptare duhej të konsultohej më parë me Ministrinë e Forcave të Armatosur të BS.

Marrëveshja parashikonte që furnizimet me materialet përkatëse t’i dorëzoheshin

palës shqiptare në portet e Durrësit dhe Vlorës, duke marrë përsipër transportimin e

tyre nga pala sovjetike. Gjithashtu, në marrëveshje sanksionohej mbetja e saj në fuqi,

për vitin pasardhës në rast se nga palët nënshkruese nuk kishte njoftim më parë për

ndalimin e këtij veprimi.452

Vizita e Enver Hoxhës u shoqërua me disa masa të tjera plotësuese si: dërgimi

me urgjencë i specialistëve shtesë (për zbulim, për njësinë special, për punë politike,

për organet e policisë, për çështjet penale, për shifrën etj), si dhe pranimin e 20

oficerëve në kursin e sigurimit të shtetit në Moskë.453

Mundësi, lehtësi dhe ndihmë e konsiderueshme për qeverinë dhe ushtrinë

shqiptare, ishte edhe marrëveshja “Mbi rregullimin e shpenzimeve për mbajtjen e

studentëve e ushtarakëve të ushtrisë shqiptare në shkollat ushtarake të Bashkimit

Sovjetike”. Kjo marrëveshje u nënshkrua më 30 qershor të vitit 1949 në Moskë nga

ministri Fuqiplotë i RPSH në BS Mihal Prifti dhe zëvendësministre e Financace të BS

Zlobina Ivana Daniloviça. Marrëveshtja parashikonte financimet e studentëve

ushtarakë të ushtrisë shqiptare, filluar nga data e mbrritjes në shkollat ushtarake të BS,

me këto shpenzime: a) Pagesa e rrogës së përmuajshme në valutë sovjetike në masën

e vendosur nga qeveria e RPSH, por jo më tepër se masa e rrogave që u paguhej

dëgjuasëve dhe kursantëve të ushtrisë sovjetike. b) Shpenzimet për studimin,

ushqimin, veshmbathjen, mbajtjen e vendeve të banimit dhe të lëvizjeve në territorin e

BS. Marrëveshja parashikonte që qeveria sovjetike merrte përsipër 80 përqind të

shpenzimeve efektive për çdo ushtarak, ndërsa mbetjen prej 20 përqind, qeveria

shqiptare ia shperblente qeverisë sovjetike, dy herë në vit (prill, tetor), nëpërmjet

bankës. Nga 1 janari deri më 30 qershor i vitin 1949, qeveria shqiptare kishte për të

shlyer për mbajtjen e studentëve ushtarakë shqiptarë shumën 1.715. 020 rubla. Kjo

shumë do të kryhej gjatë tre viteve, duke filluar prej vitit 1953, në kushtet nga 25

451

AQFA, viti 1949, D.160. ((Për më tepër shih: Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet

e arkivave ruse ...., fl.224-225. 452

AQFA, viti 1949, D.160. 453

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumente e arkivave ruse,......fl.224-225.

Page 117: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

93

përqind në vitin 1953 dhe 1954 dhe në vititn 1955, 50 përqind të detyrimit.454

Më ndihmën sovjetike u arrit rimbëkëmbja e ushtrisë shqiptare. Në përvjetorin

e gjashtë të saj, më 12 korrik të vitit 1949 u organizua paradë ushtarake, në të cilën

moren pjesë 1200 trupa, 270 gryka zjarri artilerie, 20 tanke T - 34, 10 platforma të

artilerisë vetëlëvizëse, 10 makina të blinduara, 260 automakina dhe 100 motoçikleta

etj, duke u shpalos ndihma ushtarake sovjetike me teknikë e armatim të ri ushtarake.

Pjesëmarrësit në paradë u paraqitën me uniformë të re, të ardhur po nga BS.455

Parada

u ndoq dhe u vlerësua nga përfaqësues të ushtrive të vendeve të bllokut komunist, të

ushtrisë demokratike greke, si dhe diplomatët e huaj në Tiranë. Kjo ngjarje ishte një

demostrim konkret i mbështetjes ushtarake sovjetike, për ushtrinë shqiptare në teknikë

luftarake, veshmbathje etj.

Krahas anës propagandistike, u morën masa për përforcimin e kufirit edhe me

Jugosllavinë me pajisje, armatim e specialistë sovjetikë, me reparte këmbësorie, të

artilerisë tokësore e kundërajrore, të mbrojtjes bregdetare etj. Në këtë periudhë, në

ushtrinë shqiptare vepronin rreth 200 këshillëtarë dhe specialistë ushtarakë

sovjetikë.456

Por, megjithë masat e marra, siguria e vendit mbetej përseri një problem

shqetësues për qeverinë shqiptare. Në gjysmën e dytë të vitit 1949, situate u

përkeqësua akoma më shumë. Më 12 nëntor të vitit 1949, qeveria jugosllave njoftoi

denoncimin në mënyrë të njëanshme të Traktatit të Miqësis e Ndihmës Reciproke

midis të dy vendeve, e vetmja marrëveshje dypalëshe që kishte mbetur në fuqi deri në

këtë periudhë.457

Ndërsa, në maj të vitit 1950, u tërhoq personeli i përfaqësisë

diplomatike jugosllave në Tiranë dhe më 15 qershor u kërkua largimi i personelit të

misionit diplomatik shqiptarë nga Jugosllavia.458

Me ndërprerjen e veprimtarisë së

personelit të përfaqësive reciproke, që në fakt ishte ngrirje e marrëdhënieve

diplomatike, udhëheqja jugosllave filloi përpjekjet për rrëzimin e regjimit të Tiranës.

Shqetësim serioz për sigurinë e vendit vlerësohej edhe përpjekja e

bashkërenduar e vendeve perëndimore me kundërshtarët e regjimit, për organizimin

dhe përgatitjen e veprimeve të armatosura, nëpërmjet dërgimit të grupeve për nxitjen e

kryengritjes nga brenda vendit. Sipas të dhënave zyrtare, gjatë vitit 1950 u kryen rreth

334 provokacione nga shtetet fqinj (124 tokësore, 202 ajrore dhe 8 detare). Gjatë këtij

viti u hodhën nga spiunazhi italian 19 grupe parashutistë dhe nga ai amerikan 9, për

organizimin e kundërveprimit nga brenda, për akte terroriste, sabotazhe etj. Ndërsa, në

fillim të vitit 1949 në të gjithë vendin vepronin kundër pushtetit 296 persona të

armatosur, në vitin 1950 megjithë likujdimin e 194 vetëve vepronin akoma rreth 111

persona të tillë. Gjatë vitit 1949 u arratisën në Jugosllavi e Greqi rreth 666 persona

(252 në Jugosllavi, 256 në Greqi dhe 4 në Turqi), ndërkohë në vitin 1950 u arratisën

afro 512 veta.459

Vizita në Moskë në prill të vitit 1951, u shfrytëzua nga Enver Hoxha për të

parashtruar shqetsimet e sigurisë së vendit. Enver Hoxha, i shoqëruar nga shefi i

Shtabit të Përgjithshëm gjeneral Beqir Balluku, në takimin me J. Stalinin i parashtroi

454

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.1568, fl.31. Marrëveshja midis qeverisë së RPSH dhe qeverisë së

BRSS mbi rregullimin e shpërbëlimit të shpenzimeve për mbajtjen dhe studimin e ushtarakëve të

Ushtrisë Shqiptare, në shkollat ushtarake të BS 455

Hamit Kaba & EthemÇeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,......fl.99. Njoftim i ambasadorit

sovjetik në Tiranë për ministrin e Jashtëm A. Vishinksi “mbi festimin e ditës së ushtrisë shqiptare”, më 20 korrik të vitit 1949.

456Pëllumb Qazimi.“Albania, the Military and the Foreign influence”, Zagreb 2012, fl.118.

457AMPJ, viti 1949, D.191, fl.1.

458Islam Lauka& Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,.....fl.268.

459AQSH, F. 14/AP, viti 1952, D.14, fl.8. Relacion i shkurtër mbi gjendjen në Shqipëri mbi vlerësimin e

situatës ndërkombëtare dhe gjendjes së brendshme.

Page 118: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

94

me shqetësim të madh problemet ushtarake, duke kërkuar armatime, veshmbathje,

automjete dhe këshilltarë shtesë. Për të argumentuar rrezikun për rrëzimin e pushtetit

komunist në Shqipërisë, ai i paraqiti Stalinit planin operativ, të shoqëruar me hartat

përkatëse, në të cilat pasqyroheshin tre variante të sulmit të mundshëm ushtarak

kundër Shqipërisë, përfshirë variantin e një sulmi ushtarak nga Jugosllavia, Greqia

dhe Italia njëkohësisht. Në hartat operative tregohen drejtimet kryesore të sulmeve të

mundshme kundër Shqipërisë. Sipas Hoxhës, në variantin më të vështirë, Shqipëria

mund të mobilizonte rreth 150 – 170 mijë trupa dhe pas hyrjes në veprim të rezerves

arrinin në 218 mijë, për të cilët u kërkua ndihma sovjetike për armatim dhe

veshmbathje.460

Stalini, pasi kërkoi sqarime se “nga e di qeveria shqiptare se do të sulmohet”

dhe mori përgjigjen se “këto janë vetëm hamendësime”, theksoi se “nuk duhet të

trembeni” dhe porositi “të mos bini preh e provokacioneve”, duke paraqitur dyshimet

e tij për mundësinë e realizimit të një sulmi ushtarak ndaj Shqipërisë. Megjithatë, i

akordoi qeverisë shqiptare 5 milionë rubla për furnizimin me materiale ushtarake, si

dhe miratoi dërgimin e specialistëve për Ministrinë e Punëve të Brendshme

(këshilltarë për zbulimin, hetuesin, kriminalistikën, kufirin, policinë etj).461

Ndihma, mbështetja dhe marrja e përvojes sovjetike ndikuan që bashkëpunimi

shqiptaro - sovjetike në fushën ushtarake të arrinte në nivelet më të larta. Në këtë

mënyrë, fryma dhe metodat e ushtrisë sovjetike u integruan formalisht në çdo qelizë të

ushtrisë shqiptare nga lartë deri poshtë, në të gjithë piramidën e saj. Nga ana tjetër, ky

bashkëpunim e kjo frymë e nxiti më tej udhëheqjen shqiptare dhe i dha mundësi që të

ngutej për kërkesa të vazhdueshme para Stalinit dhe qeverisë sovjetike, duke i

justifikuar me rrezikun që i kanosej sovranitetit të Shqipërisë. Kjo praktikë e

bashkërenduar me interesat politiko - ushtarake në rritje të Moskës për pozicionin

strategjik të Shqipërisë, e kthyen më vonë vendin në bazën më të rëndësishme

ushtarake sovjetike dhe të Traktatit të Varshavësë në Mesdhe.

2.3. Shqipëria pranohet në Këshillin Ekonomik të Ndihmës Reciproke (KNER)

Ndërprerja e marrëdhënieve me Jugosllavinë, ndikoi që Shqipëria të dalë nga

gjysëmizolimi ndërkombëtar dhe të fillojë të luajë një rol më aktiv në politikën e

jashtme, në mënyrë të veçantë brenda bllokut komunist. Forcimi i marrëdhënieve me

BS dhe rritja e bashkëpunimit të gjithanshëm me të, u bënë garanci për zgjerimin e

këtij bashkëpunimi edhe me vendet e tjera socialiste. Nënshkrimi i marrëveshjes për

kredi dhe protokolli i shkëmbimeve tregtare me BS në prill të vitit 1949, u pasua me

nënshkrimin e marrëveshjeve të tilla edhe me vendet e tjera. Gjatë vitit 1949 u

nënshkruan marrëveshje me Çekosllavakinë, Hungarinë, Bullgarinë, Rumaninë dhe

Poloninë.

Pavarësisht nga këto përpjekje, Shqipëria persëri ishte shumë e dobët për të

pasur peshë dhe ndonjë rol të veçantë brenda bllokut komunist. “Hija” e statusit të

veçantë të Shqipërisë vijonte. Një mentalitet i tillë u evidentua edhe me rastin e

krijimit të Këshillit të Ndihmës Ekonomike Reciproke (më tej: KNER). Në janar të

vitit 1949, me iniciativën sovjetike, u krijua KNER-i për intensifikimin e zhvillimit

ekonomik të vendeve të bllokut socialist, si dhe për t’iu kundërvënë bashkimit të

vendeve perëndimore. Më 5 janar të vitit 1949, me pjesëmarrjen e Bullgarisë,

Çekosllavakisë, Hungarisë, Polonisë dhe Rumanisë u krijua KNER, si një organizatë

460

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet,......fl.307. 461

Po aty, fl.315.

Page 119: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

95

ekonomike shumëkombëshe.462

Shqipëria, nuk u thirr në mbledhjen përfaqësuese për

krijimin e kësaj organizate. Megjithatë, Enver Hoxha më 8 shkurt i drejtoi qeverisë

sovjetike kërkesën për pranimin e Shqipërisë në këtë organizatë ekonomike.463

Kërkesa e qeverisë shqiptare u mor në konsideratë dhe Shqipëria u pranua si anëtare e

KNER-it më 21 shkurt të vitit 1949.

KNER, u vlerësua si faktor i rëndësishëm, për “forcimin e kampit të paqes e të

mirëqenies”, si dhe për mbështetjen e rindërtimit ekonomik të vendeve socialiste. Nga

pala shqiptare, pranimi në këtë organizëm u konsiderua sukses i pushtetit, sepse

vendet pjesëmarrëse do të ndihmonin ekonomikisht, për plotësimin e planeve të

ndërtimit të Shqipërisë. Gjithashtu, një rast i tillë i dha udhëheqjes shqiptare një

mundësi tjetër, për t’a mbështetur dhe për t’i rritur prestigjin në lëvizjen komuniste.

Këshilli i Ndihmës Ekonomike Reciproke, u krijua me qëllim që nëpërmjet

bashkëpunimit dhe bashkërendimit të vendeve anëtare, të ndihmonin në zhvillimin

ekonomik të tyre në bazë të parimeve “të internacionalizmit proletar” dhe të “ndihmës

reciproke”. Detyrat kryesore të Këshillit Ekonomik u përcaktuan për përgatitjen e

koordinimin e planeve ekonomike; për koordinimin e planeve të eksport - importit të

mallrave; të planeve të zhvillimit të transportit e të transitit që lidheshin me zhvillimin

e ekonomisë; për përgatitjen dhe realizimin e ndihmës në rast fatëkeqësish, për

kryerjen e kleringut të shumëanshëm e të kursit të shkëmbimit të mallrave; për

bashkëpunimin në fushën e shkencës e të teknikës, si dhe për realizimin e planeve dhe

masave të bashkëpunimit ekonomik.464

Sipas dokumenteve përkatëse, synimi kryesor i KNER-it ishte “bashkëpunimi

ekonomik e tekniko - shkencor në përputhje me parimet e barazisë së plotë, të

respektimit të sovranitetit dhe të interesave kombëtare, të dobisë dhe të ndihmës

reciproke e vëllazërore”. Për realizimin e qëllimit dhe të synimeve, këshilli krijoi

organet dhe organizmat përkatëse.

Këshilli, si organ jo i përhershëm përfaqësonte oganizmin më të lartë, me

pjesëmarrjen e niveleve më të larta të udhëheqjes së vendeve anëtare, zakonisht

kryeministra ose zëvendëskryeministra dhe në disa raste sekretarët e parë të partive.

Në vitin 1954, për përmirësimin e punës, në këshill u përfshi nga një përfaqësues nga

qeverit e çdo vendi anëtar, me një deri dy zëvendës, këshillëtarë e bashkëpuntor sipas

gjykimit të qeverive përkatëse. Këshilli, si rregull mblidhej në seance plenare jo më

pak se dy herë në vit (zakonisht në prill dhe tetor), ndërsa më vonë arriti të mblidhej

deri katër herë në vit, në kryeqytetet e vendeve pjesëmarrëse me radhë, duke mbajtur

funksionin e presidentit përfaqësuesi i atij shteti, në kryeqytetin e të cilit realizohej

mbledhja. Problemet më të rëndësishme të organizatës shqyrtoheshin dhe vendoseshin

në sesionet e këtij këshilli.465

Komisionet e përhershme, përfaqësonin organe të përhershëm, të krijuar mbi

bazën e specialiteteve të ndryshme. KNER-i krijoi rreth 16 komisione: të planit, të

metalurgjisë me ngjyra, të metarlurgjisë së zezë, të prodhimeve kimike, të ndërtimit të

makinerive, për qymyrin, për elektro - energjinë, për transportin, për naftën e gazin,

për bujqësinë dhe industrinë ushqimore, për drurin dhe celulozën, për çështjet

462

Fjalori Enciklopedik Shqipta,....,fl.471. 463

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.86,87. 464

AQSH,F. 14/AP, KNER, viti 1949, D.2, fl.1. Relacion mbi mbledhjen e parë të KNER, prill 1949,

lidhur me detyrat e KNER-it, relatat ekonomike me Jugosllavinë etj. 465

AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1949, D.2, fl.2. (Shih: AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1954, D.1, fl.8;

Eqrem Beci. Mbi marrëdhëniet ekonomiko-tregtare, eksport-importit dhe bilancit valutor të

Shqipërisë (1945-1990), Tiranë, Dituria, 2011, fl.45).

Page 120: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

96

ekonomike, për tregtinë e jashtme, për ndërtimin etj.466

Sekretariati, si organ operativ i Këshillit Ekonomik me vendqëndrim në

Moskë, luante rolin kryesor për përgatitjen e materialeve për sesionet e këshillit, për

organizimin e evidencës së zbatimit të vendimeve, për sigurimin e informacionit mbi

planet ekonomike dhe të statistikave të tjera të vendeve pjesëmarrëse etj. Sekretari i

këshillit dhe zëvendësit e tij caktoheshin nga këshilli. 467

Bashkëpunimi ndërmjet vendeve pjesëmarrëse në KNER, realizohej në rrugë e

forma të ndryshme. Mënyra më e zakonshme e këtij bashkëpunimi ishte nënshkrimi i

marrëveshjeve për kredi dhe për shkëmbimet e ndërsjellta tregtare. Shqipëria, që në

fillim të anëtarësimit filloi bashkëpunimin me vendet e tjera anëtare, duke marrë pjesë

në sesionet e ndryshme, si dhe u përfaqësua në organet përkatëse të organizatës. Sipas

mundësive financiare, Shqipëria u aktivizua në komisionet e përhershme,

nënkomisionet, grupet e punës e të ekspertëve për çështje të fushave të ndryshme, në

shkëmbimin e përvojave, në shqyrtimin e problemeve dhe në bashkërendimin e

zhvillimit ekonomik e të ndihmës reciproke midis vendeve anëtare. Përfaqësimi i

Shqipërisë në KNER ishte në nivel zëvendëskryeministri, konkretisht Koço

Theodhosi, në fillim si këshilltar dhe më vonë si përfaqësues i përhershëm me

qëndrim në Moskë, ku ishte vendosur sekretariati.

Veprimtarinë e vet KNER, me krijimin e tij dhe gjatë gjithë viteve ’50, e

përqëndroi kryesisht në parashtrimin e problemeve nga vendet anëtare dhe në

bashkërendimin e marrëdhënieve tregtare e të planeve të zhvillimit të tyre. Në këtë

periudhë, në tërësi ekzistonte një frymë bashkëpunimi pozitiv, në përputhje me

parimet dhe rregullat e përcaktuara. Mbledhja e parë e KNER-it u zhvillua më 20 prill

të vitit 1949 në Moskë, në të cilën u shqyrtuan disa nga problemet më shqetësuese të

pjesëtarëve. Shqipëria, që në fillim ngriti problemin e ndihmës që duhej dhënë nga

vendet e tjera socialiste për transportin, si dhe për shtimin e prodhimit të naftës bruto,

bitumit, kromit etj.468

Në këtë takim u trajtuan edhe marrëdhëniet ekonomike me

Jugosllavinë, mbas ndërprerjes së bashkëpunimit me këtë vend. Nga Molotovi, u vu

detyrë që vendet anëtare të reduktonin në maksimum marrëdhëniet ekonomike me

Jugosllavinë, sidomos porositi të ndalohej menjëherë dërgimi në këtë vend i

materialeve strategjike.469

Në mbledhjet e më vonshme u shqyrtuan dhe u diskutuan probleme të

rëndësishme të bashkëpunimit mbi zgjerimin e qarkullimit të mallrave, mbi tregtinë e

jashtme me vendet kapitaliste, mbi kleringun e shumëanshëm e çmimet e shkëmbimit,

mbi standardizimin dhe bashkëpunimin tekniko - shkencor etj, duke i shoqëruar me

shkëmbimin e eksperiencës, projekteve e dokumenteve shkencore, të specialistëve

dhe të punonjësëve të kualifikuar etj.470

Marrëdhëniet e Shqipërisë me KNER-in, qysh në fillim u paraqitën

problematike. Kufizimi i mëparshëm i lidhjeve ekonomike vetëm me Jugosllavinë dhe

praktika e pakët me vendet e tjera të bllokut socialist apo perëndimore, ishin faktorë

me impakt pengues për intergrimin e shpejtë në veprimtarinë e këtij organizmi. Për

rrjedhojë te pala shqiptare u shfaqën pakënaqësi ndaj ritmeve dhe projekteve të

466

AQSH,F. 14/AP, KNER, Viti 1958, D.13, fl.31. 467

AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1954, D.1, fl.9. Propozime të BRSS “Mbi organizimin dhe veprimtarinë e mëtejshme të Këshillit Ekonomik të Ndihmës Reciproke”.

468AQSH,F. 14/AP, KNER, viti 1949, D.2, fl.2. Relacion i Koço Theodhosit, përfaqësues i Shqipërisë

në KNER, dërguar kryeministrit Enver Hoxha më 17 prill 1949, mbi mbledhjen e parë të KNER-it. 469

Po aty, fl.3. 470

AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1949, D.3, fl.4-5, 18-60. Protokolle të mbledhjes në seksionin e dytë të

KNER-it mbajtur në Sofje më 25 gusht 1949.

Page 121: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

97

këshillit.

Pakënaqësinë e parë ndaj KNER-it, Enver Hoxha ia parashtroi fillimisht

ambasadorit sovjetik në Tiranë Çuvahin, në mars të vitit 1949. Sipas tij, përfaqësuesit

shqiptarë në bisedimet me përfaqësuesit e tregtisë së jashtme të Rumanisë, Polonisë,

Hungarisë dhe Çekosllavakisë kishin mbetur të pakënaqur, për shkak se vendet e

Këshillit nuk merrnin përsipër zgjidhjen e problemeve ekonomike të Shqipërisë,

nëpërmjet plotësimit të kërkesave dhe ndihmës që duhej t’i jepnin shtetet anëtar njeri

tjetrit, për zhvillimin ekonomik. Ndërkohë, këshilli pretendonte se bënte vetëm

kontrollin e tregtisë së jashtme të vendeve anëtare me vendet perëndimore.471

Me një

praktikë të tillë, Shqipëria kishte mbetur jashtë veprimtarisë sepse nuk kishte

marrëdhënie të drejtpërdrejta me vendet perëndimore. Ajo i zhvillonte marrëdhëniet

me këto vende përmes vendeve të treta si Hungaria dhe Bullgaria. Sipas specialistëve

shqiptarë të ekonomisë, Shqipëria humbiste nga një veprim i tillë, sepse këto vende

blinin në Shqipëri produkte të ndryshme me çmime të ulëta dhe i shisnin në tregun

perëndimor me çmime më të larta.

Pakënaqësia e dytë, në marrëdhëniet me KNER, u shfaq për faktin se raportet

që i dërgoheshin kësaj organizate nga pala shqiptare mbeteshin pa përgjigje. Në gusht

të vitit 1950, Enver Hoxha i kërkoi ndihmë Molotovit, për problemet e ngritura në

Këshillin Ekonomik. Molotovi, nga ana e tij vinte theksin në faktin se problemet më

parë duhej të sqaroheshin dhe të zgjidheshin nëpërmjet lidhjeve bilaterale, me seicilin

vend veç e veç. Sipas tij, kur propozimi i qeverisë shqiptare ka të bëjë me shtete të

tjera “atëherë këto shtete duhej të shprehnin mendimet e tyre për çështje të tilla”472.

Ndërsa, pala shqiptare e vlerësonte KNER-in si mundësi për zgjidhjen e propozimeve,

projekteve, planeve dhe objektivave të zhvillimit ekonomik të secilit vend, pala

sovjetike e vlerësonte si organ koordinimi, kontrolli dhe bashkërendimi ndërmjet

shteteve anëtare, si dhe midis tyre dhe BS. Kjo pakënaqësi, jo vetëm nuk u zvogëlua,

përkundrazi u thellua më tej në vitet e më vonshme, sepse vetë Këshilli i

rekomandonte palës shqiptare që problemet e ngritura t’i zgjidhte me qeverinë

sovjetike, përmes takimeve dy palëshe. Një praktikë e tillë vështirësonte marrëdhëniet

me vendet e tjera, ngushtonte e kufizonte bashkëpunimin vetëm me BS, duke mos

lejuar hapësirë partneriteti përveç se me këtë shtet. Rekomandime të tilla nga Këshilli

Ekonomik, u shfaqen si një shqetësim i madh për palën shqiptare. Ky fakt u bë

tronditës sidomos në kushtet e pezullimit dhe shkurtimit të përkohshëm të ndihmës

ekonomike sovjetike pas vdekjes së Stalinit.

Qeveria sovjetike, në kuadrin e reformave passtaliniane, në vitin 1954 u

përpoq të reformonte edhe Këshillin Ekonomik, për t’iu përshtatur frymës së këtyre

ndryshimeve. Sipas sovjetikëve, në punën dhe veprimtarinëe KNER-it ishin reflektuar

të meta e mangësi serioze, sidomos në koordinimin e zhvillimit ekonomik të vendeve

anëtare me planet ekonomike të BS, në zhvillimin e disa degëve të industrisë jashtë

mundësive reale të sigurimit të lëndëve të para, si dhe në mos vlerësimin e zhvillimit

të bujqësisë dhe prodhimit të mallrave të konsumit të gjerë për popullin etj. Ndërsa

deri në këtë kohë, veprimtaria e KNER-it ishte kufizua kryesisht në çështjet që i

përkitnin zhvillimit të qarkullimit të mallrave, më tej kërkohej vëmendje më e madhe

për harmonizimin e planeve ekonomike dhe vendosja e marrëdhënieve më të ngushta

471

Islam Lauka & Eshref Ymeri. Shqipëria në dokumentet,.....fl.193. Ditar i ambasadorit Çuvahin mbi

biseden e zhvilluar me Enver Hoxhën, më 10 mars të vitit 1949, për pakënaqësinë e pales shqiptare

në fushën e tregtisë së jashtme në kuadrin e KNER-it. 472

Hamit Kaba & EthemÇeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.133. Porosi të Molotovit

lidhur me funksionimin e KNER-it, gjatë bisedës së zhvilluar në Moskë me Enver Hoxhën dhe Tuk

Jakovën, më 5 gusht të vitit 1950.

Page 122: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

98

midis ekonomive të vendeve të demokracisë popullore dhe ekonomisë së BS.473

Për shkak të ecurisë së pakët në veprimtarinë e KNER-it, në mbledhjen e

Moskës në qershor të vitit 1956, mbas Kongresit XX të PK të BS, Hrushovi kritikoi

rëndë të gjitha vendet anëtare, ndërsa për Shqipërinë nënëvizoi se duhej gjetur

“burime të ardhurash, në mënyrë që Shqipëria të ecë përpara”474, duke qartësuar

specifikën e marrëdhënieve me Shqipërinë, dukuri që u shfaq dukshëm në vitet

pasardhëse.

Pakënaqësia e tretë e palës shqiptare, u reflektua dhe u thellua lidhur m

mënyrat dhe rrugët e zbatimit konkret të bashkëpunimit ekonomik midis vendeve

anëtare. Një nga rrugët më efektive, në veprimtarinë e KNER-it, për zgjerimin e

qarkullimittë mallrave ndërmjet vendeve anëtare, vlerësohej sistemi i kleringut të

shumanshëm. Nëpërmjet këtij sistemi realizohej këmbimi i ndërsjelltë i mallrave dhe

pagesave, sipas kontingjenteve e çmimeve të caktuara, të detyrueshme për palët dhe

me bilanc të barabartë. Fillimisht, për funksionimin e sistemit u përcaktuan çmime të

njëjta, me të njëjtën volutë (rublën sovjetike), sipas kursit zyrtar të bankës shtetërore

të BS.475

Sigurisht, ky sistem favorizonte Shqipërinë, sepse nëpërmjet marrëveshjeve

të kleringut, eksportonte lëndë të para e mallra të përpunuara industriale e bujqësore

dhe importonte makineri, pajisje teknike, lëndë të para të munguara etj. Deri në vitin

1957, këmbimi me klering me Shqipërinë ishte problem i pjesshëm. Për sa kohë, në

disa vende si BS, Rumania, Kina (pavarësisht se nuk ishte anëtare e KNER) e ndonjë

tjetër,çmimet u mbajtën të pa ndryshuara, ishte favorizuese për Shqipërinë, ndërkohë

me disa vende të tjera si Çekosllavakia, Polonia, Gjermania dhe Hungaria, të cilat

zbatonin çmimet botërore të tregjeve, problemi paraqiste shqetësime për Shqipërinë.

Një shqetësim i tillë u bë evident, me ndryshimin e rregullave të përcaktuara

në sistemin klering, duke u kthyer në një pakënaqësi serioze për palën shqiptare. Në

mbledhjen e muajt tetor të vitit 1957 në Berlin, sovjetikët propozuan që KNER-i të

zbatonte çmimet botërore në tregjet kryesore. Sigurisht, një propozim i tillë ishte i

disfavorshëm për Shqipërinë, për shkak të vendosjes gjeografike larg vendeve të

KNER-it, por edhe për shkak të nivelit të zhvillimit ekonomik. Ky rregull ishte i

leverdishëm për vendet e zhvilluara, prandaj Shqipëria kërkoi me forcë që humbjet e

shkaktuara nga largësia e porteve shqiptare kundrejt vendeve blerëse e shitëse dhe

tregjeve, të ndaheshin në mënyrë të barabartë midis blerësit dhe shitësit. Këto

propozime, jo vetëm nuk gjetën mbështetje, por nuk u mor asnjë masë për të

ndihmuar Shqipërinë në këtë drejtim.476

Në mbledhjen pasuese të 20 qershorit të vitit

1958, nga Shqipëria u ngrit përsëri çështja e llogaritjes së shpenzimeve të transportit

për mallrat e import - eksportit, lidhur me specifikën e pozitës gjeografike, por përsëri

nuk u mor parasysh dhe u rekomandua që shtetet e tjera t’a mbajnë parasysh këtë

problem në marrëveshjet dy palësh me Shqipërinë.477

Pakënaqësi tjetër e rëndësishme për Shqipërinë, ishte çështja e cilësisë dhe e

standardeve të mallrave, në kuadrin e sistemit të kleringut. Shumë nga mallrat e

prodhuara në Shqipëri nuk tërhiqeshin nga vendet e tjera, për shkak të cilësisë jo në

parametrat e duhur. Një gjë e tillë, sillte uljen e importit për artikujë të domosdoshëm

473

AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1954, D.1, fl.6-7. 474

Enver Hoxha.“Hrushovianët”, Tiranë, 8 nëntor, 1980, fl.93. 475

AQSH,F. 14/AP, KNER, viti 1949, D.3, fl.71. Pika 3 e rendit të ditës të sesionit të dytë të KNER-it,

mbi çmimet dhe kleringun e shumëanshëm për vitin 1949-1950. 476

AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1958, D.2, fl.4-6. Informacion mbi problemin e çmimeve midis

vendeve pjesëmarrëse në Këshillin Ekonomik, më 22 mars 1958. 477

AQSH, F. 14/AP, OU, KNER, viti 1958, D.13, fl. 25. Raport mbi zhvillimin e punimeve të mbledhjes

së përfaqësuesëve të partive komuniste dhe puntore të vendeve socialiste, më datën 20 – 24 maj

1958, mbi bashkëpunimin ekonomik midis vendeve pjesëmarrëse në KNER.

Page 123: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

99

për nevojat e ekonomisë dhe të tregut dhe shkaktonte mos shfrytëzimin efektiv të të

ardhurave të munguara nga eksporti. Në vitin 1958, llogariteshin rreth 274 milionë

rubla nga zërat e eksportit që nuk aktivizoheshin nga ekonomia, për mungesë blerjeje

nga vendet e tjera.478

Në dhjetor të vitit 1958, Enver Hoxha i’u ankua Hrushovit gjatë

vizitës së tij në Moskë, për shqetësimet e palës shqiptare, por përsëri mbeti në fuqi

zgjidhja e problemeve me seicilin vend veç e veç, si dhe përmirësimi i cilësisë së

prodhimit.

Një etapë e rëndësishme, në bashkëpunimin e vendeve të KNER-it, ishte

procesi i kooperimit dhe specializimit të prodhimit, me “ndarjen socialiste të punës”, i

cili solli shqetësimin e radhës për palën shqiptare. Në sesionin e prillit të vitit 1958,

pala sovjetike bëri propozimin për zhvillimin e ekonomisë së çdo vendi të kampit

socialist në bazë të ndarjes ndërkombëtare të punës.479

Ky proces do të thoshte

specializim i ekonomive të vendeve të KNER-it për prodhime industriale, bujqësore

ose të degëve të veçanta të ekonomisë. Mbi këto pikëpamje këshilli rekomandoi për

specializimin e prodhimit të llojeve kryesore të ndërtimit të makinerive, përfshirë

pajisjet energjitike, grupeve diezel, makinave metal prerëse, pajisjeve të farkëtarive,

makinave bujqësore e traktorëve, lokomotivave, kamjonëve, veturave , vagonëve,

autobuzëve etj. Kjo praktikë, si eksperimentale, filloi që në vitin 1957, duke bërë

prova me makinat metalprerëse. Kështu, kombajnat e misrit nisën të prodhoheshin në

Hungari e Rumani, ato të panxharit në Çekosllavaki e RD Gjermane, ndërsa

kombajnat për nxjerrjen e patates në RD Gjermane dhe Poloni etj.480

Vendet

prodhuese merrnin parasysh edhe nevojat e vendeve të tjera, sipas kërkesave të tyre në

këshillë. Sipas rekomandimeve të Hrushovit, Shqipëria duhej të kufizohej kryesisht në

prodhimet bujqësore, kultivimin e pambukut, agrumeve (limon, qitro, portokall),

ullinjve, në rritjen e deleve dhe prodhimin e peshkut.

Përfshirja e Shqipërisë në konceptin e “ndarjes socialiste” u parapri që në vitin

1957. Kësaj i shërbeu studimi i bërë nga një grup ekspertësh sovjetikë të kryesuar nga

zëvendësministri i Bujqësisë së Bashkimit Sovjetik Rasullov dhe ekspertëve

shqiptarë, për përspektiven e zhvillimit të forcave prodhuese të Shqipërisë nga viti

1961 deri në vitin 1975. Studimi, kishte si bazë balancimin e ekonomisë nëpërmjet

zhvillimit të mëtejshëm të bujqësisë, për të siguruar bukën në vend, duke shtua

prodhimet blegtorale, të pambukut, të panxharit të sheqerit, të frutave, të agrumeve, të

rrushit, të ullirit, të duhanit, të kulturave etero - oleoze, nëpërmjet zgjerimit të

industrisë për përpunimin e lëndëve të para bujqësore, zgjerimit të burimeve minerale

ekzistuese dhe nëpërmjet zhvillimit të peshkimit, me qëllim plotësimin e nevojave të

brendshme dhe shtimin e burimeve të eksportit.481

Në bazë të studimit, bëhej përmbysje në strukturën e ekonomisë, pasi

prodhimi bujqësor do të zinte vend të dukshëm, duke u rritur pesha specifike në

prodhimin e përgjithshëm kombëtar. Në vitin 1975, në krahasim me vitin 1960,

parashikohej dyfishimi i të ardhurave kombëtare, paga reale e punonjësve

parashikohej të rritej 20 deri 25 përqind çdo pesëvjeçar ose dyfishim, në krahasim me

vitin 1955, ndërsa paga reale e fshatarësisë parashikohej të rritej 20 detri 30 përqind

478

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1958, D.24, fl.15. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të

PPSH të datës 18 dhjetor 1958. Informon Enver Hoxha mbi rezultatet e bisedimeve me

udhëheqësitë sovjetikë në Moskë, lidhur më planin e tretë pesëvjeçar. 479

AQSH,F. 14/AP, KNER, viti 1958, D.1, fl.2. Pikëpamjet e palës sovjetike për çështjet e

bashkëpunimit ekonomik midis vendeve pjesëmarrëse në KENR, diskutuar në mbledhjen e datës 20

prill të vitit 1958 në Moskë. 480

AQSH,F. 14/AP, KNER, viti 1958, D.1, fl.3. 481

AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1958, D.2, fl.7. Informacion mbi punën e bërë për projekt - planin

perspektiv të zhvillimit të ekonomisë.

Page 124: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

100

në secilin pesëvjeçar.482

Megjithëse me shifra në rritje, studimi nuk parashikonte

arritjen e standardeve, pasi konsumi për frymë ishte mjaftë më i ulët nga ai i vendeve

të tjera të KNER-it. Këtij studimi i’u shtuan nga qeveria shqiptare edhe disa çështje

“vendimtare për ekonominë”, si zhvillimi i prodhimit të naftës, ngritja e industrisë së

ferrokromit, të plehrave fosfatike e azotike, si dhe përpunimi i duhanit në vend.483

Plotësimi i studimit me këto kërkesa tregonte se qeveria shqiptare nuk pajtohej me

studimin e ndikuar nga sovjetikët dhe ngulte këmbë me insistim për industrializimin e

vendit, pavarësisht nga niveli i ulët i mirëqenies së popullit. Studimi ishte parashikuar

t’i paraqitej Këshillit Ekonomik, por me gjithë kërkesën e palës shqiptare asnjëherë

problemet e tij nuk u përfshinë në nomenklaturën e artikujve kryesorë për t’u

koordinuar dhe për rrjedhojë nuk u morën parasysh.

Sigurisht këto rekomandime, nuk përputheshin me synimet e udhëheqjes

shqiptare, për industrializimin e vendit. Prandaj, ky vendim i shqetësoi jo pak

udhëheqësit shqiptarë. Megjithatë, procesi i kooperimit dhe specializimit krijoi

probleme e pakënaqësi edhe ndërmjet vendeve të tjera dhe BS. “Ndarja socialiste e

punës”, pa marrë parasysh interesat e çdo vendi dëmtoi marrëdhëniet mes shteteve,

solli diferencime duke i ndarë vendet disa si prodhuese e disa si furnizuese me lëndë

të parë. Shumica e vendeve, përfshirë Shqipërinë mbronin idenë se një vend që kishte

lëndën e parë, ai duhej të zhvillonte edhe industrinë përkatëse, duke u ndihmuar nga

vendet e tjera.

Megjithë problemet e shfaqura, nga veprimtaria e KNER-it, Shqipëria pati

përfitime të rëndësishme ekonomike. Ndihmat e kredit nga vendet anëtare, luajtën një

rol vendimtar për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë. Fillimisht, Shqipëria nënshkroi

marrëveshje dypalëshe me vendet anëtare të KNER-it, për lëvrimin e mallrave dhe më

vonë edhe marrëveshje për kredi, si dhe protokolle në konkretizim të marrëveshjeve.

Me anëtarësimin në KNER, Shqipëria nënshkroi marrëveshje të bashkëpunimit

ekonomik, përveçse me BS edhe me vendet e tjera socialiste.

Marrëveshjet dhe protokollet e nënshkruara për periudhën 1949 -1960, nga

Shqipëria:

Shtetet Marrëveshjet Protokollet

Bashkimin Sovjetik 9 13

Bullgarinë 11 3

Çekosllavakinë 12 10

RD Gjermane 5 6

Hugarinë 12 4

Poloninë 6 1

Rumaninë 6 2

S h u m a 61 39

Marrëveshjet tregtare për shkëmbimim mallrash dhe pagesat, Shqipëria i

praktikoi që në fillimet e krijimit të KNER-it, sipas përvojës së mëparshme me BS.

Qëllimi i nënshkrimit ishte rritja e volumit të tregtisë së jashtme me vendet anëtare të

KNER-it. Në vitet e para, këto lloj marrëveshjesh ishin një vjeçare, ndërsa pas vitit

482

AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1958, D.2, fl.10. Informacion mbi punën e berë për project planin

përspektiv të zhvillimit të ekonomisë. Informacioni pasqyron të dhënat e nxjerra nga studimi i

grupit të ekspertëve sovjetikë, të kryesuar nga zëvendëministri i Bujqësisë së BS Rasullov, icily në

bashëpunim me specialistët shqiptarë, studiojë përspektivëv e zhvillimit të ekonomisë shqiptare për

periudhën 1961-1975. 483

AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1958, D.2, fl.11.

Page 125: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

101

1951 filluan të aplikohen marrëveshje pesëvjeçare, duke siguruar lëndën e parë

themelore, makineritë e pajisjet për zhvillimin ekonomik të vendit. Marrëveshjet

tregtare për shkëmbimin e mallrave, në kushtet e ekonomisë së planifikuar e të

centralizuar paraqisnin disa veçori.

Së pari, në marrëveshje përcaktoheshin kontigjentet e mallrave, rregullat dhe

afatet e lëvrimit, garancitë, pagesat, objeksionet, arbitrazhi etj, të cilat përbënin

detyrim për palët.

Së dyti, shkëmbimi i mallrave realizohej me klering dhe çmimet

përcaktoheshin mbi bazën e çmimeve të tregjeve kryesore botërore ose të atyre me

vendet e tjera të bllokut, të cilat ishin të pandrysheshme për një kohë të gjatë.

Nëpërmjet këtyre marrëveshjeve, Shqipëria arriti të rrisë qarkullimin e mallrave me

vendet e KNER-it, duke ndihmuar në rimbëkëmbjen dhe zhvillimin ekonomik të

vendit. Më 1960 kundrejt vitit 1950, qarkullimi i mallrave me vendet e KNER-it u rrit

katër herë, eksporti shtatë herë dhe importi tre herë.484

Qarkullimi i mallrave me vendet e KNER-it në milionë lekë:

V e p r i m t a r i a E k s p o r t i I m p o r t i

1950 1960 1950 1960

Me vendet e KNER 17.3 175,2 99.8 255.2

Me BS 29.1 174.5 59.4 328.6

S h u m a 46.4 349.7 159.2 583.8

Eksporti u rrit me ritme më të larta se sa importi, por asnjë herë eksporti nuk

arriti të mbulonte importin, duke patur një bilancë negative. Importet nga vendet e

KNER-it zinin 95 përqind të volumit të përgjithshëm, ndërsa 5 përqind zinin importet

me vendet e tjera jashtë organizatës.

Marrëveshjet për kredi dhe ndihmë teknike, ishin një formë tjetër efektive

bashkëpunimi të Shqipërisë me vendet e KNER-it. Marrëveshjet e kredisë ishin një

dhe pesëvjeçare, ndërsa sipas specifikës këto marrëveshje ishin të përgjithshme, për

sektor të veçantë të ekonomisë, si dhe kredi suplementare. Në tërësi, kredit jepeshin

me kushte lehtësuese, me përqindje interesi në fllim prej 3 përqind, ndërsa më vonë 2

dhe 1 përqind. Kthimi i kredive përcaktohej me afate të ndryshme. Fillimisht, afati i

shlyerjes ishte i shkurtër 3 - 4 vjeçar, ndërkohë kredit afatgjat shlyheshin duke filluar

nga 10 deri 15 vjet, pas fillimit të përdorimit. Në përgjithësi, kreditë jepeshin për

pagesat e mallrave të konsumit dhe të shërbimeve, për lëvrimin e pajisjeve të

materialeve të ndërtimit, për objekte të plota ose për përfundimin e objekteve të

filluara etj. Si rregull në kredi, specifikohej pjesa e kredisë që do të përdorej për

mallra, shoqëruar me listat dhe kontingjentet e këtyre mallrave, si dhe vlerat për vepra

dhe afatet e ndërtimit apo projektimit të tyre. Listat e makinerive, çmimet dhe kushtet

e tjera të furnizimit me makineri dhe me materiale të objekteve, caktoheshin në

kontratat përkatëse.

Ashtu siç u nënvizua edhe më lartë, marrëdhëniet e Shqipërisë me KNER-in

erdhën gjithënjë duke u acaruar. Perveç aspekteve ekonomike dhe pakënaqësive në

këtë drejtim, marrëdhëniet politike kishin ndikim parësor dhe reflektonin drejtpërdrejt

në veprimtarinë e kësaj organizate.

Në përfundim, mund të themi se organizata e KNER-it, në vitet e para të

484

Eqrem Beci. Mbi marrëdhëniet ekonomiko-tregtare......fl.38.

Page 126: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

102

veprimtarisë së saj, pati një frymë bashkëpunimi me elementë pozitivë, në mënyrë të

veçantë për Shqipërinë e prapambetur dhe të izoluar. Por marrëdhëniet në kuadrin e

KNER-it erdhën duke u acaruar, për shkak të përplasjes së interesave dhe shfrytëzimit

politik të saj. Ajo u kristalizua si një organizatë e lufës ndërmjet interesave të BS nga

njëra anë, i cili tentonte forcimin e kontrollit centralizues e politik imponues, si dhe të

partnerëve të tjerë ekonomikë nga ana tjetër, të cilët përpiqeshin të shkëputeshin nga

kontrolli e diktati dhe për një politikë më të drejtë.

2.4. Bashkëpunimi kulturor dhe ekonomike shqiptaro – sovjetik 1949 – 1953

Rol i veçantë për stalinizimin e jetës politike, shtetërore dhe shoqërore në

Shqipëri, si dhe për njohjen e përvojës e të mentalitetit sovjetik luajti Shoqata e

Lidhjes Kulturore me BS, më vonë Shoqata e Miqësisë Shqipëri - BS. Lidhja për

Bashkëpunim Kulturor ndërmjet Shqipërisë dhe BS u krijua në vitin 1945, me qëllim

“për t’ja njoftun popullit shqiptar kulturën sovjetike dhe për të forcuar më tepër

vllaznimin ndërmjet dy vendeve”485. Kryetari i parë i Lidhjes u zgjodh Prof.

Aleksandër Xhuvani dhe sekretare Mila Vangjeli. Me ndërprerjen e marrëdhënieve me

Jugosllavinë dhe në kuadrin e aplikimit të modelit politik sovjetik, Komitetit Qendror

i PPSH në shtator të vitit 1949, mori vendim për forcimin e Lidhjes Kulturore midis

Shqipërisë dhe BS. Sipas Enver Hoxhës “Lidhja nuk duhet të organizohet vetëm në

qëndër, por edhe në çdo qytet e qëndër pune ku të mblidhen njerëzit e shkencës, të

artit, të kulturës dhe atje të mësojnë nga eksperienca e madhe sovjetike”486. Në

funksionin e kryetarit të Këshillit të Përgjithshëm të shoqatës u caktua Tuk Jakova,

sekretar i KQ të partisë, çka tregonte për vlerësimin e madh të këtij organizmi.

Kështu, u intensifikikua puna e degëve të shoqatës nëpër rrethe, për gjallërimin e jetës

kulturore, për përhapjen e formave të organizimit në çdo qëndër pune e fshat, për

popullarizimin e BS dhe përhapjen në masë të eksperiencës së tij; për shtimin e

anëtarëve dhe mbledhjen e kuotave; për organizimin e konferencave, shpërndarjen e

njohjen e revistës “Shqipëri - BS”, shfrytëzimin e materialeve të revistës “Kolkoziani

sovjetik” dhe “Punëtori sovjetik”, si dhe për hapjen e kurseve për mësimin e gjuhës

ruse. Në zbatim të këtyre vendimeve vijonte puna me intensitet nepër rrethe. Duke

punuar vendimin e KQ, byroja e komitetit të partisë së Elbasanit vendosi shtrimin e

problemit me sekretarët e organizatave të partisë në qëndrat e punës në qytet, në

Peqin, në Librazhd etj. U kërkua të bëhet një plan propagandistik për njohjen e BS me

gazeta muri, me altoporlant, me rrethet e lidhjes kulturore, me shpërndarjen e

revistave, me zgjedhjet në seksionet e degës, me fushatën për regjistrimin e anëtarëve

të rinj, me kurs për mësimin e gjuhës ruse etj. Në këtë mënyrë e intensitet vepronte

çdo rreth e institucion.487

Veprimtaria e shoqatës organizohej me plane tre mujore, në të cilët

përfshiheshin leksione, trajtim të materialeve të zgjedhura, hapje ekpozitash, botime

të ndryshme etj.488

Nëpërmjet shoqatës, u krijua një organizëm më i përhapur dhe më i

zgjeruar se vetë organizatat e Partisë së Punës, me një efekt të jashtëzakonshëm për

485

AQSH, F. 14/AP, KM, viti 1945, D.57, fl.1. Telegram urimi të drejtuesëve të Këshillit Administrativ

të Lidhjes për Bashkëpunim Kulturor të Shqipërisë me BS. 486

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.3, fl.53. 487

AQSH, F. 14/AP, viti 1949, D.38, fl.4,5. Protokoll e vendime të Byrosë së Komitetit të Partisë të

Rrethit të Elbasanit, datë 9, 19 dhe 27 shtator të vitit 1949, ku merret në shqyrtim edhe puna e

aktiviteti i Shoqatës për Lidhje Kulturore me BS. 488

AQSH, F. 14/AP, viti 1951, D.719, fl. 5. Raport mujor i degës së shoqatës në KQ të PPSH, mbi

realizimin e planit mujor e tremujor të Shoqatës Shqipëri-Bashkimi Sovjetik, për periudhën janar-

mars 1951.

Page 127: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

103

indoktrinimin e botëkuptimit, kërkesave dhe ideologjisë sovjetike.

Gjatë vitit 1949, veprimtaria e Lidhjes u intensifikua në mënyrë të ndjeshme.

Zëvendëkryetarja e Këshillit të Përgjithshëm të Shoqatës Nexhmije Hoxha dhe

Sekretari i Përgjithshëm Nasho Nathanaili ishin mjaft aktiv, si në zgjerimin e

bashkëpunimit me Shoqatën Pansovjetike të Lidhjes Kulturore, ashtu edhe në

veprimtarinë e shoqatës brenda vendit. Lidhja u angazhua sidomos në kuadrin e

organizimit të festimeve të 70 vjetorit të ditëlindjes së Stalinit. Në vitin 1950, Lidhja u

kthye në Shoqatën e Miqësisë Shqipëri – BS. Shoqata mori përsipër përgatitjen e

vizitës në Moskë të një delegacioni të madh prej 15 vetësh të saj, në dhjetor të vitit

1950. Vizita do të kryhej me qëllim që t’i dërgoheshin Stalinit dhuratat e

grumbulluara për ditëlindjen, si dhe t’i përcilleshin atij mesazhet e popullit shqiptar

me rreth 600 - 800 mijë firma, të përfshira në 12 - 14 libra me format të madh.Vetëm

për mbledhjene firmave u harxhua mbi një muaj kohë.489

Gjatë vizitës në Moskë, në

fillim të vitit 1950, zëvendëskryetarja e Shoqatës Nexhmije Hoxha bisedoi me

drejtuesit e shoqatës sovjetike, për vendosjen e skulptures së Stalinit në Tiranë dhe

kërkoi ndihmë për projektimin e realizimin e kësaj vepre monumentale, në mënyrë që

të vendosej më 1 maj të vitit 1950.

Veprimtaria e gjithanshme e Shoqatës së Miqësisë shqiptaro – sovjetike dhe jo

vetëm synonin rritjen e mitit të Stalinit. Këtij qëllimi i sherbeu edhe përdorimi i emrit

të tij, në emertime të ndryshme. Përveç kombinatit tekstile në Tiranë, në dhjetor të

vitit 1950 me vendim të Byrosë Politike, u “pagëzuan” me emrin Stalin: qyteti i

Kuçovës dhe Kombinati i Naftës në Patos.490

Gjithashtu, Nexhmije Hoxha nëpërmjet shoqatës në dhjetor të vitit 1950,

kërkoi me urgjencë shtypjen në 50 mijë kopje të tekstit të gjuhës ruse, me qëllim që të

plotësoheshin nevojat imidiate të shkollave e kurseve, në mënyrë që të intensifikohej

mësimdhënia e gjuhës ruse. Vlerësim i veçantë për shoqatën tregon edhe fakti që

partia shpejtoj për zëvendësimin e kryetarit, pas kritikave ndaj Tuk Jakovës. Më 18

qershor të vitit 1951, në mbledhjen e Këshillit të Përgjithshëm të Shoqatës, nga

Byroja Politike u kërkua largimi i Tuk Jakovës dhe u rekomandua zgjedhja si kryetar i

Bedri Spahiut, sekretar i KQ, çka u pranua nga këshilli.491

Ndërkohë, u arrit deri atje

sa në përbërje të presidiumit të këshillit u zgjodh edhe sekretari i dytë i misionit të BS

në Tiranë BS, Sotin, veprim i cili u vlerësua si i padëshirushëm nga vetë Shoqata

Pansovjetike dhe e papërshtatshme pjesëmarrja e një punonjësi sovjetik në një

organizatë kombëtare shqiptare.492

Vlerësimi për Shoqatën e Miqësisë shqiptaro – sovjetike ishte i madh edhe nga

pala sovjetike, sidomos misioni i ambasadës në Tiranë. Në nëntor të vitit 1951,

ambasadori Çuvahin e informonte ministrin e Punëve të Jashtëm A. J. Vishinski, për

punën e shoqatës, duke venë theksin në mangësitë e punës së saj. Me këtë rast, ai

propozoi disa masa si: fuqizimin e filialeve të shoqatës në pikëpamje organizative e

489

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.......fl.144. (Vendimi për festimin

e 70 vjetorit të ditëlindjes së Stalinit u muar më 21 dhjetor të vitit 1949, në një mbledhje të përbashkët

të Byrosë Politike, Këshillit të Ministrave dhe Lidhjes Kulturore me BS. Kryetar i komisionit prej 18

vetësh, u caktua Enver Hoxha. Shih: AQSH. F. KM, viti 1949, D.93, fl.1, Vendimi Nr. 651, datë 20

dhjetor 1949). 490

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1950, D.74, fl.2. Vendimi Nr.224, datë 18 dhjetor të vitit 1950, mbi

pagëzimin e Qytetit të Kuçovës dhe Kombinatit të Naftës me emërin e Stalinit. 491

Islam Lauka. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,.....fl.329. Sipas letrës së sekretarit të dytë të

misionit sovjetik në Tiranë, në mbledhjen e Këshillit të Përgjithshëm të Shoqatës së Miqësisë

Shqipëri-BS, Liri Belishova mori pjesë në mbledhje dhe në kundërshtim me procedurën propozoi

Tuk Jakovën si kryetar të ri të shoqatës, megjithatë mbledhja e pranoi. 492

Po aty, fl.337.

Page 128: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

104

material; konkretizimin e propagandës për BS, duke shfrytëzuar veprat si

hidrocentralin që mbante emrin Lenin, kombinatin me emrin Stalin, kombinatin e

sheqerit etj, si dhe festat e mbledhjet masive për njohjen e arritjeve e të sukseseve të

BS; përmirësimin e tematikës të revistave e buletineve, duke përdor gjuhë të

kuptueshme nga shtresat e gjëra të popullësis; forcimin e kujdesit me rinin shkollore

dhe për mësimin e gjuhës ruse, duke i kushtuar vëmendje të veçantë punës me ata që

dëshirojnë të zotërojnë me të vërtet gjuhën ruse, pa rendur pas sasisë.493

Kërkesave të ambasadorit sovjetik iu përgjigj menjëherë pala shqiptare. Në

periudhën 1952 – 1953 u morën masa për fuqizimin e shoqatës, në aspektin

organizativ dhe financiar, duke e trajtuar njësoi si organizatat e masave. U shtuan

punonjësit në strukturën organike qendrore të shoqatës në Tiranë dhe në degët e

rretheve, si dhe u bë ngritje page duke i bërë të krahasueshme me pagat analoge në

Bashkimet Profesionale, në organizatën e rinisë, gruas etj. Në vitin 1953, vetëm

administrata e shoqatës në qendër arriti një organikë prej 37 – 40 veta, me seksione:

administrate, organizimi, kuadri, të jashtëm, i studimit, i gjuhës ruse, botim –

përkthimeve, ekspozitave, bibliotekë e kartotekë, si dhe një numër komisionesh për

kulturën, ekonominë, bujqësinë, për problemet ideopolitike e sociale etj. Lidhja dhe

më vonë shoqata botoi edhe revistën e vet.494

Vetëm gjatë vitit 1955 u dekoruan, nga

presidiumi i Kuvendit Popullor, degët e Shoqatës Shqipëri – BS në Berat, Dibër,

Durrës, Korçë, Bilisht, Gjirokastër, Permet, Shkodër, Tiranë, Vlorë etj. Nderime të

tilla nuk ishin bërë as për qytetet e organizmat

e tjera vendase.

Zhvillimet dramatike në marrëdhëniet sovjeto – jugosllave gjatë vitit 1948 dhe

për pasojë ndërprerja e marrëdhënieve të Shqipërisë me Jugosllavinë, u reflektuan

menjëhërë në ecurinë e marrëdhënieve ekonomike shqiptaro – sovjetike. Për shkak se

nënshkrimi i marrëveshjes për vitin 1948 u bë relativisht me vonesë, u nënshkruan dy

marrëveshje njëheresh, veç për akordimin e kredisë dhe veç për qarkullimin e

mallrave, çka tregonte dëshirën e qeverisë sovjetike për të intensifikuar ndihmën

ekonomike për Shqipërinë. Në të njëjtën kohë, vihet re një rritje e konsiderueshme e

nomenklaturës së mallrave, si dhe shtimit të pajisjeve për vepra industriale. Për

shkaqe të papërcaktuara, kontrata për konkretizimin e marrëveshjes u bë me shumë

vonesë. Marrëveshja përcaktonte afatin 1 janar të vitit 1948 për hartimin e kontratave,

ndërsa në fakt u nënshkruan më 3 shtator, me rastin e vizitës në Moskë të delegacionit

tregtar shqiptar. Gjatë muajit shtator të vitit 1948 bëri vizitë në Moskë një delegacion

qeveritar shqiptar i kryesuar nga ministri i Industrisë Tuk Jakova, i cili më 3 shtator

nënshkroi marrëveshjen e kredisë prej 6.5 milionë dollarë, për furnizimin me mallra.

Marrëveshja për qarkullimin e mallrave dhe pagesat përmbante akordimin nga

BS të kredies, për furnizimin e Shqipërisë me mallra dhe anasjelltas, deri në fund të

dhjetorit të vitit 1948, në përputhje me listat përkatëse. Nga 24 nomeklatura mallrash

që përmbante marrëveshja e vitit 1947, marrëveshja e vitit 1948 përmbante 105

nomeklatura mallrash të ndryshme, të cilat përfshinin të tëra fushat e ekonomisë.

Shqipëria u ndihmua për problemet e mbetura pezull nga jugosllavët në

Hidrocentralin e Selitës, në sektorin e naftës në Kuçovë, si dhe u furnizua me

materiale e mallra sipas listave shoqëruese. Lista shoqëruese përmbante mallra të

ndryshme të të gjitha fushave (30.000 ton grurë, lokomotiva, vagonë, motorrë të

493

Islam Lauka. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,.......fl. fl347-348. 494

AQSH, F. 505, viti 1952, D.999, fl.202-207. Relacion mbi parashikimin e shtesave në organikat në

qendër e degët e rretheve, si dhe shtesat e rrogave për vitin 1953, në Shoqatën e Miqësisë Shqipëri-

BS.

Page 129: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

105

llojeve të ndryshme, traktorë, makina dhe pjesë industrial të të gjitha llojeve).495

Ndërsa lista e mallrave që Shqipëria do të dërgonte në BS përmbante: minerale (naftë

bruto 60.000 ton, bitum 27.000 ton, krom 9514 ton, bakër blistër 575 ton), hekurishte,

sapunë, lëkurë, pambuk i pa përpunuar, lesh, fije lini e kërpi, ullijë, verë, raki,

kaçkavall, fara luledielli, pambuku e lini, recin, susam etj. Kontrata për konkretizimin

e kredisë u nënshkrua po më 3 shtator dhe përmbante projektimin dhe pajisjen teknike

të një numër veprash të rëndësishme industriale.496

Kontrata për konkretizimin e kredisë.

Emertimi i ndërmarrjeve Procesi i punës Fatura në dollarë

Kombinat tekstili Projektim i plotë 3.100.000

Pajisje me makineri 468.675

Fabrika e sheqerit Projektim i plotë 1.800.000

Pajisje me makineri 98.100

Fabrika e lëkurëve Projektim i plotë 400.000

Pajisje me makineri 45.000

S H U M A 5.916.775

Ndihma ekonomiko – financiare e vitit 1948 ndikoi direkt në forcimin e

marrëdhënieve shqiptaro - sovjetike dhe me ndërprerjen e bashkëpunimit me

Jugosllavinë, BS u bë partneri kryesor i jashtëm i Shqipërisë, mbrojtësi dhe financuesi

pothuajse i vetëm, i cili ofroi jo vetëm ndihmë, por mbi të gjitha edhe modelin e

ndërtimit të socializmit.

Gjatë fundvitit 1948, me përfundimin e Kongresit I të PKSH e demaskimin e

mbështetësve të Titos, si dhe me shkëputjen e çdo bashkëpunimi me Jugosllavinë,

Stalini ishte shumë i kënaqur nga zhvillimi i marrëdhënieve me Shqipërinë. Në nëntor

të vitit 1948, në një takim me ambasadorin sovjetik në Tiranë Çuvahin, të thirrur

urgjent në Moskë për këtë qëllim, Stalini deklaroi se “në Moskë jemi të kënaqur me

zhvillimin e marrëdhënieve me Shqipërinë” dhe ftonte Enver Hoxhën për vizitë në

Kremlin “për të diskutuar së bashku planet e mëtejshme ekonomike”, duke shprehur

gatishmërinë për t’a pritur.497

Ftesa e Stalinit, përkonte plotësisht me dëshirën e Enver Hoxhës, përveç të

tjerave edhe në aspektin ekonomik. Planet ekonomike të vitit 1948 nuk ishin realizuar,

sidomos në industrin e naftës, të kromit, të bakrit, të bitumit, të bimëve industrial etj.

Nga ana tjetër, udhëheqja shqiptare ndodhej në periudhën e vështirë të hartimit

të planit dy vjeçar (194 - 1950) të zhvillimit ekonomik, i cili do të bazohej tërësisht në

ndihmën e BS. Në këto rrethana, me vullnetin e të dy palëve, në mesin e muajt mars të

vitit 1949, delegacioni qeveritar i nivelit të lartë me në krye Enver Hoxhën zhvilloi

vizitën e dytë në Moskë. Në përbërje të delegacionit bënin pjesë Mehmet Shehu,

Hysni Kapo dhe Spiro Koleka.

Më datën 23 mars të vitit 1949, delegacioni u prit nga Stalini dhe udhëheqësit

e tjerë sovjetikë.498

Enver Hoxha e falenderoi Stalinin për letrat drejtuar KQ të PKJ,

495

AQSH, F. 503, viti 1948, D.75, fl.2-9. Marrëveshja tregtare e RPSH me BS nënshkruar në Moskë, më

3 shtator të vitit 1948. Bashëngjitur lista e qarkullimit të plaçkave dhe pagesave. 496

AQSH, F.503, viti 1947, D.75, fl.89-91. Relacion i Ministrisë së Industrisë, mbi marrëveshjet midis

qeverisë së BS me qeverinë e RPSH për dhënien Shqipërisë me kredi makineri industriale dhe

plaçka, datë 25 korrik 1947. 497

Çuvahin. Shërbimi im diplomatik në Shqipëri,......fl.55. 498

AQSH,14/AP, v.1949,D.18,fl.1-6. Telegram i E. Hoxhës dërguar T. Jakovës,nga Moska më 23.3.1949

Page 130: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

106

duke i vlerësuar si shpëtimtare për Shqipërinë, nga veprimtaria minuese e grupeve

nacionaliste të Titos. Ai prezantoi situatën pas demaskimit të kësaj veprimtarie dhe

idhëtarëve kryesor të trockistëve Koçi Xoxe dhe Pandi Kristo, si dhe masat e

ndërmarra për spastrime në parti. Por më me hollësi, Hoxha u ndal në “veshtirësitë

serioze ekonomike dhe kaosin ekonomik” të krijuar nga bashkpunimi me

Jugosllavinë, sidomos gjatë tetë muajve të fundit. Konkretisht, ai i parashtroi Stalinit

nevojat për rimëkëmbjen e ekonomisë, duke parashtruar synimet kryesore të planit dy

vjeçar: Së pari, krijimin e ndërmarrjeve të reja industrial për prodhim e përpunim,

fuqizimin e transportit automobilistik dhe vazhdimin e ndërtimit të hekurudhës Durrës

– Elbasan. Së dyti, fuqizimin e punës për zbulimin gjeologjik dhe zgjerimin e

nxjerrjes së mineraleve të dobishme (naftë, krom, baker, bitum), si dhe ndërtimin e

naftësjellësit Patos - Vlorë e të një uzine për rafinimin e naftës me kapacitet prej 150

ton në vit. Së treti, shtimin e sipërfaqes së tokave bujqësore nën ujë, duke shfrytëzuar

agroteknikën e re.499

Stalini u interesua për krijimin e kolkozeve dhe ekzistencën e

borgjezisë tregtare në Shqipëri. Ai porositi se “nuk duhet nxituar në krijimin e

kolkozeve”, për shkak të prapambetjes dhe reliefit malor, si dhe shteti duhet t’i ndihmonte fshatarët me “plehra, bagëti dhe makina”. Gjithashtu, kërkoi që “elementë

atdhetarë në radhët e borgjezisë duhen shfrytëzuar, nuk duhen larguar”, sepse në

radhët e tyre ka që “e çmojnë shumë lirinë e pavarësinë e Shqipërisë”500. Stalini, pasi

theksoi se “do t’u ndihmojmë me sa mundësi që kemi”, shprehu shpresën se “vetë

shqiptarët do të punojnë”. Ndërsa Enver Hoxha kërkoi dërgimin e specialistëve

sovjetik për të ndihmuar në ndërtimin e Kombinatit të Tekstilit dhe Kombinatit të

Sheqerit, si dhe dërgimin e grupeve për zbulime gjeologjike e studimin e rezervave

elektroenergjitike të Shqipërisë.

Më 9 prill të vitit 1949 u nënshkruan marrëveshje e protokolle, të cilat u

konsideruan dhe mbetën bazë e bashkëpunimit midis Shqipërisë dhe BS për shumë

vite me radhë. Për të evidentuar rëndësinë e kësaj vizite, më poshtë pasqyrohen

narrëveshjet e protokollet e nënshkruara, gjatë qëndrimit të delegacionit shqiptar dhe

pëmbajtjen e tyre:

Marrëveshja “mbi dhënien Shqipërisë pajisje industriale me kredi”501, u

konsiderua me rëndësi të veçantë për furnizimin e Shqipërisë me pajisje për

ndërmarrje të plota industriale, materiale e pajisje të tjera, për dhënie të ndihmës

teknike etj. Marrëveshja përmbante jo vetëm një kredi shumë herë më të madhe, në

krahasim me vitet e shkuara, por u rrit në mënyrë të kondiderueshme gama e veprave

dhe pajisjeve industrialo – bujqësore. Sipas kësaj marrëveshjeje, qeveria sovjetike i

akordoi Shqipërisë një kredi prej 110 milionë rubla, të përdorshme prej vitit 1949 deri

në vitin 1952, në pjesë vjetore të barabarta, ndërkohë akordoi falas përdorimin

industrial të licencave, patentave dhe shpikjeve. Nga kredia, 80 milionë rubla u

caktuan për makineri e pajisje dhe 30 milionë për materiale ndërtimi. Shlyerja e

kredisë do të bëhej me mallra sidomos minerale, brenda 5 vjetëve, duke filluar nga 1

janari i vitit 1953, me një interes prej 2 përqind. Ndërsa për shkëmbim tregtar u

caktua shuma prej 30 milionë rubla, sipas listave përkatëse të hartuara nga të të dy

palët. Për mallrat e konsumit interesi ishte 2 përqind dhe për materialet e industrisë 3

përqind.502

Bashkë me kredin u dha një ndihme emergjente prej 12.000 ton grurë,

2000 ton sheqer, 1.5 milionë metro tekstile dhe 50 kamionë transporti.

499

Islam Lauka. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse ...., fl.215. 500

po aty, fl.210-211. 501

AQSH, F. 505, viti 1949, D.1568, fl.1-13.Marrëveshja midis qeverisë së RPSH dhe qeverisë të BRSS

mbi dhënien Shqipërisë pajisje industriale me kredi, nënshkruar në Tiranë më 15 prill të vitit 1949, 502

AQSH, F.505, viti 1949, D.1568, fl.5.

Page 131: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

107

Akordimii kredisë u shoqërua me ndihmë teknike për ndërtimin e

ndërmarrjeve, kryerjen e kërkimeve e studimeve për përgatitjen e detyrave të

projektimit teknik; realizimin e drejtimin teknik, për montimin e instalimeve dhe

vënien në prodhim të ndërmarrjeve; dhënien e të drejtës së përdorimit të patentave të

prodhimit, për prodhimin në Shqipëri të mallrave në ndërmarrjet e përcaktuara në

marrëveshje.

Gjithashtu u ofrua të bëhej studimi e përgatitja e projekteve, instalimi e vënia

në prodhim të ndërmarrjeve dhe dorëzimin e tyre punonjësëve e teknikëve shqiptarë,

si dhe dërgimi i ekipeve të studimit për kërkime gjeologjike për naftë, qymyr, krom,

bakër dhe minerale të tjera.

Kredia e vitit 1949, u vlerësua si një ndihmë shumë e rëndësishme, bazë e

sigurt për investime, për ngritjen e industrive të reja, si dhe për garantimin e pajisjeve

dhe makinerive të domosdoshme. Në saje të kësaj kredie, plani dy vjeçar 1949 - 1950

synonte të rriste prodhimin në sektorët më të rëndësishëm të ekonomisë, në industri,

në bujqësi, në komunikacion etj. Sektorit të minierave i’u kushtua vëmendje e

veçantë, nëpërmjet zgjerimit të kapaciteteve ekzistuese, të strukturave gjeominerale, si

dhe kërkimit dhe shpimit. Sipas planit, do të vazhdonin punët për përfundimin e

hidrocentralit të Selitës, i cili do të hynte në prodhim në vitin 1951. Në fushën e

industrisë së lehtë, synohej mekanizimi dhe plotësimi i industrisë ekzistuese, si dhe

ngritja e veprave të reja. Industria e materialeve të ndërtimit do të zhvillohej me disa

fabrika. Në sektorin e bujqësisë e të blegtorisë parashikohej përfundimi i veprave për

bonifikimin e ujitjes të filluara më parë, bonifikimi i Maliqit, Fushës së Bedenit në

Kavajë, Kanalit të Myzeqes etj. Në komunikacion, shtrohej si detyrë rritja e

kapacitetit të kantjerit detar dhe ndërtimi i hekurudhës Peqin - Elbasan dhe Tiranë -

Zona industrial etj.

Marrëveshja e vitit 1949 u shoqërua edhe me nënshkrimin e Protokollit për

ndihmë teknike për projektimin, ndërtimin, montimin dhe vënien në shfrytëzim të

fabrikave për pastrimin e pambukut, si dhe pranimin e qytetarëve shqiptarë për

kryerjen e studimit në fabrikat e pastrimit të pambukut në BS.

Marrëveshja parashikonte furnizimin me pajisje për ndërtime si më poshtë:

Emërtimi i ndërmarrjeve Kapaciteti Viti i lëvrimit

Stacion hidro - elektrik dhe

nënstacion

6000 kw 1950 -1951

Rafineri nafte. 150 mijë ton/vit. 1950 -1952

Fabrikë imprenjimi për traversa

hekurudhe, shtylla telegrafonike

85 mijë m/vit. 1950

Tre instalime staxhionimi për

lëndë drusore.

40 mijë m/vit. 1949 -1951

Fabrikë kompensate 2-3 mijë m3/vit. 1950

Fabrikë shveshje orizi etj. 30 ton/24 orë. 1950

Fabrikë çimentoje. 40 mijë ton/vit 1951 -1952

Fabrikë tekstile 5 mijë vreten/vit 1951 - 1952

Instalime për fermetimin e

duhanit, për prodhim fuçish,

radiostacion me voltazh të mesëm

etj.503

503

AQSH, F. 505, viti 1949, D.1568, fl.1-8. (Shih: AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1949, D.23, fl.5.

Procesverbal i mbledhjes së Byrosë Poltike të KQ të PPSH më 12 prill 1949, në të cilën Enver

Page 132: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

108

Zgjerimi dhe intensifikimi i gjithanshëm i bashkëpunimit, kërkoi përsosjen e

marrëdhënieve në shumë aspekte të veprimtarisë. Prandaj, për rregullimin e këtyre

marrëdhënieve në ecurinë e tyre lindi domosdoshmëria e nënshkrimit të

marrëveshjeve të tjera plotësuese.

Marrëveshja “mbi kushtet e praktikës teknike dhe profesionale të specialistëve

shqiptarë në Bashkimin Sovjetik”. Marrëveshja në fjalë u nënshkrua më 9 prill 1949

nga i ngarkuari i qeverisë shqiptare dhe parashikonte që qeveria sovjetike t’u akordojë

specialistëve shqiptarë banesa të përshtatshme (me shërbime komunale) ose dhoma

hoteli, simbas tarifave shtetërore. Ndërsa pala shqiptare do të shpërblente palën

sovjetike për udhëheqjen profesionale dhe teknike të specialistëve shqiptarë, në masën

10 - 20 përqind të rrogës që merrte instruktori për shërbimin që kryente. Në bazë të

kësaj marrëveshjeje, qeveria sovjetike me kërkesën e qeverisë shqiptare pranonte

specialistë shqiptarë për praktikë profesionale dhe teknike, në ndërmarrjet e

institucionet e BS.504

Marrëveshja “mbi pagesat jo tregtare”. Marrëveshja u nënshkrua më 9 prill të

vitit 1949 nga Enver Hoxha dhe parashikonte akordimin e një kredie në rubla dhe lekë

përkatësisht pala sovjetike dhe shqiptare, e cila do të përdorej gjatë vitit 1949 për

pagesat në shumën deri 2.5 milionë rubla për shpenzimet relative për mbajtjen e

përfaqësive diplomatike të të dy vendeve, të atasheve ushtarakë, të delegacioneve të

ndryshme, si dhe për shpenzime të tjera. Konvertimi i rublës në lekë shqiptar u vendos

simbas kursit 1 rubël barazi me 9.434 lekë.505

Protokolli “mbi shkëmbimin e mallrave për periudhën deri më 31 dhjetor të

vitit 1949”. Nëpërmjet këtij protokolli sigurohej furnizimi me mallra për periudhën

përkatëse, sipas listave që i bashkëngjiteshin protokollit, në zbatim të marrëveshjes së

9 prillit 1949.506

Vitet e mëparshëm, protokollet nënshkruheshin për likujdimin e

marrëveshjeve (për të bërë bilancin e realizimit të tyre nga të dy palët), për të bërë

ndryshime (shtesa e plotësime), në marrëveshjet e nënshkruara më parë ose, për

shtyrje afati për shlyerje kredie. Ndërsa, më vonë marrëveshjet u zëvendësuan me

protokolle.

Problemet ekonomike u trajtuan edhe gjatë vizitës së Enver Hoxhës në BS në

fund të nëntorit të vitit 1949. Në takimin me Stalinin në qytetin Suhum, Hoxha, ngriti

problemin e mundësisë së krijimit të shoqërive të përbashkëta, por Stalini ishte

kategorisht kundër. Ai e kundërshtoi një ide të tillë, duke i vlerësuar shoqëritë e

përbashkëta si një formë ndërhyrjeje në punët e brendshme, krijimin e tyre e quajti të

“pa arsyeshme” dhe porositi që shoqëritë duhej të ishin vetëm shqiptare.507

Si rezultat i ndihmave e kredive të BS dhe vendeve të bllokut lindor, të

inkuaruara tashmë në KNER, i dhanë mundësi Shqipërisë të kompensonte humbjen e

huave dhe të kredive jugosllave. Në këtë mënyrë, plani dyvjeçar (1949 – 1950) në

përgjithësi u relizua 87.2 për qind, në industri 78.6 për qind me mos realizime

Hoxha raportoi mbi rezultatet e vizitës në BS në prill të atij viti).

504AQSH, F.490, viti 1949, D.437, fl.21. Marrëveshja midis qeverisë së RPSH dhe qeverisë së BRSS

mbi konditat e praktikës teknike dhe profesionale të specialistëve shqiptarë në BS, nënshkruar në

Moskë më 9 prill të vitit 1949. 505

AQSH, F. 505, viti 1949, D.1568, fl.14-15. Marrëveshja midis qeverisë së RPSH dhe qeverisë së

BRSS përsa i përket pagesave jo tregtare, nënshkruar në Moskë më 9 prill të vitit 1949, nga Enver

Hoxha dhe i ngarkuari i qeverisë sovjetike M. Menshikov. 506

AQSH, F. 505, viti 1949, D.1568, fl.16. Protokoll për furnizimin e RPSH e mallra në periudhën gjer

më 31 dhjetor të vitit 1949, nënshkruar në Moskë më 9 prill të vitit 1949, nga E. Hoxha dhe M.

Menshikov. 507

AQSH,F. 14/AP, viti 1949, D.20, fl.25. Shënime të Enver Hoxhës, mbi takimin me J.V.Stalinin, në

qytetin Suhum të Bashkimit Sovjetik, në nëntor të vitit 1949.

Page 133: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

109

sidomos në sektorin e minierave, ndërsa në bujqësi mosrealizimet ishin më të mëdha,

veçanërisht në ritmet e rritjes së sipërfaqes së punueshme, në rritjen e prodhimit agrar,

në futjen e mekanizimit etj. Sipas analizës së bërë, mosrealizimet u vlerësuan si

subjektive, “mungesë organizimi e mobilizimi të plotë të komunistëve (sidomos të

udhëheqësve)”, primitiviteti e copëzimi i bujqësisë, si dhe kofiçenti shumë i lartë i

tatimit në natyrë për fshatarësinë.508

Marrëdhëniet ekonomike midis Shqipërisë dhe BS u intesifikuan më tej në

vitin 1951. Nga qeveria shqiptare ishte hartuar projekti i planit të parë pesëvjeçar

1951 – 1955. Sipas këtij projekti synohej forcimi i prodhimit mineral, zhvillimi dhe

shfrytëzimi i energjisë elektrike, zgjerimi i transportit detar, hekurudhor e rrugor,

mekanizimi i ngarkim – shkarkimit etj.509

Ndërsa për bujqësinë, synohej përshpejtimi

i kolektivizimit Pjesa dërmuese e buxhetit shkonte për zhvillimin e industrisë së

rëndë, me synimin që në fund të planit të pare pesëvjeçar, Shqipëria të kthehej nga një

vend agrar në një vend agraro – industrial.

Për të siguruar mbështetje për projektplanin, Enver Hoxha vizitoi pësëri

Moskën, në mars - prill të vitit 1951. Megjithse gjatë vizitës më shumë u trajtuan

problemet e sigurisë së vendit, në takimin me Stalinin më 2 prill, Enver Hoxha trajtoi

çështjet e planit pesëvjeçar. Sipas paraqitjes që i bëri Stalinit, plani synonte “të

zgjeronte industrinë, sidomos nxjerrjen e produkteve të naftës, të bitumit, të bakrit, të

qymyrgurit” etj. Ndërsa për bujqësinë, synimi ishte “të krijoheshin 600 ekonomi

kolektive deri në fund të vitit 1955, të afta të përpunojnë një sipërfaqe prej 140 mijë

hektarësh”, si dhe të ecej përpara me kolektivizimin, “por në mënyrë të kujdesshme”.

Stalini, siç kishte porositur edhe në vitin 1949, theksoi se “nuk duhet nxituar” për

kolektivizimin dhe se “po i kushtohet shumë vëmendje industrisë” dhe “një vëmendje

e pamjaftueshme buqësisë”. Ai bëri vërejtje se “organet bujqësore sovjetike nuk po

marrin kërkesa nga Shqipëria për bujqësinë” dhe vinte re “se bujqësia po ecën keq”510.

Gjatë kësaj vizite, përsëri Enver Hoxha kërkoi këshillimin e Stalinit “lidhur me

mundësinë e përfundimit të traktateve me vendet e demokracisë popullore”, ashtu si

traktatin që Shqipëria kishte me Bullgarinë. Stalini u shpreh kundër kësaj ideje, duke

e motivuar me faktin se “Shqipëria tashmë i ka traktatet dhe sipas këtyre traktateve

ajo merr kredi dhe bën marrëveshje tregtare”511.

Pas takimit me Stalinin, më 3 prill vijoi takimi me Mikojanin, për problemet

ekonomike. Ai i thelloi më tej kritikat, për mos realizim të planit të naftës, për

mungesën e përgatitjes së kuadrove e specialistëve në këtë sektor, në një kohë që

kërkohet ndërtimi i një rafinerie të madhe; për planifikim veprash industriale dhe

kërkesa për makineri e pajisje pa përfunduar ndërtimi i tyre, pa siguruar lëndën e pare,

pa e ndërtuar veprën dhe pa kryer instalimet e nevojshme, duke mbetur makineritë pa

shfrytëzuar (merret shembull kombinati i drurit që makineritë ishin dërguar, por nuk

kishte filluar ndërtimi i veprës, ose fafrika e pambukut për funksionimin e së cilës

kërkohej të eksportohej pambuk nga BS) etj. Gjithashtu, Mikojani përsëriti porosinë e

Stalinit për mos shpejtimin në asnjë mënyrë të kolektivizimit, për përmirësimin e

punës në kultivimin e pambukut, mbjelljen e duhanit, zhvillimin e ullinjëve dhe

508

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1951, D.14, fl.4-5. Informacion (pa datë) i shkurtër mbi gjendjen në

Shqipëri, mbi vlerësimin e gjendjes ndërkombëtare dhe gjendjes së brendshme. 509

AQSH, F. 14/AP, viti 1950, D.22, fl.4. Protokoll Nr.7, datë 1 shkurt të vitit 1950, i mbledhjes së

Byrosë Politike të KQ të PPSH. Raport i Spiro Kolekës mbi përfundimin e marrëveshjes ekonomike

me BS, për vititn 1950. 510

Islam Lauka. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse,.....fl.310-311. 511

Po aty,fl.313.

Page 134: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

110

portokalleve etj, në përputhje me klimën, ku mund të prodhohet çdo gjë.512

Përvoja

tregoi se këto porosi nuk u zbatuan nga Enver Hoxha. Përkundrazi, u shtri

kolektivizimi në çdo cep të vendit, duke e zëvendësuar pronën private me pronën

shtetërore ose kooperativiste, duke rendur ndaj veprave të mëdha industriale me

efekte të vonshme dhe duke mos investuar me përparësi në sektorët që reflektonin

ngritjen e shpejtë të mirëqenies së popullit.

Megjithë kritikat, në përfundim të takimeve me udhëheqësit sovjetikë, u

plotësuan të gjitha kërkesat e pales shqiptare. U arrit të merrej një kredi prej 8 milionë

rubla, 3 milion për furnizimin me makineri shpimi e traktorë për industrinë e naftës

dhe 5 milion për armatime e materiale të tjera ushtarake për Ministrinë e Mbrojtjes

dhe Ministrinë e Brendshme. Sipas kërkesës së Enver Hoxhës, Stalini miratoi

dërgimin me shërbim në Shqipëri: 8 specialistë për Ministrinë e Punëve të

Brendshme, 9 specialistë për institucionet e larta arsimore, 7 specialistë për

kooperativat bujqësore e shërbimet në makineri bujqësore dhe 2 specialistë për tharjen

e kënetave. Marrëveshja për shkëmbim mallrash parashikonte dhënien Shqipërisë

mallra të konsumit të gjerë të të gjitha llojeve, sipas listave të përcaktuara. Mbi të

gjitha, Stalini kërkoi që Shqipëria të forcohej nga brenda, sidomos ushtrinë dhe

ekonominë dhe porositi, si gjithnjë, që puna kryesore të përqendrohet “në spastrimin e

partisë nga armiqtë dhe në forcimin e organeve të sigurimit të brendshëm’’513.

Nisur nga kritikat dhe udhëzimet e Stalinit dhe udhëheqjes sovjetike, sidomos

për fuqizimin e bujqësisë, në shtator të vitit 1952 udhëheqja shqiptare i’u drejtua

Stalinit dhe qeverisë sovjetike për dhënien e një kredie prej 45 milionë rubla për

zhvillimin e bujqësisë, një kredi për pajisjen e ndërmarrjeve të ndërtimit me mjete të

mekanizuara, si dhe për shtyrjen e afatit të shlyerjes së kredive të marra deri në vitin

1949 në ekonomi dhe në fushën ushtarake.514

Gjithashtu, u kërkua shpejtimi i punës

për studimet gjeologjike dhe një ndihmë e posaçme dhe e shpejtë për tre vepra të

mëdha të pesëvjeçarit: hidrocentralin mbi Lumin Mat, rafinerinë e naftës dhe fabrikën

e sheqerit.

Vdekjen e Stalinit më 5 mars të vitit 1953, reflektoi probleme në marrëdhëniet

e bashkëpunimit midis Shqipërisë dhe BS, pasi deri në këtë periudhë, udhëheqja

shqiptare komunikonte, merrte udhëzime e këshilla direkte nga Stalini dhe

plotësoheshin pothuajse të gjitha kërkesat e bëra. Ndërsa, pas vdekjes së Stalinit filloi

ndryshimi i menjëhershëm në vijushmërinë e procedurave të zakonshme të

bashkëpunimit ekonomik e tregtar dhe në prishjen e traditës së krijuar në këtë drejtim,

duke sjell shqetësimet e para për udhëheqjen shqiptare.

512

AQSH, F. 14/AP, viti 1951, D.15, fl.19-25. Shënime të Enver Hoxhës në takimin me Mikojanin, në

Moskë më 3 prill të vitit 1951. 513

Islam Lauka. Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse......,fl.314-315. 514

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1952, D.53, fl.13. Protokoll i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH

më datën 19 shtator 1952, mbi kërkesën që do t’i bëhej qeverisë sovjetike në lidhje me kredinë bujqësore.

Page 135: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

111

KREU I TRETË

KURSI I RI I DESTALIZIMIT DHE SHQIPËRIA 1953-1959

3.1. Vdekja e Stalinit dhe ndryshimet në vijën politike të Bashkimit Sovjetik dhe të bllokut komunist

Vdekja e Stalinit, më 5 mars të vitit 1953, përveç të tjerave solli shqetësim dhe

pështjellim në udhëheqjen shqiptare.515

PPSH dhe Enver Hoxha, deri në këtë periudhë

me propagandën e mbështejen e BS e të Stalinit, vendosën kontroll të plotë në të

gjithë jetën e vendit. BS ishte partneri kryesor për të mos thënë i vetëm ekonomik e

ushtarak i Shqipërisë dhe vartësia prej tij ishte pothuajse absolute. Në Shqipëri, Stalini

zinte vendin më të rëndësishëm, ashtu si edhe Tito më parë. BS me Stalinin në krye

ofruan modelin për ndërtimin e funksionimin e partisë, të shtetit, të shoqërisë

komuiste dhe të gjithë regjimit komunist – stalinist në Shqipëri. Armiqësia ndaj

Jugosllavisë, e inicuar dhe e përpunuar në Moskë, pavarësisht se e konfirmuar nga

Informbyroja, i çimentosi marrëdhëniet midis Stalinit dhe Enver Hoxhës. Pas thyerjes

së marrëdhënieve sovjeto - jugosllave, BS dhe Stalini riformuluan dhe riorganizuan

interesat e tyre në Ballkan, për të pasur te Shqipëria një bazë të fuqishme në rajon, rol

të cilin më parë e luante Jugosllavia.

Deri sa në BS ishte në drejtim Stalini, pavarësisht se pritshmëritë e udhëheqjes

shqiptare nuk qenë gjithnjë të realizueshme, marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe BS

mbetën në nivelet më të mira. Në këtë periudhë, interesi i BS ishte që në Shqipëri të

ruhej regjimi komunist, që Shqipëria të mbetej aleate e BS dhe në bllokun e tij. Sipas

Departamentit Amerikan të Shtetit, Shqipëria ishte e rëndësishme për BS për shkak të

vëmendjes ndaj pozitës gjeostrategjike të saj në hyrje të Kanalit të Otrantos. Ishte i

rëndësishëm për BS që Shqipëria të përdorej edhe si bazë për trysni psikologjike, por

edhe politike kundër Jugoslavisë dhe Greqisë.516

Interesat strategjikë të BS në rajon,

pozita e dobët ekonomike dhe delikate politike e gjeostrategjike e vetë Shqipërisë,

benë që komunizmi të istalohej jo me vështirësi, madje në formën e tij më të ashpër si

komunizëm. Për rrjedhoi, edhe kur BS dhe vendet e Evropës Lindore u përfshinë në

procesin e destalinizimit, Shqipëria mbeti vend tipik stalinist me disa retushime

shumë sipërfaqësore. Kjo veçori, pas vdekjes së Stalinit, e bëri Shqipërinë një vend të

izoluar dhe të paharmonizuar madje dhe me simotrat e saj të kampit socialist, vendet e

tjera të Evropës Lindore e Qendrore.

Me vdekjen e Stalinit, shumë shpejt në sferat drejtuese të qeverisë dhe të PK të

BS, u ndie fryma e ndryshimeve. Natën e datës 4 për 5 mars të vitit 1953, akoma pa u

varrosur Stalini, u mblodh byroja e Presediumit të KQ dhe me propozim të Laurent

Pavlovich Berias (më tej: Beria) u vendos Georgy Maximilianovich Malenkov (më

tej: Malenkov) kryetar i Këshillit të Ministrave, ndërsa me propozim të Malenkovit,

Beria emërohet zëvendës i parë i Këshillit të Ministrave dhe ministër i Punëve të

Brendshme. Këta sëbashku me Lazar Maiseyevich Kaganoviçin (më tej: Kaganoviç),

V. M. Molotovin dhe NikolaiAlexandrovich Bulganinin (më tej: Bulganin) ishin

njëkohësisht anëtarë të Sekretariatit të Presidiumit të KQ të PK të BS. Shumë shpejt,

më 14 mars të vitit 1953 Malenkovi u lirua nga detyra e sekretarit të sekretariatit të

KQ dhe në vend të tij u emërua Nikita Hrushovi,* si një nga sekretarët e këtij

515

Gazeta “Zëri i Popullit”, 6 mars 1953. 516

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës....", fl.194. *Nikita Sergejev Hrushov (1894-1971), udhëheqës i PK dhe i shtetit sovjetik. Pas vdekjes së Stalinit u

emërua sekretar i KQ dhe më vonë sekretar i parë i KQ e kryetar i Këshillit të Ministrave të BS, si

Page 136: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

112

sekretariatit. Ndryshim i menjëhershëm ishte bashkimi i dy ministrive të

deriathershme (Ministrisë së Brendshme – MVD - dhe Ministrisë së Sigurimit të

Shtetit - MGB) në një ministri të vetme, Ministrinë e Punëve të Brendshme me në

krye Berien, i cili më 15 - 16 mars bëri ndryshime të kupolës së ministrisë, duke

vendosur njerëzë me të cilët kishte punuar më parë. Për kujtesë, në vitet 1949 - 1950,

megjithse Ministria e Brendshme dhe Ministria e Sigurimit nuk drejtoheshin direkt

nga Beria, por mbuloheshin prej tij në Byronë Politike, ishin të mbushura me njerëz të

Berias dhe shumica të sjell prej tij nga transkaukazia.

Në vitin 1951, nën drejtimin e Ministrisë së Sigurimit u organizua arrestimi i

sekretarit të përgjithshëm të PK të Çekosllavakisë, zëvendësit të tij dhe një grupi prej

9 vetësh (të gjithë çifut), me akuzë për komplot ndërkombëtar. Nga gjyqi doli se grupi

kishte bërë vrasje politike, me ndihmën e disa mjekëve. Stalini duke dyshuar,

përdorimin e mjekëve për vrasje politike e lidh me veprimtarinë e Ministrisë së

Sigurimit, prandaj gjeti rastin t’i jepte një goditje Berias të fuqizuar së tepërmi, si dhe

të ndërmerrte një “spastrim” masiv në Ministrinë e Sigurimit të Shtetit. Ai kërkoi

kontrollin e ministrisë sipas direktivës “mbi gjendjen në Ministrinë e Sigurimit të

Shtetit dhe sabotimin e procesit kundër mjekëve”. Stalini, menjëherë arrestoi ministrin

e Sigurimit (Abakumov) dhe hetuesit që hetuan grupin çifut të Çekosllavakisë, me

akuzën se kishin penguar hetimet. Në kupolën e Ministrisë së Sigurimit caktohen

njerëz që kishin punuar ose punonin në sektor partiak me Hrushovin, në Ukrahinë dhe

së fundi si drejtues i partisë së Moskë dhe anëtar i Byrosë Politike të KQ të PK të BS.

