REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I ... · Në punim janë shfrytëzuar...

1

Disertacioni për gradën Doktor i Shkencave Historike

SHTETI SHQIPTAR DHE KOSOVA 1920-1939

Kandidati Udhëheqësi shkencor

M.Sc. Milazim ELSHANI Prof.dr. Valentina DUKA

Tiranë, 2016

TIRANË, 2016

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË

2

Në kërkim të gradës shkencore DOKTOR

SHTETI SHQIPTAR DHE KOSOVA 1920-1939

Specialiteti: Histori

Udhëheqësi shkencor:

Prof. dr. Valentina DUKA

Mbrohet më, dt...../.......2016

1.....................................................Kryetar

2....................................................Anëtar(oponent)

3....................................................Anëtar(oponent)

4....................................................Anëtar

5....................................................Anëtar

TIRANË, 2016

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË

Adresa: Rruga e Elbasanit, Tiranë, Kontakte:

Tel: (+355 4) 2369987, Website: http://www.fhf.edu.a

Disertacioni i paraqitur nga Milazim ELSHANI

http://www.fhf.edu.al/

Milazim Elshani Shteti Shqiptar dhe Kosova 1920-1939

I

Pasqyra e lëndës ........................................................................................................................I

Parathënie................................................................................................................................III

Hyrje ........................................................................................................................................XI

KREU I

SHTETI I BRISHTË SHQIPTAR DHE KOSOVA

I.1. Rrethanat politiko-shoqërore në Shqipëri dhe Kosovë në fund të Luftës të Parë

Botërore................................................................................................................................1

I.2. Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës dhe organizimi i tij......................................8

I.3. Veprimtaria politiko-ushtarake e Komitetit të Kosovës...............................................13

I.4. Diplomacia shqiptare në mbrojtje të çështjes së Kosovës në Konferencën e Paqes në

Paris....................................................................................................................................18

KREU II

KONGRESI KOMBËTAR I LUSHNJËS, SHTETI SHQIPTAR DHE

KOSOVA 1920-1924

II.1. Qeveria e Lushnjës dhe ringjallja kombëtare...............................................................31

II.2. Parlamentarët shqiptarë dhe Kosova............................................................................41

II.3. Diplomacia shqiptare për Kosovën në arenën ndërkombëtare....................................65

II.4. Qëndrimi i Shqipërisë ndaj Zonës Neutrale të Junikut................................................79

II.5. Qeveria e Fan Nolit dhe Kosova.................................................................................87

II.6. Rikthimi i Zogut dhe nacionalistët kosovarë.............................................................94

PASQYRA E LËNDËS


II

KREU III

REPUBLIKA SHQIPTARE DHE ÇËSHTJA E KOSOVËS 1925-1928

III.1. Shpallja e Republikës, Zogu President dhe Kosova....................................................104

III.2. Kundërthëniet qeveri-shqiptare nacionalist kosovar....................................................113

III.3. Destabilizimi i Shqipërisë - synim i qeverisë serbe ...................................................123

III.4. Shtypi shqiptar dhe Kosova në vitet 1924 - 1928......................................................140

KREU IV

MBRETËRIA SHQIPTARE DHE PROBLEMI I KOSOVËS

1928 - 1939

IV.1. Mbretëria Shqiptare dhe Kosova................................................................................146

IV.2. Delegacioni shqiptar dhe Kosova në Konferencat Ballkanike 1930-1933.................153

IV.3. Shteti shqiptar dhe emigrantët kosovarë.......................................................................166

IV.4. Qëndrimi i emigracionit politik shqiptar dhe Komitetit të Kosovës ndaj Mbretit

Zog.........................................................................................................................................179

IV.5. Shtypi shqiptar gjatë Monarkisë dhe Kosova..............................................................187

Përfundime...........................................................................................................................193

Burimet dhe literatura.........................................................................................................202

Abstrakt ..............................................................................................................................218


III

PARATHËNIE

Teza e këtij punimi të doktoratës është një përpjekje për të hedhur dritë mbi ngjarjet e

zhvilluara në viset shqiptare pas periudhës së Pavarësisë së Shqipërisë. Kjo është një

periudhë e zhvillimeve të rëndësishme në marrëdhëniet e brendshme dhe të jashtme të

Shqipërisë.

Konferenca e Ambasadorëve në Londër krijoi një shtet me afërsisht gjysmën e trojeve

të popullsisë shqiptare (rreth 28.000 kilometra katrorë me një popullsi prej 740.000 banorë),

kurse gjysma tjetër mbeti jashtë kufijve shtetërorë, duke u shkëputur nga trungu mëmë.

Shqiptarët dhe qeveria e Vlorës i pritën me zemërim të thellë vendimet për copëtimin e

Shqipërisë, me ç’rast organizuan mitingje dhe manifestime të shumta protestash. Pavarësisht

se ajo që përbënte thelbin e diplomacisë së qeverisë së Vlorës për problemin kombëtar, janë

përpjekjet e saj për të ruajtur tërësinë territoriale të shtetit dhe pavarësisht se problemi

kombëtar ka qenë themelori në bisedimet ndërkombëtare rreth formës së ardhshme të shtetit

shqiptar, këto përpjekje qeveritare nuk dhanë rezultate të dëshiruara. Sikurse njerëzit e

gjymtuar që ndjejnë ankth nga gjymtimi i tyre, kjo ndjenjë e ankthit u bart në shoqërinë

shqiptare ku ndjehet një shqetësim nga të qenit një komb i ndarë. Krijimi i shtetit shqiptar në

fakt është zanafilla e lindjes së asaj që sot quhet çështje kombëtare. Shqipërisë londineze me

gjymtyrë të këputura, të dërmuar ekonomikisht dhe politikisht, si shtet i krijuar shqiptar i

takoi të luajë rol qendror në zgjidhjen e çështjes kombëtare, të bëhet krah i fuqishëm i

shqiptarëve në trojet e veta etnike, të shkëputura nga trungu kombëtar. Asaj i ra barrë e

rëndë që të dëshmohet si faktori më me ndikim për pozitën e shqiptarëve në Ballkan. Ishte kjo

arsyeja që tema “Shteti shqiptar dhe Kosova 1920-1939” më ka tërhequr në radhë të parë si

shqiptar nga pjesa e pazgjidhur e çështjes kombëtare dhe në radhë të dytë, si historian.

Për periudhën ndërmjet dy Luftërave Botërore kanë shkruar mjaft studiues,

historianë afirmativë nga mbarë trojet shqiptare, nga vendet ballkanike, por një rëndësi të

veçantë i kanë kushtuar edhe studiuesit nga Evropa e më gjerë.

Në punim janë shfrytëzuar monografi e artikuj të studiuesve shqiptarë si: prof.Kristo

Frashëri, prof. Ferit Duka, prof. Valentina Duka, prof. Arben Puto, prof. Beqir Meta,


IV

prof. Emine Arifi-Bakalli, prof. Fatmira Rama, prof. Muharrem Dezhgiu, prof. Lush

Culaj, prof. Marenglen Verli etj. Ka edhe studime që janë marrë tërthorazi me këtë

problematikë.

Gjithashtu për këtë periudhë kanë kontribuar me studimet e tyre edhe studiues e

diplomatë të ndryshëm evropian si: Peter Bartl, Jean Baptise, Thomas Benedikter, Antonello

Biagini, e së fundi edhe Noel Malkolm etj.

Studimi është mbështetur edhe në punime të studiuesve jugosllavë e më gjerë

ballkanik si: Zhivko Avramovski, Zoran Djordjevič, Branko Horvat, Bogumil Hrabak,

Branislav Kostič, Stefan Karastojanov, etj. Studimi është mbështetur në një sërë burimesh

arkivore shqiptare dhe atyre të huaja si: Arkivi Qendror i Shqipërisë, Arkivi i Institutit

Ushtarak të Historisë në Beograd, Arkivi i Sekretariatit Federativ të Punëve të Jashtme të

Jugosllavisë, Arkivi i Maqedonisë, Arkivi Shtetëror i Kosovës etj.

Shtypi i kohës, sidomos ai shqiptar dhe ai serb, plotëson kuadrin e burimeve të

shfrytëzuara. Janë konsultuar një seri gazetash vendore, ballkanike dhe evropiane, si: gazeta

“Kosova”, Konstancë, gazeta “Ora”, Tiranë, “Gazeta e Korçës”, gazeta “Politika”,

Beograd, gazeta “La federation Balkanique”, Vienë, gazeta “Trgovinski Glasnik”, Beograd,

etj.

Studimi jo pa qëllim ka përfshirë vitet 1920-1939, duke filluar me Konferencën e

Ambasadorëve në Londër që në fakt shkaktoi problemin kombëtar dhe mbyllet me pushtimin

fashist. Vitet në vijim përbëjnë një etapë të veçantë ku zënë fill përpjekjet për konsolidimin e

shtetit shqiptar, me formimin e qeverisë së Durrësit më 1918 dhe përfundojmë me sulmin

italian ndaj Shqipërisë më 1939.

Punimin e kemi strukturuar në katër krerë ku kombinohet në gjithë shtrirjen e tij,

kriteri kronologjik dhe ai praktik. Krerët paraprihen nga Hyrja në të cilën është pasqyruar

një historik i shkurtër nga Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë e deri me vendosjen e

emigrantëve kosovarë në Shqipëri dhe emigracionin politik shqiptar.

Kreu I “Shteti i brishtë shqiptar dhe Kosova”, është përfshirë periudha pas

Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë apo më saktë, ngjarjet që u zhvilluan në fundin e Luftës

së Parë Botërore dhe rrethanat shoqërore e politike në Kosovë e në shtetin shqiptar.

Lufta e Parë Botërore 1914-1918 e solli në pikëpyetje pavarësinë e Shqipërisë.

Shqipëria u pushtua si nga trupat e fuqive qendrore ashtu edhe nga trupat e Antantës. Me

fillimin e luftës austro-serbe filloi të gjallërohej fryma irredentiste, në krye të cilës qëndronin

patriotët kosovarë që deri atëherë kishin bashkëpunuar me princ Vilhelm Vidin. Posaçërisht


V

kemi pasqyruar kontributin e Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, i cili luajti një rol

tejet të rëndësishëm në mbrojtjen e interesave të kombit dhe të shtetit shqiptar kundër

pretendimeve të Fuqive të Mëdha dhe shteteve fqinje, me theks të posaçëm kundër planeve të

politikës serbe. Po ashtu vend të veçantë zë veprimtaria e Komitetit të Kosovës, të cilin

mund ta quajmë ndryshe edhe qeveri e Kosovës, sidomos gjatë viteve 1918-1920.

Delegacioni shqiptar u mundua të shfrytëzojë në favor të kërkesave të tij edhe lëvizjen e

armatosur në formë çetash në Kosovë dhe në troje të tjera shqiptare në Jugosllavi.

Fatkeqësisht, kërkesat e qeverisë së Durrësit që trevat e shkëputura shqiptare t'i

bashkohen shtetit amë nuk gjetën mbështetje nga shtetet vendimmarrëse dhe faktikisht kjo

konferencë sanksionoi nga pikëpamja ndërkombëtare copëtimin e mëhershëm të trojeve

shqiptare. Diplomatët e shteteve që ishin mbledhur në Paris, me përjashtim të presidentit

amerikan Wilson, vazhduan “t'i rregullojnë punët" sipas parimit: e drejta i takon të fortit.