Gjithashtu u thelluan gjyqi i grupit të Çekosllavakisë dhe në fund të vitit 1952 u

dënuan me pushkatim (Sekretari i Përgjithshëm i PK të Çekosllavakisë dhe grupi prej

9 vetësh). Paralelisht u kryen arrestime të shumta përfshirë sekretarin personal të

Stalinit, shefin e zëvendësin e truprojes së tij, disa mjekë, si dhe një grup prej 11

vetësh (hebrenj). Grupi çifut u “gjykua” dhe u dënua me pushkatim, duke deklaruar

zyrtarisht për zbulimin e “komplotit të mjekëve”. Në janar të vitit 1953, shtypi botoi

njoftimin zyrtar për ekzistencën e grupit të mjekëve, të cilët (sipas tyre) kishin si

qëllim të godisnin jetën e kuadrove dhe drejtuesve politik të BS, duke përdorur ilaçe

të kundërt me sëmundjet. Si viktima të këtij grupi, sipa tyre, kishin qënë disa anëtarë

të Byrosë Politike, si Sherbakov, Zhdanov etj.517

Beria, me t’u emëruar zëvendëskryeminister dhe minister i Punëve të

Brendshme, vijoi me ndryshime të tjera të shpejta. Më 24 mars paraqiti kërkesën për

aministinë e mbi një milionë të burgosurëve, të miratuar nga Presidiumi i KQ më 27

mars, si dhe më 4 prill u bë njoftimi i bujshëm zyrtartar mbi mohimin e ekzistencës së

“komplotit të mjekëve” dhe rehabilitimin e të pandehurëve të arrestuar, duke e

motivuar me një inskenim të paligjshëm të bërë nga hetuesitë e ish ministrisë së

Sigurimit të Shtetit.518

Ndryshime të rëndësishme u bënë në KQ të partisë dhe

Sovjetin Suprem.519

Udhëheqësit e ri dhanë mesazhe ndryshimesh të shpejta dhe

dramatike, çka tregonte për një “Kurs të Ri” në politikën sovjetike pas staliniane.

Mesazhin e parë të ndryshimeve, udhëheqja shqiptare e mori vetëm pakë muaj

nga vdekja e Stalinit. Enver Hoxha në fillim të qershorit të vitit 1953 u thirr në

Moskë, në kuadrin e një praktike që udhëheqja e re sovjetike vijoi edhe me

dhe u aktivizua për destalinizimin e shoqërisë sovjetike e të kampit socialist. Me udhëheqjen

shqiptare pati marrëdhënie konfliktuale. Në vitin 1964 lirohet nga funksioni i sekretarit të parë të

KQ dhe kryetrit të Këshillit të Ministrave “për subjektivizëm dhe gabime vullentariste”. Vdiq në vitin 1971.

517Amy Knight. Beria, Berat, UEGEN, 1999, fl.172-173.

518Po aty.

519Enver Hoxha. Hrushovianët, Tiranë, 8 nëntori, 1980, fl.14.

Page 137: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

113

udhëheqjen e vendeve të tjera socialist. Në pritjen zyrtare, udhëheqësit sovjetikë

Malenkov, Beria, Molotov, Bulganin dhe Mikojan bënë shumë vërejtje e kritika për

paraqitjen euforike të situatës nga Enver Hoxha. Ata, në mungesë të Stalinit, shfaqën

të gjitha rezervat që ekzistonin më parë për veprimtarinë e udhëheqjes shqiptare, në

veçanti në fushën ekonomike.520

Konkretisht, u bënë vërejtje për gjendjen e brendshme jo të qëndrushme, për

ekzistencën e elementëve të dyshimtë e armiq në aparatin e partisë, të pushtetit dhe të

ekonomisë.521

Sipas Berias, aparati shtetëror në Shqipëri ishte burokratik dhe me

shumë ministri, në ushtrinë shqiptare rreth 30 - 35 përqind e oficerëve vlerësoheshin

se mbështetnin armikun. Mikojani, bëri kritika të rrepta në fushën ekonomike. Sipas

tij, në ekonominë shqiptare kishte mos realizim të planeve, ndërtime objektesh e

fabrikash të panevojshme dhe pa efektivitetin e duhur, si dhe një bujqësi në gjendje

kritike. Gjendja e fshatarësisë vlerësohej jo e mirë dhe mos besuese ndaj

kolektivizimit, për mungesë të kushteve të domosdoshme teknike.522

Në konsideratën

e Mikojanit, çështjet financiare shkonin keq sepse imponoheshin çmime dhe detyrime

të larta, sidomos ndaj fshatarësisë, ndërkohë që goditej tregu privat, duke inkurajuar

tregun e zi.

Malenkovi, në emër të udhëheqjes sovjetike, i kërkoi me këmbëngulje Enver

Hoxhës forcimin e gjendjes së brendshme, forcimin e marrëdhënieve me vendet

fqinjë: Italinë, Jugosllavinë dhe Greqinë, shpejtimin e punës për spastrimin e ushtrisë,

përmirësimin e gjendjes së fshatarësisë, shkurtimin e aparatit shtetëror, si dhe

përmirësimin e veprimtarisë së Këshillit të Ministrave. Sipas Malenkovit Enver

Hoxha, Mehmet Shehu dhe disa shokë të tjerë ishin të ngarkuar me shumë funksione,

prandaj porositi lehtësimin dhe caktimin e shokëve të tjerë, duke i ndihmuar në

kryerjen e punëve.523

Gjithashtu, Malenkovi i kërkoi delegacionit të mendonin e të

përpunonin çështjet, të konsultoheshin përsëri, sepse problemet nuk mund të

zgjidheshin menjëherë. Ai udhëzoi që “të mendoni të ndryshoni ligje dhe urdhëresa në

lidhje me vendimet” që do të merreshin. Delegacioni gjatë qëndrimit parashtroi dhe

propozoi disa masa konkrete në përgjigje të vërejtjeve e kritikave, duke i konsultuar

paraprakisht edhe me udhëheqësit sovjetikë, megjithatë qeveria sovjetike nuk

aktivizoi marrëveshjet ekonomike, tregtare dhe ushtarake në përputhje me protokollin

ekzistues. Ky qëndrim ishte një goditje e rëndë, në krahasim me traditën endjekur në

kohën e Stalinit, sepse udhëheqjes shqiptare nuk iu dha mundësia për të kërkuar

ndihmë ekonomike dhe ushtarake si më parë.

Vështirësit, si dhe zgjatja e kohës së pezullimit të ndihmave e kredive, me

pretekstin e reformave dhe rishikimit të planeve e projekteve sipas rekomandimeve të

Moskës, e detyruan qeverinë shqiptare të planifikonte disa masa urgjente, si dhe të

bënte propozime plotësuese për ndryshim. Më 20 - 22 qershor 1953 u mbajt mbledhja

e Byrosë Politike të KQ të PPSH, në të cilën u parashtruan bisedimet e zhvilluara me

udhëheqësit sovjetikë në Moskë dhe në përfundim u mor vendimi Nr.227. Në vendim

u evidentuan disa nga gabimet e partisë në politikën e brendshme (në çështjet

ekonomike, të organizimit të aparatit shtetëror e të organizimit të ushtrisë) dhe të

520

AQSH,14/AP, viti 1953, D.9, fl.34-44. Shënime të Enver Hoxhës lidhur me bisedimet në Moskë me

disa nga udhëheqësit e partisë dhe të shtetit sovjetikë, në qershor të vitit 1953, mbi situatën e

brëndshme në Shqipëri, mbi çështjet ushtarake dhe ekonomike, si dhe mbi situatën e jashtme e

marrëdhëniet me shtetet fqinj. 521

Po aty, fl.34. 522

AQSH, 14/AP, viti 1953, D.23, fl.16. Protokolli Nr.18, datë 20 qershor 1953 i mbledhjes së Byrosë

Politike të KQ të PPSH. Raport i Enver Hoxhës mbas kthimit nga Moska dhe takimeve me

udhëheqësitë sovjetikë. 523

AQSH, 14/AP, viti 1953, D.9, fl.37.

Page 138: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

114

politikës së jashtme, sipas vrejtjeve të udhëheqësve sovjetikë dhe u përcaktuan masat

përkatëse. Në mënyrë të përmbledhur masat ishin: falja e të gjitha detyrimeve të

prapambetura të fshatarësisë në drithra, mish, vesë, fasule, oriz etj, nga viti 1949 -

1952; ndalimi i investimeve të kushtueshme në industri dhe që kërkonin shumë kohë

për t’u realizuar; ndalimi përkohësisht i ngritjes së kooperativave bujqësore; rishikimi

i ligjeve dhe rregullave për të lehtësuar tatimet e fshatarësisë e rishikimin e pagave të

puntorëve të minierave; rishikimi i planit për heqjen e disa objekteve të pesëvjeçarit të

parë 1951 - 1955; shkurtimi i organikave 50 përqind dhe numrit të dikastereve nga 18

në 5 deri 9, reduktimi i nënkryeministrave nga 6 në 2, pakësimi i numrit të qarqeve në

10 deri 11, shkurtimi i aparatit të KQ dhe organeve vartëse të partisë 50 përqind;

riorganizimi i ushtrisë dhe i Ministrisë së Punëve të Brendshme, spastrimi i ushtrisë

nga elementet armiqë; normalizimi i marrëdhënieve me vendet fqinj Italinë,

Jugosllavinë dhe Greqinë etj.524

Përveç masave konkrete të përcaktuara nga byroja, u

ngarkua qeveria të studjojë menjëherë masat për përmirësimin e gjendjes së

fshatarësisë, për forcimin e punës në bujqësi, për rishikimin e planeve ekonomike dhe

të investimeve etj.

Gjithsesi, pezullimi dhe mosaktivizimi i marrëveshjes së kredisë, marrëveshjes

tregtare dhe ndihmës ekonomike, siç nuk kishte ndodhur më parë, ishte një sinjal i

qart për një politikë të re passtaliniane në Moskë, por në të njëjtën kohë edhe një

shqetësim i madh për udhëheqjen shqiptare, për gjendjen e vështirë ekonomike dhe

për realizimin e planit të parë pesëvjeçar 1951 - 1955. Sipas palës sovjetike, për shkak

të gjendjes së rëndë ekonomike në vend, duhej rishikuar treguesit ekonomik të planit,

si dhe të hiqeshin nga plani një numër veprash e objektesh industriale ose të

shtyheshin për planet e ardhshme. Ky sinjal, tregonte se pas vdekjes së Stalinit, planet

e zhvillimit ekonomik të përcaktuara në kohën e tij, kishin filluar të shikoheshin me

dyshim, prandaj duhej menduar për modifikimin e tyre në përputhje me “Kursin e

Ri”. Kjo situatë solli fillimin e shqetësimeve dhe mosmarrëveshjeve të para në

marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike. Pavarësisht se takimi, vërejtjet, kritikat dhe

këshillat e drejtuesëve sovjetikë në qershor të vitit 1953, u vlerësuan nga Enver Hoxha

si “ndihmë e çmuar e shpëtimtare”, më vonë në librin e tij “Hrushovianët” do të

nënvizonte se “takimi ishte i hidhur”, se nga pala sovjetike “nuk kishte

predispozicion” dhe se sjellja e tyre “ishte plotë kapadaillëk” etj.525

Tendenca e udhëheqjes së re sovjetike për përmirësimin e marrëdhënieve me

Jugosllavinë, ishte mesazhi i dytë për udhëheqjen shqiptare. Në takimin e dytë të

udhëheqjes shqiptare me udhëheqien sovjetike, në qershor të vitit 1953, porosia e

Kremlinit për politikën e jashtme ishte “duhet ecur drejt përmirësimit të relatave me

fqinjët. Në këtë drejtim do të punojmë edhe ne. “Do të shkëmbejmë ambasador me

Jugosllavinë. Mendoni që ta bëni edhe ju këtë gjë”526. Ky ishte një mesazh pa “shije”

për udhëheqjen shqiptare, pavarësisht se akoma nuk bëhej fjalë për nivelin e

përmirësimit të marrëdhënieveme Jugosllavinë.

Mesazhi i tretë shumë i rëndësishëm, erdhi me arrestimin e Berias*. Më 26

524

AQSH, 14/AP, OU, viti 1953, D.23, fl.12. Vendimi Nr.227, datë 20-22 qershor të vitit 1953 “mbi koregjimin e disa gabimeve në politikën ekonomike, sidomos në drejtim të fshatarësisë dhe për

forcimin e gjendjes së brendshme”, marrë në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ të PPSH, pas kthimit të delegacionit nga vizita në BS.

525 Enver Hoxha. Hrushvianët.....fl.28.

526AQSH, F. 14/AP, viti 1953, D.9, fl.10. Shënime të Enver Hoxhës mbi takimin e dytë me udhëheqjen

sovjetike, në qershor të vitit 1953. * Beria (Laurent Pavlovich Beria), politikan stalinist shumë i komplikuar. Në vitin 1939 u zgjodh anëtar

i Byrosë Politike të KQ të PK të BS me detyrën e kryetarit të Sigurimit të Shtetit. Gjatë viteve

1943-1945 ndërmori spastrimet të mëdha nga elementët e mundshëm kundërshtarë.Viktima të

Page 139: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

115

qershor të vitit 1953, në mbledhjen e Presidiumit të KQ të PK të BS, arrestohet Beria

(anëtar i Byrosë Politike, zëvendëskryeministër dhe ministër i Punëve të Brendshme

dhe krahu i djatht i Stalinit sa ishte gjallë) dhe me këtë rast KQ të PPSH i dërgohet

“Rezolucioni i PK të BS në lidhje me tradhëtarin Beria”. Thelbi i rezolucionit edhe

pse nuk përmendej Stalini, ishte “kulti i individit, mohimi i rolit udhëheqës të partisë

dhe gabimet e rënda që çuan në ndërprerjen e marrëdhënieve me Jugosllavinë”.

Në vijim të thellimit të masave për ndryshim, më 27 gusht të vitit 1953, Byroja

Politike e KQ të PPSH, në pikën e dytë të rendit të ditës, diskutoi për mësimet dhe

detyrat që duhet nxjerr nga rezolucioni i PK të BS, në lidhje me tradhëtinë e Berias.

Përveç “solidaritetit plotësisht” dhe vlerësimit për “ndihmën jashtëzakonisht të

madhe”, Enver Hoxha në gjykimin e tij, nënvizoi çështjet më të “rëndësishme” që

dilnin nga rezolucioni dhe mësimet që duhet nxjerr, për “forcimin e kolegjialitetit në

udhëheqje dhe unitetit të partisë”, goditjen pa mëshirë të “elementëve që kërkojnë të

na dëmtojnë” dhe “ngritjen e vigjilencës”. Në lidhje me kultin e individit që ngrinte

rezolucioni, Enver Hoxha e “trajtoi si shqetësim” dhe e vlerësoi si “jo të drejt

mbajtjen prej tij të funksionit të sekretarit të Përgjithshëm të partisë dhe atë të

kryetarit të Këshillit të Ministrave”. Gjithashtu, ai e quajti të “tmerrshme të dëgjosh

shprehje si ‘i ndritur’, ‘gjenial’ etj, ose që “në një fjalim të flitet 20 herë për mua

(Enver Hoxhën – shënimi E.M) dhe asnjë herë për Komitetin Qendror”527. Për

Ministrinë e Brendshme, Enver Hoxha vlerësoi të ashtuquajturen “platformë” (e cila

miratohej nga Byroja Politike dhe “rregullonte” veprimtarinë e sigurimit) dhe se kjo

ministri kishte “qënë nën kontrollin e partisë”, duke nënvizuar si gabim kryesor

mungesën sa duhet të këtij kontrolli sidomos ndaj organeve të saj në rrethe. Sipas tij,

vija e partisë në organet e sigurimit ishte shkelur në ndonjë raste “si në hetuesi psh

janë rrahur njerëz, ju kanë paralizuar duart, kanë kërcënuar e frikësuar etj”528. Disa

punëtor operativ të sigurimit, nga mungesa e kontrollit nga organet drejtuese të

ministrisë dhe mungesa e nivelit të tyre, “kanë arritur të shkelin platformën, të

kërcënojnë dhe të rrahin njerëz, të bëjnë edhe disa abuzime të vogla”. Për forcimin e

punës së Ministrisë të Punëve të Brendshme, u vlerësua dërgimi i një letre nga

ministri i Punëve të Brendshme Mehmet Shehu me anën e së cilës tërhiqte vëmendjen

që “organet e brendshme të viheshin plotësisht nën kontrollin e partisë”, sidomos

poshtë në bazë, në ushtri, në drejtësi; që sigurimi të aktivizohej “në drejtim të armikut

dhe jo të anëtarëve dhe të organizatave bazë të partisë”; që të “përmirësoheshin

marrëdhëniet e shefave të sigurimit me sekretarët e parë të partisë, si dhe të mos

përdoreshin rrahjet e kërcënimet e njërëzëve në hetuesi” etj. Me kërkesat e letrës u

shprehën dakord edhe anëtarët e Byrosë Politike.529

Në përgjithësi, kjo ishte analiza

dhe mësimet e nxjerra nga rezolucioni i KQ të PK të BS për tradhëtinë e Berias, duke

mos e shtrir e analizuar seriozisht ndikimin e problemit në partinë dhe shoqërinë

shqiptare.

fushatës antisemite të Berias u benë Molotovi, Mikojani, Voroshillovin,marshalli Zhukov etj, Pas

lufte Beria vlerësohej i treti në hierarkin e udhëheqjes sovjetike, krahu i djatht i Stalinit dhe mik me

Malenkovin. Me vdekjen e Stalinit, Beria u emërua zëvendës i parë i Këshillit të Ministrave dhe

ministër i Punëve të Brendshme dhe Sigurimit të Shtetit dhe u bë promotor i mjaftë reformave

urgjente që binin në kundërshtim me politikën e ndjekur deri në atë kohë nga Stalini e të zbatuara

me shumë zell prej Berias. Më 26 qershor 1953 me inisiativën e Hrushovit dhe më 24 dhjetor 1953,

pas një gjyqi të fsheht dënohet me pushkatim, për tradhëti të lart. 527

AQSH, F. 14/AP, viti 1953, D.28, fl,24-26. Protokoll Nr.24 datë 27.8.1953 i mbledhjes së Byrosë

Politike të KQ të PPSH. Diskutim i Enver Hoxhës në mbledhjen e byrosë lidhur me “mësimet dhe

detyrat që duhet nxjerr nga rezolucioni i PK të BS lidhur me tradhtarin Beria”. 528

AQSH, F. 14/AP, viti 1953, D.28, fl.26. 529

Po aty, fl.27.

Page 140: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

116

Mesazh tjetër tepër domethënës përmbanin ndryshimet e tjera në kupolën

udhëheqëse sovjetike, në shtator të vitit 1953, me ndikim të rëndësishëm në politikën

sovjetike. Nikita Hrushovi zgjidhet Sekretar i Parë i KQ të PK, Malenkovi mbeti në

funksionin e kryetarit të Këshillit të Ministrave, ndërkohë që Beria ishte arrestuar dhe

ekzekutuar. Politika e re e Hrushovit, në krye të partisë, pati ndikim të dukshme e të

menjëhershme sidomos në politiken e jashtme. Ajo konsistonte në uljen e tensionit

ndërkombëtar dhe shtimin e përpjekjeve për mirëkuptim dhe përmirësimin e

marrëdhënieve me Jugosllavinë.

Mesazhet e njëpasnjëshme të udhëheqjes se re sovjetike tregonin se politika në

Moskë kishte ndryshuar dhe se ajo do të kërkonte ndryshime rrënjësore edhe në

vendet e tjera të bllokut komunist, përfshirë Shqipërinë. Enver Hoxha, i vetëdijshëm

për prapambetjen ekonomike të vendit dhe nevojat e vështirësitë e mëdha në këtë

drejtim, ekzistencën e dobësive serioze në fushën e mbrojtjes dhe mungesën e një

marrëveshjeje garancie ndërkombëtare, pranoi “Kursin e Ri” të politikës sovjetike.

Me kthimin nga Moska, Enver Hoxha duke nuhatur erën e ndryshimeve, u bë

promotor i disa reformave për “ ndryshim” dhe masave në zbatim e reflektim të

kërkesave të udhëheqjes sovjetike, për të treguar se qeveria shqiptare kishte përqafuar

frymën e ndryshimeve, sipas kursit të ri të politikës sovjetike.

Reformat dhe masat e ndërmarra, përfshinë aspekte të ndryshme si të politikës së

jashtme, ashtu edhe të politikës së brendshme.

Në politikën e jashtme, një nga kërkesat dhe rekomandimet kryesore të

udhëheqjes së re sovjetike passtaliniane, gjatë vizitave në Moskë të udhëheqjes

shqiptare, ishte përmirësimi i marrëdhënieve me fqinjët. Kjo direktivë dhe tendenca

për përmirësimin e marrëdhënieve sovjeto - jugosllave e detyruan qeverinë shqiptare

të ndërmerrte një numër masash konkrete, me impakt në disa drejtime të kësaj

veprimtarie.

Udhëheqja shqiptare u bë iniciator për shkrirjen e akujve në marrëdhënieve

diplomatike dhe mori përsipër përmirësimin e bashkëpunimit me Jugosllavinë.

Qeveria shqiptare në nëntor të vitit 1953 kërkoi rivendosjen e marrëdhënieve

diplomatike me Jugosllavinë. Nga ana e saj, qeveria jugosllave përmes legatës në

Budapest shprehu gatishmërinë dhe vullnetin, për një veprim të tillë. Në rezultat të

përpjekjeve të përbashkëta, në dhjetor të atij viti jo vetëm u rivendosen marrëdhëniet

diplomatike midis të dy vendeve, por niveli i tyre u ngrit në rang ambasade.

Një veprim i tillë u pasua me masa të tjera, për përmirësimin e bashkëpunimit

në aspektin politik, ekonomik e kulturor. Në kuadrin e reflektimit, udhëheqja

shqiptare me disa shkrime e artikujë në shtypin e kohës, vlerësoi ndihmën jugosllave

gjatë luftës. Për rrjedhojë, tensioni në marrëdhëniet dy palëshe ra në mënyrë të

ndjeshme, duke u shoqëruar me pakësimin në maksimum të provokacioneve dhe

incidenteve kufitare. Në rast se gjatë gjashtëmujorit të parë të vitit 1953, në territorin

shqiptar u hodhën 40 banda zbulueso - diversioniste nga Jugosllavia, në të njëjtën

periudhë të vitit pasardhës u hodhën vetëm tre të tilla. Më 1 korrik të vitit 1954,

M.Shehu i raportonte ambasadorit sovjetik Leviçkin se ishte dobësuar në mënyrë të

konsiderueshme tensioni në marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave, se ishte pakësuar

ndjeshëm numri i provokacioneve në kufirin shqiptar, se komisioni kufitar punonte

normalisht etj.530

Me përmirësimin e frymës së bashkëpunimit, u arrit nënshkrimi i

marrëveshjes për zgjidhjen e incidenteve kufitare dhe ndërtimin e piramidave të

kufirit, si dhe u udhëzuan organet e shtypit për të pasqyruar në një frymë të re çështjet

e marrëdhënieve me Jugosllavinë, duke evituar sulmet dhe shprehjet ekstremiste

530

Hamit Kaba & EthemÇeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,....fl.156.

Page 141: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

117

etj.531

Qeveria shqiptare, ndërmori disa hapa e përpjekje për normalizimin e

marrëdhënieve me Greqinë. U punua për arritjen e këtij synimi, duke hedhur poshtë

pretendimet territoriale të qarqeve greke. Në vitin 1953, qeveria shqiptare kërkoi

ndërhyrjen e Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara që të

ndërmjetësonte pranë qeverisë greke, për rregullimin e piramidave kufitare midis të

dy vendeve, por pa rrezultat, sepse qeveria greke u përgjigj negativisht. Gjithashtu, u

bënë përpjekje për rregullimin e marrëveshjes së riatdhesimit të emigrantëve politikë

dhe të ushtarakëve monarko - fashistë që ndodheshin në Shqipëri, për përfundimin e

marrëveshjes tregtare, për mbrojtjen nga sëmundjet e bimëve e të bagëtive, për

këmbimin e një grupi artistik, një ekipi futbolli, një delegacioni kulturor etj.532

Për

disa nga këto probleme, bisedimet rezultuan pozitivisht.

U arrit riatdhesimi për disa shtetas grekë, nënshkrimi i një marrëveshjeje për

pastrimin e Kanalit të Korfuzit, si dhe filloi shkëmbimi tregtar midis të dy vendeve.

Të gjitha këto përpjekje patën mbështetjen e diplomacisë sovjetike, me pasoja

pozitive për vitet pasardhëse. Megjithse qeveria greke vijonte me qëndrimet e

mëparshme, një far zbutjeje u reflektua edhe nga pala greke. Ambasadori grek në

Beograd Nikolarenzis do t’i deklaronte kolegut të tij sovjetik se Greqia nuk kishte

asnjë qëllim agresiv ndaj Shqipërisë, nuk kishte pretendime territorial për Epirin e

Veriut dhe se ajo dëshironte vetëm vendosjen e të drejtave të pakicës nacionale greke,

të cilat ata i gëzonin deri në Luftën e Dytë Botërore.533

Me Italinë, u arrit progres i mëtejshëm në drejtim të normalizimit të

marrëdhënieve. Për vitin 1954, u nënshkrua marrëveshja për shkëmbimin e mallrave

midis të dy vendeve, marrëveshja për gjetjen dhe transferimin e eshtrave të ushtarëve

italianë të vrarë në Shqipëri, si dhe për lirimin e të burgosurëve të të dy palëve.

Shqipëria u dorëzoi italianëve kriminelët e luftës që kishin mbetur nëpër burgje, si dhe

u pranua ardhja e një delegacioni për marrjen e eshtrave të ushtarëve italianë.534

Gjithashtu, përfundoi marrëveshja ekonomike, e traktatit të paqes dhe hyri në fuqi

marrëveshja tregtare e vitit 1954, si dhe u pranua ftesa e kryetarit të Bashkisë së

Fierencës dhe marrja pjesë në panairin e Barit. Këto veprimtari u pasuan edhe me

masa në fusha të tjera si: lejimi i largimit në Itali të grave të martuara me shtetas

italianë, studimi i çështjeve të vendosjes së vijës së lundrimit të rregullt për

peshkatarët italianë që peshkonin në ujërat territorial të Shqipërisë, zgjerimin e

lidhjeve ndërmjet organizatave të masave, këmbimi i delegacioneve kulturore e

grupeve artistike, të shtypit, të botimeve, të ekipeve të futbollit, si dhe ftesa për

delegacione të arbëreshëve, për tërheqjen e eshtrave të Migjenit etj.535

Përpjekje u bënë dhe për përmirësimin e marrëdhënieve me SHBA, Anglinë,

Turqinë etj, por pa rezultate konkrete. Qeveria shqiptare, i kushtoi vëmendje

interesimit të qeverisë angleze, e cila nëpërmjet qarqeve diplomatike tregoi gatishmëri

për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë, me kusht që të njihej

vendimi i gjykatës së Hagës për dënimin e dhënë lidhur me incidentin e Korfuzit, si

dhe krijimin e kushteve normale të punës për diplomatët anglezë që mund të vinin në

531

AQSH, 14/AP, OU, viti 1954, D.3, fl.11. Raport mbi marrëdhëniet me Jugosllavinë paraqitur në

mbledhjen e plenumit të KQ të PPSH më datën 14 dhjetor 1954. 532

AQSH, 14/AP, OU, viti 1955, D.32, fl.13,14. Materiale të dërguara nga ministri i Punëve të Jashtme

Behar Shtylla për Byronë Politike të KQ të PPSH, më datën 16 gusht të vitit 1955 “mbi normalizimin e marrëdhënieve të Republikës Popullore të Shqipërisë me Greqinë”.

533Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,....fl.257.

534AQSH, F. 14/AP, viti 1955, D.32, fl.8-10. Informacion dërguar Byrosë Politike nga ministri i Punëve

të Jashtme Behar Shtylla, më 16 gusht 1955 “mbi marrëdhëniet e RPSH me Italinë”. 535

Po aty.

Page 142: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

118

Shqipëri. Pavarësisht nga interesimi, në atë kohë nuk u arrit në ndonjë rezultat

konkret. Përpjekje u bënë për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike edhe me

Finlandën e me disa vende të Mesdheut si, Egjiptin, Sirinë, apo Sudanin në Afrikë etj.

Qeveria shqiptare mbështeti pa asnjë rezervë të gjitha nismat e qeverisë

sovjetike për problemet ndërkombëtare dhe “politikën paqësore të Bashkimit

Sovjetik”. Përveç përkrahjes pa ekuivok të Traktatit të Miqësisë Bashkëpunimit dhe

Ndihmës Reciproke, të vendeve të Evropës Lindore që krijuan Traktatin e Varshavës

dhe pjesëmarrjes në të si anëtar efektiv, u mbështetën nismat sovjetike për uljen e

tensionit dhe normalizimin e marrëdhënieve me vendet e tjera, konferenca e

kryetarëve të qeverive të katër Fuqive të Mëdha në Gjenevë, përfundimi i traktatit të

paqës me Austrinë, vendosja e marrëdhënieve diplomatike midis Bashkimit Sovjetik

dhe Gjermanisë Perëndimore, konferenca e Bandungut e vendeve afro - aziatike etj.536

Disa arritje në politikën e jashtme krijuan mundësi më efektive për qeverinë shqiptare,

për t’u ballafaquar me problemet madhore të politikës ndërkombëtare. Gjithsesi, roli i

Shqipërisë mbeti i kufizuar, në përkrahje e mbështetje të politikës sovjetike

Në politikën e brendshme, qeveria shqiptare, nën presionin e ndryshimeve të

politikës sovjetike, si dhe të vështirësive ekonomike në rritje, u detyrua të ndërmarrë

një varg masash me karakter partiake, shtetërore, shoqërore dhe ushtarake. Fillimisht,

u morën disa masa të shpejta, për t’iu përgjigjur menjëherë kritikave, vërejtjeve,

rekomandimeve dhe udhëzimeve të udhëheqjes sovjetike. Një pjesë e tyre u

këshilluan e u miratuan gjatë vizitës së delegacionit në Moskë, në qershor të vitit

1953. Gjatë qëndrimit në Moskë, delegacioni shqiptar i kryesuar nga Enver Hoxha u

bëri udhëheqjes sovjetike këto propozime: Lirimin e vetës (E.Hoxhës) nga funksionet

e ministrit të Punëve të Jashtme, ministrit të Mbrojtjes dhe të kryetart të Frontit

Demokratik; lirimin e M.Shehut nga funksioni i sekretarit të KQ, duke mbajtur atë të

ministrit të Brendshëm për të emruar një person tjetër sekretar të KQ, që të merret

eskluzivisht me punët e parties; shkurtimin e përqëndrimin e aparatit shtetëror në: 9

ministri (Industri – miniera - ndërtim, Bujqësi – pyje - grumbullim, Tregti e

brendshme - e jashtme - komunikacion, Arsim – kultur – sport - shëndetësi, Ministri e

Brendshme, e Mbojtjes, e Drejtësisë, e Jashtme dhe dy komision (Komisioni i Planit

dhe i Kontrollit); shkurtime brenda ministrive dhe sektorëve në masën 50 përqind,

ngushtimi i organikave dhe shkurtimi i aparateve të komiteteve ekzekutive te rretheve

e lokaliteteve; studimi i riorganizimit të pushtetit, duke krijuar 10 qarqe; shkurtimi i

aparatit të KQ dhe komiteteve të partisë së rajoneve. Për problemet ekonomike u

propozua anullimi i disa investimeve si: fabrikën e letrës, të xhamit, të linit, të çelikut,

të bukës, duke i kaluar në pesëvjeçarin e ardhshëm; shtyrjen e ndërtimit të

Hidrocentralit mbi Mat deri në vitin 1957; zgjatjen e kohës së ndërtimit të

hekurudhës, impiantit të bitumit, të aerodromit etj. Për ushtrinë, u propozua të

studjohet problemi i drejtimit për t’i bërë repartet e ushtrisë e te kufirit më të lehta e të

manovrueshme, për spastrimin e oficerëve etj. Këto propozime u pranuan nga

udhëheqja sovjetike, por që duhej të bëheshin vendime dhe të thelloheshin masat me

t’u kthyer delegacioni në Shqipëri.537

Një pjesë tjetër e masave, u morën ngadalë dhe

me shumë “kujdës”, për shkak të frikës së krijimit të të çarave në sistemin e kontrollit

të rreptë të partisë, në të gjithë vendin.

Megjithatë,me kthimin e delegacionit u formalizuan masat më kryesore të

propozuara në Moskë dhe u morën disa masa të tjera të shpejta, për të krijuar

536

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.79, fl.5-12. Vendimi Nr.451, datë 3 nëntor 1956 për miratimin e

Deklaratës së RPSH mbi marrëdhëniet midis RPSH me BS dhe vendeve të tjera socialiste. 537

AQSH, F. 14/AP, ,PKBS, viti 1953, D.9. fl.38. Mendime e propozime të bëra nga Enver Hoxha dhe

delegacioni, gjatë takimeve me udhëheqjen sovjetike, në vizitën e muajt qershor të vitit 1953.

Page 143: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

119

mundësitë e shbllokimit të bashkëpunimit dhe të ndihmave nga BS. Këto masa

konsistojnë në disa drejtime:

Menjëherë u lirua nga disa funksione Enver Hoxha. Konkretisht, u lirua nga

funksionet e ministrit të Punëve të Jashtme dhe ministrit të Mbrojtjes, duke mbajtur

detyrën e kryetarit të Këshillit të Ministrave, komandantit të Përgjithshëm të Ushtrisë,

të kryetarit të Frontit Demokratik dhe të Sekretarit të Përgjithshëm të KQ të partisë.538

Mehmet Shehu u lirua nga funsioni i Sekretarit të KQ, për t’u lehtësuar në kryerjen e

detyrës si zëvendëskryeministër dhe ministër i Punëve të Brendshme.

Masat më të rëndësishme u përqendruan në fushën ekonomike. Byroja

Politike, në mbledhjen e datës 20 – 22 qershor të vitit 1953, mori Vendimin Nr. 227

“Mbi korigjimin e disa gabimeve në politikën ekonomike, sidomos në drejtim të

fshatarësisë dhe për forcimin e gjendjës së brendshme”539. Në vendim u evidentuan

disa nga gabimet e partisë në politikën e brendshme (në çështjet ekonomike, të

organizimit të aparatit shtetëror e të organizimit të ushtrisë) dhe të politikës së

jashtme, sipas vrejtjeve të udhëheqësve sovjetikë dhe u përcaktuan masat përkatëse.

Në mënyrë të përmbledhur masat ishin: falja e të gjitha detyrimeve të prapambetura të

fshatarësisë në drithra, mish, vesë, fasule, oriz etj, nga viti 1949 - 1952; u ulën

detyrimet për të gjithë artikujt bujqësorë e blegtoralë, sidomos për zonat malore dhe

kufitare; u lehtësuan nga tatimet fshatarësia dhe prodhuesit e vegjël të qytetit, si dhe u

rishikuan pagat e punëtorëve e nëpunësve, duke rritur pagat për punonjësit e naftës e

të minierave në përgjithësi;540

ndalimi i investimeve të kushtueshme në industri dhe

që kërkonin shumë kohë për t’u realizuar; rishikimi i planit për heqjen e disa

objekteve të pesëvjeçarit të parë 1951 - 1955.

Masa të rëndësishme u përcaktuan për përmirësimin e bujqësisë, duke

përqëndruar vëmendjen në ndërtimin e veprave që sillnin rezultate të menjëhershme

për fshatarësinë; në forcimin e kooperativave bujqësore ekzistuese dhe ndalimin e

përkohëshëm të ngritjes së kooperativave të reja; në ndihmën e fshatarësisë me farëra,

vegla e kafshë pune etj. Investimet në bujqësi, u parashikua të rriteshin në masën 33

përqind. Në industri, u shkurtuan invenstimet në masën 17.6 përqind për vitin 1953

dhe 33.6 përqind për vitin 1954, u hoqen nga plani disa vepra, si dhe disa të tjera i’u

shty afati i zbatimit për pesëvjeçarin pasardhës.541

Përveç masave konkrete të përcaktuara nga byroja, u ngarkua qeveria të studjojë

menjëherë masat për përmirësimin e gjendjes së fshatarësisë, për forcimin e punës në

bujqësi, për rishikimin e planeve ekonomike dhe të investimeve etj.

U morën disa masa strukturore, në aparate shtetërore dhe partiake si: reduktimi

i nënkryeministrave nga 6 në 2, shkurtimi i numrit të ministrive nga 19 në 9 dhe

reduktimi 50 përqind të organikave të aparateve qëndrore administrative dhe

ekonomike, zvogëlimin e organikave të organeve lokale, ndarjen administrative e

krijimin e 10 qarqeve, si dhe reduktimin rreth 50 përqind të aparatit të Komitetit

Qendror dhe organeve vartëse të partisë.542

538

Po aty. 539

AQSH, F. 14/AP, vti 1953, D.23, fl.12. Vendimi Nr.227, datë 20-22.6.1953 “Mbi korigjimin e disa gabimeve në politikën ekonomike, sidomos në drejtim të fshatarësisë dhe për forcimin e gjendjes së

brendshme”. 540

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1953, D.23, fl.14. 541

AQSH,F. 14/AP, viti 1953, D.3, fl.9. Informacion dërguar Këshillit të Ministrave të BS dhe KQ të PK

të BS, më 22 dhjetor 1953 “mbi disa çështje të zhvillimit të mëtejshëm të ekonomisë, të bujqësisë,

të industrisë, për përmirësimin e jetës së punonjësve etj”. 542

AQSH, 14/AP, viti 1953, D.9, fl.39. Propozime për masa në përgjigje të bisedimeve të zhvilluara me

udhëheqësit sovjetikë në qershor 1955.

Page 144: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

120

Riorganizimi i ushtrisë, ishte një drejtim tjetër i masave të përcaktuara për

ndryshim, duke synuar reparte e njësi më të lehta e të manovrueshme. U vendos

mbajtja e një ushtrie aktive prej 51 mijë vetësh, të spastrohej ushtria nga elementët e

padëshirushëm, u pranua propozimi i udhëheqjes sovjetike për dërgimin e 250

oficerëve sovjetikë, si specialistë e këshillëtarë, për të ndihmuar ushtrinë shqiptare

dhe të 38 oficerëve të tjerë për forcat e Ministrisë së Brendshme,543

si dhe u kërkua

dërgimi nga sovjetikët i një numri tjetër oficerësh, për të ndihmuar në forcimin e

mëtejshëm të ushtrisë

Disa masa u morën për uljen e rolit të sigurimit të shtetit. Gjithashtu, u

nënvizua domosdoshmëria e inkurajimit të debatit të lirë brenda partisë, reduktimin e

rolit të partisë në disa fusha, si dhe studimin e një aministi të pjesshme për të

burgosurit politikë dhe për disa të arratisur politikë jashtë shteti.

Qeveria shqiptare, krahas këtyre masave për ndryshim, të cilat në shumicën e

tyre figuronin të përgjithshmë e në fushën strukturore, kërkonte dhe synonte të bindte

udhëheqjen sovjetike se reformat në Shqipëri, kishin përfshirë të gjitha fushat e

veprimtarisë shoqërore, politike, ekonomike, ushtarake etj. Por ankthi dhe shqetësimi

i udhëheqjes shqiptare vetëm sa rritej. Duke vlerësuar gjendjen ekonomike shumë të

vështirë e serioze, me mungesa të theksuara mallrash në treg, në vartësi tërësore nga

importi, me probleme të mëdha në industri, në bujqësi, në ushtri për shkak të

vonesave të ndihmave sovjetike, qeveria shqiptare në dhjetor të vitit 1953 i drejtoi një

raport të hollësishëm qeverisë dhe KQ të PK të BS. Në raportin, që mban datën 22

dhjetor të atij viti, bëhej autokritikë e thellë për “gabime serioze në planifikim”, për

“përdorim të kredive pa efektivitet”, për “mos realizim të planeve ekonomike”, për

“investime të pa mjaftueshme në bujqësi” etj.544

Në raport, renditeshin masat e marra

ose që parashikoheshin të merreshin, si dhe kërkesat e nevojat e ngutshme e urgjente

për ndihmë nga BS, të cilat u përsëritën në çdo takim me përfaqësuesit sovjetikë.

Për të kuptuar më mirë gjendjen e vështirë, por edhe vartësinë tërësore të

ekonomisë shqiptare nga ndihmat e kreditë nga jashtë, do të evidentojmë më

hollësisht kërkesat e qeverisë shqiptare, në raportin paraqitur me ngutësi para

udhëheqjes sovjetike:

Megjithëse deri në vitin 1954 qeveria shqiptare kishte marrë nga BS 336.8

milionë rubla, me përqindjen e interesit prej 60.5 milionë rubla për t’u shlyer deri në

vitin 1967 dhe 345 milionë rubla nga vendet e tjera socialiste, ajo kërkoi një kredi

katërvjeçar prej 30 milionë rubla për zhvillimin e bujqësisë, për makina bujqësore,

traktorë, plehra kimike, farëra etj.545

U kërkua kredi trevjeçar për naftën prej 45

milionë rubla, nga këto 18 milionë për vitin 1954, 16 milionë për vitin 1955 dhe 11

milionë për vitin 1956,546

si dhe shtyrja deri në vitin 1972 të afatit të shlyerjes së

kredive e të interesave për vitet ’60, uljen e interesave të kredisë nga 2 në 1 përqind, si

dhe pagimin e shpenzimeve jo tregtare nga pala sovjetike (pagesat e bursave të

studentëve dhe kursantëve civilë e ushtarakë shqiptarë). Fuqia shlyerëse shumë e

dobët dhe e papërfillshme e ekonomisë, si rezultat i mos realizimit të planeve, i

mungesës në planifikim e menaxhim, si dhe i vështirësive parashikuese, e detyruan

543

AQSH, F. 14/AP, viti 1953, D.9, fl.41. 544

AQSH, 14/AP, viti 1953, D.3, fl.8. Informacion dërguar Këshillit të Ministrave të BS dhe Byrosë

Politike të KQ të PK të BS, më 22 dhjetor 1953. 545

AQSH, F. 14/AP, viti 1953, D.3, fl.16. Raport i KQ të PKSH dërguar Këshillit të Ministrave dhe KQ

të PK të BS më 22 dhjetor 1953, “mbi disa çështje të zhvillimit të mëtejshëm të ekonomisë, të

bujqësisë, të industrisë për përmirësimin e jetës së punonjësve”, në përjigje të vrejtjeve dhe

këshillave te udhëheqësve sovjetikë. 546

Po aty, fl.18.

Page 145: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

121

palën shqiptare të kërkonte shtyrjen e afatit të shlyerjes së kredive.547

Nga ulja e

përqindjes së interesit llogaritej të kishte një fitim prej 11 milionë rubla.

Gjithashtu, u kërkua falja e kredisë për ushtrinë dhe shtimi i shpenzimeve nga

pala sovjetike për mbajtjen e ushtrisë shqiptare. Në raportin e saj, qeveria shqiptare

kërkoi jo vetëm faljen e kredive e të interesave prej 80 milionë rubla548

të marra deri

në vitin 1954, por u kërkua që shpenzimet për ushqim e veshmbathje për 40 mijë veta

të ushtrisë shqiptare të paguheshin nga pala sovjetike, ndërsa për 11 mijë veta t’i paguante Shqipëria.

549 Ndërkohë, propozohej që furnizimi me armatim e teknikë

luftarake, të bëhej falas nga pala sovjetike dhe vendet e tjera socialiste. Në raport, bie

në sy konkretizimi deri në hollësi i kërkesës për pajisje me armatim dhe teknikë

luftarake:550

Kërkesa për armatim, teknikë e mjete luftarake:

Avionë luftarak: 16 copë

- MIG-15 12

- MIG-15 (mësimor) 2

- Transporti 1

- Sanitar 1

Armë kundërajrore: 134 copë

- Topa 37mm 84

- Topa 85mm 20

- Mitrolozë 12.7mm 30

Materiale ushqimore e veshmbathjeje:

- Veshje oficerësh 4.500 copë

- Veshje trupe 15.000

- Batanije 20.000

- Çanta trupe 30.000

- Konserva 4.000

- Karburant 6 mbushje tankesh

- Makina 500

- Mjete ndërlidhjeje,

xheniere, të mbrojtjes

kundërkimike, etj.

Megjithë raportin shumë shqetësues të palës shqiptare, qeveria sovjetike vijoi

heshtjen. Vonesa e përgjigjes dhe zgjatja e kohës së pezullimit të aktivizimit të

marrëveshjeve ekonomike e tregtare, nën pretekstin e rishikimit të planeve e

projekteve dhe ndërmarrjes së reformave, e detyruan Enver Hoxhën që të vizitoi

përsëri Moskën në qershor të vitit 1954, por pas ardhjes së Hrushovit si Sekretar i

Parë i PK të BS. Kjo vizitë u realizua, në radhë të parë, për diskutimin e problemeve

ekonomike, duke ripërsëritur me forcë gjendjen e rëndë dhe vështirësitë ekonomike, si

dhe për të kërkuar ndihmë, për të dalë nga një gjendje e tillë. Më datën 8 qershor,

547

AQSH, F. 14/AP, viti 1953, D.3, fl.14. 548

AQSH, 14/AP, viti 1954, D.3, fl.19-20. Informacion dërguar Këshillit të Ministrave të BS dhe Byrosë

Politike të PK të BS, shokut Malenkov, më 22 dhjetor 1953. 549

AQSH, 14/AP, viti 1953, D.3, fl.19. Problemi i forcave të armatosura të RPSH. 550

AQSH, F. 14/AP, viti 1954, D.2, fl.57.

Page 146: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

122

delegacioni shqiptar u prit nga Hrushovi dhe udhëheqësit e tjerë sovjetikë. Në

bisedimet e zhvilluara, E. Hoxha synoi të shtronte problemet urgjente ekonomike, por

edhe të vëzhgonte e hulumtonte situatën pas ndryshimeve. Ai, parashtroi para

udhëheqjes sovjetike të njëjtat kërkesa si në raportin e fundvitit 1953, duke avancuar

kërkesën për mbajtjen e ushtrisë nga sovjetikët me të gjitha nevojat, në masën 100

përqind.551

Por në takimin zyrtar me udhëheqjen shqiptare, Hrushovi pothuajse nuk u ndal

fare në çështjet ekonomike, për të cilat interesohej Enver Hoxha. Ai, gjatë gjithë

takimit trajtoi problemet organizative të partisë, duke vënë theksin dhe vlerësuar

partinë si udhëheqëse, organizuese, kontrolluese, aspiruese dhe inicuese për

gjithçka.552

Lidhur me rolin e partisë, Hrushovi kritikoi Berian si element antiparti e

armik që synonte dobësimin e likujdimin e këtij roli, “zëvendësimin e partisë me

individin e propagandën”, si dhe shmangjen e kontrollit të partisë.

Hrushovi rekomandoi që në krye të partisë, si sekretar i parë apo sekretar i

përgjithshëm të ishte një person me autoritet të plotë, i cili të mund të influenconte

mbi të tjerët për sqarimin dhe zgjidhjen e problemeve. Sipas tij, duke qënë ky person

edhe kryetar i këshillit të ministrave, atëherë rrezikohej që partia të kthehej në një

organ të këtij këshilli.553

Hrushovi në këtë mënyrë reklamonte rolin e tij të ri si

sekretar i parë, se partia ishte mbi të gjitha strukturat e shtetit dhe se në sistemin

komunist partia komuniste komandonte shtetin. Ndërsa, për problemet ekonomike ai

dha disa “këshilla” të përgjithshme për qëndrimin e vëmendjes më shumë në sektorët

më të rëndësishëm të industrisë ushqimore (konservimit, frutave, peshkut, vajrave etj),

kultivimin e kulturave me leverdi në bujqësi, si dhe porositi të mos bazohej zhvillimi i

ekonomisë vetëm në kreditë nga jashtë, por të rritej rentabiliteti dhe shfrytëzimi i

industrisë ekzistuese etj.554

Mbas takimit zyrtar, E. Hoxha në përpjekje për të vendosur marrëdhënie më të

afërta, i kërkoi përsëri konsultime Hrushovit “për disa çështje organizative”, duke e

informuar mbi përbërjen e partisë, shtrirjen, punën me organizatat e masave etj, si dhe

e informoi mbi masat që kishin menduar të merrnin në kuadrin e ndryshimeve.

Gjishashtu, mori këshillën e Hrushovit për kalimin e tij si sekretar i parë i partisë, të

M. Shehut si kryeministër, si dhe për suprimimin e funksionit të Komandantit të

Përgjithshëm të Ushtrisë.555

Megjithatë, përqëndrimi i takimit në gabimet e vijës së partisë dhe kritikës

ndaj kultit të individit, me disa këshilla të përgjithshme për ekonominë, pa dyshim

ishte një mesazh i qartë për udhëheqjen shqiptare dhe vetë E. Hoxhën, për t’u dhënë

të kuptojnë se gjërat kishin ndryshuar. Edhe pse vizita u vlerësua si zakonisht “një

ndihmë e madhe e KQ të PK të BS për çështjet e përmirësimit të gjendjes ekonomike

551AQSH, 14/AP, OU, viti 1954, D.18, fl.2. Proces verbal i mledhjes së Byrosë Politike të KQ të PKSH, mbajtur

më 30 qershor 1954 “mbi rezultatet e bisedimeve të bëra në Moskë, nga delegacioni i PPSH me udhëheasitë e KQ të PK të BS, për problemet ekonomike, ushtarake dhe çështjet organizative lidhur me riorganizimin e

partisë dhe të pushtetit”. Enver Hoxha dhe anëtarët e delegacionit informuan mbi rezultatet e bisedimeve me

udhëheqësitë sovjetikë. 552AQSH, 14/AP, viti 1954, D.1, fl.1,2. Takimi i delegacionit shqiptar të përbërë nga Enver Hoxha, Hysni Kapo,

Beqir Balluku, Koço Theodhosi dhe Mihal Prifti me delegacionin sovjetikë të përbërë nga N. Hrushovi,

Malenkovi, Voroshillovi, Mikojani, Suslovi, Zorin dhe Levickin, në Moskë më 8.6.1954. 553po aty, fl. 2 554

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1954, D.1, fl.3. Proces-verbale të mbajtura gjatë takimit të delegacionit të

PPSH të kryesuar nga Enver Hoxha me anëtarët e Presidiumit të KQ të PK të BS më 8 dhe 21

qershor 1954 në Moskë. (Për më tepër shih: AQSH, F. 14/AP, viti 1954, D.2, fl.56,57.) 555

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1954, D.18, fl.5,6. Në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ të PPSH, datë30

qershor të vitit 1954, anëtarët e delegacionit raportuan mbi rezultatet e vizitës dhe diskutuan rreth

vrejtjeve e kritikave të udhëheqjes sovjetike.

Page 147: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

123

dhe të punës së aparatit partiak e shtetëror në vend”556, E. Hoxha mbeti i pakënaqur

nga vizita dhe udhëheqësi i ri i BS, sepse nuk ishte vizita që priste dhe nuk pati

rezultatet e dëshiruara prej tij.557

Ai shikonte një ndryshim të madh me periudhën e

Stalinit, kur plotësoheshin të gjitha kërkesat e parashtruara. Në kujtimet e tij pas 26

vjetësh E. Hoxha shprehet se “në këtë takim ne vumë re se mendimet e tij (Hrushovit)

si për naftën, ashtu edhe për orientimin e industrisë e të bujqësisë në vendin tonë, nuk

ishin të drejta, nuk u përgjigjeshin as nevojave të vendit tonë dhe as përputheshin me

parimet bazë të ndërtimit të socializmit në një vend, e as me mësimet dhe me

eksperiencën e Leninit e të Stalinit”.

Pas shumë diskutimesh, u arrit që një pjesë e vogël e kërkesave të

plotësoheshin nga qeveria sovjetike. Konkretisht, u plotësua kërkesa e kredisë dhe

ndihmës për bujqësinë, ndërsa kredia për industrinë nuk u akordua me motivin se më

parë duhej dërguar një ekip sovjetik, për të shqyrtuar çështjet në vend. Gjithashtu u fal

plotësisht borxhi i vjetër prej 80 milionë rubla dhënë për ushtrinë dhe u premtuan

falas aeroplanë, artileri tokësore e kundërajrore, pjesë plotësuese për avionë, si dhe

materiale të tjera në vlerën 44 milionë rubla.558

Gjatë kësaj vizite u plotësuan kërkesat

në fushën ushtarake, diçka për naftën, ndërkohë që problemet ekonomike pothuajse

mbetën pa përgjigje, duke u rrezikuar seriozisht realizimi i planit të pare pesëvjeçar

dhe treguesit e tjerë ekonomik.

Pezullimi i kredive dhe ndihmave, pavarësisht nga masat urgjente për

ndryshim të marra nga qeveria shqiptare, u reflektua mënjëherë në treguesit

ekonomiko – financiar. Në vitin 1954, niveli i importeve nga BS arriti 41.3 përqind,

në krahasim me 53 përqind të vitit 1953. Për rrjedhojë u shënua rënjen totale e

importit, në vlerë monetare (000/rubla).

V i t i 1952 1953 1954

T r e g u e s i t 127.183 160.136 103.665

Fenomene negative u evidentuan edhe në treguesit e eksportit. Në eksportimin

e agrumeve dhe pambukut pati një rënje prej 4 herësh, në krahasim me një vit më

pare. Rënje pati gjithashtu në prodhimet me origjinë blegtoriale, të rakisë, të

kompesatës etj.559

Gjithsesi, ardhja e Hrushovit në drejtimin e partisë dhe asgjesimi i Berias, u

shoqërua me kërkesën për ndryshime rrënjësore e të shpejta, si në aspektin e

brendshëm, ashtu dhe në politikën e jashtme. Menjëherë u evidentua se thelbi i këtij

kursi ishte destalinizimi i shoqërisë, që nënkuptonte luftën kundër kultit të individit,

përmirësimi e normalizimi tërësor i marrëdhënieve me Jugosllavinë dhe tërheqjen e

saj persëri në bllokun komunist. Politika e re ndaj Jugosllavisë ishte mesazhi, i cili

shënoi fillimin e lëkundjes së marrëdhënieve shqiptaro – sovjetike, sepse për

udhëheqjen shqiptare dhe personalisht për Enver Hoxhën u shfaq dukshëm mungesa e

vullnetit për të luftuar kultitn e individit, si dhe për rishikimin dhe normalizimin e

marrëdhënieve me Jugosllavinë. Çështja jugosllave, ishte plagë e pa shëruar, hapja e

së cilës do të kishte reperkusione të mëdha. Për rrjedhojë, veprimtaria politike e

udhëheqjes shqiptare në planin e brendshëm u përqëndrua në zbatimin e disa

reformave të diktuara nga sovjetikët, por duke ruajtur gjendjen ekzistuese.

556

Hamit Kaba & EthemÇeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.156. 557

Enver Hoxha. Hrushovianët,.....fl.78. 558

po aty, fl. 4 559

AQSH, F. 495, viti 1954, D.97, fl.2, 7,12. Analiza e tregtisë së jashtme për vitin 1954, nga Ministria e

Financave.

Page 148: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

124

Reformat dhe masat për “ndryshim”, u shtruan për diskutim në KQ të partisë,

pas gati një viti e gjysëm nga vdekja e Stalinit dhe dy vizitave pa rezultatet e kërkuara

të udhëheqësve shqiptarë në BS. Plenumi XI i KQ të PPSH i mbledhur më 12 korrik

të vitit 1954, zhvilloi punimet në frymen e ndikimit të ngjarjeve passtaliniane në BS,

diskutoi dhe përcaktoi disa masa më të “thelluara”, në përgjigje të kritikave të

përsëritura të udhëheqjes sovjetike. Në plenum u pranua se kishte pasur dobësim të

udhëheqjes kolegjiale, të kritikës dhe autokritikës, shkëputje të udhëheqjes nga masat

etj. Raporti i Byros Politike i mbajtur në plenum, duke cituar Enver Hoxhën “kritikoi”

dhe “kërkoi” që “t’i jepet fund një herë e përgjithmonë manifestimeve të shfrenuara

që janë shfaqur në praktikën e jashtme karshi personit të tij (E. Hoxhës – E. M), duke

skanuar emrin e tij “Enver – Enver”, t’i jepet fund ngritjes së busteve të tij nëpër

qytete, vënies pa rast e pa arsye të fotografive të tij në gazeta e revista dhe të tjera

shfaqje të këtij lloji”560. Plenumi, miratoi lirimin nga disa funksione të E. Hoxhës dhe

M. Shehut. Konkretisht, në plenum u pranua propozimi i Enver Hoxhës për t’u lirua

nga funksionet shtetërore si kryetar i Këshillit të Ministrave, u suprimua funksioni i

Sekretarit të Përgjithshëm të Partisë dhe u krijua funksioni i sekretarit të Parë të

Partisë, duke u emruar E. Hoxha në këtë funksion të ri. Ai, duke imituar Hrushovin

mbajti vetëm detyrën e Sekretarit të Parë të Partisë, duke dorëzuar atë të kryetarit të

Këshillit të Ministrave.561

Në këtë plenum, M. Shehu u lirua nga detyra e ministrit të

Brendshëm dhe u ngarkua me detyrën e kryetarit të Këshillit të Ministrave dhe

Manush Myftiu e Josif Pashko u liruan nga funksioni i sekretarëve të KQ dhe u

emruan, përkatësisht zëvendëskryetar i Këshillit të Ministrave dhe ministër i

Ndërtimeve e Komunikacionit, si dhe u emruan sekretar të KQ Gogo Nush e Liri

Belishova. Në vend të M. Shehun, si ministër i Punëve të Brendshëm u emrua Kadri

Hazbiu.562

Ndërkohë, funksioni i Komandantit të Përgjithshëm të Ushtrisë u suprimua

përkohësisht, me motivin se ky funksion u krijua si domosdoshmëri për kohë lufte dhe

në rast se do të gjykohej i nevojshëm, KQ mund t’a aktivizonte përsëri.563

Masat për “ndryshim” në politikën e jashtme dhe të brendshme, të ndërmarra nga

qeveria shqiptare evidentonin disa dukuri:

Në radhë të parë, masat e ndërmarra më së shumti ishin gjysmake e

sipërfaqësore, të mbyllura e jo transparente, strukturore dhe jo efektive, të formuluara

në një far fshehtësie e në formë konspirative vetëm në Byronë Politike e Këshillin e

Ministrave, pa analizë e ballafaqime me njerëzit, qoftë dhe në forumet e organizatat

bazë të partisë. Në radhë të dytë, për të dhënë mesazhin e ndërmarrjes së reformave të

“ndryshimit” dhe për të vijuar kontrollin e plotë të gjendjes, iniciativa e këtyre

ndryshimeve u mor nga vetë E. Hoxha. Në përgjigje të direktivave të Moskes për

ndryshime, lufta kundër kultit të individit u kufizua në thëniet e vetë E. Hoxhës për

veten e tij, u përqëndrua dhe u zhvillua deri në atë shkallë sa të mos cenohej figura

dhe autoriteti i tij, duke vazhduar vijën e Stalinit, por pa Stalinin. Në radhë të tretë, u

evidentuan pakënaqësit e para reciproke: udhëheqja shqiptare për zgjatjen e kohës së

560

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1954, D.2, fl.15. Raport i Byrosë Politike të KQ të PPSH mbi rezultatet e

bisedimeve të delegacionit shqiptar me Presidiumin e KQ të PK të BS në Moskë, mbajtur në

Plenumin XI të KQ më 12 korrik 1954. (Citimi në material është siç përcaktohet në raportin e

Byrosë Politike paraqitur para Plenumit). 561

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1954, D.2, fl.16. 562

po aty, fl.20. Raport i Byrosë Politike të KQ të PPSH mbi rezultatet e bisedimeve të delegacionit

shqiptar me Presidiumin e KQ të PK të BS në Moskë, mbajtur në Plenumin XI të KQ më 12 korrik

1954. 563

Po aty, fl.17. (Për më tepër shih: AQSH, F. 14/AP, viti 1954, D.18, fl.7. Proces verbal i mbledhjes së

Byrosë Politike të KQ të PPSH më datën 30 qershor 1954, “mbi punën e bërë në Moskë nga ana e delegacionit të PPSH”).

Page 149: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

125

pezullimit të aktivizimit të marrëveshjeve ekonomike e tregtare nga pala sovjetike, në

pritje të rishikimit të planeve e projekteve dhe ndërmarrjes së reformave, si dhe

kërkesën për përmirësimin tërësor të marrëdhënieve me Jugosllavinë; ndërsa

udhëheqja sovjetike, e pa kënaqur me qëndrimin e udhëheqjes shqiptare ndaj "Kursit

të Ri" politik të Kremlinit, për ndryshime rrënjësore e të shpejta.

Mbi të gjitha masat për ndryshim, nuk e patën ndikimin e tyre në realizimin e

objektivave të planit të parë pesëvjeçar. Detyrat dhe objektivat e planit u rishikuan,

sipas udhëzimeve të Moskës dhe për këtë shkak mosarritjet qënë më se të dukshme.

Sipas të dhënave zyrtare, investimet në rrjetin e stacioneve makinave, të transportit,

në bujqësi nuk u realizuan, si dhe u hoq dorë nga shpejtimi i kolektivizimit.

Gjithashtu, nuk u realizuan zgjerimi i rrjetit rrugor, bonifikimet etj, ndërkohë që me

ndihmën financiare të BS u ndërtuan fabrika e tekstileve në Tiranë, e pambukut në

Fier, e drurit në Elbasan dhe e duhanit në Shkodër.

Karakterin sipërfaqësor të masave për ndryshim, të ndërmarra nga udhëheqja

shqiptare e tregoi fakti se ndryshimet e propozuara para një viti e gjysëm akoma nuk

ishin implementuar dhe problemet jo vetëm nuk u zgjidhën, përkundrazi u thelluan

vështirësitë ekonomike. Nga ana tjetër, mjetet zyrtare të informacionit heshtnin për

zhvillimet politike dhe erën e ndryshimeve në vendet socialiste, duke krijuar një terr

informative mbi "Kursin e Ri" të Moskës dhe jehonës së tij në këto vende. Tendenca

për vazhdimin e stalinizmit dhe lëkundjet e hezitimet për destalinizimin e jetës, si dhe

masat sipërfaqësore e jo efektive të ndërmarra, krijuan pakënaqësi e kundërshti,

hamendësi dhe paragjykime, të cilat u shfrytëzuan gjerësisht e me kujdes nga kritikët

dhe mospajtuesit me këtë situate, pse jo edhe kundërshtarët politik.

Pikëpamje në kundërshti me këtë frymë shfaqën edhe anëtarët e Byrosë

Politike, Tuk Jakova dhe Bedri Spahiu. Pikëpamjet e T. Jakovës, të dokumentuara

gjenden në dy letra dërguar, përkatësisht KQ të PK të BS më 10 gusht të vitit 1955

dhe më vonë KQ të PPSH më 2 mars të vitit 1957. Këto pikëpamje, konsistonin dhe

synonin diskutimin e një varg çështjesh parimore, që kishin të bënin me veprimtarinë

e PKSH. Në radhë të parë, ai kërkonte rivlerësimin e punës dhe veprimtarisë së

grupeve komuniste, duke zbutur anët negative, pasi sipas tij, deri atëherë flitej shumë

për aspektet negative dhe shumë pak ose aspak për anët pozitive. Kërkohej vlerësimi

njësoj i të gjitha grupeve komuniste, me anët pozitive dhe negative të tyre. Në radhë

të dytë, T. Jakova shtronte çështjen e rishikimit të rolit të Miladin Popoviçit, Enver

Hoxhës dhe të shokëve të tjerë në krijimin e PKSH më 8 nëntor të vitit 1941, pasi nuk

kishte një dokument ose forum partie kolegjial, që të përcaktonte rolin e luajtur prej

seicilit. Sipas Tuk Jakovës, Miladin Popoviçi në rolin e arbitrit kishte qënë faktori

kryesor në themelimin e PKSH, ndërkohë që historia e shkruar vlerësonte Enver

Hoxhën si themelues të saj.564

Në radhë të tretë, parashtront rivlerësimin e historisë së

partisë dhe të Luftës Nacionalçlirimtare, duke vlerësuar pjesëmarrësit sipas rolit të

tyre në luftë, duke pasqyruar në muze e në ekspozita publike të gjithë ata që kishin

udhëhequr njësi gjatë luftës, që kishin marrë pjesë në forume dhe veprimtari partie

(kongres, plenum, mbledhje me rëndësi historike etj), si dhe ata që ishin dënuar me të

pa drejtë.565

Edhe anëtarët e KQ dhe të Byrosë Politike të vendoseshin në muze sipas

rolit që kishin luajtur në Luftën Nacionalçlirimtare. Në letërën dërguar KQ të PK të

BS trajton mungesën e pasqyrimit në muzeume të të gjithë faktorëve të Luftës

Nacionalçlirimtare. Në radhë të katërt,rishikimin e vendimeve lidhur me spastrimet në

parti dhe masat e rënda e të padrejta. Në letrën e tij hedh posht akuzën që i bëhej për

564

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1955, D.2/2, fl.27-29. ( Fl.26-35. Letër e Tuk Jakovës, më 10 gusht 1955

drejtuar KQ të PK të BS, ku shpalos me hollësi pikëpamjet e tij. . 565

po aty, fl.30. (Fl.1-11. Letër e Tuk Jakovës drejtuar KQ të PPSH më 2 mars të vitit 1957).

Page 150: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

126

zbutjen e luftës së klasave, vë theksin se qëllimet e tij kanë qënë të ndihmojë partinë

dhe asnjëherë për qëllime armiqësore, duke i quajtur akuzat të padrejta dhe të

pathemelta. Ai shpreh keqardhjen për përjashtimin nga partia; trajton çështjen

jugosllave, duke e vlerësuar Koçi Xoxen si viktim të situatës dhe dakordësin e tij për

kërkesat e Konferencës së Tiranës për ndryshime e rehabilitime.566

Qëndrimet dhe pikëpamjet e tij, Tuk Jakova i kishte biseduar dhe kishte gjetur

mbështetje nga Bedri Spahiu*, gjithashtu anëtar i Byrosë Politike dhe sekretar i KQ.

Për të analizuar gjendjen, si dhe pikëpamjet e shfaqura nga T. Jakova, u

mblodh Plenumi XIV të KQ të Partisë, mbajtur më 14 - 17 qershor të vitit 1955.

Plenumi shqyrtoi veprimtarinë “antiparti e armiqësore” të Tuk Jakovës dhe Bedri

Spahiut. Në raportin e Enver Hoxhës u analizuan “gabimet” e T. Jakovës, që në kohën

e militimit në grupin komunist të Shkodrës (ekzistencën e frymës lokaliste,

oportuniste dhe sëmundjes së vjetër të grupeve), tezat e tij se “partinë e formoi

Miladin Popoviçi”, i pakënaqur për arsye personale ndaj udhëheqjes së partisë,

fodull, kapadai, bajraktar etj; tezën se “në ekspozitat dhe në muzeume të dalin

fotografitë e të gjithë shokëve që kanë marrë pjesë në forume partie, që kanë udhëheq

njësi dhe që kanë qënë në çdo mbledhje me rëndësi historike”(interpërtohet se kërkon

të koregjohen e të dalin në dritë fotografitë e Liri Gegës, Gjin Markut, Ramadan

Çitakut, Kristo Themelkos e shumë të tjerëve, të shuaj luftën e klasave dhe

rehabilitimin e atyre që kanë divijuar vijën e partisë); i pakënaqur për arsye personale

ndaj udhëheqjes së partisë, fodull, kapadai, bajraktar dhe mungesë guximi për t’i shtruar në parti, duke i biseduar me të tjerët jashtë rregullave, përfshirë Bedri Spahiun

dhe në fund akuzohet se ka thënë se i "janë bërë nderime nga Shkodra varrimit të

mbesës së tradhtarit Andon Arapi". Plenumi e përjashtoi Tuk Jakovën nga KQ, e

shkarkoi nga të gjitha funksionet shtetërore duke e lënë anëtar partie, si dhe e internoi

në Berat. Ndërsa Bedri Spahiu u përjashtua nga partia dhe u arrestua si armik i partisë.

Këto ishin në thelb konkluzionet e Plenumit, të intrepetuara nga raporti i E. Hoxhës.

Sipas përcaktimit të raportit të Plenumit Tuk Jakova, kërkonte "me ngutësi të

madhe, në mënyrë diversioni, me arrogancë dhe me këmbëngulje të vendosur": të

revizionohej "vija politike dhe organizative e partisë", "vendimet e partisë dhe të

Kongresit I të saj, lidhur me punën e grupeve komuniste", "vendimet historike të

spastrimit të Partisë", të ndrrohej "përbërja e Byrosë Politike të KQ të Partisë", si dhe

të revizionohej "vija e Partisë në lidhje me luftën e klasave"567

. Ndërsa Bedri Spahiu,

u cilësua me “botëkuptim fashist e idealist”, i “ardhur në parti nga parta fashiste”, në

“opozicion me KQ”, në të njëjtën rrugë oportuniste si “Sejfulla Malëshova, Ymer

Dishnica, Liri Gega etj” dhe që “nuk ka qenë kurrë dakord me vijën e Parties për sa i

përket luftës së klasave”. Në Plenum u theksua se “Bedri Spahiu nuk i tregoi Byrosë

566

Po aty, fl.30. *Bedri Spahiu (1908-1998), figure politike komuniste. Gjatë luftës, anëtar i Shtabit të

Përgjithshëm.Gjirokastrës. Pas çlirimit, minister i Ndërtimit, minister i Asistencës Sociale (1944-

1945), Prokuror i Përgjithshëm (1944-1954) dhe ndihmës i shefit tëShtabit të Përgjithshëm (1945-

1946). Anëtar i Byrosë Politike dhe sekretar i KQ(1948-1951), minister i Arsimit (1951-1954),

kryetar i shoqatës së miqësisë Shqiptaro-Sovjetike (1951-1955), deputet e anëtar i Presidiumit të

Kuvendit Popullor. Në plenumin e qershorit të KQ të vitit 1955 u akuzua për veprimtari

antimarksiste e botëkuptim fashist dhe si armik dhe u burgos për 25 vjet. Doli nga burgu më 1974

dhe internohet në Selenicë të Vlorës deri në vitin 1990, kohë kur u kthye në Tiranë. Vdiq më 1998.

Si Prokuror i Përgjithshëm ka drejtuar pretencën kundër bashkëpuntorëve të fashizmit dhe grupit të

Koçi Xoxes. 567

AQSH,F. 14/AP/OU, viti 1955, D.2, fl.161-164. Vendim i Plenumit të KQ të PPSH, mbi veprimtarinë

anti parti dhe armiqësor të Tuk Jakovës dhe Bedri Spahiut, mbledhur më 15-17 qershor të vitit

1955.

Page 151: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

127

Politike e KQ bashkëpunimin me Tuk Jakovën” dhe qëndrimi i tij u vlerësua

“jashtëzakonisht arrogant, thellësisht armiqësor, qëndrim prej fashisti”568. Plenumi

XIV i KQ i qershorit të vitit 1955, duke e cilësuar veprimtarinë e tyre “antiparti e

armiqësore” vendosi përjashtimin e Tuk Jakovës nga KQ, iu hoq e drejta për të patur

funksione udhëheqëse në Parti dhe u shkarkua nga të gjitha funksionet shtetërore.

Ndërsa, Bedri Spahiu u përjashtua nga partia dhe u shkarkua nga të gjitha funksionet

shtetërore. Dalja dhe goditja e këtij grupi me shpejtësi e force, tregoi reflekset e

politikës së re të Moskës dhe pasojat e takimit të Hrushovit me Titon në Beograd, në

maj të vitit 1955. Nga ana tjetër, jepej një mësim për të gjithë ata që kundërshtonin

apo kishin mendime e qëndrime të kundërta me Enver Hoxhën dhe udhëheqjen

shqiptare. Për këtë qëllim, Plenumi i qershorit vuri detyrë për “vigjilencë

revolucionare”, për ashpërsimin e luftës së klasave “ndaj oportunizmit dhe

oportunistëve”, si dhe për “forcimin e disiplinës organizative të Parties”569. Nëpërmjet

këtij qëndrimi nxitej vijimi i spastrimeve të tjera ndaj çdo elementi të “rrezikshëm”

apo kundërshtari të vijës së Partisë.

Në analizë të viteve të para passtaliniane, mund të themi se politika shqiptare

adaptoi qëndrime staliniste në planin e brendshëm dhe qëndrime hrushioviane në

planin e jashtëm.570

Ky qëndrim motivohet me hezitimin për destalinizimin e jetës

politiko – shoqërore të vendit dhe përqafimin e atyre reformave, të cilat nuk

rrezikonin pushtetin. Ndërsa, në politikën e jashtme vijoi të mbështes e zbatojë

politikën e Kremlinit. Kjo mbeti rruga më e preferuar e politikës zyrtare në Tiranë, për

disa vite të më vonshëm.

3.2. Mëdyshjet e politikës shqiptare ndaj kursit të destalinizimit

Marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike pësuan ndryshime, me ndryshimet e

rëndësishme në udhëheqjen sovjetike. Me ardhjen e Hrushovit, në fillim në krye të

partisë (shtator 1953) dhe më vonë në krye të partisë e të qeverisë (mars të vitit 1958),

marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike filluan të lëkundeshin.571

“Kursi i Ri” politik i

Hrushovit kërkoi ndryshime rrënjësore në zhvillimet e brendshme dhe politikën e

jashtme, si dhe luftë ndaj kultit të individit në jetën politike, shoqërore dhe shtetërore

të BS dhe vendeve aleate. Në marrëdhëniet me Shqipërinë, përveç këtyre vijuan dhe u

shtuan kritikat e kërkesat, sidomos për problemet ekonomike.572

Megjithë kritikat e

forta të Hrushovit në qershor të vitit 1954, çbllokimi dhe akordimi i pjesëshëm i

568

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1955, D.2, fl.165-167. Vendim i Plenumit XIV të KQ të PPSH në qershor

1955, mbi veprimtarinë antiparti dhe armiqësore të Tuk Jakovës dhe Bedri Spahiut.(Shih: AQSH, F.

14/AP, OU, viti 1955, D.21, fl.1-10. Miratimi i vendimit, sipas porosisë së mbledhjes së Plenumit

XIV të KQ “mbi veprimtarinë anti parti dhe armiqësore të Tuk Jakovës dhe Bedri Spahiut). 569

po aty. 570

Lisen Bashkurti .“Diplomacia shqiptare në fillimet e Luftës së Ftohtë”, Tiranë , GEER, 2003, fl.292. 571

Valentina Duka, Historia e Shqipërisë, 1912-2000,Tiranë, « Kristalina- KH », 2007, fl.265. 572

AQSH, f. 14/AP, MPKBS, viti 1954, D.1, fl.3. Takimi i Enver Hoxhës me anëtarët e Presidiumit të

KQ të PK të BS, më 8 qershor të vitit 1954. Në takim morën pjesë. Nga pala sovjetike: Hrushovi,

Malenkovi, Voroshillovi, Mikojani, Suslovi, Zorini dhe ambasadori Leviçkin. Nga pala shqiptare: E.

Hoxha, H. Kapo, B. Balluku, K. Theodhosi dhe ambasadori M. Prifti. Në këtë takim, Hrushovi bëri

disa vrejtje për ekonominë shqiptare: “Në zhvillimin e ekonomisë kini kujdes të bëni llogari. A ju

intereso të investoni kaq shumë në naftë? Tek ju duhet të zhvillohet industria ushqimore, si konservat,

peshku, frutat, vajrat etj. Në bujqësi duhet të zhvillohen ato kultura që rritën më tepër dhe që janë më

të leverdishme si: pambuku, agrumet, ulliri” etj.“Bukë mund t’ju japim neve sa të doni, një ditë tejkalim plani në BS mjafton për të jetuar tre vjet Shqipëria”. Ndërsa Malenkovi theksoi se s'dua t’ju fyej “por ju në kërkesat tuaja akoma mendoni të zhvilloni ekonominë tuaj duke u bazuar në kreditë nga jashtë”.

Page 152: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

128

kredive e ndihmave për Shqipërinë ishte inkurajim për udhëheqjen shqiptare. Qeveria

sovjetike hapi dritën jeshile për kredinë e bujqësisë, miratoi kërkesat në fushën

ushtarake, ndërkohë vijoi të pezulloi kreditë e ndihmat në sektorin e industrisë, me

motivimin e dërgimit të ekipeve për të studiuar problemin në vend.573

Por nga ana

tjetër, BS dhe vendet e tjera të bllokut komunist u përfshinë në një varg procesesh e

reformash për destalinizimin e shoqërisë. Qëndrimet liberale pas ardhjes së Hrushovit

në udhëheqjen sovjetike, sollën ndryshime pothuajse në të gjitha udhëheqjet e

vendeve socialiste. Pas vdekjes së Stalinit, vetë udhëheqja e lartë në BS kishte pësuar

ndryshime, ndërsa në disa vende vdiqën udhëheqësit bashkohës të Stalinit. Në

Çekosllavaki vdiq Klement Gotvald (1953), në Poloni Boleslav Bieruti (1956), në

Bullgari Gjergj Dimitrov, duke u zëvendësuar nga me udhëheqës të rinj. Në Hungari,

Matias Rakoshi u zëvendësua nga Imre Nagi dhe pastaj nga Janosh Kadar, pas

kundërevolucionit të dhunshëm të vitit 1956.

I vetmi udhëheqës i kohës së Stalinit, Enver Hoxha mbeti në pushtet. Në këto

kushte, ai e ndjente veten në vështirësi për të mbijetuar dhe për t’iu përshtatur

ndryshimeve. Frika se një ditë do të kishte fatin e të tjerëve ishte sfilitëse. Kërkesa

këmbëngulëse e Hrushovit për normalizimin tërësisht të marrëdhënieve shtetërore dhe

partiake me Jugosllavinë, prekte direkt interesat e Enver Hoxhës dhe udhëheqjes

shqiptare, sepse kjo kërkonte rivlerësimin e të gjithë politikës së ndjekur më parë dhe

rehabilitimin e Koçi Xoxes e të dënuarëve të tjerë si titist. Gjithashtu, dalja hapur e

kultit të individit të Stalinit dhe politika e re e Hrushovit, për të luftuar kultin e

individit në të gjithë jetën partiake, shtetërore dhe shoqërore të BS e të vendeve të

tjera të bllokut komunist dhe insistimi për destalinizimin e shoqërisë në tërësi, prekte

edhe politikën staliniste të ndjekur nga PPSH dhe udhëheqja e saj. Nga ana tjetër

kritikat e kërkesat sovjetike për zhvillimin ekonomik, shtyrja dhe vonesat e kredisë në

fushën e industrisë, nuk u pritën mirë nga udhëheqja shqiptare. Një qëndrim i tillë

duket nga vonesat e zvarritjet në zbatimin e masave për ndryshim, marrjen e disa

masave të shpejtuara e jo të thelluara, gjysmake e sipërfaqore, si dhe hezitimi për

normalizimin e marrëdhënieve me Jugosllavinë. Megjithatë përsëri, interesat e të dy

palëve nuk shfaqnin kundërshti: udhëheqja sovjetike synonte tërheqjen e angazhimin

pa rezerva të udhëheqjes shqiptare për realizimin e ndryshimeve, ndërsa udhëheqja

shqiptare synonte të vijonin kredit, ndihmat dhe procedurat e marrëdhënieve si më

parë, për plotësimin e planit të parë pesëvjeçar dhe zhvillimin ekonomik të vendit.

Periudha pas Kongresit XX të PK të BS, u shoqërua me qëndrimin e lëkundur

dhe të pasigurt të udhëheqjes shqiptare. Me vendimet e Kongresit XX filloi lufta e

hapur konkrete për braktisjen e dogmatizmit e të trashëgimnisë staliniane, si dhe

përqafimin e politikës liberale hrushoviane. Ndërsa, në politikën e jashtme, u kërkuan

masa konkrete e të shpejta për normalizimin tërësor të marrëdhënieve me

Jugosllavinë. Përveç përpunimit të opinionit e dëshirës për afrim me Jugosllavinë, u

anullua rezoluta e vitit 1949 e Informbyrosë që dënoi PKJ dhe u realizua vizita e

Hrushovit në Beograd.574

Nga ana tjetër, si destalinizimi ashtu edhe normalizimi i

marrëdhënieve shtetërore e partiake me Jugosllvinë të ndërmarrë nga udhëheqja

573

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1954, D.2, fl.6. Raport i Byrosë Politike të KQ të PPSH, mbajtur në

plenumin e KQ më 12 korrik të vitit 1954, mbi rezultatet e bisedimeve të delegacionit shqiptar me

Presidiumin e KQ të PK të BS, gjatë vizitës së muajit qershor. 574

AQSH,F. 14/AP, MPKBS, viti 1955, D.10, fl.12-14. Letër e Hrushovit dërguar KQ të PPSH, më 23

maj të vitit 1955, në prag të vizitës në Beograd, lidhur me abrogimin e rezolucionit të vitit 1949 të

informbyrosë për PKJ. Në këtë letër, duke gjykuar se rezolucioni i Informbyrosë për Jugosllavinë

ka akuza të pathemelta, arrihet në përfundimin për abrogimin e saj. Për këtë kërkohej mendimi i të

gjitha partive dhe dakordësia me këtë ide të quhej automatikisht marrje vendimi për anullim

Page 153: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

129

hrushoviane e Moskës, nuk u pritën aspak mirë nga udhëheqja e Tiranës, sepse “Kursi

i Ri” i Moskës prekte direkt politikën staliniste të ndjekur nga PPSH, si dhe

revizionimin eplotë të luftës kundër titizmit. Ky qëndrim u duk në lëkundjen e shfaqur

për shfuqizimin e rezolucioneve të Byrosë Informative. Në fillim u shfaq kundër një

veprimi të tillë, shumë shpejtë pjesërisht pro, duke kundërshtuar rehabilitimin e

viktimave të titizmit. Gjithashtu, u shfaqen hezitime të dukshme për masa konkrete në

luftën për destalinizimin e vendit. Një rrethanë tjetër që nxiste lëkundjet e udhëheqjes

shqiptare ishte edhe mungesa e sigurisë, pasi nuk ishte e garantuar tërësira territoriale

e vendit nga asnjë marrëveshje ndërkombëtare.575

Pasiguri nga udhëheqja shqiptare tregon edhe interesimi për të zhvilluar

marrëdhënie me vende të tjera. Në vitin 1954, nxitur nga vështirsitë ekonomike, si dhe

kërkesat e “Kursit të Ri” të Moskës, udhëheqja shqiptare filloi seriozisht të mendoi

dhe veproi për gjetjen e një aleati për t’u mbështetur politikisht dhe ekonomikisht. Për

këtë qëllim zgjodhi Kinën, si një shtet komunist i madh, me qëndrim antiperëndimor.

Intersimi për marrëdhënie me Kinën filluan pikërisht në vitin 1954, në periudhën e

vështirësive të shfaqura në marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike. Nga fundi i vitit 1954

iu kërkua kredi Republikës Popullore të Kinës dhe Mongolisë.576

Në tetor të atij viti, u

nënshkrua një marrëveshje për bashkëpunim shkencor, kulturor dhe teknik midis të dy

palëve, ndërsa në dhjetor Kina i dhuroi Shqipërisë pajisje industirale dhe një hua

financiare.

Nga ana tjetër, ekonomia shqiptare varej tërësisht nga kreditë dhe ndihma

sovjetike dhe ky ishte një faktor që kushtëzonte luhatjet e politikës shqiptare.

Parashikimet e planit të dytë pesëvjeçar 1956 – 1960 ishin shumë të larta. Detyra

kryesore e planit ishte shndërrimi i Shqipërisë në një vend industrialo – agrar, rritja e

prodhimit industrial rreth 92 për qind, me një ritëm mesatar vjetor prej 14 për qind,

duke vlerësuar me përparësi prodhimin e naftës, kromit, qymyrgurit e energjisë

elektrike, si dhe ndërtimin e dhjetra objekteve industriale. Ndërsa, për bujqësinë

parashikohej shpejtimi i mekanizimit dhe përfundimi i kolektivizimit të bujqësisë

brenda pesëvjeçarit të dytë. Gjithashtu, synohej heqja e plotë e sistemit të triskëtimit,

si dhe ngritja e pagës reale 25 dhe 35 për qind, përkatësisht për punëtorët e nënpunësit

dhe për fshatarësinë. Këto tregues dhe detyra nuk mund të realizoheshin pa vërshimin

e ndihmave e kredive sovjetike. Për këto rrethana e faktor, në qёndrimin e udhëheqjes

shqiptare viheshin re luhatje, lëkundje dhe pasiguri të përsёritura, por pa arritur në një konflikt të hapur me Kremlinin.

Megjithë krisjen në marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike për ngjarjet në

Hungari, zhvillimet e viteve 1957 – 1958 sollën kushte e interesa të tjera. Në Shqipëri

u vendos baza më e madhe ushtarako – detare e Traktatit të Varshavës në Mesdhe,

Baza Detare e Nëndetëseve në Vlorë. U evidentua dukshëm interesi strategjiko –

ushtarak i udhëheqjes sovjetike për Shqipërinë. Ky qëllim u konfirmua gjatë vizitës së

Hrushovit në Tiranë, në maj të vitit 1959. Hrushovi, vlerësoi rëndësinë strategjike të

Shqipëris, por kërkoi nga udhëheqja shqiptare zhvillimin e bujqësisë, si rrugën më të

përshtatshme për të ndihmuar bllokun komunist. Interesimi i Hrushovit, gjatë vizitës

në Shqipëri, vetëm për rëndësinë strategjike e ushtarake të Shqipërisë, duke mos

treguar vullnet për industrializimin e shpejtë të saj, i prezantuar me tepri nga

udhëheqja shqiptare, nuk përmbushën pritshmërinë e saj. Në fund të viteve ’50, në

kuadrin e ndarjeve të punëve brenda kampit socialist, BS vendosi që Shqipëria t’i përqëndronte energjitë në kultivimin e agrumeve, frutave, perimeve dhe peshkimit.

575

Valentina Duka. “Historia e Shqipërisë, 1912-2000,.....fl.266. 576

AQSH, 14/AP/OU, viti 1954, D.40. fl.10

Page 154: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

130

Edhe ky problem ekonomik ndikoi në akulimin e mosmarrëvesheve me BS.577

Edhe

pse vizita e Hrushovit u vlerësua si kulmi i miqësisë shqiptaro – sovjetike, në fakt

udhëheqja shqiptare akumuloi pakënaqësi nga kjo vizitë. Megjithatë, nuk evidentohen

interesa të kundërta. Udhëheqja sovjetike, synonte kthimin e Shqipërisë në një bazë të

fuqishme ushtarake, duke i dhënë orientim zhvillimi bujqësor, sipas ndarjes socialiste

të punës në kuadrin e KNER-it. Por udhëheqja shqiptare, nga ana e saj synonte që në

kompesim të bazës ushtarake, të përfitonte ndihma e kredi, për industrializimin e

shpejtë të vendit. Pavarësisht nga kritikat e Hrushovit, gjatë hartimit të planit të tretë

pesëvjeçar, pala shqiptare parashikoi objektiva dhe tregues shumë të lartë: “ndërtimin

e bazës materialo – teknike të socializmit”, ecjen më shpejtë “në rrugën e shdërrimit

në një vend idustrialo – agrar”, me një rritje të prodhimit industrial rreth 52 për qind,

të prodhimit bujqësor prej 72 për qind, të të ardhurave kombëtare 56 për qind, të

pagës reale 30 deri 35 për qind dhe me ndërtimin e disa objekteve të rëndësishme,

sidomos të industrisë së rëndë. Për mbulimin financiar, duheshin kredi e ndihma nga

BS. Për këtë qëllim, u arrit që më 1 dhe 3 korrik të vitit 1959 në Tiranë, të

nënshkruhen me qeverinë sovjetike një numër marrëveshjesh e protokollesh, të cilat

mbulonin realizimin e planit të tretë pesëvjeçar, si: marrëveshja për dhënie kredie prej

300 milion rubla, e cila përfshinte rreth 27 vepra të plota të parashikuara të ndërtohen

nga BS;578

marrëveshja për Pallatin e Kulturës, dhuratë e popullit sovjetik që do të

përfundonte në vitin 1962, me një sipërfaqe të dobishme 8000 metro katrore, ku 1.2

mijë metro katrore sipërfaqe do të përdoreshin për ekspozitë të sukseseve të

ekonomisë sovjetike; protokolli për ndërtimin e radios, në të cilën pala sovjetike do të

përdorte radiostacionin për një pjesë kohe, për ritransmetimin e emisioneve sovjetike;

protokolli për kryerjen e kërkimeve gjeologjike për zbulimin e lëndës së parë për

industrinë e çimentos dhe të qelqit, si dhe protokolli për ndërtimin e dy linjave të

tensionit të lartë Tiranë – Durrës dhe Marinzë – Memaliaj.579

Megjithë nënshkrimin e

këtyre akordeve, ecuria e bashkëpunimit, vizita e Hrushovit në Shqipëri, kritikat dhe

kërkesat e tij për udhëheqjen shqiptare, nuk tregonin për mirë në marrëdhëniet dhe

miqësinë shqiptaro – sovjetike, përkundrazi paralajmëronin se do të fillonte shumë

shpejt rrokullima e kësaj miqësie.

3.3. Presionet e Moskës për afimin me Beogradin

Një nga objektivat e synimet kryesore të politikës së re sovjetike ishte

përmirësimi tërësor i marrëdhënieve me Jugosllavinë. Normalizimi i marrëdhënieve

me Jugosllavinë i duhej Hrushovit, sepse kjo përputhej me shkallën e lejuar të

politikës së tij liberale, afronte një shtet me popullsi kryesisht sllave, që kishte luftuar

kundër fashizmit krah popujve sovjetikë, si dhe faëjsonte Stalinin, për ndërprerjen e

këtyre marrëdhënieve dhe në tëresi për politikën e tij të jashtme “dogmatike”. Ky

objektiv, kërkohej të arrihej jo vetëm në kuadrin dy palësh, por edhe me vendet e tjera

të bllokut komunist, përfshirë Shqipërinë. Pajtimi me Beogradin i imponuar nga

Moska, u bë mjaft lehtë me Rumanin, më me mundim me Bullgarinë dhe tërësisht në

mënyrë të detyruar e hipokrite me Shqipërinë.580

577

Bernard J Fischer.“Diktatorët e Ballkanit”, Tiranë, Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, 2009,

fl.280. 578

AQSH, F.490, viti 1959, D.316, fl.1,2. 579

po aty. 580

Bernard Lory. Evropa Ballkanike, nga viti 1945 në ditët tona, Tiranë, Dituria, 2007,fl.84.

Page 155: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

131

Sigurisht, problem i normalizimit të marrëdhënieve shqiptaro - jugosllave ishte

më i mprehtë, për shkak të historikut të këtyre marrëdhënieve në vitet e shkuara. Prirja

sovjetike për përmirësimin e marrëdhënieve me Jugosllavinë, shoqëruar me vonesat

dhe shkurtimin e përkohshëm të ndihmave ekonomike nga qeveria sovjetike, rriti

seriozisht shqetësimin në Tiranë. Enver Hoxha, ndiqte me shumë kujdes situatën dhe

rrinte në pritje për çdo gjest sovjetik, për të kuptuar politikën e udhëheqësve të ri të

Moskës për sa u përket marrëdhënieve me Jugosllavinë. Zyrtarizimi i qëndrimit

sovjetik për këto marrëdhënie dhe vendimet e pa pritura të udhëheqjes sovjetike u

bënë burim permanent kokëçarjeje e paniku për udhëheqjen shqiptare.

Fillimisht, më 4 qershor të vitit 1954 KQ i PK të BS, me anën e një letre

dërguar partive komuniste të vendeve të tjera, bënte të njohura në formën e

konkluzioneve pikëpamjet e udhëheqjes së re sovjetike, për çështjen jugosllave. Letra

vë në dijeni KQ të PPSH mbi rishikimin e marrëdhënieve midis BS dhe Jugosllavisë,

argumentet e këtij rishikimi dhe për këtë kërkohej të dihej pikëpamja e palës

shqiptare. Në konkluzionet e hartuara me shumë kujdes, nga njëra anë fajësohej PKJ

për devijimin seriozisht nga Marksizëm - Leninizmi, për refuzimin e pjesëmarrjes në

diskutimin e gabimeve të saj së bashku me partit e tjera në mbledhjen e Informbyrosë

në vitet 1948 - 1949, si dhe i vlerësonte të domosdoshme dhe plotësisht të drejta

kritikat e partive komuniste, në atë kohë.581

Nga ana tjetër, në konkluzione nënvizohej

fakti se nuk ishin shfrytëzuar të gjitha mundësitë për shqyrtimin e gabimeve dhe

konsideroheshin si keqkuptime e jo serioze shkaqet e mosmarrëveshjeve, të cilat

mund e duhej të ishin zgjidhur.582

Më tej, fajësohej Beria që kishte lejuar rekrutimin e

qytetarëve jugosllavë, duke shkaktuar pakënaqësinë e PKJ. Nga pala jugosllave

fajësohej Gjilasi për sulme antisovjetike dhe si partizan aktiv për orientimin e

Jugosllavisë drejtë Perëndimit.583

Konkluzionet e udhëheqjes sovjetike tregonin tendencën dhe vullnetin për

rishikimin e qëndrimit të më parshëm ndaj Jugosllavisë. Prandaj, reagimi i

menjëhershëm ndaj këtij qëndrimi erdhi nga organet partiake shqiptare dhe

jugosllave, dy qëndrime të pangjashme dhe me synime të ndryshme.

Në përgjigjen e saj, më 20 qershor të vitit 1954 Byroja Politike e KQ të PPSH

vlerësonte të drejtë propozimin për rishikimin e çështjes jugosllave dhe shkëputjen e

saj nga “kthetrat e imperializmit”. Por në të njëjtën kohë vlerësohej i drejtë edhe

qëndrimi i partive komuniste e punëtore ndaj udhëheqjes jugosllave.584

Ky qëndrim u

mbajt në vendimin e Byrosë Politike të datës 30 qershor të vitit 1954, ku shprehej

solidariteti i plotë me propozimet e KQ të PK të BS për rishikimin e çështjes

jugosllave. Sipas E. Hoxhës, ky problem do të trajtohej vetëm në Byronë Politike dhe

jo në KQ, duke shprehur rezervat ndaj rishikimit të çështjes jugosllave. Ai kërkoi, të

merreshin disa masa shtetërore në këtë drejtim si: Ministria e Punëve të Jashtme të

evitonte çdo fërkim me funksionarët e legatës jugosllave në Tiranë, Ministria e

Brendshme të evitonte çdo fërkim në kufi dhe gazetat të heshtnin deri sa të kishte

ndonjë sinjal nga Moska.585

Që në fillim, rishikimi i problemit të marrëdhënieve me

Jugosllavinë kishte ngjallur frikë në udhëheqjen shqiptare dhe kufizimin në një rreth

581

AQSH, F. 14/AP, viti 1954, D.6. fl.10. Letër e KQ të PK të BS të firmosur nga Hrushovi drejtuar më

4 qershor 1954 KQ të PPSH shokut Enver Hoxha, “për çështjen jugosllave”. 582

po aty, fl.11. 583

po aty, fl.6. 584

po aty, fl.14,15. Letër e sekretarit të parë të PPSH Enver Hoxha më 30 qershor 1954, drejtuar KQ të

PK të BS, Hrushovit. Në letër i kthehet përgjigje Hrushovit mbi rishkimin e marrëdhënieve të BS

dhe Jugosllavisë. 585

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1954, D.18, fl.14. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të

PPSH më 30 qershor 1954, mbi punën e delegacionit shqiptar në Moskë.