Kreu II “Kongresi Kombëtar i Lushnjës, shteti shqiptar dhe Kosova 1920-1924”,

përbëhet nga gjashtë sythe ku jepet një informacion lidhur me zhvillimet e ngjarjeve në këto

vite. Në këtë periudhë fqinjët të pangopur kërkonin copëtimin edhe të asaj Shqipërie

gjysmake. Në skenë dolën forcat patriotike, të cilat u vunë në ballë të përpjekjeve për

ruajtjen e tërësisë tokësore dhe që ishin për bashkimin e viseve shqiptare në një shtet të lirë

dhe të pavarur. Është pasqyruar rruga e vështirë e patriotëve shqiptarë që menduan se

kishte ardhur koha për veprim të ri. Pa përfillur praninë e ushtrisë italiane një grup

atdhetarësh morën iniciativën për mbledhjen e Kongresit të Lushnjës, që i zhvilloi punimet

nga 28-31 janar 1920. U zgjodh Këshilli i Lartë dhe Këshilli Kombëtar, Kongresi u shpreh

në favor të një Shqipërie të pavarur me kufij etnikë. Ky kongres do të hidhte poshtë të gjitha

planet e hartuara në Konferencën e Paqes në dëm të pavarësisë politike dhe të tërësisë

territoriale të shtetit shqiptar.

Nacionalizmi shqiptar u dallua nga ideja e vazhdimësisë së aktivitetit politik, duke

mos mohuar as luftën e armatosur për realizimin e bashkimit kombëtar. Përderisa

nacionalizmi shqiptar në ballë të të cilit qëndronin kosovarët ishte ithtar madje edhe i luftës

së armatosur për bashkim kombëtar, qëndrimet qeveritare shqiptare ishin për përkrahje të

shqiptarëve në arenën ndërkombëtare, duke ruajtur neutralitetin dhe duke iu shmangur

konfliktit të armatosur. Me disa qëndrime të reja kemi paraqitur edhe Zonën Neutrale të

Junikut, e cila luajti një rol me rëndësi në këtë periudhë.

Kemi pasqyruar kontradiktat e mendimeve mbi qeverisjen e vendit ndërmjet Ahmet

Zogut dhe Fan Nolit e pasuesve të tyre. Megjithatë, divergjenca mendimesh kishte edhe


VI

jashtë grupimit nacionalist shqiptar. Fan Noli si kryeministër shpalli një program ambicioz

për krijimin e një shteti modern, por qeveria e tij nuk u pranua në arenën ndërkombëtare. Në

vend të luftës për bashkimin kombëtar qeveria e Zogut i përmbahej idesë së vendosjes së

marrëdhënieve të mira me shtetet fqinje. Natyrisht që kundër një politike të tillë ishin

nacionalistët kosovarë që luftonin për çlirimin e Kosovës nga sovraniteti serb. Zogu i

favorizoi tendencat jo nacionaliste si mënyrë për ruajtjen e stabilitetit të shtetit shqiptar.

Janë vlerësuar dhe veprimet politike zogiste që përkojnë me logjikën e nacionalizmit

shqiptar, duke mos anashkaluar edhe kultivimin e një edukate kombëtare në Shqipëri.

Në Kreun III “Republika Shqiptare dhe çështja e Kosovës 1925-1928”, jemi

përpjekur që me argumente shkencore të ndriçojmë këtë periudhë të një rëndësie të veçantë.

Në vitet 1925-1928 edhe pse duket në mjaft raste sikur qëroheshin llogari të vjetra, politika e

Zogut synonte fillimisht konsolidimin e regjimit të tij, që do të thoshte për situatën në ato

vite, konsolidimin e shtetit të brishtë shqiptar. Shqipëria në kuadër të kësaj politike u bë

strehë për emigracionin politik kosovar të çdo niveli gjatë viteve 1925-1928. Një ndër

elementët përcaktues të marrëdhënieve të qeveritarëve shqiptarë me nacionalistët kosovarë

ishte edhe qëndrimi që mbanin qeveritarët ndaj elementit shqiptar në Jugosllavi.

Marrëdhëniet e shtetit shqiptar me Jugosllavinë ishin të acaruara. Pas Shpalljes së

Pavarësisë së Shqipërisë dhe në periudhën ndërmjet dy Luftërave Botërore përfaqësues i

nacionalizmit shqiptar, konsiderohet Hasan Prishtina, veprimtarinë e të cilit jemi munduar

ta pasqyrojmë në lidhje me problemin kombëtar.

Politika jo parimore dhe hegjemoniste serbo-jugosllave, raportet shqiptaro-

jugosllave në periudhën mes dy Luftërave Botërore, i konceptonte nga pozita e shovinizmit

dhe përpiqej që rolin dominant mbi përcaktimin e politikës së Tiranës ta kishte politika e

Beogradit. Raportet shqiptaro-jugosllave të kësaj periudhe karakterizoheshin nga fryma e

mosbesimit dhe konfrontimit. Sigurisht një politike armiqësore i ka paraprirë e kaluara e

hidhur dhe politika aneksioniste e qeverive të Beogradit ndaj shtetit shqiptar.

Shtypi shqiptar dhe ai i huaj luajti rol me rëndësi në këto vite prandaj në këtë kre i

kemi kushtuar një rëndësi të veçantë. Nëpër faqet e tij trajtoheshin në mënyrë të veçantë

tematika që i kushtoheshin emigrantëve kosovarë të cilët detyroheshin të emigronin në

Shqipëri si dhe përpjekjeve të shtetit shqiptar që në suaza të mundësive u erdhi në ndihmë

atyre. Por, krahas kësaj shtypi shqiptar trajtoi përpjekjet për krijimin e kushteve që edhe

shqiptarët e Shqipërisë të mos emigronin jashtë atdheut. Megjithatë, nëse shikohen rrethanat


VII

në kohë dhe hapësirë, shtypi shqiptar, me gjithë vështirësitë që e shoqëronin, realizoi

misionin e tij të shenjtë në favor të çështjes kombëtare.

Kreu IV “Mbretëria Shqiptare dhe problemi i Kosovës 1928-1939”, trajton

politikën e Mbretërisë së Zogut në raport me Kosovën dhe rrethanat që ndikuan në të. Në

këtë periudhë jemi përpjekur të përfshimë dokumente të ndryshme të institucioneve të larta

të shtetit shqiptar dhe më gjerë. Ky kre fillon me shpalljen e Mbretërisë Shqiptare dhe

Ahmet Zogun mbret. Janë trajtuar përpjekjet e A.Zogut për konsolidimin e regjimit të tij,

veprime të arsyeshme dhe të favorshme për Kosovën duke ofruar rreth vetes shumë kosovarë.

Një vend të veçantë në këtë kre zënë ngjarjet më me rëndësi siç ishin Konferencat

Ballkanike, e para më 1930 në Athinë, ku mori pjesë Shqipëria Turqia, Bullgaria,

Jugosllavia, dhe Rumania; e dyta në Stamboll (20-26 tetor 1931); e treta në Bukuresht (22

tetor 1932) dhe e katërta në Selanik (5-11 nëntor 1933).

Rezultatet e këtyre konferencave ishin të ngjashme me ato të Lidhjes së Kombeve në

Gjenevë. Një numër komisionesh u ngritën gjatë konferencave për të trajtuar problemet

jopolitike të tilla si lidhjet ekonomike, bashkëpunimi intelektual, problemet sociale e

shëndetësore.

Qëllimi i shtetit shqiptar për ruajtjen e Kosovës shqiptare, në pritje të koniunkturave

të favorshme ndërkombëtare, që do të lejonin korrigjimin e padrejtësive të kryera në forumet

ndërkombëtare të njohura të viteve para e pas Luftës së Parë Botërore përcaktuan edhe

veprimtarinë diplomatike dhe ekonomike të qeverive shqiptare të viteve 20-30, veçanërisht të

periudhës 1925-1939, për të penguar shpërnguljen e shqiptarëve nga viset e veta në

Jugosllavi.

Punimi përmban disa pikëvështrime të krizës, që e shoqëron problemin e pazgjidhur

kombëtar, në historinë e shtetit shqiptar, në politikën dhe përpjekjet qeveritare në shoqërinë

shqiptare, në situatat aktuale të trevave të pushtuara në përpjekjet për destabilizimin e shtetit

shqiptar si dhe në diplomacinë perëndimore. Çështja e pazgjidhur kombëtare ishte çdoherë

një problem i pashmangshëm i politikës shqiptare. Edhe kur është dukur që ajo ka qenë e

zbehtë, por edhe kur ka qenë në plan të parë, rëndësia e saj ka qenë e pandryshueshme.

Diskutimet natyrisht që ishin të pashmangshme sidomos për qëndrimin që duhej të

mbante Shqipëria përkitazi me fushatën e spastrimit etnik që zbatohej nga serbët më 1921 e

në vijim në shumë vise të Kosovës. Duhet pajtuar me faktin që çështja shqiptare nuk ka

lindur si një çështje e funksionimit të mirë apo të keq të shtetit shqiptar, por si një çështje e


VIII

forcës së pamjaftueshme që ka pasur shoqëria shqiptare në rrethanat kur është krijuar shteti

shqiptar.

Duke u mbështetur në të dhënat arkivore, vendase dhe të huaja, në dokumente të

botuara me një literaturë të gjerë historike, përfshirë këtu edhe shtypin e kohës, jemi

përpjekur për të hedhur dritë të re mbi çështjen kombëtare dhe qëndrimin që është mbajtur

ndaj saj nga shteti shqiptar. Edhe çështjen e Kosovës me tërë kompleksitetin e saj jemi

munduar që ta shtjellojmë nga një analizë e mirëfilltë mbi faktorët pozitivë dhe negativë që

ndikuan në ecuritë e saj, duke pasur gjithmonë parasysh rrethanat historike të kohës e

sidomos raportin e forcave në rrafshin ndërkombëtar.

Për temën në fjalë në Arkivin Qendror të Shtetit Shqiptar janë shfrytëzuar një mori

fondesh, të cilat janë të pasura me dokumente, shumica e të cilave janë të pabotuara. Ato

kanë qenë materiali bazë për të ndriçuar aspektet kryesore të qëndrimeve të shtetit shqiptar

ndaj çështjes së Kosovës. Dokumentet janë formuluar në zhvillim e sipër të ngjarjeve, duke i

përcjellë këto në shumicën e rasteve të plota, por nganjëherë edhe me ndonjë mangësi. Këtu

përfshihen dokumentet e institucioneve të larta zyrtare, ato diplomatike, si dhe letrat,

raportet, telegramet e njoftimet e rastit të personave të ndryshëm. Gjithsesi kemi shfrytëzuar

revista të shumta historike si dhe një literaturë të gjerë në gjuhë të ndryshme të cilën kemi

pasur mundësi ta kemi në dorë për shfrytëzim.

Si burime ndihmëse dokumentare janë përdorur edhe kujtimet e ndryshme të

personaliteteve politike dhe të atdhetarëve, të cilët kanë qenë protagonistë ngjarjesh, ose

dëshmitarë të tyre. Edhe shtypi e periodiku i kohës, si shtypi shqiptar ashtu edhe ai i huaj, na

kanë shërbyer si burim i rëndësishëm informacioni.