Page 156: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

132

maksimalisht të ngushtë të diskutimit të këtij problemi.

Nga ana tjetër, përgjigja jugosllave e datës 11 gusht, dërguar KQ të PK të BS,

përmbante dakordësinë në parim me konkluzionet e udhëheqjes sovjetike, por

kërkonte mënjanimin gradual të elementëve negativë të akumuluar që nga viti 1948,

përmirësimin e marrëdhënieve edhe me vendet e tjera që kishin ndërprerë lidhjet me

të, si dhe njohjen e ndërtimit të socializmit sipas mënyrës jugosllave. Gjithashtu, pala

jugosllave shkakun e konfliktit nuk e konsideronte si çështje personash të veçantë,

qoftë Gjilasi apo Beria, por e vlerësonte një arsye më të thellë, sipas përcaktimeve të

bëra më parë në forumet e partisë jugosllave.586

Përgjigja e udhëheqjes jugosllave,

konsistonte në pakënaqësin me shkaqet e konfliktit të shprehura në letrën e palës

sovjetike dhe kërkonte thellimin e tyre, çka binte ndesh me pikëpamjet e shfaqura nga

pala shqiptare.

Në letërkëmbimin midis KQ të PK të BS dhe Komitetit Ekzekutiv të

Bashkimit të Komunistëve të Jugosllavisë, hap pas hapi u shpalos politika e Kremlinit

ndaj Jugosllavisë. Nga qershori deri në nëntor të vitit 1954 u këmbyen disa letra të

KQ të PK të BS me KQ të PPSH dhe me Komitetin Ekzekutiv të Bashkimit të

Komunistëve të Jugosllavisë, si dhe konsultime me udhëheqësit e vendeve të tjera

socialiste, lidhur me procesin e normalizimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë. Në

këto materiale reflektohen pikëpamjet e secilës palë lidhur më këtë problem. Në to

shprehej evoluimi i qëndrimit sovjetik, nga idea për “hapa drejtë normalizimit të

marrëdhënive me Jugosllavinë”, “shkëputjen e Jugosllavisë nga kthetrat e

imperializmit”, “kthimin e mundshëm të Jugosllavisë në kampin demokratik” dhe deri

tek “njohja e pikëpamjes jugosllave për ruajtjen e karakterit socialist të shtetit

jugosllav”587. Ky proces vijoi edhe me disa masa konkrete. Në shtator të vitit 1954 u

ndërpre veprimtaria e “bashkimit të patriotëve jugosllav” në territorin sovjetik, u

dërgua një delegacion në Beograd për marrëdhënie tregtare, si dhe u morën masa për

rishikimin e trajtimit në gazeta, revista dhe librat sovjetike të çështjeve lidhur me

Jugosllavinë.588

Gjithashtu, qeveria sovjetike urdhëroi ndërprerjen e menjëhershme të

transmetimit të emisionit në gjuhen serbo - kroate, i cili bënte propagandë antitiste.589

Nikita Hrushovi, në vijim të "Kursit të Ri" politik, në janar të vitit 1955

detyroi Malenkovin të jepte dorëheqje dhe mori edhe detyrën e kryetarit të Këshillit të

Ministrave të BS, duke konfirmuar praktikën staliniste të qeverisjes, të cilën vetë e

kishte kritikuar. Një veprim i tillë, i dha një ton akoma më liberalizues kursit politik.

Në planin e jashtëm, përpjekja e parë e Hrushovit ishte normalizimi tërësor dhe i

shpejt i marrëdhënieve me Jugosllavinë, duke synuar sheshimin e qëndrimeve krejt të

kundërta midis Enver Hoxhës dhe Josif Titos. Qëndrimi i Enver Hoxhës ishte i

dyzuar, ndërmjet të dy palëve, pro propozimit të Hrushovit për rishikimin e

marrëdhënieve, por në të njëjtën kohë jo hapur ishte kundër vënies në dyshim të

rezolucionit të Informbyrosë të vitit 1949. Tito, nga ana e tij kërkonte rishikimin e

rivlerësimin tërësor të marrëdhënieve me Jugosllavinë. Prandaj, letërkëmbimet

ndërmjet palëve vijuan, por duke shkallëzuar gradualisht kërkesat, pretendimet dhe

masat përkatëse nga të tre palët.

Pala sovjetike kërkonte shpejtimin dhe moszvarritjen e normalizimit të

586

AQSH, F. 14/AP, viti 1954, D.6, fl.26-28. Letër e Komitetit Ekzekutiv të KQ të PKJ dërguar më 11

gusht 1954 KQ të PK të BS dhe N.Hrushovit, në përgjigje të letrës së KQ të PK të BS për

normalizimin e marrëdhënieve midis BS dhe Jugosllavisë. 587

po aty, fl.1-53. Letra të KQ të PK të BS me KQ të PPSH dhe KQ të Bashkimit të Komunistëve të

Jugosllavisë, për çështjen jugosllave. 588

AQSH, F. 14/AP, viti 1954, D.6, fl.21. 589

Bernard Lory.“Evropa Ballkanike nga 1945 në ....., fl.80.

Page 157: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

133

marrëdhënieve midis dy vendeve e partive dhe për këtë arsye ishte dakord me

kërkesat jugosllave, përfshirë pranimin e specifikës së ndërtimit të socializmit dhe

karakterin social të shtetit jugosllav.590

Gjthashtu, udhëheqësit sovjetikë kërkonin të

përpunonin shqiptarët, duke servirur ato kërkesa të palës jugosllave, të cilat mund të

krijonin dyshime tek udhëheqësit shqiptarë, për të testuar qëndrimin e tyre. Në letrën

e datës 23 shkurt të vitit 1955, udhëheqja sovjetike u kujtonte shqiptarëve se

jugosllavët kërkojnë normalizimin e marrëdhënieve jo vetëm me BS, por në të njëjtën

kohë të vijonin lidhjet edhe me vendet perëndimore. Gjthashtu, kujtohej se thelbi i

konfliktit në vitin 1948 sipas Kardelit, qëndronte në ndryshimet në zhvillimin e

sistemit të brendshëm jugosllav e sovjetik, nga të cilat buruan edhe ndryshimet në

politikën e tyre të jashtme.

Në zbatim të "Kursit të Ri", Moska fillimisht e trajtoi në përgjithësi konfliktin

me Jugosllavinë, jo shumë hapur,dhe jo si iniciativë të udhëheqjes sovjetike, porsi

problem i ngritur e i kërkuar nga pala jugosllave, nëpërmjet zëvendësministrit të

Punëve të Jashtme dhe ambasadorit të tyre. Moska pa bërë përcaktime për kohën e

Stalinit, por me “gojën” e jugosllavëve, kujtonte se normalizimi i marrëdhënieve me

Jugosllavinë kërkonte rivlerësimin e kohës së Stalinit, rishikimin e sistemit shoqëror

dhe pranimin e rrugëve të ndryshme të ndërtimit të socializmit.

Sipas jugosllavëve qeveria sovjetike e kohës së Stalinit vlerësohej si

luftënxitëse dhe përgjegjëse e “Luftës së Ftohtë”591. Pala jugosllave, nuk shikonte

asnjë gabim tek vetja dhe ngulte këmbë në qëndrimin e pikëpamjet e mëparshme për

shkaqet e konfliktit me BS dhe vendet e tjera socialiste. Prandaj, në nëntor të vitit

1954 kërkonte normalizimin gradual të marrëdhënieve me BS, por duke mos u

kufizuar vetëm me shkëmbim letrash, si dhe propozonte masa konkrete e takime

zyrtare në nivelet më të larta midis të dy vendeve.

Ndërsa pala shqiptare u shfaq dyshuese, kontradiktore dh e shqetësuar nga

politika e re sovjetike, lidhur me marrëdhëniet me Jugosllavinë. Në letërkëmbimet me

palën sovjetike, ushëheqja shqiptare jepte pëlqimin për pikëpamjet e tyre, por për sa u

përket shkaqeve dhe nivelit të rishikimit të qëndrimit ndaj Jugosllavisëu shfaqte mos

pajtim. Prandaj, ajo kërkoi që çdo “hap që do të bënin përpara në këtë drejtim partitë

komuniste e punëtore, me në krye PK të BS” do të ishte sukses dhe do të “çonte në

shkëputjen e Jugosllavisë nga kampi imperialist592

, duke nënkuptuar një veprim të

përbashkët të partive komuniste e punëtore.

Nga sa përmendëm, qëllimi i Hrushovit ishte përmirësimi e normalizimi i

marrëdhënieve politike, diplomatike, ekonomike dhe kulturore me Jugosllavinë, si

dhe kthimin e saj në bllokun komunist, duke rivlerësuar në tërësi marrëdhëniet me

këtë vend, ashtu siç e kërkonte Tito. Kjo politik i duhej Hrushovit, për të treguar

largimin nga metodat revolucionare të zhvillimit të marrëdhënieve me jashtë të kohës

së Stalinit (edhe pse tani mbante funksionet si Stalini), si dhe për të konkretizuar

deklarimet mbi bashkekzistencën paqësore. Hapi konkret e vendimtar u ndërmor nga

Hrushovi me vizitën në Beograd në maj të vitit 1955.

Në prag të vizitës së Hrushovit në Beograd, KQ i PK të BS bëri hapa përpara

në qëndrimin drejt normalizimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë. Më datën 23 maj

të vitit 1955 ai u dërgoi një letër partive pjesëtare të Informbyrosë dhe PPSH, në të

cilën argumentohej si i gabuar rezolucioni i vitit 1949 për Jugosllavinë dhe kërkonte

590

AQSH, F. 14/AP, viti 1954, D.6, fl.34,35. ( Fl.33-36. Letër e sekretarit të parë të KQ të PK të BS N.

Hrushov dërguar më 23 shtator 1954 Komitetit Ekzekutiv të KQ të PKJ, Titos). 591

po aty, fl.42,43,45. Letër e N. Hrushovit dërguar KQ të PPSH, shokut Enver Hoxha,

më 23 shkurt të vitit 1955. 592

po aty, fl.15.

Page 158: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

134

anullimin zyrtarisht të tijj. Më poshtë letra shprehte mendimin se, “në rast se

propozimi për anullimin e rezolucionit të Inforbyrosë të vitit 1949 për çështjen

jugosllave nuk do të gjëjë kundërshtime nga ana e asnjërës prej partive anëtare të

Informbyrosë, ne do të donim të binim në marrëveshje që aprovimi i të gjitha partive,

pjestare të Informbyrosë të konsiderohet si vendim i Informbyrosë për këtë çështje”.

Për t’u bërë fakt i kryer, në letër jepej edhe komunikata që do të botohej në gazetën

“Për një paqe të qëndrueshme, për një demokraci popullore”, ku të pasqyrohej

vendimi i Informbyrosë “që akuzat drejtuar udhëheqjes së PKJ që përmbante ajo

rezolutë, të konsideroheshin të pathemelta që partit komuniste dhe puntore, pjesëtare

të Informbyrosë, arritën në marrëveshje që të anullonin rezolutën e Informbyrosë mbi

çështjen jugosllave, të aprovuar në nëntor të vitit 1949”593. Pergjigja pozitive e partive

komuniste ndaj kërkesave të kësaj letre dhe publikimi në gazetën “Për një paqe të

qëndrushme, për një demokraci popullore”, do të konsiderohej automatikisht si

vendim i Informbyrosë, për anullimin e Rezolutës së vitit 1949 për çështjen

jugosllave.594

Idea ishte që para vizitës në Beograd, pa u mbledhur Byroja

Informative, të realizohej anullimi i saj.

Ky akt motivohej me faktin se akuzat ndaj Jugosllavisë kishin qënë të bazuara

në fabrikimin e armikut Beria e të agjenturës së tij, si dhe të disa anëtarëve të PKJ të

ashtuquajtur “kominformistë” nën presion. Kërkohej gjithashtu, rishikimi i rezolutës

së Kominformit të vitit 1948, pasi sipas udhëheqëve sovjetikë, përveç kritikës së

drejtë për veprimtarinë e PKJ, ajo përmbante edhe akuza të pathemelta për trajtimin e

survejimin e punonjësve sovjetikë, si dhe bënte apel për ndryshimin e udhëheqjes

jugosllave, gjë që nuk ishte në kompetencë të Informbyrosë. Nga ana tjetër, për

balancëpeshë palës jugosllave i kërkohej abrogimi i disa vendimeve të PKJ, të cilët

përmbanin akuza të pabaza ndaj marrëdhënieve me BS dhe vendet e tjera. Kjo bëhej

me qëllim që të mënjanoheshin reciprokisht akuzat e padrejta, si dhe të pastrohej

rruga për mirëkuptim dhe besim të ndërsjellët.

Qëndrimi sovjetik për rishikimin tërësor të marrëdhënieve me Jugosllavinë,

sipas kërkesës të dyfishtë të Hrushovit e Titos dhe kërkesa për abrogimin e

Rezolucionit të Informbyrosë të vitit 1949, e tronditën udhëheqjen shqiptare. Por nga

ana tjetër nuk ishte i lehtë edhe kundërshtimi dhe dalja hapur kundër udhëheqjes

sovjetike. Megjithatë, KQ i PPSH, dy ditë para vajtjes së Hrushovit për vizitë në

Jugosllavi më 25 maj të vitit 1955, me një letër të firmosur nga Enver Hoxha drejtuar

KQ të PK të BS kritikohet përmbajtja e letrës së dërguar nga Hrushovi më datën 23

maj, e cila vlerësohej se kishte ndryshim me “tezat kryesore të qëndrimit të

përbashkët të deriathershëm kundrejt Jugosllavisë”. Në lidhje me propozimin për

abrogimin e rezolucionit të Inforbyrosë të vitit 1949 për Jugosllavinë, në letër

theksohej se “përmbajtja e të gjitha rezolucioneve të Inforbyrosë në lidhje me

Jugosllavinë ka qënë plotësisht e drejtë, me ndonjë përjashtim me rëndësi taktike.

Këto fakte ne na bindin thellë se udhëheqja jugosllave ka qënë dhe vazhdon të jetë në

pozita antimarksiste”. Procedura për miratimin e abrogimit të rezolucionit të vitit

1949 vlerësohet e gabuar, si dhe shprehej bindja se vija e përgjithshme e PPSH në

lidhje me marrëdhëniet me Jugosllavinë ishte e drejtë. Në fund bënin disa propozime:

a) të mos merret vendim i shpejtuar për abrogimin e rezolucionit të Informbyrosë të

nëntorit të vitit 1949 dhe të mos shpallet asgjë në shtyp në lidhje më këtë, të mos

rishikohet përmbajtja e rezolucionit të Informbyrosë të korrikut 1948. b) Çështjet që

ngrihen në letrën e KQ të PK të BS të analizohen në një mbledhje të partive

593

AQSH,F. 14/AP, MPKBS, viti 1955, D.10, fl.12-14. Letër e Hrushovit dërguar KQ të PPSH, më 23

maj të vitit 1955, lidhur me abrogimin e rezolucionit të vitit 1949 të informbyrosë për PKJ. 594

Po aty, fl.14.

Page 159: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

135

pjesëmarrse në Infornbyro, ku të ftohet edhe PPSH për të thënë fjalën e vetë dhe atje

të merret vendim i përbashkët mbi këtë çështje.595

Sa më lart, vërejmë që pala shqiptare, duke mos ditur më parë vendimin e

Hrushovit për të vizituar Beogradin, me shqetësim propozonte të mos abrogohej

rezolucioni i Informbyrosë i vitit 1949, të mos rishikohej rezolucioni i vitit 1948 dhe

çështja të analizohej në mbledhjen e Byrosë Informative. Por tanimë, vendimi ishte

marrë nga partitë anëtare të Informbyrosë që ishin shprehur në mbështetje të plotë të

qëndrimit sovjetik. Ndërkohë udhëheqja shqiptare mbeti e vetmja kundërshtuese ndaj

propozimeve të Hrushovit për abrogimin e rezolucionit të Informbyrosë të vitit 1949.

Përmbajtja e letrës së përgjigjes i kundërvihej direkt pikëpamjeve sovjetike, gjë që

ndodhte për herë të parë. Por bërja fakt e fillimi të vizitës së Hrushovit në Beograd,

nxori në pah lëkundjen, qëndrimin kontradiktor dhe të paqëndrushëm të Enver

Hoxhës. Më datën 27 maj, në harkun e dy ditëve, në mbledhjen e Byrosë Politike të

PPSH u shqyrtua përgjigja kundërshtuese dërguar KQ të PK të BS më 25 maj, për

çështjen jugosllave. Me një autokritikë të thellë të Enver Hoxhës dhe anëtarëve të

tjerë, Byroa Politike vendosi se “përgjigja e letrës ishte e gabuar”. Sipas fjalës së E.

Hoxhës “në përgjigje jemi shpejtuar dhe kemi gabuar në disa drejtime. U influencuam

nga çështjet tona të brendshme me jugosllavët dhe u shpejtuam duke menduar se mos

shokët e KQ të PK të BS ishin gabuar në lidhje me çështjen jugosllave”. M. Shehu,

duke qenë dakord me E. Hoxhën, kërkoi të "bëhet një letër tjetër me autokritikë

parimore, të themi gabuam, e kuptojmë gabimin dhe po e analizojmë". H. Kapo

theksoi se,"është hera e parë që partia jonë bie në kundërshtim me PK të BS". Dakord

me E.Hoxhën u shprehen edhe Gogo Nushi, Rita Marko, Manush Myftiu, Liri

Belishova dhe Beqir Balluku.596

Menjëherë, nëpërmjet ambasadorit sovjetik në Tiranë K. D. Leviçkin, E.

Hoxha shpejtoi të bënte autokritikë verbale për gabimin e rëndë në lidhje me këtë

përgjigje. Por autokritika, zyrtarishtë u trajtua në letrën e datës 26 qershor 1955

dërguar KQ të PK të BS.597

Në këtë letër, përgjigjën kundërshtuese ndaj qëndrimit

sovjetik, E. Hoxha e vlerësonte si “gjykim të shpejtuar”, “gabim të rëndë”, “mos

thellim”, “errësim sysh dhe mendje” dhe i kërkohej ndjesë KQ të PK të BS për këtë

gabim, duke premtuar mos përsëritje në të ardhmen. Në të njëjtën kohë shprehej

dakordësia për të bërë të gjitha përpjekjet për të zgjidhur mosmarrëveshjet në “rrugë

marksiste”, që çështja jugosllave të mos shihej në prizmin e ngushtë e subjektiv, si

dhe propozonte për spastrimin nga literaturatë mbishtresave për këtë problem. Për të

vetmen gjë, që nuk kishte tërheqje, ishte argumenti për të mos rehabilituar Koçi

Xoxen. Kjo quhej “vijë e drejtë” nga e cila nuk do të lëvizej.598

Vizita befasuese e Hrushovit në Beograd më 27 maj deri më 2 qershor të vitit

1955, qartësoi faktin se udhëheqja sovjetike po e kthente në realitet këmbënguljen për

normalizimin e plotë të marrëdhënieve sovjeto - jugosllave në rrugë shtetërore dhe

arritjen e mirëkuptimit reciprok midis partive. Më 25 qershor të vitit 1955, KQ i PK të

BS me anën e një letre dërguar KQ të PPSH trajtonte rezultatet e bisedimeve sovjeto –

jugosllave që u zhvilluan, gjatë vizitës së Hrushovit në Beograd. Në pikëpamjen

595

AQSH, F. 14/AP, viti 1955, D.10, fl.17. (Fl. 15-18. Letra e datës 25 maj, firmosur nga Enver Hoxha

në emër te KQ, dërguar KQ të PK të BS, në përgjigje të letrës së dërguar nga Hrushovi më datën 23

maj. 596

AQSH,F. 14/AP/OU, viti 1955, D.17, fl.12. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të

PPSH, më datën 27 maj të vitit 1955, mbi shqyrtimin e përgjigjes drejtuar KQ të PK të BS të dates

25 maj, në lidhje me çështjen jugosllave. 597

AQSH, 14/AP, viti 1955, D.10, fl.20. Letër e Enver Hoxhës, në emër të Byrosë Politike të KQ të

PPSH, dërguar KQ të PK të BS dhe N.Hrushovit më 26 qershor 1955. 598

po aty, fl.22.

Page 160: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

136

sovjetike vizita u zhvillua “në kuadrin e këmbimit paraprak të mendimeve midis KQ

të PK të BS dhe të Komitetit Ekzekutiv të Bashkimit të Komunistëve të Jugosllavisë,

se u arrit një marrëveshje për një takim të nivelit të lartë” dhe u zgjodh Beogradi për

"t’iu drejtuar drejtpërdrejt popullit jugosllav dhe për këmbim të drejtpërdrejta, të

sinqerta dhe shoqërore të pikëpamjeve me udhëheqsitë jugosllavë".

Në bisedimet e zhvilluara, u ngrit çështja mbi rëndësinë shumë të madhe dhe

nevojën e “normalizimit të plotë të marrëdhënieve në rrugën shtetërore dhe arritjen e

mirëkuptimit reciprok në rrugë partie”. Sipas letrës, si rezultat i bisedimeve u bë një

kthësë e shpejtë në marrëdhëniet midis BS dhe RFPJ, se marrëdhëniet jo normale dhe

të sëmura që u krijuan pas vitit 1948, u likujduan, se u hodhën baza të shëndosha për

zhvillimin e marrëdhënieve miqësore dhe të bashkëpunimit të gjithanshëm midis BS

dhe RFPJ në rrugën shtetërore etj. Në bisedime iu kushtua rëndësi e madhe edhe

“marrëdhënieve midis partive” dhe u ra dakord për “vendosjen e kontakteve dhe të

mirëkuptimit reciprok midis partive”.

Në bisedimet e Beogradit, iu kushtua rëndësi e madhe dhe "marrëdhënieve

midis partive" dhe u ra dakord për vendosjen e kontakteve dhe të mirëkuptimit

reciprok midid tyre. Aty delegacioni sovjetik deklaroi se e konsideronte të padrejtë

Rezolutën e Informbyrosë mbi çështjen jugosllave të aprovuar në vitin 1949 dhe se

ishin marrë vesh me partitë komuniste, pjesëtare të Informbyrosë për abrogimin e

kësaj rezolute. Hrushovi duke folur edhe në emër të partive komuniste motra shprehu

besimin se afrimi "i Bashkimit të Komunistëve Jugosllav me partinë sovjetike do të

shpjeri gjithashtu drejt afrimit me partitë e tjera komuniste”599. Ndërsa pala

jugosllave, për vendosjen e kontakteve midis partive vuri theksin në kapërcimin e

armiqësive të grumbulluara vitet e fundit. Sipas tyre, në luftën për socializëm dhe

ndërtimin socialist “shfaqen forma të shumëllojshme, të cilat u përgjigjen si shkallës

së zhvillimit të forcave prodhuese, po ashtu dhe kushteve specifike të zhvillimit të

vendeve të veçantë”, prandaj kërkohej respektimi i shumëllojshmërisë së ndërtimit të

socializmit. "Bashkëpunimi, sipa saj, të jetë vullnetar dhe i bazuar në mos përzierjen e

një partie në punët e brendshme të partisë tjetër”, si dhe “ndryshimet në pikëpamje për

çështje të veçanta…, nuk duhet të jenë pengesë për bashkëpunim”600.

Në mënyrë të veçantë qeveria jugosllave, nuk ishte aspak e kënaqur me

përmirësimin e marrëdhënieve me Shqipërinë, duke i quajtur përpjekjet e pa

mjaftueshme. Jugosllavët kërkonin që qeveria shqiptare të shprehte qëndrimin e saj

për marrëdhëniet shqiptaro -jugosllave të periudhës 1944 - 1948, të rehabilitohej Koçi

Xoxe dhe marrëdhëniet e kësaj periudhe të mos vlerësoheshin si kolonizuese nga

Jugosllavia. Sipas të dërguarit jugosllav në Tiranë Ajtiç, “udhëheqësit e partisë dhe

qeverisë së Shqipërisë nuk kanë shprehur qëndrimin e tyre për marrëdhëniet shqiptaro

– jugosllave të periudhës së viteve 1944 – 1948”, “ si edhe më parë e konsiderojnë

Koçi Xoxën armik” dhe “këtë periudhë të marrëdhënieve shqiptaro – jugosllave, si

periudhë të ndjekjes së një politike kolonizuese të Jugosllavisë ndaj Shqipërisë”601.

Këto pikëpamje iu shfaqën ambasadorit sovjetik K. D. Leviçkin nga i dërguari

jugosllav në Tiranë Ajtiç, në një bisedë të zhvilluar midis tyre më 7 dhjetor të vitit

1955. Ndërsa më vonë, ai në funksionin e zëvendësministrit të Punëve të Jashtme të

Jugosllavisë, do të deklaronte se nuk ishte as Stalini as Beria që kishin folur kundër

599

Po aty, fl.38. 600

AQSH, 14/AP, viti 1955, D.10, fl.61. (Fl.61-62. Letër e KQ të Bashkimit të Komunistëve të

Jugosllavisë drejtuar KQ të PK të BS, më 29 qershor të vitit 1955). 601

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.158. Bisedë e regjistruar e

ambasadorit të BRSS në RPSH, K.D.Leviçkin, me të dërguarin jugosllav në Shqipëri Ajtiç, mbi

marrëdhëniet jugosllavo-shqiptare.

Page 161: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

137

Jugosllavisë, por ishte Shqipëria që duhej të sqaronte periudhën e marrëveshjeve me

Jugosllavinë.

Në këto kushte, qëndrimi ndaj Jugosllavisë u bë barometër i marrëdhënieve

shqiptaro -sovjetike dhe një test për udhëheqjen shqiptare, për miratimin ose jo të

politikës së re sovjetike, e cila përfshinte një fushë veprimi shumë më të gjerë se sa

marrëdhëniet me Jugosllavinë. Udhëheqja shqiptare, duke kuptuar mirë pasojat e

politikës sovjetike dhe për të dhënë të kuptohej se po punohej për normalizimin e

marrëdhënieve me Jugosllavinë, në mbledhjen e Byrosë Politike në gusht të vitit

1955, i vuri disa detyra Këshillit të Ministrave për përmirësimin më tej të tyre në

fushën politike, ekonomike dhe kulturore dhe miratoi disa masa konkrete që duheshin

vlerësuar.602

a) Në aspektin politik:

Rregullimin e shtetësisë së dyfishtë, akordimin reciprok të vizave të

zakonshme dhe zgjidhjen e problemit të vizave të të fejuarëve në të dy anët e kufirit,

lehtësimin e riatdhesimit të emigrantëve politikë dhe të shtetasëve që e dëshironin një

akt të tillë, si dhe ekstradimin e kriminelëve e të keqëbërësëve ordinierë;

Lehtësimin e trafikut të banorëve të zonave kufitare për problem të ndryshme (toka,

kullota, etj.), duke i pajisur me leje kalimi të posaçme;

Këmbimin e vizitave parlamentare, vendosjen e trafikut postar midis të dy vendeve

dhe lejimin e qarkullimit të lirë të personelit diplomatik jugosllav në Tiranë, ftuarja e

tyre në festat e manifestimet publike, si dhe ofrimin e ndihmës nga Ministria e Punëve

tëJashtme për zgjidhjen e problemeve të ndryshme, sidomos ato shëndetësore etj.;

b)Në fushën ekonomike:

Studimin e propozimit jugosllav mbi punimet në Drinin e Zi, lidhur me

Liqenin e Pogradecit dhe për tharjen e Liqenit të Shkodrës, arritjen e marrëveshjes për

lundrimin e lirë në ujërat territoriale reciproke;

Zbatimin e marrëveshjeve tregtare dhe zgjerimin e këmbimeve tregtare për vitin 1956,

si dhe përfundimin e marrëveshjes për mbrojtjen nga sëmundjet e bimëve dhe të

bagëtive.603

c)Në fushën kulturore.

Këmbim reciprok vizitash të një grupi artistik, filmave dokumentarë,

materialeve muzikore të Radio Tiranës dhe Beogradit dhe botimi nga shtypi e

transmetimi nga radioja të materialeve të shtypit sovjetik e të vendeve të tjera

socialiste për Jugosllavinë;

Furnizimi i Gazetës “Flaka e Vëllazërimit” me materiale të shtypit shqiptar, si dhe me

gazeta e botime shqiptare;

602

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1955, D.30, fl.9. Masat e aprovuara nga sekretari i KQ Gogo Nushi “për zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve midis RPSH dhe RPFJ”, në përfundim të mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH më 22 gusht të vitit 1955.

603AQSH,F, 14/AP, OU, viti 1955, D.30, fl.10.Masat e aprovuara nga sekretari i KQ Gogo Nushi “për zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve midis RPSH dhe RPFJ”, në përfundim të mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH më 22 gusht të vitit 1955.

Page 162: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

138

Këmbimi reciprokisht i delegacioneve të arsimtarëve, të organizatave

kulturore, të gruas, të rinisë, të gazetarëve, etj.;

Vendosja e kontakteve nga Instituti i Shkencave të Shqipërisë me Akademinë e

Shkencave të Jugosllavisë, për shfrytëzimin e arkivave historike dhe këmbimin e

materialeve midis tyre etj.604

Pavarësisht nga vendimet e marra, më shumë të karakterit teknik, pas vizitës

së Hrushovit në Beograd, udhëheqja shqiptare u pozicionua kategorikisht kundër

rivlerësimit të periudhës 1944 - 1948 në marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave, si dhe

kundër rehabilitimit të Koçi Xoxes. Ky qëndrim e detyroi qeverinë sovjetike dhe

Hrushovin të ndërmerrnin veprime për të bindur udhëheqësit shqiptarë, për

normalizimin e marrëdhënieve me Jugosllavinë, si dhe të ndërmjetësonin për afrimin

e udhëheqësve të të dy palëve. Në qershor të vitit 1955, u ftua Enver Hoxha në Moskë

për pushime, por në fakt u thirr për problemin e marrëdhënieve me Jugosllavinë. Siç

thekson vetë Enver Hoxha, udhëheqësit sovjetikë Mikhail Andrey Suslov (më tej:

Suslov) e A. I. Mikojan i kërkuan atij “të mos e shikonte ngurtë” problemin e

Jugosllavisë, të vepronte “me zemër më të haptë”, të shikohej problemi i të

akuzuarëve për lidhje me jugosllavët dhe “ata që janë për t’u rehabilituar të

rehabilitoheshin”, se edhe KQ i PK të BS kishte bërë autokritikë për këtë problem

etj.605

Gjatë vizitës, Enver Hoxhës i’u kërkua dhe u organizua takim me Vukmanoviç

Tempon, një nga udhëheqësit e lartë të Jugosllavisë, takim i cila rezultoi pa ndonjë

rezultat konkret, sepse secili mbrojti në mënyrë të palëkundur pikëpamjet e veta, pa u

tërhequr nga “llogoret” përkatëse.606

Ndërsa, udhëheqja sovjetike vijoi përpjekjet për të bindur, por edhe për të

detyruar udhëheqjen shqiptare të adaptohej me politikën e re sovjetike projugosllave.

Në përfundim të Kongresit XX të PK të BS në shkurt të vitit 1956, Hrushovi bëri një

mbledhje të partive pjesëmarrëse në Byronë Informative, duke ftuar edhe

delegacionin e Shqipërisë, RD Gjermane, Koresë, Mongolisë dhe Vietnamit. Ai e

vlerësoi si të papërshtatshme punën e Informbyrosë dhe propozoi krijimin e një formë

tjetër organizimi. Sipas tij, mund të krijoheshin dy “Byro Kontaktesh”, njëra e partive

të vendeve socialiste, në të cilën do të bënin pjesë edhe partitë e ftuara, ndërsa byroja

tjetër do të ishte për partitë komuniste të vendeve kapitaliste, që nuk ishin në pushtet.

Meqenëse propozimi u përkrah nga disa parti, por u kundërshtua nga disa të tjera, u la

detyrë të mendohej dhe të bëhej një mbledhje tjetër për të vendosur.607

Synimi i

Hrushovit ishte të zyrtarizohej procedura e filluar në vitin 1955 për çbërjen e Byrosë

Informative, por në diskutimin e muajit qershor nuk u pranua krijimi i Byrosë së

Kontaktit. Procedura për ndryshimin e Informbyrosë, ishte gjithashtu presion ndaj

partive kundërshtuese, sidomos PPSH, e cila kërkonte që çdo vendim për

përmirësimin e marrëdhënieve tërësore me Jugosllavisë, të kalonte nëpërmjet këtij

organizmi.

Pavarësisht nga përpjekjet dhe presionet e Hrushovit, marrëdhëniet midis

Shqipërisë dhe Jugosllavisë u karakterizuan nga disa ulje – ngritje, por pa arritur në

asnjë moment të ndryshonte qëndrimet kundërshtuese të palëve. Acarimi i tyre

provokohej nga veprime e incidente të ndryshme reciproke, si dhe mbahej gjallë me

propagandë të ashpër nga shtypi, agjensitë e lajmeve dhe institucionet e tjera

604

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1955, D.30, fl.10-11. 605

Enver Hoxha. Hrushovianët...., fl.126,128,129. 606

Po aty, fl.31,32. 607

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.34, fl.20. Në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ të PPSH, më datën 29

shkurt të vitit 1956, në pikën e dytë të rendit të ditës, u raportua nga Enver Hoxha “mbi çështjen e

Byrosë Informative”.

Page 163: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

139

përkatëse.

Megjithatë, në atmosferën e uljes së tensionit ndërkombëtar, me ndihmën

sovjetike dhe të vendeve të tjera socialiste Shqipëria arriti të pranohet në OKB. Në

kuadër të pranimit të 16 vendeve në OKB, në dhjetor të vitit 1955 u pranua edhe

Shqipëria.608

Nga ana tjetër, edhe qeveria shqiptare mbështeti plotësisht vendimet e

Kongresit XX të PK të BS, vendimet për dënimin e grupit antiparti të Malenkovit,

Molotovit, Kaganoviçit, si dhe qëndrimin e qeverisë dhe udhëheqjes sovjetike ndaj

ngjarjeve në Hungari. Në këtë periudhë midis Shqipërisë dhe BS mbizotëronte

mirëkuptimi i plotë për problemet ndërkombëtare, me përjashtim të

mosmarrëveshjeve jo të hapura për çështjen jugosllave.

Reflekset e marrëdhënieve të dyzuara nuk u shfaqen vetëm në aspektin e

marrëdhënieve me jashtë, por edhe në fusha të tjera të politikës së brendshme, në

luftën e brendshme për ekzistencë midis udhëheqjes partiake e shtetërore dhe

kritikëve gjithnjë e në rritje e deri tek kundërshtarët politik. Momenti më i qartë dhe

domethënës i kësaj lufte mbetet Konferenca e Partisë e Tiranës, mbajtur në prill të

vitit 1956.

3.4. Konferenca e Tiranës, sfidë për partin shtet

Konferenca e Organizatës së Partisë të Tiranës, i zhvilloi punimet me 14 deri

më 19 prill të vitit 1956, në prag të Kongresit III të PPSH dhe afro dy muaj pas

Kongresit XX të PK të BS. Në Konferencën e Partisë së qytetit të Tiranës, u kërkua

me forcë ballafaqimi me materialet dhe vendimet e Kongresit XX, si dhe kryerja e

reformave dhe ndryshimeve në përputhje me ato të ndodhura në BS dhe vendet e tjera

të bllokut komunist.

Kongresi XX i PK te BS, u mbajt më 14 deri më 25 shkurt të vitit 1956 dhe

pati një rol ndikues në proceset e ndryshimeve që kishin filluar, si rezultat i "Kursit të

ri" të Moskës. Kongresis u vlerësuar si një ngjarje tepër e rëndësishme jo vetëm për

PK të BS, por për të gjithë Lëvizjen Komuniste Ndërkombëtare. Nga PPSH, në

punimet e kongresit, mori pjesë një delegacion me në krye Enver Hoxhën. Në kongres

u mbajtën raportet e zakonshëm “mbi aktivitetin e KQ të PK të BS” mbajtur nga

Hrushovi dhe Bulganini, si dhe raporti sekret “mbi kultin e individit dhe pasojat e tij”,

mbajtur nga N. Hrushovi.609

Në raportin sekret të Hrushovit u denoncua kulti i

individit i Stalinit dhe thelbi i tij konsistonte: në mohomin e kolegjialitetit në

udhëheqjen e partisë dhe shpërdorimin e shfrytëzimin e pushtetit në emër të KQ pa

përfillur anëtarët e Byrosë Politike; lejimin e dhunës dhe reprezaljeve masive kundër

komunistëve të ndershëm e kuadrove;610

hetimin nën presion e terror, me detyrim e pa

të drejtë për të vërtetuar akuzat për “tradhëti”, “spiunazh”, “sabotim” etj; shkeljen e

demokracisë së brendshme në parti, administrim despotik, fshehjen e të metave dhe

zbukurimin e realitetit, përkrahjen e inkurajimin e servilëve, karrieristëve dhe

mashtruesëve, si dhe “zgjidhja despotike e çështjeve në marrëdhëniet

ndërkombëtare”611.

608

Fjalori Enciklopedik Shqiptar,.....fl.781. 609

AQSH, 14/AP, MPKBS, viti 1956, D.3, fl.20-82. Raport sekret i Sekretarit të Parë të PK të BS N. S.

Hrushov Nr.225010 “Mbi kultin e individit dhe pasojat e tij”, mbajtur në Kongresin XX të PK të BS më 25 shkurt të vitit 1956. Raporti i dërguar nga KQ i PK të BS me shënimin: Të asgjesohet tre

muaj pas marrjes në dorëzim në qarqe, krahina dhe KQ të partive komuniste të republikave të

federuara. 610

Po aty, fl.20 - 36. 611

AQSH, 14/AP, MPKBS, viti 1956, D.3, fl.38.

Page 164: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

140

Raporti dhe vendimet e këtij kongresi, shënuan kulmin e procesit të

destalinizimit të shoqërisë sovjetike, tanimë në mënyrë të hapur, pasi kishte më se dy

vite që luftohej në këtë drejtim. Vendimet nxitën ndryshime të rëndësishme në të

gjithë jetën politike, ekonomike dhe shoqërore jo vetëm në BS, por në të gjitha vendet

e bllokut komunist. Ato u konsideruan nga Hrushovi si të detyrueshme për të gjitha

vendet socialiste. Për këtë arsye, menjëherë pas kongresit filloi likuidimi nga politika

e bashkëkohësve të Stalinit. Në qershor, në prag të vizitës së Titos në Moskë, “u hoq

qafe” Molotovi, për të vijuar një vit më pas me likuidimin e grupit antiparti Malenkov

– Molotov - Voroshillov dhe Kaganoviç.

Konceptimi, zbatimi dhe realizimi i direktivave, vendimeve e qëndrimeve

sovjetike, sipas frymës së Kongresit XX u bë në mënyra të ndryshme nga parti dhe

vendet e ndryshme. Disa parti e vende si në Hungari, Poloni etj, i kuptuan e zbatuan

idetë e Kongresit XX në frymëtepër liberale, duke cënuar e venë në dyshim sistemin,

veprim i papranueshëm nga vetë Hrushovi. Ndërsa, PPSH dhe udhëheqja shqiptare

ndoqi një politikë konservatore. Nga njëra anë, u bënë deklarata solidariteti e

mbështetjeje për vendimet e kongresit e masat e ndërmarra dhe nga ana tjetër, nuk u

vu në dijeni hapur e me transparencë partia mbi kultin e individit të Stalinit ose njohja

bëhej në mënyrë selektive, duke mënjanuar analizën në frymën e kongresit. Ndërkohë,

në partitë e vendeve të tjera socialiste si në Çekosllavaki, në Poloni, në Hungari, në

Bullgari dhe në Rumani filluan të zhvilloheshin analiza të thella në ballafaqim me

vendimet e Kongresit XX, në Shqipëri nuk u ec në atë rrugë. Në BS dhe në këto

vende filloi menjëherë procesi i destalinizimit me marrjen e disa masave konkrete si:

lirimin e të dënuarëve politikë, rehabilitimin e personaliteteve të gjallë e të vdekur të

dënuar me akuza falce ose gjyqe të montuar politikisht, krijimin e lehtësirave për

shkrimtarët e artistët “për letërsi e art të lirë e të pa ndikuar nga politika”, lejimin e

largimit të fshatarësisë nga kooperativat bujqësore, në se dëshironin etj.612

Enver Hoxha, gjatë pjesëmarrjes në Kongresin XX u njoh me efektet që pati

raporti sekret tek delegatët dhe partitë e tjera komuniste, por në të njëjtën kohë ndjeu

edhe rrezikun nga denoncimi dhe demaskimi i kultit të individit të Stalini. Ai, që në

kohën e luftës kishte përqendruar në duart e tij shumë funksione njëkohësisht si:

sekretar i Përgjithshëm i Partisë, kryetar i Këshillit të Ministrave, komandant i

Përgjithshëm i Ushtrisë, ministër i Mbrojtjes, ministër i Jashtëm dhe kryetar i Frontit

Demokratik, çka tregonte për një kult individi të padiskutueshëm. Propagandimi i

figurës së tij bëhej në mënyrë të vazhdueshme me fotografi e buste kudo, me

emertime e epitete nga më të ndryshmet, duke e zhvilluar pa asnjë pengesë kultin e

përsonit të tij. Ky kult i ngritur në vite ishte nxitur e pasqyruar te të gjithë

funksionarët e lartë të partisë e të shtetit, të sigurimit dhe të ushtrisë popullore.

Privilegjet e kuadrove të larta të partisë e shtetit bëheshin gjithënjë e më të dukshme,

duke jetuar në zona të kufizuara e të rrethuara me roje e ushtarë, me përfitime të tjera

plus, ndryshe nga komunistët e thjeshtë dhe populli në tërësi.

Instalimi i sistemit stalinist, përdorimi i metodave dhe modelit stalinian,

përqëndrimi i pushtetit në duartë e veta dhe kulti i individit e miti që po ngrinte Enver

Hoxha, u shoqërua me spastrime të mëdha për të gjithë kundërshtarët politik, nxiti dhe

kultivoi klane të ndryshme brenda partisë, si dhe luftën e pandërprerë për pushtet.

Rezultat i kësaj lufte dhe i këtij modeli, ishte metoda e likuidimit të kundërshtarëve

politik të pushtetit. Vetëm gjatë viteve 1948 - 1955 u likuiduan 14 nga 39 anëtarët e

Komitetit Qendror të Partisë dhe 32 nga 109 deputetët e Asamblesë Kushtetuese, si

612

Ana Lalaj. "Konferenca e Partisë e Tiranës, një pranverë e dështuar e së majtës" , Studime Historike,

Nr.1-2, Tiranë 2009, fl.113.

Page 165: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

141

dhe u përjashtuan nga partia rreth 12.000 anëtarë.613

Metoda e spastrimeve

gjithëpërfshirëse, për të vendosur sundimin personal të padiskutushëm ishte e

ngjashme me praktikën e përdorur ndër vite nga Stalini.614

Për këto shkaqe dhe jo

vetëm, Shqipëria nuk u përfshi në procesin e destalinizimit.615

Megjithë masat censuruese ndaj vendimeve të Kongresit XX, intelektualët,

komunistët e kuadrot, nuk mund të mos njiheshin me jehonën e frymën e këtij

kongresi, nëpërmjet radiove, shtypit dhe mjeteve të tjera të komunikimit me vendet

socialiste. Pikërisht kulti i individit i Stalinit dhe marrëdhëniet me Jugosllavinë do të

bëheshin kali i betejës i udhëheqjes shqiptare dhe personalisht i Enver Hoxhës, për të

ruajtur e forcuar pushtetin, si dhe të politikës staliniste të ndjekur me konsekuencë

deri në atë kohë. Por në këtë periudhë edhe situata ekonomike në vend paraqiste

vështirësi shumë serioze. Planifikimi e zhvillimi ekonomik realizohej duke u

mbështetur tërësisht në kreditë e siguruara nga BS dhe vendet e tjera të Evropës

Lindore. Në sektorët kryesor të ekonomisë, në industri, në bujqësi etj, nuk

realizoheshin planet e përcaktuara. Tregu kishte mungesa të theksuara në furnizim,

për shkak se çdo gjë importohej, ndërsa mallrat e vendit në treg nuk plotësonin

nevojat e popullit.616

Heqja e triskave për veshmbathjen solli ngritjen e çmimeve.

Niveli i jetesës i punëtorëve dhe fshatarësisë, si dhe shërbimet ishin shumë të ulëta.

Gjendja e fshatarësisë ishte akoma më e vështirë dhe normat e prodhimit që i

dorëzoheshin shtetit ishin shumë të larta. Ekonomia, rëndohej gjithënjë e më shumë

nga numri i shtuar i efektivave të ushtrisë dhe të Ministrisë së Punëve të Brendshme.

Masat e ndërmarra nga udhëheqja, në përgjigje të “Kursit të Ri” të Moskës dhe

vendimevetë Kongresit XX, jo vetëm ishin gjysmake e sipërfaqësore, sepse nuk i

zgjidhën problemet e vështirësitë. Përkundrazi u thelluan më tej shqetësimet

ekonomike, privilegjet e kuadrove të larta të partisë e të shtetit po bëheshin gjithënjë e

më të dukshme, numri i të burgosurëve po shtohej dhe shumë qytetarë rrezikonin me

largim nga vendi ose largoheshin nga Tirana si të “rrezikshëm”, sipas përcaktimeve të

Komisionit të Internim Dëbimeve, i krijuar enkas për këtë qëllim. U rritën dënimet

arbitrare dhe gjurmimet e njerëzëve të dyshimtë ose që dëgjonin radiotë e huaja, si

dhe u shtua heshtja e mjeteve të informimit për zhvillimet politike në vendet e tjera.

Të gjitha këto probleme u shoqëruan me ngurrimin për të njohur partinë dhe popullin,

në mënyrë të hapur, me materialet e Kongresit XX.

Disa përpjekje, për njohjen me këto materiale u bënë nga ana e udhëheqësit

kryesor, Enver Hoxha. Në mbledhjen e Byrosë Politike të datës 29 shkurt dhe të

Plenumit të KQ më 2 mars të vitit 1956, ai informoi mbi zhvillimin e punimeve të

Kongresit XX dhe raportin sekret të mbajtur nga Hrushovi.617

Në Plenum, Enver

Hoxha mbajti raportin e delegacionit të KQ të PPSH që mori pjesë në punimet e

Kongresit XX të PK të BS. Në raport përshkruhet “përshtypja jashtzakonisht e

madhe” që kishte berë kongresi, për nivelin e lartë të zhvillimit të punimeve, trajtimit

të situatës ndërkombëtare, të politikës ekonomike me prioritet industrinë e rëndë, të

unitetit në parti etj. Në pjesën e fundit të raportit, lidhur me kultin Stalinit, e quajti një

çështje delikate dhe porositi që kjo të mbetej me dyer të mbyllur. “Mbyllni defteret

613

Valentina Duka. Historia e Shqipërisë,.....fl.254. 614

Arshi Pipa. “Stalinizmi shqiptar”, Tiranë, IKK, 2007, fl.158. 615

Elez Biberaj. “Shqipëria në tranzicion”(Rrugë e vështirë drejt demokracisë 1990-2010),Tiranë,

Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, 2011, fl.49. 616

Ana Lalaj. "Konferenca e Partisë e Tiranës.....",fl.110. 617

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.34, fl.1-22. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të

PPSH më 29 shkurt 1956.

Page 166: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

142

dhe kalemat i fusni në xhep dhe mos mbani asnjë shënim”618, ishte porosia e tij për

anëtarët e plenumit. Ndërsa, në aktivin e partisë të qytetit të Tiranës, në mars të vitit

1956 Enver Hoxha foli gjatë mbi zhvillimin e punimeve të Kongresit XX. Ai, në

fjalën e tij të mbajtur në aktiv, e vlerësoi kongresin “ngjarje të madhe historike” për

ndërtimin e socializmit, zhvillimin ekonomik, bashkekzistencën paqësore etj. Me

shumë hollësi u trajtuan çështjet ekonomike të BS, plani i gjashtë pesëvjeçar,

mekanizimi i bujqësisë, kostoja e prodhimit, ecuria e kolkozeve, edukimi i brezit të ri

etj. Ndërsa, më në fund u ndal për kultin e individit dhe problemin jugosllav, dy nga

çështjet sensitive. Kulti i individit, u trajtua teorikisht, u vlerësuan anët pozitive të

Stalinit, në luftën kundër trockizmit dhe ndërtimit të socializmit. Ndërkohë për

Jugosllavinë, Enver Hoxha veçoi se edhe në këtë vend luftohet me këmbëngulje të

shkohet në socializëm.619

Në disa artikuj të gazetave “Zëri i Popullit”, “Bashkimi” dhe revistës “Rruga e

Partisë”, udhëheqës si Rita Marko, Liri Belishova, Fadil Paçrami etj, duke zbërthyer

materialet e Kongresit XX deklaronin se në PPSH janë “zbatuar normat leniniste”,

“nuk ka ekzistuar kulti i individit dhe vendimet janë marrë kolegjialisht”, se në

marrëdhëniet me “Jugosllavinë nuk ka pasur rezerva” etj. Më 15 prill, një ditë para

Konferencës së Tiranës, Enver Hoxha botoi në gazetën “Zëri i Popullit” artikullin disi

provokativ “Marksizëm - Leninizmi na mëson se populli është krijuesi i historisë”620.

Në artikull “dënohej” kulti i individit, si domosdoshmëri “për vendosjen e

kolegjialitetit si parim udhëheqës të partisë”, ku “çdo anëtar partie të kuptonte se në

parti nuk mund të ketë frikë” dhe në formë “autokritike” nënvizonte se “në mjaft raste

janë dhënë dënime me akuza të fryra deri në Kongresin I të Partisë” dhe se nuk ishte i

nevojshëm “ashpërsimi i luftës së klasave” etj621

.

Mënyra e trajtimit në veprimtaritë e ndryshme politike dhe në shtyp,

deklarimet e ndryshme, qoftë dhe teorike e në përgjithësi, si dhe porositë e dhëna në

plenum e masat e marra, tregojnë për rezervat, frikën e pasigurin që shkaktoi te

udhëheqja shqiptare kulti i individit i Stalinit. Por nga ana tjetër, situata e krijuar u

shfrytëzua gjerësisht nga kritikët, si motiv për vijimin e reformave, në pritje për një

analizë të thellë në frymën e Kongresit XX, ashtu siç veprohej në vendet e tjera

socialiste. Duhet thënë se nxitje për shumë njerëzë ishte edhe artikulli i Enver

Hoxhës, i cili parimisht dhe teorikisht kritikonte me forcë kultin e individit në

përgjithësi, si dhe motivonte kritikën pa frikë. Nga ana tjetër, përpjekjet për

vazhdimin e stalinizmit, lëkundjet e hezitimet e Enver Hoxhës për destalinizimin e

jetës, masat sipërfaqësore të marra në këtë drejtim, krijuan pakënaqësi, kundërshti,

pikëpyetje, si dhe inkurajuan kritikët e ndryshëm ndaj udhëheqjes partiake e

shtetërore.

Zhvillimi i punimeve të Konferencës së Partisë së Tiranës, u karakterizua nga

disa momente, të cilat e bënë atë një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e

PPSH.

Raporti i mbajtur në konferencë nga sekretarja e parë e Komitetit të Partisë

Fiqiret Shehu, nuk bëri analizë e ballafaqim me vendimet e Kongresit XX dhe me

618

Ana Lalaj. Pranvera e rrejshme e ’56, Tiranë, INFDOTUES, 2015, fl.112. (Për më gjërë shih:

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.24, fl.15. Proces verbal i mbledhjes së Plenumit të KQ të PPSH më 2

mars 1956. Raporti i delegacionit të KQ të PPSH që mori pjesë në punimet e Kongresit XX të PK të

BS). 619

AQSH,F. 14.AP/2, OU, viti 1956, D.6, fl.2-18. Fjala e Enver Hoxhës në Aktivin e Partisë të Qytetit të

Tiranës, më 13 mars 1956, mbi zhvillimin e punimeve të Kongresit XX të PK të BS. 620

Gazeta.“Zëri i Popullit”, 15 prill 1956. 621

Po aty.

Page 167: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

143

frymën e ndryshimeve. Në raport nuk u bë analizë për varfërinë, për kultin e individit,

për dhënien llogari para zgjedhsëve, për jetën e brendshme të vetë komitetit e byrosë

së partisë, për formalizmin në parti etj622

. Një trajtesë e tillë e zakonshme dhe rutinore

solli zhgënjimin e delegatëve, të cilët prisnin diçka tjetër.

Delegatët e kompensuan “varfërinë” dhe frymën e raportit me pyetje të

panumërta. Ata, në emër të organizatave që përfaqësonin, në emër të tyre dhe ndonjë

anonim, bënë pyetje të shumta për probleme të mëdha shqetësuese që nuk i përkitnin

vetëm organizatës së partisë të Tiranës, por të gjithë partisë dhe organeve udhëheqëse

të saj dhe nuk u pasqyruan në analizën e organit më të lartë partiak të kryeqytetit.

Rëndësia e problemeve të ngritura, del më mirë në pah me njohjen e karakterit të

pyetjeve që vërshuan në këtë konference. Në seancën e parë të konferencës pyetën

109 persona e subjekte (nga të cilët 89 personalisht, 7 në emër të organizatave bazëtë

partisë dhe 13 anonim) dhe në tërësi bënë 260 pyetje të karaktereve nga më të

ndryshmet.623

Pyetjet më të shumta, u përqendruan mbi veprimtarinë e Byrosë Politike, të

KQ dhe udhëheqjes së partisë dhe në tërësi për aspekte të ndryshme të veprimtarisë

parti – shtet.624

Ato u përqendruan: në mungesën e një pune të organizuar për njohjen

e vendimeve të Kongresit XX dhe zhvillimin e analizës në parti në frymën e tyre; mos

njohjen e organizatave bazë të partisë me kultin e individit të Stalinit dhe me

materialet mbi analizat e zhvilluara nga partitë e vendeve të tjera socialiste;625

mungesën e trajtimit të këtyre problemeve nga shtypi, radioja, Agjencia Telegrafike

Shqiptare etj, botimi i tyre me shkurtime, duke hequr ato pjesë ku flitej për kultin e

Stalinit ose transmetimi i tyre në radio dhe mungesa e pasqyrimit në shtypin e

shkruar;626

ngadalësinë e përmirësimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë dhe

mungesën e vullnetit për rishikimin e qëndrimit të KQ ndaj grupeve antiparti të

goditur më parë të Koçi Xoxes, të Tuk Jakovës, të Bedri Spahiut etj. Nëpërmjet

pyetjeve, u kërkua shtyrja e Kongresit III të PPSH, duke bërë më parë analizën në

frymën e Kongresit XX të KQ të PK të BS. Disa nga pyetjet më interesante lidhur me

këto probleme: Aleks Jatru, përse KQ i partisë sonë nuk nxorri konkluzione nën

frymën e Kongresit XX të PK të BS, lidhur me të metat e punës tonë, siç bënë partit

komuniste të vendeve të tjera?; përse nuk është sqaruar partia plotësisht në mënyrë të

organizuar mbi PKJ”; Anonim, partia akoma nuk është sqaruar në dritën e fakteve të

reja, mbi çështjen e Koçi Xoxes, pse e vonon KQ një çështje të tillë?; a është përdorur

metoda e bindjes kundër Tuk Jakovës?; si ka mundësi që shoku Rita Marko shkruan

në “Zëri i Popullit” që normat leniniste në partinë tonë janë zbatuar plotësisht kur

kishte dalë fjalimi i shokut Hrushov?; si është çështja e kultit të individit tek ne, në

Byronë Politike e në KQ; Ibrahim Zverku, si shpjegohet që KQ nuk ka mbajtur

qëndrim zyrtar ndaj problemit jugosllav, pse në marrëdhëniet me Jugosllavinë po ecet

kaq ngadal?; a nuk do të ishte e drejt që fjalimi i Hrushovit në Kongresin e XX t’u

njoftohej organizatave të partisë?; a do të ishte e drejt që çështjet që shtrojë Kongresi i

XX të shtroheshin e diskutoheshin dhe kështu KQ do të ishte më i përgatitur për

Kongresin e III? Nesti Zoto, pse partia jonë nuk bëri një analizë për të gjitha çështjet

në dritën e vendimeve të Kongresit XX, siç kanë bërë partit e tjera?, si shikohen nën

dritën e Kongresit XX masat e marra kundër Tuk Jakovës dhe Bedri Spahiut?, pse

622

AQSH, F. 14/AP/2, viti 1956, D.1/1, fl.113-139. Proces verbal i mbledhjes së Konferencës së Partisë

të Tiranës, seanca e parë, hapja e mbledhjes dhe pyetjet mbi raportin e paraqitur, më 14 prill 1956. 623

Po aty. 624

Ana Lalaj. "Konferenca e Partisë e Tiranës.....",fl.116. 625

AQSH,F. 14/AP/2, viti 1956, D.1/1, fl.121. 626

Po aty, fl.177.

Page 168: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

144

shtypi heziton të botoi material të rëndësishme mbi analizat që kanë bërë plenumet e

KQ të vendeve të demokracive popullore? Organizata e Institutit Pedagogjik, KQ i

partisë a ka mbajtur ndonjë qëndrim në lidhje me grupet e ndryshme që janë goditur?

Kalo Seferi, lidhur me Bedri Spahiun dhe Tuk Jakovën si mund të shpjegohet kjo

masë kaq e rëndë që është marrë karshi tyre. Anonim, dua të skjarohem në lidhje me

Kristo Themelkon që u ul për lidhjet me jugosllavët, tani del se mos duhet hequr

akuzat? Elisabeta Mullisi, pikëpamja e Tukut e Bedriut a i ka sjell dëme material

shtetit, pse nuk është skjaruar në shtyp përjashtimi i tyre dhe pikëpamjet e tyre?; Fejzo

Bino, me ç’ autorizim Liri Belishova ka thënë që BS bënë politikë me Titon dhe se

Titua ka një dorë në bakllava dhe një dorë në revani?627

.

Mjaft pyetje, u përqendruan mbi veprimtarinë e jetën e bredndshme të partisë,

konkretisht për mungesën e kritikës e të autokritikës dhe të punës kolegjiale; për

kultivimin e kultit të individit sidomos të Enver Hoxhës dhe dobësimin e demokracisë

së brendshme; për shkëputjen e udhëheqjes, ministrave dhe qeveritarëve nga jeta e

prodhimi, qëndrimi i tyre larg njerëzëve, si dhe përdorimi i automjeteve shtetërore

jashtë destinacionit dhe për probleme familjare e personale.628

Disa pyetje të këtij

karakteri:Mumtaz Shehu, pse nuk ka një kritikë konkrete për punën e shokëve ministra

dhe anëtar të KQ, si dhe për kuadrot e tjerë kryesor?; a ka raste që njerëzitë që kanë

kritikuar shokë me përgjegjësi të jenë përsekutuar? Nesti Zoto, cili është shkaku që

rrogat e shumë funksionarëve të lartë të partisë e shtetit u ngritën, ndërsa të

punonjësve ose nuk u luajtën ose u ulën?, a e di KQ disnivelin e madh që ekziston

midis jetës që bëjnë udhëheqësit e partisë e të qeverisë dhe jetës së masave

punonjëse?629

Një pjesë e pyetjeve, bënin fjalë për ekzistencën e frikës dhe të ndrojtjes për të

shprehur hapur mendimet; për familjaritetin e sëmurë dhe zgjedhjen në KQ të shumë

anëtarëve të të njëjtës familje, me lidhje familjare, krushqie e farefisnore, si dhe

dërgimin e të njëtëve njerëzë në përbërjen e delegacioneve që shkonin jashtë shteti;

për tendencën e sektorëve e të mjeteve të agjitacionit dhe të propagandës në parti e në

shtyp, për zbukurimin e gjendjes, shmangijen e kritikave për çështje të rëndësishme,

sidomos kur bëhej fjalë për dikasteret e larta, si dhe llustrimin e jetës e të gjendjes

ekonomike, duke e paraqitur si fushë me lule.630

Disa pyetje, bënin fjalë mbi

mungesën e respektimit të ligjshmërisë nga organet e Ministrisë së Punëve të

Brendshme dhe mungesën e bazës ligjore për dëbimin e largimin e qytetarëve nga

Tirana. Disa nga pyetjet më të spikatura, lidhur me këtë çështje: Anonim, në KQ nuk

përjashtohet mundësia të mos këtë kritikë e autokrotikë, pasi shumë janë të lidhur

njëri me tjrtrin, p.sh. Enveri - Nexhmija, Mehmeti - Fiqereti, Liria - Maqo, Hysniu –

Vitua - motra e Piros, Pilua me motrën e Manushit etj?; Vasil Prifti, çfarë ka bërë

komiteti i partisë për mbrojtjen e ligjëshmërisë socialiste. Kam marrë vesh se

komunisti Agron Frashëri është lajmëruar të largohet nga Tirana, si është kjo dhe a e

di komiteti i partisë?; Iliaz Ahmeti, a ka tradit që të zgjidhën në KQ 2 - 3 nga një

familje?, i kujt është gabimi për përjashtimin nga partia të shokut Dali Ndreut?;

Organizata e redaksis “Bashkimi”, ka një tendencë të vazhdueshme për të zbukuruar

627

AQSH, F. 14/AP/2, viti 1956, D.1/1, fl.114-115. Vijim i proces verbalit të mbledhjes së Konferencës

së Partisë të Tiranës, seanca e parë, hapja e mbledhjes dhe pyetjet mbi raportin e paraqitur, më 14

prill 1956. 628

Po aty, fl.179. 629

Po aty, fl.114-115. 630

AQSH, F. 14/AP/2, viti 1956, D.1/1, fl.179. Vijim i proces verbalit të mbledhjes së Konferencës së

Partisë të Tiranës, seanca e parë, hapja e mbledhjes dhe pyetjet mbi raportin e paraqitur, më 14 prill

1956.

Page 169: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

145

realitetin dhe shtypi i shmanget kritikës mbi çështje të rëndësishme sidomos kur kanë

lidhje me dikasteret qendrore? Kopi, Hasaf, Koçiu, Qemali (të Ministrisë së

Brendshme), mbi ç’baza ligjore është bërë dëbimi i familjeve nga Tirana? Aleks Jatru,

në vetë KQ shumë shokë janë burr e grua, përse nuk shikohet ky problem në

udhëheqjen e partisë pasi influencon në zhvillimin e kritikës e të autokritikës?;

Anonim, si është zbatimi i ligjëshmërisë dhe puna e organeve të sigurimit qoftë mbi

partinë qoftë në raport me qytetarët?631

.

Pyetjet mbi gjendjen e shqetësimet ekonomike zinin një vend të rëndësishëm

në punimet e konferencës. Ato, lidheshin me varfërinë e popullit dhe përcaktimin e

shkaqeve të vërteta të saj; me mungesën e furnizimit të tregut me ushqime; me rritjen

e rrogave të funksionarëve shtetërorë e partiakë dhe mbetjen në vend ose uljen e

rrogave të punonjësëve; me disnivelin e madh midis jetës së udhëheqjes së partisë e të

qeverisë e të jetës së masave punonjëse,632

për ekzistencën e privilegjeve të

drejtuesëve dhe mungesën e zbatimit të ligjeve njësojë për të gjithë, furnizimin e tyre

me “bllok” në kushtet e mungesës së furnizimit të tregut, si dhe për trajtimin e

diferencuar në shërbimin shëndetësor, në çerdhe etj.633

Disa nga pyetjet më tipike:

Organizata e Shkollës së Partisë, a ka papunësi në Tiranë dhe ç’bëhet për sistemimin

e tyre dhe në Tiranë ka patur vazhdimisht mungesa për furnizimin e ushqimeve të

garantuara? Andon Andoni, janë marrë masa disiplinore për shokë që janë martuar me

bija kulakësh, a do të qëndrojnë masat në fuqi?; dyqanet që furnizojnë udhëheqësit a

do të qëndrojnë akoma? Organizata e partisë ePoliteknikumit “7 nëntori”, heqja e

pjesshme e triskave u popullarizua si sukses ekonomik, kurse Liri Belishova në

artikullin e revistës “Rruga e Partisë” e trajton edhe shtërngimin e rrypit?; a ka analizë

komiteti i partisë për jetën private të funksionarëve që nuk japin shembullin përsonal?

Bedri Dedja, pse disa qëndra e institucione japin rroga personale dhe shpërblime si

Ministria e Arsimit, ndërsa institute të larta e kinostudioja nuk e japin? Iliaz Ahmeti,

ç’farë mund të blejë një puntor ose nënpunës me 2500, 3000, 4000 lekë në muaj?

Vasil Prifti, pse gratë dhe pjestarët e tjerë të familjeve të shokëve që janë funksionar

furnizohen me triska buke dhe ushqime te kategorisë C?; Nesti Zoto, cili është shkaku

që rrogat e shumë funksionarëve të lartë të partisë e shtetit u ngritën, ndërsa të

punonjësve ose nuk u luajtën ose u ulën?, a e di KQ disnivelin e madh që ekziston

midis jetës që bëjnë udhëheqësit e partisë e të qeverisë dhe jetës së masave

punonjëse?,634

KQ i PPSH a e njeh gjendjen e varfëruar të popullit dhe pse nuk i

tregon hapur shkaqet e verteta?, Anonim, a nuk mjafton që dhe funksionarët tanë të

mjaftohen me rrogat që marrin, a është e tepruar që të marrin ushqim të garantuar sa

duan dhe të mbajnë guzhinier me lekët e qeverisë”635;

Në tërësi, pyetjet treguan mungesën e transparencës dhe hezitimin e KQ të

partisë, për t’i njohur organizatat e partisë, komunistët dhe popullin me direktivat e

vendimet e ndryshimeve të PK të BS, të cilat lidheshin me jetën dhe veprimtarinë e

tyre. Një metodë pune e tillë e mbyllur nxiti opinione të ndryshme dhe pikëpyetje, të

cilat u shfaqën me forcë të madhe në konferencë.

Përgjigjet e pyetjeve nga referuesja, në emër të Komitetit të Partisë dhe

sidomos nga Beqir Balluku anëtar i Byrosë Politike dhe ministër i Mbrojtjes, si i

631

AQSH, F. 14/AP/2, viti 1956, D.1/1, fl.179. 632

Po aty, fl.11. (Shih: AQSH, F. 14/AP, Viti 1956, D.1/1, fl.114-115). 633

Po aty. 634

Po aty. 635

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.1/1, fl.11. (Për më tepër shih: AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.1/1, fl.114-

115).

Page 170: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

146

deleguar i KQ, lanë shumë për të dëshiruar. Në një konferencë tepër të zakonshme dhe

pa “nervin” e duhur, i deleguari dhe udhëheqja u gjendën të befasuar, përpara

problemeve e shqetësimeve shumë të rëndësishme e shqetësuese të parashtruara nga

delegatët. Me një nivel intelektual nën atë të pjesëmarrësve, Beqir Balluku i’u përgjigj

pyetjeve në mënyrë standarde se “ vija e partisë ka qenë e drejtë dhe e pagabueshme”,

se “partia i ka zbatuar normat leniniste”, se në KQ “nuk ka pasur kult të individit siç

ka pasur në BS”, se “ vendimet janë marrë kolegjialisht”, se nuk ka pasur “asnjë

rezervë ndaj Jugosllavisë” dhe se nuk ishte bërë “asnjë shkelje ndaj të dënuarëve

politikë si Koçi Xoxe, Tuk Jakova, Bedri Spahiu” etj.636

Mungesën e botimeve të

materialeve mbi kultin e individit dhe të analizave të partive të vendeve të tjera, e

justifikoi me faktin se nuk ishte e nevojshme të botohej çdo material nga partitë e

tjera, ndërsa kritikat për disnivelin e jetesës së udhëheqjes u konsideruan si “gjëra të

vogla”, “kuriozitete”, të cilat sipas të deleguarit nuk përbënin shqetësim për

konferencën etj.637

Papërgjegjëshmëria, konformizmi dhe niveli i ulët në trajtimin e

pyetjeve nga përfaqësuesi i Komitetit Qendror shkaktoi pakënaqësi, zhurmë, por disa

herë dhe të qeshura në sallë.638

Ndërhyrja urgjente e Enver Hoxhës, për ndryshimin e situatës së “rrezikshme”

të krijuar në konferencë. Duke qënë të paaftë për qetësimin e gjendjes, si nga i

deleguari dhe udhëheqësitë e tjerë pjesëmarrës (në Konferencë merrte pjesë e gjithë

udhëheqja me përtjashtim të Enver Hoxhës), atëherë për situatën serioze të krijuar u

njoftua Enver Hoxha. Më datën 15 prill të vitit 1956, ditën e dytë të zhvillimit të

punimeve në seancën e pasditës, Enver Hoxha mori pjesë personalisht në konferencë.

Gjatë pasditës, ai ndoqi taktikën e “karrotës dhe kërbaçit”, duke u treguar i

përmbajtur, duke i “qetësuar” delegatët. Ai bëri “autokritikë” që KQ nuk kishte

analizuar veprimtarinë e tij në frymën e Kongresit XX, për mos vënien në dijeni të

partisë për kultin e individit të Stalinit, si dhe parashtroi nevojën e heqjes të disa

privilegjeve për anëtarët e KQ të partisë. Nga ana tjetër, me autopyetje e përgjigje ai

evidentoi personat më aktivë dhe “argumentoi” se kult të individit kishte pasur e do të

kishte, por u justifikua se në konferencat e zhvilluara më parë nuk kishin dal

probleme, përkundrazi sipas tij më shumë probleme kishte ngritur vetë udhëheqja, si

dhe vlerësoi si të metë mos botimin e fjalimeve të udhëheqësve të vendeve të tjera

socialiste për kultin e individit.639

Sipas tij, kulti i individit nuk kishte vend në KQ,

sepse vendimet ishin marrë kolegjialisht, ndërsa pohoi se ka pasur ekzaltime të

personit të tij si shkrime emrash, ndërtime bustesh kudo, ekspozime fotografish,

përdorim epitetesh si “gjenial”, “i ndritur” etj.640

Ndërsa nuk pranon ekzistencën e

kultit të individit në udhëheqje, në KQ, pohon se poshtë në bazë ka pasur dhe ka gjëra

të tilla. “Ka drejtorë që pushojnë njerëz pa të drejtë, marrin masa arbitrare, hedhin

shqelma, ka sekretarë organizatash bazë që sillen në mënyrë arrogante, ka edhe shokë

ministra që nuk sillen mirë me punonjësit, ka sekretarë partie që nxehen, bëhën

nervoz”641 etj.

Mungesen e analizës në parti në frymën e Kongresit XX, Enver Hoxha e

636

AQSH,F. 14/AP/2, viti 1956, D.1/1, fl.145-154. Përgjigjet e pyetjeve të bëra nga delegatët, në

seancën e dytë të Konferencës së Partisë të qytetit të Tiranës, më 14 prill 1956. 637

po aty, fl.151. 638

Ana Lalaj. "Konferenca e Partisë e Tiranës.....", fl.117. 639

AQSH,F. 14/AP/2, OU, viti 1956, D.1/2, fl.387,388. Fjala e Enver Hoxhës në Konferencën e Partisë

të qytetit të Tiranës për dhënie llogari e zgjedhje, më 15 prill 1956. 640

po aty, fl.391. Fjala e Enver Hoxhës në Konferencën e Partisë të qytetit të Tiranës për dhënie llogari

e zgjedhje, më 15 prill 1956. 641

po aty, fl.391,392.

Page 171: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

147

motivoi me nevojën e ruajtjes nga shabllonizmi dhe se një gjë e tillë do të bëhej para

Kongresit III të Partisë. Sipas tij, "kur nuk gabon s’ bëhet autokritikë". Disa parti të

vendeve të tjera, bënë autokritikë sepse kishin gabuar, si në rastin e partisë hungareze,

ku komploti i Rajkut ishte i kurdisur nga Beria, duke e dënuar me pa të drejtë, ndërsa

Koçi Xoxe dhe krimet e tij nuk u kurdisen nga Beria, përkundrazi "fraksioni antiparti i

Koçit kishte filluar pa ardhur Beria në pushtet"642

. Prandaj sipas Enver Hoxhës,

vendimet për dënimin e Koçi Xoxes, Tuk Jakovës, Bedri Spahiut etj, kishin qenë të

drejta dhe për rrjedhojë nuk kishte nevojë për autokritikë.

Lidhur me Jugosllavinë, përveç konfirmimit të përpjekjeve për përmirësimin e

marrëdhënieve, Enver Hoxha e quajti të gabuar përzierjen e çështjes jugosllave me

veprimtarinë e Koçi Xoxes, sepse ai ishte armik i popullit shqiptar dhe atij

jugosllav.643

Duke i ndarë këto dy çështje, për herë të parë ai kërkonte të provonte se

vendimet për Koçi Xoxen ishin të "faktuara e të merituara dhe nuk lidheshin me

problemin jugosllav“, duke u përpjekur të motivojë mos rehabilitimin e tij e të tjerëve

të dënuar si titist. Ndërsa Mehmet Shehu, më vonë do të shkonte më tej në

argumentimin e këtij qëndrimi. Sipas tij, një situatë afër me kultin e Stalinit në PPSH

kishte ekzistuar vetëm në kohën e Koçi Xoxes, ku partia ishte vënë nën kontrollin e

sigurimit dhe kur në çdo organizatë partie kishte rrjet sigurimi.644

Synimi ishte që

edhe kulti i individit t’i faturohej Koçi Xoxes dhe të tjerëve, për të tërhequr

vëmendjën nga vetja dhe për të përligjur dënimet e rënda ndaj tyre.

Ditën e dytë të konferencës, Enver Hoxha kaloi në sulm ndaj formuluesëve të

pyetjeve bezdisëse dhe diskutantëve kritikues të një dite më parë, duke u bërë

biografinë, duke u përmendur ligjin dhe drejtësinë e partisë që do të vepronte, duke i

vënë njërin kundër tjetrit dhe duke i akuzuar si “armik kundër partisë”, “grup

antiparti” etj645

, si dhe duke goditur çdo mendim kritik të shfaqur nga delegatët. Në

fjalën e tij, Enver Hoxha përmendi me emra delegatët kritikues, duke i etiketuar si të

pirë, që flisnin kundër partisë nga legata jugosllave, të papërgjegjshëm dhe në

përfundim i klasifikoi si armiqë, duke deklaruar se “armiqtë e partisë nuk mund t’i lejojmë të veprojnë kështu”. Disa nga parashtrimet dhe etiketimet më tipike, nga

diskutimi i Enver Hoxhës: “Ashtu si ju i u bëni udhëheqjes pyetje nga salla edhe unë

do t’ju bëjë pyetje disa shokëve shumë të zellshëm që t’i shpjegojnë konferencës pse

dhe ç’i shtyri ata që të sulmonin udhëheqjen në tërësi? Dua të pyes ata “luftëtarët e

vërtet” të demokracisë që folën këtu, athere vihet pyetja cila është arsyeja shoku Vahit

Demi që të shtyri të ngutesh kaq shumë dhe të akuzosh udhëheqjen e partisë, të

hidhësh këtu dhe t’i thuash konferencës në mënyrë misterioze pse nuk u shtyp nga ne

artikulli i Ohabit?* Ç’i shtyri këta shokë (është fjala për Vangjush Vinçanin dhe Nesti

Zoton - E. M) që të nguten kaq shpejt dhe t’i kërkojnë llogari udhëheqjes që ç’po

ngjet tek ne në mënyrë misterioze? Ç’e shtyri atë (Vangjush Vinçanin - E.M) që të

thotë të rishikohet çështja e Tukut dhe pse nuk ka folur për këtë kur u shtrua kjo

çështje dhe të thoshte që athere se nuk ishte dakord? Nuk jam dakord me Vangjush

642

Po aty, fl.389. 643

Po aty, fl.390. 644

AQSH, F.14/AP/2, viti 1956, D.7, fl.8,14. Proces verbal i mbledhjes së aktivit të organizatës partisë

për Qytetin e Tiranës më datën 14 qershor 1956, për punimin e rezolucionit të Kongresit III të

PPSH. 645

Ana Lalaj. "Konferenca e Partisë e Tiranës......", fl.120. *Eduard Ohabi - pas vdekjes së Boleslav Bierutit u zgjodh sekretar i parë i Partisë Puntore të Bashkuar

Polake (mars-tetor të vitit 1956), kryetari Këshilli të Shtetit të Polonisë, më 1948-1968. Pas

Kongresit XX të PK të BS u mblodh plenumi i KQ të kësaj partie, në të cilin u shpreh hapur

pakënaqësia kundër BS. Ohabi mbështeti destalinizimin dhe urdhëroi shtypjen e revoltës në Poznan,

në qershor të vitit 1956.

Page 172: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

148

Vinçanin, i cili kërkon të rishikohet çështja e Tuk Jakovës. Ju mund t’a rishikoni

shoku Vangjush është çështja tuaj. KQ bile është treguar zemërgjër me Tuk Jakovën e

Bedri Spahiun dhe megjithatë prap Tukun nuk e përjashtoi nga partia, por organizata

bazë e përjashtoi dhe mirë bëri”. Po Nesti Zoton ç’e shtyri që t’i kërkonte llogari në

emër të organizatët bazë? Erdhi në tribunë shoku Iliaz Ahmeti dhe përsëri filloi atakun

frontal kundër udhëheqjes dhe tha se KQ interesohet më shumë për kriminelët e luftës

se sa për oficerët. A kujtojnë këta shokë se do t’i lëmë këto gjëra të kalojnë kështu?

Iliaz Ahmet bënë edhe llogari se në KQ, 18 veta janë të lidhur familjarisht me njëri

tjetrin…këtë gjë akoma nuk e ka thenë “Zëri i Amerikës”. Ata kanë gabuar në llogarit

e tyre, ata dikush i ka shtyrë në këtë punë. Ju që po flisni këtu si bilbila mos mendoni

vallë se konferenca do t’u lejojë të kaloni aq kollaj këtej? Të flas tani një çikë për

sekretarin shokun Niazi Jaho…ai me ballancën e tij i peshoi fjalët e shokut Beqir Balluku. Shoku Vangjush e di mirë se armiku mund të kullandriset më lehtë me

element oportunist si Tuk Jakova, kurse me udhëheqjen marksiste - leniniste e ka

kufirin te thana. Mund të grijë një farë Hulusi Spahiu në legatën jugosllave dhe pasi

pin e bëhet xurxull fletë kundër partisë; Po në qoftë se Nesti Zotos nuk i mbushet

mendja që nuk po ecet shpejt në përmirësimin e marrëdhënieve (është fjala për

Jugosllavinë - E. M) duhet të thotë se ç’duhet bërë më shumë. Çfarë t’i analizojë KQ

Manol Konomit? Ai 7 herë ka kërkuar dorëheqje nga detyra e rëndësishme e ministrit

të Drejtësisë; Ose të marrim Abedin Shehun. Ai me shokë ka dashur të godasin

udhëheqjen, unitetin e partisë; Vallë të gjithë komunistëtë e Shqipërisë janë kaq

budallenj dhe jo “të zgjuar” si thonë Iliaz Ahmeti, Nesti Zoto, Vehib Demi? Duhet të

vendos konferenca se si të shkojnë ata në organizatat bazë dhe të mësojnë se si të

bëhet kjo ngjarje një mësim i madh për të gjithë partinë”646.

Në vijim të kësaj direktive, në konkluzionet e konferencës u përcaktuan në

pozita thellësisht armiqësore kundër partisë: Pëllumb Dishnica, Hulusi Spahiu, Pajo

Islami, Niazi Jaho, Nesti Zoto, Vehip Demi, Peço Fidhi, Ihsan Budo, Iliaz Ahmeti,

Vangjush Vinçani etj. U rekomandua që çështja e tyre të gjykohej në mënyrë të

posaçme nga organizatat bazë përkatëse.647

Krahas vijimit të konferencës, më 17 prill u mblodhë Byroja Politike, në të

cilën delegatët kritikues u cilësuan “element kundër partisë”, “komplotist”,

“fraksionist” dhe të “nxitur nga armiku i jashtëm”648. Në mbledhje u evidentuan si të

“krimbur instruktorët e Drejtorisë së Agipropit me në krye Vangjush Vinçanin dhe në

krah të tij Muntas Shehun”, të “pakënaqurit si Amali Dishnica, Pëllumb Dishnica,

Myzafër Spahia, Pajo Islami, Iliaz Ahmeti”, të “gënjyer si Vahib Demi” etj. Në këtë

mbledhje u miratua një “letër e mbyllur” e KQ drejtuar të gjithë organizatave bazë të

partisë, në të cilën përveç “analizimit” të situatës në organizatën e Tiranës, njoftonte

vendimin e shkarkimit të byrosë së Komitetit të Partisë për Tiranën për “mungesë

vigjilence”, si dhe marrjen e masave ndëshkimore ndaj anëtarëve të saj.649

Në letër

përcaktoheshin edhe njerëzitë që do të denoheshin, duke i vlerësuar “element të sëmur

me qëndrim të theksuar antiparti” diskutantët kritikues si Niazi Jaho, Vangjush

Vinçani, Iliaz Ahmeti, Vahib Demi, Nesti Zoto, si dhe ata që mendohej se ishin nxitës

646

AQSH, 14/AP/2, OU, viti 1956, D.1/2, fl.397. Fjala e Enver Hoxhës në Konferencën e parties të

Qytetit të Tiranës, për dhënje llogari e zgjedhje, më 15 prill të vitit 1956. 647

po aty, fl.404. 648

AQSH,F. 14/AP, viti 1956, D.39, fl.1-13. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të

PPSH, mbajtur

më datën 14 prill 1956, mbi çështjen e Konferencës së partisë për qytetin e Tiranës. 649

Ana Lalaj. "Konferenca e Partisë e Tiranës.....", fl.120.

Page 173: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

149

si Pëllumb Dishnica, Pajo Islami, Hulusi Spahiu etj.650

Letra dhe rezolucioni i

konferencës kërkonin analizimin thellë të gabimeve të këtyre elementëve nga

organizatat ku bënin pjesë.

Deri në fund të muajit prill me urgjencë përfunduan analizat dhe në datën 4

maj të vitit 1956 konkluzionet u shqyrtuan në mbledhjen e Byrosë Politike, në të cilën

u miratuan 18 përjashtime nga partia dhe 29 dënime të tjera.651

Po me shpejtësi u

mblodhë plenumi i KQ, i deklaruar se do të analizonte punën dhe veprimtarinë e

partisë në dritën e direktivave të Kongresit XX të KQ të PK të BS. Por në fakt,

Plenumi trajtoi problemet e Konferencës së Partisë sëTiranës dhe nuk u analizua asgjë

nga çka ishte deklaruar e premtuar, duke paraprir e diktuar përgatitjet e Kongresit III

të Partisë.

Marrëdhëniet e acaruara me Jugosllavinë dhe akuzat e Titos kundër regjimit të

E. Hoxhës në Shqipëri u shfrytëzuan nga ky i fundit që ngjarjet e Konferencës së

Tiranës të vlerësohen si komplot e ndërhyrje të jugosllavëve dhe jo si procese të

zhvilluara brenda Partisë dhe shoqërisë shqiptare. Kështu, Konferenca e Tiranës u

vlerësua si komplot, i organizuar nga jugosllavët dhe u shfrytëzua për fushatë

spastrimi dhe masa ekstreme ndaj delegatëve kritikë. Mbështetësit e miqësisë me

Jugosllavinë u përpoqën të kundërshtonin politikën e ndjekur nga udhëheqja

shqiptare. Por ata u cilësuan si titistë dhe u akuzua direkt Tito, për organizimin e

dirigjimin e këtyre ngjarjeve. Menjëherë, sigurimi i shtetit u hodh në sulm për të

pikasur të gjithë ata që vlerësoheshin si fajtorë potencialë dhe mbështetës të

mundshëm të Konferencës së Tiranës, për të bërë një spastrim sa më të thellë. Viktim

e radhës, për të “vërtetuar” veprimtarinë armiqësore, u bë çifti i bashkëshortëve Dali

Ndreu*e Liri Gega

* dhe koloneli Petro Bulati,

* me nacionalitet jugosllav, të cilët u

arrestuan në maj të vitit 1956, me përfundimin e Konferencës sëTiranës. Arrestimi

dhe shpejtësia e dënimi me vdekje i tyre, solli problem në marrëdhëniet shqiptaro -

sovjetike. Presioni i palës sovjetike, bëri të mundur që udhëheqja shqiptare të shtynte

ekzekutimin e tyre, për më vonë.

Kongresi i III i PPSH, jo vetëm nuk u shty siç propozuan delegatët e

Konferencës së Tiranës, por u mbajt në kohën e përcaktuar më parë, më 25 maj të vitit

1956. Në këtë veprimtari, ashtu si dhe në Plenumin pararëndës nuk u analizuan

problemet në frymën e Kongresit XX, siç u kërkua nga Konferenca e partisë së

Tiranës dhe siç kërkonte udhëheqja sovjetike. Në prag të Kongresit III, një nga

ushëheqësit kryesor sovjetik M. Suslov tërhoqi vëmendjen dhe kërkoi hapur që

udhëheqja shqiptare “të rishikonte e të koregjonte vijën e saj në të kaluarën”, si dhe të

"rishikonte punën e Koçi Xoxes dhe të tjerëve të denuar më parë”652. Kërkesa u

650

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1956, D.39, fl.4. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të

PPSH mbajtur në datën 17 prill 1956, mbi çështjen e Konferencës së Partisë për qytetin e Tiranës. 651

Ana Lalaj. Pranvera e rrejshme ...... fl.261-262. *Dali Ndreu (1912-1956), figure udhëheqëse e Luftës Nacionalçlirimtare. Hero i Popullit. Në vitin

1942 në Sllovë krijon çetën e komanduar prej tij. Me krijimin e Shtabit të Përgjithshëm të UNÇ

zgjidhet anëtar dhe zëvendëskomandant i tij, komandant i D1S dhe Korpormatës I me gradën

gjeneral-major. Deputet i Dibrës në Asamblenë Kushtetuese. Në vitin 1946 largohet nga ushtria, për

motive politike dhe emërohet në detyrë tjetër në ekonomi. Në vitin 1956 arrestohet me të shoqën

Liri Gega dhe pushkatohet. *Liri Gega (1917-1956), veprimtare e PKSH me arsim të lartë. Në vitin 1943 zgjidhet në KQ dhe

Byronë Politike, ndërsa në Kongresin e Permetit zgjidhet në Këshillin e Përgjithshëm

Nacionalçlirimtar. Në Plenumin e Beratit të vitit 1944 përjashtohet nga Byroja Politike për sektarizëm,

karrierizëm e terror. Në vitin 1956 arrestohet, bashkë me të shoqin Dali Ndreu dhe pushkatohen * Petro Bulati ishte kunati i Vasil Shantos, pushkatohet i akuzuar si agjent i jugosllavëve dhe motra e V.

Shantos internohet. 652

Enver Hoxha. Hrushovianët,.....fl.189. Më vonë, në letrën e datës 12 tetor të vitit 1961, që Plenumi V

Page 174: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

150

përsërit edhe në punimet e kongresit nga kryetari i delegacionit të KQ të PK të BS P.

Pospjellov. Kongresi, ndonse u solidarizua me vendimet e Kongresit XX, përfshirë

kultin e individit të Stalinit, miratoi plotësisht vijën politike dhe veprimtarinë praktike

të KQ e të gjithë partisë, dënoi me vendosmëri veprimtarinë “antiparti” në

Konferencën e Tiranës, duke i quajtur tërësisht të drejta masat e marra, ritheksoi edhe

një herë se dënimi i Koçi Xoxes nga partia e shteti ka qenë plotësisht i drejtë, si dhe u

vu detyrë të vazhdonte lufta pa mëshirë kundër shfaqjeve oportuniste dhe rrezikut të

djathtizmit.653

Edhe një herë, kulti i individit u trajtua teorikisht, si “ekzaltim i punës

së individit”, “dhënien e karakteristikave dhe cilësive të mbinatyrshme”, shndërrimin

e tyre në “njerëzë që bëjnë mrekullira”, koncepte që u zhvilluan dhe u kultivuan për

një periudhë shumë të gjatë, për personin e Stalinit. Sipas trajtimit në kongres, gabimi

i madh i Stalinit ishte jo vetëm se i pranoi lavdërimet e mburrjet, por se i përkrahu dhe

i inkurajoi këto pikëpamje, ndërkohë që i vlerësoheshin meritat e mëdha, në

përgatitjen e zhvillimin e revolucionit socialist, në luftën civile dhe në luftën për

ndërtimin e socializmit.654

Ndërsa për problemin e marrëdhënieve me Jugosllavinë,

vetëm sa u përshendet deklarata sovjeto – jugosllave e nënshkruar në Beograd, “si një

kthesë rrënjësore edhe për marrëdhëniet e Shqipërisë me Jugosllavisë”, duke cilësuar

se pas lufte në këto marrëdhënie u vërtetuan gabime dhe shtrëmbërime parimore, is

dhe u vu theksi në nevojën e miqësisë vëllazërore midis dy popujve, si dhe inkurajoi

masat e marra për përmirësimin e këtyre marrëdhënieve.655

Në esencë, kjo ishte analiza dhe ballafaqimi me materialet e Kongresit XX.

Reflektimi i kongresit për kultin e individit të Stalinitu pasqyrua në anashkalimin e

ndikimit dhe shfaqjeve të këtij kulti në partinë e shtetin shqiptar, duke i bërë jehonë e

vlerësuar “ekzistencën e shpirtit të kolegjialitetit” në KQ dhe organet udhëheqëse,

“shtrimin drejtë të çështjes nga Enver Hoxha”, dhënies “ fund të manifestimeve të

shfrenuara kundër personit të tij, skanimit të emrit vend e pa vend, vënies pa rast dhe

pa arsye të fotografivenë gazeta, revista etj”656. Edhe në materialet që dolën nga

shtypi për publikun, nuk u botua asgjë nga pjesët e raportit që kishin të bënin me

kultin e individit të Stalinit dhe me marrëdhëniet me Jugosllavinë.657

E njëjta gjë

mund të thuhet edhe për rezolucionin e kongresit.658

Ashpërsimi i qëndrimit të udhëheqjes shqiptare ndaj Jugosllavisë pas

vendimeve të Kongresit XX të PK të BS, zhvillimeve në Konferencën e Partisë së

Tiranës dhe punimeve të Kongresit III të PPSH, e acaruan më tej situatën. Jugosllavët

mbetën tërësisht të pakënaqur nga kongresi i Partisë shqiptare. Lidhur me

marrëdhëniet me Shqipërinë, jugosllave në qershor të vitit 1956, u ankuan se nga ana

e Shqipërisë nuk bëhen përpjekjet e duhura për normalizimin e marrëdhënieve.

Ndërsa pala sovjetike kërkoi rregullimin plotësisht të marrëdhënieve midis

Jugosllavisë dhe Shqipërisë, gjë që u pasqyrua edhe në deklaratën mbi bisedimet

i KQ të PPSH (12-13 tetor 1961) i dërgon KQ të PK të BS, thuhet: "në prill-maj të vitit 1956, N.

Hrushovi me anën e M. Suslovit dhe të P. Pospjellovit u përpoq të bind partinë tonë për të riabilituar

tradhëtarin Koçi Xoxe". (Për më tepër shih: AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961, D.34, fl.235). 653

AQSH, 14/AP, viti 1956, D.8, fl.211-213. Raport mbi veprimtarinë e KQ të PPSH, mbajtur nga

sekretari i parë i KQ të PPSH, Enver Hoxha, në Kongresin III të PPSH, në seancën e parë e të dytë

më datën 25 maj 1956. 654

po aty, fl.197,198. Raporti mbi veprimtarinë e KQ të PPSH, mbajtur në Kongresin III të PPSH,

pjesa III, Partia, pika 7. Kulti i individit dhe pasojat e këqija të tij. 655

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.8, fl.37. Raporti i KQ të PPSH në Kongresin III të PPSH, pjesa e parë,

pika 4. Politika paqësore e RPSH dhe pozita e saj ndërkombëtare. 656

Po aty, fl.203-204. 657Gazeta “Zëri i Popullit”, v.XII, Nr.126 (2395), Tiranë, 26 maj 1956. 658

Po aty, 27 maj 1956.

Page 175: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

151

sovjeto - jugosllave, të zhvilluara në Moskë, gjatë vizitës së Titos në qershor të vitit

1956.659

Për të justifikuar para Moskës qëndrimin e ashpër ndaj Jugosllavisë, Enver

Hoxha më datën 9 korrik të vitit 1956, denoncoi te ambasadori sovjetik Krillov

veprimet antishqiptare të misionit jugosllav në Tiranë. Sipas tij, misioni jugosllav në

Tiranë, mbante lidhje e zhvillonte takime me qytetarë shqiptarë, duke sharë e fajësuar

udhëheqjen dhe qeverinë shqiptare.660

Lidhur me këto veprime, Enver Hoxha kërkoi

këshillim me Moskën dhe në rast përsëritjeje do të thelloheshin masat deri në largimin

e disa punonjësve të misionit jugosllav më të komprementuar. Më 4 gusht të vitit

1956, ministri fuqiplotë i RFPJ në Tiranë Arsa Milatoviç, në një takim protokollar me

Enver Hoxhën, në emër të udhëheqjes jugosllave shprehu habi për deklaratën në

Kongresin III të PPSH "se gjatë periudhës 1945 – 1948 Jugosllavia ka bërë ndaj

Shqipërisë gabime parimore dhe se fajet i ka Jugosllavia". Në takimin me Enver

Hoxha, Milatoviç duke bërë historikun e marrëdhënieve, theksoi se ato u prishën për

gabimet e Stalinit, i cili kishte ndërhyrë në punët e brendshme të Jugosllavisë. Sipas

tij, KQ i PPSH duhet të deklarohet se Jugosllavia nuk kishte gabime karshi Shqipërisë

në periudhën 1945 – 1948, se çdo gjë që ishte thënë në gjyqe të ndryshme kundër

Jugosllavisë duhet të hiqen dhe të veprohet siç kanë vepruar vendet e tjera të

demokracisë popullore. Enver Hoxha nga ana e tij, mbrojti pikëpamjen se

marrëdhëniet u prishën në sajë të tradhëtisë të agjentit Beria, por gabimet e palës

jugosllave gjatë periudhës 1944 – 1948 nuk mund të shlyhen, duke filluar nga

ndërhyrjet e palejueshme të Velimir Stojniçit në punët e brendshme e deri tek kërkesa

për dërgimin e divizionit ushtarak në Korçë dhe format jo të drejta të marrëdhënieve

ekonomike.661

Pavarësisht nga shkëmbimi i mendimeve, takimi nuk solli ndonjë

rezultat konkret.

Megjithatë, Konferenca e Tiranës u bë e mbeti simbol i qëndresës së parë

brenda PPSH,662

por një lëvizje e pa organizuar që e pati të pamundur të përballonte

sistemin e dhunës, frikës e të servilizmit të instaluar nga regjimi komunist. Ajo dha

një shkëndi për destalinizimin, lëkundi shoqerinë shqiptare dhe ishte sfidë e fuqishme

për partinë - shtet. Nga ana tjetër, ngjarjet e konferencës u bënë burim frike për

udhëheqjen e partisë e të shtetit dhe personalisht për Enver Hoxhën e Mehmet

Shehun, për të ardhmen e karrierës së tyre. Prania e një grupi ushtarakësh të kritikuar

si Panajot Plaku, Pëllumb Dishnica, Hulusi Spahiu, Kadri Ibrahimi etj, e bënë më

serioze e kërcënuese situatën. Prandaj, konferenca dhe periudha pas saj u shoqëruan

nga masa ekstreme. Konferenca, ishte gjithashtu një shans i humbur për udhëheqjen

shqiptare, për të ndryshuar kursin dogmatik stalinist, gjë që nuk u realizua për shkak

të frikës së Enver Hoxhës, pasi ky proces do të çonte në zëvendësimin e tij.

Zhvillimet brenda vendit, nuk kuptohen në gjërësinë e thellësinë e duhur, të

659

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.19, fl.20. Informacion i KQ të PK të BS “Mbi rezultatet e bisedimeve sovjeto-jugosllave, të zvilluara në Moskë në qershor të vitit 1956”. Sipas informacionit, pala sovjetike i kishte tërhequr “vëmendjen e delegacionit jugosllav për faktin se nga ana e disa

personave të veçuar jugosllav lejojnë veprime të tilla, të cilat i bëjnë shqiptarët të mendojnë se në

Jugosllavi duket se ka njerëz të cilët nuk kanë bërë akoma kthesë në çështjen e zhvillimit të

marrëdhënieve të Jugosllavisë me vendet socialiste”. Gjatë bisedimeve “jugosllavët theksuan se në normalizimin e marrëdhënieve me disa parti komuniste ka akoma vështirësi. Si shëmbull Tito solli

PPSH”. 660

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,....fl.160. Bisedë e regjistruar e

ambasadorit të BS në Shqipëri L. Krillov me Enver Hoxhën më 9 korrik të vitit 1956,, mbi

marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave. 661

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.19, fl.20. 662

Ana Lalaj. "Konferenca e Partisë e Tiranës.....", fl.131.

Page 176: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

152

shkëputura nga zhvillimet në vendet e tjera të bllokut komunist. Ngjarjet dramatike në

Poloni dhe Hungari, në verën e vjeshtën e vitit 1956, vunë në provë serioze politikën e

re sovjetike, por edhe marrëdhëniet e BS me Shqipërinë dhe me Jugosllavinë. Zbatimi

i politikës liberale hrushovian u komprementua dukshëm në këto ngjarje dhe në

shumicën e vendeve të bllokut komunist, liberalizimi i “Kursit të Ri” të Hrushovit u

konsiderua si mundësi për të shprehur pakënaqësitë e krijuara nga vështirësitë, dhuna,

diskreminimi e deri te politika shfrytëzuese e BS.663

Në reflektim mbi vendimet e

Kongresit XX të KQ të PK të BS, në Poznan të Polonisë, në qershor të vitit 1956,u

ngritën punëtorët kundër rritjes së çmimeve, ndaj të cilëve u përdor ushtria, duke

shkaktuar mbi 60 të vrarë.664

Ngjarja ngjalli shqetësim serioz në Moskë. Por

shqetësim akoma më të madh krijuan ngjarjet në Hungari. Në korrik të vitit 1956,

filluan demonstratat paqësore, si revolt ndaj pakënaqësive të akumuluara, vështirësive

ekonomike, lirive të mohuara dhe tutelës sovjetike, si dhe me një seri kërkesash si:

liria e fjalës, sovraniteti i vendit, mospjesëmarrja e Hungarisë në asnjë bllok ushtarak,

si dhe kthimin e Imre Nagit në detyrë. Ndryshe nga populli polak, hungarezët nuk

kërkonin liberalizimin e regjimit komunist, por shkatërrimin e tij, jo barazi me BS,

por shkëputje të plotë prej tij.665

Menjëherë, nga sovjetikët u detyrua të jap dorëheqjen

si sekretar i parë dhe kryeministër, Matias Rakoshi, ndërsa në tetor të vitit 1956 në

Hungari u rehabilitua L. Rajku (ish ministër i Punëve të Brendshme i dënuar si titist),

udhëheqësit hungarez dhanë dorëheqjen dhe drejtimi u mor nga të rehabilituarit dhe

Imre Nagi (ish kryetar i Lëshillit të Ministrave në vitet 1953 – 1955, me pikëpamje

pro pavarësisë nga Moska dhe për këtë i përjashtuar nga Partia dhe funksionet

shtetërore) u bë kryeministër i Hungarisë. Lëvizja doli jasht kontrollit sa që u

rrezikuan vetë interesat e Moskës. Më 23 tetor të vitit 1956 lëvizja studentore

precipitoi në një kryengritje masive të armatosur, me kërkesa për pavarësinë e

Hungarisë dhe largimin e trupave sovjetike etj.666

Acarimi arriti kulmin me ndërhyrjen

e trupave ushtarake sovjetike më 25 tetor. Kryengritësit pushtuan godinat qeveritare,

hapën burgjet dhe vranë mjaft njerëz të sigurimit të shtetit e komunistë. Sovjetikët

pranuan kthimin e Imre Nagit*si kryeministër i Hungarisë, ndërsa Presidiumi i KQ të

PK të BS më 31 tetor vendosi përdorimin e forcave ushtarake, në rast keqësimi të

situatës. Por, me ardhjen e Imre Nagit në krye të qeverisë, ai pranoi kërkesat e

kryengritësve dhe më 1 nëntor deklaroi tërheqjen e Hungarisë nga Traktati i

Varshavës, si dhe i kërkoi OKB - së, SHBA - së dhe Britanisë së Madhe t’i njohin

Hungarisë statusin e shtetit neutral.

Për situatën e krijuar, Hrushovi e pa të arsyeshme të konsultohej me J. Titon.

Nikita Hrushovi i shoqëruar nga Malenkovi, më 2 nëntor të vitit 1956, pa njoftim

arriti në Jugosllavi për bisedime me Titon në Brioni. Në takimin sekret me Titon, pa

663

Ana Lalaj. "1956-Tronditje në "kampin" komunist", Studime Historike, Nr.1-2, Tiranë 2007, fl.172. 664

Ana Lalaj. "1956-Tronditje në "kampin" komunist........", fl.172. 665

Henri Kizinger. Diplomacia, Tiranë, Shtëpia botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, 1999, fl.560-561. 666

Ana Lalaj. "1956-Tronditje në "kampin" komunist......", fl.172. * Imre Nagy (1896-1958), një figurë politike hungareze që ngjason shumë me J.Titon. I emigruar në

BS, kthehet në Hungari dhe më 1945 u caktua ministër i Brendshëm. Nga viti 1947-1949 u zgjodh

kryetar i Asamblesë Kombëtare të Hungarisë. Me vdekjen e Stalinit, nga viti 1953-1955 u bë

kryetar i Këshillit të Ministrave, por me pikëpamjet pro pavarësisë nga Moska. Në prill 1955 u

përjashtua nga të gjitha funksionet partiake e shtetërore dhe në vitit 1956 u bë përsëri kryeministër i

Hungarisë. Më 1 nëntor 1956 kërkoi tërheqjen e Hungarisë nga Traktati i Varshavës dhe i kërkoi

perëndimit ndihmë ndaj ndërhyrjes së forcave ushtarake sovjetike. Pas shtypjes së revoltës nga

trupat sovjetike, u strehua në ambasadën jugosllave në Budapest. Më 16 qershor 1958 u ekzekutua

me varje si drejtues i veprimtarisë konspirative dhe tradhëtare. Në vitin 1989 u vlerësua si hero, u

rehabilitua dhe u rivarros me nderime shtetërore.

Page 177: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

153

pranin e të tjerëve dhe pa protokoll, u morën vendime të përbashkëta mbi qëndrimin

që duhej mbajtur ndaj ngjarjeve në Hungari, ndaj Imre Nagit, si dhe kush duhej

emëruar sekretar i parë i KQ të Partisë në Hungari etj. Midis Hrushovit e Titos u arrit

marrëveshja për krijimin e qeverisë revolucionare punëtore fshatare të Hungarisë me

Janosh Kadarin në krye dhe për ndihmën që duhet t’i jepte ushtria sovjetike kësaj

qeverie.667

Sovjetikët, duke e parë si rrezik jo vetëm për Hungarinë, por për gjithë bllokun

komunist, kërkuan dorëheqjen e Imre Nagit dhe zëvendësimin me Janosh Kadarin.

Mos dhënia e dorëheqjes nga Imre Nagi e përshkallëzoi situatën dhe më 4 nëntor

Hrushovin urdhëroi ushtrinë sovjetike të dislokuar në Hungari, të ndërhyjë në

Budapest dhe të shtyp kryengritjen, me pasoja mijra të vrarë, dhjetra mijra të

plagosur, mijra të burgosur dhe qindra mijra të larguar nga vendi.668

Grupi i kryesuar

nga Imre Nagi u futën në ambasadën e Jugosllavisë, duke u krijuar situatë konfliktuale

midis BS dhe Jugosllavisë. Nga data 4 deri më 9 nëntor të vitit 1956 u shkëmbyen një

varg letra e telegrame midis udhëheqjes sovjetike dhe jugosllave, për ngjarjet në

Hungari. Pala jugosllave, në letrën e datës 8 nëntor njoftonte Hrushovin, për futjen e

Imre Nagit e të grupit të tij prej 11 vetësh në ambasadën jugosllave në Budapest dhe e

quante pozitiv një veprim të tillë, kërkonte që Imre Nagi dhe grupi i tij të strehohen në

Jugosllavi dhe të mos u dorëzoheshin qeverisë hungareze, që sovjetikët të bisedojnë

me Imre Nagin për arritjen e një marrëveshjeje, si dhe hidhnin poshtë aluzionet për

lidhjen e Jugosllavisë me ngjarjet e Hungarisë.669

Pala sovjetike njoftonte për shtypjen e kundërrevolucionit dhe krijimin e

qeverisë se re të Janosh Kadarit, konsideronte të pa përshtatshme bisedimet me Imre

Nagin dhe kërkonte dorëzimin e tij autoriteteve ushtarake sovjetike për t’ia dorëzuar

qeverisë revolucionare hungareze, si dhe nuk jepte dakordësin me faktin që Imre Nagi

të dërgohet në Jugosllavi. Si rrugëdalje pala sovjetike kërkonte që Imre Nagi të

dërgohet në Rumani, duke deklaruar mbështetjen e qeverisë së re të Hungarisë.

Sidomos në letrën e datës 9 nëntor 1956, Hrushovi i kujton Titos bisedimet sekrete të

Brionit dhe rënien dakord për largimin e Rakoshit dhe bërjen sekretar të parë të

Janosh Kadarit, si dhe dorëheqjen e Imre Nagit, për t’i hapur rrugë qeverisë

revolucionare hungareze, çka nuk ndodhi. Në letër Hrushovi shprehte idiniatën pse

Nagi nuk kishte dhënë dorëheqjen, por këtë gjë e bëri para se të futej në ambasadën

jugosllave.670

Ngjarjet në Hungari e shqetësuan udhëheqjen shqiptare, aqë më tepër që nga

Moska kishte patur vetëm heshtje dhe nuk ishte venë në korent nga pala sovjetike.

Lidhur me këto zhvillime, udhëheqja shqiptare u deklarua pro ndërhyrjes sovjetike,

por në të njëjtën kohë lëvizjen e quajti kundërrevolucion, sulmoi Nagin si tradhtar dhe

akuzoi Jugosllavinë si organizatore të ngjarjeve në Hungari. Gjithashtu, në kushtet e

territ informativ për çfarë po ndodhte, E. Hoxha nuk ngurroi t’i përcillte Hrushovit

nëpërmjet ambasadorit sovjetik në Tiranë Krillov, pakënaqësitë e tij për

mosinformimin ose informimin me vonesë e të pjesshëm për ngjarjet në Hungari, për

qëndrimin jo të prerë ndaj Imre Nagit, Titos dhe organizatorëve të kundërrevolucionit

667

AQSH, 14/AP, viti 1956, D.19, fl.63. (Shih:Vangjel Moisiu. PPSH kundër ndërhyrjeve e presioneve

të hrushovianëve, Tiranë, “8 nëntorit”, 1984, fl.53). 668

AQSH, 14/AP, viti 1956, D.19, fl.174-176. 669

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.19, fl.61.Letër e Titos dërguar N. Hrushovit më 8 nëntor të vitit 1956,

lidhur me ngjarjet në Hungari. 670

po aty, fl.63. Letër e N. Hrushovit dërguar Titos më 9 nëntor të vitit 1956, në cilën i kthehet

përgjigje letrës së Titos të një dite më pare, për zhvillimin e mgjarjeve në Hungari.

Page 178: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

154

hungarez671

, sipas vlerësimit të tij. Në këto kushte, me dijenin dhe vullnetin e

Kremlinit më 8 nëntor Enver Hoxha botoni në gazetën “Pravda” një pamflet politik në

ditën e 15 vjetorit të PKSH, në të cilin e atakon pa emër Titon, duke e konsideruar si

pseudomarksist dhe që luan me parullat e “socializmit specifik”672. Akuzat ndaj

Jugosllavisë si organizuese e kundërrevolucionit në Hungari dhe ndaj Imre Nagi si një

tradhtar, u artikuluan me forcë dhe u diskutuan në Byronë Politike të KQ të PPSH. Më

datën 13 nëntor të vitit 1956, Byroja Politike diskutoi letërkëmbimet midis KQ të PKJ

dhe PK të BS për ngjarjet në Hungari, si dhe u informua mbi bisedën e E. Hoxhës me

ambasadorin e BS në Tiranë Krillov, lidhur me këtë problem. Sipas tij, i kishte

deklaruar Krillovit se “Imre Nagi ishte një tradhtar, se Tito dhe shokët e tij kishin

gisht në organizimin e kundërevolucionit në Hungari dhe kjo duket edhe nga fakti që

Imre Nagi u mor në mbrojtje prej tij.” E. Hoxha, iu ankua Krillovit për faktin se pala

shqiptare nuk ishte vënë në korent mbi këto ngjarje dhe për ngjarjet në Poloni.

Gjithashtu, ai nënvizoi se ishte e çuditshme kur thuhej që Imre Nagi të shkojë në një

vend mik si Jugosllavia, kurse tani propozohej që ai të vejë në një vend tjetër

akomamë mik, duke stigmatizuar Hrushovin. Në mbledhje, diskutantët mbeshtetën

mendimet e shfaqura nga E. Hoxha. I njëjti shqetësim u shfaq edhe për gjendjen në

Poloni, e cila u vlerësua si “jashtzakonisht e rëndë për kampin socialist dhe për BS”.

Enver Hoxha, duke marrë zemër nga ngjarjet në Hungari, në këtë mbledhje vuri në

dukje se nga sovjetikët “pas Kongresit XX rreziku i titizmit është nënvlerësuar” dhe

se ishte “nënvlerësuar edhe qëndrimi i PPSH”673.

Ndaj zhvillimeve në Hungari dhe artikullit të botuar në “Pravda” nga Enver

Hoxha, i menjëhershëm ishte reagimi jugosllav. Më 11 nëntor J. B. Tito mbajti një

fjalim në Pula, duke marrë në mbrojtje dhe vlerësuar ngjarjet në Hungari si

kryengritje të popullit, duke dënuar dhe vlerësuar gabim ndërhyrjen e tankeve

sovjetike, si dhe duke sulmuar sistemin sovjetik dhe kultin e individit. Pasojat tragjike

në Hungari u vlerësuan si produkt i sistemit stalinist me rrënjë të thella jo vetëm në

kampin socialist, por sidomos te udhëheqësit e disa partive të tjera, përfshirë atë

shqiptare.674

Tito, në fjalimin e tij në Pula akuzoi direkt E. Hoxhën dhe M. Shehun si

kundërshtues të demokratizimit e të vendimeve të Kongresit XX dhe si kontribues në

forcimin e sistemit stalinist.675

Tito bëri thirrje hapur për përmbysjen e udhëheqjes në

Shqipëri.

Gjithsesi, ngjarjet e Hungarisë shënuan pëplasje të Titos me Hrushovin dhe

shkaktuan “ftohjen” e marrëdhënieve midis Moskës dhe Beogradit.676

Hrushovi thirri

ambasadorin jugosllav Velko Miçunoviç, duke i shprehur habin e shqetësimin e tij për

fjalimin e Titos në Pula, si dhe shpresën që marrëdhëniet të zhvilloheshin në mënyrë

të favorshme. Hrushovi e akuzoi Titon se nuk i ishte përmbajtur marrëveshjes sekrete

të bërë më parë midis tyre në Brion, për vendosjen e Janosh Kadarit në krye të Partisë

Komuniste të Hungarisë, duke zëvendësuar Rakoshin.677

Nga ana tjetër, Tito duke

marrë pjesë në një mbremje të organizuar për nder të një delegacioni ushtarak

sovjetike, gjeti rastin t’i shpreh ambasadorit sovjetik shqetësimin për “qëndrimin e

671

Ana Lalaj. "1956-Tronditje në “kampin” komunist......", fl.178. 672

Ana Lalaj. Pranvera e rrejshme ....., fl.117. 673

AQSH, 14/AP, viti 1956, D.59, fl.32. Diskutim i Enver Hoxhës në mbledhjen e Byrosë Politike të

KQ të PPSH, mbajtur më 13 nëntor të vitit 1956, për diskutimin e korespondencës së zhvilluar midis

KQ të PK të BS dhe KQ të Bashkimit të Komunistëve Jugosllav, në lidhje me çështjen hungareze. 674

AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.19, fl.69. “Shënime mbi letrën e Titos që u dërgohet nga KQ i PK të BS ambasadave të vendeve mike, për të informuar udhëheqësit e partive motra”

675AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.198/2 fl.3.

676Ana Lalaj. Pranvera e rrejshme e ’56,.....fl.116.

677AQSH, F. 14/AP, viti 1956, D.19, fl.63. Letër e N. Hrushovit drejtuar Titos, më 9 nëntor të vitit 1956.

Page 179: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

155

Presidiumit të KQ të PK të BS ndaj fjalimit të tij” në Pula. Gjithashtu, ai i deklaroi

ambasadorit se “ka udhëheqës në disa vende të demokracisë popullore që duan të

fusin pyka në marrëdheniet jugosllavo – sovjetike”. Sipas tij të tillë ka në Shqipëri, në

Çekosllavaki, në Bullgari, në Francë etj. Sipas tij, Enver Hoxha pushkatoi tre

komunistë, midis të cilëve edhe një jugosllav, dhe në shtypin shqiptar bëhen aluzione

se ata njerëz punonin në shërbim të një zbulimi të huaj.678

Ndërkohë, nga mesi i

dhjetorit, Tito i dërgon një letër KQ të PK të BS, ku shpreh keqkardhje për “reagimin

e ashpër dhe jo të drejt kundrejt fjalimit të tij në Pula”, për “shtrembërimin e tezave

kryesore të fjalimit”, si dhe për “mos botimin e të gjithë fjalimit në shtypin

sovjetik”679. Sipas tij, fjalimi i Pulës nuk drejtohej ndaj sistemit sovjetik, por ndaj

periudhës staliniane, duke sulmuar ashpër E. Hoxhën. Sipas letrës, pas kthimit të

Hoxhës nga BS, kishte ashpërsuar hapët qëndrimin, duke deklaruar se Jugosllavia

ishte e dëmshme për socializmin dhe se ishte përzier në çështjen hungareze680

, duke

nënkuptuar nxitjen e tij prej udhëheqjes sovjetike.

Nga ngjarjet në Hungari, më i fituari doli E. Hoxha, pasi ato i shfrytëzoi me

shumë kujdes në interes të tij. Në radhë të parë, erdhi rasti për t’u shfaqur hapur dhe

për të konfirmuar qartë qëndrimin antijugosllav, duke e akuzuar Titon si organizator të

kundërrevolucionit dhe nxitësin kryesor të tragjedisë hungareze, duke e ilustruar këtë

qëndrim me veprimtarinë e tyre armiqësore kundër Shqipërisë.681

Ky qëndrim

përkonte me të dhënat që kishin edhe vetë sovjetikët për ndërhyrjen e jugosllavëve në

punët hungareze. Në darkën e shtruar nga Presidiumu i KQ të PK të BS më 23 dhjetor

të vitit 1956, për nder të delegacionit shqiptar, Zhukovi në bisedë me E. Hoxhën dhe

H. Kapon u theksoi atyre se “ata posedonin dokumente që vertetojnë se jugosllavët

kanë ndërhyrë në punët e Hungarisë jo vetëm ideologjikisht, por edhe organizativisht

kanë ndihmuar kundrarevolucionin”682. Në këtë pikëpamje mund të thuhet se më i

fituar doli Hoxha nga këto ngjarje, sepse Jugosllavia jo vetëm kishte ndërhyrë e

vepruar kundër Shqipërisë, duke synuar deri përfshirjen e saj në përbërje të Federatës

Jugosllave, por vijonte të ndërhynte me të gjitha format, duke organizuar e kërkuar

përmysjen e pushtetit dhe cënimin e sovranitetit të shtetit shqiptar.

Në radhë të dytë, situata u përdor si mjet presioni kundër Hrushovit për

qëndrimet pro jugosllave dhe për vizitën e tij në Beograd dhe bisedimet sekrete në

Brion, pa u konsultuar më parë me Byronë Informative, e cila e kishte ndëshkuar

Titon si antimarksist, duke dhënë të kuptohet se vija antijugosllave e PPSH ishte dhe

konfirmohej e drejtë.

678

Po aty, fl.65. Telegram i ambasadorit sovjetik në Beograd, në të cilin informon organizimin e

mbremjes nga shefi i Shtabit të UPJ Goshnjak, për nder të delegacionit të ushtarakëve sovjetikë.

Ambasadori sovjetik, në bisedime me Titon, Rankoviçin, Vidiçin dhe Goshnjakun, njihet me

pikëpamjen jugosllave, të cilët mbrojtën fjalimin e Titos në Pula, kritikun qëndrimin “e ashpër dhe jo të drejt” sovjetik ndaj këtij fjalimi dhe sulmuan udhëheqjen shqiptare, sidomos qëndrimin e Enver Hoxhës, të cilin e vlerësojnë “armiqësor karshi Jugosllavisë” fjalimin e tij në plenumin e KQ

dhe artikullin në gazetën “Pravda” 679

AQSH,F. 14/AP, viti 1956, D.19, fl.68. Letra e Titos nga KQ i PK të BS iu shpërnda ambasadave të

vendeve mike për të informuaredhe për të informuar udhëheqësit e partive të vendeve socialiste. Në

letër përveç sulmeve ndaj udhëheqjes shqiptare, kritikon edhe Kremlinin për qëndrimin ndaj Imre

Nagit dhe transferimin e tij në Rumani, për ndërhyrjen e ushtriso sovjetike. “Ndërhyrje e pare e ushtrisë sivjetike provokoi habi në anëtarë të parties dhe në popull, ndërsa ndërhyrja e dytë i forcoi

akoma më shumë” etj. 680

AQSH,F. 14/AP, viti 1956, D.19, fl.70. 681

Enver Hoxha. Hrushovianët,......fl.303. 682

AQSH, 14/AP, viti 1956, D.18, fl.45. Në datën 23 dhjetor të vitit 1956, në darkë e shtruar nga

Presidiumi i KQ të PK të BS, për nder të delegacionit shqiptar, ndërsa më 25 dhjetor delegacioni

shqiptar u prit nga Suslovi, Brezhnjevi dhe Panomarjev.

Page 180: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

156

Në radhë të tretë, nga rrethanat e krijuara me ftohjen e marrëdhënieve sovjeto

- jugosllave, pas konferencës shqetësuese të Tiranës, E, Hoxha kërkonte të fitonte

kohë, për të reflektuar e për të forcuar pozitat e pushtetin e tij brenda e jashtë vendit,

nga frika e një sistemi domino. Megjithëse, Konferenca e Tiranës pati si kryefjalë

Kongresin XX të PK të BS, asnjë shqetësim nuk u shfaqën nga PK e BS dhe

Hrushovi, për ngjarjet në këtë konferencë dhe për censurën shqiptare.683

Këto ngjarje,

nga njëra anë e shpëtuan përkohësisht Enver Hoxhën nga presioni i Hrushovit, për

normalizimin e marrëdhënieve me Jugosllavinë dhe nga ana tjetër, patën ndikim dhe

ishin nxitje që E. Hoxha të mos i nënshtrohej presionit sovjetik, për të ndërmarrë

reforma të brendshme. Në këto rrethana, E. Hoxha mori guximin të diskutonte ballas e

hapur me Hrushovin dhe udhëheqësit e tjerë sovjetikë, për problemin jugosllav.

Gjithashtu, duke shfrytëzuar këto rrethana, u gjet rasti më oportun: ngjarjet në

Hungari dhe acarimi i marrëdhënieve sovjeto - jugosllave, për të ekzekutuar në nëntor

të vitit 1956 vendimin e shtyrë të dënimit me vdekje të Dali Ndreut, Liri Gegës dhe

Petro Bullatit.

Në radhë të katërt, mos veprimi i NATO-s ndaj ndërhyrjes ushtarake sovjetike

në Hungari tregonte se vendet e lindjes njiheshin nga perëndimi si vende satelite të BS

dhe se nuk do të kishte reagim mbështetjeje në rast shkëputjeje nga “vatha” sovjetike.

Ky rast ishte leksion për udhëheqjen shqiptare dhe tregonte se BS mund të vepronte

në të njëjtën mënyrë edhe me Shqipërinë, në përgjigje të një rebelimi. Këto prirje dhe

qëndrime u reflektuara plotësisht në konsultimet e zhvilluara në Moskë në dhjetor të

vitit 1956, midis udhëheqësve sovjetikë dhe shqiptarë për situatën në Hungari e

Poloni.

Së fundi, duke shfrytëzuar situatën dhe si presion ndaj Hrushovit, E. Hoxha

ndërmori veprime për të forcuar miqësinë me Kinën, për të gjetur një fuqi që t’a

mbronte përballë një kërcënimi të mundshëm sovjetik dhe t’a ndihmonte

ekonomikisht. Kësaj i shërbeu vizita e tij në Pekin, në tetorin e vitit 1956, ku u prit

nga Mao Ce Duni. Mao Ce Duni vlerësoi si të drejtë vijën e Partisë shqiptare.684

Sipas

tij, me dualitetin karakteristike kinez “as Shqipëria dhe as Jugosllavia nuk kishin

gabuar, por kishte gabuar Informbyroja”685. Megjithë pakënaqësinë e E. Hoxhës për

këtë vizitë, shfaqur si në shumë raste të tjera vite më vonë, përkrahja e mbështetja e

Kinës i duhej udhëheqjes shqiptare, pasi mori mbështetjen kineze për qëndrimin

antijugosllav. Ai shfytëzoi me shumë kujdes konfliktin e filluar midis Hrushovit dhe

Mao Ce Dunit, për politikën e jashtme që ndiqte kreu i BS, larg politikës së ndjekur

më parë nga Stalini, si dhe për rolin drejtues brenda bllokut komunist. Por akoma nuk

kishte arritur të sigurohej një mbështetje e fuqishme nga ana e Kinës. Gjithsesi,

konflikti sovjeto - kinez do të merrte karakter të hapur dhe tepër të ashpër në

zhvillimet e mëvonshme.

Në fund të dhjetorit të vitit 1956, Enver Hoxha i shoqëruar nga Hysni Kapo

dhe Liri Belishova, u ftua në Moskë. Në darkën e shtruar nga Presidiumi i KQ të PK

të BS më 23 dhjetor, në takimin me disa udhëheqës kryesor më datën 25 dhjetor dhe

në takimin me Hrushovin më 26 dhjetor, udhëhqësit sovjetikë vlerësua të “drejtë

qëndrimin e PPSH në rastin e kundërrevolucionit në Hungari”. Sidomos në dollit e

683

Ana Lalaj. Pranvera e rrejshme e ’56,.....fl.112. (Për më tej, shkaqet e heshtjes sovjetike: qëllimi i

Hrushovit ishte për t’i bërë më të lirshme marrëdhëniet brenda kampit, por jo për t’a prishur e zëvendësuar atë, manifestimi prosovjetik i udhëheqjes së Tiranës dhe marrëdhëniet me jugosllavinë

kotrolloheshin më mirë nga Moska nëpërmjet Enbver Hoxhës-skeptiku i afrimit- se sa nga kritikët e

tij). 684

Enver Hoxha. Hrushovianët,.....fl.232. 685

Po aty, fl.231.

Page 181: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

157

ngritura me radhë nga udhëheqësit sovjetikë, në darkën e shtruarë më 23 dhjetor të

vitit 1956, Shqipëria dhe shqiptarët u cilësuan si miqtë më të mirë, besnikë, të

vendosur, shembull në marrëdhëniet e drejta me BS, partia e punës marksiste –

leniniste etj.686

Ndërsa, në datën 26 dhjetor delegacioni u prit nga Hrushovi. E. Hoxha,

duke shpjeguar historikisht marrëdhëniet me Jugosllavinë, insistoi se Jugosllavia

kishte përgjegjësi të madhe për organizimin e kundërrevolucionit në Hungari dhe se

qëndrimi i saj ishte antimarksist, trockist dhe antileninist. Ai sulmoi ashpër fjalën e

Titos në Pula dhe sipas tij, Jugosllavia kishte bërë çdo gjë për të diskretituar

udhëheqësin hungarez Rakosh, vijën politike, ekonomike dhe sistemin demokratik në

Hungari, për ta shkëputur Hungarinë nga kampi socialist e zhvendosjen e saj drejt

Jugosllavisë. Udhëheqja shqiptare, duke shfrytëzuar situatën dhe pritjen e përzemërtë

e shumë shoqërore nga Moska, ngriti më tepër tonin për mungesën e informimit për

situatën në Hungari e Poloni, për mos organizimin e mbledhjes së Komitetit Politik

Konsultativ të Traktatit të Varshavës, për këtë situatë dhe sidomos për marrëdhëniet

me Jugosllavinë.687

N. Hrushovi nga ana e tij, ndonse dëshironte mbështetjen e PPSH dhe partive

të tjera për situatën e rëndë në Hungari dhe për veprimet arbitrare e antidemokratike të

ndërmarra me këtë rast, por nga ana tjerër atij nuk i pëlqeu reagimi shumë i ashpër i

E. Hoxhës ndaj fjalimit akuzues të Titos në Pula dhe rreptësia e qëndrimit në

bisedimet për situatën në Hungari. Në këtë takim, Hrushovi ndoqi një taktikë tjetër.

Fillimisht foli duke luajtur me fjalët e Titos dhe frymën e bisedimeve që ai kishte

zhvilluar me të në Krime, për marrëdhëniet me Shqipërinë. Sipas tij, ai i kishte

kërkuar Titos se ndaj Shqipërisë mbahej një qëndrim jo normal, sepse Jugosllavia nuk

ndërpret veprimtarinë agjenturore dhe ndërhyrjet në punët e brendshme të saj, nuk e

pranoni atë si shtet të barabart dhe kërkoni rrëzimine udhëheqjes së PPSH. Sipas

Hrushovit, Tito nuk i kishte pranuar këto mendime, duke deklaruar se PPSH nuk ka

nxjerr mësime nga Kongresi XX, ajo nuk mund të udhëheq vendin, prandaj duhej

rrëzuar. Gjithnjë sipas Hrushovit, Tito kishte vijuar se “ç’është Shqipëria? PPSH ne e

krijuam”, ndërsa për Koçi Xoxën foli shumë, duke e vlerësuar “si njeri të mirë,

punëtore revolucionar”. Ndërsa në pjesën e dytë të bisedës, Hrushovi shfrytëzoi rastin

të bënte kritika të ashpra ndaj udhëheqësve shqiptare, sidomos për dënimet me vdekje

të dhënë ndaj Liri Gegës e Dali Ndreut. Ai tërhoqi vërejtjen për gjyqin e shpejtuar dhe

për kohën e zgjedhur për ekzekutimin e tyre, gjë që kishte lënë përshtypje jo të mirë,

sidomos ekzekutimi i gruas. Sipa tij, “gjyqi duhej bërë, të merrej masë dënimi, por jo

të vriteshin”. Nga ana tjetër, këshilloi dhe kërkoi prej udhëheqjes shqiptare “zotërim

të vetes”, veprime “me gjakftohtësi”, “të matura”, “jo të nxituara”, për të mos u dhënë

shkak e armë armikut, duke kontribuar në përmirësimin e marrëdhënieve me

Jugosllavinë.688

Udhëheqja sovjetike, nuk i priti aspak mirë disa veprime të udhëheqjes

shqiptar gjatë vlerësimit të ngjarjeve në Hungari, si ngritjen e tonit dhe të kritikës

kundër Jugosllavisë, daljen hapur me kritika ndaj disa qëndrimeve të Hrushovit,

686

AQSH, 14/AP, viti 1957, D.18, fl.42-47. Më datën 23 dhjetor të vitit 1956, në darken e shtruar nga

Presidiumi i KQ të PK të BS, për nder të delegacionit shqiptar, morën pjesë Hrushovi, Bulganini,

Molotovi, Suslovi, Mikojani, Shepilovi, Belajevi, Muhitdinovi, Shverniku, Zhukovi, Voroshillovi,

Kaganoviçi, Malenkovi, Kiriçenko, Pospjellovi dhe Aristovi (radhitja është berë sipas radhës së ngritjes

së dollis). Nga pala shqiptare morën pjesë Enver Hoxha, Hysni Kapo, Liri Belishova dhe ambasadori

Mihal Prifti. 687

AQSH, 14/AP, viti 1957, D.18, fl.49-52. Takim i delegacionit shqiptar me Hrushovin, më 26 dhjetor

të vitit 1956. 688

po aty. Takim i Enver Hoxhës me Hrushovin, Suslovin dhe Ponomariovi, më 26 dhjetor të vitit 1956

në Moskë.

Page 182: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

158

mbrojtjen e politikës së jashtme të ndjekur nga Stalini në raport me Titon, si dhe

viziten e zhvilluar në Kinë. Megjithatë, udhëheqjet e të dy palëve kishin unitet të plotë

për të gjitha problemet, me përjashtim të mosmarrëveshjeve për çështjen jugosllave.

Në këto kushte, interesi i Moskës nuk ishte përjashtimi, por përkundrazi i duhej

përfshirja, uniteti i të gjitha partive komuniste, për të krijuar iden se ai po ndiqte

politikë të kundërt me atë të Stalinit, i cili e kishte cënuar unitetin me përjashtimin e

Jugosllavisë.Udhëheqja sovjetike, për shkak të situatës kaotike në bllok, pas ngjarjeve

tragjike në Hungari, kërkonte mbështetjen e të gjitha partive, përfshirë PPSH.

Hrushovi ishte i kënaqur që në Shqipëri nuk kishte lëvizje shkëputëse nga blloku

socialist dhe që PPSH kishte mundur të ruante të pa prekur pushtetin. Nga ana tjetër,

për udhëheqjen shqiptare braktisja e kauzës së luftës kundër titizmit dhe besnikëria

ndaj Stalinit nuk ishte një veprim i thjeshtë për t’u realizuar dhe i motivuar për t’u

ndërmarrë. Por nga ana tjetër, edhe kundërvenia ndaj kursit të ri të destalinizimit të

udhëheqjes sovjetike do të ishte një aventurë. Pavarësisht nga këto zhvillime,

udhëheqja shqiptare vazhdoi të demostrojë miqësinë me BS dhe të shpreh mbështetjen

për të.689

689

Ana Lalaj. "1956-Tronditje në "Kampin"komunist.....", fl.178.

Page 183: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

159

K A P I T U L L I I K A T Ë R T

SHQIPËRIA NË TRAKTATIN E VARSHAVËS 1955 - 1960

4.1. Republika Popullore e Shqipërisë për herë të parë anëtare e një traktati ushtarak e politik ndërkombëtar

Me përfundimin e luftës, synimi kryesor i qeverisë shqiptare ishte mbajtja e

pushtetit dhe vendosja e sistemit të ri politik e shoqёror, i quajtur ndryshe “demokraci

popullore”. Për arsyet që kemi përmendur më lart, në vitet e para të pasluftës,

marrëdhëniet e Shqipёrisë me Jugosllavinë ishin shtrirë në të gjitha fushat e jetës politike, ekonomike, ushtarake, kulturore etj. Në vitin 1946, me lejen dhe miratimin e

BS, Shqipëria nënshkroi Traktat Miqësie dhe Ndihme Reciproke vetëm me

Jugosllavinë dhe me Bullgarinë. Nga ana tjetër, BS, fillimisht nuk reflektoi publikisht

interesim të veçantë për Shqipërinë, përkundrazi shfaqi vetëm vlera të kufizuara

periferike,690

të cilat i kontrollonte më së miri nëpërmjet Jugosllavisë.

Deri nё vitin 1948, Jugosllavia realizonte interesat strategjike të Moskës, për mbikëqyrjen e rajonit në tërësi. Por me ndërprerjen e marrëdhënieve politike –

ekonomike shqiptaro -jugosllave (1948) dhe denoncimin e Traktatit të Miqësisë dhe

Ndihmës Reciproke (1949), Shqipëria përveç se me Bullgarinë ishte i vetmi shtet që

nuk kishte nënshkruar asnjë traktat miqësie, bashkëpunimi dhe ndihme reciproke me

BS dhe vendet e tjera komuniste.691

Me gjithë kërkesat e përsёritura të udhëheqësëve shqiptarë pranë autoriteteve sovjetike për nënshkrimin e një traktati të tillë, kёta tё fundit asnjëherë nuk pranuan. Edhe në takimin me Stalinin më 2 prill të vitit 1951,

Enver Hoxha e përsёriti mundësinë e përfundimit të traktatit me vendet e demokracive

popullore, ashtu siç ishte vepruar me Bullgarinë. Gjithsesi Stalini, jo vetëm nuk e

pranoi, por e motivoi me faktin se “Shqipëria tashmë i ka traktatet dhe sipas këtyre

traktateve merr kredi dhe bënë marrëveshje tregtare”692. I njëjti problem u ngrit edhe

në takimin me udhëheqësit e tjerë sovjetikё Malenkov, Molotov dhe Beria, pas vdekjes së Stalinit, në qershor të vitit 1953, të cilët u mjaftuan me shprehjen “ta

shohim” dhe “do t’a studjojmë”, por në të vërtetë besonin se një akt i tillë do të

vlerësohej nga fqinjët si provokim, siç u shpreh Beria.693

Acarimi i marrëdhënieve ndërkombëtare dhe zhvillimet brenda bllokut

komunist, krijuan domosdoshmërinë për rivlerësimin e interesave gjeostrategjike

sovjetike jo vetëm për Shqipërinë, por për të gjithë rajonin. Aleatët e dikurshëm të

luftës, vit pas viti u gjendën përballë njëri – tjetrit, duke rënë aleanca e dikurshme.

Krijimi i Paktit të NATO - së në vitin 1949, si dhe dislokimi konstant i Flotës së

Gjashtë Amerikane në Detin Mesdhe, ishin dy nga momentet më sfiduese ndërmjet

bllokut komunist të Lindjes dhe bllokut demokratik të Perëndimit.

Situata në rajon u ndërlikua në vitin 1952 me futjen e Turqisë dhe Greqisë në

NATO. Në këto kushte, me rritjen e mundësisë së Turqisë për të kontrolluar

ngushticat e Bosforit dhe të Dardaneleve, rrugët detare që lidhnin BS me detet e tjerë

dhe oqeanet botërorё, përbënin një kërcënim të rrezikshëm për sigurinë e BS. Situata

690

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës....", fl.194. 691

Po aty, fl. 193. 692

Islam Lauka, E. Ymeri, Shqipëria në dokumentet,.....fl.313. Regjistrim i bisedës së J. Stalinit me

Enver Hoxhën në Moskë, më 2 prill të vitit 1951. 693

AQSH, 14/AP, MPKBS, viti 1953, D.9, fl.41. Shënime të Enver Hoxhës (dorëshkrime) lidhur me

bisedimet me udhëheqësit e parties dhe shtetit sovjetik në Moskë, në qershor të vitit 1953.

Page 184: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

160

ndërkombëtare u acarua në një shkallë të lartë, me nënshkrimin e marrëveshjes së

Parisit. Më 23 tetor të vitit 1954 u nënshkrua marrëveshja e Parisit, e cila lejonte

krijimin e riarmatosjen e ushtrisë gjermane, futjen e Republikës Federale të

Gjermanisë në gjirin e Evropës Perëndimore dhe anëtarësimin e saj në Paktin e NATO

- së.694

Për pasojë, më 9 maj të vitit 1955, Republika Federale Gjermane u pranua në

NATO, çka do të thoshte që krijoheshin mundësitë të kishte ushtrinë e saj dhe

armatimet e të gjitha llojeve, përfshirë edhe ato atomike. Marrëveshja e Parisit,

nëpërmjet së cilës lejohej rimilitarizimi i RFGJ, duke krijuar ushtrinë, armatosjen e saj

dhe futja në NATO, u vlerësua e papranueshme nga qeveria sovjetike.

Nga ana tjetër, acarimi e ndërprerja e marrëdhënieve sovjeto - jugosllave dhe

largimi i Jugosllavisë nga blloku i vendeve komuniste u shoqërua me forcimin e

lidhjeve shqiptaro - sovjetike, por edhe me një vëmendje të shtuar të Moskës për

Shqipërinë. Më vonë, interesat sovjetike evouluan, fillimisht për të mbajtur

Shqipërinë në bllokun komunist, në mënyrë që interesat sovjetike në rajon tanimë të

arriheshin nëpërmjet Shqipërisë. Pas dështimit me Jugosllavinë dhe me guerilet greke,

ruajtja e regjimit komunist në Shqipëri nga BS, ishte çështje prestigji. Ndërsa, me

ardhjen e Hrushovit në krye të PK të BS u rrit shkalla e interesit për Shqipërinë. Ai,

stalinizmin më tepër e konsideronte një formë ndergjegjeje që kishte mbetur mbrapa

realitetit dhe që pengonte arritjen e objektivave sovjetike, të brendshme dhe të

jashtme. Në këtë këndvështrim, Nikita Hrushov dhe grupi i tij, nisën “Kursin e ri” të

destalinizimit, i cili fillimisht kishte të bënte më së shumti me kryerjen e reformave

brenda sistemit komunist, duke ruajtur e forcuar interesat specifike sovjetike. Në këto

rrethana, rëndësia strategjike e Shqipërisë për BS u rrit dhe u krijuan kushte për

realizimin e ëndrrës së udhëheqjes shqiptare për aleancë me BS dhe vendet e tjera të

bllokut komunist. Një synim i tillë për udhëheqësit shqiptar ishte një çështje statusi

dhe po ashtu prestigji.695

Udhëheqësitë shqiptarë rronin me frikën e ndërhyrjes nga

jasht dhe të subversionit të brendshëm.696

Marrëveshja e Parisit, konsolidoi më tej Evropën Perëndimore, prandaj në

përgjigje të situatës së krijuar, udhëheqja sovjetike synonte të forconte më tej

ndikimin e kontrollin ndaj vendeve të Lindjes dhe mundësisht edhe ndaj sa më shumë

shteteve të tjera. Për këtë më 13 nëntor të vitit 1954, pak ditë pas Marrëveshjes së

Parisit, Hrushovi propozoi thirrjen e një konference të të gjitha shteteve evropiane, për

të diskutuar krijimin e një sistemi të sigurimit kolektiv evropian. Propozimit të

Hrushovit, vendet Perëndimore iu përgjigjen negativisht, ndërsa vendet e Evropës

Lindore dërguan përfaqësuesit e tyre në Konferencën e Moskës, më 29 nëntor të vitit

1954.697

Në konferencë u vlerësua si rrezik situata, me pranimin e RFGJ në

Bashkimin Evropiane, prandaj u kërkua që vendet socialiste të merrnin masa

plotësuese për garantimin e paqës, duke parë nevojën e organizimit të forcave të tyre

të armatosura. Konferenca e Moskës, mund të konsiderohet si hapi i parë, për krijimin

e një traktati ushtarak, midis vendeve të Evropës Lindore.698

Hrushovi, krahas mendimeve për marrjen e masave kolektive, në këtë kuadër

veçon interesin për Shqipërinë. Në një letër dërguar Enver Hoxhës më 17 janar të vitit

1955, i shkruante me shqetësim se organet e zbulimit të shteteve imperialiste kishin

përforcuar veprimtarinë e tyre armiqësore kundër vendeve të kampit demokratik, duke

694

Kastriot Dervishi. Historia e Shtetit Shqiptar,.....fl.653. 695

Ana Lalaj. “Shqipëria në Paktin e Varshavës”......,fl.192. 696Miranda Vickers Jarus Pettifer. “Shqipëria nga anarkia te një identitet ballkanik”, Tiranë, Toena,

1998, fl.2. 697

AMPJ, viti 1966, D.259, fl.4 698

Po aty, fl.5

Page 185: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

161

përhapur agjenturën e tyre. Prandaj e konsideronte të nevojshme të merreshin masa

dhe të autorizoheshin organet e zbulimit sovjetik, për të vepruar në Shqipëri, për

zgjedhjen e dërgimin e agjenturave në vendet kapitaliste.699

Enver Hoxha, më datën

28 janar të vitit 1955 iu përgjigj pozitivisht, duke qenë plotësisht dakord me

propozimet e Moskës.700

Përpjekjet konkrete për krijimin e një aleance ushtarake nё Bllokun socialist datojnë më 4 shkurt të vitit 1955, kur KQ i PK të BS me anёn e një letre njoftonte organin homolog shqiptar për idenë e nënshkrimit të “Traktatit të Miqësisë,

Bashkëpunimit dhe Ndihmës Reciproke” midis BS dhe vendeve të tjera socialiste.701

Përgjigja e palës shqiptare ishte e menjëhershme. Po më 4 shkurt u mblodh urgjent

Byroja Politike, në të cilën u shpreh dakordësia me iniciativën sovjetike, duke

vlerësuar në të njëjtёn kohë “një ndihmë jashtёzakonshttë madhe për partinë dhe për

popullin shqiptar”702. Më 4 mars KQ i PK të BS dërgon Projekt Traktatin e Miqësinë,

Bashkëpunumit dhe Ndihmës Reciproke midis BRSS dhe vendeve të tjera, për

vlerësim e gjykim. Ndërsa më 5 mars të vitit 1955, pas një mbledhje të

jashtëzakonshme të KQ të PPSH, u kthye përgjigje me letër zyrtare për dakodësinë e

“aprovimin pa asnjë vërejtje ose ndryshim” nga KQ i PPSH të projekt marrëveshjes.

Inisiativa u kosideruar “një faktor i një rëndësie historike për mbrojtjen e paqes në

Evropë dhe në Botë, si dhe për sigurimin kolektiv të mbrojtjes së indipendencës së

vendeve të kampit të socializmit dhe në mënyrë të veçantë për sigurimin e mbrojtjes

së indipendencës e të lirisë së popullit shqiptar”703.

Vendimi politik për marrëveshjen, u mor në mars të vitit 1955, në Moskë, në

mbledhjen e sekretarëve të parë të partive komuniste të tetë vendeve të bllokut

komunist, në të cilën mori pjesë edhe Enver Hoxha.704

Kjo mbledhje u pasua me

vendimin e Sovjetit Suprem të BS mbi shfuqizimin e Traktatit të Bashkëpunimit dhe

Ndihmës Reciproke me Britanin e Madhe dhe Francën, të nënshkruara respektivisht

më 26 maj dhe 10 dhjetor të vitit 1944. Shkak për këtë akt u bë ratifikimi nga qeverit

e të dy vendeve i marrëveshjes së Parisit të 23 tetor të vitit 1954, i cili legalizonte

futjen e Gjermanisë në Bashkimin Evropian.705

Menjëherë pas këtij akti diplomatik, më 8 prill të vitit 1955, N. Hrushovi

njofton Enver Hoxhën, për thirrjen e konferencës së dytë më 10 maj të vitit 1955 në

Varshavë me rend dite: Përfundimin e Marrëveshjes mbi Miqësinë, Bashkëpunimin

dhe Ndihmën Reciproke dhe krijimin e Komandës së Bashkuar. Gjithashtu njoftohej

se delegacionet pjesëmarrëse në konferencë do të përbeheshin nga kryetarët e

qeverive ose zëvendësit e tyre, si dhe ministrat e Punëve të Jashtme, ministrat e

Mbrojtjes dhe shefat e shtatmadhorive të vendeve pjesëmarrëse.706

Në përgjigje, më

11 prill Enver Hoxha shpreh dakordësinë për kohën, vendin e rendin e ditës së

konferencës, si dhe përbërjen e delegacionit qeveritar shqiptar, pjesëmarrës në

699

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1955, D.5, fl.1. 700

Po aty, fl.2. 701

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës.....",fl.195. (Për më gjërë shih : AQSH, 14/AP, viti 1955,

D.8, fl.1). 702

AQSH, 14/AP, OU, viti 1955, D.8, fl.1. (Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH,

më 4 shkurt të vitit 1955). 703

AQSH, F. 14/AP, viti 1955, D.2, fl.15. Letër “Teper sekret” e Sekretarit të KQ të PPSH Enver Hoxha dërguar KQ të PK të BS dhe N. S. Hrushovit, më 5 mars të vitit 1955.

704Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës.....", fl.196.

705Kastriot Dervishi. Historia e shtetit Shqiptar,......fl.653.

706AQSH, F. 14/AP, viti 1955, D.2, fl.19. Letër e N. S. Hrushovit, në funksionin e sekretarit të KQ të PK

të BS dërguar KQ të PPSH dhe Enver Hoxhës, më 8 prill 1955 për thirrjen e Koferencës së Dytë më

10 maj 1955 në Varshavë, si dhe rendin e ditës së konferencës.

Page 186: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

162

konferencë me kryetar Mehmet Shehun, kryetar i Këshillit të Ministrave dhe anëtarë

gjeneral – leitnant Beqir Ballukun, zëvendëskryetar i Këshillit të Ministrave e ministër

i Mbrojtjes dhe Behar Shtyllën, ministër i Punëve të Jashtme.707

Në fillim të majit u

dërguan për njohje e mendim: Rregullorja mbi Komandën e Bashkuar të Forcave të

Armatosura të shteteve anëtare të Traktatit; Projekt vendim i Konferencës së shteteve

pjesëmarrëse në Traktatin e Varshavës; si dhe projekt komunikata për shtyp mbi

mbledhjen e Komitetit Politik Konsultativ të shteteve pjesëmarrëse të Traktatit të

Varshavës. Edhe me këto dokumente u shpreh plotësisht dakord pala shqiptare

nëpërmjet letrës së datës 5 maj dërguar KQ të PK të BS dhe N. Hrushovit.708

Pas një përgatitjeje intensive, më 11 deri më 14 maj të vitit 1955 zhvilloi

punimet Konferenca e Varshavës, me pjesëmarrjen e kryetarëve të Këshillit të

Ministrave, ministrave të Mbrojtjes dhe të Punëve të Jashtme të vendeve socialiste të

Evropës. Ndërsa, si vëzhgues në konferencë mori pjesë edhe një delegacion nga

Republika Popullore e Kinës me në krye zëvendëskryeministrin dhe ministrin e

Mbrojtjes. Konferenca u kryesua nga kryetari i delegacionit sovjetik, kryetari i

Këshillit të Ministrave Bulganini, i cili përveç të tjerash përmendi edhe problemin e

Gjermanisë, e cila me ndihmen e SHBA, Britanisë së Madhe dhe Francës ishte

shëndërruar “në një vatër kryesore të rrezikut të luftës në Evropë”709. Ndërsa M.

Shehu, në fjalën e tij në konferencë midis të tjerash theksoi se BS “e çliroi popullin

shqiptar nga skllavëria, i dha atij lirinë dhe jetën. Sot ai e ndjen veten shumë të fortë

se ka gjithë këta miq besnikë e të fuqishëm”710. Konferenca përfundoi me

nënshkrimin e Traktatit të Miqësisë, Bashkëpunimit dhe Ndihmës Reciproke, i cili

përcaktonte krijimin e Traktatit të Varshaves.

Traktati i Miqësisë, Bashkëpunimit dhe Ndihmës Reciproke midis Republikës

Popullore të Shqipërisë, Republikës Popullore të Bullgarisë, Republikës Popullore të

Hungarisë, Republikës Demokratike Gjermane, Republikës Popullore të Polonisë,

Republikës Popullore të Rumanisë, Bashkimit të Republikavë Socialiste Sovjetike dhe

Republikës Çekosllovake, u nënshkrua më 14 maj 1955. Nënshkrimi i traktatit u bë

nga Mehmet Shehu për Shqipërinë, Velko Çervenkov për Bullgarinë, Androsh

Hegedush për Hungarinë, Oto Grotvol për Republikën Demokratike Gjermane, Josef

Ciranke për Polonin, George Dezh për Rumanin, Nikolae Aleksandoviç Bulganin për

BS dhe Viliam Shiroki për Çekosllavakin.711

Traktatit të Varshavës, sipas marrëveshjes “kishte karakter mbrojtës” dhe

funksiononte për një periudhë 20 vjeçare, i hapur për pjesëmarrjen e shteteve të tjera,

pavarësisht nga sistemi shoqëror e politik, me synim zgjidhjen e kundërshtimeve me

mjete paqësore. Thelbin dhe qёllimin e krijimit të Traktatit tё Varshavës e përbënte artikulli i katërt i tij, në të cilin përcaktohej detyrimi për t’i dhënë ndihmë me çdo

mjet, përfshirë përdorimin e forcave të armatosura, në rast të një sulmi të armatosur

kundër një ose disa vendeve pjesëmarrëse në nënshkrimin e traktatit.712

Sipas këtij

artikulli, për një veprim të tillë do tё njoftohej dhe Këshilli i Sigurimit të Organizatës

707

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1955, D.2, fl.20. Letër e Enver Hoxhës dërguar N. Hrushovit, më 11

prill të vitit 1955. 708

AQSH, F. 14/AP, viti 1955, D.2, fl.21. Letër e Enver Hoxhës dërguar KQ të PK të BS, N. Hrushovit,

më 5 maj 1955, në përgjigje thirrjen e koferencës së dytë më 10 maj 1955 në Varshavë. 709Gazeta “Bashkimi”, 28 maj 1955. 710

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës.....",fl.196. 711

AQSH, F. 489, viti 1955, D.11, fl.8. 712

AQSH, 14/AP, viti 1955, D.2, fl.10-14. Përmbajtja e Traktatit të Miqësinë, Bashkëpunimin dhe

Ndihmën Reciproke midis BRSS, RP të Polonisë, R Çekosllovake, RD Gjermane, RP të Hungarisë,

RP të Rumanisë, RP të Bullgarisë dhe RP të Shqipërisë. (Shih: Gazeta “Zëri i Popullit”, 29 maj 1955).

Page 187: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

163

së Kombeve të Bashkuara.

Marrëveshja mbi traktatin sanksionoi organet përkatëse, të cilat do të

realizonin konsultimet dhe merrnin vendimet pёr problemet madhore ushtarake -

politike ndёrmjet shteteve anёtare. Komiteti Politik Konsultativ, përcaktohej si organi jo i përherëshëm më i lartë

politik, në të cilin merreshin vendimet më të rëndësishme politiko - ushtarake të

Traktatit të Varshavës. Komiteti përbëhej nga një përfaqësues i posaçëm nga seicili

shtet pjesëmarrës. Si rregull, në sesione të veçanta në komitet merrnin pjesë sekretarët

e parë të partive të vendeve anëtare. Si rregull u përcaktua mbledhja e komitetit dy

herë në vit.

Komanda e Forcave të Armatosura të Bashkuara,organi më i lartë ushtarak me

shtab në Moskë. Në krye të kësaj komande u përcaktua Komandanti Suprem me

mision: të zbatojë detyrat e Komitetit Politik Konsultativ, të udhëheq stërvitjen dhe të

kontrollojë gatishmërinë luftarake.713

Komandant Suprem u emrua marshalli i BS

Ivan Stepanoviç Koniev (më tej: Koniev).

Shtabi i Forcave të Armatosura të Bashkuara, me në krye shefin e Shtabit.

Komandanti i kryente funksionet nëpërmjet shtabit dhe organeve të përhershme, të

cilët merreshin me drejtimin e çështjeve operativo - taktike dhe të organizim -

mobilizimit. Në funksionin e shefit të Shtabit u emrua gjeneralarmate Antonov,

gjithashtu sovjetik.

Punimet e konferencës, si dhe procedura e miratimit dhe ratifikimit të

dokumenteve të Traktatit të Varshavës nga vendet anëtare, u zhvilluan me shpejtësi

dhe pa prezencën e gazetarëve. Në ditën e fillimit të konferencës, më 11 maj gazetarët

u lejuan vetëm pesë minutat e para dhe pastaj i larguan. Në disa seanca edhe

këshilltarët i larguan nga salla dhe kjo ligjësi u përdor në miratimin e dokumenteve

nga organet partiake e shtetërore të vendeve anëtare.714

Sipas rekomandimit të

konferencës, ratifikimi i traktatit duhej shpejtuar, prandaj pala shqiptare reagoi me

procedur të shpejtuar, për miratimin e ratifikimin e traktatit. Më 24 maj, në mbledhjen

e Byrosë Politike raportoi Mehmet Shehu mbi zhvillimin e punimeve të konferencës

dhe për krijimin e traktatit, si dhe u përcaktuan përfaqësuesit e Shqipërisë, pranë

organeve kryesore: Mehmet Shehu, pranë Komitetit Politik Konsultativ dhe Beqir

Balluku, zëvendëskomandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura të Bashkuara.

Byroja i rekomandoi Këshillit të Ministrave të marrë masa për t’i paraqitur mbledhjes

së Kuvendit Popullor dokumentet për ratifikimin e Traktatit të Varshavës.715

Më 25

maj, Këshilli i Ministrave miratoi projektligjin për ratifikimin e traktatit dhe propozoi

thirrjen e Kuvendit Popullor në sesion të jashtzakonshëm. Ndërsa, më 28 maj, në

mbledhjen e Kuvendit Popullor Enver Hoxha me një fjalim solemn u bënë thirrje

deputetëve për ratifikimin e Paktit të Varshavës.716

Në këtë mënyrë, u ratifikua traktati

më i rëndësishëm i nënshkruar nga qeveria shqiptare, që nga përfundimi i Luftës së

Dytë Botërore.

Menjëherë, nën frymën e një propagande të madhe, filloi puna për

konkretizimin e kërkesave të traktatit. Më 11 janar të vitit 1956, u mblodhë në Moskë

Komiteti Politik Konsultativ, i cili diskutoi probleme organizative, projektvendimin

713

AQSH, F. 14/AP, vitit 1955, D.2, fl.22. 714

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës.....", fl.196. 715

Po aty,fl.196-197. (Për më tepër shih: AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1955, D.10, fl.6. Protokoll i

mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH më datën 24 maj 1955, për aprovimin e Traktatit të

Miqësisë, Bashkëpunimit dhe Ndihmës Reciproke të nënshkruar nga vendet socialiste të Evropës në

Varshavë). 716

Gazeta “Zëri i Popullit”, 29 maj 1955.

Page 188: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

164

për unifikimin e Komandës së Forcave të Bashkuara, ndryshime në përbërjen

ushtarake në lidhje me masën për pakësimin e ushtrisë, futjen e Forcave të

Armatosura të RD Gjermane në përbërje të Forcave të Bashkuara dhe mbi krijimin e

organeve ndihmëse të Komitetit Politik Konsultativ.717

Anëtarësimi në një aleancë ushtarake me BS dhe vendeve të tjera të Evropës

Lindore, siç u theksua më lartë ishte një çështje statusi dhe prestigji për Shqipërinë,

por ky akt ishte edhe një shans për udhëheqjen shqiptare dhe personalisht për Enver

Hoxhën, si në aspektin e brendshëm ashtu edhe në atë të jashtëm. Në planin e

brendshëm, anëtarësimi në Traktatin e Varshavës propagandohej si ngjarje me rëndësi

pёr Shqipёrinё dhe shqiptarёt, pasi i siguronte atyre njё mik tё madh siç ishte BS. Udhёheqёsit shqiptarё e paraqitёn kёtё anёtarёsim si mbështetje e politikës së ndjekur deri atёherё nga PPSH dhe në këtë mënyrë ata legjitimonin regjimin komunist si

mbrojtësit e vetëm të pavarësisë së Shqipërisë.718

Madje duke ngritur lart kapacitetet

ushtarake të Bashkimit Sovjetik, e paraqisnin këtë të fundit si mbrojtësin e madh të

pavarësisë së Shqipërisë në arenën ndërkombëtare. Në këtë mënyrë, Traktati i

Varshavës i dha autoritet dhe stabilitet pushtetit tё Enver Hoxhës, si brenda ashtu ashtu dhe jashtë vendit.

Në fushën ekonomike, pjesëmarrja në Traktatin e Varshavës, për një vend të

vogël si Shqipëria me pasuri të pakta nën e mbi tokësore ishte një garanci më shumë

dhe mallrat e importuara nga BS dhe vendet e tjera të TV do të ishin një ndihmë mjaft

e madhe për mbijetesën e popullësisë shqiptare.719

Në fushën ushtarake, u hap rruga

për armatimin e ushtrisë më armë e pajisje moderne, përfshirë tanke, artileri, raketa,

avion, anije lutarake sipërfaqësore e nënujore etj. Shqipëria kishte marrë edhe më

parë armatime dhe pajisje luftarake nga BS, por tani do të pajisesh me armatime të

njëjta me ato të traktatit. Ndërsa në politikën e jashtme, antarësimi në Traktatin e

Varshavës i krijoi Shqipërisë mundësinë, jo vetëm për zgjerimin e kontakteve me BS,

por edhe për të ushqyer ambicjet e ushëheqjes sovjetike për pozicionin strategjik të saj

në rajonm, nën motivin e interesit të të gjithë bashkësisë socialiste. Gjithashtu,

antarësimi në Traktatin e Varshavës fovorizonte propagandën e partisë dhe të

udhëheqjes shqiptare, duke e paraqitur Shqipërinë si faktor të rëndësishëm në

balancën ndërkombëtare,720

sidomos në Ballkan, pse jo si mundësi për të bërë presion

psikokogjik, politik deri edhe ushtarak ndaj Jugosllavisë dhe Greqisë, dy fqinjë me

pretendime politike e territoriale, si dhe me veprimtari konkrete për përmbysjen e

regjimit të Tiranës. Për udhëheqjen shqiptare, anëtarësimi në Traktaktin e Varshavës

ishte një rrugëdalje nga ankthi i pasigurisë. Për të gjitha këto arsye, marrëveshja për

pjesëmarrjen në Traktatin e Varshavës u prit me entuziazëm e mitingje, shoqëruar me

një propagandë të gjithanshme, duke e vlerësuar Shqipërinë jo 1 milionë banorë por

300 milionë, aqë sa ishte popullësia e vendeve anëtare.721

Enver Hoxha me kёtё rast theksonte se pa BS nuk mund të ruhej liria e pavarësia e vendit. Për këtë arsye, edhe

pse ithtar i Stalinit, ai ruajti dhe forcoi kontaktet me Hrushovin, duke i ofruar

Shqipёrinё si bazë strategjike, për realizimin e synimeve në Ballkan dhe më gjerë. Këto interesa, u shpalosen dukshëm në vitet e më vonshme, duke e kthyer Shqipërinë

në bazën ushtarake më të rëndësishme të Bashkimit Sovjetik në Mesdhe.

Nuk ishte e rastit që Hrushovi gjithnjë e vlerësonte “Shqipërinë si bazë me

717

AQSH, 14/AP, viti 1955, D.2, fl.45. Vendim i Konferencës së shteteve pjesëmarrëse në Traktatin e

Varshavës në mbledhjen e parë të Komitetit Politik Konsultativ, më 11 janar 1956 në Moskë. 718

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës.....", fl.194. 719

Po aty, fl.192. 720

Po aty, fl.194. 721

Gazeta “Bashkimi”, 23 maj 1955.

Page 189: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

165

rëndësi të madhe strategjike për mbrojtjen e kampit socialist”722. Nё fakt, pala sovjetike në emёr të traktatit dhe synimeve strategjike te saj i dha një rëndësi tё veçantё ndihmёs ushtarake pёr Shqipёrinё. Ushtria shqiptare e viteve ’50 vlerësohej

nga CIA amerikane si një ushtri e mirëdisiplinuar, me oficerë të shkolluar e tё trajnuar në BS, me armatime të prodhimit sovjetik, me këshilltarё sovjetikё që nga Komanda e Përgjithshme e shtabet e çdo njësie, si dhe me regjimente të marinës e të aviacionit

sovjetik të dislokuar në Vlorë, të mirëpajisur dhe të mirëtrajtuar për rast lufte.723

Sipas

deklarimit të marshallit Zhukov, “ushtria shqiptare ishte e aftë për luftë”724.

Angazhimi i Traktatit të Varshavës në Shqipëri lidhej, si me dëshirën e

Shqipërisë për rritjen e nivelit të sigurisë, por mbi të gjitha me interesat strategjike

sovjetike në një nga rajonet me ekuilibër të brisht politik e ushtarak, siç ishte Ballkani,

interesa të cilat u shpalosen dukshëm në vitet e më vonshme, duke e kthyer

Shqipërinë në bazën ushtarake më të rëndësishme të BS e të Traktatit në Mesdhe.

4.2. Vizita e Hrushovit në Shqipëri, qershor 1959

Ngjarjet e vitit 1956, sidomos në Hungari dhe Poloni, trazuan bllokun

komunist dhe në të njëjtën kohë sollën mjaft probleme e shqetësime për Hrushovin

dhe PK të BS. Këto ngjarje në një far mënyre lëkundën autoritetin e BS. Në BS dhe

në vendet e tjera socialiste si Çekosllavakia, Hungaria, Polonia, Rumania e Bullgaria

procesi i destalinizimit u shoqërua me masa konkrete liberalizuese. Në disa vende, jo

vetëm u aktivizuan forcat opozitare deri dhe në përpjekje për marrjen e pushtetit siç

ndodhi në Hungari, por filluan të evidentohen edhe lëvizje antisovjetike, si dhe të

shfaqen pakënaqësi ndaj marrëdhënieve me BS, duke i konsideruar ato deri dhe

shfrytëzuese. Ndërsa në Shqipëri u ndoq një politikë më konservatore. Megjithse nuk

u përfshi në procesin e destalinizimit, Shqipëria ishte i vetmi vend, ku nuk u shfaqën

lëvizje të hapura antisovjetike dhe antisistem, përkundrazi publikisht dëshmohej

besnikëri dhe miqësi shumë e ngushtë me Moskën.

Pavarësisht nga rezervat e pakënaqësitё që kishte për E. Hoxhën, Hrushovi e

ruajti dhe vijoi mbështetjen ndaj tij. Situata në Hungari evidentoi dukshëm veprimet

toleruese të dy udhëheqësve ndaj njëri tjetrit, Hrushovi për situatën e vështirë kaotike

brenda bllokut dhe nevojën për mbështetje nga vende e parti të tjera, ndërsa E. Hoxha

për forcimin e pushtetit stalinist në Shqipёri dhe mbajtjen e lidhjeve të fuqishme me

BS. Udhëheqësit shqiptarë dhe sovjetikë kishin unitet të plotë për të gjitha problemet

ndërkombëtare, me përjashtim të mosmarrëveshjeve për çështjen jugosllave. Një

qёndrim i tillë u demonstua edhe gjatë vizitës në Moskë të delegacionit të nivelit të

lartë të Qeverisë dhe Partisë të Shqipërisë në prill të vitit 1957. Delegacioni i kryesuar

nga M. Shehu dhe me përbërje: E. Hoxhën, Gogo Nushin, Spiro Kolekën, Rita

Markon dhe Ramiz Alin, më 15 prill të vitit 1957, u pritën nga Bulganini, Hrushovi

dhe udhëheqësit e tjerë sovjetikë. Në bisedimet e zhvilluara u trajtuan kryesisht

marrëdhëniet me Jugosllavinë. Enver Hoxha parashtroi me hollësi marrëdhëniet

politike, ideologjike e shtetërore midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë, provokimet e

vazhdueshme të jugosllavëve, mbështetjen e tyre tek elementët antiparti, armiq e të

pakënaqur, veprimet e punonjësve të ambasadës përfshirë ministrin, të cilët bëjnë

722

AQSH, 14/AP, viti 1957, D.20, fl.5. Deklarim i Enver Hoxhës në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ

të PPSH, më datën 24.10.1957, gjatë diskutimit të rezultateve të vizitës së Zhukovit në Shqipëri. 723

Gazeta “Panorama”, Dossier nga Armanda Plaka, 3 prill 2013. 724

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,......fl.173. Telegram i ministrit të

Mbrojtjes së BRSS, G.K.Zhukov drejtuar KQ të PK të BS, mbi ecurinë e vizitës dhe bisedimet me

udhëheqësit shqiptarë, më 24 tetor 1957.

Page 190: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

166

propagandë të hapur kundër Partisë e Qeverisë etj.725

Ai u ankua se jugosllavët

përdorin metoda armiqësore kundër popullësisë së Kosovës, i detyrojnë shqiptarët të

shpërngulen në Turqi, refugjatët politik shqiptar i përdorin si diversantë etj. Sipas tij,

jugosllavët përmes Konferencës së Tiranës dhe me anën e Tuk Jakovës, Bedri Spahiut,

Ulusi Spahiut, Liri Gegës, Dali Ndreut etj, synonin të përgatisnin edhe në Shqipëri

kushtet për të organizuar atë që bënë në Hungari, duke mos përmendur asgjë të mirë

në 14 vjet marrëdhënie midis dy vendeve.726

Ngritja e tensionit dhe kundërshtimi i përsëritur i udhëheqjes shqiptare për

përmirësimin e marrëdhënieve me Jugosllavinë, ishin të papranueshme nga Hrushovi.

Ai, duke iu drejtuar delegacionit shqiptar nënvizoi se marrëdhëniet me Jugosllavinë

shikohen në mënyrë nervoze, pa perspektivë, Jugosllavia konsiderohet si armik dhe

kërkohet që të “kthehemi në atë që beri Stalini”. Në këto bisedime, Hrushovi replikoi

shumë ashpër dhe me tone të acaruara me Enver Hoxhën, duke konfirmuar pikëpamje

të ndryshme, përsa i përket çështjes jugosllave. Ai përsëri kërkoi përmirësimin e

marrëdhënieve shtetërore dhe partiake me Jugosllavinë, si dhe këshilloi të “bëhet

dush i ftohtë” përpara marrjes së vendimeve në këtë dretim. Gjthashtu, me tone të

ashpëra Hrushovi kujtoi edhe pushkatimin e grupit të Liri Geges, Dali Ndreut dhe

Petro Bulatit, duke tërhequr mërin e gjithë botës.727

Prandaj, Hrushovi nga ana e tij,

kërkoi me forcë nga delegacioni shqiptar rishikimin e qëndrimit për çështjen

jugosllave.

Në vijim të qëndrimit të lëkundur të tij, për këmbënguljen e mbajtur në

qëndrimin me Hrushovin, E. Hoxha pas 24 orësh kërkoi takim urgjent me Hrushovin

dhe bëri autokritikë, duke shprehur dakordësi të plotë me këshillat e dhëna prej tij,

lidhur me marrëdhëniet me Jugosllavinë.728

Në këto kushte, në pritjen e organizuar

për nder të delegacionit shqiptarë, Hrushovi arriti të takonte E. Hoxhën me

ambasadorin jugosllav në Moskë V. Miçunoviç. Në biseden e zhvilluar midis tyre,

seicili mbajti qëndrimin e tij, duke mos arritur atë që shpresonte Hrushovi.

Pavarësisht nga autokritika, në bisedimet zyrtare të Moskës, pala shqiptare nuk

u arrit të bindesh për një qëndrim të moderuar ndaj Jugosllavisë. Duhet theksuar, se

Hrushovi gjatë vitit 1957 por edhe më vonë gjatë vitit 1958, ishte i angazhuar me

probleme të rëndësishme brenda Partisë së vet dhe nuk u mor shumë me problemet e

brendshme tё partive të tjera të kampit socialist, duke u lёnё atyre hapёsirë veprimi.

Edhe ky është një fakt i tolerancës së tij, ndaj qёndrimeve kundërshtuese të Enver Hoxhës në drejtim të përmirësimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë.

Gjithsesi, në përfundim të vizitës u nënshkrua deklarata e përbashkët shqiptaro

- sovjetike dhe Hrushovi, për të mos i mbyllur bisedimet me një shije jo të mirë, me

një gjest bujarie fali të gjitha kreditё e akorduara Shqipërisë deri në vitin 1955, në

725

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1957, D.2, fl.2. Proces verbal mbi takimin “Për çështje partie” të udhëheqjes shqiptare me udhëheqësit sovjetikë, në Moskë më 15 prill të vitit 1957. Nga pala shqiptare

morën pjesë: Enver Hoxha, Mehmet Shehu, Gogo Nushi, Spiro Koleka, Rita Marko, Ramiz Alia,

ndërsa nga BS: N. Hrushov, Bulganin, Suslov, Shepilov, Panomarjev dhe Andropov. 726

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1957, D.2, fl.3-4. Vijim i proces verbalit të takimit midis udhëheqjes

shqiptare dhe sovjetike, më 15 prill të vitit 1957 në Moskë. 727

po aty, fl.6-8. 728

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1957, D.10, fl.24. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të

PPSH, më datën 27.4.1957, në të cilën u informua mbi rezultatet e vizitës së delegacionit partiak e

qeveritar të RPSH në BS. Episodi i më sipërm i vizitës nuk trajtohet në raportin e plenumit të KQ të

PPSH, mbajtur po për këtë problem, më 30 prill 1957. Në plenum trajtohet vetëm si autokritikë.

“Ne u thamë atyre se jemi plotësisht dakord me juve, bëmë edhe autokritikë”. (Për më tej shih: AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1957, D.2, fl.30. Proces verbal i mbledhjes së plenumit të KQ të PPSH,

më datën 30 prill të vitit 1957).

Page 191: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

167

shumën 422 milionë rubla.729

Sipas tij, ishte vendosur që të ndihmohej Shqipëria për të dalё nga prapambetja dhe “për t’u bërë një kopsht i lulëzuar, në mënyrë që të bëhej një forcë

tërheqëse për vendet e Azisë dhe Afrikës, gjë që do të ndihmonte shumë në forcimin e

mëtejshëm të kampit socialist”730. Në këtë kuadër, BS i dhuroi Shqipërisë një numёr

objektesh industriale me një vlerë prej 384 milionë rubla dhe 74 milionë rubla

detyrime interesi, si dhe i akordoi një kredi tё re prej 34 milionë rubla për heqjen e triskëtimit.

731 Me këtë rast, Hrushovit i’u bë ftesë për të vizitua Shqipërinë gjatë vitit

1957, ftesë e cila u pranua.

Ndërmarrjet dhe objektet e falura nga qeveria sovjetike, si dhe vlera e tyre:

Objektet Kapaciteti Vlera në rubla (milion)

Hidrocentrali “Lenin” në Tiranë. 5000 kw

Hidrocentrali mbi Lumin Mat. 20.000 kw

Uzina e përpun. naftës Q. Stalin. 15.000 T/vit

Vajgur-sjellësi Q, Stalin- Cerrik. 30 km

Teci në Q. Stalin. 6000 kw

Fabrike e çimentos në Vlorë. 40.000 T/vit

Teci në Vlorë. 3000 kw

Kombinati i tekstilit në Tiranë(fa- 20 milionë

brika e kadifes, filaturës, leshit). 1 ml/vit

Teci i kombinatit. 5000 kw

Dy fabrika për shveshje pambuku

(Rogozhinë, Fier).

38 milionë

(18 secila)

348

Fabrika e ekstrat-tanimi në Vlorë. 500 T/vit

Kombinati i drurit në Elbasan:

Fabrika e kompesatës, 3000 m/vit

Fabrike e impenjimit, 15.000 m/vit

Fabrika e staxhionimit, 15.000 m/vit

Fabrika e shveshjes se orizit, Vlorë 30 T/24 orë

Teci i Maliqit 2500 kw

Uzina e fermen. të duhan, Shkodër 1500 T/vit

Kinostudio në Tiranë 12 kin/zhurnal

12 dokumentar

Materiale e mallra për disa objekte të

tjera për vitin 1957

74

Shuma e falur 422

Nga ana tjetër, në përgjigje udhëheqja shqiptare, KQ i PPSH dhe qeveria

shqiptare vijuan të mbështetin publikisht politikën sovjetike, ashtu siç kishte vepruar

edhe më parë. Në korrik të vitit 1957 u mbështet plotësisht vendimi për dënimin e

grupit antiparti të Malenkovit, Kaganoviçit dhe Molotovit, ndërsa në fund të muajit

tetor, gjithashtu u mbështet shkarkimi i Zhukovit nga detyra e ministrit të Mbrojtjes

729

AQSH, 14/AP, OU, viti 1957, D.2, fl.37. Proces verbal i Plenumit të KQ të PPSH, më 30.4.1957.

Raport i Enver Hoxhës në plenum. Sipas tij, falja e qeverisë sovjetike është shumë më e madhe, sepse

bashkë me 34 milion rubla borxh të shlyer dhe 100 milion rubla interesa, falja arrin mbi 550 milion

rubla. 730

AQSH, 14/AP, MPKBS, viti 1957, D.2, fl.25-27. Fjalimi i N : Hrushovit në drekën e shtruar për

nder të delegacionit të qeverisë dhe të partisë të Shqipërisë, në përfundim të vizitës në Moskë në

prill të vitit 1957. 731

Gazeta “Zëri i popullit”, 18 prill 1957( Shih:Dokumente mbi miqësinë shqiptaro-sovjetike, Tiranë,

Instituti i Historisë e Gjuhësisë, 1957, fl.500, 501)

Page 192: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

168

dhe një frymë e tillë vijoi edhe gjatë vitit 1958. Por, falja e kredive të mëparshme nga

BS, rritën oreksin e palës shqiptare. Në dhjetor të vitit 1958, E. Hoxha vizitoi përsëri

Moskën dhe bisedoi me udhëheqësit sovjetike për problemet ekonomike dhe planin e

tretë pesëvjeçar. Kështu u kërkuan 400 milionë rubla kredi për hartimin dhe realizimin

e pesёvjeçarit të tretë, si dhe 35 milionë rubla për pesёvjeçarin vijues, kryesisht për industrinë e naftës.

732 Udhëheqësit sovjetikё Hrushovi, Mikojani, Suslovi dhe sidomos

Kuzmini (zëvendëspresident i Komisionit të Planit) sërish bënë një numёr vёrejtjesh për projektplanin e pesёvjeçarit të tretë si: rishikimin dhe lënien për më vonë të fabrikës së ferrokromit, duke siguruar më parë tregun e shitjes; rishikimin e fabrikës

së plehrave fosforike, për mungesë të një pjese të lëndës së parë që duhej të sigurohej

nga BS; rishikimin e shifrave të prodhimit të naftës, sepse shifrat e parashikuara nuk

përputheshin me rezervat; rishikimin e shtimit të investimeve në bujqësi, për shtimin e

tokave të reja, si dhe për rritjen e sipërfaqes së mbjellё me oriz.733 Pavarësisht nga

rezervat e sovjetikëve për këta tregues, në përfundim të bisedimeve qeveria sovjetike i

akordoi Shqipёrisё 300 milionë rubla për pesëvjeçarin e tretë dhe 35 milionë rubla për pesëvjeçarin vijues, për sektorin e naftës.

Me gjithë kënaqësinë që shkaktoi tek udhëheqësit shqiptarë vizita e vitit 1957

në Moskë, kulmuar me faljen e kredive dhe dhënien e kredisë së re për vitin 1958, në

marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike diçka nuk shkonte. Përveç problemit jugosllav,

shqetësime u evidentuan edhe në ekonomi. Studimi i berë nga ekspertët sovjetikë të

kryesuar nga zëvendësministri i Bujqësisë së BS Rasullov dhe ekspertëve shqiptarë,

për përspektiven e zhvillimit të ekonomisë shqiptare nga viti 1961 deri në vitin 1975,

arriti në përfundimin e balancimit të ekonomisë nëpërmjet zhvillimit të mëtejshëm të

bujqësisë, për të siguruar bukën në vend, duke shtua prodhimet blegtorale, të

pambukut, të panxharit të sheqerit, të frutave, të agrumeve, të rrushit, të ullirit, të

duhanit, të kulturave etero - oleoze, nëpërmjet zgjerimit të industrisë për përpunimin e

lëndëve të para bujqësore, zgjerimit të burimeve minerale ekzistuese dhe nëpërmjet

zhvillimit të peshkimit, me qëllim plotësimin e nevojave të brendshme dhe shtimin e

burimeve të eksportit.734

Studimit të ekspertëve, qeveria shqiptare i shtoi edhe disa

çështje “vendimtare për ekonominë” sipas saj, të cilat u mbajtën parasysh gjatë

hartimit të projektplanit të ri pesëvjeçar dhe gjatë parashtrimit të kërkesave për palën

sovjetike, por që përfaqësonin kritikat e studimit të ekspertëve sovjetikë. Çështjet më

kryesore, sipas qeverisë shqiptare ishin: zhvillimi i prodhimit të naftës bruto dhe

naftës së përpunuar, ngritja e industrisë së ferrokromit, ngritjen e industrisë së

plehrave fosfatike e azotike, si dhe përpunimin e duhanit në vend.735

Plotësimi i

732

AQSH, 14/AP, OU, viti 1958, D.24, fl.11. Protokoll i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH,

më datën 18.12. 1958, në të cilën Enver Hoxha informon mbi rezultatet e vizitës dhe bisedimeve në

Moskë me udhëheqjen e BS, lidhur me plsnin e tretë pesëvjeçar. 733

Po aty, fl.12,13. Në mbledhjen e Byrosë Politike të datës 18 dhjetor të vitit 1957, u informua edhe

për vrejtjet e kritikat e udhëheqjes dhe ekspertëve të ekonomisë sovjetike, për planin e tretë

pesëvjeçar. 734

AQSH, F. 14/AP, KNER, viti 1958, D.2, fl.7. Informacion mbi punën e bërë për projekt - planin

perspektiv të zhvillimit të ekonomisë, në të cilin psqyrohen konkluzionet e grupit të ekspertëve

sovjetikë të kryesuar nga zëvendësministri i Bujqësisë së BS Rasullov. 735

po aty, fl.10-12. Informacion mbi punën e bërë për projekt - planin perspektiv të zhvillimit të

ekonomisë, në të cilin psqyrohen mendimet e qeverisë shqiptare për përfundimet e grupit të

ekspertëve sovjeto-shqiptar. Rekomandimet e pales shqiptare parashikonin: rritjen e prodhimit të

naftës bruto dhe të përpunuar në vitin 1975, përkatësisht rreth 6 milion ton dhe 2.4 ton; prodhimin e

40.000 ton fero krom karbonik në vitin 1961 - 1965 dhe 40.000 ton ferokrom i rafinuar në vit në

periudhën 1971 – 1975; prodhimin e plehrave fosfatike me 120.000 ton në vitin 1965 – 1970 dhe

plehrat azotike me 1000.000 ton në vitin 1971 – 1975; si dhe prodhimin për eksport rreth 10.000

ton cigare , në vitin 1975.

Page 193: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

169

studimit me këto kërkesa tregon se qeveria shqiptare nuk pajtohej me studimin e

ndikuar nga sovjetikët dhe ngulte këmbë me insistim për industrializimin e vendit,

pavarësisht nga niveli i ulët i mirëqenies së popullit. Studimi i grupit të ekspertëve

sovjetikë për përspektivën e ekonomisë shqiptare duket se i shqetësoi jo pakë

udhëheqësit shqiptarë.

Në këtë periudhë, interesi ushtarak sovjetik ndaj Shqipërisë erdhi gjithnjё duke u rritur. Dukej se për interesat gjeopolitike tё BS, Shqipëria ishte e përshtatshme si një

hapёsirë për të kontrolluar Mesdheun ushtarakisht. Një ndikim të rëndësishëm në këtë drejtim, si dhe në “zbutjen” e qëndrimit të udhëheqjes shqiptare ndaj Jugosllavisë, pati

vizita në Shqipëri në tetor të vitit 1957 e marshallit Zhukov, ministër i Mbrojtjes i BS.

Gjatë vizitës dhe në përfundim të saj, ai vlerësoi angazhimin e Byrosë Politike të KQ

të PPSH për domosdoshmërinë e përmirësimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë.736

Falja e kredisë dhe vizita e Zhukovit, ndikuan në përmirësimin e marrëdhënieve

shqiptaro - jugosllave. Për pasojë, në janar të vitit 1958 u mblodhë sesioni i

komisionit të përbashkët, sipas marrëveshjes së vitit 1956 mbi shfrytëzimin e

përbashkët të ujërave në zonat kufitare. Palët shkëmbyen mendime për përdorimin e

lumejve, për shkëmbimin e të dhënave meteorologjike, për rregullimin e peshkimit

etj. Në muajin prill, organet tregtare të të dy vendeve nënshkruan kontratat për

furnizimin reciprok me mallra për vitin 1958. Gjthashtu, u parashikua këmbimi i

vizitave turistike nga Asambli Artistik i Shqipërisë dhe dy grupeve turistik jugosllave,

si dhe ndeshje të ekipeve të futbollit, në Korçë e në Shkup.737

Por detantja e përkohëshme në marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave, nuk do të

vazhdonte gjatë. Në Kongresin VII të Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë në prill të

vitit 1958, Tito fajësoi palën shqiptare për mos normalizimin e marrëdhënieve me

Jugosllavinë, si dhe parashtroi programin e vetadministrimit, thelbi i të cilit ishte

zbehja e rolit të shtetit, decentralizimi dhe administrimi punëtorë etj.738

Ky rast u

shfrytëzua nga udhëheqja shqiptare për një fushatë antijugosllave, duke demaskuar

jugosllavët si revizionistë, tradhtarë të socializmit, armiqë të marksizëm - leninizmit,

bashkëpunëtorë të imperializmit amerikan dhe përçarës të Lëvizjes Komuniste

Ndërkombëtare. Acarimi i marrëdhënieve ndërpartiake, çoi në keqësimin e

marrëdhënieve shtetërore ndërmjet të dy vendeve. Një rol negative luajti vrasja e

qytetarit shqiptar Hasan Shpata në Beograd, gjatë kthimit në atdhe nga Gjermania.

Qeveria shqiptare protestoi për këtë veprim terrorist dhe në gusht të vitit 1958 tërhoqi

përkohësisht të dërguarin me punë në Beograd. Një muaji më vonë të njëjtin veprim

bëri edhe Jugosllavia.739

Me polemika armiqësore dy palëshe, akuza e kundërakuza,

protesta e kundërprotesta vijoi edhe fund i vitit 1958. Të dy palët morën masa për

forcimin e kufirit dhe vendosën një vëzhgim të rreptë ndaj veprimtarisë së

punonjësëve të misioneve diplomatike reciproke.

Kjo situatё, në të cilën gërshetoheshin bashkëpunimi e mirëkuptimi, dyshimet

e shqetësimet, ishte karakterizuese edhe para vizitës së Hrushovit në Shqipëri, në maj

– qershor të vitit 1959. Në fakt vizita e tij ishte parashikuar për vitin 1957, por nga

dokumentet nuk përcaktohen shkaqet e shtyrjes për në vitin 1959. Ndoshta kjo shtyrje

kishte ardhur për faktin se deri në atë kohë synimet sovjetike nuk ishin ende nё nivelin që arritën në vitin 1959. Nuk mund të shkonte Hrushovi në Shqipëri, pa disa

arritje me ndikim të realizuara jo vetëm për Shqipërinë, por për të gjithë kampin

socialist. Dhe periudha 1957 – 1959 u shfrytëzua në mënyrë intensive, për krijimin e

736

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,....fl.172. 737

Po aty., fl.180. 738Bernard Lory. “Evropa Ballkanike nga 1945 ....., fl.82. 739

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,....fl.182.

Page 194: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

170

“infrastrukturës” së kësaj vizite, pothuajse e karakterit ushtarak, çka reflektonte

qёllimin e vizitës së Hrushovit në Shqipëri. Pavarësisht se pala shqiptare nuk e dinte kohën e saktё të vizitës, shtypi partiako - shtetëror në Shqipëri e propagandonte Hrushovin me superlativa si “nxënës

besnik i Leninit”, “mik i dashur”, “udhëheqës militant”, “kontribues në trashёgimin marksiste - leniniste”, “luftëtar i shquar i paqes” etj. Në programin e vizitës së

Hrushovit, të përgatitur nga pala shqiptare, parashikohej prezantimi i arritjeve në të

gjitha fushat, si dhe parashtrimi i kërkesave për mbështetje ekonomike e financiare,

për të vazhduar zhvillimin e mëtejshëm të vendit.

Nga pala sovjetike më 16 janar të vitit 1959, u njëftua KQ i PPSH se qeveria

sovjetike kishte vendosur t’i dhuronte Partisë dhe popullit shqiptar, ndërtimin e një

pallati kulture dhe të godinës së radiotelevizionit të Tiranës.740

Ndërsa më 19 maj të

këtij viti, KQ i PK të BS me anën e një radiogrami njoftonte për vizitën e Hrushovit

dhe që programi zyrtar të ishte për 3 – 5 ditë, ndërsa koha tjetër prej 5 – 7 ditësh, të

shfrytëzohej për njohjen akoma më e mirë të popullit shqiptar.741

Përveç protokollit të

vizitës, bëhej e ditur se delegacioni sovjetik për shkaqe të kuptueshme, në fjalimet e

tij nuk do të prekte çështjen jugosllave dhe shpresonte se miqtë shqiptarë në fjalimet e

tyre do të mbanin parasysh siç duhet këtë gjë. Në këtë mënyrë, telegrami i palës

sovjetike, diktonte programin e vizitës dhe vinte kushte të paracaktuara.

Megjithatë, Byroja Politike e KQ tё PPSH menjëherë vendosi që të zbatoheshin këto kërkesa të Hrushovit, duke treguar vetёpërmbajtje, sepse kjo ishte e

para vizitë e një zyrtari të një rangu kaq të lartë të partisë e të shtetit sovjetik, me

ndikim të rëndësishëm në shumë aspekte. Me t’u bërë e njohur zyrtarisht koha e

vizitës së Hrushovit në Shqipëri, udhëheqësit shqiptarё filluan të tregohen më të përmbajtur në fjalimet e tyre publike, lidhur me kritikën ndaj jugosllavëve.

Në këto rrethana, në periudhën nga 25 maji deri më 4 qershor të vitit 1959

Hrushovi, i shoqëruar nga ministri i Mbrojtjes marshalli Malinovski vizitoi Tiranën,

Shkodrën, Vlorën, Sarandën dhe Gjirokastrën, përfshirë Bazën Ushtarake të

nëndetëseve në Pashaliman. Pa u ndalur me hollësi, nga vizita e Hrushovit në Shqipëri

mund të evidentohen disa momente kryesore.

Hrushovi, gjatë vizitës u bëri udhëheqjes shqiptare vlerësim maksimal,

sidomos E. Hoxhës, M. Shehut etj. Ai lavdёroi publikisht E. Hoxhën me epitete si “bir

i lavdishëm”, “shok i dashur e mik i BS”, “organizator shembullor”, “të përkushtuar

për socializmin” etj, pothuajse të njëjtat epiteti që bënte propaganda shqiptare për

Hrushovin. Megjithatë, nga zhvillimet e mëvonshme evidentohet se Hrushovi ishte

ndërgjegjësuar më shumë mbi pikëpamjet dogmatike dhe qëndrimet dyshuese të

udhëheqësve shqiptarё, për të realizuar programin e ndryshimeve destaliniste në Shqipëri. Ky zhgënjim u pasqyrua në një fjalim të mbajtur në Moskë më 6 qershor,

pas kthimit nga vizita në Shqipëri, në të cilin nënvizoi domosdoshmërinë e kontakteve

personale mes liderëve partiakё e shtetërorё, për të kuptuar dallimet e diferencat e tyre.

742

Hrushovi gjatë qëndrimit në Shqipëri, u interesuar për zhvillimin ekonomik të

Shqipërisë, por ngeli i zhgënjyer nga niveli i ulët dhe prapambetja ekonomike e saj. Ai

konstatoi rezultate jo bindëse lidhur me ndihmat e kreditë e dhëna nga pala sovjetike.