Punimi i prezantuar i doktoratës është rezultat i punës hulumtuese disavjeçare në

institucione shkencore të vendit e të huaja që ka si qëllim të trajtojë nga pikëpamja

shkencore marrëdhëniet gjithëpërfshirëse midis shtetit shqiptar dhe Kosovës gjatë viteve

1920-1939.

Orientimi ynë për këtë temë dhe këtë periudhë kohore është mbështetur në faktin se

kjo periudhë përbën kohën e konsolidimit dhe forcimit të shtetit shqiptar në një anë dhe në

anën tjetër paraqet përpjekjen e Kosovës si territor etnik i banuar nga shqiptarët që t’i

vazhdojë dhe kultivojë marrëdhëniet me shtetin amë. Ky fakt i bën mjaft intensive

marrëdhëniet midis këtyre njësive por njëheri paraqet edhe vështirësi për shkak të politikës

së Mbretërisë Jugosllave dhe raporteve të saja me shtetin shqiptar. Këta faktorë e kanë bërë

trajtimin tonë tematik mjaft interesant por edhe sfidues për nga pikëpamja studimore.


IX

Në studimin tonë nga hapësira e gjerë gjeografike dhe etnike shqiptare e cila mbeti e

ndarë dhe jashtë shtetit shqiptar duke mos pasur mundësi që t’i trajtojmë raportet e gjithë

kësaj hapësire jemi orientuar në raportet e Shqipërisë dhe Kosovës si dy njësi më të mëdha

politike e etnike shqiptare. Përveç këtyre faktorëve një element tjetër imponues në

përzgjedhjen e temës sonë ishte edhe kontinuiteti territorial kulturor etnik i këtyre dy njësive

si dhe numri i madh i shqiptarëve të Kosovës që mundësonin intensifikimin e marrëdhënieve

gjithëpërfshirëse ndërshqiptare.

Problematiken e raporteve Kosovë - Shqipëri gjatë dy dekadave, të trajtuar në këtë

punim u përpoqëm që ta shtrojmë në mënyrë sa më të thellë, edhe pse shpesh problematikat e

ndërlikuara me raporte politike nga më të ndryshmet kërkonin konkludime dhe analiza të

thella. Në trajtimin e përgjithshëm të historisë së marrëdhënieve shtetërore shqiptare me

fqinjët e kemi orientuar shqyrtimin tonë në kuadrin e ngushtë të raporteve me territorin e

Kosovës duke e bërë trajtimin më të qartë e më të kuptueshme.

Në fund të punimit janë përfundimet dhe konkluzionet e arritura gjatë kësaj trajtese.

Studimi mbyllet me një listë të gjerë të burimeve dhe literaturës historiografike të

përdorur në këtë punim e cila na ka shërbyer për t’u thelluar në analiza dhe përfundimet e

duhura.

Kemi bërë përpjekje që nga pozita e një punimi të përmbledhur, këto raporte t’i

paraqesim si tërësi, t’i krahasojmë me njeri-tjetrin, t’i analizojmë, të nxjerrim përfundime veç

e veç dhe t’i vëmë në kontekst të përgjithshëm. Nisur nga kjo ide shohim se gjatë viteve

1920-1939 kemi intensitete të ndryshme të marrëdhënieve, Shqipëri - Kosovë të përcaktuar

si nga zhvillimet e brendshme ashtu edhe ato të jashtme.

Duke ndjekur parimet shkencore metodologjike në trajtesën tonë të doktoraturës u

kemi ikur çështjeve të paargumentuara dhe shpesh të diskutuara nga polemika, në mënyrë që

të ruajmë korrektësinë shkencore. Po ashtu vende-vende, ku menduam se kishte

keqinterpretime të fakteve shkencore, sidomos nga historiografia serbe, jemi orvatur që ato të

interpretohen pa anime dhe me mbështetje faktologjike.

Parimi metodologjik, i mbështetur nga ne, ishte që të punohet pa konstruksione e ide

paraprake, pa paragjykime, duke pritur që rezultati të vijë vetvetiu nga materialet e

mbledhura me kujdes, duke ua lënë atyre që të japin fjalën e fundit.

Qëllimi i im në këtë punim nuk ka qenë të nxjerrë përfundime të prera, sepse punën

hulumtuese-shkencore e konsideroj gjithnjë të hapur.


X

Natyrisht një punë e tillë serioze, nga pikëpamja shkencore dhe voluminoze, nga

aspekti sasior nuk do të ishte e mundur pa përkrahjen e veçantë që kisha nga mentorja ime

e respektuar prof. dr. Valentina Duka.

Përkujdesja shkencore, vërejtjet, sugjerimet dhe ndihma në ofrimin e këshillave të

nevojshme janë pjesë e punës që profesoresha Duka na i ofroj pa kursim që nga fillimi i

punës e deri në përfundim, për të cilën gjë, unë përzemërsisht e falënderoj.

Gjithashtu me vërejtjet dhe sugjerimet e tij shumë konstruktive dhe tejet të dobishme,

për ndihmën e pakursyer nga të gjitha pikëpamjet, duke filluar nga dita e parë e deri në

fund, falënderoj prof. dr. Muhamet Malën që kontribuoi shumë në formësimin e këtij punimi.

Falënderoj Këshillin Shkencor të Fakultetit të Historisë dhe Filologjisë, Tiranë, profesorët e

Departamentit të Historisë, përgjegjësen e tij prof. dr. Ilira Sulo, Departamentin e Historisë

të Universitetit të Prishtinës dhe profesorët e tij.

Një falënderim shkon edhe për prof. dr. Lush Culaj për vënien në dispozicion tim të shumë

materialeve që ai kishte në përdorim.

Po ashtu, duke mos pasur mundësi t’i falënderoj veçmas të gjitha institucionet dhe

personat që më ndihmuan në punën time, unë në mënyrë të përgjithësuar, ju shpreh mirë-

njohje të gjithë atyre që kontribuuan në përfundimin e suksesshëm të këtij studimi.

Natyrisht jam i vetëdijshëm se studimi në fjalë mund të ketë edhe zbrazëtira

eventuale të shkaktuara nga faktorët subjektiv dhe objektiv, andaj çdo vërejtje, sugjerim,

këshillë apo çfarëdo forme tjetër e bashkëpunimit që ndikon në ngritjen kualitative të

studimit, është e mirëseardhur.

Së fundi, një falënderim i bëj edhe familjes sime të cilët gjatë gjithë kohës ishin me mua

dhe më përkrahën në punën time.


XI

HYRJE

Fillimi i shekullit XX, solli ndryshime të mëdha jo vetëm në Evropë dhe Ballkan por

edhe në Shqipëri, Kosovë e viset e tjera etnike. Shtetet ballkanike, Serbia, Bullgaria, Greqia

dhe Mali i Zi pas lidhjes së Aleancës në tetor 1912, filluan Luftën e Parë Ballkanike. Ndonëse

zyrtarisht lufta iu shpall Turqisë, veprimet ushtarake u zhvilluan kryesisht në territorin

shqiptar. Shqiptarët e Kosovës vendosën t’u rezistonin pushtuesve serbo-malazez, por ata

nuk arritën ta ndalnin përfundimisht ushtrinë pushtuese e cila shkaktoi masakra të papara

mbi fqinjët shqiptarë. Megjithatë kjo rezistencë ngadalësoi marshimin e pushtuesve drejt

Shqipërisë Perëndimore dhe bregdetare dhe u dha kohë atdhetarëve shqiptarë me në krye

Ismail Qemalin të shpallnin Pavarësinë e Shqipërisë, më 28 nëntor 1912.1

Qeveria e Vlorës e filloi veprimtarinë e saj në rrethana tepër të vështira

ndërkombëtare, kur Lufta e Parë Ballkanike vazhdonte. Fillimi i dhjetorit 1912 i gjeti

Kosovën, Shqipërinë Veriore, Lindore dhe të Mesme, deri te lumi Shkumbin, të pushtuara

nga ushtritë serbe e malazeze. Shtetet fqinje u deklaruan prerazi se të gjitha tokat e

Perandorisë Osmane në Gadishull u takonin atyre, pasi e kishin fituar luftën kundër

Turqisë.2. Qeveria e përkohshme e Vlorës u angazhua "të mbronte të drejtat e popullit

shqiptar të kërcënuar për t’u zhdukur nga ushtritë serbe dhe ta çlironte tokën amtare nga

forcat e huaja pushtuese"3 vetëm me rrugë diplomatike, duke manovruar përmes

kontradiktave që i karakterizonin palët ndërluftuese në Luftën e Parë Ballkanike dhe Fuqitë e

Mëdha që qëndronin pas tyre.

Sa i përket politikës së jashtme, qeveria e përkohshme mbeti e izoluar brenda kufijve

të përvijuar nga izolimi diplomatik i Fuqive të Mëdha dhe armiqësia e hapur e shteteve fqinje

në veri dhe në jug.4

Lufta Ballkanike pati pasoja të mëdha si në njerëz ashtu dhe në të mira materiale.5

“Invazioni i Serbisë në Shqipëri është një akt i një drame të madhe ballkanike, të lidhur në

1Kosova ne vështrim enciklopedik, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Qendra Enciklopedike shqiptare

(Tiranë: Botimet Toena,1999), 4. 2Kosova në vështrim monografik. (Prishtinë: Akademia e Shkencave e Kosovës, 2011), 227. 3 Paskal Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia,1918-1927 (Tiranë: Shtëpia Botuese Enciklopedike, 1992), 21. 4 Po aty, 30.


XII

mënyrë sa më të ngushtë me veprimin e mëparshëm dhe të pastajmë; ky është devijimi më

brutal i parimit të bashkësisë së popujve ballkanikë, e njëkohësisht edhe një shmangie e cila

u pagua me disfatën më të dukshme”, do të theksonte në atë kohë Tucoviqi.6 Pra, synimi i

ekspeditave luftarake serbe gjatë Luftës Ballkanike, siç do të raportonte edhe korrespondenti

i gazetës “Radniçke Novine”, ishte që t'i shtypte planet shqiptare. Edhe kryengritjet

shqiptare serbët i shikonin si rezultat i Shqipërisë së pavarur dhe i komploteve bullgare.7

Pushtimi i tokave shqiptare nga ushtritë e vendeve fqinje dhe gjendja jashtëzakonisht

e rëndë e ushtrisë turke u bënë objekt shqyrtimi i diplomacisë ndërkombëtare. Për t’i trajtuar

problemet politike që dolën si rrjedhojë e ngjarjeve në Evropën Juglindore, sidomos Luftës

Ballkanike, gjashtë Fuqitë e Mëdha, Anglia, Franca, Gjermania, Austro-Hungaria, Rusia dhe

Italia ranë dakord që të mbanin një konferencë në nivel ambasadorësh, në Londër.8

Në Konferencën e Ambasadorëve u zhvillua një luftë e ashpër diplomatike për kufirin

e Shqipërisë, veçanërisht ndërmjet përfaqësuesve të Austro-Hungarisë dhe Rusisë. Diskutimet

në Konferencë u përqendruan në dy projekte hartash të Shqipërisë, të paraqitura nga Austro-

Hungaria dhe Rusia. Projekti Austro-Hungarez përfshinte pjesën më të madhe të trojeve

shqiptare, ndërkaq projekti rus parashikonte një copëtim shumë të madh të tokave shqiptare.9

Në Konferencën e Londrës nuk morën pjesë shtetet e Evropës Juglindore, por ato kishin të

drejtë t’i formulonin zyrtarisht kërkesat e tyre territoriale në Londër.