Në bisedimet e zhvilluara në Tiranë më 25 dhe 29 maj, Hrushovi vlerësoi arritjet, por

me këshillat e tij inkurajoi zhvillimin e sektorit të bujqësisë, duke kërkuar kultivimin e

740

Gazeta " Panorama ", 8 mars 2013. 741

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1959, D.17, fl.1. Protokoll i Byrosë Politike, më datën 19.5.1959, mbi

shqyrtimin e radiogramit të dërguar nga KQ i PK të BS më 19 maj. 742Gazeta “Panorama”, 8 mars 2013.

Page 195: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

171

atyre kulturave që jepnin më shumë fitime si ullirin, rrushin, agrumet, kikirikët,

dafinën, çain, si dhe prodhimet blegtorale me përparësi delen dhe lopën.743

Sipas

Hrushovit, qeveria shqiptare me asistencën e specialistëve ekonomikё sovjetikё, duhej të caktonte pjesën më të madhe të buxhetit për sektorin e bujqësisë, duke përqëndruar

vëmendjen në prodhimet bujqësore dhe sigurimin e lёndës së parë për industrinë ushqimore. Ndërsa duke e vlerësuar me kosto të lartë industrinë e përpunimit të naftës

dhe industrinë metalurgjike, këshilloi për zhvillimin e industrisë së peshkimit. Ashtu

si edhe në raste të tjera, Hrushovi këmbëngulte në zhvendosjen e prioritetit ekonomik

të Shqipërisë nga industria e rëndë në industrinë e lehtë e ushqimore, duke

kundërshtuar udhëheqësit shqiptarё të cilët kërkonin ngritjen e gjigandëve të industrisë së rëndë. Thekset e Hrushovit, në formë këshillash ishin: të mos bëheshin

investime atje ku nuk kishte leverdi, të shikohej mirë çështja e cilësisë së naftës dhe

kualiteti i benzinës, sepse nuk mund të konkurohen prodhimet e të tjerëve, si dhe të

bëheshin mirë llogarit për ndërtimin e uzinës metalurgjike dhe shtimin e kapacitetit të

kombinatit tekstile etj.744

Vrejtjet e kritikat argumentonin pikëpamjet sovjetike, për

zhvillimin ekonomik të Shqipërisë dhe kundërshtitё ndaj kërkesave gjithnjë e më të fryra të palës shqiptare.

Megjithatë, qeveria shqiptare i kërkoi Hrushovit kredi e ndihmë teknike për

ndërtimin e metalurgjisë së hekur - nikelit; kredi të veçantë për zgjerimin më të

shpejtë të mekanizimit të bujqësisë; ndihmë për ndërtimin dhe zgjerimin e Portit të

Durrёsit dhe të Flotës Tregtare; kredi e ndihmë për zgjerimin e kombinatit të

tekstileve dhe ndërtimin e uzinës së plehrave azotike, pajisjen specifike me armatime

e mjete të tjera për forcat e sigurisë, të kufirit e të policisë745

, si dhe u kërkua rritja e

numrit të turistëve sovjetik nga 180 veta në vitin 1958 në 25.000 veta në vitin 1965.

Gjthashtu, u kërkua shtyrja e shlyerjes deri në vitin 1980, të kredisë prej 300 milionë

rubla akorduar për pesëvjeçarin e tretë.

Hrushovi shprehu shqetësimin për sigurinë e Shqipërisë, zhvillimin e

marrëdhënieve me vendet fqinjë, si dhe për uljen e tensionit në Ballkan dhe në rajonin

e Adriatikut. Megjithse, ndërtimi i Bazës së Vlorës kishte dy vjet që kishte filluar dhe

në kohën e vizitës së Hrushovit ishte plotësisht operacionale, për të motivuar

vendosjen e zgjerimin e saj, ai paralajmëroi fqinjët e Shqipërisë dhe siguroi

udhëheqjen shqiptare se në mbrojtje të kufijve shqiptarë do të qёndronin të gjitha vendet e kampit socialist.

746 Sipas tij, nëse Greqia do të vijonte me planin për

vendosjen e bazave të raketave, siç kishte vepruar Italia, atëherё do të vendosej një e tillë edhe në Shqipëri. Hrushovi kërkoi që për kundërpeshë të raketave amerikane të

vendosura në Itali, të vendoseshin në Shqipëri raketa me rreze veprimi që të mbulonte

të gjithë territorin italian. Megjithatë, Hrushovi propozoi kthimin e Ballkanit dhe

Adriatikut në zonë pa armatim bërthamor. Gjatë vizitës në Vlorë, Hrushovi inspektoi

Bazën e Nëndetëseve, si dhe vlerësoi pozicionin e Shqipërisë dhe bregdetin e saj në

pikëpamje ushtarake, si vendi më strategjik në Mesdhe. Hrushovi, pëlqeu sidomos

Vlorën. Sazani u cilësua prej tij “më i madh se sa Kronshtadi”, ndërsa Butrinti u

743

AQSH, 14/AP, MPKBS, viti 1959, D.24, fl.24. Protokoll i bisedimeve të zhvilluara midis

delegacionit të PK dhe qeverisë së BS dhe delegacionit të PPSH dhe qeverisë shqiptare në Tiranë,

më 25 dhe 29 maj 1959. 744

AQSH, 14/AP, MPKBS, viti 1959, D.23, fl.9,10. Në material evidentohen vërejtjet dhe kritikat e

bëra nga N. Hrushovi në bisedimet me udhëheqësit shqiptarë, më 25 e 29 maj në Tiranë dhe më 3

qershor në Vlorë. 745

AQSH,14/AP, MPKBS, viti 1959, D.25, fl.2-17. Kërkesa të KQ të PPSH dhe Këshillit të Ministrave

të RPSH të paraqitura Hrushovit, gjatë vizitës në Shqipëri. 746

Hamit Kaba, Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,....fl.193. Deklaratë e Hrushovit në

mitingun e Tiranës, në qershor të vitit 1959.

Page 196: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

172

vlerësua si i përshtatshëm për hidroavionët dhe për peshkim, duke e lidhur liqenin me

detin.747

Ndonëse gjatë vizitës u zbatua kërkesa e Hrushovit për të mos folur për

Jugosllavinë, në deklaratën e përbashkët u konfirmua përmirësimi i marrëdhënieve me

Jugosllavinë. Hrushovi këmbënguli në përqëndrimin e vëmendjes tek problemet e

brendshme, duke synuar relativizimin e frikës së udhëheqjes shqiptare në lidhje me

Jugosllavinë. Gjatë përgatitjes së Projektdekleratës së Përbashkët, delegacioni

shqiptar shprehu dëshirën, që në të, të përmendet qёndrimi kundër udhëheqjes jugosllave. Në variantin shqiptar të Projekt Deklaratës theksohet se “në kushtet e

tanishme rreziku kryesor është revizionizmi, i cili kërcënon jo vetëm sigurimin e

kampit socialist, por edhe të gjithë lëvizjen komuniste dhe puntore ndërkombëtare dhe

që ka gjetur shprehjen e tij në programin dhe veprimtarinë e udhëheqjes së Lëvizjes

Komuniste Jugosllave”748. Por me ndërhyrjen e përfaqësuesve sovjetikё, pala

shqiptare i tërhoqi propozimet e mësipërme dhe në në Deklaratën e Përbashkët

përfundimtare, nënshkruar më 30 maj të vitit 1959, përcaktohet se “Të dy palët

deklaruan për gatishmërinë e tyre që edhe në të ardhmen të zhvillojnë marrëdhëniet e

tyre me RPFJ në rrugën shtetërore, mbi bazën e respektit reciprok, barazisë dhe

mosndërhyrjes në punët e brendshme të njeri tjetrit”749.

Në bazë të dokumenteve arkivore, vizita e Hrushovit dhe konkluzionet e

bisedimeve u vlerësuan maksimalisht nga udhëheqësit shqiptarё, si publikisht ashtu edhe në mbledhjet e forumeve të larta partiake dhe shtetërore. Vizita, gjatë gjithë

periudhës u mbajt në qëndër të vëmendjes së shtypit shqiptar. Gazetat qendrore “Zëri i

Popullit”, “Bashkimi”, “Luftëtari” etj, çdo ditë botonin artikuj e kryeartikuj,

përmbledhje materialesh të zgjedhura etj, në të cilat vizita vlerësohej si njё “ngjarje e

një rëndësie historike”, “grusht i rëndë për armiqtë e brendshëm e të jashtёm” dhe

inkurajim për zhvillimin e Shqipërisë.750

I bëhej jehonë ndihmës së madhe e pa interes

që BS i jepte Shqipërisë, politikës së brendshme e të jashtme sovjetike, miqësisë së

pathyeshme shqiptaro - sovjetike, rolit udhëheqës të BS në kampin socialist, luftës së

tij të vazhdueshme e konsekuente për paqen e uljen e tensionit ndërkombëtar,

propozimeve mbi krijimin e një zone joatomike në Ballkan etj. Sipas Enver Hoxhës,

në mbledhjen e Byrosë Politike të datës 6 qershor të vitit 1959, Hrushovi “mbeti

jashtёzakonisht i kënaqur nga vizita që bëri në Shqipëri”751 dhe shtroi nevojën për të

punuar për konkretizimin e atyre problemeve që u nënvizuan gjatë vizitës së tij. Por

më vonë, në vitin 1980 në librin e tij “Hrushivianët” këshillat e kritikat e Hrushovit u

interpetuan si përpjekje për kthimin e Shqipërisë në një koloni, me një bujqësi frontale

që t’i shërbente Bashkimit Sovjetik.752

Vendet perëndimore, në vizitën e Hrushovit në Shqipëri, më tepër vlerësuan

faktin se në përbërje të delegacionit ishte mareshali Malinovski. Ata gjykonin se

Hrushovi kishte ardhur në Shqipëri për zgjidhjen e problemeve ushtarake, për të

747

AQSH, 14/AP, OU, viti 1959, D.18, fl.10. Protokoll i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH,

mbajtur më 6 qershor të vitit 1959, mbi informimin e rezultatit të vizitës së Hrushovit në Shqipëri. 748

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1959, D.26, fl.33. Në këtë dosje ndodhet projekt deklarata e

përbashkët, bashkë me shënimet e palës shqiptare për disa shtesa në dy paragraf. 749

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.30, fl.199. ( FL. 190-208- Deklarata e Përbashkët e

delegacioneve të partive dhe qeverive të BS dhe të RPSH, më 30 maj të vitit 1959). 750

AQSH, 14/AP, OU, viti 1959, D.18, fl.2. Në mbledhjen e Byrosë Politike të datës 6 qershor të vitit

1959, vetëm tre ditë pas përfundimit të vizitës së Hrushovit, Enver Hoxha duke folur me

supërelative për këtë vizitë e vlerësoi "një grusht të rëndë për armiqtë e brendshëm dhe të jashtëm

dhe revizionistët jugosllav ". 751

Po aty, fl.10. 752

Enver Hoxha. Hrushovianët,....fl.356.

Page 197: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

173

inspektuar bazën e nëndetëseve dhe bazën për istalimin e raketave në Shqipëri, pët t’a

përdorur si reprazalje politike dhe psikologjike kundrejt Greqisë dhe Italisë.753

Sipas

shtypit italian, meqë Italia ka pranuar të vendos bazë për lëshimin e raketave në tokën

e saj, Hrushovi do të provokonte një bazë të tillë në Shqipëri.754

Në fakt, zhvillimi i

vizitës, koha në të cilën u realizua dhe thekset për krijimin e një zone të lirё nga armatimi atomik e raketor në rajonin e Gadishullit të Ballkanit e të Adriatikut, si dhe

paralajmërimi i Italisë e Greqisë për vendosjen e raketave amerikane në territoret e

tyre, tregonte qartazi karakterin ushtarak të kësaj vizite. Ky fakt konfirmohet indirekt

edhe nga Enver Hoxha në kujtimet e mëvonshme të tij, ku theksonte se “Hrushovi

dhe Malinovski na kërkuan baza ushtarake”755 Ky pohim tingëllon tërësisht i vonuar,

sepse në kohën e vizitës së Hrushovit, Baza Ushtarako - Detare e Vlorës funksiononte

me kapacitet të plotë operacional si një nga bazat më të mëdha të Mesdheut.

Vizitën e Hrushovit në Shqipëri e pritën me interes edhe jugosllavët, me

shpresën e ndryshimit të detyruar të qёndrimit shqiptar ndaj Jugosllavisë. Përfaqësuesit jugosllavё shprehnin besimin se vizita e Nikita Hrushovit në Tiranë do

të influenconte në frenimin e kritikave të shqiptarëve ndaj udhëheqjes jugosllave, si

dhe vlerësuan atë pjesë të deklaratës së përbashkët, në të cilën parashtrohej synimi për

të zhvilluar marrëdhëniet me Jugosllavinë në aspektin shtetëror.756

Por pritshmëria e

tyre u venit menjëherë, sepse me përfundimin e vizitës udhëheqësit shqiptar në

mitingje, mbledhje e aktive të ndryshme vijuan kritikat kundër Jugosllavisë e

udhëheqjes së saj.

4.3. Baza Ushtarake e Vlorës, bazë ushtarake e Traktatit të Varshavës. Marrëveshjet e viteve 1957 dhe 1959

Shqipëria, një vend me rëndësi strategjike ka qënë gjithnjë ambicje e Fuqive të

Mëdha. Pozicioni gjeografik i saj ofron dominim absolut të hapsirave deri në Itali, nga

Otranto e deri në veri të Adriatikut, si dhe përmes ujrave ndërkombërare sigurohet

dalja në Mesdhe, Bosfor e Dardanele. Si rajon ku kryqëzohen rrugët e lëvizjës e të

komunikimit Lindje - Perëndim dhe Veri - Jug e bëjnë atë si një nga rajonet më

strategjike të Evropës Juglindore.

Interesimi i BS, për daljen në Mesdhe nëpërmjet këtij rajoni u vu re që pas

Luftës së Dytë Botërore, në fillim nëpërmjet Jugosllavisë dhe më vonë duke

shfrytëzuar Shqipërinë. Një synim i tillë u pikas që në fillim edhe nga Aleatët

Perëndimor, SHBA dhe Britania e Madhe. Sipas tyre “Moska synonte të kapte pikat

strategjike në Shqipëri, si ishullin e Sazanit dhe Gjirin e Vlorës, të cilat siguronin

kontrollin e ngushticës së Otrantos, në detin Adriatik”. Në maj të vitit 1946, anglezët

nënvizonin se “rusët tashmë e kanë arritur daljen për qëllime strategjike, sepse duket

qartë që Tirana është në xhepin e tyre aq sa është edhe Beogradi”757. Me ndërprerjen e

marrëdhënieve me Jugosllavinë, Shqipëria mbeti e vetmja bazë në Adriatik e Mesdhe,

ushtarakisht e përshtatshme për BS.

Në vitet e para pas luftës, lakmia sovjetike për dalje në Mesdhe, nuk u

deklarua hapur. Stalinit i ishte ofruar nga Enver Hoxha ishulli i Sazanit, për t’u kthyer

në bazë ushtarake, por që Stalini nuk kishte pranuar.758

Gjithsesi në fillim të vitit

753

AMPJ, Viti 1959, D.540/1, fl.1. 754

Po aty, fl.2. 755

Enver Hoxha. Hrushovianët ,.....fl.325. 756

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....l.192. 757

Paskal Milo. "Bashkimi Sovjetik dhe politika e jashtme e .....", fl.54. 758

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës....", fl.202. ( Shih: AQSH, 14/AP, viti 1960, D.24, fl.34.

Page 198: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

174

1950, për BS bllokadës së rrugëve detare jugore iu shtua edhe përqëndrimi

përhershëm i anijeve luftarake amerikane, në përbërje të Flotës së Gjashtë, në Detin

Mesdhe. Shtimi i pranisë amerikane me anije me armë berthamore në Mesdhe, jo

vetëm u bënë kërcënim serioz për sigurinë e BS, por e detyruan politikën sovjetike të

mendonte për rivlerësimin e situatës gjeostrategjike.

Përpjekjet e para konkrete filluan të duken në mesin e viteve ’50, megjithatë,

kontaktet e para të detarëve sovjetikё me portet shqiptare datojnë në vitin 1949. Në

shkurt të atij viti, një ekip i ushtarakëve të lartë sovjetikё i drejtuar nga admirali Levçenko dhe marinarë të Forcave Detare të Flotës Sovjetike, qёndruan rreth dy javë në Gjirin e Vlorës. Ekipi u gjend në këtë rajon, për të tërhequr grupin e anijeve

italiane të akorduara si reparacione lufte, në zbatim të vendimit trepalësh të vitit 1948.

Rreth 9 anije të tilla u përqendruan në Gjirin e Vlorës, për t’u marr në dorëzim nga

pala sovjetike, më datën 3 shkurt të vitit 1949.759

Vizita zyrtare në Shqipëri e një grupi anijesh ushtarake sovjetike, pas lufte,

realizohet në vitin 1954. Në periudhën nga 28 maj deri më 17 qershor, vizitoi ujrat e

Shqipërisë një skuadrilje e anijeve luftarake e përbërë nga kryqëzori “Admiral

Nahimov” dhe dy kaçatorpedinier (“Buini” dhe “Bjesposhadni”), nën komandën e

admiralit Sergey Georgiyevich Gorshkov (më tej: Gorshkov).760

Në një nga ditët e

qёndrimit, në bordin e njërës prej anijeve komandanti i Flotës Luftarake Detare të

Detit të Zi admirali Gorshkov, i shoqëruar nga ministri i Mbrojtjes së Shqipërisë

Beqir Balluku, vëzhgoi gjithë bregdetin, duke u ndalur në mënyrë të veçantë në Gjirin

e Vlorës.

Dy vjet më vonë, në qershor të vitit 1956, vizitoi ujrat shqiptare një njësi tjetër

e Flotës Detare të Detit të Zi e përbërë nga kryqëzori “Mihail Kutozov” dhe

destrojerët “Besmenji” e “Bezukoriznenij”, me flamurin e komandantit të kësaj flote,

admiralit Kasatanov.761

Për pritjen e grupit të anijeve u ngrit një komision qeveritar

me në krye sekretaren e KQ të PPSH Liri Belishovën dhe i’u bë një propagandë e

gjërë dhe e gjithanshme.

Duhet theksuar se në të gjitha vizitat e udhëheqësve shqiptarё në Moskë, drejtuesit më të lartë sovjetikё në mënyrë të vazhdueshme theksonin rëndësinë strategjike të Shqipërisë. Në vizitën e dhjetorit të vitit 1956, në një bisedë të veçantë,

Hrushovi i kishte deklaruar Enver Hoxhës se “Shqipëria është e vogël, por ajo ka një

vend shumë të rëndësishëm strategjik dhe po të ndërtojmë atje një bazë nëndetësesh

dhe për lëshimin e raketave, neve mund të kontrollojmë gjithë Mesdheun”762. Në

vizitën pasuese të Enver Hoxhës në prill të vitit 1957, Hrushovi përsëri në drekën e

shtruar për nder të tij, do të deklaronte se “në Shqipëri, e cila është një pikë

strategjike, ne duhet të forcojmë luftën tonë, bazat tona jo për një luftë të armatosur,

Proces verbal i takimit të delegacionit të PPSH me udhëheqës të PK të BS në Moskë, më 12 nëndor

të vitit 1960. Në takim Mikojani i kujton Enver Hoxhës se “Ju i propozuat për bazën Stalinit, por ai nuk ra dakord”. (Është fjala për Bazën e Vlorës).

759Fatos Voshtina. Marëdhëniet shqiptaro-sovjetike në Bazën Detare të Vlorës, Tiranë, Mediaprint,

2011, fl.29. (Shih: AQFA, F.100/3, viti 1949, D.21). 760

Ferdinand Dervishi, Gazeta “Panorama” datë 7.3.2010. (Shih: www.peshkupaujë.com. Aleksander

Okarokov “Zig-zagët”e politikës shqiptare”. (Shih: Fatos Voshtina. Marëdhëniet shqiptaro-sovjetike

në Bazën Detare të Vlorës etj, fl.37). Admirali S. G. Gorshkov, në vitin 1948 u emrua shef shtabi në

flotën e Detit të Zi dhe shumë shpejt u emrua komandant i kësaj flote. Në vitin 1956 u emërua

komandant i Flotës Detare të BS. 761

Fatos Voshtina. Marëdhëniet shqiptaro-sovjetike në Bazën Detare të Vlorës,.....fl.49. Admirali

Kasatanov, gjatë vitit 1956 u zëvendësua si komandant I Flotës sovjetike nga admiral S. G.

Gorshkov. 762

AQSH, 14/AP, viti 1956, D.18, fl.42. Dolli e Hrushovit, ngritur në darkën e shtruar për nder të

delegacionit shqiptar në vilën "Gorki", më 23 dhjetor të vitit 1956.

Page 199: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

175

por për një luftë ideologjike”763. Megjithatë, deri në atë kohë, përveç deklaratave

pohuese për rëndësinë në pikëpamje strategjike nuk pati bisedime e veprime të

mirëfillta zyrtare për konkretizimin e këtyre ideve.

Në muajin shkurt të vitit 1957, komandanti i Forcave të Bashkuara të Traktatit

të Varshavës dhe ministri i Mbrojtjes së BS, bashkërisht ftuan për vizitë në Moskë një

delegacion ushtarak shqiptar të kryesuar nga ministri i Mbrojtjes Beqir Balluku.

Axhenda e bisedimeve ishin problemet e organizimit të ushtrisë shqiptare, nevojat për

armatim e pajisje, si dhe përgatitja luftarake e trupës. Por një pikë e veçantë e

diskutimit ishte përcaktimi i sasisë dhe llojeve të anijeve që mund të kishte flota

detare e Shqipërisë në të ardhmen, si dhe i bazave detare shqiptare për bazimin e

përkohshëm të Forcave Ushtarako - Detare të BS.764

Me pёlqimin e të dy palëve u krijua një komision i përbashkët për studimin dhe dhënien e mendimeve konkrete. Në

përfundim të studimit, u arrit në përfundimin se bazimi i përkohshëm i anijeve

luftarake sovjetike në bazat ushtarako - detare në territorin e Shqipërisë do të ishte:

për nëndetëset - Baza e Pashalimanit në Gjirin e Vlorës, për gjuajtësit detarё - ishulli i

Sazanit, ndërsa për dragaminat dhe anijet e tjera mund të përdoreshin portet e tjera si

Shengjini, Gjiri i Raguzës, Porto Palermo etj.765

Komisioni në studimin e tij,

parashikonte edhe masa të tjera për përmirësimin e përshtatjen e infrastrukturës me

ndihmën e BS, si dhe përcaktoi përbërjen dhe numrin e Flotës Detare Shqiptare.

Mbi bazën e vlerësimit të komisionit, Këshilli i Ministrave i BS miratoi

menjëherë vendimin e datës 26 korrik të vitit 1957 për fillimin e punimeve për

ndërtimin e Bazës Ushtarako - Detare në Gjirin e Vlorës, si dhe të një aerodromi

ushtarak në këtë rajon, gjithnjë në shërbim të dislokimit të përkohshëm të anijeve e

avionëve luftarakё, gjatë veprimtarive luftarake të BS. Për këtë qëllim, më 12 gusht të

vitit 1957 u nënshkrua marrëveshja shqiptaro - sovjetike mbi Bazën Detare të Vlorës.

Sipas kësaj marrëveshjeje, gjatë periudhës 1957 - 1958 do të kryheshin punime në

Gjirin e Vlorës, për të siguruar kushtet për bazimin e nëndetëseve dhe të anijeve

mbiujëse që i jepeshin Shqipërisë nga ana e BS, në mënyrë që në tremujorin e parë të

vitit 1958 të realizohej bazimi i anijeve. Në marrëveshje pёrcaktohej se në rast situate, me dakortësinë e ministrave tё Mbrojtjes të të dy vendeve, në Bazën e Vlorës dhe në portet e tjera të Shqipërisë mund të dislokoheshin përkohёsisht një pjesë e Flotës Ushtarake Detare të BS. Gjithashtu, në marrëveshje sanksionohej arritja e anijeve

luftarake të caktuara për Flotën Detare të Shqipërisë në tremujorin e parë të vitit 1958,

si dhe dorëzimi i tyre do të bëhej pas përgatitjes së ekuipazhit shqiptar, ndërsa

përdorimi operativ i nëndetëseve deri në përgatitjen e personelit shqiptar do të

realizohej nga ekuipazhet sovjetike. Në marrëveshje parashikohej furnizimi i anijeve

me pajisje, armatim e ndihmë teknike, si dhe kryerja e punimeve nga pala sovjetike,

për përforcimin e mbrojtjes në Gjirin e Vlorës.766

Në shtojcën e marrëveshjes u

përcaktua sasia dhe anijet konkrete që BS do t’i jepte Shqipërisë, pasqyruar në tabelën

e më poshtme:

763

AQSH, 14/AP, viti 1957, D.2, fl.25. Fjala e N. Hrushovit në drekën e shtruar, për nder të

delegacionit të qeverisë dhe parties së Shqipërisë, në prill të vitit 1957. 764

Fatos Voshtina, Marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike në Bazën Detare të Vlorës,.....l.53. Në bisedimet

me delegacionin ushtarak shqiptar morën pjesë si përfaqësues të Traktatit të Varshavës, ashtu edhe

përfaqësues të Ministrisë së Mbrojtjes të BS. 765

Fatos Voshtina, Marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike në Bazën Detare të Vlorës,.....fl.60. (Shih: AQFA,

F.100/3, viti 1957, D.154). 766

Po aty, fl.89-92.

Page 200: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

176

Nr. Emertimi i anijeve Sasia

Anije lufarake:

1 Nëndetëse të mesme 4

2 Gjuajtës kundërnëndetëseve 4

Anije ndihmuese:

1 Bazë lundruese për nëndetëse 1

2 Çistern lundruese 1

3 Rimorkiator 1

4 Dok lundrues 1

5 Anije polumbare 1

6 Mol lundrues 1

7 Anije hidrografike 1

8 Silurkapëse 1

9 Anije çmanjetizuese 1

10 Drag (për thellim porti) 1

Në këtë mënyrë, u gjend një rrugë më pak e komplikuar, pa shumë bujë, për të

mundësuar dislokimin e anijeve luftarake sovjetike në portet shqiptare, ndërkohë që

do të shoqërohej edhe me mbështetjen e nevojshme politike.

Konfirmimi dhe konkretizimi i kësaj marrëveshjeje u arrit me vizitën në

Shqipëri të ministrit të Mbrojtjes të Bashkimit Sovjetik, heroit të Luftës së Dytë

Botërore, marshallit Zhukov, në tetor të vitit 1957. Ai u prit më nderimet më të larta

shtetërore e partiake dhe ashtu siç deklaronte vetё “u njoh me hollësi me bregdetin e

Detit Adriatik, nga qyteti i Vlorës deri te porti i Shёngjinit.”767 Ai u njoh nga afër me

Bazën e Nëndetëseve që po ndërtohej në Gjirin e Vlorës, duke e vlerësuar

jashtёzakonisht të rëndësishme për të gjithë kampin socialist dhe Traktatin e Varshavës, gjë që mund të siguronte kalimin e nëndetëseve në Detin Mesdhe.

Vizita e Zhukovit i entuziazmoi udhëheqësit shqiptarё, të cilët e vlerësuan në

mbledhjen e Byrosë Politike më 24 tetor të vitit 1957,768

një ditë para largimit të tij

nga Shqipëria. Në këtë mbledhje urgjente, raportoi Beqir Balluku për bisedimet e

zhvilluara dhe mendimet e shfaqura prej Zhukovit, për mbrojtjen e Shqipërisë. Sipas

Zhukovit, bregdeti shqiptar “nuk është i mbrojtur si duhet me forcat që ka”769, prandaj

propozoi marrjen e disa masave konkrete, si: instalimin në bregdet më shumë artileri

universale me dy detyra të dyfisht, për mbrojtjen kundërajrore dhe mbrojtjen detare, si

dhe tanke të tipit të ri të pajisur me mjete për qitje natën dh me precizion; rritjen e

volumi të zjarrit dhe sasinë e armatimeve, për forcat tokësore, si dhe rishikimi i

strukturës organizative që të zgjidhin detyra luftarake si në mbrojtje dhe në sulm. U

vlerësua e përshtatëshme struktura e brigadës, por për këtë çështje duhet të vijonin

konsultimet në Moskë; dhënien e një rëndësie të madhe Bazës Detare të Vlorës, duke

vlerësuar Karaburunin si “vend të mrekullueshëm” për predha, aeroplanë dhe raketa

me larghedhje 5 – 600 km, të destinuar kundër anijeve, si dhe për një sistem tunelesh

767

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.172. (Telegram i ministrit të

mbrojtjes të BS, G. K. Zhukov, drejtuar KQ të PK të BS, mbi ecurinë e vizitës dhe bisedimet me

udhëheqësit e Shqipërisë, më 24 tetor të vitit 1957). 768

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës.....", fl.201. (Shih: AQSH, 14/AP, OU, viti 1957, D.20,

fl.1-8. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH, më 24.X.19547, mbi bisedimet

e zhvilluara me marshallin e BS G. Zhukov, në lidhje me disa probleme të ushtrisë). 769

Po aty, fl.201. (Për më tej shih:AQSH, 14/AP, OU, viti 1957, D.20, fl.1-8).

Page 201: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

177

në rajonin e Karaburunit; përveç nëndetëseve të parashikuara në protokollin e

nënshkruar që do të vinin në vitin 1958, Zhukovi shfaqi mendimin për dislokimin e 8

nëndetëseve të tjera dhe në vitin 1960 të dislokoheshin edhe nëndetëse të pajisura me

raketa me rreze veprimi deri 400 km, si dhe një Divizion Ajror dhe një Regjiment

Ajror bombardues; heqjen e kafshëve për tërheqjen e mjeteve luftarake dhe sigurimin

e mjeteve mekanike për këtë qëllim, si dhe pajisjen me helikopterë, për veprime

taktike, për hedhje trupash në prapavijë të armikut dhe në terrene ku nuk përdoret

automjetet; pajisjen e forcave të kufirit me mjete me volum zjarri të fuqishëm dhe me

shpejtësi të madhe (mitrolozë), në mënyrë që territori të mbulohet me pak forca por

me volum zjarri. Këto forca të kalojnë në vartësi të Ministrisë së Mbrojtjes, ndërsa

Ministria e Brendshme mjafton të këtë shërbimin e vetë sipas detyrave që kryen.

Propozimet dhe kërkesat e Zhukovit, për vetë imazhin që ai kishte në Shqipëri,

jo vetëm e vunë në ankth udhëheqjen shqiptare për mbrojtjen e dobët të vendit duke

kujtuar e nxitur psikozën e sulmit nga jashtë, por në të njëjtën kohë shtuan oreksin për

gjetjen e rrugëve për realizimin me çdo çmim të tyre në praktikë, pasi ato ishin

tërësisht jashtë mundësive të Shqipërisë.

Sigurisht, interesimi i veçantë i Zhukovit ishte për Bazën e Vlorës. Ai i kishte

deklaruar Enver Hoxhës se për “Flotën e Detit të Zi një pengesë e madhe ishin

Dardanelet, Bosfori dhe ishujtë e shumtë të Greqisë”770. Nga ana e tij, Enver Hoxha

bazuar në mendimet, sugjerimet dhe propozimet e Zhukovit, në mbledhjen urgjente të

Byrosë Politike më 24 tetor 1957 theksoi nevojën e nxjerrjes së konkluzioneve për

perspektivën dhe parashtroi mendimet e tij shumë interesante, që do t’i bëheshin

bumerang në të ardhmen.

Ai kërkoi t’u hapeshin shokëve sovjetik dhe t’u thonin se ”jemi dakort të

pranojmë një gjë të tillë (propozimet e Zhukovit - E. M), sepse nuk kishte asgjë më

parimore se jeta jonë e cila ishte e lidhur me jetën e BS dhe mbrojtja e vendit ishte e

lidhur shumë ngushtë me mbrojtjen e gjithë kampit socialist”. Sipas tij, “i duhej dal

punës përpara, të marrim inisiativën dhe t’i themi Zhukovit se mbrojtja e Shqipërisë të

konsiderohet si mbrojtja e çdo pike të BS. Në rast se Sebastopuli është qëndër e

rëndësishme ushtarake për BS, ne mendojmë që Vlora të bëhet një kështjellë përpara

Sebastopolit”771. Gjithashtu, ai u shpreh dakord për ardhjen e 12 nëndetëseve, “por ne

duhet t’u hapim rrugën sovjetikëve që të mund e duhet të dërgojnë edhe më shumë

mjete mbrojtse. Ai nënvizonte se jo vetëm nëndetëset duhet të vijnë, por edhe

“kryqëzorët, sepse ato nuk janë bërë për paradë, por janë mjete lufte për të mbrojtur e

për të vepruar, në vend që të qëndrojnë në Detin e Zi, mund të vijnë e të qëndrojnë

edhe në Sazan”772.

U shpreh dakort për një flotë ajrore të përshtatshme. “T’u themi sovjetikëve se

mjetet që do të dërgohen, duhet të vinë bashkë me ekuipazhet e tyre, për të mësuar

gradualisht përdorimin e tyre njerëzit tanë”773. Oficerët dhe njerëzitë sovjetik që do të

sherbejnë, sipas tij, duhej të visheshin me uniformë shqiptare dhe mjetet detare të

mbanin flamurin shqiptar.

Enver Hoxha vlerësoi rëndësinë politike, ekonomike dhe ushtarake të kësaj

inisiative. Sipas tij, “ardhja e Zhukovit, nuk ka rëndësi vetëm nga ana politike përsa i

përket forcimit të situatës sonë të brendshme dhe ndërkombëtare, por ka edhe një

rëndësi të madhe ushtarake”, populli do të mendonte se vendi është i sigurt, se me

770

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës......", fl.201. 771

Po aty, fl.201. (Shih: AQSH, F. 14/AP, viti 1957, D.20. fl.6). 772

AQSH, F. 14/AP, viti 1957, D.20, fl.6. Fjala e Enver Hoxhës në mbledhjen e Byrosë Politike, më 24

tetor 1957. 773

Po aty, fl.7.

Page 202: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

178

ardhjen e qindra avionëve, nëndetëseve e mjeteve të tjera, si dhe qindra ushtarakëve

sovjetikë, nuk do të kishte asnjë rrezik nga ana politike. Rëndësia ekonomike

qëndronte në faktin se BS do të ndihmonte dhe më shumë që të shpejtoheshin ritmet e

zhvillimit ekonomik. Armatimi më i mirë i vendit do të ishte interesi i BS për ta

mbrojtur Shqipërinë.774

Përfundimisht, në Byronë Politike u vendos t’i thuhej KQ të PK të BS qё ai të marrё përsipër armatimin e brigadave shqiptare.

775 Vlerësimet e argumentet e Enver

Hoxhës u miratuan unanimisht nga anëtarët e tjerë të Byrosë Politike. Nga këto

vendime urgjente, mareshali Zhukov u entuziazmua dhe pa u kthyer akoma në Moskë

e informoi KQ për konkluzionet e vizitës dhe kërkesën e Enver Hoxhës që nëpërmjet

tij i drejtonte këtij komiteti e qeverisë sovjetike për kthimin e Vlorës “në Bazën

Luftarako - Detare më të fuqishme, për veprime kundër Forcave Ushtarako - Detare

të NATO-s në Detin Mesdhe”, në mënyrë që “vija e parë e mbrojtjes së Odesës dhe

Sebastopolit të kalonte në bregdetin Adriatik”776.

Vizita e Zhukovit, pavarësisht nga shkarkimi i tij me përfundimin e kësaj

vizite, hapi rrugën për fillimin e dërgimit të anijeve të para në Bazën e Vlorës. Në

muajin tetor të vitit 1957, nga Baza e Detit të Zi u dërgua një grup anijesh ndihmëse:

një çisternë nafte 700 tonëshe, çisternë uji 250 tonëshe, dragë lundruese, rimorkiator,

anije polumbare, silurëkapëse dhe dy anije karburanti. Të gjitha anijet, menjëherë u

muarën në dorëzim nga ekuipazhet shqiptare.777

Gjithashtu po në tetor, me vendim të

Këshillit të Ministrave u shpall zonë e ndaluar Pashalimani dhe Gjiri i Vlorës, ndërsa

filloi menjëherë puna për përzgjedhjen e ekuipazhit të nëndetëseve dhe të gjuajtësëve

detarё. Në dhjetor, u kompletua me organikë të plotë efektivi për katër nëndetëset dhe në fund të dhjetorit, personeli prej 300 vetësh u nis për në Sebastopol të Krimesë, për

përgatitjen e kualifikimin e tyre.

Me shpejtësi urgjence, komandanti i Flotës së Detit të Zi, admirali Kasatonov,

i paraqiti komandantit të Forcave Ushtarake Detare të BS, planin për dislokimin në

Shqipëri, në bazën e Pashalimanit në gjirin e Vlorës, të Brigadës 40 - të të

Nëndëtësëve me përbërje 12 nëndetëse, të komanduar nga kundëradmirali Jegorov.

Katër prej këtyre nëndetëseve, më vonë do t’i kalonin Forcave Detare shqiptare. Plani

parashikonte dislokim njësish dhe elementё të tjerë infrastrukturorё, për kthimin e Gjirit të Vlorës në bazë të fuqishme ushtarake. Konkretisht, nëndetëset do të

shoqëroheshin nga një skuadrilje anijesh mbiujëse kundërnëndetëseve, një skuadrilje

helikopterësh për kërkimin e asgjesimin e nëndetëseve, katër bateri raketash

kundërajrore, si dhe avionë luftarakё për mbështetjen e veprimeve luftarake të bazës,

të dislokuar në aerodromet shqiptare.

Gjatë vitit 1958 filloi realizimi i marrëveshjeve për Bazën Ushtarake Detare të

Vlorës. Më 14 deri më 31 gusht të vitit 1958, nga Baza Detare e Balltikut lundruan

për në Shqipëri: 4 nëndetëse të tipit “Whiskey” me numёr konvencional “C-241”, “C-

242”, “C-358” e “C-360”, të shoqëruara nga baza lundruese “Vladimir Nemçinov”

nën komandën e kapitenit të Rangut të Parë, V. Kastromova. Me mbёrritjen e nëndetëseve në Shqipëri, në zbatim të marrëveshjes, më 17 shtator, në këto anije u ul

flamuri sovjetik dhe u ngrit flamuri shqiptar. Më vonë mbёrritën edhe 8 nëndetëse të

774

Ana Lalaj. "Shqipëria në Paktin e Varshavës.....", fl.201. 775

AQSH, 14/AP, OU, viti 1957, D.20, fl.8. Vijim i fjalës së Enver Hoxhës në mbledhjen e Byrosë

Politike më 24 tetor 1957. 776

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,......fl.176. Telegram i inistrit të

mbrojtjes së BS G. Zhukov, drejtuar KQ të PK të BS, mbi bisedimet me udhëheqjen shqiptare në

Tiranë, më 24 tetor të vitit 1957. 777

Fatos Voshtina, Marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike ......fl.111.

Page 203: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

179

tjera, duke arritur në 12 numri i tyre. Anijet sipërfaqësore u dislokuan në ishullin

Sazan, ndërsa mbrojtja kundërajrore u përqendrua në rajonin Sazan - Karaburun.

Gjithashtu, parashikohej vendosja e bazës së raketave në Karaburun dhe në Sari

Salltek, në rajonin e Krujës. 778

Në përgjigje, po me urgjencë kemi masat e palës shqiptare. Më 28 mars të vitit

1959, kryeministri Mehmet Shehu me një kërkesë dërguar direkt Hrushovit i kërkonte

dërgimin e 9 këshillëtarëve ushtarak për komandën e shtabin dhe repartet e Flotës

Detare (për komandantin e flotës, për shefin e degës operative e të përgatitjes

luftarake, për shefin e degës së ndërlidhjes, për shefin e degës hidrografike, për shefin

e armatimit, për komandantin e brigadës së mbrojtjes së rajonit detar, për

komandantin e grupit të dragaminave, për shefin e xhenjos, për komandantin e

shkollës së flotës), si dhe 6 instruktorëve pranë Shkollës së Flotës (për timonieri dhe

mjetet e sinjaleve, për mina e silura, për radiondërlidhje, për radiolokacion, për

hidroakustikë dhe inxhinier për elektro - mekanik).779

Po ashtu, në prag të vizitës së

Hrushovit në Shqipëri më 8 prill të vitit 1959, u nënshkrua protokolli për kthimin e

bazës së Vlorës në bazë të Traktatit të Varshavës dhe një muaji më vonë u kalua ne

fazën e dytë të zgjerimit të kësaj baze. Më 4 maj, nga ministrat e Mbrojtjes të të dy

vendeve, përkatësisht Beqir Balluku dhe Malinovski u “nënshkrua marrëveshja për

fuqizimin e mbrojtjes të Bazës Ushtarake - Detare në Gjirin e Vlorës, e cila

parashikonte që gjatë periudhës 1959 - 1962 të merreshin masa për plotësimin e

ndërtimit të Bazës Ushtarake Detare shqiptare në gjirin e Vlorës, për përforcimin e

sistemit të mbrojtjes ekzistuese, të nevojshme për sigurimin e bazimit të nëndetëseve,

anijeve mbiujëse dhe avionëve që do t’i jepeshin Republikës Popullore të Shqipërisë.

Në nenin II, pika 2 të kësaj marrëveshjeje, përcaktohej sasia e anijeve që do t’i jepeshin Shqipërisë: 8 nëndetëse, anije shtabi, bazë lundruese për nëndetëset, ofiçinë

lundruese, anije shpëtimi, anije polumbare detare, të cilat përkohësisht do të

përdoreshin me ekuipazh sovjetik, deri në përgatitjen e ekuipazhit shqiptar.780

Anijet që do t’i kalonin Shqipërisë, në bazë të një grafiku:

Nr. Emertimi i anijeve 1959 1960 1961

1 Nëndetëset 4 4 -

2 Katëra siluries - - 6

3 Minahedhëse të mëdha - 2 -

4 Minahedhës rade 2 2 -

5 Gjuajtës kundërnëndetëseve - 2 2

6 Anije ndihmëse 1 - -

7 Bazë lundruese 1 - -

8 Anije shpëtimi - 1 -

9 Anije polumbare detare 1 - -

10 Anije polumbare rade 1 - -

11 Dok lundrues - - 1

12 Stacion lundrues kërkimi 1 - -

13 Silurëkapëse 1 - -

778

Ferdinand Dervishi. Arkivat ruse : Pse e ndërtuam bazën e Vlorës, Hrushovi do vendoste raketa, në

www.arkivalajmeve.com 779

AQSH, F.490, viti 1959, D.1303, fl.3. Letër e Mehmet Shehut, në funksionin e kryetarit të Këshillit të

Ministrave, drejtuar kryetarit të Këshillit të Ministrave të BS, N. S. Hrushovit, më 28 mars të vitit

1959. 780

Fatos Voshtina, Marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike ....fl 150. (Për më tej shih :

AQFA, F.100/3, viti 1959, D.254).

Page 204: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

180

14 Ofiçinë lundruese - 1 -

Sigurisht, vizita e Hrushovit në Shqipëri, i cili ishte i shoqëruar nga ministri i

Mbrojtjes Malinovski, i vuri “vulën” Bazës së Vlorës, duke e quajtur atë

“madhёshtore, port të sigurt në këmbë të maleve.” Gjatë vitit 1959 inspektuan bazën

me radhë, komandanti i Flotës së Detit të Zi, komandanti i Forcave Ushtarake Detare

të BS etj, të cilët vunë detyra për funksionimin operacional të bazës.

Për mirëfunksionimin e bazës dhe për kryerjen e veprimtarisë në mënyrë sa

më të koordinuar, në gusht të vitit 1959 u hartua rregullorja e përbashkët mbi detyrat

e instruktorëve sovjetikё, në ndihmë të personelit shqiptar. Sipas kësaj rregulloreje të miratuar nga ministri i Mbrojtjes Beqir Balluku dhe komandanti i Forcave Ushtarake

Detare të BS Admiralit Gorshkov, përcaktohej se Brigada e Nëndetëseve organizohej

nga drejtuesit e nëndetëseve që i ishin dhënë Shqipërisë. Nëndetëset dhe anijet e tjera

dhuruar Shqipërisë do të organizoheshin në një grup ku komanda, drejtimi dhe

ekuipazhi kompletohej nga ushtarakё shqiptarё. Deri sa të përfundonte përgatitja e

ekuipazheve shqiptare, nëndetëset e mësipërme, baza lundruese dhe anijet e tjera,

përkohësisht kompletoheshin nga ushtarakë sovjetikë, të cilët do të mbanin uniformën

e tyre, ndërsa detarët e nënoficerët e shërbimit të detyrueshëm do të mbanin

uniformën dhe shënjat dalluese sipas veshjes së ushtrisë shqiptare.

Për t’i dhënë vulën e Traktatit të Varshavës, në shkurt të vitit 1960 u nënshkrua

protokolli për rakordimin e ndryshimeve në përbërjen e Forcave të Armatosura të

Shqipërisë midis Komandës së Bashkuar të Traktatit të Varshavës dhe Ministrisë së

Mbrojtjes të Shqipërisë, sipas të cilit Flota Luftarake Detare shqiptare do të përbëhej

nga: Brigada e Nëndetëseve me 12 nëndetëse, Divizioni i Katerave - silurues me 12

katera, Divizioni i Minaheqësve me 8 anije minaheqëse, Divizioni i Anijeve

Ndihmëse me 8 gjuajtës, Skuadriljen e Avionëve Kundër - nëndetëseve dhe Skuadrilja

e Helikopterëve Kundër - nëndetëseve. Në këtë mënyrë, në bazë të marrëveshjeve e

protokolleve të nënshkruara nga të dy palët dhe punës konkrete, gradualisht Baza e

Vlorës u shndёrrua në një nga bazat më të fuqishme të rajonit, ndërsa protokolli i fundit e kthente atë pa asnjë dyshim në bazën më të kompletuar dhe më moderne në

Mesdhe.

Konkretizimi i marrëveshjeve, protokolleve e rregulloreve të përbashkëta vijoi

paralelisht me hartimin e strukturave dhe të organikave përkatëse të Forcave Detare.

Me ardhjen e anijeve u intensifikua puna për përgatitjen e ekuipazheve, si një nga

detyrat më të vështira. Komandat e kuadrot shqiptare i realizuan me cilësi të gjitha

detyra kursore të përcaktuara, si dhe misionet operacionale. Për të rritur ritmet e

punës, në mars të vitit 1959 pala shqiptare kërkoi këshilltarё specialistё dhe me plotësimin e kërkesës pranë çdo sektori të shtabit të flotës vepronin oficerё të lartë sovjetikё.781

Në të njëjtën kohë vijoi plotësimi i bazës me anije e pajisje të tjera. Në janar të

vitit 1960, Brigada e Nëndetëseve u përforcua me anije të zbulimit radioteknik,

përkatësisht “Ugar” dhe “Krab”. Kështu, në vitin 1960 Baza e Vlorës numronte: 12

nëndetëse me 2 baza lundruese për nëndetëse, 12 anije të vogla mbiujëse, 24 anije

ndihmëse dhe një sasi të konsiderushme pajisjesh, armatimesh dhe materialesh

luftarake.782

Me krijimin dhe fuqizimin e Bazës së Vlorës, sovjetikët arritën qëllimin e

tyre kryesor: ballancimin me amerikanët të forcave ushtarake në Mesdhe. Në këtë

781

AQSH, F.490, viti 1959, D.1303, fl.3. 782

AQSH, F. 490, viti 1961, D.1149, fl.24. (Sasia e anijeve në këtë periudhë jepet sipas letrës së

zëvendëskryetarit të Këshillit të Ministrave të BS A. Kosigin, drejtuar qeverisë shqiptare, më 26

prill të vitit 1961).

Page 205: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

181

periudhë, sasinë e nëndetëseve që dispononte Baza e Vlorës, nuk e arrinin të gjitha

shtetet mesdhetare të marra së bashku.

Por, duke ndjekur polemikat e mëvonshme, nga vetë udhëheqsit e të dy

vendeve, evidentohen shkaqet mbi të cilat u nënshkruan marrëveshjet për Bazën

Ushtarake të Vlorës. Duke lënë në një anë aspektin ushtarak, në aspektin

propagandistik, krijimi i kësaj baze paraqitej si atribut “zotsie” dhe seicila palë

mburrej në këtë drejtim. Një fenomen i tillë spikat në të gjitha debatet midis Enver

Hoxhës e Hrushovit dhe udhëheqsve të tjetë të të dy palëve, duke “luftuar” se cili prej

tyre kishte vënë “tullën” e parë për krijimin e kësaj baze.

Në takimin e datës 12 nëntor të vitit 1960, Hrushovi i deklaroi Enver Hoxhës

se me inisiativën e tij ishte krijuar Baza e Vlorës, ndërsa Mikojani pohonte se

“Hrushovi ka propozuar për ngritjen e bazës”. Ndërkohë, përgjigja e Enver Hoxhës

ishte se “unë që më parë i flisja Stalinit shpesh herë për këtë” dhe “unë, e kam kërkuar

qysh në kohën e Stalinit”783. Në materialet e KQ të PPSH, i bëhet jehonë palës

shqiptare për krijimin e Bazës Ushtarake të Vlorës. Në letrën që Beqir Balluku i

dërgonte marshallit A. A. Greçko më 28 mars të vitit 1961 thuhet se Baza Ushtarake

Detare e Vlorës u “krijua me inisiativën e KQ të PPSH”784. Në letrën e datës 6 korrik

të vitit 1961 dërguar palës sovjetike, pretendohej se për qëllimin e miqësis dhe nga

dëshira për të rritur aftësinë mbrojtëse të Shqipërisë dhe të kampit socialist, “KQ i

PPSH mori inisiativën për krijimin e Bazës Ushtarakr Detare të Vlorës. Kjo inisiativë

u mirëprit dhe u aprovua nga KQ i PK të BS”785. Ndërsa, pala sovjetike ngul këmbë

në të kundërtën, sikur ata ishin inisiatorët për krijimin e Bazës së Vlorës. Në letrën e

komandantit të Përgjithshëm të FAB të Traktatit të Varshavës më 27 mars 1961

drejtuar Beqir Ballukut nënvizohej se “për sigurimin e mbrojtjes së Shqipërisë dhe në

interes të të gjithë kampit socialist u krijua baza ushtarake - detare në gjirin e Vlorës,

në të cilën komanda ushtarake sovjetike me kërkesën e qeverisë shqiptare dërgoi 12

nëndetëse, 2 baza lundruese, 12 anije të vogla mbiujëse, 24 anije ndihmuese dhe një

sasi të madhe armatimesh, pajisjesh dhe materialesh. Në letën e zëvendëskryetarit të

Parë të Këshillit të Ministrave të BS Kosigin drejtur Këshillit të Ministrave të RPSH

më 26 prill të vitit 1961 sovjetikët këmbëngulin se “me inisiativën e qeverisë

sovjetike dhe me pelqimin dhe mbështetjen e qeverisë së Republikës Popullore të

Shqipërisë u krijua Baza Ushtarake Detare në Gjirin e Vlorës, si një pikëmbështetje e

rëndësishme e Organizatës së Traktatit të Varshavës”786. Por, pavarësisht nga debatet

pa parime, sipas dokumenteve arkivore, Baza e Vlorës u krijua ose u sanksionua me

kërkesën zyrtare të palës shqiptare dhe joshjën e nxitjen e palës sovjetike, ashtu siç u

analizua më sipër.

Në përmbledhje të këtij kreu, mund të themi se udhёheqja shqiptare i bëri

koncesione shumë të mëdha BS. Në saje të këtij koncesioni u arrit të ndryshonte

raporti i forcave në Ballkan e Mesdhe. Nëpërmjet kësaj politike, nga njëra anë u

tërhoq mbi vete një qёndrim i ashpër e armiqësor i vendeve fqinjë, por edhe vendeve

783

AQSH, F. 14/AP, OU,viti 1960, D.30, fl.222-223. Regjistrim i bisedës së delegacionit të KQ të PK të

BS dhe të KQ të PPSH, në Moskë më 12 nëntor të vitit 1960). (Për më tepër shih: AQSH, F. 14/AP,

MPKBS, viti 1960, D.24, fl.33; AQSH, F.14/AP, OU, viti 1961, D.1, fl.12, 20; AQSH, F.14/AP, OU,

viti 1961, D.4, fl.25; AQSH, F.14/AP, OU, viti 1961, D.4, fl.60). 784

AQSH,F. 14/AP, OU,TV, viti 1961, D.1, fl.20. Letër e B. Ballukut drejtuar Komandantit të

Përgjithshëm të Forcave të Armatosura të Bashkuara të Traktatit të Varshavës, marshallit Greçkos,

më 28 mars 1961. 785

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961, D.4, fl.60. Letër e Komitetit Qendror të PPSH dërguar KQ të PK të

BS, më 6 korrik të vitit 1961. 786

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961, D.4, fl.25. Letër e zëvendëskryetarit të parë të Këshillit të

Ministrave të BS A. Kosigin , drejtuar Këshillit të Ministrave të RPSH, më 26 prill të vitit 1961.

Page 206: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

182

të tjera të interesuara në rajon, përfshirë SHBA. Nga ana tjetër, një qёndrim i tillë duke e kthyer vendin në një bazë ushtarake, merrej përparësi një orientim tjetër që

nuk përputhej me interesat afatgjatë të Shqipërisë. Fondet e akorduara për fushën

ushtarake, ishin pothuajse njësoi me ato të aspektit ekonomik. Ato kontribuonin në

rritjen e sigurisë, por nuk ndikonin për zhvillimin ekonomik të vendit dhe rritjen e

mirëqenies së popullit shqiptar, që duhet të ishte synimi kryesor.

Page 207: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

183

K A P I T U L L I I P E S T Ë THYERJA SOVJETO – SHQIPTARE, 1960 – 1961 5.1. Mbledhja e Bukureshtit si fillim i konfliktit tё hapur shqiptaro - sovjetik, qershor 1960

Marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike, gjatë gjithë kohës u karakterizuan nga ulje

- ngritje, në vartësi të shumë rrethanave, faktorëve dhe interesave. Siç u analizuan më

lartë, mosmarrëveshjet kanë qenë pothuajse pjesë e ecurisë së marrëdhënieve

shqiptaro – sovjetike dhe niveli ose intensiteti i tyre ka qënë i ndryshëm, në përiudha

të ndryshme.

Nga parashtrimet e më sipërme, gjykojmë se në një farë mënyre

mosmarrëveshjet shqiptaro - sovjetike e kanë fillesën e tyre qysh në nisje. Qeveria

sovjetike e pranoi “kujdestarin” dhe hegjemonizmin jugosllav ndaj Shqipërisë, në

vitet e para të pas luftës, ndërsa udhëheqja shqiptare kërkonte marrëdhënie të

drejtpërdrejta me BS. Ndërprerja e marrëdhënieve të BS me Jugosllavinë në vitin

1948, ishte momenti i duhur për të shpëtuar nga padroni jugosllav, duke i’u përshtatur

plotësisht kursit stalinian. Me vullnetin politik të Moskës, pas vitit 1948 politika

sovjetike ndryshojë tërësisht ndaj Shqipërisë. U rritën ndjeshëm përkrahja, kreditë dhe

ndihmat ekonomiko - ushtarake për qeverinë shqiptare. Por nga ana tjetër, këto u

shoqëruan edhe me kritika nga Stalini dhe udhëheqësit e zyrtarët e tjerë sovjetikë, për

problemet e zhvillimit ekonomik e kolektivizimin, sidomos për planin dy vjeçar 1949

– 1950 dhe projektplanin e parë pesëvjeçar 1951 – 1955. Kujtojmë kritikat e Stalinit

në takimin me Enver Hoxhën në mars e nëntor të vitit 1949 dhe prill të vitit 1951, si

dhe të Mikojanit gjatë diskutimit të projektplaneve. Këto kritika, pavarësisht se

vlerësoheshin si atërore, nuk lanë ndonjë shije të mirë tek udhëheqja shqiptare. Një

gjë e tillë evidentohet nga fakti se reagimet e palës shqiptare ndaj kritikave nuk ishin

ato që kërkoheshin, ndërkohë që ato përsëriteshin nga sovjetikët pothuajse në të gjitha

takimet midis udhëheqjeve dhe aparatçikëve të të dy vendeve. Por interesat e të dy

palëve përputheshin: udhëheqja sovjetike kërkonte t’a shkëpuste pa pasoja Shqipërinë

nga statusi që vet i kishte dhënë Jugosllavisë dhe t’a mbante në bllokun komunist,

duke i ofruar kredi dhe ndihmë ekonomike, ndërsa udhëheqja shqiptare shkëputur nga

tutela jugosllave, kërkonte ndihmë e kredi sa më të shumta, për të kompesuar

marrëdhëniet e pasuksesshme me Jugosllavinë dhe për të përmirësuar imazhin e

dëmtuar nga pasojat e këtyre marrëdhënieve. Një faktor tjetër i rëndësishëm ishte

edhe fakti se udhëheqja shqiptare e bëri kauzë të vetën luftën kundër Jugosllavisë e

Titos dhe përkushtimin e besnikërinë ndaj BS dhe Stalinit. Parë në këtë aspekt dhe

duke vlerësuar mitin e Stalinit, të PK bolshevike dhe të BS në atë kohë, sa ishte gjall

Stalini marrëdhëniet e bashkëpunimit shqiptaro – sovjetike ishin në nivelet më të

larta.

Me vdekjen e Stalinit, evidentohen ndryshime në marrëdhëniet shqiptaro –

sovjetike. Gjatë periudhës kur kryeminister ishte Malenkovi (mars 1953 – shkurt

1955) e Bulganini (shkurt 1955 – mars 1958) dhe drejtimi i BS realizohej nga një ekip

kolegjial, nga politika sovjetike u kërkuan ritme e impulse të reja zhvillimi e

reformimi. Në marrëdhëniet me Shqipërinë, kërkesa për reformim u shoqëruan me

kritika të ashpëra ndaj udhëheqjes shqiptare, për rishikimin e planit të parë pesëvjeçar,

i cili ishte në implementim, për politikë të gabuar në kolektivizim, për aparatin e fryrë

administrativ, për përmirësimin e gjendjes së brendshme e spastrimin e ushtrisë, për

Page 208: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

184

rishikimin e planeve të zhvillimit dhe efektivitetin e kredive e të ndihmave të dhëna

nga BS, si dhe për përmirësimin e marrëdhënieve me fqinjët, përfshirë

Jugosllavinë.787

Në vitet 1953 - 1954, kritikat e vrejtjet e udhëheqjes sovjetike u

shoqëruan me shtyrjen e kredive dhe pakësimin e ndihmave, deri në marrjen e masave

për ndryshim e reformim. Kujtojm kritikat e udhëheqjes sovjetike në qershor të vitit

1953, vetëm pak muaj pas vdekjes së Stalinit. Kritikat dhe kërkesat e udhëheqjes

sovjetike, e vunë në vështrësi udhëheqjen shqiptare dhe nuk u përcollën mirë nga pala

shqiptare. Udhëheqja shqiptare nuk kundërshtonte direktivat e Kremlinit në planin

politik, ekonomik dhe në politikën e jashtme, por në mbledhje të brendshme sekrete

shprehte rezerva lidhur me këto direktiva. Megjithatë, marrëdhëniet shqiptaro -

sovjetike vijuan pothuajse si më parë, pa të çara e përplasje të forta, pavarësisht nga

nuancat e reja në politikën sovjetike. Duke mbajtur një qёndrim të tillë, duke bërë disa ndryshime garniturё, si dhe duke pasur nevojë urgjente për ndihmë ekonomike

për mbijetesë, marrëdhëniet me BS vijuan me oshilacione por pa arritur ndёrlikime kritike.

Mbledhja e e partive komuniste dhe punёtore në Bukuresht, në qershor 1960, shënon fillimin e konfliktit të hapur ideologjik e politik në marrëdhëniet midis PPSH

dhe PK të BS, për rrjedhojë edhe në marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike në tërësi.

Konflikti shqiptaro – sovjetik u shfaq hapur në mbledhjen e Bukureshtit,

megjithse objekti i kësaj mbledhjeje nuk kishte të bënte aspak me Shqipërinë, por me

mosmarrëveshjet sovjeto – kineze. Kundërshtitё në mes PK të Kinës dhe PK të BS deri atëherë nuk kishin dalë ende në sipërfaqe. Deri atëherë udhëheqësit shqiptarë u

ishin bindur direktivave të Moskës. Ndryshe qëndronte puna me marrëdhëniet kino -

sovjetike. Marrëdhëniet me Kinën, udhëheqësit sovjetikë që nga Stalini dhe deri te

Hrushovi, i kishin parë me rezerva. Ata e shikonin me frikë afrimin e Kinës në

bllokun komunist, dhe e mbanin larg nga organizmat e përbashkët si KNER-i apo

Traktati i Varshavës.788

Megjithatë, deri në vitin 1957, marrëdhëniet midis Moskës

dhe Pekinit nuk dalloheshin nga mosmarrëveshje thelbësore. Në mbledhjen e partive

komuniste e puntore të nëntorit të atij viti, kinezët e pranuan rolin udhëheqes të BS në

kampin socialist. Por më vonë, Hrushovi gjatë vizitës në Kinë në vitin 1959, provoi

t’u imponohej udhëheqësve kinezë me idenë e "Dy Kinave", si dhe nuk mbështeti

qëndrimin kinez në konfliktin kino - indian. Kështu, kundërshtitё midis të dy partive u acaruan më tej. Sigurisht, në planin ideologjik konflikti kishte kohë që kishte filluar.

Kinezët kishin dalё hapur në shtyp, në planin teorik, kundër tezave të Kongresit XX të PK të BS të reklamuara me të madhe nga Hrushovi si: për

“bashkekzistencën paqësore”, “karakterizimin e epokës”, për çështjen e “luftës dhe të

paqes”, mbi rrugët e “kalimit në socializëm”, si dhe lidhur me “unitetin e kampit

socialist” etj.789

Ndërsa, pala sovjetike e vlerësonte Kinën si “ideologe të luftës së

ftohtë në kampin socialist”, “dogmatike”, “kundër bashkekzistencës paqësore”790, si

dhe e konsideronte devijim nga Marksizëm - Leninizmi teorinë pluraliste kineze të

“100 luleve”, “hopin e madh përpara” dhe çështjen e kultit të Maos etj. Përveç

787

Ana Lalaj. "Konferenca e Partisë e Tiranës.....fl.111. 788

Ana Lalaj. Shkëputja nga sovjetikët, replikat e Kapos me Hrushovin në Bukuresht, intervistë në

gazetën “Mapo”, Nr. 752 , 28 nëntor 2012. 789

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl.11. Raport mbi zhvillimin e punimeve në mbledhjen e

Bukureshtit midis përfaqësuesëve të partive komuniste dhe punëtore dhe qëndrimi i mbajtur nga

delegacioni shqiptar në këtë mbledhje, paraqitur në plenumin e KQ të PPSH nga Hysni Kapo, më

11-12 korrik 1960. Fjala e delegacionit kinez në këtë mbledhje. 790

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1960, D.18, fl.38. Raport mbi frymen e organizimit të mbledhjes dhe

diskutimet që u zhvilluan në mbledhjen e Bukureshtit, paraqitur në mbledhjen e Byrosë Politike të

KQ të PPSH më 7 korrik 1960. Fjala e kryetarit të delegacionit kinez Pen Çen në këtë mbledhje

Page 209: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

185

atakimit në shtyp, kohё pas kohe këto pikëpamje filluan të bëhen prezente zyrtarisht

nga të dy palët.

Udhëheqja shqiptare, mori zyrtarisht dijeni për mosmarrëveshjet sovjeto -

kineze, në shkurt të vitit 1960. Gjatë vizitës në Moskë të një delegacioni shqiptar me

Enver Hoxhën në krye, A. Mikojani në emёr të KQ foli gjatë për divergjencat me

partinë kineze. Ai duke kritikuar teoritё kineze, "Mao Ce Dunin e krahasonte me

Stalinin, me të vetmin ndryshim se Mao nuk ua priste kokën kundërshtarëve”791.

Gjithashtu, gjatë trajtimit spitalor të Mehmet Shehut në Moskë, në qershor të vitit

1960, Kosigini i foli atij gjërë e gjatë mbi mosmarrëveshjet me kinezët dhe nënvizoi

disa herë se “ne nuk do të lejojmë asnjë lëshim”, duke vlerësuar “qëndrimin burrëror,

heroik” të Liri Belishovës në Pekin në bisedimet e zhvilluara me kinezët.

Nga ana tjetër, pala kineze problemin e mosmarrëveshieve me sovjetikët e

ngriti me dy delegacione shqiptare, të cilët ndodheshin në Pekin në muajin maj të vitit

1960. Në konferencën e Këshillit të Përgjithshëm të Federatës Sindikale Botërore,

mbajtur në maj të vitit 1960 në Pekin, në të cilin merrte pjesë edhe një delegacion

sindikalist shqiptar me në krye Gogo Nushin, anëtar i Byrosë Politike e kryetar i

Bashkimeve Profesionale, kinezët parashtruan mosmarrëveshjet që kishin me

sovjetikët. Mbledhja u shty disa ditë, për shkak të pikëpamjeve të ndryshme midis të

dy palëve, lidhur me politikën ndërkombëtare dhe sidomos për konceptimin e

bashkekzistencës paqësore. Para fillimit të mbledhjes, kinezët me kryetarët e

delegacioneve organizuan një takim në KQ të PKK, në të cilin udhëheqësit kinezë Liu

Shau Çi dhe Çu En Lai u folën për mosmarrëveshjet me Bashkimin Sovjetik. Ngritja e

këtyre çështjeve në një mbledhje sindikaliste nuk u prit mirë nga pjesëmarrësit, tё cilёt kërkuan që këto probleme të ngriheshin në rrugë partie.

792 Në tërësi pjesëmarrësit,

përfshirë delegacionin shqiptar, në parim ishin kundër shtrimit të problemeve politike

partiake në një takim sindikalist dhe pasqyrimit të tyre në rezolutën përfundimtare,

sepse nuk ishte vendi i përshtatshëm dhe një veprim i tillë do të shkaktonte përçarje.

Duke parë kundërshtimin, kinezët u tërhoqën përkohësisht, për sa i përket trajtimit të

mosmarrëveshjeve në konferencën sindikaliste.

Megjithatë, me delegacionet shqiptare, kinezët u treguan këmbëngulës dhe

bënë prezent qëndrimet e tyre për ekzistencën e mosmarrëveshjeve midis PK të Kinës

dhe PK të BS. Gjatë vizitës zyrtare të delegacionit shqiptar të Kuvendit Popullor të

kryesuar nga Haxhi Lleshi, kryetar i Presidiumit të këtij kuvendi, në të cilin bënte

pjesë edhe Liri Belishova, anëtare e Byrosë Politike dhe sekretare e KQ të Partisë,

udhëheqësi kinez Liu Shau Çi informoi gjërësisht mbi mosmarrëveshjet kinezo -

sovjetike. Qeveritarët kinezë e mbështetën qëndrimin antijugosllav të udhëheqjes

shqiptare, si dhe premtuan përkrahje nga ana e kinezëve. Për rrjedhojë, në prag të

mbledhjes së Bukureshtit, udhëheqja shqiptare u vu në dijeni për divergjencat midis të

dy palëve.

Më 2 qershor të vitit 1960, KQ i PK të BS me anë të një letre vinte në dijeni

KQ të PPSH, për organizimin në Bukuresht të konferencës së partive komuniste e

punëtore të vendeve socialiste dhe të vendeve anëtare të Traktatit të Varshavës. Kjo

konferencë do të mbahej pas përfundimit të Kongresit III të Partisë Puntore Rumune,

për këmbimin e mendimeve mbi gjendjen ndërkombëtare.793

Meqënse, disa parti

791

Enver Hoxha. Hrushovianët,.....fl.368. 792

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.14, fl.3. Protokoll i mbajtur në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ

të PPSH më datën 22 qershor 1960. 793

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl.3. Raport mbi zhvillimin e punimeve në mbledhjen e

Bukureshtit midis përfaqësuesëve të partive komuniste dhe puntore dhe qëndrimi i mbajtur nga

delegacioni shqiptar, paraqitur në plenumin e KQ të PPSH, më datën 11-12 korrik 1960.

Page 210: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

186

kishin shfaqur vrejtje për urgjencën e kësaj mbledhjeje, më 7 qershor, KQ i PK të BS

njoftoi shtyrjen e mbledhjes për më vonë,794

ndërkohë kërkonte të shfrytëzohej rasti i

kongresit rumun për të këmbyer mendime për dy çështje: mbi caktimin e datës e të

vendit të mbledhjes së ardhshme të partive komuniste e punëtore dhe mbi situatën

politike pas dështimit të konferencës së nivelit të lartë të Parisit, por pa marr ndonjë

vendim për këto probleme.

Byroja Politike e KQ të PPSH u shpreh dakort, si me shtyrjen ashtu edhe me

mbajtjen e takimit për konsultime, për çështjet e përcaktuar në letër. Në variantin e

parë të mbledhjes në Bukuresht do të merrte pjesë vetë Enver Hoxha, por me shtyrjen

e saj u vendos që në krye të delegacionit të ishte Hysni Kapo. Enver Hoxha në

kujtimet e tij, pas shumë vitësh, shpjegon shkakun se përse nuk shkoi në Bukuresht.

Sipa tij Byroja Politike dyshonte se në Bukuresht do të diskutohej mbi divergjencat

midis PKK dhe PK të BS. “Ne nuk ishim dakort sepse kishim dëgjuar vetëm njerën

palë, atë sovjetike dhe nuk dinim kundërpërgjigjen e kinezëve, si dhe nuk mund të

prononcoheshim pa e diskutuar qëndrimin që do të mbanim në plenumin e KQ, gjë që

kërkonte kohë”795. Pavarësisht në se ka qenë ky mendimi në momentin e dhënë, në

mbledhje nuk vajti sekretari i parë, siç kërkohej nga organizatorët.

Në këto rrethana, më 24 deri më 26 qershor të vitit 1960, në Bukuresht u

zhvillua mbledhja e përfaqësuesve të partive komuniste e punëtore të vendeve

socialiste dhe më vonë edhe me përfaqësuesit e partive të vendeve kapitaliste që

merrnin pjesë në kongresin e partisë rumune. Në këtë veprimtari morën pjesë 52

delegacione, nga të cilët 6 ishin të vendeve socialiste dhe kryesoheshin nga sekretarët

e parë të partive (me përjashtim të Shqipërisë), 6 të vendeve kapitaliste të kryesuar

nga sekretarët e parë dhe pjesa tjetër drejtoheshin nga anëtarё të byrove politike ose të komiteteve qendrorё, si përfaqësues në një kongres të zakonshëm të një partie. Delegacioni shqiptar i PPSH, i kryesuar nga Hysni Kapo, me arritjen në

Bukuresht u prit nga J. V. Andropovi, sekretar i KQ të PK tё BS. Ai e informoi delegacionin për divergjencat me PK kineze, për çështje ideologjike, të politikës së

jashtme dhe për praktikën e ndërtimit të socializmit në Kinë. Sipas Andropovit, PK e

Kinës vepronte në kundërshtim me Deklaratën e Moskës të vitit 1957, duke “u

evidentuar kundër partive që e kishin nënshkruar atë”, parti të cilat kishin propozuar

edhe mbledhjen e Bukureshtit.796

Më 23 qershor, pasdite vonë, një ditё para mbledhjes, delegacioneve pjesëmarrës iu shpërnda një material prej 65 faqe, i cili

trajtonte mosmarrëveshjet që ekzistonin me PK të Kinës dhe veprimtarinë e kësaj

partie, në kundërshtim me Deklaratën e Moskës. Gjithashtu, delegacioni shqiptar,

natën vonë u njoftua se mёngjezin e ditës tjetër, do të zhvillohej mbledhja plenare lidhur me këtë çështje.

797

Urgjenca dhe nxitimi për trajtimin e këtij problemi delikat e shumë të

rëndësishëm, jashtë axhendës së njoftuar më parë; lёnia e kohës së pamjaftueshme në

dispozicion për studimin e analizimin e një materiali të tillë voluminoz; përpjekjet e

udhëheqësve sovjetikë për përpunimin e delegacionit shqiptar duke u treguar mё tё afërt se zakonisht, ngjallën dyshime te ky i fundit se mbledhja ishte e parapërgatitur

kundër PK të Kinës. Gjatë qëndrimit në Bukuresht, Hysni Kapo informonte hollësisht

Enver Hoxhën për çka vinte re dhe për çka po ndodhte gjatë zhvillimit të mbledhjes.

794

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl.4. 795

Enver Hoxha. Hrushovianët .....fl.372, 373. 796

AQSH, 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl.5. 797

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.17, fl.1-7. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë politike të KQ të

PPSH. Radiogrami i Hysni Kapos më 24 qershor njoftonte se natën vonë në mbrëmjen e datës 23

qershor, rreth orës 2200 u njoftuam se mbledhja do të fillonte të nesërmen në orën 08.45.

Page 211: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

187

Ndërkohë edhe udhëzimet e dërguara nga Tirana për Kapon ishin tej mase të

hollësishme.

Konform udhëzimeve të Enver Hoxhës, delegacioni shqiptar nuk u pronancua

për mosmarrëveshjet e shfaqura midis dy partive komuniste, PK të Kinës dhe PK të

BS. Si në mbledhjen e partive të vendeve socialiste, ashtu edhe në mbledhjen e

zgjeruar me përfaqësues të partive komuniste e punëtore të vendeve kapitaliste, Hysni

Kapo parashtroi pikëpamjen e PPSH, që i konsideronte shumë të dëmshme për

çështjen e përbashkët mosmarrëveshjet midis PK të BS dhe PK të Kinës. Sipas

delegacionit shqiptar, mosmarrëveshjet duhej të zgjidheshin në “mënyrë marksiste -

leniniste”, nëpërmjet diskutimit midis dy partive, duke e gjykuar të parakohshme

mbledhjen e Bukureshtit.798

Prandaj, delegacioni shqiptar propozoi të gjykohej në

mbledhjen e ardhshme të partive se kush kishte të drejtë apo gabim, por pas një

diskutimi të thellë e me kujdes, me gjakftohtësi dhe në mënyrë shoqërore.

Qëndrimi i delegacionit shqiptar nuk përputhej as me synimin dhe as me

veprimin e sovjetikёve, prandaj J. Andropovi natën vonë i komunikoi Hysni Kapos

porosinë e Hrushovit, për të njoftuar KQ të PPSH se ishte i shqetësuar nga mendimi i

shfaqur nga përfaqësuesi shqiptar dhe, kërkoi që në mbledhjen plenare të diskutohej

lidhur me problemet që do të shtronte delegacioni sovjetik dhe të mbështetej qëndrimi

i paraqitur prej këtij tё fundit.799

Delegacioni kinez, që në fillim kërkoi shpjegime për karakterin e mbledhjes,

jashtë rendit të ditës të përcaktuar më parë, si dhe hodhi poshtë si shpifje materialin e

palës sovjetike të shpërndarё përpara fillimit të mbledhjes. Sipas përfaqësuesit kinez, u ndoq rrugë e gabuar për përgatitjen e mbledhjes, duke u kërkuar delegatëve të

ngriheshin kundër Kinës dhe të mbështesnin raportin e mbajtur nga sovjetikët.

Kryetari i delegacionit kinez Pen Çen nё fjalёn e tij e vuri theksin te mosmarrëveshjet me PK të BS, karakterin e epokës, bashkëekzistencën paqësore, luftën e paqën, rrugët

e kalimit në socializëm dhe unitetin brenda kampit socialist. Ai, duke e ilustruar me

proverbin “unë e dua mësuesin, por dua më mirë të vertetën”, kërkoi qëndrim të

barabartё ndërmjet partive, si dhe 48 orë kohë për t’u konsultuar me KQ për

komunikatën e mbledhjes.800

Në thelb delegacioni kinez kritikoi prirjet ideologjike të

cilat i shmangeshin stalinizmit, duke atakuar vendimet e Kongresit XX të PK të BS,

përfshirë kështu edhe politikën e Titos, të cilat përkonin dhe miklonin qëndrimin e

PPSH e të udhëheqjes shqiptare.

Ndryshe nga qëndrimi i përfaqësuesit shqiptar, delegacionet e partive të

vendeve socialiste të Evropës, diskutuan dhe në unison u përqëndruan hollësisht në

mosmarrëveshjet me PK të Kinës, duke i konsideruar si mosmarrëveshje që u

798

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl.18,19. Raport mbi zhvillimin e punimeve në mbledhjen e

Bukureshtit midis përfaqësuesve të partive komuniste e puntore motra dhe qëndrimin e mbajtur nga

delegacioni i partisë në këtë mbledhje, mbajtur në Plenumin e KQ të PPSH nga Hysni Kapo, më

datën 11-12 korrik 1960. 799

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.18, fl.26. Sipas Hysni Kapos, natën në orën 24, Andropovi i

komuniloi porosinë e Hrushovit. Hrushovi ishte shprehur se " nuk mjafton që shokët shqiptarë të

marrin pjesë në mbledhje dhe të flasin për Deklaratën e Moskës, port ë flasin mbi çështjet që

ngremë ne dhe të na mbështesin ". 800

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl.11,12.Në fjalën e tij, Pen Çeni theksoi se mosmarrëveshjet

me sovjetikët nuk janë të vogla dhe analizoi : a. Karakterizimin e epokës si epokë e revolucioneve,

ndërsa sovjetikëtë thonë epokë e revolucioneve socialiste me rrugë paqësore. b. Çështjen e luftës

dhe të paqës, rreziku i luftës ekziston, ndërsa sovjetikët venë theksin në evitueshmërinë e saj. c.

Rrugët e kalimit në socializëm, vlerësohen të dy rrugët (kryengritje e armatosur dhe paqësore),

ndërsa sovjetikët vlerësojnë vetëm rrugën paqësore. d. Mbi unitetin, vlerësohet qëndrimi i barabart,

siç u flasin sovjetikët partive të tjera për mosmarrëveshjet t’i lejohet edhe PKK t’u flas përfaqësuesve të partive të tjera për këto mosmarrëveshje.

Page 212: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

188

përkisnin të gjitha partive, pasi sipas tyre kishin të bënin me shkeljen e Dekleratës së

Përbashkët të Moskës të vitit 1957. Gjithashtu ata, me ashpërsi e nervozizëm në

mbështetje të delegacionit sovjetik, e vlerësuan PK të Kinës si dogmatike, shoviniste e

nacionaliste, që vepronte kundër bashkekzistencës paqësore, me "qëndrime fataliste e

metoda trockiste dhe minuese të kampit socialist, njësoj si revizionistët jugosllavё"801

.

Ndërkohë, shumica e delegacioneve të partive të vendeve të tjera, shprehёn shqetësim për mosmarrëveshjet, si dhe dëshirën për zgjidhjen e tyre në mbledhjen e

ardhshme. Ndërsa disa përfaqësues të vendeve aziatike si PK e Japonisë, Indonezisë,

Indisë, Vietnamit dhe Koresё, jo vetëm nuk u prononcuan kundër Kinës, përkundrazi

shprehën mirënjohje për Kinën dhe Mao Ce Dunin, për ndihmën e dhënë dhe që u

jepej atyre.802

Hrushovi, në emër të delegacionit sovjetik, që në fillim shprehu keqardhje për

qëndrimin e delegacionit shqiptar, duke nënvizuar se mosmarrëveshjet nuk ishin midis

të dy partive komuniste të Kinës dhe të BS, por ndërmjet PK të Kinës dhe të gjitha

partive të tjera, për rrjedhojë duhej të gjykoheshin bashkërisht. Në vijim, ai kritikoi

kinezët për mos vlerësimin e marrëdhënieve me shtetet kapitaliste, për qëndrimin e

mbajtur në konfliktin kino - indian, për teorinё e “100 luleve” e “Hopin e madh

përpara”, për pikëpamjen se imperializmi është “tiger prej letre”, për kundërshtimin e

Kinës për vendosjen në tokën e saj të një radiostacioni për qëllime ushtarake, si dhe

mos pranimin e koordinimit të veprimeve midis komandave ushtarake në Lindjen e

Largët etj.803

Gjatë diskutimeve, sidomos të përfaqësuesit kinez, Hrushovi ndërhyri

plotë 32 herë, duke reflektuar nervozizmin e tij, por edhe rendësinё që ai i kushtonte mbledhjes së Bukureshtit.

Me kërkesёn e Hrushovit, mbledhja duhej të përfundonte me një komunikatë, me synim të dënohej PK e Kinës, për të realizuar qëllimin për të cilin organizohej kjo

mbledhje. Por me ndërhyrjen e delegacioneve, përfshirë edhe delegacionin shqiptar,

komunikata e mbledhjes u bë e pranueshme për të gjitha delegacionet, pasi nuk

përmbante vlerësime kundër PK të Kinës. Gjatë diskutimit të projektdeklaratës,

delegacioni kinez kërkoi të përfshihej në përmbajtjen e saj lufta kundër revizionizmit

si rreziku kryesor dhe sidomos i revizionizmit jugosllav.804

Meqënëse një kërkesë e

tillë u hodh poshtë dhe nuk u miratua, delegacioni shqiptar deklaroi se vrejtjet e bëra

nga delegacioni kinez vlerësoheshin si shumë të rëndësishme dhe se KQ i PPSH

rezervonte të drejtën e tij për t’i shfaqur mendimet në mbledhjen e ardhshme.805

Megjithatë, komunikata u miratua unanimisht, përfshirë delegacionin kinez. Hrushovi

nuk ia arriti qëllimit, që të dënonte me unanimitet PKK.

Përfundimisht në Bukuresht u vendos që mbledhja e ardhshme e partive

komuniste e punëtore ndërkombëtare të zhvillohej në Moskë në nëntor të vitit 1960.

Për përgatitjen e mbledhjes u krijua komisioni me përfaqësues të 12 partive komuniste

e socialiste të vendeve socialiste dhe 14 partive komuniste të vendeve kapitaliste, nga

kontinente të ndryshme të botës.

Vendimi i PPSH për mbështetjen e Kinës në Bukuresht shënoi publikimin e

konfliktit shqiptaro - sovjetik. Më 11 - 12 korrik të vitit 1960, u mbajt mbledhja e

Plenumit XVII të KQ të PPSH, ku u informua nga kryetari i delegacionit Hysni Kapo,

801

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl.8. 802

Po aty, fl.9. 803

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl. 14-16. Raport mbi zhvillimin e punimeve të mbledhjes së

Bukureshtit, mbajtur në Plenumin XVII të KQ të PPSH, më 13.7.1960. Referencë e fjalës së

Hrushovit në mbledhjen e partive komuniste e punëtore në Bukuresht, në qershor të vitit 1960. 804

Po aty, fl.24. 805

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl.25.

Page 213: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

189

mbi zhvillimin e punimeve të mbledhjes së Bukureshtit dhe qëndrimin e mbajtur nga

delegacioni shqiptar në këtë mbledhje. Plenumi diskutoi dhe aprovoi qëndrimin e

mbajtur nga delegacioni në mbledhjen e Bukureshtit. Megjithse mbledhje kishte për

rend dite çështjen e Bukureshtit, në plenum u kritikua rëndë Liri Belishova*, anëtare e

Byrosë Politike e sekretare e KQ, për qëndrimin pajtues me sovjetikët gjatë vizitës në

Kinë. Në diskutime, vetë Liri Belishova duke trajtuar pritjen në Moskë, gjatë kthimit

nga vizita në Kinë, tha se "na dëshproi kur Kozllovi dhe Brezhnievi na ftuan për drekë

dhe na folën kundër Kinës, si dhe kundër qëndrimit që mbajti shoku Hysni Kapo në

Bukuresht". Ajo bëri autokritikë se "duhet të kishim mbajtur një qëndrim më të

ashpër, më të prerë". Pas kësaj, ky qëndrim u kritikua edhe nga Gogo Nushi, Beqir

Balluku, Vito Kapo dhe Enver Hoxha në fjalën mbyllëse të plenumit. Ai nënvizoi se

"Liri Belishovën e kritikuam rënd që shkoi dhe ia tha këshilltarit të ambasadës

sovjetike në Pekin të gjitha ato që shokët kinezë ia kishin parashtruar". Kështu,

"informacionin e Lirisë, Hrushovi dhe të tjerë udhëheqës të BS, e shfrytëzuan dhe

qëndrimin e saj e quajtën heroik". Në përfundim, ai këkoi që çështjen "t’a rishqyrtojë

Byroja Politike dhe ajo vetë të reflektojë", duke lënë të haput thellimin e problemit.806

Qëndrimi i delegacionit të PPSH në Bukuresht, u përshёndet nga ana e kinezëve. Në këtë mënyrë, konflikti ideologjik sovjeto – kinez i shfaqur në Bukuresht

evidentoi hapur edhe konfliktin shqiptaro – sovjetik. Në këto kushte, interesat e të dy

palëve nuk përputheshin: PK e BS dhe Hrushovi nuk mund të pajtoheshin me sfiden e

një partie të vogël brenda bllokut, e cila në thelb vinte në dyshim platformën

ideologjike të predikuar me forcë prej tyre. Mbi të gjitha sfida ishte më shumë

personale e vetë Hrushovit, i cili nuk arriti të siguronte “unitetin” e predikuar, për të

dënuar PKK që kërkonte dominancë në bllokun komunist. Nga ana tjetër, udhëheqja

shqiptare duke mbështetur indirekt PKK, siguroi një aleat të ri, ndihma e kredi të reja

dhe largimin nga “ombrella” e tutela sovjetike. Sfida ishte dhe shumë personale për

vetë Enver Hoxhën, si një mundësi për të vijuar në pushtet. Në Bukuresht filloi

rrokullisja e marrëdhënieve sovjeto - shqiptare. Gjithsesi, thyerja përfundimtare

sovjeto – shqiptare, do të arrinte në mbledhjen e 81 partive komuniste e punëtore

ndërkombëtare në nëntor të vitit 1960 në Moskë.

5.2. Mbledhja e 81 partive komuniste e punëtore në Moskë, nëntor 1960

Takimi i Bukureshtit shënoi një hap negativ në marrëdhëniet shqiptaro –

sovjetike. Kundërshtimi indirekt i delegacionit të PPSH ndaj qëndrimit të KQ të PK

të BS në fakt ishte pozicionim në anën e Kinës. Konflikti u vlerësua shumë serioz nga

pala sovjetike dhe u reflektua menjëherë në marrëdhëniet mes dy partive e qeverive.

Siç u konkludua më lart, në bashkëpunimin dy palësh edhe më parë ishin shfaqur

mosmarrëveshje, por asnjë herë nuk kishin arritur pikёn e akullt. “Ftohtësia” në marrëdhëniet midis PPSH dh PK të BS u reflektua menjëherë,

pas mbledhjes së Bukureshtit. Ndërsa Hrushovi shprehu keqardhje dhe pakënaqësi për

*Liri Belishova (1923 - ), figurë e rëndësishme politike e viteve 1944-1960. Pas rënies së K. Xoxës

rehabilitohet, zgjidhet në Byronë Politike nga viti1948-1960 dhe emërohet sekretare e KQ të Partisë.

Nëvitin 1960 përjashtohet nga Byroja Politike dhe KQ si pro sovjetike ,Pasi përjashtohet nga partia

internohet në Kuç të Vlorës dhe mandej për dhjetë vjet në Progonat (Maqo Çomo dërgohet në

Zvernec). Nga Progonati, Liria internohet në Cërrik për 21 vjet, nga ku lirohet dhe kthehet në Tiranë,

në vitin 1991. 806

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2, fl.172. Diskutim i Liri Belishovës në Plenumin XVII të KQ të

PPSH, më 11-12 korrik të vitit 1960. (Për më gjerë shih :AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.2,

fl.101, 124, 127, 137 dhe 172-173, diskutimet në plenum plenum).

Page 214: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

190

qëndrimin e PPSH në Bukuresht, delegacioni shqiptar i përberë nga Liri Belishova

dhe Gogo Nushi, gjatë kthimit nga vizita në Kinë, u pritën në Moskë dhe u

konsideruan “heronj, marksist – leninist, mbrojtës të vijës së PK të BS”807. Një veprim

i tillë u cilësua nga Enver Hoxha si diversion ndaj udhëheqjes shqiptare.

Polemikat e filluara në Bukuresht për mosmarrëveshjet kino – sovjetike,

vijuan me intensitet edhe pas mbledhjes. Sipas raportit të Enver Hoxhës në Plenumin

XVIII të KQ të PPSH, mbajtur më 5 – 8 shtator të vitit 1960, KQ i PK të BS,

Çekosllavakisë, Bullgarisë e Rumanisë i drejtojnë një letre të veçantë PKK dhe për

dijeni edhe KQ të PPSH. Në letër akuzohet rëndë PKK për “deviacion nga marksizëm

– leninizmi, dogmatizëm, sektarizëm dhe shovinozëm të një shteti të madh”, si dhe

hidhen poshtë pretendimet kineze të shprehura në mbledhjen e Bukureshtit, duke

mbrojtur me forcë qëndrimin sovjetik se mosmarrëveshjet e kinezëve nuk ishin vetëm

me PK të BS, por me të gjitha partitё komuniste e punëtore dhe se qëndrimi në mbledhjen e Bukureshtit ishte solidar për dënimin e izolimin e Kinës.

808 Një

pikëpamje e tillë shprehet edhe me faktin e miratimit të komunikatës së mbledhjes së

Bukureshtit nga të gjitha partit pjesëmarrëse. Në lidhje me këto qëndrime, KQ i PPSH

me anën e një letre drejtuar KQ të PK të BS dhe të Kinës, kritikon pikëpamjet e

partive të mësipërme për dënimin e PKK, pasi PPSH dhe parti të tjera nuk kishin qenë

dakord për një masë të tillë, gjë që shprehej edhe në komunikatën përfundimtare. Në

letër, sugjerohej një mbledhje e nivelit të lartë midis PK të BS dhe të PKK, përpara

mbledhjes së komisionit që do të bëhej në fund të muajt shtator, për të diskutura

çështjet kryesore të mosmarrëveshjeve midis tyre.809

Lidhur me këto çështje, përsëri

pala shqiptare nënvizonte se ruante të drejtën për t’i ngritur e trajtuar në mbledhjen e

partive komuniste e punëtore të Moskës, si çështje që u interesojnë të gjitha partive.

Tensioni u reflektua edhe në marrëdhëniet ndërshtetërore. Në korrik të vitit

1960, përfaqësuesit diplomatikё sovjetikë të ftuar nga udhëheqja jugosllave, në një miting në Serbi, mbajtën qëndrim pajtues me sulmet publike ndaj udhëheqjes

shqiptare. Më 3 korrik të vitit 1960, në mitingun e organizuar në Sremska Mitrovica

në Serbi, me rastin e inagurimit të monumentit të të rënëve në Luften e Dytë Botërore,

në prezencë të ambasadorit sovjetik në Beograd I. K. Zamçevski, atasheut ushtarak

kolonel V. K. Taraseviç dhe ambasadorit bullgar Grudi Atasanov, Aleksander

Rankoviç - zëvendëskryeministër e ministër i Punëve të Brendshme të Jugosllavisë

sulmoi ashpër Shqipërinë dhe PPSH.810

Ai e cilësoi Shqipërinë “skëterrё ku

807

AQSH, F. 14/AP,OU, viti 1960, D.16, fl.4. Protokoll i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH

më 22 qershor të vitit 1960. Mbledhja u bë për udhëzimet që duhej dhënë Hysni Kapos, për qëndrimin

që duhej mbajtur në Bukuresht. Në mbledhje përmendet edhe pritja që po i bëhej në Moskë

delegacionit, ku bënt pjesë edhe Liri Belishova, gjatë kthimit nga Kina. Në Pekin delegacioni u prit nga

Liu Shau Çi, i cili foli për mosmarrëveshjet midis PPK dhe PK të BS. Pas takimit problemet e shtruara

nga udhëheqësi kinez u biseduan nga Liri Belishova me këshilltarin e ambasadës sovjetike në Pekin, në

mungesë të ambasadorit. Një veprim i tillë u vlerësua shumë nga sovjetikët, ndërsa Liri Belishovës do

t’i kushtonte karrierën politike. 808

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1960, D.3, fl.197. Në raportin e Byrosë Politike, mbajtur nga Enver Hoxha

në Plenumin XVIII të KQ të PPSH, datë 5-8 shtator të vitit 1960, trajtohet si letra e KQ të PK të

BS, Çekosllavakisë, Bullgarisë dhe Rumanisë drejtuar PKK dhe partive të tjera për dijeni, ashtu

edhe letra e KQ të PPSH drejtuar KQ të PK të BS dhe PKK, në lidhje me qëndrimin e këtyre

partive. 809

Po aty, fl.197-198. 810

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1960, D.8, fl.1-7. Letër e KQ të PPSH (pa datë) drejtuar KQ të PK të

BS, shqyrtuar në mbledhjen e Byrosë Politike më 7 korrik të vitit 1960. Në letër, përveç rastit dhe

gjestit të diplomatëve sovjetikë e bullgar, trajtohen konsideratat për « revizionistët jugosllav, si

armiqë të kampit të socializmit dhe lëvizjes ndërkombëtare komuniste », etj. Letra edhe pse u

miratua nga Byroja Politike nuk iu dërgua KQ të PK të BS, me motivin se problemet esaj iu

Page 215: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

191

mbretëronte teli me gjëmba” dhe e konsideroi regjimin italian më demokratik se

regjimin e Tiranës. Ndaj këtyre deklaratave nuk pati asnjë lloj reagimi nga ana e

diplomatëve sovjetikë pjesëmarrës në këtë miting. Byroja Politike e KQ të PPSH, në

mbledhjen e datës 7 korrik miratoi një letër proteste drejtuar KQ të PK të BS, për

qëndrimin indiferent e pajtues të përfaqësuesve sovjetikë, në mitingun e Sremska

Mitrovica të Serbisë. Letra e protestës nuk u dërgua, por përmbajtja e saj iu

komunikua nga Enver Hoxha ambasadorit sovjetik në Tiranë Ivanov. Ambasadorit iu

shpreh çudia, hidhërimi e zemërimi për gjestin e papranushëm të ambasadorit e

atasheut ushtarak sovjetik dhe ambasadorit bullgar, si gjest jo miqësor dhe jo në rrugë

marksiste - leniniste, duke e trajtuar qëndrimin e tyre si rënie në kurthin e

jugosllavëve.811

Ndërsa, më 16 korrik të vitit 1960, këshilltari i ambasadës sovjetike K. I.

Novikov i transmetoi Hysni Kapos qëndrimin e KQ të PK të BS, për këtë problem.

Sipas shpjegimeve të tij, Rankoviçi në fund të fjalimit kishte sulmuar Shqipërinë, por

sipas tij ishte hera e parë pas disa vitesh që një udhëheqës jugosllav foli për

kontributin që dha ushtria sovjetike për çlirimin e Jugosllavisë dhe vlerësoi lart

politikën e jashtme të BS. Sipas diplomatit sovjetik, pas përfundimit të mitingut

ambasadori sovjetik i kishte thënë Rankoviçit se nuk ishte mirë që fole kundër

Shqipërisë, sepse kjo do të keqësonte marrëdhëniet. Në pikëpamjen sovjetike,

ambasadori Zamçevski kishte vepruar drejt, duke mos u larguar nga mitingu, sepse do

të vlerësohej nga jugosllavët si një gjest jo miqësor i BS, gjë që mund të shfrytëzohej

nga armiqtë. Gjithashtu, në shpjegim thuhej se “nuk flasim kundër jugosllavëve me

ton thirrës dhe me zhurmë.” Ndërsa Hysni Kapo, nga ana e tij, iu drejtua këshilltarit

“mos mendohet se spiuni e agjenti Rankoviç ka ndryshuar”, dhe përfundoi duke thënë

se “Tito e banda e tij nuk ndryshon”, prandaj duhet demaskuar. Por, Novikovi nuk

shprehu asnjë mendim për deklarimet e bashkëbiseduesit.812

Pala shqiptare bëri protestë të ashpër edhe për veprimet e pa rregullta të

diplomatëve sovjetikë në Shqipëri. Më 6 gusht, KQ i PPSH nëpërmjet një note

protestoi për ndryshimin rrënjësor të qëndrimit të disa personave funksionarё të ambasadës sovjetike në Tiranë, pas mbledhjes së Bukureshtit. Në letër përmendej

këshillëtari i ambasadës K. I. Novikov, sekretari i parë F. P. Bespallov dhe ambasadori

Ivanov. Sipas letrës, ambasadori Ivanov kontaktonte me përfaqësues të partisë në

rrethe si në Tiranë, Durrës, Elbasan etj, duke u interesuar për zhvillimet e punimeve të

Plenumit të KQ tё PPSH të muajit korrik. Ankesa vijon për përfaqësues të ambasadës

sovjetike të cilët kishin organizuar disa takime me Koço Tashkon - president i

Komisionit të Revizionimit të Partisë, i cili mbronte pikëpamjen se Hrushovi nuk

kishte gabuar dhe se shkaku i konfliktit kino - sovjetik ishte kërkesa e bërë nga Mao

Ce Duni, për t’i dhënë Kinës sekretin e bombës atomike, gjë që ishte kundërshtuar në

mënyrë kategorike nga Hrushovi. Gjithashtu, në letër përmendet takimi rastësor në

Rinas i ambasadorit sovjetik me disa gjeneralë dhe oficerë madhor të ushtrisë

shqiptare, si Sadik Bekteshi e Arif Hasko, të cilët i kishte pyetur “me kë është ushtria

juaj”813. Letra përfundonte me konsideratën se ndryshimi në qëndrim i PK të BS dhe

komunikuan verbalisht ambasadorit të BS në Tiranë, nga Enver Hoxha.

811AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1960, D.8, fl.l.2.

812po aty, fl.6-7. Informacion mbi shënimet e Hysni Kapos nga takimi me këshilltarin e ambasadës së

BS në Tiranë K. I. Novikov në selin e KQ, më datën 16 korrik të vitit 1960. 813

AQSH, F. 14/AP, viti 1960, D.10, fl.3. Fl. 1-5, letër e KQ të PPSH, nënshkruar nga Enver Hoxha,

drejtuar KQ të PK të BS më 6 gusht të vitit 1960. Në letër trajtohen rastet e ndryshimit të

veprimtarisë së përfaqësuesve të ambasadës sovjetike nëTiranë, pas mbledhjes së Bukureshtit. (Për

më tepër shih: AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.20, fl.1,2. Proces verbal i mbledhjes së Byrosë

Politike të KQ të PPSH, më 5 gusht të vitit 1960).

Page 216: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

192

PPSH në mbledhjen e Bukureshtit, nuk duhej të bëhej shkak për të nderhyrë në punët

e brendëshme të njëri tjetrit.814

Pas kësaj letre, ambasadori sovjetik në Tiranë u thirr

në Moskë nga qeveria sovjetike, si shënjë reagimi ndaj protestës së palës shqiptare.

Megjithë ashpërsimin e qëndrimit ndaj Shqipërisë në të gjitha fushat e

bashkëpunimit dhe agravimit të dukshëm të marrëdhënieve midis të dy vendeve,

udhëheqja sovjetike nuk hoqi dorë nga përpjekjet për të bindur udhëheqjen shqiptare

që të tërhiqej nga qëndrimi i mbajtur në Bukuresht dhe për të zbutur konfliktin e

lindur atje. Më 13 gusht, KQ i PK të BS në letrën dërguar palës shqiptare, duke

vlerësuar rendësinё e mbledhjes së ardhshme të nëntorit, theksonte se nuk do të ishte e

drejtё të lihej në heshtje fakti se gjatë mbledhjes së Bukureshtit, midis dy partive kishte lindur një keqkuptim. Konsiderohej po ashtu e rëndësishme që të dy palët të

shkonin në mbledhjen e Moskës me një unitet të plotë. Për këtë, pala sovjetike

vlerësonte të arsyeshme që para mbledhjes, të organizohej takimi i përfaqësusve të të

dy partive, në çfardo niveli dhe në çdo kohë që cilësohej e përshtatshme.815

Por, KQ i

PPSH nuk e pranoi propozimin sovjetik, me motivin se nuk kishte mosmarrëveshje

midis dy partive për këtë problem, pasi mosmarrëveshjet ekzistonin me një parti tjetër

dhe çdo diskutim pa prezencën e saj, pra të PKK, nuk do të ishte i rregullt dhe i

pranueshёm. Enver Hoxha, për herë të parë nuk pranoi të vinte për pushime verore në

BS, sipas ftesës së ardhur për këtë qëllim.

Udhëheqja sovjetike krahas veprimtarisë së hapur dhe përpjekjeve për bindjen

e udhëheqjes shqiptare, u angazhua seriozisht edhe në një luftë konspirative, duke

synuar shfrytëzimin e të gjitha mundësive për të inkurajuar elementët prosovjetik në

Shqipëri. I tillë ishte rasti i mburrjes së Liri Belishovës dhe takimet me Koço

Tashkon. Duke e konsideruar veprimtarinë e tyre pajtues me qëndrimin sovjetik, Liri

Belishova u demaskua me shumë shpejtësi. Pavarësisht nga kritika që i’u bë asaj në

plenumin e muajt korrik të vitit 1960, në shtator u organizua një plenum tjetër i KQ

për të dënuar veprimtarinë e qëndrimin e saj. Gabimet e Liri Belishovës u vlerësuan

“shumë të mëdha e serioze dhe në kundërshtim me vijën e partisë.”816

Gabimi i parë i Liri Belishovës u cilësua evitimi prej saj i çdo bisede për

probleme partiake me kinezët, gjatë vizitës në Pekin dhe me heshtjen e mbajtur u

jepte kinezëve të kuptonin se PPSH anonte nga sovjetikët. Gabimi i dytë,

kategorizohej informimi i këshillëtarit të ambasadës sovjetike në Pekin, për bisedimet

konfidenciale të zhvilluara me udhëheqësit kinezë për ekzistencën e

mosmarrëveshjeve kino - sovjetike, veprim që sipas plenumit, tregonte se Liria ishte

kundër pikëpamjeve kineze.817

Gabimi i tretë, shumë seroz u vlerësua mos njoftimi i

Byrosë Politike dhe mos interesimi i Liri Belishovës, për marrjen e udhëzimeve, për

të vepruar. Edhe disa udhëzime të dërguara nga Enver Hoxha, “për të patur kujdes

lajkat e sovjetikëve dhe njoftimin se Hrushovit nuk i kishte pelqyer qëndrimi i PPSH

në Bukuresht”, Liria nuk i kishte zbatuar gjatë takimit me udhëheqësit sovjetikë dhe

“nuk kishte mbrojtur qëndrimin e mbajtur nga delegacioni shqiptar në Bukuresht”.

Qëndrimi i saj, pas kthimit nga vizita në Kinë u cilësua gjithashtu gabim, sidomos

kërkesa e saj për të mos i shtruar në mbledhjen e KQ materialet e mbledhjes së

Bukureshtit, si dhe për mënjanimin e Enver Hoxhës në mënyrë "që të mos

814

Po aty, fl.5. 815

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1960, D.30, fl.207,208. Letër e KQ të PK të BS drejtuar KQ të PPSH, më

13 gusht të vitit 1960. 816

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.3, fl.200. Raport i Byrosë Politike të KQ të PPSH, paraqitur nga

Enver Hoxha në Plenumin XVIII të KQ më datën 5-8 shtator të vitit 1960, mbi qëndrimin në

kundërshtim në vijën politike e ideologjike të partisë të Liri Belishovës. 817

po aty, fl.201,202.

Page 217: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

193

kompromentohej" në një situatë për të cilën nuk dihej se si do të përfundonte.818

Për gabimet e bëra dhe mos reflektimin ndaj tyre, plenumi e shkarkoi Liri

Belishoven nga funksionet si anëtare e Byrosë Politike dhe sekretare e KQ për

propagandën dhe e përjashtoi nga partia. Shumë shpejt, Liri Belishova së bashku me

familjen e saj u internua në Svernec të Vlorës. Ndërkohë, Koço Tashko u përjashtua

nga partia dhe u internua për veprimtari armiqësore. Ngutësia për të dënuar Liri

Belishoven lidhet edhe me një fakt tjetër domethënës. Në mars të vitit 1960, pa bujë u

bënë një numër arrestimesh dhe në korrik një grup i madh funksionarësh të lartë me

në krye komandantin e Flotës Luftarake Detare kundëradmiralin Teme Sejko.*

Pavarësisht se jo publikisht, në atë kohë ata akuzoheshin për komplot dhe “puç” për

rrezimin e pushtetit. Dënimi i Liri Belishovës dhe procesi i shpejtuar kundër

“puçistëve”, u zhvilluan pothuajse në një kohë dhe përkonin me acarimin e

marrëdhënieve shqiptaro – sovjetike, pas mbledhjes së Bukureshtit.

Mënjëherë pas mbledhjes së Bukureshtit, metoda e presionit për të ndikuar

mbi Shqipërinë u bë përcaktuese në politikën e Moskës. U refuzua kërkesa e

Shqipërisë për 50.000 ton grurë për periudhën gusht - dhjetor të vitit 1960, duke e

reduktuar vetëm në 10.000 ton, edhe këto duke vënë dorë në thesarin e Bankës së

Shqipërisë. Qeveria sovjetike pezulloi dërgimin e materialeve e pajisjeve idustriale -

bujqësore, plotësimin e kërkesave në fushën e furnizimit me mallra, zbatimin e

projekteve për ndërtimin e ndërmarrjeve, realizimin e kredive, dërgimin e materialeve

e armatimeve ushtarake, si dhe veprimtari të tjera ushtarake sipas marrëveshjeve dhe

protokolleve përkatëse. Pezullimi i dërgesave sipas marrëveshjeve të nënshkruara u

shoqërua me ngecjen në vend dhe zgjatjen e bisedimeve për përgatitjen e planit

pesëvjeçar 1961 - 1965, për arsye se bashkëpunimi u ngadalësua në mënyrë shumë të

shpejtuar. Megjithse ishin nënshkruar marrëveshjet për një kredi prej 15.8 milionë

rublash për teknikën bujqësore më 3 korrik të vitit 1959 dhe tjetra prej 30 milionë

rublash për mekanikën bujqësore dhe plehrat kimike, më 30 prill të vitit 1960, pas

mbledhjes së Bukureshtit u zvarritën, me arsyetime nga më të ndryshme. Gjithashtu,

sovjetikët ngadalsuan tregtin dhe kërkonin të mos bëjnë tregti me klering me

Shqipërinë, megjithse këtë lloj tregtie e zhvillonin me të gjitha vendet kapitaliste,

ndërkohë kërkonin që Shqipëria të paguante të gjitha ratat e kredive të dhëna nga

sovjetikët, deri në atë kohë.819

Pas mbledhjes së Bukureshtit, u njoftua mos pranimi i

studentëve për vijimin e studimeve në BS, duke e motivuar me mungesën e dëshirës

së palës shqiptare për eksperiencën sovjetike dhe për shkak të qëndrimit antisovjetik

të studentëve shqiptarë.820

Me inisiativën e udhëheqjes sovjetike, u organizua një bllokade politike ndaj

PPSH dhe qeverisë shqiptare. Shtypi dhe organet e tjera të propagandes sovjetike nuk

njoftonin mbi veprimtaritë e PPSH dhe ngjarjet e rëndësishme të Shqipërisë, të

Shoqatës së Miqësisë Shqipëri - Bashkimi Sovjetik, si dhe nuk radhitej më Shqipëria

në përbërje të vendeve socialiste, sa herë bëhej fjalë për këto vende. Radio Moska në

818

Po aty, fl.208. *Teme Sejko (1922-1961). Ushtarak i lartë, zëvendës komisar i BrIS. Mbas çlirimit, në vitin 1945-1948

vijoi studimet në Akademin Ushtarake “Frunxe” në Moskë. Me t’u kthyer emrohet shef i shërbimit të Zbulimit Ushtarak të Shtabit të Përgjithshëm, me gradën kolonel. Në vitin 1955-1957 vazhdon

studimet në Akademin e Shtabit të Përgjithshëm “Voroshillov” në Moskë. Me t’u kthyer, në janar të vitit 1958 merr gradën kundëradmiral dhe emrohet komandant i Flotës Luftarako-Detare. Në korrik

të vitit 1960 u arrestua si “komplotist e puçist”, për rrëzimin e pushtetit dhe pas një gjyqi të inskenuar vdiq nga torturat përpara ekzekutimit.

819AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1961, D.32, fl.67. Proces verbal i mbledhjes së plenumit të KQ të PPSH

mbajtur më datën 5 dhe 6 shtator të vitit 1961, mbi gjendjen politike ndërkombëtare. 820

Po aty, fl.66.

Page 218: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

194

gjuhën shqipe filloi të transmetojë kundër PPSH.821

Në përgjithësi organet e

propagandës sovjetike filluan të injorojnë Shqipërinë, sikur të mos ekzistonte.

Ashpërsimi i marrëdhënieve midis PPSH dhe PK të BS në Bukuresht, u

transmetua menjëherë në bashkëpunimin e shteteve në kuadrin e KNER - it. Mbas

mbledhjes së Bukureshtit, krisja e marrëdhënieve dhe ndërprerja e kredisë dhe

ndihmave nga BS për Shqipërinë, përkeqësuan edhe marrëdhëniet brenda Këshillit

Ekonomik me shtetet pjestare të organizatës.

Konflikti i kthyer tanimë në një luftë të hapur, u reflektua me forcë në

komisionin përgatitor për hartimin e Projekt deklaratës për mbledhjen e Moskës, në të

cilin delegacioni shqiptar me Hysni Kapon e Ramiz Alinё mbrojtjen tezat e pikëpamjet e shfaqura në Bukuresht, në koordinim me delegacionin kinez. Punimet e

komisionit, në fund të muajit shtator të vitit 1960, u kthyen në një betejë të ashpër

pikëpamjesh, sidomos midis përfaqësuesëve sovjetikё e mbështësve të tyre nga njëra anë dhe përfaqësuesëve kinezë e shqiptarë, nga ana tjetër.

822 Delegacioni shqiptar u

prit shumë ftohtë nga përfaqësuesit sovjetikë në komision, P. Pospjellov dhe J.

Andropov. Nga ana tjetër, bazë e projektit të deklaratës për diskutim u mor projekti i

paraqitur nga KQ i PK të BS. Në këtë variant, kishte shumë sulme kundër PKK dhe

PPSH, duke i akuzuar për “komunizëm nacional”, “fraksionist”, “dogmatik” etj.

Delegacioni kinez dhe ai shqiptar, jo vetëm i hodhën poshtë këto akuza, por shtuan

pjesë që bënin fjalë kundër revizionizmit jugosllav, kërkuan përforcimin e pjesëve të

deklaratës kundër imperializmit etj. Megjithatë për shumë çështje të kapitujve të

Projekt deklaratës, pala sovjetike u detyrua të tërhiqet, si rezultat i reagimit të

delegacioneve. Gjatë diskutimeve, mendimet e propozimet e përfaqësuesit shqiptar,

M. Suslovi i sulmoi ashpër në Komision dhe arriti të krahasojë pohimet e Hysni

Kapos me ideologët borgjezë dhe Kerenskin. Diskutimet e kundërshtitë në komisionin

përgatitor, tregonin se lufta në mbledhjen e ardhshme të Moskës do të ishtë akoma më

e ashpër.

Në rrethana e kushte të tilla komplekse e të ndërlikuara, do të mblidheshin

delegacionet e partive komuniste e punëtore ndërkombëtare në Moskë, në nëntor të

vitit 1960. Delegacioni shqiptar i përbërë nga Enver Hoxha, Mehmet Shehu, Hysni

Kapo dhe Ramiz Alia mbrriti në Moskë më 6 nëntor, disa ditë përpara fillimit të

mbledhjes. Në Moskë, në stacionin e trenit, u pritën në mënyrë zyrtare me roje nderi

nga sekretari i KQ të PK të BS F. R. Kozllov, pa lule dhe jo me përzemërsi si herët e

tjera. Delegacioni u prit me brohoritje entuziaste edhe nga 600 studentë shqiptarë që

studionin në Moskë, të organizuar nga ambasadori Nesti Nase. Me vendosjen në

rezidencën Zareçje në periferi të Moskës, Kozllovi në bisedë me delegacionin kërkoi

që çështjet duhet “t’i gjykojmë drejt në interesin e përgjithshëm, për forcimin e

unitetit, sepse çdo gjë e kundërt është tragjike”823.

Në pritjen e organizuar në Kremlin më 7 nëntor, udhëheqës dhe marshallë

sovjetikë u angazhuan në biseda me delegacionin shqiptar. Sipas shënimeve të

mbajtura nga Nesti Nase, Kosigini iu shpreh Enver Hoxhës se “duhen zgjidhur

mosmarrëveshjet që ekzistojnë” dhe të “ruhet prestigji i PK të BS”, duhen parë gjërat

821

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1961, D.31, fl.137. Letër e KQ të PPSH dhe Këshillit të Ministravë të

RPSH, të nënshkruar nga Enver Hoxha e Mehmet Shehu, drejtuar KQ të PK dhe Këshillit të

Ministrave të BS më 6 korrik të vitit 1961. Në letër evidentohen rastet e politikës jomiqësore të

udhëheqjes sovjetike ndaj PPSH dhe Shqipërisë pas mbledhjes së Bukureshtit. 822

Ramiz Alia. Jeta ime (Kujtime), Tiranë, Toena, 2010, fl.216. 823

AQSH,F. 14/AP, viti 1960, D.42, fl.2, 2/1. Shënime në dorëshkrim të mbajtura nga Hysni Kapo dhe

të dërguara Beqir Ballukut më datën 9 nëntor të vitit 1960, ku bëhet fjalë mbi pritjen dhe bisedimet

me udhëheqësit sovjetikë më 7 e 8 nëntor, përpara fillimit të mbledhjes të 81 partive.

Page 219: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

195

“me gjakftohtësi, pasi midis nesh ka armiqë të cilët mundohen të përçajnë unitetin.”

Në bisedat me Enver Hoxhën, në pritje u angazhuan edhe marshallët e Bashkimit

Sovjetik. Mareshali Zaharov, ish komandant i akademisë, kur Mehmet Shehu

studionte në BS, Mareshali Ivan Kristoforovich Bagramian (më tej: Bagramian), i cili

duke biseduar me udhëheqësit shqiptarё theksoi se “do të dëshironte që Shqipëria të

ishte gjithnjë me ne”, Mareshali Vasili Ivanovich Chuikov (më tej: Çuikov), midis të

tjerave theksoi me ironi se “ja po zhvillohet një velikoderzhave (fuqi e madhe) tjetër”

etj. Përpjekje të tilla bënë edhe udhëheqësit e tjerë të lartё sovjetikë F. R. Kozllov, A. I. Mikojan, D. S. Poljanski, Alexander Nikolayevich Shelepin (më tej: Shelepin) etj.

D. Poljanski, në bisedë me Hysni Kapon, ashtu si Kosigini kërkoi “të ruhet prestigji i

PK të BS” dhe theksoi se në shtypin shqiptar “nuk po shkruhet për BS, por po flitet

kundër PK të BS dhe Hrushovit, për t’a venë kundër KQ të PKBS” etj. Gjithashtu, ai

ngriti çështjen e Liri Belishovës e të Koço Tashkos, duke nënvizuar se “në Shqipëri po

ndiqen miqtë e BS”824.

Qëndrimi i udhëheqjes shqiptare u sulmua edhe në takimet me delegacionet e

tjera. Më 6 nëntor, në takimin me kryetarin e delegacionit kinez Liu Shau Çi dhe Ten

Siao Pin, Hrushovi iu drejtua atyre se shqiptarët janë “bërë si jugosllavët, po dënojnë

miqtë e BS dhe i përjashtojnë nga partia”, se neve “humbëm Shqipërinë, por nuk

humbëm ndonjë gjë të madhe, ju e fituat por edhe ju nuk fituat ndonjë gjë të madhe”

dhe se PPSH ka qenë dhe mbetet “hallka më e dobët në lëvizjen komuniste

ndërkombëtare” etj.825

Më datën 8 nëntor, KQ i PK të BS u shpërndau delegacioneve pjesëmarrës në

mbledhje një material prej 127 faqe, kundër dhe në përgjigje të PKK. Në këtë material

Shqipëria nuk radhitej në rendin e vendeve socialiste, si dhe sulmohej PPSH për

mungesë të demokracisë së brendshme, duke e motivuar me përjashtimin e Liri

Belishovёs dhe Koço Tashkos, sepse kishin mbrojtur PK të BS dhe si miq të BS.826 Në

të njëjtën kohë, u njoftua se Hrushovi ka shprehur dëshirën për t’u takuar vetëm me

Enver Hoxhën, në orën 11 të datës 9 nëntor. Por në rrethanat e krijuara, duke u njohur

me përmbajtjen e materialit të shpërndarё, u vendos që në formë proteste të mos shkohej as në koncert dhe as në takimin me Hrushovin. Enver Hoxha thirri

Andropovin dhe i komunikoi se qëndrimi sovjetik ndaj Shqipërisë, siç shprehej në

materialin e shpёrndarё para mbledhjes nga KQ i PK të BS e bënë të pamundur takimin me Hrushovin dhe çdo bisedim me të.

827 Andropovi nga ana e tij, u justifikua

se materiali kishte të bënte me PKK dhe nuk kishte lidhje me Shqipërinë. Ai shprehu

keqardhje dhe e vlerësoi deklaratën e Enver Hoxhës si shumë serioze. Një përpjekje

për pajtim bёri edhe kryetari i PK franceze Moris Torez, i cili mbasditën e datës 9

nëntor, kërkoi një darkë pune me delegacionin shqiptar, duke u interesuar për shkakun

e refuzimit të takimit me Hrushovin. Pala shqiptare dha shpjegime dhe bëri akuzat e

zakonshme për Hrushovin, duke mos u tërhequr nga qëndrimi, ndërsa Torezi mbeti i

824

AQSH, F. 14/AP, viti 1960, D.24, fl.2,3. Shënime nga Nesti Nase, mbi bisedimet e zhvilluara nga

Enver Hoxha, Mehmet Shehu, Hysni Kapo dhe Ramiz Alia, gjatë pritjes së dhënë më 7 nëntor të

vitit 1960 në Kremlin.(Për më tepër shih: Enver Hoxha, Hrushiovianër etj., fl.409). 825

Po aty, fl.4. Vijim i shënimeve të nxjerra nga Nesti Nase mbi bisedimet e zhvilluara nga Enver

Hoxha, Mehmet Shehu, Hysni Kapo dhe Ramiz Alia, gjatë pritjes së dhënë më 7 nëntor të vitit 1960

në Kremlin. 826

AQSH, F. 14/AP, viti 1960, D.42, fl.3. Letër (në dorëshkrim) dëguar nga Hysni Kapo më 9 nëntor

1960 (nga Moska) për Beqir Ballukun (në Tiranë), mbi veprimtarinë e delegacionit shqiptar në

Moskë. 827

AQSH, F. 14/AP, viti 1960, D.24, fl.5. Shënime nga biseda e zhvilluar midis Enver Hoxhës dhe Juri

Andropovit, më 8 nëntor në rezidencën Zareçja në Moskë. (Shih: AQSH, F. 14/AP, viti 1960, D.42,

fl.2/1).

Page 220: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

196

pakenaqur nga qëndrimi shqiptar.

Në përgjigje të akuzave, delegacioni shqiptar shpërndau një deklaratë proteste

drejtuar palës sovjetike dhe të gjithë përfaqësuesëve të partive të tjera pjesëmarrëse në

mbledhjen e Moskës, duke hedhur poshtë akuzat sovjetike dhe duke e vlerësuar të

papranueshme mohimin e Shqipërisë si vend socialist, në materialin e PK të BS të

shpërndarё para fillimit të mbledhjes. Gjithsesi, më datën 10 nëntor të vitit 1960, filloi punimet mbledhja e 81 partive komuniste e punëtore ndërkombetare.

Mbledhja e 81 partive komuniste dhe punëtore u hap me një fjalim të gjatë të

Hrushovit. Ai me tone të qeta parashtroi pikëpamjet e PK të BS për zhvillimet

ndërkombëtare dhe ndryshe nga Bukureshti, nuk përmendi divergjencat dhe emra

partish. Duke folur pa adresë e me një fjalor të moderuar u ndal kryesisht në

problemet botërore, forcimin e unitetit në lëvizjen komuniste e punëtore

ndërkombëtare etj. Fjalimi i Hrushovit u shoqërua me ngritjen në këmbë dhe

duartrokitje të pjesëmarrësve, me përjashtim të delegacionit kinez e shqiptar. Në

frymën e fjalës së Hrushovit, vijuan diskutimet e Zhivkovit, Kadarit dhe

pjesëmarrësve të tjerë që pasuan.

Megjithë fillimin e mbledhjes, nga pala sovjetike nuk u hoq dorë nga

përpjekjet për t’a bindur delegacionin shqiptar, për të mbajtur një qëndrim

prosovjetik. Po më 10 nëntor, u kërkua disa herë takim zyrtar nga Mikojani, Kozllovi,

Suslovi dhe Pospjellovi, gjë që u pranua nga delegacioni shqiptar. Në këtë takim, që

ishte takimi i parë në nivele të larta pas Bukureshtit, të dy palët shpalosën qëndrimet e

tyre krejt të kundërta. Mikojani, me një ton zbutës shprehu habi për keqёsimin e marrëdhënieve pas mbledhjes së Bukureshtit. Sipas tij, ndodh që ka keqkuptime midis

partive, por me bisedime gjithçka rregullohet, ndërsa “ju nuk keni ardhur” të

bisedojmë, megjithë 4 a 5 ftesa të dërguara për këtë qëllim. Ai shprehu shqetësimin se

shqiptarët ndaj sovjetikëve “nuk ushqejnë atë besim që ushqenin më parë”, duke

theksuar se “ministri i Mbrojtjes Beqir Balluku është sjellё krejt ndryshe me oficerët tanë në Bazën Ushtarake Detare në Shqipëri”, ose del “sikur ne nuk duam t’u

dorëzojmë nëndetëset.” Ai nënvizoi se “nëndetëset do t’ua japim, sipas propozimit të

Hrushovit”, por duke ironizuar qëndrimin shqiptar, u shpreh se ju “sikur doni të na

përjashtoni ne nga Traktati i Varshavës ose doni të dilni vetё prej tij.” Ai i kërkoi

delegacionit shqiptar zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, duke u nis “jo nga gjaknxehtësia

personale” dhe përfundoi me pyetjen “na thoni ç’duhet të bëjmë që të rregullojmë

marrëdhëniet tona”828, si dhe premtoi për ndёrrimin e ambasadorit sovjetik në Tiranë,

meqënёse nuk i pëlqen qeverisë dhe partisë së një vendi mik. Enver Hoxha nga ana e tij, duke hedhur poshtë pretendimet e Mikojanit lidhur me qëndrimin ndaj ushtarakëve

sovjetikë në Bazën e Vlorës, akuzoi se marinarët sovjetikë kishin goditur marinarët

shqiptarë dhe se një nënadmiral i ardhur nga Sebastopulli i kërkoi një oficeri shqiptar

se “përse u dënua Liri Belishova”, sepse sipas tij ai informacion i duhesh për leksion.

Po ky nënadmiral kishte thёnё “nëndetëset nuk mund t’ua dorëzojmë sepse nuk jeni të

përgatitur.”

Lidhur me Traktatin e Varshavës Enver Hoxha i kujtoi Mikojanit se dy

marshallët sovjetikë, Malinovski dhe Greçko “kanë kërcënuar të na përjashtojnë nga

traktati.” Ndërsa për ambasadorin Ivanov u ankua se takonte kryetarin e komisionit të

revizionimit të partisë dhe jo atë si sekretar të parë, me të cilin mund të sqaronte çdo

gjë. Sipas tij, “punonjësi i ambasadës Bespallov e thirri kryetarin e komisionit dhe e

përpunoi në dy takime, pastaj radhën e tretë e thirri për drekë në emër të ambasadorit,

në shtëpinë e sekretarit të parë, ku ishin prezent ambasadori Ivanov, këshilltari dhe

828

AQSH, F. 14/AP, viti 1960, D.24, fl.14.

Page 221: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

197

sekretari i ambasadës”829. Po ky ambasador, duke bërë aluzione për ngjarjet e

Bukureshtit, pyeti gjeneralët tanë “me kë do të jetë ushtria.” Enver Hoxha i kujtoi

delegacionit sovjetik letrën drejtuar kinezëve, ku Shqipëria nuk figuron në vendet

socialiste, refuzimin e kërkesës për 50.000 ton drithra, thënien e Hrushovit “se

shqiptarët do t’i trajtonin njëlloj si jugosllavët”, si dhe ultimatumin e Kozllovit

drejtuar Shqipërisë “o me ne ose me Kinën.” Ndërkohë ndërhyn Mehmet Shehu, duke

iu drejtuar Kozllovit “rëndoftё turpi mbi ju, shoku Kozllov, që jeni mësuesi ynë, t’i jepni ultimatum Shqipërisë”830

. Në përfundim Hoxha iu drejtua delegacionit sovjetik,

në formë këshille që të heqin nga mendja se shqiptarët janë gjaknxehtë.

Gjithsesi, me ndërhyrjen e udhëheqёsve sovjetikё, u arrit marrëveshja për takimin e delegacionit shqiptar me Hrushovin, më 12 nëntor. Hrushovi shoqërohej nga

Mikojani, Kozllovi dhe Andropovi. Edhe në këtë takim, seicila palë këmbënguli në

pikëpamjet e veta. Hrushovi në një formë zbutëse, por edhe me ironi, pretendonte se

po e dëgjonte për herë të parë se midis të dy partive kishte mosmarrëveshje dhe sipas

tij në Bukuresht nuk kishte pasur asnjë konflikt me Hysni Kapon, dhe, në formë

habitore pyeti se “ç’ka ngjarë pas vizitës time në Shqipëri në vitin 1959?” Sipas tij,

pas kthimit nga Shqipëria, “folëm për pritjen shumë të ngrohtë të njerëzve shqiptarё”,

u bë edhe ndonjë shaka “lidhur me plepat” (Hrushovi gjatë vizitës në Shqipëri, midis

të tjerave këshilloi zëvendësimin e plepave nëpër rrugë me pemë frutore) dhe me ironi

nënvizoi se “nuk ka se si shakatё të influencojnë në marrëdhëniet tona”831.

Enver Hoxha nga ana e tij, bëri fajtor palën sovjetike për ndryshim qëndrimi,

duke nënvizuar se “edhe më parë kemi patur mosmarrëveshje, si psh me Jugosllavinë,

por ndryshimi i qëndrimit ndodhi pas Bukureshtit.” Duke polemizuar, sipas Mikojanit

çështja jugosllave nuk ka penguar miqësinë, ndërsa Hrushovi vijoi se “Beqir Balluku

u ka thënë oficerëve tanë se Hrushovi përjashtoi gjithë shokët e byrosë: Malenkovin,

Molotovin, Kaganoviçin, Bulganinin etj” dhe se “nuk është marksist.” Ndërkohë,

Enver Hoxha duke u kundërpërgjigjur kujtoi thëniet e sjelljet e papranueshme të

ambasadorit sovjetik, ndërsa Ramiz Alia kujtoi akuzën “për antisovjetizëm”

parashtruar në letrën e KQ të PK të BS drejtuar kinezëve. Hrushovi nga ana e tij,

theksoi se ambasadori mund të këtë “bërë badallallek”, por përmendi Liri Belishovën

“anëtare e Byrosë Politike, besnike e revolucionit, komuniste e mirë” e cila u “hoq

nga byroja e KQ” sepse “tregoi për bisedën që kishte patur në Kinë.” Ajo ishte “grua

burrërore dhe tregoi hapur atë që ndjente.” Sipas tij ky ishte shkaku i përjashtimit dhe

ky akt nuk forcon miqësinë. Ndërsa Enver Hoxha nënvizoi se përjashtimi “është bërë

në rrugë demokratike dhe sipas normave leniniste” dhe lidhur me çështjen e

ushtarakëve u kujtoi rastin e nënadmiralit që pyeste oficerët shqiptarë të bazës për

shkakun e përjashtimit të Liri Belishovës. Përmendja e bazës u shoqërua me polemika

të ashpëra midis palëve. Hrushovi shfaqi mendimin se “në qoft se doni, ne mund t’a

heqim bazën” dhe Mikojani përforcoi se “në se shkakton grindje, më mirë të hiqet”,

ndërsa Enver Hoxha i akuzoi se “doni të na kërcënoni” dhe se po vërtetoheshin thëniet

e marshallëve Malinovski e Greçko.832

829

Po aty, fl.12-14. 830

Po aty, fl.18. 831

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1960, D.30, fl.221. Regjistrim i bisedës së delegacionit të KQ të PK të BS

dhe të KQ të PPSH, zhvilluar në KQ të PK të BS më 12 nëntor të vitit 1960. Në bisedime morën

pjesë: nga pala sovjetike N. S. Hrushov, F. R. Kozllov, A. I. Mikojan dhe J. V, Andropov; ndërsa

nga pala shqiptare E. Hoxha, M. Shehu, H. Kapo dhe R. Alia. 832

Po aty. Regjistrim i bisedës të zhvilluar në Moskë më 12 nëntorit të vitit 1960, midis delegacionit

shqiptarë të përbërë nga E. Hoxha, M. Shehu, Hysni Kapo dhe Ramiz Alia dhe udhëheqjes

sovjetike : N. Hrushov, F. Kozllov, A. Mikojan dhe J. Andropov. (Shih: AQSH, F. 14/AP, viti 1960,

D.24, fl.23-35).

Page 222: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

198

Enver Hoxha, mendimin e Hrushovit për mundësinë e likuidimit të Bazës së

Vlorës, e konsideroi jo vetëm kërcënim, por edhe një gabim të madh dhe kërkoi që

baza të mbetej. Për të treguar rëndësinë e çështjes nënvizoi se ngritja e bazës ishte

propozuar prej tij “qysh në kohën e Stalinit.” Nga ana e tij, Hrushovi duke kujtuar

nxehjen nënvizoi se “me ju nuk mund të bisedosh”, u kundërpërgjigj se ishte ai “i pari

që propozoi organizimin e bazës” dhe për këtë akuzoi shqiptarët se po e “pështyjnë në

fytyrë”833.. Sipas regjistrimit të takimit të zhvilluar më 12 nëntor të vitit 1960 në

Moskë, biseda midis Hrushovit dhe Enver Hoxhës degjeneroi në të bërtitura:

Enver Hoxha: (bërtet dhe gjestikulon) “Dhe tani ju propozouat të likujdoni

bazën... Në rast lufte ju do të humbisni nëndetëset tuaja, kurse ne do të shndrrohemi

në hi. Dhe megjithë këtë, ne jemi në favor të ruajtjes së bazës”.

N. Hrushovi: “Është e vështirë të zhvillojmë bisedën në kushte të tilla.Ju nuk të

dëgjoni asgjë dhe nuk na jepni mundësi të flasim. Ju shtrmbëroni faktet dhe na

akuzoni për ato, që ne nuk folem”.

E. Hoxha: (ndërpret) “Dy oficerë u zemrëruan, kurse ju për këtë arsye doni të

likuidoni bazën”.

N. Hrushovi: “Mos bërtisni. Biseda nuk mund të zhvillohet me një ton aq jo

respektonjës.

E. Hoxha: “Unë jam respektonjës”.

M. Shehu: (duke iu drejtuar E. Hoxhës) “Ai vetë çirret” (Është fjala për Hrushovin –

E. M).

N. Hrushovi: “Më jepni, të paktën, mundësi të them (flas – E. M). Unë vetë jam

mësuar të dëgjoj të tjerët dhe dua që të më dëgjojnë edhe mua. Dëgjoni. Në bisedimet

me Makmilanin kishte një rast të tillë, kur ai përpiqej të mos dëgjojë me vëmendje

thёniet tona...”.

E. Hoxha: (bërtet) “Unë jam Makmilan? Ju thatë, se unë jam Makmilan? Unë nuk jam

Makmilan. Unë nuk mund të vazhdoj bisedën, në se thatë se unë jam Makmilan. Unë

ik (ngrihet nga vendi)”.

H. Kapo: (bërtet) “Kjo nuk është e drejtë. Flisni këtu për të tjerë”.

N. Hrushovi: “Shokë, por ju jeni njerëz seriozё. Nuk mund të sillet njeri kështu. Dëgjoni deri në fund, çfarë desha të them unë”.

M. Shehu: (bërtet, gjestikulon) “Ju, N. Hrushov, duhet të merrni prapa fjalët tuaja...

Po, i merrni prapa dhe i vini në xhepin tuaj”.

E. Hoxha: “Jo, ne nuk do të mbetemi më këtu. Ne ikim”.

Krahasimi nga Hrushovi i bisedimeve me shqiptarët me ato të zhvilluara më

parë me Makmilanin, shkaktoi largimin nga salla në shënjë proteste të delegacionit

shqiptar.834

Bisedimet me Hrushovin, jo vetëm nuk zgjidhën asgjë në marrëdhëniet dy

palëshe, përkundrazi ato arritën nivelin më të lartë të ashpërsisë. Trajtimi i Bazës së

Vlorës në bisedime dhe paralajmërimi për heqjen e saj ishte benzinë në zjarrin e

ndezur. Udhëheqësit shqiptarë, mbetën të pa lëkundur dhe këmbëngulës në qëndrimet

e tyre, në vijim të qëndrimit në mbledhjen e Bukureshtit.

Më 14 nëntor, mori fjalën përfaqësuesi i delegacionit të PKK Tien Siao Pin, i

cili kritikoi qëndrimin e mbajtur nga delegacioni sovjetik, për të mos i hapur

mosmarrëveshjet në punimet e mbledhjes. Ai, e cilësoi letrën e shpërndarё më datën 8

nëntor si fjalimin e delegacionit sovjetik në këtë mbledhje, të mbushur me shpifje e

sulme kundër PKK dhe Mao Ce Dunit. Kryetari i delegacionit kinez, hodhi poshtë

833

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1960, D.24, fl.32,33. Proçes verbal i takimit të zhvilluar midis

delegacionit shqiptar dhe sovjetik, më datën 12 nëntor të vitit 1960 në Moskë. 834

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.30, fl.225.

Page 223: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

199

idetë e shfaqura nga Hrushovi mbi përmbajtjen e epokës, mbi luftën e paqen, mbi

marrëdhëniet midis partive komuniste e punëtore, duke nënvizuar se rreziku kryesor i

prishjes së tyre ishte revizionizmi. Ndërsa, për mosmarrëveshjet ndërmjet PKK dhe

PK të BS beri fajtor sovjetikët, të cilёt kishin shkelur parimin e barazisë midis partive dhe nuk respektonin Deklaratën e Moskës, të vitit 1957.

835 Ai dënoi mbledhjen e

Bukureshtit, kritikoi aspektet negative të vendimeve të Kongresit XX të PK të BS,

kritikoi qëndrimin e mbajtur ndaj PPSH, si dhe propozoi heqjen nga deklarata të

dënimit të veprimtarisë fraksioniste, e cila në fakt drejtohej kundër PKK. Në fjalën e

tij, përfaqësuesi kinez shpalosi të gjitha mosmarrëveshjet e divergjencat midis të dy

partive. Menjëherë filluan dhe vijuan diskutimet kundër fjalimit të përfaqësuesit

kinez, duke e cilësua si shpifje, trillime, sidomos nga Torezi, Novotni etj.

Megjithë vijimin e mbledhjes, pala sovjetike bëri edhe një përpjekje tjetër për

pajtim, para diskutimit të delegacionit shqiptar. Më 14 nëntor, KQ i PK të BS i dërgoi

një letër delegacionit shqiptar, në të cilën nënvizohej fakti se krahasimi i bërë nga

Hrushovi (me Makmilanin) në takimin e fundit nuk “kishte patur asnjë qëllim për të

ofendur përfaqësuesit shqiptarë” dhe propozohej rifillimi i takimit të ndërprerё më 12 nëntor, me të njëjtën përbërje delegacionesh.

836 Në rast mos pranimi, meqënëse

ekzistonin disa probleme midis të dy shteteve, propozohej një takim i përfaqësuesve

të dy qeverive, në nivelin e kryetarëve të Këshillit të Ministrave ose të një niveli tjetër.

Por, pala shqiptare nuk i’u përgjigj këtyre propozimeve.

Më 16 nëntor, në fundin e seancës së paraditës, Enver Hoxha mbajti fjalimin e

tij në mbledhjen e Moskës. Ai sulmoi ashpër Hrushovin dhe PK të BS. Në njё fjalim tё gjatë, Enver Hoxha trajtoi disa probleme që shprehnin pikëpamjet e PPSH.

Enver Hoxha “analizoi situatën e përgjithshme ndërkombëtare.” Në këtë

analizë, vlerësoi kampin socialist me në krye BS si “faktor vendimtar i triumfit të

paqes në botë”, ndërsa imperializmin botëror, ndonëse asistojmë në “shthurje, në

kalbëzim e në agonin e tij” e përcaktoi se po “koncentron, organizon dhe armatos

forcat e tij të sulmit. Ai përgatitet për luftë”837. Ai kritikoi propozimin e qeverisë

bullgare bërë qeverisë greke për çarmatosjen e Ballkanit, pa u konsultuar me qeverinë

shqiptare, në një kohë kur Greqia mbante në fuqi “Ligjin e Luftës” me Shqipërinë.

Gjithashtu, kritikoi inisiativën e qeverisë polake në OKB, për t’u ruajtur statusquoja e

forcave ushtarake, duke mos vendosur raketa dhe duke ruajtur sekretin e bombës

atomike. Nga ana tjetër, vlerësoi domosdoshmërinë e pajisjes me bombë atomike të

Kinës, për qëllime mbrojtjeje.

Duke atakuar pikëpamjen sovjetike të “bashkekzistencёs paqësore”, ai

nënvizoi se për përballimin e kërcënimeve dhe të çdo eventualiteti duhet përgatitur

mirë pët të dy rrugët, “sidomos për marrjen e pushtetit me anën e violencës”838. Për

këtë qëllim, ai kërkoi forcimin e unitetit të kampit socialist, nëpërmjet konsultimeve të

vazhdueshme dhe ndihmës ndaj njëri - tjetrit, veçanërisht të vendeve ekonomisht më

të forta për vendet më të dobëta në pikëpamje ekonomike.

Enver Hoxha “vlerësoi rëndësinë e unitetit të lëvizjes komuniste

ndërkombëtare” dhe mbledhjen e Bukureshtit e cilësoi si “njollë të lëvizjes

835

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.6, fl.59. Raport i mbajtur në dhjetor të vitit 1960 nga Enver Hoxha

në mbledhjen e plenumit të KQ të PPSH, mbi zhvillimin e mbledhjes me përfaqësuesit e partive

komuniste e punëtore në Moskë në nëntor të atij viti. 836

AQSH, F. 14/AP OU, viti 1960, D.30, fl.226. Letër e KQ të PK të BS (pa nënshkrim) drejtuar

delegacionit të PPSH në mbledhjen e partive komuniste dhe puntore, më datën 14 nëntor të vitit

1960. 837

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.38,fl.3,5,6. Fjalimi i plotë i Enver Hoxhës në mbledhjen e partive

komuniste e punëtore në Moskë në nëntor të vitit 1960. 838

Po aty, fl.10-12. Fjala e Enver Hoxhës, pjesa për bashkekzistencën paqësore.

Page 224: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

200

ndërkombëtare”. Sipas tij nga udhëheqja e PK të BS “pa pritur dhe pa patur asnjë

paralajmërim paraprak” u organizua mbledhja e Bukureshtit, me synim “të kalonin

akuzat e saj kundër PKK dhe të dënohej me çdo kusht PKK”. Ai kritikoi dhe fajësoi

personalisht Hrushovin dhe PK të BS,“që e organizuan këtë konferencë, që e

konceptuan në këtë formë dhe që zbatuan këto norma jo marksiste për këtë çështje”,

duke u “imponuar partive të tjera pikëpamjet e tyre”, si dhe duke “ndërhyrë kundër

PPSH në Koferencën e Bukureshtit” dhe me shumë “qëndrime të padrejta e

jomiqësore” pas konferencës. Sipas pikëpamjes së tij dhe të PPSH, “mbledhja e

Bukureshtit jo vetëm ishte një gabim i madh, por ky gabim me ndërgjegje u

thellua”839.

Në fjalën e tij, Enver Hoxha “parashtroi pasojat që pati Shqipëria” pas

mbledhjes së Bukureshtit. Sipas tij, fill pas Bukureshtit kundër PPSH dhe KQ të saj

“filloi një sulm i papritur, jo parimor, një ndërhyrje brutale dhe presion i

gjithanshëm”, u akuzua udhëheqja e PPSH se “tradhëtoi miqësinë me BS”, me qëllim

të krijohej “përçarje në udhëheqjen e partisë, të eleminoheshin nga udhëheqja e PPSH

ata elementa që udhëheqja sovjetike mendonin se i pengonin në ndërmarrjen e tyre të

shtrembër e jo të ndershme”, si dhe të “ngjallnin dyshime në qëndrimin e drejtë” të

PPSH në Bukuresht. Në këtë aspekt, merret si shembull Liri Belishova, e cila

“kapitulloi përpara lajkave të udhëheqjes sovjetike, përpara shantazheve dhe

frikësimeve dhe të gjendej në opozicion të hapët me vijën e partisë së saj.” Për

veprimtari të tillë, u akuzua ambasada sovjetike në Tiranë dhe përsonalisht

ambasadori Ivanov, të cilët duke shfrytëzuar miqësinë e njohjet dhe duke përdorur

metoda të palejueshme, filluan “të përçanin partinë”, të “krijonin panik dhe konfuzion

në radhët e saj”, si dhe deri nxitjen “e gjeneralëve e ushtrisë...për të ngritur ushtrinë

popullore të Shqipërisë kundër udhëheqjes së PPSH dhe të shtetit shqiptar”840

Enver Hoxha nënvizoi se presioni dhe shantazhi kishin vijuar edhe para dhe

gjatë mbledhjes së Moskës, duke përmendur sulmin kundër PPSH dhe udhëheqjes së

saj nga mareshali R. Malinovski, ministër i Mbrojtjes i BS, në një mbledhje të shefave

të shtabeve të vendeve të Traktatit të Varshavës, deklaratën e mareshalit A. Greçko,

komandant i Forcave të Bashkuara të këtij traktati, i cili paraqiti vështirësi për

plotësimin e nevojave ushtarake të parashikuara në kontratat e marrëveshjet e

nënshkruara më parë nga të dy palët. Presion e shantazh u vlerësua edhe thënia e

Hrushovit se “Shqipëria do të trajtohej si Jugosllavia.” Qeveria sovjetike, u akuzua

gjithashtu për mos dhënien e ndihmes së kërkuar për drithra buke, për shkak të

vështirësive serioze që kalonte Shqipëria nga termeti, përmbytjet dhe thatësira e

tejzgjatur. Në një kohë kur Shqipëria kishte 15 ditë bukë, pas mbledhjes së

Bukureshtit pala shqiptare kërkoi 50.000 ton drithё, ndërsa pala sovjetike jo vetëm e vonoi përgjigjen, por pas disa kërkesave akordoi vetëm 10.000 ton. Për më tepër, nga

qeveria sovjetike nuk u pranua kleringu, por u përdorën rezervat e vogla të floririt në

bankë, për të blerë bukë në BS, si asnjë herë tjetër më parë.841

Pjesë e rëndësishme e fjalës së Enver Hoxhës ishte revizionizmi modern, duke

e përcaktuar si “përçarës të lëvizjes komuniste dhe të kampit të socializmit, shërbëtor

besnik të imperializmit, armiq të vendosur të socializmit dhe të klasës punëtore.” Si

flamurtar i revizionizmit modern, më agresivi dhe më i rrezikshmi vlerësohej prej tij

839

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.38, fl.25-29.32-33. Vijim i fjalimit të Enver Hoxhës në mbledhjen

e Moskës, në nëntor të vitit 1960, pjesa për unitetin në lëvizjen komuniste e punëtore

ndërkombëtare. 840

Po aty, fl.37-38. 841

Po aty, fl.40-41,43-44. Vijim i fjalimit të Enver Hoxhës në Mbledhjen e 81 partive komuniste e

puntorenë Moskë, në nëntor të vitit 1960.

Page 225: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

201

“revizionistët jugosllav, klika tradhëtare e Titos me shokë”, duke e argumentuar me

qëndrimin e tyre djallëzor ndaj Shqipërisë që gjatë luftës e deri në vitin 1948. Sipas

Enver Hoxhës, ndërsa Stalini dhe Informbyroja u konsultuan për Jugosllavinë,

Hrushovi dhe KQ i PK të BS, për kthesën e bërë në vitin 1955 “karshi revizionstëve

jugosllav, nuk u bë çështje e një kosultimi të rregullt me partit e tjera komuniste e

punëtore”842. Duke vijuar veprimtarinë kundër Shqipërisë, ashtu siç vepruan në

Hungari, theksoi Enver Hoxha, “grupi tradhëtar i Beogradit filloi organizimin e

kundërrevolucionit edhe në Shqipëri.”Sipas tij “agjentura jugosllave mendoi se erdhi

momenti të rrëzonte udhëheqjen “kokëforte dhe staliniste shqiptare” dhe organizuan

komplotin.” Përmenden “spiunët e Titos në KQ,” “agjentët e tjerë Dali Ndreu e Liri

Gega,” që u gjykuan dhe u pushkatuan, si dhe “agjenti tjetër jugosllav dhe tradhëtar i

PPSH e i popullit shqiptar Panajot Plaku” i arratisur në Jugosllavi, të cilët u morën në

mbrojtje nga Hrushovi. Enver Hoxha, kritikoi qëndrimin tolerues të Hrushovit ndaj

veprimeve jugosllave në Hungari që çuan në gjakderdhje, që mbështetën njërëzitë e

tyre si Imre Nagin, si dhe për takimin e fshehtë të tij me Titon në Brion në vitin 1956.

Ai, kritikoi gjithashtu Hrushovin për trajtimin e minoritetit grek në Shqipëri gjatë

takimit të tij me liderin e partisë liberale greke Venizellos, si dhe për deklaraten e tij se

“në Korçë pashё grekërit dhe shqptarët që punonin si vëllezër”. Ai, i kërkoi Hrushovit

që “për kufijtë dhe të drejtat tona, duhet të mos bëni politikë”843. Sipas Enver Hoxhës

“revizionizmi ka qenë dhe është rreziku kryesor” dhe nuk është demaskuar plotësisht

siç pretendojnë udhëheqësitë sovjetikë, duke aluduar për ekzistencën e revizionizmit

edhe në PK të BS dhe te vetë Hrushovi.844

Në fund të fjalës së tij, Enver Hoxha mori në mbrojtje Stalinin, duke kritikuar

Hrushovin dhe PK të BS për qëndrimin e mbajtur ndaj kultit të Stalinit, duke filluar

nga raporti sekret në Kongresin XX. Sipas tij, “botës komuniste dhe botës

përparimtare iu imponua dënimi i shokut Stalin nga Hrushovi.” “Stalini u dënuar

rëndë dhe pa të drejtë,” sepse “veprimtaria e tij nuk i përkiste vetëm PK të BS dhe

popullit sovjetik, por na përket të gjithëve.” Në vlerësimin e Enver Hoxhës, për

qëndrimin ndaj Stalinit nuk ishte bërë asnjë konsultim, përkundrazi botës komuniste

iu imponua qëndrimi sovjetik, atë “e shikuan në mënyrë të njëanshme, panë vetëm

gabimet e tij”845. Enver Hoxha, i kujtoi Hrushovit se e akuzonte Stalinin për ndërhyrje

në punët e partive të tjera dhe kërkonte t’u impononte të tjerëve pikëpamjet sovjetike,

por sipas tij Stalini nuk veproi asnjëherë siç veproi udhëheqja ekzistuese sovjetike.

Duke bërë krahasimin midis dy periudhave, ai përmendi vitin 1945 kur Stalini

ndryshoi destinacionin e vaporëve të mbushur me drithra buke, duke i drejtuar për në

Shqipëri, në ndihmë të popullit shqiptarë. Në mbledhjen e Moskës, Enver Hoxha ishte

i vetmi që mori në mbrojtje Stalinin dhe vepren e tij.

Përfaqësuesit e partive të vendeve socialiste dhe të disa vendeve të tjera, në

diskutimet e seancës së pasditës së datës 16 nëntor, duke përkrahur hapur qëndrimin

sovjetik, sulmuan ashpër fjalimin e Enver Hoxhës dhe qëndrimin e PKK dhe të PPSH.

Shumica e delegacioneve të partive komuniste të vendeve socialiste dhe të vendeve të

Evropës, fjalimet e Ten Siao Pinit dhe Enver Hoxhës i quajtën: “si një notë fallco”,

“shpifje të bëra me qëllim kundër PK të BS dhe Hrushovit (Dolorez Ibarruri – PK

Spanjolle); “një shprehje tipike e luftës dhe veprimtarisë fraksioniste” (Koplenig – PK

Austrisë); “fjalimi i Enver Hoxhës ishte një sulm pa përgjegjësi kundër PK të BS,

842

Po aty, fl.50-51,56. Fjalimi i Enver Hoxhës në mbledhjen e Moskës, nëntor të vitit 1960, pjesa për

revizionizmin modern. 843

AQSH, F. 14/AP, viti 1960, D,38, fl.61,63-65,72-73. 844

Po aty, fl.73-74. 845

Po aty, fl.75-76,78.

Page 226: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

202

s’keni turp që bëni sulme të tilla provokuese”; “akt prej vagabondi” (Gomulka – PK

Polake); në fjalimin e Hoxhës “ ka hiprokrizi”; është e “shëmtuar përpjekja për t’i kthyer mosmarrëveshjet ideologjike në çështje përsonale kundër Hrushovit” (Longo –

PK Italiane); “fjalim skandaloz i delegatit shqiptar” (Gollan – PK Angleze); “ngjall

një shqetësim të madh fjalimi i delegacionit kinez e shqiptar” (Ali Jata – PK e

Marokut); sikur “nga kjo tribunë fliste “Zëri i Amerikës” apo ‘‘Evropa e Lirë’’, “asnjë

ndryshim nga revizionistët jugosllavё” (Dezh – PK Rumune); “fjalimet e T. S. Pinit

dhe Hoxhës nuk janë konstruktive dhe nuk i shërbejnë unitetit” (Vili Pesit – PK

Filandeze); “e dënoj fjalimin e delegatit shqiptar si të gabuar dhe përçarës”

(Cendenbal – PK Mongole); “nuk janë aspak të drejta akuzat se gjoja Kina është një

vend luftënxitës” (Përfaqësues i PK të Birmanisë) etj.846

Veçanërisht, përfaqësuesitë e vendeve socialiste, fjalën e Enver Hoxhës e

kritikuan me nota tepër të ashpra, duke e quajtur “skandaloz, hiprokrizi, të

papërgjegjshëm”, ‘amballazh shpifjesh e akuzash” dhe “veprimesh përçarëse”, duke e

krahasuar me “Zërin e Amerikës”, apo “Evropën e Lirë”847. Disa delegacione, si i

Partisë Komuniste të Bullgarisë, të Francës, të Polonisë, të Italisë, të Çekosllavisë, të

Marokut etj, bënë deklarata me shkrim për dënimin e fjalës së delegacionit shqiptar.

Pëfaqësues të disa partive aziatike, si të Partisë Komuniste të Tailandës, të

Birmanisë, të Malezisë etj, vlerësuan me respekt PKK dhe Mao Ce Dunin, për

eksperiencën pozitive me rëndësi ndërkombëtare, sidomos për vendet koloniale, si

dhe shprehёn nevojën e domosdoshme të forcimit të unitetit midis PKK dhe të PK të BS. Në tërësi, përfaqësuesit e këtyre partive dhe të shumë partive të tjera, kërkuan

heqjen nga projektdaklerata të formulimit “komunizëm nacional”, “fraksionet e

shantazhet në lëvizjen komuniste ndërkombëtare”, si dhe vlerësuan revizionizmin si

rrezik kryesor.848

Ndërsa, një pjesë e partive komuniste të Amerikës Latine, Afrikës

dhe vendeve arabe, Partia Komuniste e Hollandës, Indisë etj, u shprehën për unitetin e

lëvizjes komuniste dhe se ky unitet nuk mund të arrihej pa PKK.

Më datën 23 nëntor, e mori përsëri fjalën Hrushovi. Sipas tij, “fjalimi i Ten

Siao Pinit dhe veçanërisht fjalimi i shthurur i Enver Hoxhës” e detyruan të rimerrte

fjalën.849

Hrushovi i indinjuar nga fjala dhe kritikat e tyre, hodhi poshtë si shpifje

përpjekjet për denigrimin e PK të BS nga përfaqësuesit kinezё e shqiptarё. Ai u përpoq të polemizonte, për një numër çështjesh si: përcaktimin e epokës, duke e

cilësuar si epokë të triumfit të socializmit e komunizmit në shkallë botërore; për

bashkekzistencën paqësore, si rrugën drejt socializmit por duke mbrojtur tezën e

shfrytëzimit të çdo mundësie për ndalimin e luftës bërthamore; për kultin e individit,

duke e cilësuar luftën ndaj tij si ligjëshmëri dhe nevojë të brendshme morale. Duke

polimizuar me fjalën e Enver Hoxhës për kultin e individit, atë e quajti një problem të

brendshëm, për të cilin nuk mund të pyeteshin partitё e tjera dhe me një ton më të zbutur theksoi se Stalinit i “japim atë që meriton, flasim mbi meritat e tij, flasim edhe

mbi gabimet”850, sepse “punonte Stalini, punonte partia, punonte populli dhe s’mund

të denigrohet ajo periudhë, duke përfshirë edhe Stalinin.” Sipas Hrushovit, pas

goditjes së kultit të individit në BS u arritën suksese në të gjitha fushat.

846

AQSH, 14/AP, OU, viti 1960, D.41, fl.1-28. Fjalime të delegacioneve të partive komuniste e puntore

të vendeve të ndryshme, në mbledhjen e Moskës në nëntor të vitit 1960. 847

AQSH, 14/AP, OU, viti 1960, D.41, fl.3,9. (Përkatësisht, diskutimet e Gomulkës, Dezhit etj). 848

Po aty, fl.2,8,31,38. (Përkatësisht, pjesë të nxjerra nga fjalimet e delegacioneve të partive komuniste

të Birmanisë, Malajzisë dhe Tailandës në mbledhjen e Moskës në nëntor 1960. 849

AQSH, 14/AP, OU, viti 1960, D.29, fl.44. Fjala e N. S. Hrushov në mbledhjen e përfaqësuesve të

partive komuniste e puntore, më 23 nëntor 1960. 850

Po aty, fl.62. Vijim i fjalimit të Hrushovit në mbledhjen e partive komuniste e puntore, më 23 nëntor

1960.

Page 227: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

203

Në fjalën e tij, Hrushovi u ndal edhe në problemin jugosllav, duke sulmuar

paqendrushmërinë e Enver Hoxhës dhe udhëheqjes shqiptare në këtë drejtim. Ai citoi

disa deklarime pajtuese të KQ të PPSH ndaj propozimeve dhe qëndrimit sovjetik për

Jugosllavinë, si dhe vendime të tij e të Kongresit III të saj për këtë problem.851

Hrushovi, mbrojti formulimet e projektdaklaratës për moslejimin e veprimtarisë

fraksioniste e të grupazhit, si dhe për luftën ndaj dogmatizmit dhe sektarizmit. Duke

nënvizuar se divergjencat ekzistonin midis PKK e PPSH nga njëra anë dhe të gjitha

partive komunste e punëtore nga ana tjetër, ai bëri thirrje që të dëgjohet zëri i

shumicës dhe mendimi kolektiv i partive, si dhe kërkoi që të bëhet çmos që fronti

komunist të ishte unik.852

Në kundërpërgjigje, delegacioni kinez hodhi poshtë të gjitha akuzat e bëra

ndaj PKK, duke kritikuar pozicionin imponues të PK të BS, marrjen e vendimeve pa u

konsultuar e pa pyetur partitë e tjera, si dhe përpjekjet për të imponuar referencat e

Kongresit XX në dokumentet e mbledhjes etj. Ndërsa delegacioni shqiptar nuk e mori

fjalën për herë të dytë në mbledhje, por bёri një deklaratë me shkrim, në të cilën hodhi poshtë akuzat e adresuara kundër fjalimit të Enver Hoxhës, duke përmendur me emer

Gomulkën për shpifje e fjalë fyese ndaj Partisë së Punës dhe udhëheqjes së saj, si dhe

konfirmoi plotësisht si të drejtё qëndrimin e mbajtur.853 Megjithse mbledhja vijoi

punimet, Enver Hoxha pas fjalës së mbajtur u larguanga salla së bashku me Mehmet

Shehun.

Më 25 nëntor të vitit 1960, në një takim me një pjesë të delegacionit shqiptar

të përbërë nga Mehmet Shehu dhe Hysni Kapo, udhëheqësit sovjetikë Froll Kozllov

dhe Anastas Mikojan ashpërësuan tonin dhe paralajmëruan se do të “shqyrtojnë në

Traktatin e Varshavës çështjen e Bazës së Vlorës”, si dhe do të “shikoheshin ndihmat

ekonomike për Shqipërinë.” Në këtë takim, pala sovjetike në emër të KQ të PK të BS

kërkoi të dijë nga partia dhe qeveria shqiptare se si “do të zhvillohen marrëdhëniet në

të ardhmën.” Sipas tyre “marrëdhëniet paraqiten mjaft të acaruara dhe ato janë bërë të

padurueshme”, si rezultat i politikës shqiptare. “Ne do t’i përmbahemi marrëdhënieve

më të rrepta, edhe shtetërore edhe ekonomike.” “Çështjet e marrëdhënieve ekonomike

s’mund të zhvillohen si më parë”, deklaruan udhëheqësit sovjetikë. Gjithashtu u

vlerësuan si të rrezikshme qëndrimet ndaj ushtarakëve sovjetikë në Vlorë, duke

kërkuar “krijimin e kushteve normale për ushtarakët sovjetikë.” Sipas tyre, “në Bazën

e Vlorës ishin armatosur njerëzit, ishte shpallur gjendje alarmi dhe ushtarakët

sovjetikë viheshin në pozita të tilla sikur punonin e qëndronin mbi prush”854

Nga ana tjetër, pala shqiptare “kërkoi vazhdimin e marrëdhënieve ekonomike

sipas marrëveshjeve ekzistuese dhe vlerësoi si presion e kërcënim paralajmrimet për

heqjen e Bazës së Vlorës, përjashtimin nga Traktati i Varshavës, si dhe ndërprerjen e

ndihmave ekonomike. Nga ana e tij Mehmet Shehu, problemet e ngritura nga

përfaqësuesit sovjetikë i quajti kërcënime politike, ekonomike dhe ushtarake.855

Ky

takim, do të ishte takimi i fundit i udhëheqsëve të të dy vendeve në Moskë, i cili

paralajmëroi furtunë në marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike.

851

Po aty fl.64. 852

AQSH, 14/AP, OU, viti 1960, D.6, fl.69. Raport në plenumin e KQ të PPSH mbajtur në dhjetor të

vitit 1960, mbi mbledhjen e Moskës në nëntor të vitit 1960. 853

AQSH, 14/AP, OU, viti 1960, D.6, fl.73. 854

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1960, D.24, fl.37-49. Takim i delegacionit të partisë dhe qeverisë së

RPSH dhe BS, më 25 nëntor të vitit 1960. Në këto bisedime nga pala shqiptare morën pjesë :

Memet Shehu dhe Hysni Kapo, ndërsa nga pala sovjetike : Froll Kozllov dhe Andrej Mikojan. Ky

ishte takimi i fundit në Moskë i nivelit të lartë midis Shqipërisë dhe BS, pas mbledhjes së Moskës. 855

Po aty.

Page 228: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

204

Enver Hoxha dhe Mehmet Shehu u kthyen menjëherë në Shqipëri. Për efekt

sigurie, kthimi u organizua jo në linjën e zakonshme të udhëtimeve, por me tren në

itinerarin Moskë – Budapest – Vjenë – Bari dhe me avion shqiptar nga Bari në

Rinas.856

Ndërsa pjesa tjetër e delegacionit, Hysni Kapo, Ramiz Alia, Foto Çami etj,

vijuan pjesëmarrjen në mbledhje dhe më vonë në komisionin e redaktimit dhe në

nënshkrimin e deklaratës përfundimtare.

Në punimet e këtij komisioni vijoi lufta për shkak se secili delegacion

kërkonte të reflektonte pikëpamjet e veta. Në diskutimet e komisionit, për

projektdeklaratën e paraqitur u bënë rreth 65 faqe vrejtje. Përfaqësuesit sovjetikë të

ndjekur nga shumica e delegacioneve kërkonin të përfshiheshin në deklaratë

referencat për Kongresin XX dhe XXI të PK të BS,857

për kultin e individit, për

fraksionizmin në lëvizjen komuniste dhe për komunizmin nacional etj, terma këto që

godisnin qëndrimin e PKK dhe PPSH. Këto pikëpamje u kundërshtuan me forcë nga

përfaqësuesit e Kinës, të Shqipërisë dhe të disa delegacioneve të tjera. Mbas shumë

diskutimesh, më 30 nëntor shumica u tërhoq nga qëndrimi i deriatëhershëm, duke

kërkuar vetëm ruajtjen e formulimit për Kongresin e XX, sipas deklaratës së vitit

1957, që ishte pranuar nga të gjithë. Me këto ndryshime, u pranua firmosja e

deklaratës nga të gjitha delegacionet, përfshirë atë shqiptar e kinez.858

Mbledhja e Moskës, shënoi kulmin e ashpërsimit të marrëdhënieve shqiptaro -

sovjetike. Në përgjigje të fjalimit të Enver Hoxhës, më 1 dhjetor të vitit 1960 në

përfundim të mbledhjes, KQ i PK të BS u shpërndau delegacioneve pjesëmarrëse në

mbledhjen e Moskës, një material të gjatë prej 97 faqe, “për një numër çështjesh të

shtruara nga Enver Hoxha në mbledhje.” Në material, për të hedhur poshtë “sulmet e

paargumentuara kundër PK të BS” dhe “orvajtjet e PPSH për të diskretituar

veprimtarinë e madhe dhe të frytshme të Nikita Hrushovit”, bëhej historiku i

marrëdhënieve shqiptaro - sovjetike dhe ndihmës së madhe ekonomike të dhёnё nga

BS. Në material merret në mbrojtje Hrushovi, si njeri që “ndjek drejt dhe me aftësi

politikën e brendshme leniniste”, që “mbron me këmbëngulje interesat e të gjithë

kampit socialist” dhe që “gëzon një autoritet dhe një respekt të tillë të madh në partinë

dhe në mes gjithë njerëzëve sovjetikë”859.

Gjithashtu, materiali u kundërvihej pikëpamjeve të shfaqura nga delegacioni

shqiptar mbi mbledhjen e Bukureshtit, mbi çështjet e marrëdhënieve me Jugosllavinë,

mbi kultin e individit, mbi ngjarjet në Hungari, mbi marrëdhëniet shqiptaro - greke,

mbi pretendimet shqiptare për qëndrimin e ambasadorit sovjetik në Jugosllavi, mbi

qëndrimet e ministrit të Mbrojtjes Malinovski dhe mareshalit Greçko. Në letër

shprehej frika se “mos marrin rrugën e Jugosllavisë edhe shqiptarët”, duke sjellё në kujtesë analogjitё e realitetit jugosllav, “përsekutimet e personaliteteve të shquar si

Liri Belishova, Koço Tashko, Maqo Çomo, Panajot Plaku,* përjashtimin nga partia

856

AQSH, F. 14/AP, viti 1960, D.42, fl.30/1. Letrër dërguar nga Hysni Kapo më 16 nëntor të vitit 1960

nga Moska për Beqir Ballukut në Tiranë, të cilin e njofton për zhvillimet në Moskë dhe mënyrën e

kthimit të Enver Hoxhës e Mehmet Shehut në Shqipëri. 857

Po aty, fl.44/1. Shënime në dorëshkrim të Hysni Kapos dërguar Beqir Ballukut, në dhjetor 1960. 858

AQSH, F. 14.AP, OU, viti 1960, D.6, fl.92. 859

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1960, D.30, fl.49-52. Material i KQ të PK të BS, shpërndar më 1 dhjetor

të vitit 1960, delegacioneve të partive komuniste e punëtore pjsëmarrëse në Mbledhjen e Moskës. * Panajot Plaku(1918-1974). Ushtarak, me detyra të ndryshme në Ministrinë e Mbrojtjes si drejtor i

Drejtorisë Operative, zëvendësshef i Shtabit të Përgjithshëm, zëvendës i parë i ministrit të

Mbrojtjes dhe shef i Drejtorisë Politike. Në vitin 1956 caktohet minister pa portofol dhe kryetar i

Komisionit për Gjeologjinë. Më 16 maj të vitit 1957 me motivin se ishte i survejua nga sigurimi i

shtetit, arratiset në Jugosllavi dhe kërkon strehim politik. Një muaj pas arratisjes i shkruan letër

Hrushovit, ku denoncon kultin dhe krimet e E. Hoxhës, likujdimin prej tij të gardës revolucionare të

Page 229: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

205

dhe largimin nga Tirana.” Për të gjitha këto çështje, bëhej fajtore udhëheqja e PPSH

dhe për të bindur delegacionet, në material përmenden bisedimet e vitit 1957 e

deklarata përkatëse; bisedimet e zhvilluara nga Hrushovi gjatë vizitës në Shqipëri në

vitin 1959 e deklarata përkatëse; çlirimi i Shqipërisë nga pagesa e borxheve në

shumën 422.7 milion rublash në prill të vitit 1957; dërgimi në Shqipëri të 3027

specialistëve sovjetikё nga viti 1951 deri në vitin 1960; dhënien falas të të gjitha ndihmave ushtarake dhe për gjysmën e ushtrisë ushqime, veshmbathje e tagji falas; si

dhe ndihmat në bujqësi, industri etj. Në material, zgjidhen citime e regjistrime

origjinale të bisedimeve të ndryshme, në të cilat pala shqiptare prononcohej për

miqësinë dhe vlerësimin e ndihmës sovjetike.860

Materiali i shpërndar nga pala

sovjetike tregonte se toni, përmbajtja dhe problemet e trajtuara në fjalën e Enver

Hoxhes në mbledhjen e Moskës, u pritën me shqetësim të shtuar nga udhëheqja

sovjetike dhe me reagime të menjëhershme. Pas mbledhjes së Moskës, qeveria

sovjetike zëvendësoj ambasadorin Ivanov me V. I. Shikin, i cili mbante detyrën e

zëvendësshefit të organizimit të KQ për republikat që nga viti 1954, ndërkohë që më

parë kishte shërbyer në ushtri me gradën gjeneralkolonel.

“Qëndrimin e vendosur e parimor” të delegacionit në Mbledhjen e Moskës dhe

Deklaratën e nënshkruar, e vlerësoi plenum i KQ i PPSH, mbajtur më 19 - 20 dhjetor

të vitit 1960. Në plenumi, u paraqit e gjithë procedura e zhvillimeve në Mbledhjen e

Moskës. Përveç elozheve për “kritikën hapur e me zemër të pastër” të “gabimeve dhe

shtrembërimeve në lidhje me disa çështje të srategjisë dhe të taktikës së lëvizjes

komuniste ndërkombëtare” nga Enver Hoxha, plenumi konfirmoi luftën “kundër

revizionizmit dhe çdo rryme oportuniste ose dogmatike” dhe vuri detyra për

“vigjilencë” pasi “armiqtë do të mbjellin dyshime e pakënaqësi”, si dhe për

informimin e të gjitha organeve dhe organizatave bazë të partisë, për situatën e krijuar

dhe vështirësitё që do të lindnin, ashtu siç po zhvilloheshin marrëdhëniet me BS.

Plenumi, mori vendim edhe për shtyrjen e datës së mbajtjes së Kongresit IV të PPSH

nga dhjetori i vitit 1960 në 13 shkurt të vitit 1961, me motivimin për të pasqyruar

problematikën e dalё nga Mbledhja e Bukureshtit dhe e Moskës.861 Në këtë mënyrë,

për hir të “parimeve” abstrakte po sakrifikohej e ardhmja e zhvillimit të vendit,

rrezikohej plani i tretë pesëvjeçar dhe për të “qetësuar” opinionin, në plenum u

përmend rrugëdalja “gatishmëria e RPK për të ndihmuar Shqipërinë.”

Gjithsesi, në vartësi të qëndrimit shqiptar në mbledhjen e Moskës, udhëheqja

sovjetike në formë hakmarrjeje mori masa tё menjëherëshme ndaj Shqipërisë. Qeveria

sovjetike, kaloi nga zvarritja e vonesat e kredive dhe ndihmave menjëherë pas

Bukureshtit në prerjen e ndihmave ekonomike e ushtarake për Shqipërinë. U anullua

kredia e akorduar sipas marrëveshjes së 3 korrikut të vitit 1959, për financimin e

planit të tretë pesëvjeçar për periudhën 1961 – 1965, si dhe protokolli i shkëmbimeve

tregtare (mbi kleringun) midis të dy vendeve për vitin 1961, nën pretekstin se qeveria

shqiptare duhej të shlyente ratat përkatëse të kredive të mëparshme që BS i kishte

akorduar Shqipërisë.862

Në këto kushte, më 26 dhjetor të vitit 1960 me një notë të

Ministrisë së Punëve të Jashtme dorëzuar të ngarkuarit me punë të BS në Tiranë,

partisë, mungesën e informimit e të demokracisë së brendshme në parti etj. Vdes në vitin 1974 në

një hotel të Beogradit, në rrethana të panjohura. 860

Po aty, fl.53-97. Vijon materiali i KQ të PK të BS, shpërndarë më 1 dhjetor partive komuniste e

punëtore pjesëmarrëse në Mbledhjen e Moskës. 861

AQSH, F. 14/AP, viti 1960, D.6, fl.253. Dosja përmban materialet prej253 faqe të Plenumit XXI të

KQ të PPSH, mbajtur më 19-20 dhjetor të vitit 1960 (Raportin, diskutimet dhe fjalën e mbylljes të

Enver Hoxhës) 862

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961, D.34, fl.238. Letër e plenumit të KQ të PPSH dërguar KQ të PK të

BS, më 12 tetor të vitit 1961.

Page 230: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

206

qeveria shqiptare shprehu gadishmërinë për të dërguar një delegacion me në krye

zëvendëskryetarin e Këshillit të Ministrave, Koço Theodhosi, për të diskutuar

problemet ekonomike.

Por, më 30 dhjetor, Presidiumi i KQ të PK të BS, niveli më i lartë partiak e

shtetëror, mori në shqyrtim “çështjen shqiptare”. Presidiumi, miratoi propozimin e N.

Hrushovit “lidhur me bazën luftarake – detare dhe nëndetëseve” dhe u vuri detyra

Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Minstrisë së Mbrojtjes “që të përpunojnë

dokumentet përkatëse, duke pasur parasysh shkëmbimin e mendimeve në seancën e

Presidiumit”863, çka tregonte për shkallëzimin e masave drejt rishikimit tërësor të

marrëdhënieve.

Më 6 janar të vitit 1961, qeveria sovjetike në përgjigje të kërkesës shqiptare

për bisedime kërkoi që në kushtet e krijuara, çështjet ekonomike mund të diskutohen

vetëm në nivelet më të larta të partive dhe të qeverive.864

Ndërsa sipas afateve të

përcaktuara, pritej plotësimi i kërkesave për ndihmë teknike në sektorët minerare, të

industrisë, të ndërtimit etj, qeveria sovjetike më 20 janar njoftoi tërheqja e

specialistëve sovjetikë që punonin në sektorin e naftës, duke filluar zbatimin e

direktivës për rishikimin e bashkëpunimit ekonomik.

Pika kulmore e acarimit arriti në Kongresin IV të PPSH, që i zhvilloi punimet

nga data 13 - 20 shkurt të vitit 1961. Në raportin e tij Enver Hoxha deklaroi në

mënyrë të beftё se “dy fuqi fqinjë, Jugosllavia dhe Greqia në bashkëpunim me disa

tradhëtarë shqiptarë, brenda vendit dhe të arratisur në Jugosllavi dhe në koordinim

me Flotën VI amerikane në Mesdhe, kishin organizuar disa muaj më parë sulmim mbi

Shqipërinë, me qëllim që të likujdonin Republikën Popullore të Shqipërisë. Komploti

kriminal u dështoi fund e krye”865. Kjo deklaratë, e para publike për këtë problem,

ishte surprizë për delegatët shqiptarё dhe sidomos për delegacionin sovjetik dhe delegacionet e vendeve tëtjera komunistё, anëtarё të Traktatit të Varshavës. Në bisedimet e zhvilluara me udhëheqjen shqiptare më 20 shkurt, në

përfundim të kongresit, kryetari i delegacionit sovjetik Pjoter Pospellov (kandidat i

Presidiumit të KQ të PK të BS) i shoqëruar nga Juri Andropov, e ngriti me

“shqetësim” mungesën e informacionit për këtë problem dhe shtroi nevojën për të

informuar strukturat drejtuese të Traktatit të Varshavës për të dhënat e këtij sulmi

kundër një vendi anëtar. Në këtë takim, që ishte takimi i fundit në Tiranë me

udhëheqësit sovjetikë, Enver Hoxha dhe Pospellov trajtuan problemet e

marrëdhënieve midis të dy palëve, por duke këmbëngulur sejcili në pikëpamjen e tij.

Pospellovi, që në fillim i quajti të papranushme disa dukuri të vëna re gjatë punimeve

të kongresit. Sipas tij në një bisedë midis specialistësh, disa thirrje pa emёr por shumё tё lexueshme tё shqiptarëve në adresë të udhëheqjes së partisё sovjetike ishin “të

rënda e ofenduese.” Prandaj u kërkua “ndryshim qëndrimi ndaj udhëheqjes së partisë

sovjetike.” Nga ana tjetër u ngrit me forcë “çështja mbi qëndrimin jo normal që

mbahet ndaj marinarëve sovjetikё në Shqipëri.” U kërkua që “udhëheqja shqiptare të

ftonte përfaqësuesin e Komandës së Bashkuar të Traktatit të Varshavës, gjeneralin

Andrejev, dhe së bashku me gjeneral Ballukun të dëgjonte mendimet e tij lidhur me

këtë çështje.” Delegacioni sovjetik këmbënguli në “përmirësimin e marrëdhënieve”,

863

Hamit Kaba &E. Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.218,219. Vendim i Presidiumit të

KQ të PK të BS "Çështje për Shqipërinë ". Propozimi i Hrushovit që miratoi Presidiumi kishte të

bënte me vendimin e Byrosë Politike për evakuimin e Bazës Luftarako – Detare të Vlorës aprovuar

qysh në mars të vitit 1960. 864

AQSH, F. 490, viti 1968, D. 648, fl.49. 865

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961, D.10, fl.41. Raport mbi veprimtarisë e KQ të PPSH, mbajtur në

Kongresin IV të PPSH, më 13 shkurt të vitit 1961 nga Enver Hoxha.

Page 231: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

207

duke nënkuptuar në radhë të parë “miqësinë midis dy udhëheqjeve”, duke aluduar se

“nuk ka asnjë arsye përse të mos takohen udhëheqësit më të lartë të dy partive.”

Pospellovi u interesua veçanёrisht për deklaratën e Enver Hoxhës në kongres

për sulmin kundër Shqipërisë, duke pyetur se “në raportin që ju i paraqitёt kongresit thuhet sikur sulmi kundër Shqipërisë është kryer” dhe “shumë nga delegacionet e

huaja e kanë kuptuar sikur sulmi kundër Shqipërisë është berë”866. Enver Hoxha duke

pohuar ekzistencën e mosmarrëveshjeve theksoi se asnjëherë nuk kemi ndërhyrë në

punët e brendëshme të PK të BS, “por gjithashtu nuk lejojmë në asnjë mënyrë që

udhëheqja sovjetike të ndërhyjë në punët e brëndshme të partisë sonë.”Ai e vlerësoi të

papranushëm qëndrimin sovjetik “për ndihmat ekonomike, sorollatjen e delegacionit

ekonomik për muaj të tërë në Moskë, sjelljen përbuzëse karshi tij dhe vënien në

dyshim të ndihmave e kredive të akorduara nga BS për pesëvjeçarin e tretë” etj. Enver

Hoxha, shpjegoi se komplotin për të sulmuar Shqipërinë “organet e zbuluan dhe të

gjithë komplotistët janë në duart e drejtësisë. Tani është në mbarim procesi dhe kur të

marrë fund kjo punë, ne do të vemë pa tjetër në dijeni dhe me hollësi ambasadorin

sovjetik Shikin”867. Në thelb, përfaqësuesi sovjetik, përveç të tjerave përsëri kërkoi

ndryshimin e qëndrimit ndaj udhëheqjes së partisë sovjetike, përmirësimin e

marrëdhënieve personale midis dy udhëheqësve kryesorё dhe propozoi organizimin e një takimi të nivelit të lartë në Moskë, për të diskutuar edhe një herë çështjen e

marrëdhënieve, gjë e cila u hodh poshtë nga pala shqiptare.

Deklarata e bujshme e organizimit të një sulmi kundër Shqipërisë, u shoqërua

me zhurmën propagandistike për zhvillimin e një gjyqi të “madh” në Tiranë, duke e

vlerësuar Jugosllavinë si armike të kampit socialist, agjente dhe bashkëpuntore të

imperializmit amerikan etj. Qeveria jugosllave, në përgjigje të akuzave uli nivelin e

ambasadës në rangun e sekretarit të dytë dhe në mars të vitit 1961 largoi nga Tirana të

ngarkuarin e përkohshëm Vujoviç, duke shënuar përkeqësimin e mëtejshëm të

marrëdhënieve shqiptaro - jugosllave. Sipas diplomatëve jugosllavë, “qeveria e tyre

në të ardhmën do t’i ndërtojë marrëdhëniet e veta me Shqipërinë, në vartësi të faktit se

si do të zhvillohen marrëdhëniet e Shqipërisë me BS”868. Gjithsesi, për akuzën se

Jugosllavia, Greqia dhe SHBA ishin pёrfshirё nё organizimin e njё sulmi ushtarak kundër një vendi anëtar tё OKB dhe pjestar tё Traktatit të Varshavës, për çudi nga

qeveria shqiptare nuk pati asnjë reagim me notë zyrtare ose proteste pranë qeverive tё vendeve tё akuzuara, siç veprohej zakonisht ose nuk bëri ndonjë denoncim publik apo zyrtar në organizmat ndërkombëtare.

Në mungesë të dokumenteve, duke u bazuar në mendime, në analizën e

situatës e të kushteve përkatëse politike në Shqipëri dhe sidomos në Bllokun

komunist, mund të bëhen disa deduksione, lidhur me deklaratën e Enver Hoxhës në

Kongresin IV të PPSH, se Jugosllavia, Greqia dhe SHBA ishin pёrfshirё nё

organizimin e njё sulmi ushtarak kundër Shqipërisë

Ndërkohë ka pasur edhe mendime, se skenari i komplotit të ashtuquajtur “puç

shteti” i Teme Sejkos ishte vepër e organizuar nga sovjetikët.869

Megjithatë edhe këto

mendime nuk ishin të mbështetura në dokumente por në analiza të situatës dhe

866

AQSH, 14/AP, viti 1960, D.7, fl.20,21. Proçes verbal mbi takimin e zhvilluar më datën 20 shkurt të

vitit 1961në KQ të PPSH në Tiranë me delegacionin e PK të BS, pjesëmarrës në Kongresin IV të

PPSH, të përbër nga Pjoter Pospellov (drejtor i Drejtorisë së Jashtme për vendet socialiste pranë KQ

të PK të BS) kryetar delegacioni, Juri Andropov, si dhe ambasadori sovjetik në Shqipëri Josif V.

Shikin. 867

po aty, fl.20,21. 868

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,....fl.251. 869Revista “Der Spiegl”, Nr.1/1961, 12 prill 1961, fl.54-55.

Page 232: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

208

kushteve konkrete politike në Shqipëri dhe sidomos në Bllokun Komunist, të cilin

Hrushovi po mundohej ta mbante radhështërnguar.

Skenari bazohej në disa fakte reale agjenturore. Sovjetikët, sigurimi i shtetit

shqiptar dhe për rrjedhojë edhe udhëheqja shqiptare e dinin se që në vitin 1955, në

zonën e Konispolit vepronte një grup i fuqishëm agjenturor amerikan, me objektiva

për t’u shtrirё në qytetet kryesore të vendit. Një gjë të tillë e konfirmojnë edhe dokumentet amerikane të deklasifikuara, të cilët bëjnë fjalë për operacionin e zbulimit

amerikan me emërtim “Obsidius” në vitin 1954 - 1955, me pikënisje Konispolin dhe

pikësynim qytetet kryesore si Tirana, Durrësi, Gjirokatra etj.870

Sovjetikët ishin të

mirë informuar dhe nuk mund të bënin të paditurin, pasi ishin në dijeni të plotë të çdo

lloj informacioni e situate në Shqipëri. Këshillëtari sovjetik Voronin pranë ministrit të

Punëve të Brendshёm, Kadri Hazbiu dhe këshillëtarët e tjerë në sektorët e ndryshëm, pëfshirë zbulimin, jo vetëm ishin në dijeni të të gjithë informacionit të grumbulluar,

sepse vepronin kundёr këtij grupi, merrnin pjesë në diskutimet pёr tё dhe përcaktonin masave e “lojёs” që duhej ndërmarrë. Nisur nga veprimtaria konkrete e këtij rrjeti,

këshillëtarët sovjetik kanë stisur “lojën” dhe skenarin, për të kamufluar synimet e tyre

të vërteta.

Nga ana tjetër, menaxherët e këtij rrjeti, që ishin amerikanët është logjike që të

kishin njohuri të hollësishme pёr përbërjen dhe objektivat e rrjetit. Prandaj, nuk është

e rastit që informacioni me burime perëndimore, evidenton faktin se sovjetikët kishin

rekrutuar Teme Sejkon e të tjerë që kishin studiuar në BS dhe filluan t’i aktivizojnë

me synim rrëzimin e zëvendësimin e regjimit me një udhëheqje më miqësore ndaj

Moskës.871

Kjo bëhej për të trembur Enver Hoxhën për të ndryshuar qëndrim, gjë që

përkonte me qëndrimin e hapur antishqiptar të sovjetikëve pas mbledhjes së

Bukureshtit, si dhe për të tërhequr vëmendjen nga skenari real.

Zhvillimet politike brenda vendit dhe ecuria e marrëdhënieve me sovjetikët

tregojnë për mundësinë e një skenari nga ana e tyre. Pas mbledhjes së Moskës dhe

Kongresit IV të PPSH, qëndrimi sovjetik u ashpërsua në mënyre të menjëhershme dhe

nga zvarritjet e vonesat u kalua në sanksione politike, ekonomike dhe ushtarake.

Sovjetikët, përveç kërkesës për informimin e Traktatit të Varshavës për organizimin e

sulmit ndaj Shqipërisë, në mbledhjen e Komitetit Politik Konsultativ të Traktatit të

Varshavës, në fund të marsit të vitit 1961, gjyqin që zhvillohej kundër “puçistëve” e

“vlerësuan të trilluar, fallco”, sepse Shqipëria sipas tyre “nuk është sulmuar nga

askush”872, duke “nxjerrё” atë pjesë të skenarit që njihej dhe që ishte i sërvirur nga

ana e tyre.

Në të njëjtën linjë është edhe informacioni i ambasadës sovjetike dërguar

Moskës, më 31 korrik të vitit 1961. Në informacion, deklarata e Enver Hoxhës në

Kongresin IV të PPSH mbi organizimin e sulmit kundër Shqipërisë ishte cilësuar si

akuzë provokuese, ndërsa procesi gjyqësor kundër pjesëmarrësve në komplot

përcaktohej si përpjekje e autoriteteve shqiptare “për të argumentuar deklaratën e

Enver Hoxhës”. Në informacion shkruhej se: “materialet e procesit lejojnë të arrihet

në përfundimin, se në rastin më të mirë mund të bëhet fjalë vetëm për një organizatë

870Auron Tare. Dossier, Gazeta “Dita.”, Viti IV i botimit, Nr.1320, 26 korrik 2016, referuar dokumentit

sekret amerikan VIA-AIR, SGAA-9343, KAPOK 25/3, Subjekti: OBOPUS/OBHUNT, Plani

Operacional për misionin „E premtja“, Ref: SGAA-4063. 18 shkurt 1954. Dosja e operacionit të

zbulimit amerikan me pikë nisje Konispolin me emërtim „OBSIDIUS.” 871

Edwin Jacques. Shqiptarët,.....fl.521. 872

AQSH, F. 14/AP, viti 1961, D.37, fl.4. Fjala e Enver Hoxha në përfundim të seminarit të zhvilluar në

KQ me sekretarët e parë të komiteteve të partisë të rretheve dhe disa kuadro kryesore të aparatit të

KQ , më 29-30 maj të vitit 1961.

Page 233: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

209

të zakonshme spiunazhi, e cila mesa duket është në shërbim të zbulimit grek”873.

Nga ana tjetër, Enver Hoxha në kushtet e krijura nuk i besonte askujt dhe

dyshonte për çdo gjë. Marrja në mbrojtje e Liri Belishoves, Koço Tashkos, Dali

Ndreut, Liri Gegës, Panajot Plakut etj nga Hrushovi, në gjysmën e dytë të viteve ’60,

duhet të jetë bërë shkak për të shtuar mosbesimin e frikën tek Enver Hoxha, si dhe

dyshimin për një veprim konkret të sovjetikëve për rrëzimin e tij. Megjithatë, në këto

kushte i duhej një ngjarje e bujshme, për të sensibilizuar opinionin e brendshëm, pse

jo edhe të jashtëm, prandaj situatën e servirur në Konispol nga “specialistët” e

shfrytëzoi dhe me shpejtësi udhëroi veprimet hetimore dhe zhvillimin e gjyqit kundër

“komplotistëve”, më 15 – 27 maj të vitit 1961.

Burimet perëndimore të informacionit e bëjnë më të besueshëm ekzistencën e

një skenari sovjetik. Ka pasur mendime e analizë nga Revista “Der Spiegl”, se skenar

i komplotit të ashtuquajtur “puç shteti” i Teme Sejkos ishte vepër e organizuar nga

sovjetikët, këshillëtarët sovjetikë në bashkëpunim me segmente të caktuara të

sigurimit të shtetit shqiptar dhe një fraksion brenda PPSH,874

pavarësisht se publikisht

udhëheqja shqiptare ia atribuonte vendeve fqinje, në bashkëpunim me amerikanët. Në

nëntor të vitit 1961, në kulmin e krizës shqiptaro – sovjetike, ambasadori amerikan në

Jugosllavi George F. Kennan (më tej: Kenan) i dërgoi sekretarit të Departamentit të

Shtetit Amerikan disa raporte të rëndësishme nga Beogradi. Ai informonte se nuk

ekzistonin dëshmi të mjaftueshme që të provonin ekzistencën e ndonjë sulmi të

mundshëm nga ana e Jugosllavisë kundër Shqipërisë, pavarësisht se Jugosllavia është

shteti më i interesuar për të ndryshuar regjimi komunist në Shqipëri.875

Sipas

diplomacisë gjermane, rusët komplotonin kundër regjimit të Hoxhës, duke shfrytëzuar

për këtë qëllim grupet e brendshme armiqësore me të.876

Sipas Ministrisë së Punëve të

Jashtme të Turqisë, Teme Sejko dhe mbështetësit e tij ushqenin pakënaqësi për

udhëheqjen e vendit dhe me mbështetjen e Rusisë dhe vendeve satelite të saj, ata ishin

përpjekur të përmbysnin Hoxhën.877

Në dhjetor të vitit 1961, kryeministri grek

Karamanlis nëpërmjet një memorandumi special dërguar ambasadës amerikane në

Athinë deklaronte se “Greqia, në kushtet aktuale ishte e gatshme të pranonte në fakt

sundimin e Hoxhës”, si dhe kundërshtonte çdo plan që do të çonte në përmbysjen e

qeverisë së Hoxhës nga Jugosllavia.878

Greqia, megjithse njëra prej të akuzuarave për

pjesëmarrje në komplot, favorizonte politikën “larg duart” nga Shqipëria, kishte

rezerva ndaj politikës së dy shteteve fqinje me Shqipërinë, Jugosllavisё dhe Italisё, si dhe nuk kërkonte zyrtarisht bashkimin e Epirit të Veriut me Greqinë, por autonomin e

tij. Vetë Departamenti Amerikan i Shtetit përpunoi dhe adaptoi politikën “larg duat

nga Shqipëria”, duke mbështetur politikën për Shqipërinë si “pykë” ndërmjet Kinës e

BS dhe marrëdhëniet e saj me vendet jo anëtare të blloqeve të mëdha; duke ruajtur

pavarësinë e saj dhe politikën e mosndërhyrjes së fqinjëve; duke mos kërkuar

873

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.246. Informacion I

ambasadës së BRSS në RRSH mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Jugosllavinë dhe Greqinë,

drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme, më 31 korrik 1961. 874

Revista “Der Spiegl”, Nr.1/1961, 12 prill 1961, fl.54-55. 875

Hamit Kaba. Shqipëria dhe të Mëdhejtë. ..... fl.241. Autori i referohet, Record of Department of State

relating Internal Affairs of Albania, 1960-1963, Roll 1, Kennan to Secretary of State, November 19,

1961. 876

Po aty, fl.246. 877

Po aty, fl.241. Referuar British Embassy, Ankara to Central Department of Foreign Office,

No.10730/5, June 17, 1961. 878

Po aty, fl.281, referuar NARA, F.767, Briggs (from Athins) to Secretary of State, nr.737, December

14,1961; Phillips Talbot to Mr. McGhee, The Greek Aide Memoire on Albania, December 21, 1961

dhe fl.282.