Qeveria e përkohshme e Vlorës e caktoi delegacionin katër anëtarësh, por në Londër

shkuan vetëm tre prej tyre: Rasim Dino, Mehmet Konica dhe Filip Noga. Sotir Kolea nuk

shkoi, kryesisht nga mosbesimi, që kishte për dobinë e kësaj pune. Telegramit të Ismail

Qemalit, që e ftonte të shkonte në Paris dhe që andej së bashku me të tjerët të nisej për në

Londër, Sotir Kolea iu përgjigj: “Interesat që ishin në lojë ishin kolosale, se këto përçarje të

Qeverisë së Përkohshme nuk do të sillnin shumë përfitime, derisa delegacionit i mungonte

çdo influencë, lidhje përkrahje”.10 Delegacioni shqiptar i paraqiti Konferencës një

memorandum, në të cilin paraqiteshin kërkesat territoriale të shtetit shqiptar dhe shtrirja e

5 Uran Butka, Kthimi i Mid hat Frashërit- pjesë të zgjedhura nga vepra (Tiranë: PHOENIX, 1997 ), 167.

Qeveria serbe qysh para Luftërave Ballkanike është përpjekur të përgatiste terrenin për pushtimin e viseve

shqiptare e sidomos Kosovës. Për këtë më gjerësisht shih në librin “Konzulska pisma” 1905-1911, nga

konsullata serbe në Prishtinë që i dërgoheshin qeverisë së Beogradit, Luftërat e tjera ballkanike - Raporti i vitit

1913 nga Cernegie Endowment në një vështrim retrospektiv - Beograd: 1995. 6 Dimitrije Tucoviq, Serbia e Shqipëria zgjedhje punimesh II (Prishtinë: Rilindja, 1981), 335. 7 Xhorxh F. Kenan, Me shënime dhe me një parathënie të re për konfliktin e sotëm (Tiranë: Onufri), 112. 8Historia e popullit shqiptar për shkolla të mesme (Prishtinë: Rilindja), 138. 9Kosova në vështrim monografik , 227. 10 Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914,( Tiranë: “Toena”,2012),314-

342.


XIII

kufijve etnikë. Pavarësisht se nuk njihej zyrtarisht nga Fuqitë e Mëdha, kjo qeveri

ballafaqohej me trajtimin që i bëhej çështjes shqiptare, duke vepruar në të mirë të atyre

faktorëve ndërkombëtarë që objektivisht e favorizonin një zgjidhje sa më të drejtë të saj.11

Nga ana tjetër, Konferenca e Ambasadorëve pasqyronte gjendjen e politikës

evropiane, që kishte si tipar dallues ndarjen e fuqive në dy blloqe antagoniste: Lidhja

Trepalëshe ku bënte pjesë Gjermania, Austro-Hungaria dhe Italia; përballë Antantës që

përbëhej nga Anglia, Franca dhe Rusia. Ky rreshtim do të vërehej qartë edhe gjatë punimeve

të Konferencës së Ambasadorëve, pasi në trajtimin e çështjes shqiptare dallojmë jo vetëm

pozicionimin e fuqive në mënyrë të veçantë, por edhe politikën e këtyre dy grupimeve të

mëdha.12

Austro-Hungaria me pëlqimin e Italisë e Gjermanisë, dhe Rusia me pëlqimin e

Francës i paraqitën Konferencës, më 20 dhjetor 1912, nga një hartë të vizatuar për atë se

cilët duhej të ishin kufijtë e Shqipërisë. Natyrisht, njëra hartë përcaktonte kufij më të gjerë

dhe tjetra sa më ngushtë, të ishte e mundur.13

Ndërsa përfaqësia qeveritare shqiptare e kryesuar nga Rasim Dinua me ndihmës

Mehmet Konicën dhe Filip Nogën, e cila arriti në Londër më 2 janar 1913, ditën në vijim ia

paraqiti kryetarit të Konferencës së Ambasadorëve dhe ministër i Punëve të Jashtme të

Anglisë, Eduard Grei, vijën e kufirit shtetëror: me Malin e Zi dhe me Greqinë të ruhej ajo

vijë kufiri që ishte vendosur ndërkombëtarisht që në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit që

do të thoshte: lumi Bunë, Malësia e Krajës, liqeni i Shkodrës, duke lënë brenda Shqipërisë,

Tuzin dhe malësinë në lindje të tij, Plavën, Gucinë etj.; ndërkaq kufiri me Greqinë të linte

brenda shtetit shqiptar Grebenenë, Mecovën dhe duke ndjekur rrjedhën e lumit Araht, të

kalonte mes për mes Gjirit të Prevezës dhe të derdhej në det të hapur, të quajtur “Deti i

Zonjës”. Kështu, brenda shtetit shqiptar mbeteshin tërë Çamëria, nga Preveza deri në

Janinë.14 Shqiptarët jo vetëm nuk pranonin të futeshin në kampin e të mundurve, por ata

kërkonin pjesën dhe meritat që u takonin për çlirimin e Ballkanit nga sundimi i Perandorisë

Osmane. “Sot që zgjidhja përfundimtare e problemit ballkanik imponohet me forcë dhe

ngutshëm, populli shqiptar nuk do të duronte që të drejtat e tij të sakrifikoheshin pjesërisht

dhe që e ardhmja e pavarësisë së tij të ndërtohej mbi baza pak të shëndosha”15.

11Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare, (Akademia e Shkencave, Tiranë:2003),91. 12 Po aty, 93. 13 Abas Ermenji, Vendi që zë Skenderbeu në historinë e Shqipërisë, (Tiranë: 1996), 332-333. 14 Ibrahim D. Hoxha, Viset kombëtare shqiptare në shtetin grek, Tiranë: 2000, 16. 15 Puto, Pavarësia shqiptare,186-187; Xheladin Shala, Marrëdhëniet shqiptaro-serbe 1912-1918, (Prishtinë:

Instituti Albanologjik i Prishtinës,1990), 126.


XIV

Me pranimin e parimit “Ballkani popujve ballkanikë” është e vështirë të konceptohet

një ndarje e pafrymëzuar plotësisht nga ky rregull, sa njerëzor aq edhe i drejtë. Mirëpo, nuk

mund të parafytyrohej paqësimi i plotë i gadishullit, derisa kufijtë që i janë njohur çdo

entiteti politik s’do të frymëzoheshin nga caqet gjeografike dhe etnografike të çdo shteti. Ky

do të ishte përjetësim i farës së grindjes dhe të turbullirave, po të viheshin territore, me

popullsinë shqiptare si shumicën, nën një pushtet të huaj.16

Memorandumi përfundon me shpresën e delegacionit shqiptar se Fuqitë e Mëdha nuk

do ta linin pas dore shqyrtimin e pikave të ngritura prej tij dhe nuk do të ishin të

pavëmendshëm përballë kërkesave të drejta të një kombi të denjë për një fat më të mirë, të një

kombi që ka vuajtur shumë në të kaluarën dhe që ka besim në të ardhmen. Dhe pikërisht këtë

të ardhme Shqipëria ua kërkonte me këmbëngulje Fuqive të Mëdha “të kenë mirësinë t’ia

garantojnë”.17 Megjithëse në këtë memorandum nuk mungojnë konsideratat historike, theksi

kryesor i argumentimit të kërkesave territoriale vihej në kriterin etnik. Këtë e vërteton edhe

shtesa që iu paraqit Konferencës nga delegacioni i qeverisë së Vlorës më 25 janar 1913.18

Kjo shtojcë e memorandumit e 2 janarit 1913 e informon Konferencën e Ambasadorëve

përmes përfaqësuesve të qeverisë së Vlorës në Londër mbi përbërjen e popullsisë në krahinat

shqiptare.

Në Konferencën e Londrës dhe jashtë saj, Rusia Cariste ka qenë faktori ndërkombëtar

më negativ në trajtimin e çështjes shqiptare veçanërisht gjatë bisedimeve të çështjes së

kufijve.19 Austro-Hungaria dhe Rusia u detyruan t’i bënin disa lëshime njëra- tjetrës. Pas një

lufte të ashpër diplomatike, më 22 mars 1913, Konferenca caktoi kufijtë veriorë dhe

verilindorë të Shqipërisë, kurse më 11 gusht edhe kufijtë jugorë dhe juglindorë. Nën sundimin

serb e malazez mbetën e gjithë Kosova, viset e Shkupit, Tetovës, Dibrës, Gostivarit, Kërçovës,

Strugës etj. Kosova dhe viset e tjera shqiptare të pushtuara në tetor-nëntor 1912 nga ushtritë

serbe e malazeze dhe të aneksuara prej tyre me vendimet e Konferencës së Londrës më 1913,

përfshinin një territor të gjerë prej të paktën 24.000 km2, ku banonte një popullsi prej rreth 1

milion banorësh, 80 për qind e së cilës ishte shqiptare.20

Trajtimi i problemit të kufirit të shtetit të ri shqiptar nuk u mbështet në konsiderata

etnografike, historike, ekonomike etj., por u bë nga Fuqitë nën prizmin e mos prishjes së

16Dokumente për Çamërinë 1912-1939, përgatitur nga Kaliopi Naska (Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të

Shtetit, Tiranë: Dituria, 1999), 4-5. 17Po aty, 5. 18 Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare, 152. 19 Arben Puto, Shqipëria politike 1912-1939 (Tiranë: Botimet Toena, 2009), 76. 20Kosova në vështrim enciklopedik, 106.


XV

“Koncertit Evropian”, gjë e cila, në këndvështrimin e kësaj diplomacie, do të mund të çonte

më pas në një luftë evropiane.21

Aneksimi i tokave shqiptare nga Serbia dhe Mali i Zi, i sanksionuar nga Konferenca e

Londrës, u shoqërua me vendosjen e një regjimi të egër të shtypjes dhe të terrorit. Në viset e

Shqipërisë londineze ishte grumbulluar një numër i madh i muhaxhirëve kosovarë, ku

dalloheshin udhëheqësit e kryengritjeve të Kosovës para Shpalljes së Pavarësisë, si: Hasan

Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini, të cilët nuk i njohën vendimet e Londrës mbi kufijtë e

Shqipërisë. Ata krijuan në Shqipëri një rrymë të fortë që luftoi për çlirim nga zgjedha serbe

përmes kryengritjes së armatosur dhe për t’i bashkuar ato me Shqipërinë e pavarur.22

Shqiptarët e këtyre zonave e kishin mirëpritur pavarësinë e shtetit shqiptar dhe dëbimin e

Perandorisë Osmane që kishte mbajtur të pushtuara tokat shqiptare shekuj me radhë por

ishin tejet të shqetësuar për vendimet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër që cenonin

territoret etnike shqiptare. 23

Më 30 mars të vitit 1913, Ismail Qemali, së bashku me Isa Boletinin dhe Luigj

Gurakuqin u nisën për udhëtim në kryeqytetet evropiane, pasi morën lajme shqetësuese për

cungimin e rëndë të territoreve shqiptare në veri dhe verilindje të Shqipërisë. Ata deklaruan

se ishin nisur nëpër Evropë për të përmirësuar padrejtësitë.24 Gjatë qëndrimit në kryeqytetet

e Evropës Perëndimore shtypi i kohës, shkruante se: “Ismail Qemali po e kërkon Kosovën

për Shqipërinë dhe po kërkon të largoj serbët dhe grekët nga Shqipëria, kurse për Isa

Boletinin ishte shumë i pa kuptimtë ky vendim”. Ai i deklaronte gazetës londineze “Dejli

Telegraf” se “Kam ardhur në Londër të kërkoj të drejtën nga Evropa dhe të protestoj si

përfaqësues i Kosovës”.25

Pasi misioni nuk pati sukses Ismail Qemali do të shprehej: “Simpatia që më ishte

shfaqur gjatë misionit tim, qe i vetmi ngushëllim që iu ofrua zëmrës së coptuar të Shqipërisë

ku morëm vesh vendimin e dhënë nga Konferenca e Londrës. Mbi gjysmën e territorit të

vendit, ia kishin dhënë Serbisë, Malit të Zi e Greqisë. Qytetet më të lulëzuara e rajonet më

prodhimtare të vendit, i ishin shkëputur atdheut. Shqipëria kishte mbetur gati krejtësisht në

zonat më të thata e më shkëmbore. Kështu të lëshuar përsëri në një depresion të pikëlluar dhe

21 Romeo Gurakuqi, Shqipëria 1911-1914 (Tiranë: 2012), 471. 22Kosova në vështrim monografik, 228. 23 Frashër Demaj, Britania e Madhe dhe çështja shqiptare 1875-1913 (Prishtinë: Instituti i Historisë-Prishtinë,

2011), 282. 24 Xheladin Shala, Çështja shqiptare dhe diplomacia serbe 1912-1913 (Prishtinë: Instituti Albanologjik i

Prishtinës, 2006), 172-173. 25 Po aty, 173.


XVI

me vizionin e një të ardhmeje kaq të errët të vendit tonë të rilindur, qemë të ngushëlluar kur

dëgjuam se duhej të sakrifikoheshim për interesat e përgjithshme të Evropës. I ngushëlluar

por jo i dëshpëruar, u ktheva në Shqipëri, i mbështetur vetëm në iluzionin se kushte më të

favorshme në të ardhmen do të mund ti lejonin Shqipërisë që të realizonte kërkesat e saj

legjitime”.26

Përkundër këtyre padrejtësive, fqinjët grabitqarë nuk i kishin ngopur orekset e tyre.

Me vendimin e Konferencës të Ambasadorëve nuk u pajtuan Serbia dhe Mali i Zi. Mali i Zi,

në veçanti nuk dëshironte të largohej nga Shkodra.

Fuqitë e Mëdha me iniciativën e Austro-Hungarisë organizuan një demonstrim detar

pranë bregdetit malazez për ta detyruar ushtrinë malazeze të tërhiqej nga Shkodra.27 Më 29

korrik 1913, Konferenca e Ambasadorëve aprovoi më në fund projektin mbi organizimin e

shtetit shqiptar, sipas të cilit Shqipëria shpallej principatë autonome sovrane e trashëgimore.

Më në fund, vendimi i Konferencës së Londrës erdhi drejt konturimit të plotë, por jo

drejt zgjidhjes së plotë të çështjes shqiptare. Shteti shqiptar nuk u njoh në kufijtë e tij etnikë -

natyrorë, por në kufijtë e diktuar nga koniunktura ndërkombëtare si dhe nga përplasja e

interesave të Fuqive të Mëdha. Kosova u shkëput dhe u la jashtë nën sundimin serb, sikurse

mbeti jashtë edhe Çamëria nën sundimin grek.

Pjesë të territoreve shqiptare iu lanë fqinjëve të tjerë më pak të fuqishëm.28 Kjo

ngjarje ishte tragjike për shqiptarët. Konferenca vendosi që pjesët më vitale të trevave

shqiptare, si: Kosova, Maqedonia e sotme Perëndimore dhe Çamëria të mbeteshin jashtë

shtetit shqiptar.29 U prish ekuilibri kombëtar midis viseve malore e fushore. U copëtua trungu

kombëtar duke lënë jashtë kufijve një pjesë të konsiderueshme të trojeve shqiptare dhe një

varg qytetesh me peshë.30 Me trevat shqiptare kënaqeshin pretendimet megalomane të

fqinjëve ballkanikë. Falë këmbënguljes austro-hungareze, pavarësisht nga interesat e saj

strategjikë, nuk u realizuan të gjitha aspiratat gllabëruese të shteteve fqinje që synonin

copëtimin e tërësishëm të tokave shqiptare. Londra krijoi një shtet shqiptar të gjymtuar.

Krahët e këtij shteti mbetën jashtë. Edhe përkundër këtij fakti fqinjët ballkanikë ishin të

pangopur, orekset e tyre ishin megalomëdha. Mali i Zi shprehu mllef dhe pakënaqësi “pse

Fuqitë e Mëdha e detyruan të tërhiqej nga Shkodra”, duke menduar se këto territore i kishin

26 Vebi Xhemaili, Shqiptarët e Maqedonisë të sotme-nga kryengritja e Dervish Carës 1843 deri te Kryengritja e

Dibrës 1913 (Tetovë: 2012), 595. 27Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000 (Tiranë: Toena, 2007), 41. 28 Lisen Bashkurti, Shqiptarët në rrjedhat e diplomacisë (Tiranë: GEER, 2003), 131. 29Al Ponte-Kosovo-Belgrado- Kosovo-la spirale della armi (Milano:1999), 41. 30 Duka, Histori e Shqipërisë, 43.


XVII

liruar nga Turqia, vetë ai dhe Serbia, konsideronin se duhej t'u përkisnin atyre.31 Serbia dhe

Greqia dëshironin ta kufizonin sa më shumë që të ishte e mundur territorin e shtetit të ri,

kurse Austro-Hungaria dhe Italia ishin në favor të zgjerimit me shpresën e vendosjes së

ndikimit të tyre32 në Shqipëri, dhe shtrirjes së interesave në territoret e Ballkanit.33

Formimi i një shteti shqiptar në kontestin e disfatës osmane në Evropën Juglindore

mban në vetvete dimensione ndërkombëtare, kombëtare, krahinore dhe individuale.

Ndërkombëtar, sepse Austro-Hungaria dhe Italia të nxitura nga nacionalistët shqiptar patën

interes t’i pengonin sllavët dhe grekët të kontrollonin këtë pjesë të Adriatikut. Këto dy shtete

e kishin planifikuar krijimin e një shteti shqiptar më herët por prisnin largimin e Perandorisë

Osmane.34Ekzistonte dhe rivaliteti ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Italisë sa i përkiste

çështjes shqiptare.35

Karakteri ndërkombëtar që mori çështja shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve

në Londër (M. Elshani), ofron një garanci më të madhe për pavarësinë e shtetit të ri shqiptar,

i cili ishte nën mbrojtjen e Fuqive të Mëdha. Megjithatë, Shqipëria mbeti e reduktuar dhe jo,

ajo që dëshironin atdhetarët shqiptarë.36

Dihet historikisht e gjeografikisht, shqiptarët që mbetën jashtë vendimeve të

Konferencës së Londrës, ishin e janë pjesë përbërëse e popullit shqiptar, njëherë të copëtuar

në Kongresin e Berlinit 1878, e pastaj të përgjysmuar arbitrarisht me dhunë me vendimet e

Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913.37

Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini, nuk i njohën vendimet e Londrës mbi

kufijtë e Shqipërisë. Ata krijuan në Shqipëri një rrymë të fortë që luftoi për çlirimin nga

zgjedha serbe përmes kryengritjes së armatosur dhe për t'i bashkuar ato me Shqipërinë e

pavarur.38

Kufijtë veriorë dhe verilindorë të Shqipërisë, të caktuar më 22 mars 1913 në

Konferencën e Ambasadorëve në Londër, u ratifikuan nga Fuqitë e Mëdha, më 26 mars 1913.

Mirëpo, pas tri javësh, pra më 12 prill, ambasadorët e Rusisë dhe të Austro-Hungarisë qenë

31 Bransislav Kostiç, Kosovo izmedu istorijskog i etniçkog prava (Beograd: 1994) , 16. 32Geogres Prevelakis, I Balcani (Bologna: 1997), 134. 33Tillz-Le rivoluzioni Europe 1942-1992 (Bari: 1999), 301 34 Nathalie Clayer, Në fillimet e nacionalizmit shqiptar, përktheu nga origjinali Artan Puto (Tiranë: Përpjekja,

2009), 633-634. 35La politica estera dell”Italia dal 1897 al 1920, Leonida Bissolati (Milano:1923), 320. 36 Antonio Baldacci, Shqipëria e madhe (Tiranë: Eugen, 2006), 214. 37 Xheladin Shala, Pushtimi i Kosovës nga Serbia dhe Mali i Zi 1912-1915 – përgjysmimi i Shqipërisë

(Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2012), 173. 38Po aty. Populli shqiptar në të dy anët e kufijve e ndiente thellë dhembjen për ndarjen e padrejtë që i ishte bërë

dhe përpiqej për eliminimin e kësaj padrejtësie, duke i rikthyer territoret e aneksuara Shqipërisë së pavarur.


XVIII

pajtuar me një përshkrim të ri të këtyre kufijve që paksa e ndryshonin atë të 22 marsit.

Mirëpo, Konferenca e Ambasadorëve e kishte caktuar kufirin në përgjithësi, pa detajime,

prandaj duhej të zgjidheshin edhe shumë detaje, punë kjo e cila iu besua një komisioni

ndërkombëtar.39

Pasojat e vendimeve të padrejta të Fuqive të Mëdha u panë menjëherë në shtator të

vitit 1913, kur pozita skllavëruese e shqiptarëve nën regjimin e shtetit serb, i detyroi ata të

ngriheshin në një kryengritje dëshpëruese në të gjithë vijën e kufirit artificial. Pasojat e

këtyre vendimeve u dëshmuan gjatë gjithë historisë së mëvonshme shqiptare. Realisht me

vendimet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër, ishte hapur një plagë e rëndë e cila

nuk arriti të mbyllej deri në fillim të mileniumit të tretë.

Kjo ishte një pasqyrë e shkurtër kronologjike që kishte si qëllim pasqyrimin e kalvarit

të ngjarjeve që çuan në ndarjen e Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare në ish Jugosllavi nga

trungu kombëtar. Në fakt, qëllimi ishte që të fillohej nga zanafilla e problemit kombëtar,

shkëputja e këtyre territoreve padrejtësisht nga trungu kombëtar. Jam i vetëdijshëm se për

trajtimin e Konferencës së Ambasadorëve në Londër duhet një punë e hulumtim shumë i

thellë i burimeve dhe dokumenteve arkivore. Vlen për të theksuar se një punë të shkëlqyeshme

për këtë problematikë na ka ofruar studiuesja e mirënjohur, prof. dr. Valentina Duka me dy

përmbledhje voluminoze të dokumenteve britanikë për Shqipërinë dhe shqiptarët.40

39 Gazmend S.Rizaj, Shqipëria e sipërme 1800-1913,( Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2011), 430. 40Dokumente britanike për Shqipërinë dhe shqiptarët ( tetor-dhjetor 1913) ( Përgatiti Valentina Duka, Tiranë:

Botimet Toena, 2012) dhe Dokumente britanike për Shqipërinë dhe Shqiptarët ( janar-dhjetor 1914) II,

( Tiranë: Botimet Toena, 2012).