Page 234: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

210

ndryshimin e regjimit shqiptar dhe as përkrahur qëndrimin e tij; si dhe duke ruajtur e

mbështetur stabilitetin në rajon dhe një zonë të qëndrueshme në Adriatik.879

Kjo

politikë gjykohej me vlera të veçanta edhe për vetë NATO-n dhe vendet anëtare të saj.

Sido si të këtë qenë e vërteta, Enver Hoxha në kushtet e krijuara nuk i besonte

askujt. Gjithsesi, dyshimin, dyzimin dhe mosbesimin e tij për situatën e krijuar,

sigurisht në mënyrë jo të drejtpërdrejtё, do t’a artikulonte në ndonjë rast. Dyshimet e

para, Enver Hoxha i parashtroi publikisht më 29 e 30 maj të vitit 1961, në fjalën e

mbajtur në seminarin me sekretarët e parë të komiteteve të partisë të rretheve dhe

kuadrove të aparatit të KQ. Dyshimi i tij evidentohet nga pyetjet retorike se “pse i

mbrojten (është fjala për sovjetikët – E. M.) këta tradhëtarë e spiunë”, pse “u dogji

atyre dalja e spiunëve e tradhëtarëve të partisë e të atdheut tonë në gjyqin e fundit”,

“përse donin ata të ndërhynin dhe të shikonin dosjet e tradhëtarve tonë” etj,880

përfundon ai pyetjet, para degjuesëve. Në dokumente të mëvonshme nuk rezultojnë të

dhëna për dyshimet e Enver Hoxhës për “puçin” e vitit 1960, me përjashtim të

përsëritjes disa herë të kërkesës ndaj sovjetikëve për mos ndërhyrje në punët e

brendshme të Shqipërisë, si dhe të momentit të arrestimit të Kadri Hazbiut kur në

mbledhjen e Byrosë Politike, në tetor të vitit 1982, shprehu “paqartësi” për procesin e

Teme Sejkos, duke deklaruar se ky komplot “është mbuluar me një mister dhe ngjan

me një legjendë të çuditshme shumë të dyshimtë.” Sipas deklarimeve të vetë Enver

Hoxhës, dyshimi i tij nuk qëndronte për komplotin, por për organizatorët e tij, nëse

ishin jugosllavët e grekët të mbështetur nga amerikanët siç ishte deklaruar apo nga

sovjetikët, siç nënkuptohej. Pyetje – përgjigjet e tij tregojnë se dyshimi për një

komplot sovjetik ka ardhur duke u përforcuar. Megjithatë, “dyshimet” e tij të shfaqura

më vonë, pas 21 vjetësh nuk e shpëtojnë nga makthi dhe nuk e shfajsojnë nga

shfrytëzimi makabër e krimi monstruoz i kryer nën dirigjimin sovjetik, ndaj admiralit

Teme Sejko dhe grupit çam, shumica të pafajshëm.

Me përfundimin e Kongresit IV të PPSH, marrëdhëniet shqiptaro – sovjetike u

rrukullisen pa asnjë kthim prapa. Më 24 prill të vitit 1961, me anën e një note qeveria

sovjetike vendosi të mos dërgojë më specialistë të rinj dhe të mos zgjatë kohën e

qëndrimit të specialistëve që punonin deri në atë kohë në Shqipëri, duke shënuar

kështu tërheqjen e të gjithë specialistëve nga Shqipëria. Në thellim të qëndrimit, vjen

deklarata zyrtare e qeverisë sovjetike e datës 26 prill që vinte në diskutim vazhdimin e

marrëdhënieve ekonomike. Në deklaratë thuhet se “BS sot e tutje e quan të nevojshme

t’i ndërtojë marrëdhëniet e veta me Shqipërinë mbi një bazë të re”881. Gjithashtu, u

ndërpre e drejta për të vazhduar studimet në shkollat e larta sovjetike, si dhe u prenё bursat e studimit për mbi 1100 studentë e aspirantë shqiptarë që vazhdonin studimet e

tyre në shkollat e larta sovjetike, në bazë të marrëveshjeve të nënshkruara nga të dy

879

Ana Lalaj, "Shqipёria: Nga Pakti i Varshavёs nё NATO, Studime Historike nr. 3-4, Tiranë, 2008, f.

184-186. (Shih: Hamit Kaba. Shqipëria dhe të Mëdhenjtë,....fl.254). 880

AQSH, F. 14/AP, viti 1961, D.37, fl,4,5. Fjala e Enver Hoxhës, në përfundim të seminarit të

organizuar në KQ me sekretarët e pare të komiteteve të parties të rretheve dhe disa kuadro të

aparatit të KQ, më 29 dhe 30 maj të vitit 1961. Në fjalën e tij në këtë seminar, Enver Hoxha trajton

mbledhjen e vendimin e Traktatit të Varshavës më 28 mars të vitit 1961, për heqjen e Bazës së

Vlorës, si dhe presionet për marrjen e të gjitha anijeve e të mjeteve detare, për pengimin e kthimit të

studentëve shqiptarë në atdhe etj. 881AQSH, F. 490, viti 1968, D.648, fl.54. Përmbledhje e Raportit “mbi dëmet e shkaktuara nga shkelja e njëanshme

e marrëveshjeve nga qeveria revizioniste e BS”. Materiali shoqërohet me marrëveshje, protokolle dhe vendime të tjera. Midis tyre është letra e qeverisë së BS datë 26 prill 1961 me këtë pëmbajtje: ”Është e kuptueshme që udhëheqja shqiptare nuk mund të shpresojë më tutje që BS do t’a ndihmojë atë mbi bazën e mëparëshme, ndihmë të cilën kanë të drejtë t’a marrin vtëm miqtë dhe vëllezërit e vërtet. BS sott e tutje e quant ë nevojshme

t’I ndërtojë marrëdhëniet e veta me Shqipërinë mbi një bazë të re”.

Page 235: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

211

palët.882

Megjithse kishin filluar punimet për ndërtimin e Pallatit të Kulturës, dhuratë e

qeverisë sovjetike, sipas marrëveshjes së nënshkruar më 3 korrik të vitit 1959, pasi u

zvarrit disa kohë, u pezullua dërgimi i furnizimit me materialet e nevojshme. Vapori

“Vostok” me ngarkesa për Pallatin e Kulturës i ankoruar në Portin e Durrësit më 13

prill të vitit 1961, u urdhërua të kthehej mrapsht pa u shkarkuar, si dhe u tërhoqёn specialistët që punonin për ndërtimin e këtij pallati. Disa ditë më vonë u larguan edhe

specialistët që punonin për ndërtimin e Kombinatit të Sheqerit në Maliq, të Trikotazhit

të Korçës dhe nga fushat e ndryshme të ekonomisë dhe institucionet e shtetit shqiptar.

Marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike shkuan drejt ndërprerjes së tyre të plotë, në të

gjitha fushat e bashkëpunimit ekonomik. Sipas shëmbullit sovjetik, vendet e tjera

socialiste anulluan kreditë e akorduara dhe të gjitha ndihmat e tjera. Me anullimin e

kredisë nga BS, u anulluan kreditё edhe nga vendet e tjera të KNER-it, si Bullgaria

4.5 milionë rubla, R. D. Gjermane 9 milionë dhe Hungaria 4.5 milionë rubla, të cilat

përbënin 30 – 35 përqind të të gjitha investimeve kapitale të ekonomisë shqiptare.

Edhe këto vende tërhoqёn specialistët e tyre nga sektorët e ekonomisë. Më shumë se 40 objekte industriale që ndërtoheshin me ndihmën e kredive nga jashtë, u vunë

pjesërisht ose tërësisht në ngrirje. Në fillimvitin 1961, tregtia me BS u reduktua në

maksimum, ndërsa në vitin 1962 u ndërpre fare. U pakësua këmbimi i mallrave me

R.D. Gjermane, Hungarinë, Bullgarinë etj.

Duhet theksuar se ndihmat e kreditё nga BS dhe vendet e tjera socialiste, luajtën një rol vendimtar për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë, duke siguruar

projektimin e furnizimin me makineri, pajisje e material ndërtimi e venien në

shfrytëzim të mjaft veprave dhe përparimin e degëve të ndryshme të ekonomisë. Gjatë

planit të dytë pesëvjeçar 1956 - 1960, u përmirësua gjendja ekonomike deri në atë

pikё sa qeveria hoqi triskat, uli çmimet e ushqimeve, rriti pagat e punëtorëve, si dhe pagesat që u bëheshin fshatarëve për rekuizimet e detyrueshme të grurit dhe të

misrit.883

Gjatë kësaj periudhe u ndërtuan objekte të rëndësishme industriale si

hidrocentrali “Karl Marks” mbi Lumin Mat, rafineria e naftës në Cerrik, fabrika e

sheqerit në Maliq, fabrika e konservimit të peshkut në Vlorë etj. Në bujqësi përfundoi

kolektivizimi. Vetëm gjatë viteve 1951 – 1960, si rezultat i ndihmës e kredive nga BS

dhe vendet e tjera socialiste, në Shqipëri u ndërtuan rreth 400 objekte të rëndësishme

industriale, bujqësore dhe social – kulturore. Gjatë dy planeve pesëvjeçare u ngritën e

u vunë në shfrytëzim vepra rëndësishme si: Kombinati i tekstileve me emrin e Stalinit

në Tiranë, Kombinati i Sheqerit në Maliq të Korçës, Kombinati i Drurit në Elbasan,

Fabrika e Çimentos në Vlorë, Uzinat e Përpunimit të naftës në Cërrik e Kuçovë,

hidrocentralet në Tiranë e Mat dhe 400 km linjë elektrike të tensionit të lartë, fabrika e

Qelqit në Tiranë, fabrika e Konservimit të peshkut në Vlorë, si dhe mjaft fabrika të

përdorimit të gjerë dhe shumë objekte të tjera të rëndësishme për vendin. Gjithashtu,

plani i tretë pesëvjeçar ishte siguruar plotësisht, nëpërmjet dhënies së kredisë dhe

ndihmës teknike nga BS, sipas marrëveshjes së 1 e 3 korrikut të vitit 1959.

Megjithë ndryshimet e mëdha ekonomike, Shqipëria mbeti larg kthimit në një

vend industrilo – agrar, siç parashikohej. Së pari, bujqësia mbeti sektori më i dobët i

ekonomisë, pavarësisht nga përparimet e bëra. Udhëheqja shqiptare nuk hoqi dorë nga

industrializimi, për pasojë bujqësia u bë objekt dështimesh të vijueshme. Kjo mënyrë

veprimi krijoi zhballncim të ekonomisë, me ndikim negativ për shumë vite dhe për

përspektivën e zhvillimit. Një politikë e tillë ndikonte direkt në nivelin e jetesës të

882

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961, D.34, fl.240. 883

Valentina Duka. Historia e Shqipërisë, ...., fl.277.

Page 236: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

212

popullit, e cila pothuajse jetonte në fshat. Së dyti, investimet e mëdha në industri dhe

rendja pas industrisё së rëndë, sillnin përfitime të vonuara dhe jo të menjëhershme për

mirëqenjen e popullit.

Ndërsa, ndërprerja e marrëdhënieve solli dëme të pariparueshme për

ekonominë shqiptare. Sipas dokumenteve të pales shqiptare, nga ndërprerja e

marrëdhënieve ekonomike me BS, u shkelen tërësisht 7 marrëveshje dhe 7 protokolle,

që kishin të bënin me 17 objekte industriale e minerare, 3 objekte komunikacioni, 2

objekte të arsim – kulturës të planit të tretë pesëvjeçar, si dhe objekte të tjera

industriale – bujqësore që kishin filluar dhe ishin në proces ndërtimi. Në industri,

mbetёn pa ndërtuar disa nga objektet më kryesore: TEC-i i Fierit, Kombinati i

Yndyrave, fabrika e Filaturës dhe ngjyrosjes në Korçë, fabrika e stofrave të leshta të

holla pranë kombinatit në Tiranë, fabrikë Çimentoje, tre fabrika druri pranë

Kombinatit të Drurit në Elbasan etj. Në miniera dhe gjeologji u vonua ndërtimi ose

nuk u ndërtua fare: uzina e plehrave azotike, uzina mekanike për industrinë e naftës,

uzina e përpunimit të naftës në Cerrik, nuk u kryen kërkimet gjeologjike për naftë,

krom, bakёr etj. Në komunikacion: vonesa në rindërtimin dhe zgjerimin e Portit të Durrësit, si dhe vonesa në ndërtimin e radiostacionit të Shijakut etj. Në bujqësi,

vonesa në plehrimin e tokës, për shkak të mos ndërtimit të uzinës së plehrave, si dhe

të mosardhjes nga BS të plehut të parashikuar etj. Në arsim – kulturё: u ndërprenë

punimet pёr Pallatitin e Kulturës, dhënë dhuratё nga BS. Në sektorin e mbrojtjes: tërheqja e mjeteve luftarake (kryesisht anije luftarake) dhe e pajisjeve teknike të tyre,

si dhe armatimet, pjesët teknike luftarake, ushqimet e veshmbathjet,të parashikuara

për Shqipërinë me marrëveshje të posaçme, nuk u dërguan.884

Nga marrëveshjet e

papërfunduara ose të realizuara pjesërisht mund të përmendim: marrveshjen e

nënshkruar më 22 nëntor të vitit 1957, mbi dhënie ndihme ekonomike e teknike për

vitet 1957 – 1960; marrëveshjen për ndërtimin falas brenda vitit 1962 të Pallatit të

Kulturës në Tiranë, nënshkruar më 3 korrik të vitit 1959; marrëveshjen e

komunikacionit ajror, nënshkruar më 6 dhjetor të vitit 1955; marrëveshjen e

bashkëpunimit kulturor, nënshkruar më 3 maj të vitit 1956; marrëveshjen mbi

arsimimin e qytetarëve të RPSH në shkollat e larta të BS, nënshkruar më 5 korrik të

vitit 1952, si dhe marrëveshjen për shkëmbimin e filmave, nënshkruar më 31 dhjetor

të vitit 1959. Ndërsa ndër marrëveshjet e protokollet, të cilat nuk filluan fare, mund të

përmendim: marrëveshjen mbi dhënie kredie për pesëvjeçarin e tretë, nënshkruar më 3

korrik të vitit 1959; marrëveshjen mbi shkëmbimin e mallrave e pagesave për vitin

1960, nënshkruar më 4 janar të vitit 1960; një projektmarrëveshje për kredi për

zhvillimin e bujqësisë, arritur në prill të vitit 1960, mbeti e pa nënshkruar; protokoll

për dhënien e një shtojcë kredie për sektorin e naftës për vitet 1959 – 1960,

nënshkruar më 8 shkurt të vitit 1959; protokoll për ndërtimin e linjës së tensionit të

lartë Marinzë – Tepelenë dhe Tiranë – Durrës, nënshkruar më 3 korrik të vitit 1959;

protokoll për ndërtimin e qëndrës së radios në Tiranë, nënshkruar më 3 korrik të vitit

1959; protokoll mbi dhënie ndihme për kryerjen e punimeve të kërkimeve gjeologjike

për zbulimin e lëndës së parё minerale për industrinë e çimentos dhe qelqit, nënshkruar më 3 korrik të vitit 1959; protokoll për kredi për furnizimin me mallrat e

konsumit të gjërë, nënshkruar më 25 korrik të vitit 1959; protokoll mbi dërgimin

reciprok të mallrave dhe disa çështje të bashkëpunimit ekonomik gjatë viteve 1961 –

1965, nënshkruar më 3 korrik të vitit 1959 etj.

Sipas përllogaritjeve të njëanshme të palёs shqiptare, dëmet e shkaktuara nga ndërprerja e marrëdhënieve, nga zbatimi i pjesshëm i disa marrëveshjeve ose mos

884

AQSH, F.490, viti 1968, D.648, fl.3.

Page 237: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

213

realizimi i disa të tjerave, në vlerë monetare arrin në 207. 411, 518 rubla, duke u

bazuar në humbjen e fitimit (9.098.155 rubla, nga koha kur do të ndërtohej objekti

sipas marrëveshjes dhe koha kur u ndërtua ose do të ndërtohej në fakt, ndërsa për

objektet që nuk u ndërtuan fare në pesëvjeçarin e tretë, fitimi i humbur llogaritet për

një vit), humbje të tjera (190.375.223 rubla, diferenca e çmimeve ose shpenzime të

tepërta për realizimin e detyrava të marrëveshjes së ndryshuar), si dhe humbjen e

tatimit mbi xhiro, 7.938.140 rubla.885

Në këtë menyrë jo vetëm u vu në diskutim që në

fillim plani i tretë pesëvjeçar, por u kërcënua seriozisht zhvillimi i ardhshëm

ekonomiko – bujqësor i vendit.

Gjithsesi, paralelisht me marrëdhëniet ekonomike, konflikti u thellua me

shpejtësi të madhe në fushën ushtarake dhe konkretisht në Bazën Ushtarake Detare të

Vlorës, në të cilën vepronin një numër i konsiderushëm ushtarakësh sovjetikë dhe ku

pёrkeqësimi i bashkëpunimit mbartte rrezikshmëri tё mёdha.

5.3. Largimi i sovjetikëve nga Baza Ushtarake e Vlorës, maj 1961

Acarimi i marrëdhënieve, mes udhëheqësve të Shqipërisë dhe të BS, u reflektua në

të gjitha fushat e veprimtarisë. Por më shpejt dhe më me forcë, keqësimi i këtyre

marrëdhënieve u reflektua në Bazën Ushtarake Detare të Vlorës.

Në tërësi, deri në muajin qershor të vitit 1960, marrëdhëniet midis ushtarakëve

shqiptarë e sovjetikë vazhduan të mbeteshin të mira dhe pa konflikte. Por qëndrimi

politike në Bukuresht, solli ndryshime të menjëhershme dhe ndikim dramatik në

marrëdhëniet ushtarake shqiptaro - sovjetike. Ndikim i dukshëm dhe shumë i shpejtë

rezultoi në tre drejtime kryesore:

Në radhë të parë, u shfaqën vonesa dhe zvarritje e dërgesave të furnizimit, të

pajiseve, të armatimeve dhe të materialeve ushtarake, si dhe moszbatim i

marrëveshjes për vijimin e punimeve në ndërtimet e instalimet në Bazën e Vlorës, në

ishullin Sazan, në areodromin e Vlorës etj.886

Në gusht të vitit 1960, ishte planifikuar

dhe njoftuar zyrtarisht dërgimi i armatimeve, por në mënyrë urgjente u ndërpre

procedura. Në periudhën korrik - shtator, ashtu si veprohej çdo vit, duhet të arrinin në

Shqipëri pajisjet dhe ushqimet e planifikuara sipas marrëveshjeve, por që u pezulluan

në mënyrë të heshtur ose duke i justifikuar “me arsye te

Në radhë të dytë, pati zvarritje për kalimin e nëndetëseve dhe anijeve detare,

në përdorim nga ekuipazhi shqiptar, sipas programeve të përcaktuara më parë. Sipas

marrëveshjeve, ishte parashikuar që deri në fund të vitit 1959 duhej t’i dorëzoheshin

palës shqiptare katër nëndetëse dhe mjetet e tjera detare. Por, për shkaqe politike, pala

sovjetike e zvarriti këtë procedurë, në mënyrë të pa justifikueshme. Vetëm në korrik të

vitit 1960, si rezultat i këmbënguljes së vijueshme të palës shqiptare, u arrit të merrej

në dorëzim njëra nga nëndetëset e përcaktuara. Në shtator u ndërpre fare dërgimi i

materialeve dhe të aparaturave të caktuara për ndërtimin e objekteve kryesore të

bazës, u pezulluan punimet për ndërlidhjen nën ujë, në artilerinë bregdetare në

Karaburun, në skuadriljen e helikopterëve në aerodromin e Vlorës, për vendosjen e

linjes elektrike të tensionit të lartë etj.

885

Po aty, fl.48. (Llogaritja është bërë me kursin e këmbimit, në bazë të protokollit të nënshkruar në

Tiranë, më 24 mars të vitit 1961. Sipas tij: 1 rubël është e barabart me 5.556 lekë për shpenzime me

karakter tregtar; 1 rubël baras me 28.40 lekë për shpenzime me karakter jo tregtar dhe 1 rubël baras

me 17.0 lekë për shenzime të përziera (tregtare dhe jo tregtare). Mesatarisht,1 rubël e barabart me

16.985 lekë). 886

AQFA, F. 100/3, viti 1960, D.317.

Page 238: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

214

Në radhë të tretë, ushtarakët sovjetikë, pas mbledhjes së Bukureshtit filluan të

shfaqin prepotencën e komandimit e të kërkesës së llogarisë ndaj ushtarakëve e

komandantëve shqiptarë. Në këtë bazë, u bënë të zakonshme shprehjet “ne

komandojmë”, “anijet janë tonat” dhe “pse veprohet”, “pse kalohet në gatishmëri”,

“pse pajisen me pestoleta oficerët” etj, pa pyetur këshillëtarët dhe komandat sovjetike.

Qeveria shqiptare, duke parashikuar pasojat negative të Bukureshtit, nëpërmjet

kryeministrit Mehmet Shehu, më 7 korrik të vitit 1960, i drejtoi një letër Këshillit të

Ministrave të BS dhe personalisht Hrushovit, në të cilën kërkonte një kredi shtesë prej

125 milionë rubla. Sipas sqarimeve në letër, kredia kërkohej për probleme ushtarake

me ndjeshmëri siç ishte mirëmbajtja e teknikës luftarake me pjesë ndërrimi dhe

karburant për periudhën 1961 - 1965, kryerja e qitjeve vjetore nga ushtarakët

shqiptarë në poligonet kundërajrore të BS, si dhe plotësimi i nevojave të

domosdoshme për ushtrinë, të cilat nuk mund të siguroheshin nga qeveria shqiptare

me mjetet e veta.887

Nga pala sovjetike nuk pati përgjigje.

Heshtja e qeverisë sovjetike e shqetësoi qeverinë shqiptare. Nё tetor 1960, një delegacion ushtarak shqiptar me në krye shefin e Shtabit të Përgjithshëm gjeneral

Petrit Dume* vizitoi Moskën për të siguruar zbatimin e marrëveshjeve ushtarake, që

tashmë ishin vënë në dyshim. Më 20 tetor, mareshali sovietik Greçko dha një drekë

për nder të delegacionit shqiptar, ku merrnin pjesë mbi 100 marshallë, gjeneralë dhe

admiralë nga të gjitha vendet e Traktatit të Varshavës, ministri i Mbrojtjes i BS

mareshali R. J. Malinovski, shefi i Shtabit të Përgjithshëm gjeneral armate Antonov, si

dhe oficerë të tjerë të lartë të Ushtrisë Sovjetike. Në drekë, kryetari i delegacionit

shqiptar, Petrit Dume, ngriti dolli për popullin sovjetik dhe miqësinë ndërmjet

popujve. MareshaliMalinovski, në dollinё e tij vlerësoi pritjen e ngrohtë në Shqipëri

gjatë vizitës me Hrushovin, por theksoi se “me hidhërim konstatojmë që kohët e

fundit këto zemra nuk po dëgjohen më dhe populli shqiptar po largohet nga kjo miqësi

për arsye të disa zëmёrimeve personale, të cilat shpien në kultin e individit ...”

Menjëherë ndërhyri Petrit Dume duke u shprehur se “më vjen keq shoku marshall që

ju nuk e njihni popullin shqiptar…Ju nuk keni të drejtë të ofendoni popullin, partinë dhe udhëheqjen tonë. Ne jemi mbledhur këtu për çështje ushtarake.” Më pas

delegacioni shqiptar në shënjë proteste në mënyrë demostrative u largua nga dreka.888

Në takimin zyrtar me Komandantin e Përgjithshëm të Forcave të Armatosura

të Bashkuara të Traktatit të Varshavës, mareshalin Greçko, më datën 21 tetor,

delegacioni shqiptar shprehu shqetësimin për deklaratën e Malinovskit dhe ngriti me

shumë forcë problemet e shqetësimet e ndërprerjes ose zvarritjeve të ndihmave

ushtarake. Por nga mareshali mori disa përgjigje pa zgjidhje: “kërkesa akoma nuk

është studiuar”, për raketat tokë – ajër kishte “disa vështirësi në prodhim”, për

zëvendësimin e aeroplanëve Mig – 15 me tipa të tjerë “do të shohim mundësinë e

sigurimit të tyre”, për helikopterët e flotës Mi – 4 dhe katrat silurues “nuk kishte

dijeni”, për artilerinё bregdetare, ofiçinën lundruese, “po shikohej furnizimi” etj. Për

të gjitha problemet e ngritura u dhanë justifikime të ndryshme si asnjëherë tjetër. Në

887

AQFA, F. 100/3, viti 1960, D.382. *P. Dume (1920-1975). Lindi në Lubonjë të Kolonjës. Hero i Popullit. Pjesëmarrës në Luftën

Nacionalçlirimtare si partizan, komandant batalioni, brigade, divizioni dhe nga viti 1952 shef i

Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë. Përfundoi Akademin Ushtarake në BS. Nga viti 1971 kandidat i

Byrosës Politike të KQ të Partisë dhe deputet në disa legjislatura. Në vitin 1974 u shpall “armik e puçist” dhe një vit më vonë pushkatohet.

888AQSH,F. 14/AP/TV, viti 1960, D.1, fl.2. Informacion (pa firmë) dërguar KQ të PPSH nga

delegacioni ushtarak i kryesuar nga shefi i Shtabit të Përgjithshëm gjeneral Petrit Dume, më 21 tetor

të vitit 1960, lidhur me drekën e shtruar në Moskë nga komandanti i Forcave të Bashkuara të TV

më 20 tetor, për nder të delegacionit shqiptar.

Page 239: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

215

fund të takimit, edhe Greçko, duke pasuar Malinovskin, deklaroi se Shqipëria “po

largohej nga BS” dhe për këtë duhet “menduar sa nuk ishte vonë”889, duke përcaktuar

sipas tij “shkakun” e gjendjes së marrëdhënieve të Shqipërisë me BS. Pas incidentit,

më 22 tetor, mareshali Malinovski kërkoi të takohej me të gjithë delegacionin

shqiptar, por kërkesa nuk u pranua.

Deklarata aspak diplomatike e ministrit të Mbrojtjes të BS, si dhe përgjigjet pa

zgjidhje të mareshalit Greçko, tregonin se acarimi i situatës dhe mosmarrëveshjet

ishin shtrirë në nivelet më të larta sovjetike dhe të Traktatit të Varshavës. Shtrirja e

mosmarrëvshjeve në këto nivele, reflektonte forma akoma më të ashpra, në nivelet më

të ulta. Ky fenomen u shfaq menjëherë në Bazën Ushtarake të Vlorës, duke u pasuar

më fërkime, incidente dhe provokime nga më të ndryshmet nga ushtarakët e të dy

palëve, të cilët jetonin e stërviteshin bashkërisht.

Më datën 31 tetor të vitit 1960, komandanti i Flotës Luftarake Detare të

Shqipërisë, kundëradmirali Abdi Mati, në përputhje me marrëveshjen e përbashkët

dhe në konsultim të plotë me ushtarakët e lartë sovjetikë në Moskë, nxorri urdhërin

për marrjen në dorëzim të anijeve, duke filluar nga data 1 nëntor. Për këtë veprim

kishin rënë dakort edhe këshillëtari sovjetik pranë tij, Kapiteni i Rangut I P. P. Kulik

dhe komandanti i Brigadës së Nëndetëseve, kundëradmirali S. G. Jegorov.890

Për

konkretizimin e këtij urdhëri, më 1 nëntor, komisioni i përcaktuar prej 9 vetësh me në

krye shefin e Shtabit të Flotës u paraqitën në bazën lundruese, sipas programit të

punës të miratuar e të akorduar me palën sovjetike. Por në bazë, mungonte

komandanti i Brigadës, ndërsa shefi i njësisë, megjithse prezent, “nuk kishte urdhër

për këtë veprim.” Për këtë incident, shkoi në bazë vetё komandanti i Flotës Abdi Mati, ku u njoh me faktin se komanda sovjetike nuk kishte marr asnjë masë dhe nuk kishte

dhënë asnjë udhëzim për dorëzimin e anijeve. Në një situatë të tillë të papëlqyer,

kundëradmirali Mati duke i’u drejtuar shefit të Shtabit të Brigadës së Nëndetëseve,

këshillëtarëve e oficerëve të tjerë sovjetikё, e quajti fyes këtë qëndrim dhe ofendim për shtabin e për ekuipazhin shqiptar të anijeve.

891

Ndërsa më 4 nëntor, përfaqësuesi i Traktatit të Varshavës në Tiranë,

gjeneralkolonel A. M. Andrejev iu ankua ministrit Beqir Balluku, se kundëradmirali

Abdi Mati kishte ofenduar me shprehjet: “instuktorët sovjetikë nuk punojnë”,

“këshillëtari i flotës nuk mbështet komandantin, por mbron veprimët e ekuipazhit

sovjetik” dhe sipas tij “kupa u mbush dhe nuk durohet më” etj. U ankua gjithashtu se

Kapiteni i Rangut I Qamil Poda i kishte thënë ish shefit të shtabit të nëndetëseve, se

“nuk vlen as sa një toger.” Ministri i Mbrojtjes Balluku bashkë me gjeneralin

Andrejev inspektuan bazën për verifikimin e problemit dhe u ndodhën para një fakti

tjetër se “komanda sovjetike nuk kishte kompetencë për dorëzimin e anijeve” dhe për

këtë duhej një urdhër nga Moska. Deri atёherë, ushtarakët sovjetikë deklaronin se marrja në dorëzim e anijeve “ishte puna juaj”, në vartësi të aftësimit të ekuipazhit,

ndërsa momentalisht ata nxirrnin pretendime të ndryshme, si mungesa e “urdhërit nga

lart”, “mos përgatitja e ekuipazhit” etj.892

Gjatë ditëve të zhvillimit të mbledhjes së Moskës, qëndrimi i ushtarakëve

sovjetikë u ashpërsua më tepër, pasi ata përpiqeshin të vinin nën kontroll të çdo gjë

889

Po aty, fl.4,5. Protokoll i takimit të delegacionit ushtarak me mareshalin Greçko, më 21 tetor të vitit

1960, në Moskë. 890

AQSH,F. 14/AP, viti 1960, D.42, fl.6,7. Letër e Beqir Ballukut (në dorëshkrim) dërguar më 10 nëntor

të vitit 1960 Hysni Kapos (gjatë kohës që udhëheqësit kryesor ndodheshin në Moska në mbledhjen

e 81 partive komuniste e puntore). 891

po aty, fl.8. 892

po aty, fl.9.

Page 240: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

216

që i përkiste veprimtarisë së nëndetëseve dhe anijeve të tjera të dislokuara në Gjirinë e

Vlorës. Aktet dhe veprimet e tyre u bënë të përditëshme dhe tepër provokative.

Ushtarakët sovjetikë përhapën informacione të ndryshme në bazë, se “anijet do të

niseshin në një lundrim të gjatë”, se “ do të dërgoheshin në Balltik për t’i armatosur

me raketa” ose filluan t’i lëviznin anijet jashtë rregullave të përcaktuara dhe në

mënyrë të befasishme. Kjo ndodhte sidomos me anijet me ekuipazh të përbashkët, ku

lihej në tokë pjesa shqiptare e ekuipazhit. Gjithashtu, nuk zbatoheshin planet e

stërvitjes, kërkohej karburant në sasira të mëdha, boshatiseshin depot përpara se të

sillej sasia e përcaktuar nga Baza e Sebastopulit etj. Enver Hoxha, i cili atё kohё ndodhej në Moskë, i informuar nga Tirana për provokimet dhe për kërcënimet e

udhëheqësve sovjetikë për mbylljen e bazës, jepte porosi që “të merreshin të gjitha

masat për të evituar çdo provokacion”, në mënyrë që të mos ndodhte asnjë

incident/përplasje me ushtarakët sovjetikë në Bazën e Vlorës.893

Pas mbledhjes së Moskës, nëntor 1960, udhëheqja sovjetike përveç masave

ekonomike ndërmori një varg kufizimesh dhe ndalesash në fushën ushtarake. Një nga

vendimet e Presidiumit të KQ të PK të BS, të datës 30 dhjetor të vitit 1960, ishte

detyra për Ministrinë e Punëve të Jashtme dhe Minstrinë e Mbrojtjes, për të paraqitur

dokumentet përkatëse lidhur me bisedimet mbi problemin e Bazës Luftarake Detare

dhe të Nëndetëseve në Shqipëri.894

Në këtë mënyrë, zhvillimet u përqëndruan

pikërisht në Bazën e Vlorës, e cila u bë problem shumë i mprehtë në marrëdhëniet dy

palëshe.

Pas Kongresit IV të PPSH, problemet në bazë u agravuan akoma më tëj. Për të

patur nën kontroll gjendjen, menjëherë në Vlorë u dërgua kryeministri Mehmet

Shehu. Ai zbёrtheu materialet e kongresit IV të PPSH për situatën e brendshme dhe

ndërkombëtare, ritheksoi rëndësinë e madhe ushtarake të Bazës së Vlorës pёr Shqipёrinё, si dhe vlerësoi domosdoshmërinë e marrëdhënieve të mira midis

ushtarakëve. Në të njejtën kohë ai shprehu keqardhje në rast se ndokush do të punonte

për likujdimin e kësaj baze të rëndësishme ushtarake.895

Kufizimet dhe ndalesat në fushën ushtarake, e detyruan ministri e Mbrojtjes

Beqir Ballukun t’i drejtohej më më 25 shkurt 1961, me anën e një letre Komandantit

të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura të Bashkuara të Traktatit të Varshavës,

mareshalit Greçko. Ai e vinte në dijeni atë për problemet e shqetësimet e shfaqura në

marrëdhëniet e bashkëpunimit ushtarak, sidomos për mos respektimin nga pala

sovjetike të marrëveshjeve dhe për pezullimin, zvarritjen ose shtyrjen e grafikëve të

furnizimit të ushtrisë shqiptare, duke penguar vijimin e punimeve në Bazën e Vlorës.

Në letër, përveç arritjeve, trajtoheshin disa nga shqetësimet kryesore të

shfaqura në mënyrë të veçantë gjatë vitit 1960, në bashkëpunimin ushtarak dy e

shumë palësh: ndërprerjen në mënyrë të menjëhershme nga BS, të furnizimit me

ushqime e veshmbathje në masën 50 përqind, në kundërshtim me marrëveshjen e 28

shtatorit të vitit 1949; vonesën e përgjigjes për kërkesën e akordimit të një kredie të re

për armatimin dhe teknikën, për periudhën 1961 - 1965; zvarritjen e dërgimit të

sistemit të raketave tokë - ajër dhe të specialistëve përkatës, për vënien në gatishmëri

të Regjimentit të Raketave; pezullimin e dërgimit të materialeve të përcaktuara për

skuadrёn e helikopterëve gjuajtës kundërnëndetëseve, grupit radiodritë, batalionit të shëbimit të aerodromit, baterive të artilerisë bregdetare 100 mm, baterinë për

mbrojtjen e Bazës së Vlorës, të materialeve për sistemin e zbulimit dhe të ndërlidhjes

893

Po aty, fl. 45. Letër në dorëshkrim e Hysni Kapos, dërguar nga Moska për Beqir Ballukun, rreth

dates 26 nëntor të vitit 1960. 894

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.218,219. 895

Fatos Voshtina. Marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike në Bazën Detare të Vlorës,.....fl.291.

Page 241: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

217

Vlorë – Sazan - Pashaliman, si dhe të anijes së shpëtimit të nëndetëseve dhe të

ofiçinës lundruese; pengimin e dorëzimit ekuipazhit shqiptar, të dy nëndetëseve dhe

bazës lundruese “Tomorri”, çka duhet të ishte realizuar që më 1 korrik të vitit 1960; si

dhe ndërprerjen që në muajin gusht të vitit 1960, të furnizimeve materiale për Bazën e

Vlorës, duke penguar zhvillimin normal të punimeve ose ndërprerjen e punës në disa

objekte të veçanta.896

Për të gjitha këto zvarritje e vonesa, kërkohej ndërhyrja e

mareshalit Greçko pranë autoriteteve qeveritare sovjetike.

Por, menjëherë pas kongresit u aktivizuan edhe strukturat e Traktatit të

Varshavës. Më 24 shkurt të vitit 1961, kryeministri Mehmet Shehu priti përfaqësuesin

e Traktatit të Varshavës në Tiranë gjeneralkolonel A. M. Andrejev, me kërkesën e këtij

të fundit, për të diskutuar për gjendjen në Bazën Ushtarake Detare të Vlorës.

Më 28 shkurt 1961, gjenerali sovjetik informoi me shkrim “mbi marrëdhëniet

jo normale ndaj marinarëve sovjetikë.”897 Informacioni i gjeneralit Andrejev

përmbante disa raste ordiniere e rutinore, të cilat ai i vlerësonte si shkelje të rënda të

palës shqiptare: Më 23 janar 1961, kundëradmirali Hito Çako ngriti në alarm brigadën

e garnizonit të ishullit Sazan dhe kundëradmirali Abdi Mati i dha alarm flotiljes së

Vlorës, duke mos njoftuar këshillëtarin e komandantin e brigadës sovjetike; më 23

janar “lot” i Sazanit diktoi një grup anijesh të panjohura, duke mos njoftuar sovjetikët;

më 19 shkurt oficeri i rojes të grupit shqiptar të nëndetëseve nxjorri anije e katera në

stërvitje, pa pëlqimin e komandantit sovjetik të brigadës së nëndetëseve; më 26

shkurt, komandanti i nëndetses S -270 toger Aleko Pojani, dezhurni toger Petrit

Myftiu dhe komandantët e anijeve injoruan dezhurnin operativ sovjetik të brigadës;

më 23 janar 1961 dezhurni lejoi mbёrritjen e 20 oficerëve shqiptarë në bazën lundruese “Nemçinov”, pa vënë në dijeni komandën sovjetike; më 1 shkurt 1961

kapteri shqiptar hodhi bishtin e cigarës në mënyrë demostrative në kuvertën e bazës

lundruese; më 1 shkurt një kapter shqiptar i deklaroi një kapteri sovjetik se këtu jam

unë komandant lokali, po nuk të pelqeu shko në BS; më 1 e 2 shkurt efektivi shqiptar i

nëndetsës S - 270 nuk zbatoi udhëzimet e instruktorit sovjetik; më 3 shkurt 1961

komanda shqiptare nxjorri në dok nëndetësen pa ekuipazhin sovjetik; më 5 shkurt

1961 në shtëpitё ku banonin oficerët sovjetikë njërëz të pa njohur kanë bërë nevojën

në kafazët e shkallëve; më 7 shkurt fëmijve sovjetikë në fshatin Dukat u është thënë:

do t’u vrasim të gjithëve, shkoni në shtëpi; më 8 shkurt komandanti i nëndetsës S -

270 A. Pojani refuzoi të bëjë mësim me komandantin instruktor sovjetik; më 13 shkurt

nuk u lejuan puntorët sovjetikë të hynin në nëndetsën S - 270, për riparime; më 7 dhe

14 shkurt 1961 ekuipazhi i nëndetsës S - 296 nuk shkoi në stërvitje me instruktorin

sovjetik. Kishte raste që në prani të marinarëve sovjetikë ishin hequr flamurët

sovjetikë etj. Në informacion, për periudhën dhjetor të vitit 1960 deri në mars të vitit

1961, radhiteshin mbi 38 raste të rëndomta të “prishjes” së marrëdhënieve nga pala

shqiptare.898

Më 22 mars 1961, në mungesë të përgjigjes nga pala sovjetike për problemet e

ngritura në letrën e ministrit Balluku, kryetari i Këshillit të Ministrave, Mehmet

Shehu, i dorëzoi gjeneralit sovjetik Andrejev përgjigjen, në formën e një promemorie,

për problemet e ngritura në letrene 28 shkurtit. Në përgjigje, nënvizohej se problemet

e ngritura nga përfaqësuesi i Komandës së Bashkuar nuk ishin konsultuar e zgjidhur

me instancat e duhura të Bazës së Vlorës, nuk ishin shtruar asnjëherë në Ministrinë e

896

AQFA, F.100/3, viti 1961, D.41. 897

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.3, fl.11. Informacion pune, dërguar nga general Andrejev, kryetarit

të këshillit të Ministrave M. Shehu, më 28 shkurt 1961. 898

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.3, fl.11-17.

Page 242: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

218

Mbrojtjes të Shqipërisë dhe nuk ishte vënë në dijeni kjo ministri.899

Në promemorien e qeverisë shqiptare vihej në dukje se nga verifikimi në vend

i problemeve të ngritura rezultoi, se realiteti i ngjarjeve në Bazën e Vlorës, nuk

përputhej me paraqitjen e bërë nga përfaqësuesi i Traktatit të Varshavës. Me fakte

hidheshin poshtë rastet e përmendura dhe në të njëjtën kohë evidentoheshin rastet e

shkeljeve disiplinore e të rregullave si nga efektivi shqiptar, ashtu edhe nga efektivi

sovjetik, të cilat kishin ndodhur jo vetëm në periudhën e pretenduar, por edhe në vitet

e mëparshëm. Në promemorie, hidheshin poshtë edhe pretendimet lidhur me

koordinimin e veprimeve dhe respektimin e kompetencave, duke vlerësuar si shkak të

mungesave në këtë drejtim mosnjohjen nga oficerët e instruktorët sovjetikë, të

autoritetit e kompetencave të oficerëve përgjegjës shqiptarë në bazë, veprime këto në

kundërshtim me marrëveshjet dy palëshe. Sipas shpjegimeve, shumica e rasteve ishin

të karakterit ordinier, që mund të ndodhnin në çdo repart ushtarak dhe zmadhimi i tyre

në mënyrë të njëanëshme e jo objektive nuk i shërbente forcimit të marrëdhënieve. Në

promemorie, përcaktohej se shkaku i uljes së shkallës së gatishmërisë në Bazën e

Vlorës, nuk ishin rastet e përmendura nga përfaqësuesi sovjetik, por qëndrimi i ri i

palës sovjetike lidhur me zbatimin e marrëveshjeve për këtë bazë.900

Në këtë situatë e në këto rrethana, bëheshin përgatitjet dhe pritej mbledhja e

radhës e Komitetit Politik Konsultativ të Traktatit të Varshavës, e përcaktuar për në

datën 28 dhe 29 mars të vitit 1961. Këtë veprimtari të rëndësishme, të nivelit më të

lartë të Traktatit të Varshavës, qeveria shqiptare shpresonte ta shfrytëzonte për të

diskutuar problemet e shqetësimet e shfaqura në fushën e bashkëpunimit ushtarak, të

bëra prezent më parë në rrugë zyrtare. Por duke e parashikuar frymën e mbledhjes,

udhëheqja shqiptare vendosi të përfaqësohej nga Beqir Balluku – ministër i Mbrojtjes,

Behar Shtylla - ministër i Punëve të Jashtme dhe Koço Theodhosi - kryetar i

Komisionit të Planit të Shtetit, një nivel më i ulët se zakonisht, pasi Enver Hoxha për

arsye sigurie kishte vendosur të mos merrte pjesë në këtë mbledhje.

Më datën 27 mars, një ditë para hapjes së seancës së mbledhjes, Komandanti i

Përgjithshëm i Forcave të Armatosura të Bashkuara të Traktatit të Varshavës mareshali

Greçko i dorëzoi Beqir Ballukut përgjigjen e letrës së dërguar prej këtij të fundit më

25 shkurt. Letra, përveç trajtesës së ndihmës që BS i kishte dhënë Shqipërisë në

fushën ushtarake, për sigurimin e mbrojtjes, për furnizimin me armatime dhe

materiale ushtarako - teknike, përqendrohej kryesisht në situatën e “palejueshme ndaj

ushtarakëve, specialistëve sovjetikë dhe familjeve të tyre në Bazën e Vlorës”901.

Përveç rasteve të parashtruara nga përfaqësuesi i Traktatit të Varshavës në

Tiranë, në letër radhiteshin edhe disa raste të tjera. Sipas letrës, në fillim të nëntorit të

vitit 1960, flotilja shqiptare dhe artileria bregdetare kishin kaluar në gadishmëri të

lartë luftarake, pa njoftuar përfaqësuesin e Komandës së Bashkuar dhe komandantin

sovjetik të nëndetëseve; në ishullin e Sazanit tre katera silurues ishin armatosur me

torpedo luftarake e dy anije kundërnëndetëse me bomba thellësie, si dhe ishin ndaluar

lejet për oficerët e flotiljes, pa dijenin e sovjetikëve; në Pashaliman ishin vendosur

poste plotësuese për ruajtjen e depove, punishteve e pirsit lundrues, si dhe ishin dhënë

899

Po aty, fl.18-30. Promemorie e kryetarit të Këshillit të ministrave të RPSH Mehmet Shehu dërguar

përfaqësuesit të Traktatit të Varshavës gjeneralkolonel A. M. Andrejev më 22 mars 1961. 900

AQSH,F. 14/AP, TV, viti 1961, D.3, fl.36. (Promemorie e kryetari të Këshillit të ministrave të RPSH

Mehmet Shehu, dërguar gjeneralkolonel A. M. Andrejev, më 22 mars 1961). 901

AQSH,F. 14/AP, OU,TV, viti 1961, D.1, fl.11. Letër e Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të

Armatosura të Bashkuara të Traktatit të Varshavës, mareshalit të BS A. Greçko, drejtuar më 27 mars

të vitit 1961 ministrit të Mbrojtjes të RPSH gjeneral kolonel Beqir Ballukut, në Moskë një ditë para

fillimit të mbledhjes së Komitetit Politik Konsultativ të Traktatit të Varshavës.

Page 243: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

219

udhëzime për të mos lejuar ushtarakët sovjetikë të shkojnë në depo; më 1 nëntor

kundëradmirali Abdi Mati kishte akuzuar në formë brutale instruktorin sovjetik për

gjoja mësim të keq të ekipazheve shqiptare dhe kishte fyer këshillëtarin Kapitenin e

Rangut I, I. Kulik; më 10 nëntor një togё shqiptare e armatosur në mënyrë demostrative kishte shkuar për të marrë në ruajtje nëndetëset; më 15 nëntor dezhurni

shqiptar, Kapiteni i Rangut II Pali Carapuli u orvat të pengojë ngarkimin e torpedeve

në nëndetëse: më 16 nëntor, kundëradmirali Abdi Mati në një bisedë me

kundëradmiralin sovjetik Zagrebin kishte deklaruar se asnjë nëndetëse nuk do të dilte

nga Pashalimani pa lejen e tij; më 18 nëntor u dha urdhëri për mosdaljen njëherësh në

det të dy nëndetëseve me ekuipazh sovjetik, por nëndetëset të dilnin një nga një e me

ekuipazh shqiptar. Oficerët shqiptarë kishin filluar të sillen me përbuzje ndaj

rekomandimeve të komandantëve dhe instruktorëve sovjetikë. Përmendeshin disa

raste ordiniere, duke përfshirë rastin e 22 marsit, kur pesë gra sovjetike u vunë në

tallje nga një polic shqiptar, si dhe udhëzimi i autoriteteve shqiptare për të mos ngritur

flamujtë sovjetikë në Bazën Ushtarake të Vlorëse etj.902

Gjithashtu, në letër

stigmatizohej deklarata e Enver Hoxhës në Kongresin IV të partisë, për sulmin e

përgatitur kundër Shqipërisë, duke e vlerësuar “si përpjekje për të krijuar në popull

përshtypjen sikur Shqipërisë i kërcënohej një rrezik ushtarak i drejtpërdrejtё”903. Letra

përfundonte me parashtrimin për gjetjen e një “zgjidhjeje tjetër” të bashkëpunimit

ushtarak me Shqipërinë, në kuadrin e Traktatit të Varshavës.

“Zgjidhja tjetër” e bashkëpunimit sipas Greçkos konsistonte në faktin që të

gjitha anijet e nëndetëset dhe elementët e shërbimit të tyre në Bazën e Vlorës, të

kompletoheshin vetëm me efektiv sovjetik. Në të kundërt, paralajmëronte letra,

problemi i bazës do t’i raportohej Komitetit Politik, si dhe do të shtrohej para qeverisë

sovjetike çështja e tërheqjes të të gjitha anijeve ushtarake dhe specialistëve sovjetikë

nga Shqipëria.904

Letra dhe deklarata për mundësinë e tërheqjes së bazës, tregonte se mbledhja e

Komitetit Politik do të ishte mjaft e ashpër. Me t’u njohur me përmbajtjen e letrës,

Enver Hoxha në mënyrë urgjente e udhëzoi Beqir Ballukun: “letrën e Greçkos hidhe

në shportë dhe përgjigju vetëm atyre çështjeve që ai dhe të tjerët do të shtrojnë të në

mbledhje”, si dhe “mos fol i pari.” Ndërsa, lidhur me Bazën e Vlorës udhëzonte të

deklarohej se “qeveria shqiptare nuk pranon as ndryshimin më të vogël nga statuskoja

aktuale e përcaktuar nga marrëveshjet zyrtare në mes dy qeverive”905. Gjithashtu,

Hoxha i kërkoi delegacionit të jepte votën kundra çdo “vendimi që mund të merret

kundër statusit në Bazës dhe mosrespektimit të marrëveshjeve midis BS dhe RPSH”.

Beqir Balluku reagoi menjeherë sipas udhëzimeve, duke i kthyer përgjigje Greçkos po

me letër më 28 mars në mëngjes, para fillimit të mbledhjes. Në përgjigje, shprehej

keqardhje për përmbajtjen e letrës së mareshalit Greçko të një dite më parë, e cila

“përmbante një seri faktesh të paqëna dhe kërcënimesh të palejueshme”, si dhe

hidheshin poshtë pretendimet për keqtrajtimin e ushtarakëve sovjetikë në Bazën e

Vlorës, si të papranueshme. Në letër - përgjigje nënvizoheshin tri probleme kryesore:

a. Baza Ushtarake Detare e Vlorës, si e vetmja bazë e kampit socialist në Detin

Mesdhe, me rëndësi për mbrojtjen e Shqipërisë e të gjithë kampit, e “krijuar me

inisiativën e KQ të PPSH” do të vihej në funksion të plotë, në rast të zbatimit të

902

Po aty, fl.13. 903

Po aty. 904

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.1, fl.17. 905

AQSH,F. 14/AP, TV, viti 1961, D.2, fl.2. Radiogram i Beqir Ballukut dërguar nga Moska për Enver

Hoxhën, më 27 mars të vitit 1961 dhe përgjigja e Enver Hoxhës në dorëshkrim.

Page 244: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

220

detyrimeve të përcaktuara për të dy qeveritё në marrëveshjet e përbashkëta.906

b. Kërkesa “për të plotësuar luftanijet e bazës vetëm me ekuipazh sovjetik”, si

dhe “kërcënimi për tërheqjen e tyre, domethënë të likujdimit të Bazës së Vlorës” do të

ishte në kundërshtim të hapur me marrëveshjet në fuqi dhe do të cënonte sovranitetin

e Shqipërisë dhe se përgjegjësinë për një akt të tillë të njëanëshëm do ta mbante

qeveria sovjetike.

c. Hidheshin poshtë “konsideracionet e padrejta lidhur me njoftimin mbi

komplotin e organizuar nga Jugosllavia dhe Greqia në bashkëpunim me Flotën e 6 - të

Amerikane dhe që u zbulua kohët e fundit nga organet e sigurimit të shtetit shqiptar.”

Në letër theksohet se “nuk i lejohet askujt të vërë në dyshim deklaratën e KQ të PPSH

të bërë në Kongresin IV të PPSH lidhur me këtë çështje.”

Letërkëmbimi përmban qëndrimet e të dy palëve, por të parashtruara jashtë

mbledhjes. Mbledhja e Komitetit Politik Konsultativ tё Traktatit të Varshavës filloi më datën 28 mars. Në seancën e parë, u parashtrua rendi i ditës i paracaktuar: raport i

komandantit të Forcave të Bashkuara të Traktatit të Varshavës “mbi gjendjen e

gatishmërisë ushtarake” dhe Raporti i zëvendëspresidentit të Komisionit të Planit të

Shtetit të BS “mbi specializimin e prodhimit ushtarak të vendeve të Traktatit të

Varshavës”907. Mareshali Greçko referoi për gjendjen ndërkombëtare dhe forcimin e

fuqisë mbrojtëse të vendeve të Traktatit të Varshavës, por nuk trajtoi asgjë lidhur me

përmbajtjen e letrës së një dite më parë. Mbas tij mbajti fjalën kryetari i Komisionit të

Armatimeve, duke treguar për një fillim të “rregullt” të mbledhjes. Megjithatë, me

përfundimin e dy referuesve kryesorё mbledhja u ndërpre, duke mos kaluar në

diskutime siç ishte vendosur në rendin e ditës, dhe u lajmërua se do të vazhdonte në

mëngjesin e ditës tjetër.

Situata tepër e acaruar e letërkëmbimit u reflektua në takimin zyrtar të

zhvilluar midis mareshalit Greçko dhe Beqir Ballukut më datën 28 mars, pasdite. Në

takim, duke shprehur keqardhje për marrëdhëniet jo normale të krijuara, mareshali

Greçko mbrojtji pikëpamjet e shprehura në letrën e datës 27 mars, duke aluduar për

mos respektim dhe diskretitim të Hrushovit në Shqipëri, për ndryshim qëndrimi nga

pala shqiptare e reflektuar edhe në Bazën e Vlorës, duke konkluduar “se kështu nuk

mund të vazhdohet.” Gjithashtu, kërkoi krijimin e një komisioni që do të shikonte

gjendjen në vend, në Bazën e Vlorës dhe t’i raportonte udhëheqjes. Ndërsa Beqir

Balluku, nga ana e tij, mbrojti qëndrimin e shprehur në letrën e datës 28 mars, duke

hedhur poshtë pretendimet e mareshalit Greçko dhe duke kërkuar zbatimin e

protokolleve dhe marrëveshjeve të nënshkruara më parë midis të dy qeverive. Ai u

shpreh dakord për krijimin e një komisioni për verifikimin në vend të gjendjes në

Bazën e Vlorës, por komisioni të shikonte edhe çështjen e moszbatimit të

marrëveshjeve nga ana e qeverisë sovjetike lidhur me bazën.908

Më datën 29 mars të vitit 1961 filloi seanca e dytë e mbledhjës së Komitetit

Politik Konsultativ të Traktatit të Varshavës. Organizatorët e mbledhjes, në

kundërshtim me rendin e ditës të deklaruar, u shpërndanё pjesëmarrësve edhe dy letrat, përkatësisht të Greçkos dhe të Beqir Ballukut, këmbyer dy ditët e fundit, çka

906

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.1, fl.18-21. Letër e ministrit të Mbrojtjes së RPSH gjeneral kolonel

Beqir Balluku dërguar Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura të Bashkuara të

Traktatit të Varshavës mareshalit të BS Greçko, më datën 28 mars të vitit 1961, në përgjigje të letrës

së një dite më pare të mareshali Greçko. 907

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.1, fl.62. 908

Po aty, fl.26-32. Shënime nga bisedimet midis Beqir Ballukut dhe mareshalit Greçko në takimin e

datës 28 mars të vitit 1961, ora 16.30, ditën e fillimit të mbledhjes së Komitetit Politik Konsultativ

të vendeve pjesëmarrëse të Traktatit të Varshavës.

Page 245: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

221

tregonte se ishte synimi të diskutohej edhe problemi i Bazës së Vlorës dhe çёshtjet e marrëdhëniet me Shqipërinë. Në këtë seancë, diskutoi Beqir Balluku, i cili duke u

përqëndruar vetëm në rendin e ditës, shprehu qëndrimin e qeverisë shqiptare lidhur

me raportet e mbajtura në seancën e hapjes. Në funksion të “forcimit të gatishmërisë,

për mbrojtjen e atdheut dhe kufijve të kampit socialist”, në emёr të qeverisë shqiptare iu kërkua qeverisë sovjetike që të marrin në konsideratë të favorshme listen e teknikës

luftarake të përgatitur nga komisioni përkatës i Këshillit Ekonomik të Ndihmës

Reciproke për Shqipërinë dhe të sigurojë furnizimin e saj.909

Gjithashtu, u shpreh

bindja se kërkesat e palës shqiptare do të gjenin mirëkuptimin e duhur nga ana e BS

dhe vendeve të tjera të Traktatit të Varshavës. Ndërkohë, në fjalën e tij nuk u ndal fare

në problemin e Bazës së Vlorës dhe problemet e tjera të trajtuara në letrën e Greçkos.

Në mbyllje të fjalës së Beqir Ballukut, mareshali Malinovski pyeti për

mungesën e trajtimit të çështjeve që ngriheshin në letrën e Greçkos, pasi letra u ishte

shpërndarё pjesëmarrësëve. Duke ndërhyrë, Hrushovi shtoi se duhej dhënë përgjigje “për gjendjen e padurueshme të krijuar për njerëzitë sovjetikë në Bazën e Vlorës”910

.

Beqir Balluku, rezervoi të drejtën e fjalës më vonë, për t’iu përgjigjur pyetjeve dhe

për të sqaruar problemin e bazës.

Ndërkohë, në diskutimet e tyre me radhë T. Zhivkovi, J. Kadar, V. Ulbriht, V.

Gomulka, G. Dezh dhe Novotni, përkatësisht sekretarët e parë e përfaqësues të

Bullgarisë, Hungarisë, RD Gjermane, Polonisë, Rumanisë dhe Çekosllavakisë, duke

“harruar” rendin e ditës kërkuan llogari për “gjendjen e padurueshme të krijuar në

Bazën e Vlorës”, për “mungesën e informacionit për komplotin kundër Shqipërisë”,

me tё cilin “udhëheqësit shqiptarё shkaktuan një panik të kotё” dhe kërkuan

shpjegime për “mungesën e Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut në mbledhje e

Komitetit Politik” etj.911

Valter Ulbriht, lidhur me komplotin shprehu “shqetësimin për

mos njoftimin e vendeve të traktatit dhe të Komandës së Bashkuar” dhe propozoi që

Komiteti Politik të ngarkojë Komandën e Bashkuar “për të dërguar në Shqipëri një

komision me pjesëmarrës nga të gjitha vendet e traktatit, për t’u njohur me materialet

në lidhje me sulmin ndaj Shqipërisë.” Përfaqësuesit e vendeve të tjera diskutuan me

fjalët e sovjetikëve, sepse asnjëri nuk kishte akses në Bazën e Vlorës. Ndërsa,

Hrushovi në fjalën e tij u ndal mbi gjendjen ndërkombëtare dhe mbi Shqipërinë. Sipas

tij, “Shqipëria nuk u përmbahet propozimeve të shteteve socialiste për krijimin e

zonës së paqës në Ballkan”912. Ai theksoi se “Baza e Vlorës ishte paralizuar” dhe nuk

kishte “kuptim që ajo të mbahej më”, prandaj sipas tij, gjendja normale në këtë bazë

sigurohej duke pasur “një komandë sovjetike që t’i nënshtrohej Komandës së

Bashkuar, pa ndërhyrjen e shqiptarëve dhe që anijet ushtarake të kishin vetëm

ekuipazh sovjetik.” Me theks dhe ton Hrushovi foli për Liri Belishovёn, duke e vlerësuar si “luftëtare të zjarrtë” e cila kishte “humbur syrin dhe ishte torturuar nga

fashistët”, ndërsa tani quhej “armike e partisë vetëm pse ishte për BS.” Ndërkohë,

shprehu dëshprim edhe për dënimin e “njeriut të mrekullushëm, komunistit më të

909

Po aty, fl.44. (Fl. 33-45. Fjala e parë mbajtur nga Beqir Balluku, në seancën e dytë të mbledhjes së

Komitetit Politik Konsultativ të Traktaktit të Varshavës, më 29 mars 1961). 910

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.2, fl.7. Radiogram i Beqir Ballukut nga Moska dërguar Enver

Hoxhës më 29 mars, mbi zhvillimin e punimeve të mbledhjes së Komitetit Politik Konsultativ të

Traktatit të Varshavës. 911

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.2, fl.46-53. 912

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.1, fl.57. Fjalimi i parë i Hrushovit në mbledhjen e Komitetit

Politik Konsultativ të Traktatit të Varshavës. Në fjalën e tij, ai trajtoi shkurt gjendjen ndërkombëtare

dhe u përqendrua në vrejtjet për udhëheqjen shqiptare dhe për prishjen e marrëdhënieve midis

Shqipërisë dhe BS.

Page 246: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

222

vjetër Koço Tashko” etj.913

Menjëherë pas Hrushovit, fjalën e merr kryetari i delegacionit shqiptar Beqir

Balluku, i cili protestoi dhe denoncoi ndryshimin e rendit të ditës dhe “kthimin e

mbledhjes në një gjyq provokues kundër Shqipërisë”914. Ai hodhi poshtë si shpifje

akuzat e Hrushovit dhe të diskutantëve të tjerë për politikën e jashtme të Shqipërisëe

sidomos për Bazën e Vlorës, duke e vlerësuar si diktat alternativën e Greçkos që

“qeveria shqiptare të mos këtë asnjë të drejtë mbi bazën ose baza të likujdohej”915,

duke përsëritur qëndrimin e njohur të qeverisë shqiptare. Lidhur me komplotin kundër

Shqipërisë, ai sqaroi pjesëmarrësit e mbledhjes për arrestimin e të gjithë agjentëve të

brendshëm në shërbim të komplotistëve dhe vazhdimin e hetuesisё ndaj tyre. Gjithashtu, Beqir Balluku i’u përgjigj me radhë akuzave të diskutantëve.

Hrushovi, duke replikuar me Beqir Ballukun, i revoltuar theksoi se në Shqipëri

veprohej si në kohën e Berias dhe se “Mehmet Shehu ishte Beria i Shqipërisë dhe ai

don të vrasё e të presё”916, se “Baza ushtarake e Vlorës nuk mund të vazhdonte më”

etj. Për të justifikuar këtë, Hrushovi nënvizoi se nëndetëset kishin armatim të

vjetëruar, silura të thjeshta me rreze veprimi 5 - 7 km dhe do të ishte e nevojshme të

zëvendësohet me armatim të ri. Sipas tij, me armatimin e ri edhe pa këtë bazë detare,

mund të goditen objektivat në distanca deri në dhjetra e qindra kilometro larg.917

Mareshali Greçko, duke replikuar edhe ai, mbrojti përmbajtjen e letres së tij

drejtuar Beqir Ballukut, fjalën e Hrushovit dhe të diskutantëve të tjerë. Ashtu si

Hrushovi, edhe Greçko ritheksoi përsëri se Baza e Vlorës mund të realizoi detyrat

duke qënë “një komandë unike në bazë, pa ndërhyrjen e organeve ushtarake

shqiptare”, duke pasur vartësi direkt nga kryekomandanti i Forcave të Bashkuara të

Traktatit të Varshavës, si dhe të gjithë ekuipazhet e anijeve e nëndetëseve të

kompletoheshin me marinarë sovjetikë.918

Greçko dhe Gomulka propozuan krijimin e

një komisioni të përbashkët, për hetimin në vend të fakteve për komplotin kundër

Shqipërisë dhe për zgjidhjen e çështjes së Bazës së Vlorës.

Në përfundim të mbledhjes me shumicë votash, me votën kundër të

delegacionit të Shqipërisë, u miratua vendimi i Komitetit Politik Konsultativ. Në

vendimin prej dy faqesh nuk pasqyrohet asnjë gjë për rendin e ditës. Vendimi fillon

me njohjen e të dy letrave të shkëmbyera para mbledhjes, vijon me deklaratën e Enver

Hoxhës në Kongresin IV të PPSH dhe përfundon me Bazën e Vlorës. Konkretisht

vendimi kërkon nga qeveria shqiptare që t’i paraqesё pa vonesë Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura të Bashkuara të Traktatit të Varshavës, të

dhënat mbi të cilat ishte bazuar deklarata për sulmin kundër Republikës Popullore të

Shqipërisë.919

Gjithashtu, vendimi përcakton se luftanijet e flotës në Gjirin e Vlorës të

shërbehen vetëm nga ekuipazhe sovjetike dhe drejtimi i tyre të realizohej nga një

komandë unike sovjetike, të varur direkt nga kryekomandanti i Forcave të

Bashkuara.920

Pa këto kushte, pjesëmarrësit do të propozonin largimin e forcave

913

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.1, fl.57,58. 914

po aty, fl.63. Fjalimi i dytë i Beqir Ballukut në mbledhjen e Komitetit Politik Konsultativ të Traktatit

të Varshavës, më 29 mars 1961. 915

po aty, fl.70. 916

po aty fl.79. (Në dokumentet ruse të botuara, protokolli i mbledhjes rezulton me shkurtime dhe nuk i

përmban të gjitha fjalimet dhe replikat. Për më tepër shih: Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria

dhe Kosova në arkivat ruse ...., fl.219-231). 917

Hamit Kaba &Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.226. 918

Po aty , fl.228. 919

AQSH, F.14/AP, OU, viti 1961, D.1, fl.107. Vendimi i Komitit Politik të Konsultativ të Traktatit të

Varshavës, më 29 mars të vitit 1961. 920

Po aty, fl.108.

Page 247: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

223

ushtarake sovjetike nga Shqipëria. Procedura e mbledhjes dhe vendimi i komitetit

reflektonin një vendim të marrё përpara mbledhjes për Bazën e Vlorës, nga strukturat

partiake e shtetërore në Kremlin.

Qeveria shqiptare, pavarësisht se nuk kishte dijeni për këtë vendim, nisur nga

zhvillimet në mbledhjen e Komitetit Konsultativ Politik të TV dhe duke e parashikuar

tendencën e qeverisë sovjetike për mundësinë e tërheqjes në mënyrë të fshehtë, të të

gjitha anijeve e nëndetëseve nga Shqipëria, menjëherë mori një varg masash për

forcimin e gatishmërisë së gjithanshme luftarake. Flota Luftarake Detare shqiptare

dhe artileria bregdetare në të gjithë rajonin e Gjirit të Vlorës dhe të zonave për rreth u

kalua në shkallën më të lartë të gatishmërisë; u ndalua leja e oficerëve dhe u urdhërua

mbajtja prej tyre në vijimësi të armatimit personal; u vendos patrullimi 24 orësh i

Gjirit të Vlorës dhe kryerja e shërbimit të gatshëm i anijeve lufarake e i katerave

silurues në Ishullin e Sazanit të pajisur me armatim e silura lufarakё; u ndalua lëvizja nga Pashalimani i anijeve luftarake e nëndetëseve, pa lejen e komandёs së Flotës Lufarake Detare shqiptare, si dhe u ndalua futja e instruktorëve sovjetikë në

nëndetëset me ekuipazhe shqiptare.

Në një situatë të tillë tepër të vështirë e komplekse, në kushtet e degradimit të

shpejtuar të saj, më 1 prill të vitit 1961, Byroja Politike e KQ të PPSH diskutoi lidhur

me Bazën e Vlorës dhe konkludoi t’i përgjigjej kërcënimit të Komitetit Politik

Konsultativ me të njëjtin tonalitet, duke vënë disa kushte dhe duke ngritur shkallën e

pretendimit. Në mbledhjen e Byrosё Politike të PPSH u vendos që t’u dërgohet një

letër anëtarëve të Komitetit Politik Konsultativ, në të cilën të përcaktohej se anijet e

dislokuara në Bazën e Vlorës: 8 nëndetëse, baza lundruese dhe anijet e tjera

ndihmuese, duhet t’u dorëzohen palës shqiptare, sipas marrëveshjeve të nënshkruara,

përndryshe sovjetikët duhet të largohen nga Baza e Vlorës.

Në vijim të kësaj direktive, më 5 prill të vitit 1961, Mehmet Shehu në emër të

qeverisë shqiptare u drejtohet me një deklaratë të gjatë, qeverive të vendeve socialiste,

anëtare të Traktatit të Varshavës, Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të

Armatosura të Bashkuara të TV, Mareshalit Greçko dhe për njoftim qeverive të Kinës,

Koresё,Vietnamit e Mongolisë, lidhur me vendimin e Komitetit Politik Konsultativ të

datës 29 mars dhe qëndrimin e delegacionit shqiptar në mbledhjen e këtij komiteti.921

Në deklaratën e qeverisë shqiptare, hidhen poshtë akuzat për politikën e jashtme të

Shqipërisë, si dhe propozimi për dërgimin e një komisioni të vendeve pjestare të

Traktatit të Varshavës, për te hetuar vërtetësinё e fakteve mbi komplotin e organizuar nga Jugosllavia, Greqia në bashkëpunim me Flotën e Gjashtë.

Në letër, për herë të parë flitej më hapur për skenarin e “organizimit të sulmit”

kundër Shqipërisë. Sipas deklaratës, nga “deponimet” e të akuzuarëve, plani

konsistonte në fillimin e provokacioneve e turbullirave me anën e grupeve

diversioniste të armatosura, të organizuara në territorin e RPSH, duke krijuar tension e

pasiguri dhe me njëherë do të futeshin në veprim banda të armatosura civile nga

territoret e Greqisë dhe të Jugosllavisë, të përbëra nga emigrantët shqiptarë në këto

vende, duke sulmuar kufijtë e Shqipërisë, për krijimin e një plasdarmi për angazhimin

në luftim të forcave të rregullta ushtarake jugosllave e greke, të koordinuara me

veprimet nga deti të Flotës së Gjashtë Amerikane.922

Sipas këtij skenari, “pararoja” e

forcave kryesore të komplotistëve do të ishte rrjeti agjenturor brenda Shqipërisë me në

krye ish kundëradmiralin Teme Sejko, i cili kishte qenë në shërbim të spiunazhit grek

921

AQSH, F. 14/AP, viti 1961, D.4, fl.12-20. Letër e kryetarit të Këshillit të Ministrave të RPSH

Mehmet Shehu dërguar më 5 prill të vitit 1961 (Për më tepër shih: AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961,

D.4. fl.109-116). 922

Po aty, fl.15-16.

Page 248: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

224

qysh prej shumë viteve më parë. Të gjithë bashkëpuntorët e arrestuar u

“vetëdeklaruan” të lidhur me spiunazhin grek, jugosllav dhe amerikan.923

Në letër

shprehej habia për akuzën se Shqipëria kishte shkelur nenet 3 e 5 të Traktatit të

Varshavës, për mos njoftimin për sulmin ndaj saj. Sqarohej fakti se Enver Hoxha në

Kongresin IV të PPSH nuk kishte deklaruar për kryerjen e sulmit, por ishte përgatitur

një sulm, pasi komploti kishte dështuar sepse rrjeti agjenturor ishte likuiduar. Sipas

letrës, menjёherё pas diktimit/zbulimit tё komplotit u deklarua në kongres dhe u

njoftuan vendet e Traktatit të Varshavës nëpërmjet ambasadorëve të tyre në Shqipëri,

si dhe komanda e traktatit, nëpërmjet përfaqësuesit të saj pranë ushtrisë shqiptare.

Prandaj, qeveria shqiptare e quante të padrejtё vendimin për dërgimin e komisionit të

vendeve të Traktatit të Varshavës, duke e vlerësuar si mosbesim dhe ndërhyrje në

punët e brendshme924

.

Gjthashtu, në deklaratë vlerësohej i padrejtё vendimi mbi Bazën e Vlorës, si shkelje e hapur e marrëveshjeve të nënshkruara midis dy vendeve dhe se qeveria

shqiptare nuk do të pranonte kurrsesi dorëzimin e bazës ekuipazheve sovjetike, duke

pohuar qëndrimin e vendosur “se e vetmja rrugë zgjidhjeje e çështjes do të ishte

zbatimi i përpiktë i marrëveshjeve shqiptaro - sovjetike” të 12 shtatorit 1957 dhe 3

maj 1959, në “bazë të të cilave të gjitha mjetet luftarako - detare në Bazën e Vlorës

duhet t’u dorëzohen, në kohën më të shkurtër që të jetë e mundur, ekuipazheve

shqiptare”925. Vijohej, se “në rast se qeveria sovjetike nuk pranon zbatimin e

marrëveshjeve ekzistuese mbi Bazën e Vlorës dhe vendos të largojë forcat e veta

ushtarako – detare nga kjë bazë, në përputhje me vendimin e Komitetit Politik

Konsultativ”, atëherё qeveria shqiptare “nuk do të nxjerr pengesa dhe do të tregohet e

gatshme për t’i dhënë BS lehtësitë e rastit për evakuimin e forcave ushtarako – detare

sovjetike nga Baza e Vlorës”926.

Në deklaratën e qeverisë shqiptare, ndërprerja e ndihmës ekonomike dhe

ndihmës për armatimin e ushtrisë shqiptare, vlerësohej si presion politik, ekonomik

dhe ushtarak në një kohë kritike për Shqipërinë. Duke theksuar se ushtria shqiptare

ishte pjesë përbërëse e forcave të Armatosura të Traktatit të Varshavës, qeveria

shqiptare këmbëngulte për mbajtjen e të gjitha anijeve dhe nëndetëseve që ndodheshin

në Gjirin e Vlorës, ashtu siç ishte përcaktuar në marrëveshjet e nënshkruara.

Reagimi i palës sovjetike, ndaj deklaratës së qeverisë shqiptare ishte i

menjëhershëm. Më 26 prill, zëvendëskryetari i parë i Këshillit të Ministrave të

Bashkimit Sovjetik A. Kosigin, në emër të qeverisë, në letrën e përgjigjes shprehte

keqardhjen që “Shqipëria nuk bashkohej me vendet e Traktatit të Varshavës për të

mënjanuar shfaqjet jo normale lidhur me marrëdhëniet e Shqipërisë me BS dhe vendet

e tjera”927. Në përgjigjen e qeverisë sovjetik, bëhej historia e ndihmave që BS i kishte

dhënë Shqipërisë pas luftës, duke përmendur shifrёn 2 miliardë rubla, faljen e detyrimeve në vitin 1957 prej 456 milionë rubla dhe dhurimin e 26 ndërmarrjeve

industriale; ndihmën ekonomike e teknike, projektimin e rikonstruksionin e rreth 80

923

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1961, D.4, fl.16. Vijon letra e kryetarit të Këshillit të Ministrave të

RPSH Mehmet Shehu dërguar më 5 prill të vitit 1961, qeverive të vendeve socialiste, anëtare të

Traktatit të Varshavës, Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura të Bashkuara të TV,

Mareshalit Greçko dhe për njoftim qeverive të Kinës, Koresё,Vietnamit e Mongolisë 924

Po aty, fl.14-17. 925

AQSH, F. 14/AP, MPKBS, viti 1961, D.4, fl. 18. 926

Po aty. 927

Po aty, fl.23. (Fl. 21-37 Letër e zëvëndëskryetarit të Parë të Këshillit të Ministrave të BS A. Kosigin,

drejtuar Këshillit të Ministrave të RPSH më 26 prill 1961, në përgjigje të letrës të datës 5 prill 1961

të kryetari të Këshillit të Ministravë të RPSH Mehmet Shehu). (Shih : AQSH, F.490, viti 1961,

D.1149, fl.20-36).

Page 249: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

225

ndërmarrjeve industriale në periudhën 1950 - 1960; ndihmën në bujqësi me mbi 752

traktorë e 50 autokombajna; dërgimin në Shqipëri të mbi 3000 specialistëve të

kualifikuar për ndihmë në sektorё të ndryshëm të ekonomisë dhe përgatitjen e mbi

3000 specialistëve civilë e ushtarakë në shkollat e akademitë sovjetike; si dhe ndihmë

ushtarake me vlerë 1 miliardë rubla, nё armatime dhe materiale ushtarako -

teknike.928

Përgjigja sovjetike vlerësonte Bazën e Vlorës si të krijuar “me iniciativën e

qeverisë sovjetike dhe me pёlqimin e mbështetjen e qeverisë shqiptare”, duke

dislokuar 12 nëndetëse, 2 baza lundruese, 12 anije të vogla mbiujëse, 24 anije

ndihmuese e furnizimi, pajisje, armatime e materiale, si dhe ushtarakë e specialistë

sovjetikë për të ndihmuar në ndërtimin e bazës, përgatitjen luftarake dhe stërvitjen e

kuadrove etj. Gjithashtu, përmendet ndihma e dhënë nga BS në arenën

ndërkombëtare, që nga Konferenca e Parisit e vitit 1946, pranimi në OKB,

anëtarësimi në KNER, në Traktatin e Varshavës etj. Për mosmarrëveshjet e sulmet

kundër BS, si dhe për “situatën e papranueshme” për ushtarakët sovjetikë në Bazën e

Vlorës, fajёsohej qeveria shqiptare. Në letër, numroheshin një varg rastesh, që sipas tyre, cilësoheshin incidente të krijuara nga pala shqiptare, si: vënia në gatishmëri dhe

armatosja e anijeve me torpedo dhe bomba thellësie pa dijeninё e sovjetikëve, vënia në gatishmëri të baterive të artilerisë bregdetare që mbulonin hyrjen e daljen në Gjirin

e Vlorës, urdhri për ndalimin e daljes në det të anijeve me ekuipazhe sovjetike, si dhe

raste të sjelljes jo miqësore me marinarët dhe familjet e oficerëve.929

Qeveria shqiptare akuzohej se zbatonte një politikë të jashtme të ndryshme

nga ajo e vendeve të tjera të Traktatit të Varshavës, duke i fryrë histerisë së luftës në

marrëdhëniet me fqinjёt dhe duke acaruar situatën në Ballkan. Në bazë të këtyre arsyeve e parashtrimeve të mësipërme “qeveria sovjetike është e detyruar të

rishqyrtojë çështjen mbi marrëdhëniet e mëtejshme me RPSH.” Sipas letrës,

udhëheqja shqiptare nuk “mund të shpresojë më tutje se BS do t’a ndihmojëatë mbi

bazat e mëparshme, ndihmë të cilën kanë të drejtë t’a marrnin vetëm miqtë dhe

vëllezërit e vërtetë.” Në fund, parashtrohej vendimi se meqenëse se qeveria shqiptare

nuk është dakord me vendimin e Komitetit Politik Konsultativ të TV atëhere “qeveria

sovjetike me keqarrdhje detyrohet të tërheqë të gjitha nëndetëset e saj, anijet

mbiujëse, anijet ndihmuese dhe mjetet e tjera të vendosura në Bazën Ushtarako -

Detare të Vlorës.” Gjithashtu, kërkohej që qeveria shqiptare “t’u japë udhëzime

autoriteteve ushtarake që deri më 20 maj të vitit 1961, të heqi ekuipazhet shqiptare

nga të gjitha anijet, nëndetëset dhe anijet ndihmuese të cilat në kohën e vetë u

dërguara nga BS në Shqipëri, për organizimin e Bazës Ushtarako – Detare në Vlorë.”

Detyra e zbatimit të vendimit dhe evakuimit të anijeve i ngarkohej komandantit të

Flotës së Detit të Zi, admiral V. A. Kasatanov.930

Vendimi i qeverisë sovjetike kërkonte tërheqjen e të gjitha anijeve që ishin

sjellё në Shqipëri, pavarësisht se disa ishin tashmë pjesë e Flotës Detare Shqiptare, ndërsa një pjesë tjetër duhej t’i kalonin palës shqiptare, sipas marrëveshjeve të

përcaktuara dhe të nënshkruara nga të dy palët. Për të qënë solidar me vendimin e

Traktatit të Varshavës, qeveritë hungareze, gjermanolindore dhe bullgare i dërguan

letra qeverisë shqiptare, me tone të forta duke e “këshilluar” të zbatonte vendimin e

Komitetit Politik Konsultativ të Traktatit të Varshavës. Në letrën e qeverisë gjermane,

të firmosur nga zëvendëskryeministri dhe ministri i Mbrojtjes Vili Shtof, akuzoheshin

shqiptarët si provokatorё ndaj Jugosllavisë dhe Greqisë.

Qeveria shqiptare, në kundërpërgjigje të vendimit të qeverisë sovjetike dhe të

928

AQSH,F. 14/AP, OU, MPKBS, viti 1961, D.4, fl.23-24. 929

po aty, fl.27-30. 930

po aty, fl.36.

Page 250: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

226

kërkesës së vendeve të tjera për zbatimin e këtij vendimi, më 8 maj të vitit 1961,

deklaroi në mënyrë kategorike për domosdoshmërinë e zbatimit të marrëveshjeve të

nënshkruara, duke qartësuar qëndrimin lidhur me tërheqjen e forcave ushtarake nga

Baza e Vlorës.931

Deklarata e qeverisë shqiptare, qartëson prerazi dy momente të

rёndësishme: Në radhë të parë, mjetet detare (katër nëndetëse, baza lundruese “Tomorri”,

anijet mbiujëse dhe ndihmëse) të cilat bënin pjesë në grupin e anijeve me ekuipazh

shqiptar, si dhe objektet e tjera të vendosura e të bazuara në Bazën Ushtarake Detare

të Vlorës ishin në pronë e në përdorim efektiv të shtetit shqiptar, prandaj si të tilla do

të mbeteshin në Shqipëri.

Në radhë të dytë, qeveria shqiptare përcaktonte se sipas marrëveshjeve mbi

krijimin e bazës të datës 12 shtator të vitit 1957 dhe 3 maj të vitit 1959, të gjitha

mjetet e ardhura nga BS në Bazën e Vlorës do të kalonin në pronësi të shtetit shqiptar.

Sipas këtyre dokumenteve edhe 8 nëndetëset e tjera dhe baza lundruese

“Katelenikov”, ku shërbimi kryhej nga ekuipazhe sovjetike në cilësinë e

instruktorëve, vlerësoheshin pronë e shtetit shqiptar. Megjithёse, tërheqja e tyre

konsiderohej si padrejtësi, veprim arbitrar dhe i njëanshëm, e cila dëmtonte mbrojtjen

e Shqpërisë, qeveria shqiptare deklaronte se “për hir të miqësisë së përjetëshme që

lidh popullin shqiptar me popullin sovjetik, nuk do të kundërshtojë që këto mjete

detare të largohen.” Gjithashtu, qeveria shqiptare kërkonte që përfaqësuesit e

plotfuqishëm të të dy vendeve, të mblidheshin në Tiranë para datës 20 maj, për të

përcaktuar modalitetet e evakuimit të këtyre mjeteve dhe forcave sovjetike nga Baza e

Vlorës932

.

Kёtë radhë, deklarata e qeverisë shqiptare bёnte një farё diferencimi nga qëndrimet e mëparshme, duke dhënë mundësi për diskutim dhe zgjidhjen me bisedime

të këtij problemi tepër të komplikuar. Nga ana tjetër, qeveria sovjetike autorizoi

ambasadorin në Tiranë I. V. Shikin për t’i paraqitur më 18 maj zëvendësministrit të

Punëve të Jashtme të Shqipërisë, Halim Budo prememorien e qeverisë sovjetike, në

përgjigje të deklaratave të qeverisë shqiptare.933

Promemoria i referohej qëndrimit

sovjetik të paraqitur në letrën e dërguar nga Kosigini dhe vendimit të Komitetit Politik

të Traktatit të Varshavës, që anijet dhe objektet e Bazës së Vlorës të shërbehen vetëm

me ekuipazh sovjetik. Sipas promemories qeveria sovjetike nuk mund të pajtohej me

deklaratën e qeverisë shqiptare, se “gjoja të gjitha mjetet e forcave ushtarako – detare

sovjetike që gjenden në Gjirin e Vlorës i përkisnin RPSH.” Njëkohësisht, në

promemorie bëhej me dije se qeveria sovjetike pranonte propozimin për takimin në

Tiranë të përfaqësuesve të plotfuqishëm të të dy vendeve, për të diskutuar lidhur me

realizimin e tërheqjes së forcave ushtarako – detare sovjetike nga Vlora, si dhe

përcaktonte delegacionin sovjetik të përbërë nga kryetari N. P. Firjubin,

zëvendësministër i Punëve të Jashtme, dhe anëtarët, gjeneral armate A. I. Antonov,

zëvendës i parë i shefit të Shtabit të Përgjithshëm; N. D. Sergejev, zëvendësshef i

Shtabit të Përgjithshëm të Forcave Ushtarake Detare dhe S. T. Astavin, shef i degës së

pestё evropiane të Ministrisë së Punëve të Jashtme. Gjithashtu propozohej që

përfaqësuesit të fillonin punën më 19 maj të vitit 1961 në Tiranë.934

Në bisedën e

931

AQSH, F.490, viti 1961, D.1149, fl.38. (Fl.37-39. Letër e kryetarit të Këshillit të Ministrave të RPSH

Mehmet Shehu drejtuar më datën 8 maj të vitit 1961 Këshillit të Ministrave të BS). 932

po aty, fl.38-39. 933

AQSH,F. 14/AP, TV, viti 1961, D.3, fl.69-71. Promemorie, pa firmë dhe pa datë, dorëzuar dorazi më

18 maj 1961 zëvendësministrit të Punëve të Jashtme Halim Budo nga ambasadori sovjetik Shikin. 934

Po aty. Promemorie, pa firmë dhe pa datë, dorëzuar dorazi më 18 maj 1961 zëvendësministrit të

Punëve të Jashtme Halim Budo nga ambasadori sovjetik Shikin.

Page 251: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

227

zhvilluar me rastin e paraqitjes së promemories, zëvendësministri Budo dhe

ambasadori Shikin mbajtën pozicionet e qeverive përkatëse, duke hedhur poshtë

akuzat e njëri tjetrit. Megjithatë, u njoftua se qeveria sovjetike kishte vendosur

dërgimin urgjent të delegacioni për zhvillimin e bisedimeve, gjë që u pranua nga

zyrtari shqiptar, duke shprehur vullnetin për pritjen e trajtimin e këtij delegacioni.935

Më 19 maj të vitit 1961, u dërguan në Tiranë përfaqësuesit fuqiplotë të

qeverisë sovjetike me në krye zëvendësministrin e Punëve të Jashtme N. P. Firjubin.

Qëllimi i përfaqësuesve sovjetikë ishte që të merreshin vesh me shqiptarët për

zbatimin e vendimit të Komitetit Politik Konsultativ të Traktatit të Varshavës. Me

arritjen e delegacionit dhe pa filluar akoma bisedimet, kryetari i delegacionit shqiptar

Halim Budo paraqiti një deklaratë proteste lidhur me pengimin e atasheut ushtarak në

Moskë, Halim Ramohito, për takimin me studentët e marinarët me studime në

Leningrad, si dhe për pengesat e autoriteteve sovjetike për kthimin e studentëve

ushtarakë në Atdhe. Delegacioni shqiptar, nuk pranoi fillimin e bisedimeve deri sa

qeveria sovjetike të merrte masat përkatëse.

Për hapjen e rrugës për vijimin e bisedimeve, më datën 20 maj ministri i

Mbrojtjes të BS Malinovski dhe zëvendësministri i Punëve të Jashtme Kuznjecov,

njoftuan KQ të PK të BS për ndërprerjen e bisedimeve nga pala shqiptare deri sa

qeveria sovjetike të njoftonte për masat e marra për kthimin në atdhe të ushtarakëve

që ndodheshin në BS. Kërkohej gjithashtu që ambasadori në Tiranë të protestonte dhe

të kërkonte vazhdimin e bisedimeve. Po më 20 maj u mor vendimi nga Presidiumi i

KQ të PK të BS që e konsideronte të papranueshëm qëndrimin e mëtejshëm të

atasheut ushtarak shqiptar Halim Ramohito dhe kërkoi largimin e tij nga BS, për

shpifje në drejtim të partisë e qeverisë sovjetike.936

Në të njëjtën kohë, qeveria

sovjetike merrte përsipër krijimin e të gjitha kushteve e lehtësirave për kthimin e

studentëve shqiptarë në Atdhe, si dhe kërkonte krijimin e kushteve për evakuimin e

Forcave Detare Sovjetike nga Vlora dhe vijimin e bisedimeve për këtë qëllim, sipas

kërkesës të palës shqiptare.

Më në fund, më 22 deri më 25 maj u zhvilluan bisedimet në mes të dy

delegacioneve. Kryetarët e delegacioneve bënë nga një deklaratë, duke mbrojtur

qëndrimet këmbëngulëse të qeverive përkatëse. Kryetari i delegacionit shqiptar,

Halim Budo, duke bërë një historik të shkurtër të krijimit të Bazës së Vlorës dhe

përpjekjeve të qeverisë shqiptare për ngritjen e gatishmërisё së saj luftarake, nënvizoi se pas mbledhjes së Bukureshtit, qeveria sovjetike dhe përfaqësuesit e saj në bazë,

krijuan një gjendje jo normale. Qeveria shqiptare ka kundërshtuar me forcë vendimin

e Komitetit Politik Konsultativ të Traktatit të Varshavës dhe kërkonte zbatimin e

marrëveshjeve të nënshkruara nga të dy vendet. Sipas këtyre marrëveshjeve “të gjitha

llojet e anijeve dhe mjeteve të tjera luftarake të vendosura në këtë bazë, që siç dihet

kanë kaluar në pronësi të shtetit shqiptar, duhet t’u dorëzoheshin ekuipazheve

shqiptare.” Sipas përfaqësuesit shqiptar, çështja e bazës të zgjidhet mbi bazën e

marrëveshjeve dy palëshe.937

935

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.233. Më 18 maj të vitit

1961, bisedë e regjistruar e ambasadorit të BS në RPSH I. V. Shikin me zëvendësministrin e Punëve

të Jashtme të RPSH, Halim Budo mbi gjendjen e punëve në Bazën Luftarake Detare në Vlorë dhe

mbi marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike. (Shih: AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.3, fl.69-71.

Promemorie e qeverisë së BRSS) 936

Hamit Kaba, E. Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.236,239. 937

AQSH F,14/AP, TV, viti 1961, D.3, fl.76-80. Deklaratë e zëvendësministrit të Punëve të Jashtme të

Shqipërisë, më 22 maj të vitit 1961, në takimin me përfaqësuesit sovjetikë.

Page 252: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

228

Kryetari i delegacionit sovjetik Firjubin, që në fillim shprehu gatishmërinë e

qeverisë sovjetike për të dhënë ndihmën e plotë për kthimin në atdhe të ushtarakëve

shqiptarë që studionin në shkollat sovjetike dhe hodhi poshtë si trillim fajësinë e palës

sovjetike për gjendjen në bazën e Vlorës. Duke bërë historikun e krijimit të bazës nga

sovjetikët, nënvizoi se “qeveria sovjetike konfirmon gatishmërinë të lejojë forcat

ushtarako – detare dhe teknikën në Gjirin e Vlorës me kushtet e aprovuara nga

Komiteti Politik Konsultativ i shteteve pjesëtare të Traktatit të Varshavës.” Në fund,

duke u ndalur në pronësinё e anijeve nënvizoi “se të gjitha anijet dhe materialet janë

pronë e shenjtë dhe e padiskutueshme e shtetit sovjetik, e popullit sovjetik”938.

Megjithë këmbënguljen e palës shqiptare për dorëzimin e anijeve e mjeteve të tjera të

bazës ekuipazheve shqiptare, pala sovjetike kërkoi tërheqjen e 8 nëndetëseve dhe të

bazës lundruese “Kotelnikov”, ndërsa nuk u pajtua me largimin e personelit sovjetik

që shërbenin si instruktorë pranë ekuipazheve shqiptare. Për këtë kërkuan konsultime

me qeverinë, duke prerё në mes bisedimet dhe u larguan për në BS, pa përcaktuar asgjë mbi mënyrën e evakuimit të forcave sovjetike.

Duke mos arritur asnjë rezultat konkret, të dy palët filluan punën për zbatimin

e vendimeve përkatëse, në një situatë jashtёzakonisht të acaruar dhe të rrezikshme për konflikt ushtarak. Fillimisht, me urdhër të gjeneralit Andrejev, kryesues i grupit të

këshilltarëve ushtarakë sovjetikë dhe përfaqësues i Komandës së Bashkuar të Traktatit

të Varshavës në Tiranë, nisi evakuimi i familjeve të ushtarakëve. Ndërsa, për të

zgjidhur problemet në Brigadën e 40 - të të anijeve në Vlorë dhe kthimin e

nëndetëseve në Bazën e Balltikut, u dërgua me urgjencë kundëradmirali S. G.

Jegorov, ish komandant i kësaj njësie vite më parë. Ky ushtarak u prit shumë keq nga

shqiptarët, pasi bëri përpjekje për të krijuar trazira, sabotazhe dhe veprime

diversioniste në Bazën e Vlorës.

Situata u ashpërsua më tej në fund të muajit maj, me mbёrritjen në Vlorë të komandantit të Flotës së Detit të Zi admiralit V. A. Kasatanov, me mision organizimin

e nxjerrjes të nëndetëseve nga Baza e Vlorës. Ai u nis nga Sebastopuli me kryqëzorin

“Mihail Kutuzov”, të shoqëruar nga dy torpedinierё dhe çisrerna “Briri i Artё”939. Në

ngushticën e Bosforit anijet, u kthyen mbrapsht, për shkak të një telegrami që i

njoftonte se shqiptarët kishin urdhëruar se nuk do të lejonin futjen e anijeve në ujёrat territoriale shqiptare. Kështu, admirali Kasatanov arriti në Shqipëri me linjë ajrore dhe

me të mbёrritur në Vlorë, ngriti flamurin e Komandantit të Flotës në bazën lundruese “Viktor Kotielnikov”, e cila qëndronte në spirancë, në det të hapët. Që këtu urdhëroi

përgatitjen për largimin e anijeve dhe personelit sovjetik drejt BS. Ai bashkё me kundëradmiralët A. V. Zagrebin e S. G. Jegorov dhe Kapitenin e Rangut të I P. P.

Kulika (këshillëtar i shtabit të Flotës Shqiptare), komandantët e anijeve, këshilltarët

dhe instruktorët, përgatiten planin e largimit. Plani u dërgua për miratim në Tiranë nga

kundëradmirali A. Zagrebin dhe mori miratimin nga ambasadori sovjetik dhe nga

gjenerali Andrejev. Kundëradmirali A. Zagrebin i bëri vizitë edhe ministrit të

Mbrojtjes Beqir Ballukut, duke e njofuar për vendimin e largimit të forcave sovjetike

nga Shqipëria. Qeveria shqiptare nuk kundërshtoi që 8 nëndetëset dhe baza lundruese

“Kotielnikov” të largoheshin, duke kërkuar largimin njëkohësisht të personelit tjetër të

instruktorëve sovjetikë.

Më 26 maj të vitit 1961, pasi shkatërruan disa nga instalimet dhe rrëmbyen

çdo gjë në bazë, 8 nëndetëset dhe baza lundruese u larguan nga Gjiri i Vlorës dhe

938

Po aty, fl.72-75. Deklaratë nga kryetari i delegacionit sovjetik N. P. Firjubin në

mbledhjen e parë të komisionit, më 22 maj 1961. 939

Ferdinant Dervishi. Gazeta “Panorama”, 10 mars 2010.

Page 253: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

229

ujёrat territoriale shqiptare.940 Lëvizja dhe dalja e anijeve sovjetike nga Gjiri i Vlorës,

u shoqëruan nga tytat e topave të artilerisë bregdetare shqiptare. Në krye të varganit

lëvizi një anije luftarake me zëvendëskomandantin, për t’u siguruar që ngushtica në

mes Sazanit dhe Karaburunit ishte e lirë. Më pas u larguan edhe anijet e tjera, duke

lundruar në drejtim të Gjibraltarit, nën vëzhgimin e habitur të anijeve të NATO-s. Më

datën 5 qershor u largua edhe personeli i instruktorëve sovjetikë.941

I fundit u largua

admirali V. Kasatanov me një anije çisternë dhe në Detin e Zi kaloi në kryqëzorin

“Kuibishev”, ku u prit si “fitimtar.” Por pritja më domethënëse iu bë në Sebastopul

nga komandanti i Flotës Ushtarake Detare Sovjetike, admirali S. G. Gorshkov.942

Në periudhën në fjalë, dy anije gjuajtës të përcaktuara për Flotën Shqiptare,

ndodheshin për riparim në portet e Detit të Zi, të shoqëruar nga ekuipazhet shqiptare,

por që u ndaluan nga autoritetet sovjetike. Qeveria shqiptare disa herë protestoi për

ndalimin e këtyre anijeve. Protesta e fundit daton më 22 qershor të vitit 1961, kur

ambasadori shqiptar në Moskë, Nesti Nase, i drejtohet Ministrisë së Punëve të

Jashtme të BS, duke e konsideruar mbajtjen e anijeve si rrëmbim të paligjshëm. Nota

e protestës nuk u pranua nga pala sovjetike, duke e konsideruar atë si akuzë vulgare

dhe të papranueshme.943

Në këto rrethana, qeveria shqiptare vendosi tërheqjen e

ekuipazheve të dy anijeve dhe kthimin e tyre në Atdhe, duke përdorur linjën

hekurudhore.

Në këtë mënyrë u shua sherri i madh i Bazës Ushtarake Detare të Vlorës, baza

e vetme e BS dhe Traktatit të Varshavës në Detin Mesdhe.

5.4. Ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike sovjeto - shqiptare, dhjetor 1961

Mbledhja e Moskës shënoi fundin e marrëdhënieve shqiptaro - sovjetike. Pas

kësaj ngjarjeje, udhëheqësit sovjetikë i shtrinë mosmarrëveshjet politike në të gjitha

fushat e bashkëpunimit, në mënyrë të veçantë në fushën ekonomike. Por hapi më

ekstrem ishte shtirja e mosmarrëveshjeve në fushën e marrëdhënieve diplomatike.

Gjysma e dytë e vitit 1961, u karakterizua nga polemika të forta shqiptaro -

sovjetike, nëpërmjet një numri letrash reciproke. Më 6 korrik, në një letër shumë të

gjatë në përgjigje të vendimeve të qeverisë sovjetike, më shumë për të qenë në rregull

formalisht, Enver Hoxha dhe Mehmet Shehu bënë një kronikë historike “të ndjenjave

prosovjetike dhe të dashurisë së popullit e të komunistëve shqiptarë për BS”, duke

hedhur poshtë pretendimet që bënin fajtor palën shqiptare për situatën e krijuar në

marrëdhëniet dy palëshe, si dhe duke argumentuar ndryshimin e politikës sovjetike

pas mbledhjes së Bukureshtit.944

Në letër vlerësoheshin të padrejta veprimet e

presioneve dhe ndërhyrjeve të palejueshme në punët e brendshme dhe të dëmtimit të

miqësisë shqiptaro - sovjetike pas Bukureshtit; të bllokadës ekonomike e politike ndaj

940

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961, D. 4, fl.69. Letër e KQ të PPSH dhe Këshillit të Ministrave të RPSH

drejtuar KQ dhe Këshillit të Ministrave të BS, më 6 korrik të vitit 1961. (Nina Smirnova në librin e

saj “Historia e Shqipërisë përgjatë Shekullit XX”, fl.376, thekson se më 4 qershor 1961 doku

lundrues dhe 8 nëndetëset nën komandën e admiralit V. A. Kasatanov braktisën ujrat shqiptare dhe

morën drejtimin e Gjibraltarit, duke shkaktuar habinë e madhe të vëzhguesve të NATO-s). 941

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1961, D.4, fl.69. 942Ferdinant Dervishi, Gazeta “Panorama”, 10 mars 2010. 943

Hamit Kaba & Ethem Çeku. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.240. 944

AQSH,F.490, viti 1961, D.1148, fl.6,7. Letër e KQ të PPSH dhe Këshillit të Ministrave të RPSH,

firmosur nga Enver Hoxha dhe Mehmet Shehu, dërguar KQ të PK dhe Këshillit të Minstrave të BS më

6 korrik 1961.

Page 254: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

230

Shqipërisë dhe PPSH, si dhe të kërcënimit e moszbatimit të marrëveshjeve ushtarake

dhe vendimit për mbylljen e Bazës Detare të Vlorës, pas mbledhjes së Moskës.945

Gjithashtu, hidheshin poshtë si akuza pa bazë, pretendimet sovjetike se Shqipëria

bënte një politikë të jashtme ndryshe nga vendet e Traktatit të Varshavës dhe se i

“frynte histerisë së luftës” me vendet fqinjë dhe se “acaronte gjendjen në Ballkan.”

Vlerësohej i papranueshëm qëndrimi sovjetik dhe i disa vendeve të tjera socialiste,

ndaj komplotit të organizuar nga Jugosllavia dhe Greqia, në bashkëpunim me

tradhtarët shqiptarë dhe në koordinim me Flotën VI Amerikane në Mesdhe, si dhe

ndaj gjyqit publik të zhvilluar në Tiranë kundër grupit në shërbim të organizatorëve të

këtij komploti. Sipas letrës, në vend të “solidaritetit internacionalist”, “shtypi sovjetik,

ashtu si edhe i disa vendeve të tjera zgjodhën rrugën e heshtjes absolute”946.

Akuzat e ndërsjellta vijuan në mbledhjen e Komitetit Politik Konsultativ të

Traktatit të Varshavës, mbajtur në Moskë më 2 – 5 gusht të vitit 1961. Në mbledhje,

nga pala shqiptare u dërgua Ramiz Alia, sekretar i KQ të PPSH, duke mos shkuar

Enver Hoxha sipas protokollit. Në fillim të mbledhjes, drejtuesi V. Ulbriht propozoi t’i dërgohet një letër KQ të PPSH, në të cilën t’i kërkohej që delegacioni shqiptar të mos

merrte pjesë në mbledhje, për shkak se nuk ishte i kryesuar nga sekretari i parë i

partisë, si të tjerët. Megjithë protestën e delegacionit, përfaqësuesit shqiptarë nuk u

lejuan të marrin pjesë. Për këtë veprim protestoi dhe e denoi Byroja Politike e KQ të

PPSH, në vendimin e datës 7 gusht të vitit 1961.947

Kjo mbledhje shënoi përjashtimin

de fakto të Shqipërisë nga TV.

Ndërkohë, polemika nëpërmjet letrave vijonte. Më 24 gusht 1961, KQ i PK të

BS kthen përgjigje për letrën e datës 6 korrik. Letra e KQ të PPSH, dërguar nga pala

shqiptare vlerësohej me “frymë armiqësore”, “shpifëse nga përmbajtja dhe e padenjë

nga fonia”, mohohej ndihma e BS, sikur BS kërkonte “t’a vdesë” nga uria Shqipërinë,

si dhe specialistët dhe marinarët sovjetikë u quajtën “intrigant e provokatorë.” Në

letër, vihej në dukje se bashkëpunimi ushtarak u përdor për të dobësuar Traktatin e

Varshavës, duke paralizuar veprimtarinë e Bazës së Vlorës dhe refuzimi i qeverisë

shqiptare për kthimin e anijeve e të materialeve ushtarako - teknike vlerësohej

“pushtim piratesk i pronës së BS.” Sipas letrës “udhëheqja shqiptare ndjekte një

politikë të jashtme të veçantë nga vendet e traktatit, një frymë histerie lufte brenda

vendit, ndërsa ndaj fqinjëve ndërmerrte veprime që sillnin në acarimin e gjendjes në

Ballkan.” Sipas letrës, shqiptarët u shmangeshin diskutimeve kolektive, duke u

larguar para kohe nga mbledhja e Moskës, në nëntor 1960, duke mos marrë pjesë në

mbledhjen e Komitetit Politik Konsultativ të TV, në mars 1961, munguan në

mbledhjen e sekretarëve të parë të partive në Moskë në gusht 1961 etj. Letra

vlerësonte se në PPSH ishte krijuar një gjendje krejt e sëmurë, ndalohej shprehja e lirë

e mendimit, lavdrohej pa masë E. Hoxha dhe M. Shehu, ndërsa L. Belishova e Koço

Tashko udhëheqës të shquar u përjashtuan nga partia dhe i quanin qrmiq të partisë e të

popullit, sepse patën burrërinë të dalin kundër politikës së udhëheqjes që kërkonte

shkëputjen nga BS. Sipas letrës, atmosfera brenda partisë karakterizohej nga

“kërcënimet thirrëse” të M. Shehut “plumbin ballit”, që të kujtonin kohën e Berias e të

njerëzve të tij. Në letër, akuzoheshin Enver Hoxha dhe Mehmet Shehu për represion

kundër miqve të BS, për kult të individit, për familjaritet e mbrojtje të gabimeve të

njëri tjetrit, si dhe u behej thirrje komunistëve e popullit shqiptar për kthimin e vendit

945

Po aty, fl.7,10,23. 946

Po aty,fl.40. Letër e KQ dhe Këshillit të Ministrave të RPSH dërguar KQ dhe Këshillit të Ministrave

të BRSS, më 6 korrik të vitit 1961. 947

AQSH, F. 14/AP, TV, viti 1961, D.4, fl.139-140.

Page 255: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

231

në rrugën e miqësisë dhe të bashkëpunimit me BS.948

Nga ana tjetër, për të mos lënë asnjë letër pa përgjigje, KQ i PPSH më 12 tetor,

në një përgjigje të gjatë me përmbajtje “ideologjike” në përfundim të plenumit të këtij

komiteti, i cili analizoi letrën e fundit të sovjetikëve, mbrojti me forcë qëndrimin e

mbajtur deri atëherë dhe sulmoi PK të BS dhe personalisht Hrushovin si “revizionist

modern” dhe si “përkrahës e mbrojtës të një numri teorish të gabuara me karakter

oportunist”949. Për herë të parë, në një forum partie dhe publikisht, përcaktohej se

shkaqet e mosmarrëveshjeve e kishin burimin te raporti sekret i Hrushovit në

Kongresin XX të PK të BS “mbi kultin e individit dhe pasojat e tij” dhe te qëndrimet

kundër Stalinit pas vdekjes së tij. Stalini vlerësohej si një nga “udhëheqësit më të

shquar të BS dhe të Lëvizjes Komuniste Ndërkombëtare, nxënës besnik e mbrojtës i

Leninit, drejtues i luftës kundër fashizmit, arkitekt i ndërtimit të socializmit e i

forcimit të kampit socialist, si dhe demaskues i grupit revizionist të Titos”950. Trajtimi

i Stalinit nga Hrushovi konsiderohej i njëanshëm, tendencioz, i ekszagjeruar e në

frymë mërie të egër, duke e etiketuar “armik”, “brutal”, “kapriçioz”, “despot”,

“vrasës”, “gjakpirës”, “kriminel”, “sylesh”, njeri që “nuk kishte haber”, që bënte

“marrëzira” etj,951

dhe se kishte lënë në harresë “rolin udhëheqës të PK.” Gjithashtu,

në letër radhiteshin pikëpamjet dhe veprimet oportuniste të Hrushovit në fushën e

politikës së jashtme ndaj imperializmit, mbi luftën e paqen, mbi bashkekzistencën

paqësore, mbi format e kalimit nga kapitalizmi në socializëm dhe mbi qëndrimin ndaj

revizionizmit jugosllav.952

Grupi i Hrushovit cilësohej se kishte kryer veprimtari të

hapur armiqësore kundër Shqipërisë dhe popullit shqiptar, me synim përmbysjen me

çdo mjet e mënyrë të udhëheqjes së PPSH. Kështu, në kuadrin e mosmarrëveshjeve,

Partia e Punës dhe Enver Hoxha u bënë avokatë të hapur, duke marrë në mbrojtje

Stalinin dhe stalinizmin edhe në nivel ndërkombëtar.

Me të njëjtën monedhë u përgjigj Hrushovi, në Kongresin XXII të PK të BS,

mbajtur në tetor të vitit 1961. Në fjalën e tij, Hrushovi theksoi se udhëheqësit

shqiptarë nuk ishin dakord me Kongresin e XX të PK të BS, kundërshtonin luftën

kundër kultit të individit të Stalinit, se në Shqipëri ishte vendosur një regjim terrori

dhe se PPSH ishte një “parti terroristësh e kriminelësh”, si dhe u bëri thirrje

komunistëve dhe popullit shqiptar të ngrihen për të përmbysur këtë regjim. Në fjalën e

Hrushovit, pjesa për marrëdhëniet me Shqipërinë, ishte tërësisht e vrazhdë dhe u

sulmuan drejtpërsëdrejti personalitete të veçanta shqiptare.953

Ndërsa, në deklaratën e

përgjigjes KQ i PPSH, më 20 tetor të vitit 1961, jo vetëm protestoi ndaj “shpifjeve

dhe sulmeve antimarksiste të N. Hrushovit” në Kongresin XXII, por e konsideroi

Hrushovin e pasuesit e tij, rrezik serioz për Lëvizjen Komuniste e Punëtore

Ndërkombëtare.954

Pas Kongresit XXII të PK të BS, të gjitha llojet e marrëdhënieve

midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik u ndërprenë plotësisht.

Polemikat e kësaj periudhe, të kujtojnë ato të periudhës së prishjes së

marrëdhënieve me Jugosllavinë, kur Partia e Punës dhe Enver Hoxha përdorën kundër

Hrushovit të njëjtat akuza që kishin përdorur dikur kundër Titos. Gjithsesi, Hrushovi

dhe udhëheqja sovjetike edhe pse në pozitat e superiorit e të shumicës, nuk mund të

948

AQSH, F. 14/AP, OU,viti 1961, D.4, fl.158-177. Letër e KQ të PK të BS, dërguar KQ të PPSH më 24

gusht 1961. 949

Po aty, fl.179-253. 950

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961, D.34, fl.209. Lëtra e Plenumit të KQ të PPSH drejtuar KQ të PK të

BS, më datën 12 tetor të vitit 1961. (Shih: AQSH, F 14/AP, OU, viti 1961, D.4, fl.179-253). 951

Po aty fl.210. 952

Po aty, fl.215-225. 953

Nina Smirnova. Histiria e Shqipërisë përghatë Shekullit XX,.....fl.377. 954

AQSH,F. 14/AP, OU, viti 1961, D.45, fl.2. Deklaratë e KQ të PPSH.

Page 256: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

232

ishin dakord me akuza të tilla të forta e publike. Përveç masave ekstreme ekonomike,

sulmeve verbale politiko – ideologjike dhe thirrjeve publike për rrëzimin e udhëheqjes

shqiptare, disa të dhëna flasin edhe për përgatitjen e ndërmarrjes së veprimeve

konkrete force kundër Shqipërisë.

Sipas doktorit të shkencave të historisë sovjetike Aleksander Okorokov, në

mesin e vitit 1961 u përpunua plani për zgjidhjen me forcë të “problemit shqiptar”955.

Sipas punimit të tij të doktoraturës me titull “Zig – zaket e politikës shqiptare”, duke u

bazuar në dokumente sekrete sovjetike, në mesin e vitit 1961 u përpunua një plan

ushtarak kundër Shqipërisë. Plani parashikonte përmbysjen e Enver Hoxhës me anën

e komunistëve shqiptarë “besnikë të idealeve socialiste”, me kërkesën e të cilëve për

ndihmë, forcat ushtarake të BS e të vendeve të tjera socialiste, me përjashtim të

Rumanisë që nuk pranonte, do të ndërhynin në Shqipëri nga veriu dhe lindja,

nëpërmes Jugosllavisë dhe nga Deti Jon në jug. Sipas tij, ndërhyrja kundër Shqipërisë

do të realizohej deri në shtator të vitit 1962,956

por që në fakt mbeti si projekt në letër.

Sipas gjykimit të studiuesit në fjalë, ky plan nuk u realizua për disa faktorë:

Titua kishte refuzuar të ndihmonte Hrushovin për përdorimin e territorit

jugosllav për këtë qëllim, pavarësisht nga konflikti i vazhdueshëm me Enver Hoxhën.

Në korrik të vitit 1962, Hrushovi i kishte kërkuar Titos leje kalimi për forcat ushtarake

të Traktatit të Varshavës për në Shqipëri, por Titua e kishte kundërshtuar një veprim të

tillë.

Situata ndërkombëtare nuk e favorizonte një ndërhyrje ushtarake kundër

Shqipërisë. Acarimi i marrëdhënieve sovjeto - amerikane, për shkak të situatës në

Kubë, të të ashtuquajturës “kriza e Karaibeve” ose “kriza e raketave”, eklipsonte një

skenar shqiptar, duke ndikuar në mosrealizimin e këtij plani. Konflikti me amerikanët

për shkak të situatë kubaneze, tashmë ishte në kulmin e vet dhe në prag të shpërthimit

të luftës, gjë që ndryshoi prioritetin gjeopolitik të sovjetikëve.

Pas ndarjes me BS, udhëheqja shqiptare duke parashikuar frikën dhe

shfrytëzuar situatën, mori masa të menjëhershme. U bënë spastrime të thella në radhët

e partisë dhe në aparatin shtetëror. Për rrjedhojë, në vitin 1960 - 1962 u rinovua në

masën 70 përqind përbërja e KQ, si dhe e ministrive dhe institucioneve të tjera.

Në të njëjtën kohë u arritën marrëveshje të rëndësishme me Kinën. Gjatë

takimit të Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut me Mao Ce Dunin dhe Çu En Lain, u

sigurua ndihmë e gjithanëshme nga ana e Kinës.

Këta faktorë kryesorë dhe frika e bërjes publike e planit e detyruan Moskën të

vendoste për tërheqjen. Për ekzistencën e një plani të tillë bëjnë fjalë edhe mjaft

burime perëndimore, diplomatike e publike të asaj kohe. Në qarqet perëndimore, ideja

e rrëzimit të regjimit shqiptar përmes “grushtit të shtetit” u artikulua sidomos në

pranverën e vitit 1961. Në Perëndim u shfaqën shqetësime, për ekzistencën e një plani

sovjeto - jugosllav, për rrëzimin e regjimit shqiptar përmes “grushtit të shtetit”, çka

lidhet me “puçin” e Teme Sejkos. Italia dhe Greqia e përcollën me shumë shqetësim

ekzistencën e supozuar të një planin sovjeto – jugosllav, që do të sillte rrëzimin e

regjimit në Shqipëri dhe zëvendësimin e tij me një regjim pro tyre.957

Në mbarim të vitit 1961, konflikti në marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike nuk

kishte më asnjë kthim prapa. Më 25 nëntor të vitit 1961, zëvendësministri i Punëve të

Jashtme të BS, N. P. Firjubin, me një notë verbale parashtruar të ngarkuarit të

përkohshëm me punë të RPSH në BS Gac Mazit, njoftonte vendimin e qeverisë

955Ferdinant Dervishi. Gazeta “Panorama”, 7 mars 2010 mbi punimin e Doktorit të Shkencave të

Historisë Aleksander Okorokov me titull“Zig-zaget e politikës shqiptare”. 956

po aty. 957

Hamit Kaba. Shqipëria dhe të mëdhenjtë,.....fl.284.

Page 257: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

233

sovjetike për largimin e personelit të ambasadës dhe të ambasadorit V. I. Shikin nga

Shqipëria. Sipas tij, shkaku i këtij akti ishte “situata e padurueshme për veprimtarinë

normale të ambasadorit sovjetik”, akuzat se “gjoja zhvillojnë veprimtari armiqësore

kundër Shqipërisë“, si dhe “kërkesa e qeverisë shqiptare për reduktimin e personelit të

ambasadës.” Shkurtimi i personelit të ambasadës sovjetike ishte kërkuar tre ditë më

parë nga Ministria e Punëve të Jashtme e Shqipërisë. Më 22 nëntor të vitit 1961,

zëvendësministri i Punëve të Jashtme të Shqipërisë Vasil Nathanaili thirri të

ngarkuarin me punë të BS në Tiranë Krekotinj, të cilit i deklaroi se meqenëse BS ka

anuluar të gjitha marrëveshjet e kredive, marrëveshjet ekonomike dhe ato në fushën

ushtarake, nuk justifikohej që ambasada sovjetike në Tiranë të mbante një personel të

madh. Në këto kushte u kërkua shkurtimi deri në 16 veta, aqë sa ishte numri i

ambasadës shqiptare në Moskë, duke respektuar reciprocitetin, në një kohë kur

ambasada sovjetike në Shqipëri kishte një personel rreth 80 veta. Në të njëjtën ditë

Firjubini komunikoi notën tjetër të qeverisë sovjetike e cila kërkonte largimin nga

territori i BS brenda datës 3 dhjetor i të gjithë personelit të ambasadës dhe këshillëtarit

tregtar të Shqipërisë në Moskë.958

Më 4 dhjetor të vitit 1961, Ministria e Punëve të

Jashtme e Shqipërisë i shprehu ambasadës së BS në Tiranë “habinë dhe keqardhjen e

thellë” lidhur me tërheqjen e ambasadorit sovjetik dhe “habinë e indinjatën më të

thellë” për dëbimin e ambasadorit shqiptar. Më 5 dhjetor u mblodh Byroja Politike

dhe u informua mbi prerjen e marrëdhënieve diplomatike të BS me Shqipërinë. Ajo e

konsideroi këtë vëprim të qeverisë sovjetike si aktin më armiqësor karshi RPSH.959

Nën ndikimin e BS, shumica e vendeve socialiste morën të njëjtat vendime ndaj

Shqipërisë, duke ulur nivelin e marrëdhënieve, por duke ruajtur lidhjet diplomatike.

Ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve pas 16 vitesh, shënoi

përfundimin e marrëdhënieve të bashkëpunimit shqiptaro - sovjetike.

Megjithë protestën e qeverisë shqiptare, në vijim Shqipëria u mënjanua edhe

nga Këshilli i Ndihmës Ekonomike Reciproke, pasi vendet anëtare të KNERI-t

ndoqën të njëjtën qëndrim si të BS. Qeveria shqiptare që në shtator të vitit 1960

protestoi pranë Sekretarit të KNER-it, për qëndrimin armiqësor të vendeve anëtare

dhe theksoi se po të vazhdonte një situatë të tillë, atëherë Shqipëria do të refuzonte

pjesëmarrjen në mbledhjet e radhës të kësaj organizate. Ndërsa, Sekretari i KNER-it

në përgjigjen e muajit dhjetor njoftonte se Shqipërisë nuk do t’i dërgoheshin ftesa dhe

materialet përkatëse për mbledhjen e radhës së KNER-it, në rast se nuk tërhiqte letrën

e muajit shtator. Kështu vazhdoi gjendja me qëndrime inatçore nga të dy palët, derisa

në maj të vitit 1962, kur qeveria shqiptare me anë të përfaqësuesit të saj e njoftonte

Sekretarin e KNER-it se ishte e vendosur në qëndrimin e saj, pasi nuk kishte

ndryshuar qëndrimi armiqësor dhe diskriminues i vendeve të KNER-it. Duke qenë se

qëndrimet e qeverisë shqiptare dhe KNER-it nuk ndryshuan, marrëdhëniet midis tyre

u ndërprenë plotësisht, në mënyrë të heshtur.

Deri në vitin 1962, e vetmja derë gjysëm e hapur mbeti Traktati i Varshavës,

mëgjithëse në gusht të vitit 1961 në mbledhjen e radhës të Komitetit Politik

Konsultativ, u “mbyll” edhe kjo derë për delegacionin shqiptar. Në këtë mbledhje u

dërgua Ramiz Alia, i cili nuk u pranua, për arsye se nuk përfaqësonte niveline duhur

politik, që nënkuptonte praninë e sekretarit të parë të PPSH, sipas rregullave të

përcaktuara paraprakisht për mbledhjen

Në fillim të vitit 1962 u largua nga Tirana edhe përfaqësuesi i Traktatit të

958

Nina Smirnova. Historia e Shqipërisë,.....fl.337. 959

AQSH, F. 14/AP, OU, viti 1961, D.47, fl.1. Proces verbal, mbajtur në mbledhjen e Byrosë Politike të

KQ të PPSH, më datën 5 dhjetor 1961.

Page 258: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

234

Varshavës gjenerali Andrejev. Në mbledhjen e janarit të vitit 1965 të Komitetit Politik

Konsultativ u ftua pala shqiptare, por udhëheqja shqiptare e refuzoi publikisht këtë

ftesë, ndërsa në mbledhjen e qershorit të vitit 1966, qeveria shqiptare protestoi për

mungesë ftese nga pala organizatore. Situata, as brenda as jashtë Traktatit të

Varshavës, vazhdoi deri në vitin 1968. Me rastin e pushtimit të Çekosllavakisë nga

forcat ushtarake të këtij traktati, qeveria shqiptare e denoncoi hapur e publikisht, duke

u shkëputur de juro nga Traktati i Varshavës.

Krahas këtyre zhvillimeve, qeveria shqiptare forcoi “miqësinë vëllazërore” me

Kinën, “prehri” i radhës, duke shfrytëzuar kreditë e ndihmat e saj për disa vite, ashtu

siç kishte bërë më parë me Jugosllavinë dhe më vonë me BS. Ashpërsimi dhe

keqësimi i marrëdhënieve me BS, njëkohësisht u shoqëruan me forcimin e tyre me

Kinën. Në tetor të vitit 1960, u nënshkrua marrëveshja e bashkëpunimit teknik e

shkencor në fushën e bujqësisë dhe të industrisë së lehtë midis Shqipërisë dhe Kinës.

Në janar të vitit 1961, një delegacion i lartë qeveritar shqiptar bëri vizitë në Kinë, për

të kërkuar ndihmë ekonomike. Qeveria kineze i plotësoi kërkesat e palës shqiptare,

duke iu përgjigjur me të gjitha financimet e nevojshme. Ndërkohë, në prill të vitit

1961 Kina i ofroi Shqipërisë një kredi prej 125 milionë dollarë. Më ndërprerjen e

programeve të ndihmës nga BS, Kina e mori tërësisht përgjegjësinë ndaj Shqipërisë.

Moska u përpoq të tërhiqte Kinën në anën e vet dhe ta mbante larg Shqipërisë, por në

këto kushte sipas Hrushovit “shqiptarët nuk lanë asnjë dritare për BS.” Përveç

ndihmës financiare, Kina zgjeroi bashkëpunimin në fushën kulturore, të komunikimit,

të shendetësisë, të sportit, si dhe në fushën ushtarake.960

Autoritetet kineze u

dakordësuan të dërgonin në Shqipëri këshilltarë e specialistë ekonomikë, shtetërorë

dhe ushtarakë, si dhe të furnizonin me pajisje e teknikë luftarake, tanke, anije,

aeroplanë, armë këmbësorie dhe të llojeve të tjera. Në këtë mënyrë, Kina doli

plotësisht në mbrojtje të Shqipërisë. Kërcënimet e presionet sovjetike e afruan më

tepër Tiranën me Pekinin dhe mbi këtë bazë Enver Hoxha nisi fushatën antisovjetike,

duke mbështetur përfundimisht Partinë Komuniste Kineze.

960

Jacques Edwin. Shqiptarët,.....fl.520.

Page 259: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

235

P Ë R F U N D I M E

Marrëdhëniet ndërkombëtare të Shqipërisë komuniste pas Luftës së Dytë

Botërore (LIIB), kanë qenë sa komplekse aq edhe interesante. Ato kanë pёsuar thyerje të mëdha, madje ka ndodhur që Shqipëria ka qenë në syrin e ciklonit gjatë tronditjeve

të fuqishme që ka përjetuar Kampi Socialist gjatë Luftës së Ftohtë. Në fund të viteve

’70, Shqipёria mbeti pothuajse e izoluar ndërkombëtarisht. Marrëdhëniet miqёsore tё Republikës Popullore të Shqipërisë me Bashkimin e Republikave Socialiste Sovjetike kanë zgjatur gati 15 vjet, por në këtë hark kohor ka

tipare dhe nuanca që paraqesin mjaft interes për ne historianët dhe studimi i tyre është

një ndihmë për të kuptuar se si funksiononte blloku komunist, mekanizmat dhe

teknikat e tij në secilin vend – anëtar të Bllokut si dhe në vetë Bllokun në tërësi. Duke

u këshilluar me regjistrimet arkivore për marrëdhëniet e Shqipërisë me Bashkimin

Sovjetik dhe duke i analizuar ato, mund të tërheqim disa përfundime:

Qeveria e Shqipërisë e krijuar më 22 mars 1946, pas zgjedhjeve tё 2 dhjetorit

1945, ishte në një masë të konsiderueshme vazhdim i qeverisë provizore demokratike

të krijuar në Berat, nё tetor 1944, si nga programi ashtu dhe nga njerëzit. Qeveria e re shqiptare kërkoi njohjen e saj nga Aleatёt e Mëdhenj që në tetor 1944 dhe disa herë

më vonë, por ajo u njoh vetёm nga Jugosllavia (maj 1945) dhe nga Bashkimi Sovjetik (nëntor 1945). Politika e brendshme dhe e jashtme e qeverisë shqiptare ishte

mbështetur në modelin e qeverisjes sovjetike, pavarësisht se direktivat vinin

nёpёrmjet Beogradit. Partia Komuniste Shqiptare që drejtoi Luftën Antifashiste

Nacional Çlirimtare ishte e orientuar nga Moska dhe e tillë mbeti deri në fillim të

viteve ’60.

Prania e përfaqësuesve të Partisë Komuniste Jugosllave që nga krijimi i Partisë

Komuniste të Shqipërisë, gjatë gjithë periudhës së Luftës Nacionalçlirimtare, si dhe

më vonë në strukturat politike, ekonomike, ushtarake e shtetërore të shtetit tё ri shqiptar të pasluftës, ka qenë një faktor i fuqishëm në formёsimin ideologjik komunist të politikës së shtetit shqiptar. Të dyja këto parti, PKJ dhe PKSH, konvergjonin së

bashku tek modeli i Partisë Komuniste (bolshevike) të Bashkimit Sovjetik.

Dokumentet e periudhёs 1941-1948, aq sa zgjati miqësia shqiptaro - jugosllave,

dëshmojnë se ajo çka kishte ndodhur në marrëdhëniet Shqipëri - Jugosllavi, ishte bërë

me dijeninë dhe lejen e Stalinit.

Përcaktimi i sferave të influencёs në Ballkan nga Çurchilli e Stalini, në tetor

1944, dhe më vonë nga vetë Aleatët e Mëdhenj të Luftës së Dytë Botërore, ndikoi në

orientimin politik të vendeve ballkanike dhe të Evropës në përgjithësi, në periudhën e

pasluftës. Ndërkohë, nuk mund të lemë pa përmendur veprimtarinë e politikanëve

kryesorë ballkanas të cilёt udhëhoqën rezistencën e popujve të tyre gjatë kësaj lufte

dhe patёn një impakt të konsiderueshëm në të ardhmen politike të shteteve që drejtonin, si Tito në Jugosllavi, Enver Hoxha në Shqipёri, Dimitrovi në Bullgari etj.

Pas Luftës së Dytë Botërore ndodhi ndarja politike ndërmjet vetë Aleatëve të Mëdhenj

anti - Bosht, ndarje që u përcoll në Ballkan dhe u imponoi drejtuesve politikë të

shteteve ballkanike orientimin ndaj njërit apo tjetrit prej tё Mëdhenjve. Kështu raporti

politik i Luftës së Dytë Botërore ndryshoi. Filloi Lufta e Ftohtë, “perdja” e së cilës ra

dhe mbi shtetet ballkanike, duke i detyruar ata të ndahen në të dy anët e saj, si pjesë e

dy blloqeve më të mëdha politikë, ushtarakë, ekonomikë etj.

Në këtë kontekst mund të përmendim rastet e Greqisë, Rumanisë dhe

Shqipërisë. Në Greqi, rezistencën më të fuqishme kundër shteteve pushtuese të

Boshtit e zhvilloi populli grek i rreshtuar në radhët e ELAS (Ushtria Çlirimtare e

Popullit Grek) dhe e udhëhequr nga komunistët. Megjithëse në luftë morën pjesë edhe

Page 260: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

236

forcat e EDES (Lidhja Nacionaliste Republikane), në përfundim të luftës Partia

Komuniste me ushtrinë çlirimtare, siç thoshte Çurçilli, kishte nën kontroll pothuajse të

gjithë territorin e vendit (4/5). Megjithatë, në Greqi u vendos një regjim

propërendimor, falё politikës dhe ndërhyrjes ushtarake të Britanisë së Madhe,

mbështetjes së Shteteve tё Bashkuara të Amerikës dhe heshtjes së plotë të Bashkimit Sovjetik, qoftë edhe kur u përgjakën rrugët e Athinës e të qyteteve të tjera, siç ishte

rasti i reprezaljeve në fillim të vitit 1945. Në Rumuni, një shtet aleat i Boshtit

nazifashist, në të cilin pothuajse nuk ekzistonte rezistenca dhe veprimtaria komuniste,

pas luftës u imponua sistemi prosovjetik, ashtu siç ishte përcaktuar në marrëveshjet e

tetorit 1944. Ndërsa Shqipëria, ishte nga vendet e rralla në Evropë, e cili u çlirua pa

prezencën e ushtrive të huaja, përfshirë ushtrinë sovjetike apo formacionet e rregullta

amerikane dhe britanike. Gjatë luftës, ishte e hershme (qё nga prilli 1943) prezenca dhe ndihma ushtarake angleze, me një veprimtari aktive të Misioneve Ushtarake

Britanike dhe më vonë, edhe të Misionit Ushtarak Amerikan. Ndërkohë prezenca

sovjetike erdhi e vonuar (gusht 1944) me anë të një Misioni Ushtarak pa ndihma

luftarake e pothuajse me veprimtari pasive. Megjithatë në Shqipëri u vendos sistemi

komunist. Shkurt, ajo që ka ndodhur në këto të tre raste nuk është e rastësishme, në

rrjedhën e ngjarjeve vullneti i Të Mëdhenjve ka qenë, me pak ndryshime, pothuajse

vendimtar.

Në rastin e Shqipërisë duhet thënë se pas marrëveshjes së tetorit të vitit 1944,

vihet re një zhvendosje e rolit të misioneve aleate Anglo - Amerikane, ndërkohë që

veprimtaria e misionit jugosllav (nënkupto dhe sovjetik) fitoi terren, duke çuar në njё balancim të ndikimit Aleat në Shqipëri. Ndoshta ky balancim e ka shmangur

diskutimin e hapur të ndonjë platforme konkrete për statusin politik të Shqipërisë, në

Teheran (1943), në Moskë (1944), apo në Jaltë (1945), ashtu siç ka ndodhur pёr vendet e tjera të Ballkanit e të Evropës.

Pas Luftës, në nëntor 1945, Moska njohu pa kushte qeverinё shqiptare të sapodalë nga Lufta dhe pranoi tё vendosё marrëdhënie diplomatike me tё. Ndërkohë, aleati tjetёr i madh, SHBA, paraqiti kushte për vendosjen e marrëdhënieve

diplomatike shqiptaro – amerikane, ndërsa qeveria britanike u vonua në këtë proces.

Qeveria e re shqiptare e përbërë në pjesën më të madhe nga komunistë ose

bashkëpunëtorë të ngushtё tё tyre, dhe, e instruktuar nga Beogradi e Kremlini, me qëndrimet e saj ekstreme për të vendosur e forcuar pushtetin politik, duke eliminuar

fizikisht dhe politikisht të gjithë kundërshtarët politikë dhe elitën intelektuale

shqiptare me simpatizantё të demokracisë perendimore, krijoi pakënaqësi te qeveritë Aleate të perëndimit. Në këtë mënyrë, qeveria e re shqiptare e pasluftës e prishi

barazpeshën e ndikimit të dikurshëm Aleat, duke anuar jo vetëm ideologjikisht por

edhe politikisht nga Lindja. Misionet perëndimore në Shqipëri morën më tepër

karakter informues e konstatues se sa këshillues e ndikues. Në thelb ishte represioni i

skajshëm politik, i cili u bë shkas që Perëndimi të reagonte duke mos e njohur

qeverinë e re shqiptare dhe duke penguar pranimin e saj në OKB. Si kundërpërgjigje,

pushtetarët e rinj komunistë shqiptarë intensifikuan propagandën kundër qeverive

perёndimore në popull. Natyra totalitare e regjimit të ri u kamuflua me rrezikun e

jashtëm dhe u manipulua fuqishëm me ndjenjat patriotike të shqiptarëve në mbrojtje

të pavarësisë dhe integritetit të vendit. Ndërkohë në pikëpyetje ndodhej vetë regjimit

totalitar komunist që po instalohej. U ndezën të gjitha “bateritë” për të shuar

simpatinë e shqiptarëve ndaj Perëndimit dhe u arrit jo pak.

Ishte koha kur po trokiste Lufta e Ftohtë që ndau Evropën në dy blloqe, që

kundërvepronin në çdo segment të jetës ndaj njeri - tjetrit. Kërkesat e Perëndimit për

të përfshirë të gjitha shtresat e popullsisë shqiptare për ndërtimin e demokracisë pas

Page 261: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

237

lufte, si dhe vetёmodeli i sistemit perëndimor, vinin në pikëpyetje jetëgjatësinë e

pushtetit totalitar komunist në Shqipëri, qoftë edhe fitues. Ndërsa sistemi sovjetik, jo

vetëm nuk krijonte probleme për qeverinë komuniste, por duke e mbështetur pa

kushte atë si palë e vetme fituese i siguronte qeverisё shqiptare pozita privilegjuese, jo

vetëm konkretisht por edhe ndaj çdo segmenti tjetër politik që mund të krijohej. Në

këto rrethana, politikanët e rinj shqiptarë të ardhur fitimtarë nga lufta dhe të vendosur

në pushtet si trashëgues legjitimë të fitores mbi pushtuesit nazifashistë, e kishin bërë

zgjedhjen e tyre.

Të gjitha këto ngjarje dhe të tjera që ndodhën në harkun kohor 1944 - 1946, si

qëndrimi britanik në mbështetje të pretendimeve territoriale greke ndaj Shqipërisë,

incidenti i Kanalit të Korfuzit, akuzat për “tradhëti ndaj popullit” për ata shqiptarë që

punonin në stafet e misioneve të shteteve perëndimorё, bënë që misionet vëzhguese

britanike dhe amerikane të largoheshin nga Shqipëria, gjë që i krijoi mundësi edhe më

të gjera veprimtarisë së Partisë Komuniste të Jugosllavisë dhe Partisë Komuniste të

Bashkimit Sovjetik për të përfshirë Partinë Komuniste Shqiptare dhe vetë Shqipërinë

në orbitat e tyre politike e në sferat e tyre të influencës.

Në Shqipërinё e pasluftës ndodhi pikërisht ajo që kryetari i Misionit Civil Amerikan, Jacobs, paralajmëronte Departamentin e Shtetit, në gusht të vitit 1945, se

“vonesat në njohjen e regjimit (në Shqipëri - E. M.) nga ana e Shteteve të Bashkuara

të Amerikës dhe Britanisë së Madhe, mund ta hedhin Shqipërinë në krahët e

Jugosllavisë ose të Bashkimit Sovjetik”961. Edhe në njё telegram të mëvonshëm të datës 28 shkurt 1946, Jacobs ishte mё konkret nё sugjerimin e tij dërguar Departamentit të Shtetit. Ai shkruante: “në rast se në sesionin tjetër të UNO-s

(Organizatës së Kombeve të Bashkuara – E. M) Shqipëria nuk pranohet, atëherё Shqipëria do kthehet në një njësi të federatës jugosllave”962

. Por qeveritë e Perëndimit

nuk besuan dhe nuk u mbështetën në informacionet që vinin nga misionet e tyre

përkatës në Shqipëri që e njihnin mirë gjendjen; ato bënin llogari të tjera ndoshta më

globale, më të rëndësishme e më fitimprurëse. Është kjo arësyeja që në vitin 1957,

gazetari amerikan Salisbury, theksonte për gjendjen e Shqipërisë se “një pjesë e

madhe e fajit është e vetё vendit dhe udhëheqësve të tij, por po ashtu është një e vërtetё të cilën e dinë shumë pak shqiptarët, se ka ndikuar edhe neglizhenca dhe

armiqësia e Perëndimit ndaj një vendi të vogël ...”963.

Marrëdhëniet shqiptaro - sovjetike u karakterizuan në vijimësi nga zig - zake,

ulje - ngritje, dashuri - urrejtje, deri edhe interesa të ndryshme nga të dy palët.

Fillimisht, interesimi i Bashkimit Sovjetik për Shqipërinë u realizua kryesisht

nëpërmjet Jugosllavisë. Me interesimin e Titos dhe lejen e Stalinit i gjithë ndikimi

politik dhe ndihmat ekonomike sovjetike për Shqipërinë kanalizoheshin nëpërmjet

Jugosllavisë, me synim përfshirjen e saj në përbërje të Federatës së sllavëve të Jugut

ose të Federatës Ballkanike, ku do të përfshihej përveç Shqipërisë edhe Bullgaria me

Greqinë.

Por thellimi i mosmarrëveshjeve në marrëdhëniet sovjeto - jugosllave, të cilat

fillimisht nuk njiheshin nga pala shqiptare, sollën rritjen e interesit të politikës

sovjetike për Shqipërinë. Sinjali i parë ishte vizita e Enver Hoxhës në Moskë, më pas

nënshkrimi i Traktatit të Miqësisë dhe Ndihmës Reciproke me Bullgarinë, që thyen në

një farë mënyre izolimin që ekzistonte deri në atë kohë për Shqipërinë. Pas

përjashtimit të PKJ dhe Jugosllavisë nga kampi socialist, në qershor 1948, PKSH dhe

961

Hamit Kaba. Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,.....fl.139. 962

Po aty, fl.207. 963Harrison E. Salisbury, speciale për Gazetën “New Jork Times”, 9 shtator 1957 (Ribotuar në Gazetën

“Dita”, e hënë, 25 gusht 2014).

Page 262: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

238

qeveria shqiptare u rreshtuan menjëherë në krah të Kremlinit. Udhëheqësit shqiptarë

akuzuan Titon te udhëheqësit sovjetikë se ata donin të zhduknin pavarësinë e

Shqipërisë. E vërteta është se marrëdhëniet e Shqipërisë me Jugosllavinë gjatë viteve

1945 - 1948, ishin modeli tipik i varësisë dhe satelitizmit në marrëdhëniet midis dy

shteteve komuniste. Pas ndërprerjes së marrëdhënieve ideologjike dhe ekonomike me

Jugosllavinë, në Shqipëri pati edhe tronditje politike, që arritën deri në pushkatimin e

ministrit të Brendshëm dhe zëvendëskryeministrit shqiptar, Koçi Xoxe. Megjithatë,

situata mbeti e trazuar, pasi ndihej kudo një atmosferë frike për një sulm nga jashtë

ose për rebelim nga brenda.

Pas qershorit 1948, në kuadër të mobilizimit të të gjitha vendeve socialiste

kundër Jugosllavisë, u rrit interesimi i BS edhe për Shqipërinë, e cila ishte shtet fqinj

me Jugosllavinë dhe kishte me të një traktat Miqësie e Ndihme Reciproke ende të

plotfuqishëm. Bashkimi Sovjetik rishikoi politikën ekonomike ndaj Shqipërisë dhe

mori masa konkrete për të plotësuar nevojat e saj. Në të kundërtën, në Shqipërinë e

varfër dhe të rrethuar me shtete jo miqësore, pushteti i qeverisë komuniste mund të

përmbysej dhe një qeveri tjetër, jo komuniste ose antikomuniste mund të instalohej.

Ndërkohë Shqipëria kishte edhe një pozitë të favorshme gjeopolitike,

pozicioni i saj strategjik shumë afër kanalit të Otrantos, porta detare e Evropës për në

Mesdhe, si dhe bregdeti shqiptar i favorshëm për depërtimin e Flotës Detare

Ushtarake Sovjetike në Mesdhe, inkurajuan intensifikimin e marrëdhënieve shqiptare

- sovjetike. Në maj të vitit 1955, Shqipëria u anëtarësua në Traktatin ushtarak dhe

politik të Varshavës, në të cilin merrnin pjesë të gjithë vendet socialiste të Evropës.

Për herë të parë, Republika Popullore e Shqipërisë merrte pjesë në një traktat

ndërkombëtar me karakter ushtarak e politik kaq të rëndësishëm. Traktati i Varshavës

do të qëndronte përballë Traktatit të Atlantikut Verior (NATO) gjatë gjithë Luftës së

Ftohtë. Nga analiza e të dhënave, fakteve dhe procedurave të zhvillimit të tyre, mund

të evidentojmë se në themel të marrëdhënieve të Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik,

gjatë periudhës 1944 – 1961, parësore kanë qenë jo vetëm interesat ideologjike, por

sidomos ato gjeopolitike.

Sigurisht për Shqipërinë, bashkëpunimi ekonomik me Bashkimin Sovjetik

përbënte elementin kryesor të mbijetesës, pavarësisht se “veshja” ishte politiko –

ideologjike. Ajo që është për t’u shënuar, mbetet fakti se në Bllokun Komunist,

bashkësia ideologjike e politike kushtëzonte dhe marrëdhëniet ekonomike. Kur

lëkundeshin ose ndërpriteshin marrëdhëniet e harmonizuara ideologjike ndërmjet

Kremlinit dhe një partie komuniste të një vendi socialist, atëherë ndërpriteshin të

gjitha marrëdhëniet ekonomike, ushtarake, kulturore etj. Ecuria e marrëdhënieve

Shqipëri - Bashkimi Sovjetik, e dëshmon qartë këtë rregull. Le të tërheqim disa

konkluzione.

Së pari. Pas vitit 1948, marrëdhëniet ndërshtetërore të Shqipërisë me

Bashkimin Sovjetik, ashtu si dikur me Jugosllavinë, nuk i krijuan Shqipёrisё hapje të plotë me të gjitha shtetet anëtare të Kombeve të Bashkuara, përfshirë edhe vendet

fqinjë. Shqipëria u bë anëtare e Këshillit Ekonomik të Ndihmës Reciproke (KNER)

dhe e Traktatit ushtarako - politik të Varshavës, por edhe këtu të krijohej përshtypja

se lidhjet e Shqipërisë me vendet e Bllokut komunist ishin më tepër garniturë dhe të

ndërvarura nga marrëdhëniet e Shqipërisë me BS. Në vijim të këtij perceptimi vihej re

se organizmat e KNER-it apo të Traktatit të Varshavës e drejtonin qeverinë shqiptare

pranë qeverisë sovjetike, ku problemet pothuajse shtroheshin për diskutim, konsultim

e zgjidhje bileterale Shqipëri - BS. Kalimi nga “prehri” jugosllav në atë sovjetik dhe

më vonë nga “prehri” sovjetik në atë kinez ndikuan jo vetëm në aftësitë

vetëqeverisëse të shtetit shqiptar, por sidomos ndihmuan në izolimin e tij.

Page 263: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

239

Së dyti. Në marrëdhëniet Shqipëri – Bashkimi Sovjetik, kriteri ideologjik e

politik i marrëdhënieve kushtëzonte dhe funksionimin e brendshëm të shtetit shqiptar.

Udhëheqja shqiptare nuk arriti asnjëherë të modifikonte metodat dhe përmbajtjen e

qeverisjes së saj në mënyrë të pavarur. Satelitizmi sovjetik shprehej në të gjitha sferat

e jetës institucionale publike dhe politike. Nuk konstatohen ndryshime thelbësore nga

marrëdhëniet e krijuara më parë me Jugosllavinë, me ato të më vonshme me

Bashkimin Sovjetik. Qëndrimi satelit bënte që të përsëriteshin në vite të njëjtët

gabime dhe të thellohej varësia. Është kjo arësyeja që jo vetëm gjatë periudhës

sovjetike, por në të gjithë harkun kohor të sistemit komunist, Shqipëria mbeti në

vartësi të “mikut të radhës”, të “kredisë së radhës”, të “ndihmës së radhёs.” Gabimet

në marrëdhëniet me Jugosllavinë, nuk u shfrytëzuan asnjëherë për të ndërtuar

marrëdhënie me të gjitha vendet, mbi bazën e interesit reciprok e rregullave

ndërkombëtare. Satelitizmi imponoi jo vetëm sistemin komunist nën pushtetin e një

partie të vetme në vend, por siguroi dhe ruajtjen e forcimin e pushtetit të një individi

të vetëm, siç ishte Enver Hoxha, kopje e modelit të tij shpirtëror, Stalinit.

Së treti. Të ngritura mbi kritere ideologjike dhe mbi bazë të një sovraniteti të

kufizuar që ia impononte karakteri satelit, marrëdhëniet e Shqipërisë me Bashkimin

Sovjetik, patën zenitin e tyre kur Shqipëria u pranua në Traktatin e Varshavës dhe kur

udhëheqësi i Kampit Socialist, Hrushov vizitoi Shqipërinë, duke i falur asaj shuma të

mëdha kredie dhe duke sanksionuar anëtarësinë e “privilegjuar” të Shqipërisë në

Traktatin e Vashavës. Por këto marrëdhënie patën dhe fundin e tyre, që daton në fillim

të viteve ’60. Prishja e marrëdhënieve ideologjike e politike shqiptaro – sovjetike

rezultoi me anulimin e të gjitha marrëdhënieve ekonomike bilaterale, reduktimin e

marrëdhënieve me shtetet e tjera të Kampit Socialist, si dhe me ndërprerjen e

marrëdhënieve diplomatike, ndërprerje që vazhdoi sa jetoi vetë Blloku komunist.

Thyerja e marrëdhënieve Shqipëri - Bashkimi Sovjetik e thelloi izolimin e Shqipërisë

në arenën ndërkombëtare. Parternalizmi jugosllav dikur dhe ai sovjetik më vonë, e

kishin uniformizuar dhe dogmatizuar politikën shqiptare në përmasa ekstreme. E

gatuar si e tillë, udhëheqja shqiptare paraqiste një model të gatshëm për Kinën

Komuniste, e cila atëkohë zhvillonte Revolucionin e Madh Kulturor, dhe u gjend e

gatshme për ta mbështetur jo vetëm ideologjikisht por edhe për ta ndihmuar për të

mbijetuar ekonomikisht.

Ndërtimi i marrëdhënieve të qeverisë shqiptare me qeverinë sovjetike mbi

kritere partiake e shtetërore satelitizmi, ushqeu në vite ndjenjën e përuljes e të

nënshtrimit, diktatit, servilizmit deri në momentin e gjetjes së ndihmës, të kredisë, apo

të ndonjë interesi pushteti të radhës. Duke pranuar çdo lloj kushti politik, fillimisht

nga jugosllavët dhe më vonë nga sovjetikët, udhëheqja shqiptare me në krye Enver

Hoxhёn përdorën çdo instrument politik dhe shkelën mbi vlerat tradicionale të

shoqërisë shqiptare të respektit ndaj njeriut dhe të drejtave të tij, me qëllimin e vetëm

për të ruajtur modelin sovjetik të regjimit në Shqipëri dhe pushtetin e tyre politik në

vend. Shoqёria shqiptare u përça në “besnikë të popullit e të partisë” nga një anë dhe

në “armiq të popullit” nga ana tjetër. Shembuj ka plot.

U pranua dhe u vendos të bashkoheshin të dy ushtritë shqiptare dhe jugosllave,

të parifikohej monedha shqiptare dhe ajo jugosllave, planifikimi i ekonomisë

shqiptare të ishte pjesë e planifikimit të buxhetit jugosllav, të bëhej bashkimi doganor

Shqipëri - Jugosllavi, territori i Shqipёrisë të vihej në dispozicion të ushtrisë jugosllave. Kështu u kërkua, u pranua dhe u vendos që Shqipëria të kthehej në bazë

ushtarake të Bashkimit Sovjetik, gjë që e kthente Shqipërinë në një shtrat të nxehtë të

Luftës së Ftohtë dhe rrezikonte ekuilibrin gjeopolitik në rajonin e Mesdheut. Për më

tepër, kur nënshkruhej marrëveshja për armatimin e Bazës Detare të Vlorës, qeveria

Page 264: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

240

shqiptare protestonte pranë qeverisë greke dhe italiane për bazat amerikane në ato

vende. Baza Ushtarake Detare sovjetike në Gjirin e Vlorës paraqitej si “atribut”,

zotësi” dhe “mburrje” e palës shqiptare; të njëjtën gjë predikonte edhe pala sovjetike,

ku evidentohej dukshëm interesi mbrojtës i të dy palëve. Mburrej Enver Hoxha se

ishte i pari që e bëri vendin bazë të huaj në mbrojtje të paqes, mburrej edhe Hrushovi

se ishte i pari që “ruante paqën” me silurat e nëndetëset sovjetike në territorin e një

vendi tjetër, thuajse ishte fjala për ndonjë gubernë ruse. Pozicionimet e të dy palëve,

shqiptare dhe sovjetike, duken interesante për njëanshmërinë e gjykimit të tyre.

Dokumentet dëshmojnë se në tërësi vlerësimet ushtarake e strategjike për

Vlorën, për Sazanin dhe për të gjithë pozicionin e Shqipërisë bëheshin nga

udhëheqësit e ushtarakët sovjetikё, duke filluar nga Stalini, Hrushovi, Zhukovi dhe drejtues të tjerë, ndërsa pala shqiptare jo vetëm i konfirmonte, por e mikluar merrte

iniciativën për materializimin e këtyre vlerësimeve. Kështu përpjekjet e ushtarakëve

sovjetikë, për krijimin e kushteve për bazim të përkohshëm të anijeve të tyre në portet

e Shqipёrisё, pasoheshin nga servilizmi i qeverisë shqiptare, e cila i tejkalonte propozimet sovjetike, duke kërkuar kthimin e Vlorës dhe Sazanit në bazë të

përhershme të ushtrisë sovjetike e të Traktatit të Varshavës. Pavarësisht nga zhvillimet

e mëvonshme, udhëheqja e PPSH dhe e shtetit shqiptar të atyre viteve, dhe

personalisht Enver Hoxha, mbajnë pёrgjegjësi para popullit shqiptar dhe historisë, për ndërtimin e bazës ushtarake të një vendi tjetër në vitet ’50, gjë që krijonte

rrezikshmëri në marrëdhëniet me fqinjët dhe pasiguri për rajonin.

Me po atë pasion dhe me të njëjtat kritere satelitizmi, qeveria shqiptare thelloi

mosmarrëveshjet deri në ekstrem me BS, shtetin më të fuqishëm të kampit socialist,

kreditorin, investitorin e furnizuesin kryesor e të vetëm të ekonomisë shqiptare. Ashtu

siç ishin të gabuara përpjekjet për tё hyrё tërësisht nën ombrellën sovjetike, kur kërkohej nga Enver Hoxha depozitimi i arit të bankës shqiptare në BS, kur kërkohej

traktati i Miqësisë dhe Ndihmës Reciproke me Bashkimin e largët Sovjetik, kur në

Shqipëri vriteshin pa gjyq 22 intelektualë të akuzuar padrejtësisht se kishin vendosur

bombën në Ambasadën Sovjetike, po me të njëjtin tonalitet pasioni, shpërtheu dhe

urrejtja ndaj udhëheqësve sovjetikë, dhe ndodhi ndarja e madhe që i kushtoi

shqiptarëve vite të rënda mbijetese, forcim të dhunës së drejtpërdrejtë dhe të tërthortë.

Nëse në fillim të viteve ’60, Shqipëria u gjend në një anë të barrikadës me Kinën,

kundër BS, SHBA dhe Jugosllavisë, kjo nuk ishte dëshira dhe vullneti i shqiptarëve.

Ky pozicionim, që e izoloi edhe më tej Shqipërinë plotësoi vetëm ambicjet e klasës

politike shqiptare, së cilës i krijoi jetëgjatësi në pushtet.

Klasa politike shqiptare e udhëhequr nga Enver Hoxha nuk e pranoi

destalinizimin, proces që u zhvillua jo vetëm në BS por në të gjithë kampin socialist.

Enver Hoxha nuk u distancua nga stalinizmi, ndërsa represioni ndaj kundërshtarëve

politikë, madje dhe ndaj bashkëpunëtorëve të cilët u enthuziazmuan nga Kursi i ri i

destalinizimit, ra ashpër drapëri dhe cekani i PPSH. Po kështu nuk pati ndryshime

thelbësore në politikën ndaj Jugosllavisë, madje në fund të vitit 1956 marredheniet e

Shqipërisë me Jugosllavinë u ashpërsuan sërish. Kur në të gjithë kampin socialist

ishin ndërprerë pushkatimet, në Shqipëri u pushkatuan tre vetë me akuzën e rreme se

ishin vënë në shërbim të Jugosllavisë, midis tyre dhe një grua, Liri Gega. Enver

Hoxha i rezistoi destalinizmit, se ai vetё ishte kthyer ne nje Stalin i vogël nё Shqiperi dhe kishte frike se mos e hiqte Hrushovi si udhëheqës te tjerë stalinistë në Lindje.

Bllokimi i destalinizimit ose i revizionizmit në politikën shqiptare bëri që Hoxha dhe

PPSH të mos ndahen asnjëherë nga ideologjia dhe praktikat staliniste ortodokse.

Me motivacionin kundra në fillim dhe më vonë pro sovjetikëve, u përjashtuan

nga partia me qindra komunistë, u internuan me qindra, si dhe u asgjesuan fizikisht

Page 265: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

241

shumë të tjerë. Me dhe kundra sovjetikëve u pushkatuan apo vdiqën në burgje e

internime qindra e mijëra njerëz, përveç të tjerëve edhe anëtarë të kupolës së lartë të

Partisë e të Shtetit, si Tuk Jakova, Njazi Islami, Dali Ndreu e deri te Mehmet Shehu,

Beqir Balluku, Kadri Hazbiu, Petrit Dume etj. Duke adoptuar metodat staliniste

sovjetike, nëpërmjet dhunës së drejtpërdrejtë dhe të tërthortë, informacionit të

gjithanshëm, kontrollit në çdo sferë të jetës, me anë të forcave të Sigurimit të Shtetit

instaloi frikën, heshtjen, miratimin apriori, nënshtrimin dhe servilizmin, shkurt jetesën

me dy standarde. Sigurimi i Shtetit konsiderohej syri dhe veshi i Partisë dhe metodat e

punës së tij ishin identike me ato të KGB sovjetike.

Një nga prioritetet e marrëdhënieve shqiptaro - sovjetike ishte bashkëpunimi

në fushën ushtarake. Këtë dukuri e impononte Lufta e Ftohtë. Ky lloj bashkëpunimi

ishte ana më e padukshme dhe jo transparente që thithte pjesën më të madhe të

kredive, ndihmave dhe furnizimeve të dhëna nga pala sovjetike. Gjatë periudhës 1948

– 1960, Shqipëria u furnizua me armatime dhe materiale ushtarake - teknike të kohës,

si tanke, artileri, aeroplanë luftarakё, anije e nëndetëse, raketa dhe makineri të të gjitha llojeve, me një vlerë mbi 1 miliardë rublash,

964 ose diçka më shumë se dyfishi i

kredive të dhëna Shqipërisë nga të gjitha vendet e KNER-it të marra së bashku.

Konvertimi i këtyre ndihmave në vlera ekonomiko - financiare tregojnё dëmet marramendëse që i janë bërë mirëqenies së popullit të varfër dhe zhvillimit ekonomik

të vendit.

Konflikti shqiptaro - sovjetik, pati ndikim negativ në kampin socialist dhe

ishte goditje e rëndë për imazhin e tij ndërkombëtar. Ndërprerja e marrëdhënieve

ideologjike, ushtarake, politike dhe diplomatike e Bashkimit Sovjetik me Shqipërinë

ishte goditja e dytë serioze nga brenda Bllokut komunist. Uniteti i “plotë” që

trumbetohej me zhurmë pësoi fiasko. Ashtu siç nënvizonte studiuesja sovjetike Nina

Smirnova, Hrushovi përsёriti gabimin e Stalinit, i cili në vitin 1948 përjashtoi

Jugosllavinë nga bashkësia socialiste.965

Një qëndrim i tillë ishte goditje edhe për

“politikën e re të Hrushovit”, i cili nga një anë propagandonte afrimin me Jugosllavinë

dhe nga ana tjetër pёrjashtonte një anёtar aktual të Bllokut, siç ishte Shqipëria.

Ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë ishte një veprim ekstrem që

ndërmori Hrushovi, veprim i cili nuk ishte marrё as ndaj armiqve më të rrezikshëm të Bashkimit Sovjetik. Me masat ekstreme ndaj Shqipërisë, Hrushovi parashikonte

revolta të brendshme deri nё kryengritje pro Bashkimin Sovjetik e kundër regjimit ortodoks stalinist të Enver Hoxhës. Jeta provoi se Hrushovi gaboi në llogaritë e tij,

pasi influenca sovjetike nuk kishte rrënjë aq të thella sa të shkaktonte tronditje të

mëdha në radhët e PPSH, të ushtrisë e të popullit shqiptar. Ideja e mbrojtjes së

pavarësisë së vendit, që u shpall “detyrë mbi detyrat” mobilizoi popullin shqiptar rreth

PPSH, si e vetmja forcë politike që mund ta shpëtonte vendin. Propaganda e fuqishme

në çdo ndërmarrje, shkollë, institucion dha efekte pozitive. Ndërkohë Enver Hoxha

mori masa sigurie ndaj elementëve të lidhur ngushtë me Bashkimin Sovjetik. Për

rrjedhojë, veprimet e nxituara nga ana sovjetikëve vetëm sa e shtuan më tej

kohezionin politik në Shqipëri.

Largimi i Shqipërisë nga kampi socialist krijoi një situatë delikate për sigurinë

e Shqipërisë. Shtetet fqinjë reaguan në mënyra të ndryshme, duke përpunuar politika

në përputhje me interesat e tyre kombëtare e ndërkombëtare. Pasoja pati edhe vetë

Bashkimi Sovjetik, i cili u detyrua të tërhiqet nga një bazë ushtarake detare me

964

AQSH,F. 14/AP, TV, viti 1961, D.1, fl.12. Letër e Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të

Armatosura të Bashkuara të Traktatit të Varshavës, mareshalit të BS A. Greçko dërguar Beqir

Ballukut, më 27 mars 1961. 965Nina Smirnova “Historia e Shqipërisë përgjatë .....fl.378.

Page 266: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

242

rëndësi strategjike për Traktatin e Varshavës i cili rivalizonte me Bllokun Ushtarak të

NATO-s. Janë karakteristike debatet polemizuese midis Enver Hoxhës dhe Hrushovit,

në fillim të viteve ’60, kur secili prej tyre “luftonte” për të provuar se cili prej tyre

kishte vënë “tullën” e parë në krijimin e Bazës ushtarake të Pashalimanit e për

rrjedhojë kujt i takonte pronësia e saj.

Shqipëria pati përfitime të konsiderueshme nga marrëdhëniet e bashkëpunimit

me vendet e Kampit socialist në kuadër të KNER-it. Në pamundësi për të realizuar

zhvillimin ekonomik të Shqipërisë me burime të brendshme financiare, u kërkua dhe

u sigurua ndihmë e kredi nga vendet anëtare të kësaj organizate, duke krijuar kushte

për ritme zhvillimi të shpejta, si dhe duke arritur disa tregues pozitivё për daljen nga prapambetja e viteve të para të pas luftës. Sigurisht, pjesa e luanit të ndihmave e të

kredive, rreth 70 përqind i takonin Bashkimit Sovjetik. Gjatë periudhës së

marrëdhënieve në kuadrin e KNER-it, Shqipërisë i janë falur kreditë e akorduara nga

Bashkimi Sovjetik dhe Çekosllavakia. Bashkimi Sovjetik në vitin 1957 i fali

Shqipërisë të gjitha kreditё dhe përqindjet e interesit për periudhën 1945 - 1957, me

një vlerë prej 422 milionë rubla (të reja), të konvertuara në ndërmarrje dhe objekte të

ndryshme industriale. Falje të pjesshme të kredive bëri edhe qeveria çekosllovake në

vitin 1959. Ajo fali 50 përqind të kredive të akorduara deri në fund të vitit 1955 dhe

përqindjet përkatëse të interesit, me një vlerë prej 60.8 milionë rubla.

Ndërprerja e ndihmave dhe e kredive nga vendet e KNER-it, fillimisht krijoi

probleme për zhvillimin e mëtejshëm ekonomik të Shqipёrisё, por edhe për ruajtjen e

niveleve të arritura, sepse me burimet e brendshme Shqipёria nuk mund të përballonte nevojat e domosdoshme të furnizimit të sektorëve të ekonomisë. Nga ana tjetër,

aftësia paguese e ekonomisë shqiptare, për larjen e borxheve ishte dhe mbeti e ulët,

pavarësisht nga kreditë e akorduara dhe të falura nga vendet e KNER-it. Megjithë

përpjekjekjet e gjithanshme, Shqipëria nuk arriti t’i shlyente të gjitha borxhet që

kishte ndaj vendeve të KNER-it, sidomos ndaj Bashkimit Sovjetik. Pa llogaritur

kreditë e falura, Shqipëria në tërësi i shleu detyrimet e saj ndaj shumicës së vendeve të

KNER-it, në përputhje më marrëveshjet e nënshkruara. Kështu, detyrimet për kreditë

e përdorura dhe përqindjet e interesit të akorduara nga Çekosllavakia, Bullgaria, RD

Gjermane, Hungaria, Polonia dhe Rumania, u shlyen në afatet e përcaktuara.

Ndërsa me Bashkimin Sovjetik mbetën njё varg problemesh ekonomikё të pa zgjidhura. Sipas të dhënave të Bankës Shqiptare, në kohën e ndërprerjes së kredive e

të ndihmave në vitin 1961, Shqipëria i detyrohej Bashkimit Sovjetik 80.2 milionë

rubla si kredi të pashlyera, duke mos përfshirё përqindjet e interesit të kredive të shtyra nga qeveria sovjetike në vitin 1960. Por me prishjen e marrëdhënieve, qeveria

sovjetike anuloi shtyrjen që kishte miratuar më parë, duke e kthyer kështu situatën e

mëparshme. Për rrjedhojё qeveria sovjetike, në vitin 1985 (kohë e përfundimit të afatit të shlyerjes), i kujtoi qeverisë shqiptare vlerën e borxhit për principal prej 71 milionë

rubla dhe 38 milionë përqindjet e interesit deri më 1 janar të vitit 1985.966

Mbi këtë

llogari, me ndërprerjen e marrëdhënieve në vitin 1961, Shqipëria i detyrohej

Bashkimit Sovjetik rreth 109 milionë rubla.

Megjithatë, faktet tregojnë se përfitimet nё marrëdhëniet me KNER-in, mund

të ishin akoma më efektive, për shkak se Shqipëria vlerësohej më pak e aftë dhe e

rregullt në angazhimet e saj, në kuadrin e kësaj organizate. Ajo vlerësohej jo shumë

aktive ndaj detyrave që përcaktonin organet përkatëse të Këshillit Ekonomik. Shpesh

herë për mungesë përvoje, specialistësh apo për neglizhencë nuk aktivizoheshin të

gjitha mundësitë që afronte KNER-i. Në Komisionin e Tregtisë së Jashtme, vendi i

966

Eqrem Beci. Mbi marrëdhëniet ekonomiko-tregtare, ..... fl.72.

Page 267: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

243

përfaqësuesit të Shqipërisë qëndroi vakant prej dy vitesh.967

Edhe pse merrte pjesë në

mjaft komisione, nënkomisione e grupe pune, Shqipëria përfaqësohej disa herë me

specialistё të papërshtatshëm.

*

* *

Fillimi i viteve ’60, politikën e shtetit shqiptar e gjeti të çoroditur dhe pa

ekuilibër. Prishja e marrëdhënieve me BS çoi në forcimin e darës së izolimit. Vendet e

Evropës Lindore, duke pasuar sovjetikët, tёrhoqën ambasadorët dhe i reduktuan në minimum lidhjet diplomatike me Shqipërinë. Në tërësi këto vende, nën shembullin

sovjetik, ndoqën politikën e sanksioneve, anulimit të kredive, zvogёlimit maksimalisht të tregtisë e të shkëmbimeve ekonomike, tërheqjes së asistencës teknike

etj. Përpjekjet për shkëmbime tregtare dhe ekonomike me vendet jo komuniste, sado

të vonuara që ishin, mbetёn tepër të kufizuara. Nga ana tjetër, marrëdhëniet me vendet

fqinjë ballkanikё vijuan jo normale. Gjithashtu, marrëdhëniet me SHBA vijuan të

mbeten si më parë. Në këtë mënyrë, Shqipëria persёri mbeti e izoluar dhe i vetmi shteg ishte lidhja me Kinën, mbi bazën e kritereve politiko - ideologjike si edhe më

parë. Ky parim u vërtetua plotësisht në vitet e mëvonshme.

Kalimi i Shqipërisë nga sistemi totalitar në sistemin demokratik, mundësoi që

vlerat themelore të shtetit shqiptar të bëhen gjithnjë e më shumë realitet dhe të fitojnë

terren në shoqërinë demokratike.

967

AQSH,F. 14/AP, KNER, viti 1961, D.12, fl.7. Informacion mbi disa çështje të përfaqësisë shqiptare

në KNER më 11 shtator 1961.

Page 268: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

244

B I B L O G R A F I A

I. BURIME ARKIVORE 1) Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë (AQSH)

Fondi 14/AP STR, Arkivi Partisë

Fondi 14/AP, OU, Organet Udhëheqëse

Fondi 14/AP/2, Konferenca e Partisë, Tiranë 1956

Fondi 14/AP, MPKJ Marrëdhëniet e PKSH me PK Jugosllave

Fondi 14/AP, MPKG Marrëdhëniet e PKSH me PK Greke

Fondi 14/AP, MPKBS Marrëdhëniet e PKSH me PK të Bashkimit Sovjetik

Fondi 14/AP, KNER Këshilli i Ndihmës Ekonomike Reciproke

Fondi 14/AP, TV Traktati i Varshavës

Fondi 15/AP, Dokumente të Kominternit për Shqipërinë

Fondi 10, Enver Hoxha

Fondi 489, Presidiumi i Kuvendit Popullor

Fondi 490, Këshilli i Ministrave

Fondi 494, Ministria e Ekonomisë

Fondi 495, Komisioni i Planit të Shtetit

Fondi 503, Ministria e Tregëtisë

Fondi 1505/1, Koleksion dokumentesh nga Arkivi i Departamentit të Shtetit.

SHBA

Fondi 505, Ministria e Financës

2) Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Republikës së Shqipërisë (AMPJ) AMPJ, Viti 1944, 1945, 1946, 1947, 1949, 1953, 1954.

3) Arkivi i Qendrës së Studimeve Albanologjike

Dokumente angleze mbi formimin e Qeverisë

Demokratike shqiptare, vit 1944

4) Arkivi Qendror i Forcave të Armatosura (AQFA) Fondi 100/3

5) Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme të Republikës së Shqipërisë (AMPB)

AMPB i RSH,, F.140, viti 1951

II. DOKUMENTE TË BOTUARA

Dokumente mbi miqësinë shqiptaro- sovjetike, Tiranë, 1957.

Dokumente të organeve të larta të pushtetit revolucionar nacionalçlirimtar

(1942 –1944), Instituti i Historisë së Partisë pranë KQ të PPSH, Tiranë, 1962.

Dokumente të Shtabit të Përgjithshëm e të Komandës së Përgjithshme të

Ushtrisë Nacionalçlirimtare Shqiptare, vëll. I,II, Tiranë, “8 Nëndori”, 1976.

Page 269: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

245

Kongresi I Antifashist Nacionalçlirimtar, Kryesia e Këshillit Antifashist NÇ,

Tiranë, 1944.

Masakra në Çamëri. Përmbledhje dokumentesh, Tiranë , 55, 2009.

Marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave, 1945-1948, (Dokumente), Tiranë,

“Eurorilindja”, 1996.

Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse, Islam Lauka, Tiranë, Toena, 2006.

Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse,1946-1962, Hamit Kaba – Ethem Çeku,

Prishtinë, Brezi "81, 2011.

Politika Antikombëtare e Enver Hoxhës, Plenumi i 2-të i KQ të PKSH, Berat

23 – 27nëntor 1944, (Dokumente), Tiranë, Eurorilindja, 1996.

PPSH – Dokumente kryesore (1941 – 1948), vëll.I, Tiranë, Naim Frashëri,

1971

III. SHTYPI

Gazeta “Pravda”,Moskë, 18 dhjetor 1942.

Gazeta “Bashkimi”, 1945 – 1955

Gazeta Zyrtare Nr.93, Tiranë, 1940.

Gazeta “Rizospastis”,Gjirokastër, 1946.

Gazeta “Zëri i Çamërisë” Nr.7, 1946.

Gazeta “Zëri i Popullit”,Tiranë, 1952; 1953; 1955; 1956

Revista “Der Spiegl” Nr.1/1961, 12 prill 1961.

Gazeta “Panorama”, Tiranë, 2010, 2013

Gazeta “Mapo”,Tiranë, 2012.

Gazeta “Dita”,Tiranë, 2016

IV. LITERATURA

AMERY, Julian, Bijët e Shqipes, Tiranë, Lumo Skendo, 2002.

Albumi“Rezistenca e popullit shqiptar gjatë Luftës së Dytë Botërore”, me

rastin e 70 vjetorit të Çlirimit, Tiranë, Gent – Grafik, 2014.

ALIA, Ramiz, Jeta ime, Kujtime, Tiranë, Toena , 2010.

BARTL, Peter, Shqiptarët, nga mesjeta deri në ditët tona, Tiranë , Instituti i

Dialogut e Komunikimit, 2008.

BASHKURTI, Lisien, Diplomacia Shqiptare në fillimet ë Luftës së Ftohtë,

1945-1961, Tiranë, GEER, 2003.

BATTAGLIA, Roberto, Lufta e Dytë Botërore, Tiranë, 8 Nëntor, 1991.

BECI, Eqrem, Mbi marrëdhëniet ekonomiko-tregtare, eksport-importin dhe

bilancin valutor të Shqipërisë 1945 – 1990, Tiranë, Dituria, 2011.

BIBERAJ, Elez, Shqipëria dhe shqiptarët në udhën e rimëkëmbjes, Tiranë,

Instututi i Studimeve Ndërkombëtare, 2014.

BIBERAJ, Elez, Shqipëria në tranzicion (Rruga e vështirë drejt demokracisë

1990 – 2010), Tiranë, Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, 2011.

BOÇI, Sonila, Minoritetet kombëtare në Shqipëri midis identitetit dhe

integrimit : 1939-1949, Tiranë, Instituti i Historisë, 2012.

Page 270: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

246

CASTELLAN, Georges, Histori e Ballkanit (Shekulli XIV – XX), Tiranë,

Çabej, 1991.

CONTE, Artur, Jeta dhe ndarja e Botës, Tiranë, Albinform, 1994.

CHUVAHIN D. S, Shërbimi im diplomatik në Shqipëri, Tiranë, Almera, 2008.

ÇAMI, Muin, Shqipëria në rrjedhat e historisë 1912 – 1924, Tiranë, Onufri,

2007 .

ÇEKU, Ethem, Kosova në sfondin e diplomacisë së Jugosllavisë dhe të

Shqipërisë 1945 – 1981, Prishtinë, Brezi 81, 2009.

DEDIJER, Vladimir, Marrëdhëniet jugosllavo – shqiptare (1939 – 1948),

Beograd, Prosveta, 1949.

DERVISHI, Kastriot, Historia e Shtetit Shqiptar 1912-2005, Tiranë, 55, 2006.

DERVISHI, Kastriot, Masakra në Çamëri, Tiranë, 55, 2009.

DEZHGIU, Muharrem, Shqipëria nën pushtimin italian (1939 – 1943), Tiranë,

Akademia e Shkencave, 2005.

DRAGOJ, Nuri, Prapaskenat e Konferencës së Londrës (1912-1913), Tiranë,

ICEBERG, 2013.

DUKA, Valentina, Historia e Shqipërisë 1912-2000, Tiranë, SHBLU, 2007.

DURHAM, Edit, Brenga e Ballkanit, Tiranë, 8 nëntori, 1991.

DYRMISHI, Demir, Konferenca e PPSH së Tiranës, shkaqe dhe rrjedhoja

(prill 1956), Studime historike, Nr.1 – 2, Tiranë 2002.

ERCOLANI, Antonella, L’Albania di fronte all’unione sovietica nel patto di

Varsavia. (1955 – 1961), Roma, SETTE CITTA, 2007.

FISCHER, Bernd J., Diktatorët e Ballkanit, Tiranë, AIIS, 2009.

FISHTA, Iliaz & TOÇI, Valentin, Ekonomia e Shqipërisë në vitet e para të

ndërtimit të socializmit (1944 – 1948), Tiranë, Akademia e Shkencave, 1984.

Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë, Akademia e Shkencave, 1985.

FRASHËRI, Kristo. Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri dhe e themelimit

të PKSH-së 1878 – 1941, Tiranë, ILAR, 2006.

FRASHËRI, Kristo, Shqipëria në Konferencën e Paqes, Paris 1946 (Vështrim

historik), Tiranë, Kristalina – KH, 2015.

GRIMBERG, Karl, Historia botërore dhe qytetërimi, vëll. 12, Tiranë, Uegen,

2005.

GJILAS, Milovan, Biseda me Stalinin, Tiranë, Fan Noli, 2000.

GJILAS, Milovan, Fytyra e totalitarizmit, Tiranë, Fan Noli, 2007

HADRI, Ali, Lëvizja Nacionalçlirimtare në Kosovë (1941 – 1945), Prishtinë,

Rilindja, 1971.

Historia e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare të popullit shqiptar (1939 –

1944), vëll. IV, Tiranë, 8 nëntori, 1989.

Historia e Popullit Shqiptar, vëll. IV, Tiranë, Toena, 2008.

Historia e Partisë së Punës të Shqipërisë, Tiranë, Naim Frashëri, 1968.

HIBBERT, Reginold, Fitorja e hidhur (Lufta Nacionalçlirimtare e

Shqipërisë), Tiranë, A. Z. Çajupi, 1993.

HOXHA, Fadil, Në vetën e parë, Prishtinë, Koha, 2010.

HOXHA, Enver, Hrushovianët (kujtime), Tiranë, 8 nëntori, 1980.

HOXHA, Enver, Kur lindi partia (kujtime), Tiranë, 8 nëntori, ,1981.

HOXHA, Enver, Titistët, shënime historike, Tiranë, 8 nëntor, 1982.

HOXHA, Enver, Rreziku anglo – amerikan për Shqipërinë (kujtime),Tiranë, 8

nëntor, 1982.

Page 271: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

247

HRUSHOVI, Nikita, Kujtime, Tiranë, 55, 2006.

IKONOMI, Ilir, Faik Konica – jeta dhe vepra në Uashington, Tiranë, Onufri,

2011.

JACQUES, Edwin, Shqiptarët: historia e popullit shqiptar, Tiranë, Kartë e

Pendë, 1996.

JANI, Karamelo Thoma, Marrëdhëniet shqiptaro-greke, Tiranë, Almera,

2008.

JORGAQI, Nasho, Jeta e Fan Nolit, Tiranë, OMBRA GVG, 2005.

KABA, Hamit. Shqipëria dhe të Mëdhenjtë. Nga Lufta e Dytë Botërore në

Luftën e Ftohtë, Tiranë, KLEAN, 2015.

KABA, Hamit, Refleksione në politikën e jashtme të shtetit shqiptar pas

vdekjes së Stalinit (1953 – 1961), Studime historike, Nr.3 – 4,Tiranë, 2004.

KABA, Hamit, Marrëdhëniet shqiptaro – amerikane gjatë Luftës së Dytë

Botërore, Studime historike Nr.3 – 4,Tiranë, 2004.

KABA, Hamit, Politika e Perëndimit ndaj Shqipërisë gjatë krizës shqiptaro –

sovjetike, Studime historike, Nr. 3 – 4,Tiranë, 2010.

KABA, Hamit, Konflikti shqiptaro – sovjetik dhe sovjeto – jugosllav në sytë e

Perëndimit, Studime historike, Nr.1 – 2,Tiranë, 2008.

KABA, Hamit, Dështimi i përpjekjeve të qeverisë shqiptare për rivendosjen e

marrëdhënieve diplomatike me SHBA (1944 – 1946), Studime historike ,Nr.3

-4,Tiranë, 2005.

KABA,Hamit, Shqipëria në rrjedhën e Luftës së Ftohtë, Tiranë, Botimpex,

2007

KISSINGER, Henry, Diplomacia, Tiranë, Lidhja e Shkrimtarve, 1999.

Konferenca e Bujanit, Prishtinë, Instituti i Historisë, 1998.

Konferenca e Bujanit, Tiranë, Instituti i Historisë, Akademia e Shkencave e

Shqipërisë, 1999.

Konferenca e Teheranit, përmbledhje dokumentesh, Tiranë, Eurorilindja,

1997.

KNIGHT, Amy, Beria, Berat, UEGEN, 1999.

KOLA P. Aristidh, Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve, Tiranë, 55, 2007.

KRISAFI, Ksenofon, Diplomaci pas luftës,Tiranë, Dajti 2000, 2009.

LALAJ, Ana, Dosjet e Luftës, Tiranë, Toena, 2014.

LALAJ, Ana, Pranvera e rrejshme e '56, Tiranë, INFBOTUES, 2015.

LALAJ, Ana, "Shqipëria dhe Informbyroja", Studime historike, Nr.3-4,Tiranë,

2009.

LALAJ, Ana, "Konferenca e Partisë e Tiranës, një pranverë e dështuar e së

majtës në Shqipëri (14-19 prill 1956)", Studime historike, Nr.1-2,Tiranë, 2009.

LALAJ, Ana, "Shqipëria dhe Informbyroja", Studime historike, Nr.3 –

4,Tiranë, 2009.

LALAJ, Ana, "Shqipëria në Paktin e Varshavës (1955 - 1968)”, Studime

historike, Nr.1-2, Tiranë, 2004.

LALAJ, Ana, "Plani Marshall dhe Shqipëria", Studime historike, Nr.3 –

4,Tiranë, 2006.

LALAJ, Ana, "Ndarja me sovjetikët dhe aleatja e fundit e Shqipërisë

komuniste", Studime Historike, Nr.3-4,Tiranë, 2010.

LALAJ, Ana, 1956 – "Tronditje në “kampin” komunist", Studime Historike,

Nr.1 – 2,Tiranë, 2007.

Page 272: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

248

LUCAS, Peter, Misioni amerikan në Shqipëri (Operacionet sekrete të OSS-it

dhe bashkëpunimi me partizanët komunist gjatë Luftës Nacionalçlirimtare),

Tiranë, Bota Shqiptare, 2007.

LORY, Bernard, Evropa Ballkanike, nga viti 1945 në ditët tona, Tiranë,

Dituria, 2007.

META, Beqir, Tensioni greko-shqiptar 1939-1949, Tiranë, “GEER”, 2002 dhe

Globus R, 2007.

META, Beqir, "Raportet midis Greqisë dhe Shqipërisë në vitet 1950-1953",

Studime Historike, Nr.1- 2,Tiranë, 2002.

META, Beqir, "Raportet midis Greqisë dhe Shqipërisë në vitet 1950 - 1953",

Studime Historike, Nr.3-4,Tiranë, 2002.

META, Beqir, "Tensioni shqiptaro – greke në fundin e Luftës Civile greke dhe

qëndrimi anglo – amerikan", Studime Historike, Nr. 1 – 2,Tiranë, 2002.

MILO, Paskal, Të vërtetat e fshehura; incidenti i Kanalit të Korfuzit,

Tiranë,“Toena”, 2010.

MILO, Paskal, "Bashkimi Sovjetik dhe politika e jashtme e Shqipërisë në vitet

1944 – 1946", Studime Historike, Nr.1 – 4,Tiranë, 1997.

MILLER, David, Filozofia politike (një hyrje e shkurtër), Tiranë, Ideart, 2003.

MISHA, Glenny, Historia e Ballkanit 1804 – 1999, Tiranë,“Toena”, 2007.

MOISIU, Vangjel, PPSH kundër ndërhyrjeve e presioneve të

hrushovianëve,Tiranë, 8 nëntori, 1984

MURZAKU, Thoma, Politika ballkanike e Rusisës dhe çështja shqiptare,

Tiranë, NOBEL, 1999.

MUSAJ, Mehmet, Probleme të Politikës së Sigurimit të vendit, Tiranë, Shtëpia

Botuese e Ushtrisë, 2002.

NASI, Lefter, E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi,Tiranë,

Akademia e Shkencave, 1990.

NATHANAILI, Petrit, "Disa çështje të pozitës ndërkombëtare të Shqipërisë

(1944 - 1946)", Studime Albanologjike, nr. II, Tiranë, 1996.

NATHANAILI, Petrit. |Ideologjia dhe orientimi i politikës së jashtme të

Shqipërisë në vitet 1945 - 1946, "Shqipëria mes Lindjes dhe Perëndimit" ,

Tiranë,"Ani Print", 2014.

NIKOLAS, J. Costa, Shqipëria enigma ballkanike: monografi mbi Europën

Juglindore, Tiranë, Omsca-1, 2002.

OAKLEY – HILL, Dr. Dayrell, Një anglez në Shqipëri, Kujtime të një oficeri

britanik 1929 – 1955, Tiranë, Koçi, 2006.

PIPA, Arshi, Stalinizmi shqiptar. Aspektet ideo-politike, Tiranë, IKK, 2007.

PLAKA, Armand, Shqipëria, ashtu siç e pamë. (Shqipëria moniste në mediat

perëndimore 1945-1990. Përmbledhje artikush studimore), Tiranë, Kristal,

2012.

Plani Marshall, Historia e rimbëkëmbjes së Evropës pas Luftës së Dytë

Botërore, përkthim, Tiranë, Logoreci, 2000.

PUTO, Arben, Shqipëria Politike 1912 – 1939, Tiranë, Toena, 2009,

PUTO, Arben, Demokracia e rrethuar (Qeveria e F. Nolit në marrëdhëniet e

jashtme), Tiranë, Noli, 2010.

PUTO, Arben, Nëpër analet e diplomacisë angleze, botim i dytë, Tiranë, 8

nëntori, 1980.

PUTO,Arben, Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së

imperializmit (1912-1918) (përmbledhje dokumentesh), V. II, Tiranë, 8

Page 273: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

249

nëntori,1987.

SILAXHIÇ, Haris, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit, Tiranë,

Dituria, 1999.

SMIRNOVA, Nina D, Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX, Tiranë,

Ideart, 2004.

TILMAN, William, Kur takohen njerëzit dhe malet. Tre oficerë anglezë gjatë

luftës në Shqipëri dhe në Kosovë, Tiranë, Toena, 1997.

SHAHU, Ajet, Disa veçori të zhvillimeve politike në Shqipëri (1945 - 1960),

"Shqipëria mes Lindjes dhe Perëndimit, Tiranë, "Ani Print", 2014.

SHATRI, Muhamet, Kosova në Luftën e Dytë Botërore (1941 – 1945), Tiranë,

Toena, 1997.

TONNES, Bernhard, Sonderfall Albanien (EnverHoxha “eigenereweg” und

die historischen Ursprunge siener Ideologie), Munchen, R, Oldenbourg

Verlag, 1980.

VERLI, Marenglen, Shqipëria dhe Kosova – Historia e një aspiranti, vëll.II,

Tiranë, Botimpex, 2007.

VALENTINA, Duka, Histori e Shqipërisë 1912 – 2000, Tiranë, SHBLU,

2007.

VAROSHI, Liman, Lufta e Ftohtë në Evropën e Lindjes, Tiranë, Naimi, 2010.

VICKERS, Miranda & PETTIFER, James, Shqipëria: nga anarkia në një

identitet ballkanik,Tiranë, Toena, 1998.

VOSHTINA, Fatos, Marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike në Bazën Detare të

Vlorës, Tiranë, Media Print, 2011.

VUKAJ, Shaqir, Rusia dhe Kosova (Shënime të një diplomati), Tiranë, Erico

Cuccia, 2007.

WINSTON, S. Churchil, Lufta e Dytë Botërore (Kujtime), vëll. IV, Tiranë,

Fan Noli, 2006.

V. BURIME NGA INTERNETI Prof. Dr. Hakif BAJRAMI. Parahistoria e aneksimit të Kosovës, tërhequr nga:

www.epokaere.com

Ferdinand Dervishi, Arkivat ruse : Pse e ndërtuam bazën e Vlorës, Hrushovi do

vendoste raketa, tërhequr nga: www.arkivalajmeve.com

Page 274: REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS …mund të përmendim: Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III dhe IV, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë

ABSTRACT

The PhD thesis entitled "ALBANIAN – SOVIET UNION RELATIONSHIPS, 1949 - 1961" analyzes in

chronological and topical order the general framework and historical circumstances in which the relationships of

Albania and Soviet Union were developed during this period. This study evidences the terms, factors, nature,

achievements and failures of the relationship between the Labor Party of Albania and the Communist Party of the

Soviet Union.

The work is composed of the preface, introduction, five chapters, conclusions and bibliography, and is focused on

some still controversial hypotheses of Albanian - Soviet relationships, such as: Why did Albania made communism

its cause and its installation? Why was Albania included in the exclusive sphere of Soviet Union? Should Albania be

so intensively involved in the Warsaw Pact turning into its military base, meaning a Soviet one? Should the relations

with the Soviet Union be extremely aggravated at a time when Albania relied entirely on Soviet aids and credits, and

should it be stubborn to the offers for restoring normal diplomatic relations between the two countries later?

Key words: Albania, Soviet Union, Communism, Cold War.

ABSTRAKT

Teza e doktoraturës me titull, “MARRËDHËNIET SHQIPTARO – SOVJETIKO 1949 – 1961", analizon

në rend kronologjik dhe problematik, kornizën e përgjithshme dhe kushtet historike në të cilën u zhvilluan

marrëdhëniet e Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik gjatë kësaj periudhe. Ky studim evidenton në disa këndvështrime

kushtet, faktorët, karakterin, arritjet dhe dështimet e marrëdhënieve midis Partisë Punës së Shqipërisë dhe Partisë

Komuniste të Bashkimit Sovjetik.

Punim është i ndërtuar nga parathënia, hyrja, pesë kapituj, përfundimet dhe bibliografia dhe mbi disa hipoteza ende

të diskutueshme të marrëdhënieve shqiptaro – sovjetike, si: Pse Shqipëria bёri kauzё tё vetёn komunizmin dhe instalimin e tij? Pёrse Shqipëria u përfshi në sferën eskluzive të Bashkimit Sovjetik? A duhej të angazhohej Shqipëria aq intensivisht në Traktatin e Varshavës duke u kthyer në një bazë ushtarake të tij, nënkupto sovjetike? A

duheshin acaruar skajshmërisht marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik, në një kohë kur Shqipëria mbështetej tërësisht

në ndihmat dhe kreditё sovjetike dhe a duhej treguar kokëfortësi ndaj ofertave për rivendosjen e marrëdhënieve

normale diplomatike mes dy vendeve më vonë.

Fjalët kyçe: Shqipëria, Bashkimi Sovjetik, komunizmi, Lufta e Ftohtë.