1

KREU I

SHTETI I BRISHTË SHQIPTAR DHE KOSOVA

I.1. Rrethanat politiko-shoqërore në Shqipëri dhe Kosovë në fund

të Luftës së Parë Botërore

Fillimi i Luftës së Parë Botërore e gjeti Shqipërinë në një gjendje të brendshme të

mjerueshme, të paqëndrueshme si nga pikëpamja politike, ashtu edhe nga ajo ekonomike e

shoqërore. Po ashtu edhe gjendja kritike ndërkombëtare, e krijuar me fillimin e Luftës

Botërore, pati rrjedhime negative për të ardhmen e shtetit të pavarur shqiptar. Në gusht të

vitit 1914, Serbia dhe Mali i Zi, kërkuan nga shtetet e Bllokut të Antantës, e sidomos nga

Rusia "lejë" për të dalë në detin Adriatik përmes territoreve shqiptare dhe për të pushtuar

Shkodrën41.

Vilhelm Vidi zgjodhi Durrësin si kryeqytet të përkohshëm, gjë që shkaktoi

pakënaqësi në Vlorë dhe Shkodër. Athina zyrtarisht e përkrahte Vidin, por në prapaskenë

përgatiste plane në dëm të tij. Po kështu vepronte edhe Serbia. Në fund të korrikut të vitit

1914 dhe në prag të fillimit të Luftës së Parë Botërore, Shqipëria ishte në gjendje shumë të

rëndë. Qeveria shqiptare kishte pushtet të kufizuar vetëm në Durrës dhe në Vlorë; në

Shqipërinë e Mesme shtrihej pushteti i kryengritësve rebelë e filoturq të Haxhi Qamilit; viset

e Jugut gjendeshin nën shtypjen e bandave greke, ndërsa krahinat e Lindjes nën sundimin

serb. Shkodra ndodhej nën administrimin e forcave ndërkombëtare42.

Lufta e Parë Botërore shpërtheu gati dy vjet pas Shpalljes së Pavarësisë së

Shqipërisë.43 Ajo solli në pikëpyetje pavarësinë e Shqipërisë, e cila u pushtua si nga trupat e

41 Muin Çami, Shqipëria dhe marrëdhëniet ndërkombëtare 1914-1918, (Tiranë: 1987), 81-82. 42Historia e popullit shqiptar II, (Prishtinë: Rilindja, 1969) 417, 121; Ministere des Afaires Etrangeres Archives

diplomatique guere 1914-1918 (më tej: AMAE-Paris) Balkans Albanie VII volume nr.12 janver-april 1916,

Cons. de France, Janina, Roma, Athenes, 21 shkurt 1916. 43 Historia e Popullit Shqiptar, vëll. III – periudha e pavarësisë 28 nëntor 1912-7 prill 1939, botim i Akademisë

së Shkencave të Shqipërisë (Tiranë: Botimet Toena, 2007), 74.


2

Fuqive Qendrore ashtu edhe nga ato të Antantës44. Fqinjët e Shqipërisë u rreshtuan në anën e

Fuqive të Antantës.

Gjendja kritike ndërkombëtare e krijuar në fillim të Luftës të Parë Botërore, pati

rrjedhime negative për të ardhmen e shtetit të pavarur shqiptar.45 Qeveria e Vjenës u mundua

që ta lidhte Shqipërinë me Fuqitë Qendrore për ta hedhur atë në luftë kundër Serbisë, por

Vidi dhe qeveria e Durrësit në përputhje me statutin, nuk pranuan t'i shpallin luftë Serbisë

dhe ruajtën asnjanësinë. Me nisjen e luftës austro-serbe filloi të gjallërohej fryma

irredentiste. Prijës të kësaj ideje ishin kosovarët Bajram Curri, Hasan Prishtina e Isa

Boletini që deri atëherë kishin bashkëpunuar me Vidin. Ata mendonin që Shqipëria të

rreshtohej përkrah bllokut të Fuqive Qendrore dhe të hynte në luftë kundër Serbisë për

çlirimin e Kosovës46.

Në një situatë të tensionuar Vidi u largua nga Shqipëria më 3 shtator 1914, pas 6

muaj qeverisjeje. Nga ana tjetër, duke mos pasur nevojë më për Princ Vidin, qeveria e Vjenës

në marrëveshje me qeverinë e Romës vendosi ta likuidonte qeverinë e tij në Shqipëri.47

Armata austro-hungareze pasi e mundi ushtrinë serbe shkeli Shqipërinë Veriore deri

në Shkodër si dhe disa krahina të Shqipërisë së Mesme48. Ushtria italiane, pasi u vendos në

Vlorë në dhjetor 1914, nisi shtrirjen deri në Durrës, Gjirokastër dhe Përmet, kurse trupat

franceze u vendosën në Korçë dhe në brigjet jugore të liqenit të Pogradecit49.

Serbia dhe Mali i Zi, që luftonin përkrah Antantës, me fillimin e Luftës së Parë

Botërore, menduan se ishte rasti i përshtatshëm për realizimin e synimeve të vjetra: Serbia

për të dalë në detin Adriatik dhe Mali i Zi për të pushtuar Shkodrën. Aleatët e Antantës u

sugjeruan të mos nguteshin, pasi rregullimet tokësore në favor të tyre do të bëheshin pasi të

fitohej lufta.

Gatishmëria e Antantës për të kënaqur lakmitë e aleates së pritshme, Italisë nuk

mungoi. Më 26 prill, ata nënshkruan në Londër marrëveshjen, ku premtonin për realizimin e

njohjen e apetiteve të Italisë në Shqipëri.50 Megjithatë pas nënshkrimit të Traktatit të Fshehtë

44 Ismet Dermaku, Velike sile i Albanija od 1918-1927 godine, (Vjetar IV-V, Arkivi i Kosovës, Prishtinë: 1971),

9; Tajar Zavalani, Histori e Shqipnis, (Tiranë: PHOENIX, 1998), 250. 45Historia e Popullit Shqiptar, III, 75. 46Historia e popullit shqiptar II , 418. 47 Duka, Histori e Shqipërisë , 78. 48Diario storico militare 10 reggimento bersaglieri Comando - emërtimi i institucionit B.46, viti 1914-1920, 12

Agusto 1916, Ordine d'operazione n.1 Oggeto: Ricognizioni altre Vojussa, 298. 49 Zavalani, Histori e Shqipnis, 252; Armata aleate e Selanikut e përbërë nga njësi franceze, angleze dhe italiane,

sulmoi forcat gjermane dhe bullgare përmes Maqedonisë, me ç'rast iu mundësua trupave franceze të vendosen

në Korçë. 50Historia e Popullit Shqiptar, III, 79.


3

të Londrës, Serbia e shqetësuar nga zgjerimi i Italisë në Shqipëri vendosi ta pushtonte

Shqipërinë e Mesme.

Më 28 janar 1916 u lëshuan dy shpallje nga Shkodra ku u bëhej thirrje

bashkatdhetarëve që t’i prisnin austro-hungarezët si çlirimtarë.51 Qeveria austro-hungareze në

nëntor 1917, botoi në gjuhën shqipe tekstin e Traktatit të Fshehtë të Londrës të 1915-ës, i cili

shkaktoi një tronditje të thellë ndër shqiptarët. Këtë traktat për herë të parë e patën botuar

bolshevikët rusë.52 Njohja me traktatin e fshehtë të Londrës u shërbeu shqiptarëve që të

njiheshin edhe me planet e shteteve të Antantës.53 Franca, më 10 dhjetor 1916 shpalli

"Krahinën Autonome të Korçës", më 23 janar 1917, në ditën e përvjetorit të pushtimit austro-

hungarez të Shkodrës shpallën "autonominë", kurse më 3 qershor 1917, ditën e përvjetorit të

kushtetutës italiane, Italia shpalli "pavarësinë e gjithë Shqipërisë", por, nën mbrojtjen e

Mbretërisë së Italisë54.

Proklamata e Romës dukej se kishte si qëllim të shmangte ndikimin e SHBA-së në

Shqipëri pas hyrjes së saj në luftë në vitin 1917.55 Shqiptarët në përgjithësi mbajtën një

qëndrim pritës ndaj Austro-Hungarisë, i cili kushtëzohej nga qëllimi për të larguar nga

Shkodra, ushtrinë e Malit të Zi56.

Humbja e Bllokut Qendror në frontin e Selanikut, i hapi rrugën ushtrisë serbe për të

marshuar drejt veriut. Njësi të veçanta të saj, në fillim të tetorit 1918 pushtuan Dibrën,

Lumën dhe më 10 tetor Tiranën57. Pjesa tjetër që mori urdhër më 21 tetor të marshonte nga

Peja hyri në Shkodër më 30 tetor58. Po atë ditë Pashiqi qe ishte kryeministri i qeverisë serbe

në migrim, urdhëronte që në territoret e pushtuara shqiptare "të vendosej gjendja që ka qenë

para evakuimit, kur Esat Pasha ishte kryetar i qeverisë shqiptare".59.

Një ndër shkaqet që e shtynë ushtrinë serbe të nxitonte në Shqipëri ishte kinse fakti se

forcat italiane po pushtonin tani territoret e braktisura nga Austro-Hungaria. Këto forca, pasi

pushtuan Elbasanin, Durrësin dhe Tiranën, në dhjetëditëshin e dytë të tetorit, depërtuan deri

51 Duka, Histori e Shqipërisë, 90. 52 Po aty, 89. 53Historia e Popullit Shqiptar , III, 95. 54 Po aty, 92. 55Po aty, 94. 56 Xhevat Repishti, Kryengritja kundër sundimit austro-hungarez, tetor 1918, (Shkodër: "Kumtari", nr.6, 1993),

23. 57 Vuk Vinaver, “Italijanska akcija protiv Jugoslavije na albansko-crnogorskoj granici 1918-1920”, (Istorijske

zapisi, Beograd: 3-1966), 478. 58 Xhevat Repishti, “Lëvizja kombëtare në Shkodër në fund të vitit 1918 e në fillim 1919”(Studime historike,

nr.1, Tiranë:1986), 89. 59 Xheladin Shala,“Esat Pasha dhe qeveria serbe 1916-1918”, (Vjetar XXIII, Arkivi i Kosovës, Prishtinë: 1978),

67.


4

në Shkodër60. Qeveria serbe për ta penguar hyrjen e trupave italiane në veri të Shqipërisë,

urdhëroi komandën e ushtrisë që t’i drejtohej Shkodrës dhe me çdo kusht të arrinte aty para

trupave italiane61.

Gjatë muajit tetor, Franca u përpoq që ta pengonte hyrjen e forcave italiane në

Shkodër, duke sjellë si argument çështjen e shtruar që më parë për ndërkombëtarizimin e

saj62. Qeveria italiane nuk e pranoi këtë propozim, por kur vërejti se ushtria serbe hyri më

parë në Shkodër, u pranua versioni francez i garnizonit ndëraleat në këtë qytet me

pjesëmarrjen e trupave franceze, angleze dhe italiane dhe njëkohësisht u përpoq për largimin

e serbëve nga qyteti i Shkodrës, qëllim të cilin edhe e realizoi. Zona e pushtimit serb në fund

të luftës përfshinte krahinat e Peshkopisë, Kukësit si dhe malësitë e Kelmendit dhe

Gjakovës.63

Pra, mbarimi i Luftës së Parë Botërore, me fitoren e fuqive të Antantës e gjeti

Shqipërinë jo vetëm të copëtuar politikisht dhe të pushtuar nga forcat ushtarake të disa fuqive

fituese dhe shteteve fqinje, por edhe në një gjendje tejet të rëndë ekonomike64. Detyrë

imediate para shqiptarëve u shtrua shpëtimi i vendit nga pretendimet pushtuese, ku kërkohej

organizimi i forcave të brendshme dhe formimi i qeverisë kombëtare, e cila do ta

përfaqësonte shtetin shqiptar në arenën ndërkombëtare, si dhe të sigurohej uniteti kombëtar.

Fuqitë Qendrore e humbën luftën. Ndonëse përfundoi Lufta e Parë Botërore,

Shqipëria nuk u çlirua. Popullata përjetoi ditë të vështira nga sëmundjet, epidemitë dhe

varfëria e madhe65. Situatën e rëndonte edhe rivaliteti jugosllavo-italian dhe pretendimet e

tyre territoriale ndaj Shqipërisë. Mbarimi i luftës shtroi përpara fitimtarëve vendosjen e

paqes, kurse para shqiptarëve problemin e rifitimit të pavarësisë e të mbrojtjes së tërësisë

territoriale të Shqipërisë nga rreziku i ri i copëtimit që i kanosej pas luftës.66

Në Durrës, më 25 dhjetor 1918 u mbajt një Kongres, në të cilin morën pjesë 50

përfaqësues nga Shqipëria67. Roma u përpoq të manipulonte me kërkesën e saj për ruajtjen e

60 Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, 46; Lush Culaj, Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës 1918-1924,

(Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1997), 10. 61 Vinaver, Italijanska, 478. 62 Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, 47. 63Historia e Popullit Shqiptar , III, 98. 64 Muhamet Shatri, “Aspekte të rivalitetit jugosllavo-italian në Shqipëri tetor 1918 - maj 1920”, (Prishtinë:

Gjurmime albanologjike - Seria e Shkencave Historike, nr.XV, 1985), 269. 65 Ylli Zajmi, Fan Noli, jeta dhe veprat (Prishtinë: 1986), 52. 66 Izber Hoti, Konferenca e Paqes në Paris (1919 – 1921) dhe çështja e viseve të pushtuara shqiptare.

(Prishtinë: Artini, 2012), 47. 67Historia e popullit shqiptar, II, 453.


5

tërësisë territoriale të Shqipërisë nga shtetet fqinje ballkanike68. Më 27 dhjetor 1918,

Kongresi formoi edhe një pleqësi, si organ këshillues, e cila në fakt mbeti formale.69

Nga ana tjetër, me pushtimin e Kosovës dhe të pjesëve të tjera shqiptare në Maqedoni

të Sotme, më 1912-1913, Serbia ngriti një mur ndarës ndërmjet shqiptarëve. Për këtë qëllim,

qeveria e Beogradit ndoqi në mënyrë paralele dy rrugë: së pari, synonte ta shndërronte

shtetin shqiptar në një krijesë të paaftë për të bërë jetë të pavarur dhe, së dyti, të ushtronte në

Kosovë një politikë të egër shtypëse e shkombëtarizuese, për ta ndryshuar strukturën etnike

në favor të serbëve70. Çështja e Kosovës, si e tillë, dhe ajo e Maqedonisë së sotme

Perëndimore u krijuan pas Luftës së Parë Ballkanike, në tetor të vitit 1912, kur serbët me

forcën e armëve dhe përkrahjen e disa Fuqive të Mëdha, sidomos të Rusisë cariste, i

nënshtroi këto treva71. Shqiptarët asnjëherë nuk u pajtuan me këtë ndarje. Në të dyja anët e

murit ndarës, por sidomos në pjesën e pushtuar u zhvillua një luftë e vendosur për shembjen

e murit dhe për të siguruar një jetë të lirë në shtetin e bashkuar kombëtar72. Beogradi, e në

veçanti Cetina, bënin edhe gjenocid shpirtëror duke konvertuar shqiptarët në fenë

ortodokse73.

Me fillimin e Luftës së Parë Botërore gjendja te shqiptarët filloi të marrë kahje më

pozitive. Ndonëse Kosova nuk qe përfshirë menjëherë në kuadrin e rajoneve ku zhvilloheshin

luftimet. Gjatë viteve 1914-15 Kosova ishte e mbushur përplot me forca ushtarake dhe

policore serbe.

Pas okupimit të territoreve nga ana e Austro-Hungarisë, Gjermanisë dhe Bullgarisë, si

aleatë në Luftën e Parë Botërore u bë ndarja e territoreve të okupuara. Bullgarisë iu dha

territori i Maqedonisë, pjesët lindore dhe jugore të Serbisë dhe një pjesë e madhe e Kosovës.

Marrëveshja vendimtare rreth caktimit të kufijve ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Bullgarisë

u arrit më 1 prill 1916, kur u bë ndarja e Kosovës. Në të dy zonat u organizuan administrata

përkatëse ushtarake e civile.74 Në zonën pushtuese bullgare vitet 1915-1918 konsiderohen si

vitet më tragjike të varfërisë dhe të urisë për shqiptarët e Kosovës. Mungesa e bukës u ndie

68 Shatri, Aspekte të rivalitetit jugosllavo-italian në Shqipëri tetor 1918 - maj 1920, 273. 69 Duka, Histori e Shqipërisë, 101. 70 Thoma Murzaku, Kosova dhe çështja e çlirimit dhe e bashkimit kombëtar në vitet 1913-1918, (Simpozium i

mbajtur në Tiranë më 15-16 prill 1993), (Instituti i Historisë, Prishtinë - Instituti i Historisë, Tiranë, Tiranë:

1996), 125. 71 Revista “Shekulli 21”, 276. 72 Murzaku, Kosova dhe çështja e çlirimit dhe e bashkimit..., 125. 73 Limon Rushiti, Krimi-gjenocidi ndaj shqiptarëve më 1912-1915 në funksion të pastrimit etnik dhe vazhdimi i

tij më 1918-1921. Gjenocidi dhe aktet gjenocidale të pushtetit serb ndaj shqiptarëve nga kriza lindore e

këndej, (Prishtinë: 1995) , 91. 74Kosova në vështrim enciklopedik, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Qendra e Enciklopedisë shqiptare,

Tiranë: Toena, 1999, 108.


6

jo vetëm nga thatësira, por dhe për shkak se pushtuesi ia konfiskonte popullit drithin75. U

krijua kriza artificiale e bukës, e cila veçanërisht goditi fshatarët e viseve kodrinore-malore.

Ka pasur raste edhe të vdekjeve nga uria. Idriz Seferi në Karadakun e Shkupit organizoi disa

grupe kryengritësish në një aksion afër fshatit të tij, ku u vranë 20 ushtarë bullgarë76.

Pushtuesi austro-hungarez në dallim nga ai bullgar ndoqi një politikë tjetër me qëllim

afrimin e masës shqiptare. Krahinat shqiptare u liruan nga sundimi serbo-malazias77.

Keqtrajtimet mbi shqiptarët, të ushtruara nga Serbia gjatë viteve 1912-1915, ishin ndalur.

Filluan të përfillen disa të drejta kombëtare që aso kohe për shqiptarët kishin vlerë të

madhe.78 Sigurisht që nuk ka pushtues të mirë dhe secili pushtues ka interesat e veta,

varësisht nga lloji. Interesa kishte edhe Vjena por, megjithatë nga të gjithë pushtuesit, jo

vetëm gjer në atë kohë, kishte qenë “më i lehti”, por njëkohësisht ishte edhe okupues i

okupatorit serb. Austro-hungarezët dallonin rrënjësisht nga bullgarët që sundonin pjesën

tjetër të Kosovës.

Gjatë vitit 1918, posaçërisht në prag të kapitullimit të Bullgarisë, u shtua dukshëm

numri i luftëtarëve. Në rrethanat imponuese serbët e shikonin si të domosdoshëm

bashkëpunimin me shqiptarët. Në fund të muajit shtator 1918 dhe në fillim të muajit tetor,

ushtria franceze, si aleate, hyri e para në Kosovë.

Forcat franceze e morën Kosovën nga mesi i tetorit të vitit 191879, ndërsa së bashku

me to u dërguan njerëz të caktuar nga qeveria e Beogradit për të organizuar pushtetin policor.

Serbia, përkatësisht Mbretëria Serbo-Kroate Sllovene, e formuar më 1 dhjetor 1918,

mendonte krejt ndryshe nga shtetet ballkanike dhe evropiane. Ajo në fund të Luftës së Parë

Botërore u gjend në anën e shteteve fitimtare dhe si e tillë tentonte të përfitonte nga kjo luftë

në kurriz te fqinjëve.80

Gjatë gjysmës së parë të tetorit 1918, krahas tërheqjes së trupave austro-hungareze e

gjermane nga Kosova, çetat serbe u shtrinë gati në tërë viset e Kosovës, ku kryengritësit

shqiptarë ishin bërë zotër të vendit81. Ishte kjo periudhë kur çetat shqiptare u aktivizuan edhe

më shumë, sidomos pas shpërthimit të frontit të Selanikut dhe fillimit të shkatërrimit të

ushtrisë austro-hungareze.

75 Limon Rushiti, Lëvizja kaçake në Kosovë 1918-1928, (Prishtinë: Instituti i Historisë Prishtinë, 1981), 18. 76 Noel Malcolm, Kosova një histori e shkurtër, (Prishtinë: “KOHA”, 1998), 273. 77 Xhafer Deva, Kosova 1912-1944 (Historia kombëtare e anatemuar, Prishtinë: “Zëri”, 11.4.1992), 42. 78Kosova në vështrim monografik, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë: 2011, 228. 79 Ali Hadri, Gjakova në LNÇ, (Prishtinë: 1974), 38. 80 Hoti, Konferenca e Paqes në Paris (1919 – 1921) dhe çështja e viseve të pushtuara shqiptare, 54. 81Historia e Popullit Shqiptar, III, 442.


7

Pas ripushtimit të Kosovës, në vjeshtën e vitit 1918, dhe pas vendosjes së pushtetit

serbo-malazez të aparatit të veçantë administrativo-politik, administrata shtetërore e

ushtarake, organizoi operacione ndëshkimore dhune, terrori, vrasje, dënime të mëdha etj.82

Pavarësisht se çetat shqiptare i luftuan forcat austro-hungareze, francezët i dhanë përkrahje

ushtrisë serbe si aleate dhe ajo filloi të vendosë pushtetin e vet në Kosovë83.

Shqiptarët filluan rezistencën kundër vendosjes së okupimit serb nga mesi i tetorit

1918 "duke u dalë në pritë dhe duke vrarë ushtarët serbë"84. Çarmatimi i shqiptarëve filloi

më 9 nëntor 1918 dhe brenda një periudhe të shkurtër përfshiu territoret shqiptare që

mbetën nën sundimin serb. Rezistenca e shqiptarëve ndaj ushtrisë serbe e kishte detyruar

komandën ushtarake serbe që të mbante përherë në gatishmëri trupat ushtarake. Beogradi, me

qëllim demoralizimin e shqiptarëve filloi ndjekjet kundër prijësve shqiptarë, të njohur edhe

më parë si luftëtarë të dalluar të lëvizjes kombëtare .

Për të mbajtur më lehtë nën sundim Kosovën e trevat e tjera shqiptare, qarqet politike

të Beogradit vendosën, në fundin e vitit 1918 e gjatë vitit 1919, një ndarje administrative që

synonte t’i mbante ato të copëtuara dhe popullsinë shqiptare të përçarë.85 Qeveria serbe

udhëhiqej nga politika për asimilimin e shqiptarëve. Pas Luftërave Ballkanike, Nikola

Pashiqi mendonte se, nëse qetësia do të zgjasë 20-25 vjet, Serbia do të arrinte të asimilonte

popullin e Kosovës dhe të Maqedonisë, nga pikëpamje kulturore dhe nacionale86.

Për shqiptarët Lufta e Parë Botërore, shkaktoi tragjedi të vërtetë87. Në Mbretërinë

SKS, në dallim nga gjermanët, hungarezët, sllovakët, etj., shqiptarëve nuk iu njoh madje as e

drejta e pakicës nacionale. Për shqiptarët u rivendos një regjim terrori dhe shfrytëzimi88. Për

shqiptarët fillon periudha e luftës kundër sundimit monarkist të Serbisë së dytë, i cili ishte i

përgjakshëm dhe tragjik.

82 Hoti, Konferenca e Paqes në Paris (1919 – 1921) dhe çështja e viseve të pushtuara shqiptare, 42. 83 Fehmi Pushkolli, Mbrojtja kombëtare shqiptare e Kosovës 1878-1990, Prishtinë: 1991, 77. 84 Hadri, Gjakova, 39. 85Historia e Popullit Shqiptar , III , 444. 86 Ali Hadri, Narodno oslobodilacki pokret na Kosovu 1941-1945, Beograd: 1973, 27. 87 Masar Kodra, “Shtypi shqiptar në Amerikë midis dy luftërave botërore”, (Prishtinë: Vjetar XII-XIII, Arkivi i

Kosovës,1981), 95. 88 Branko Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb: “Globus”, 1988, 43.


8

I.2. Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës dhe organizimi i tij

I themeluar më 1 maj 191889, me qendër në Shkodër, Komiteti “Mbrojtja Kombëtare

e Kosovës” (KMK), apo siç mund ta quajmë ndryshe qeveria e Kosovës, gjatë viteve 1918-

1920, ishte një ndër organizatat politike më të rëndësishme në Shqipëri, si për nga detyrat që

shtronte për zgjidhje programi i saj, ashtu edhe për nga gjerësia dhe shtrirja e veprimtarisë,

përbërja dhe numri i anëtarëve90. Programi i këtij komiteti përbëhej nga tri pika ose nyje, në

të cilat në mënyrë të qartë, të përmbledhur dhe të saktë pasqyroheshin drejtimet kryesore të

veprimtarisë së mëtejme të organizatës në planin strategjik dhe taktik. Që në pikën e parë

njëherësh edhe pikë kyçe e programit vërehej qëllimi kryesor i Komitetit MKK, ku

theksohej: "Me u përpjekë para fuqive të mëdha të Antantës dhe me e kërkuar bashkimin e

krahinave të Kosovës (Shkup, Kumanovë, Preshevë, Tetovë, Gostivar, Kaçanik, Ferizaj,

Gjilan, Prishtinë, Vuçiternë, Mitrovicë, Jeni Pazar, Rozhajë, Pejë, Plavë, Guci, Gjakovë,

Prizren) në një Shqipëni të lirë dhe vet urdhëruese"91. Ishin këto territore që përbënin

përgjithësisht territoret me popullsi shqiptare të pushtuara nga Serbia dhe Mali i Zi në vitin

1912. Këtë e dëshmon fakti që me Komitetin e Kosovës u lidh që në fillim Elez Isufi dhe

luftoi për realizimin e synimit kryesor të tij, bashkimin e Kosovës dhe Dibrës më Shqipërinë.

Vetë Elez Isufi kishte miqësi me kryetarin e Komitetit, Hoxhë Kadri Prishtinën.92

Kërkesa për një "Shqipëni të lirë dhe vet urdhëruese" ka rëndësi të posaçme, për të

konkluduar në mënyrë të qartë veprimtarinë e mëtejme të organizatës, synimin strategjik të

Komitetit, vijën e tij politike, për zbatimin e së cilës u luftua vazhdimisht pa kompromis. Po

në këtë pikë potencohej, se kjo do të arrihej nëpërmes përpjekjeve "para pushteteve të mëdha

të Antantës"93. Komiteti pretendonte që në ato rrethana të siguronin mbështetjen e Fuqive të

Antantës me shpresë që pas përfundimit të luftës të krijoheshin kushte të favorshme për

bashkimin e të gjitha trevave shqiptare të copëtuara më 1913 në Konferencën e

Ambasadorëve në Londër. Edhe pse pagëzimi i organizatës ishte Komiteti MKK shihet se në

pikën kryesore të programit të vet themelues nuk kishte vetëm çlirimin e territoreve të

89Historia e Popullit Shqiptar, III, 458; Kristaq Prifti, “Kontributi i Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës në

rimëkëmbjen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe për bashkimin kombëtar 1918-1924”, (Komiteti Mbrojtja

Kombëtare e Kosovës, Përmbledhje kumtesash, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë

Tiranë, Instituti i Historisë, Prishtinë, Tiranë: 2004), 16. 90 Zamir Shtylla, “Rreth krijimit dhe veprimtarisë së KMKK”, Studime historike, nr.3, Tiranë: 1986, 101. 91Arkivi Qendror Shtetëror (më tej: AQSH), Fondi 846, V.1918, D. 1, fl. 1. 92 Bajram Xhafa, Lufta e Dibrës 1920, Shkodër: 2001, 81-82. 93 Shtylla, Rreth krijimit, 99.


9

Kosovës së ngushtë, por kryesisht angazhohej për çlirimin e territoreve me popullsi shqiptare

të pushtuara nga serbo-malazezët94.

Pika e dytë e programit të 1 majit 1918 parashihte si detyrë prioritare të Komitetit që

të protestonte kundër politikës antishqiptare që zbatonte qeveria serbe ndaj popullit shqiptar.

Pika e tretë dhe e fundit e programit themelues të Komitetit MKK parashikonte zgjedhjen

dhe dërgimin e një delegacioni për t'i mbrojtur para botës zyrtare e jashtë zyrtare dy pikat e

lartpërmendura95.

Këshillin Qendror të Komitetit të Kosovës e përbënin 7 anëtarë, të cilët zgjidhnin

kryetarin, nënkryetarin, sekretarin dhe arkëtarin. Kryetar ishte Kadri Prishtina, i cili për

shkak të erudicionit të tij quhej Hoxhë Kadriu, sekretar ishte Bedri Pejani, nënkryetar Hysni

Curri. Të tjerët ishin anëtarë, por secili kishte obligime të veçanta. Me organizimin e forcave

të armatosura ishte caktuar Hysni Curri, me marrëdhëniet me jashtë Bedri Pejani, ndërsa Sali

Nivica drejtonte gazetën "Populli" etj.

Në kuadër të Komitetit të Kosovës kanë vepruar atdhetarë të shquar, si: Hasan

Prishtina, Bajram Curri, Aqif Elbasani, Azem Bejta, Sadik Rama, Ramadan Shabani,

Ibrahim Gjakova, Qazim Bakalli, Beqir Vokshi, Niman Ferizi, Murat Gjakova, Bajram

Daklani, Tafil Boletini, Ragip Kajabegolli, Qazim Kaja Begolli etj. Me programin kombëtar

e demokratik, që u përpunua, Komiteti i Kosovës ushtroi ndikim të rëndësishëm në jetën

politike të shqiptarëve gjatë viteve 1918-1924. Përveç qytetit të Shkodrës, ku ishte edhe

selia e tij, Komiteti i kishte ngritur organizatat e tij në Tiranë, Durrës, Elbasan, Dibër dhe në

qendra të tjera96. Përmes degëve të organizuara në Kosovë, posaçërisht të asaj që vepronte në

Gjakovë, e kishte shtrirë aktivitetin dhe rrjetin e veprimtarisë së vet në Prizren, Prishtinë,

Ferizaj, Gjilan, Shkup, Pejë, Podrime (Anadrini), Rahovec, Vushtrri dhe në shumë qytete e

fshatra të Kosovës e të viseve të tjera97. Në dallim nga degët e Komitetit në Shqipëri, ku

zhvillimi i aktivitetit kombëtar ishte më i lehtë, në territoret e okupuara shqiptare nga

Mbretëria SKS, degët dhe aktiviteti organizoheshin ilegalisht98. Okupimi i Kosovës diktoi

që kjo organizatë e fuqishme kombëtare, apo qeveria e Kosovës në ekzil, përkatësisht truri i

Lëvizjes Çlirimtare të Kosovës, të zhvillonte veprimtarinë atdhetare në shtetin amë, të ndarë

94 Lush Culaj, Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës 1918-1924, Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës,

1997, 28. 95 AQSH, Fondi 846, V. 1918, D. 1, fl. 1. 96Historia e Popullit Shqiptar, III, 459; Kristaq Prifti - Zamir Shtylla,“Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës

dhe veprimtaria e tij për çlirimin dhe unitetin kombëtar”, (Studime historike, nr.4, Tiranë:1988), 138. 97AQSH, F. 846, D. 29, Dok.707-934; K. Prifti - Z. Shtylla, “Komiteti Mbrojtja Kombëtare”, 139; Historia e

Popullit Shqiptar, III, 459. 98 Culaj, Komiteti MKK, 35.


10

padrejtësisht. Si qendër të veprimtarisë Komiteti i Kosovës zgjodhi qytetin e Shkodrës.

Arsyet pse, pikërisht Shkodra u zgjodh si bërthamë e Komitetit ishin të shumta.

Shkodra ishte një ndër qytetet më të mëdha dhe më të njohura për tradita patriotike të

Shqipërisë. Si qytet verior i Shqipërisë kontaktet e saj me Kosovën ishin të hershme. Prania e

ushtrisë aleate në Shkodër krijonte mundësi të kontakteve me përfaqësuesit evropianë. Ky

qytet strehonte pjesën më të madhe të shqiptarëve të arratisur nga Kosova për shkak të

masakrimeve dhe të torturave serbe. Populli i Shkodrës i kishte hapur portat dhe zemrat në

mikpritje të vëllezërve fatkeq jashtë kufirit të caktuar padrejtësisht. Shqiptarët e arratisur

sillnin informacione në selinë e Komitetit mbi gjendjen alarmante në Kosovë99.

Po çka i ofroi shteti shqiptar Komitetit të Kosovës dhe zhvillimit të veprimtarisë së tij

kombëtare? Formimi i shtetit shqiptar në fakt është zanafilla e lindjes së asaj që quhet çështje

kombëtare. Në ato rrethana, Shqipëria përballoi një betejë diplomatiko-ushtarake, e cila

rezultoi me një shtet të cunguar shqiptar dhe me një infrastrukturë politike të dominuar nga

kontradikta të forta100.

Me gjithë ndarjen kombëtare veprimtarët e trevave të pushtuara shqiptare, të paktën

kishin një fat në fatkeqësi, kishin ku të gjenin prehje dhe mbështetje për angazhimin e tyre në

favor të çlirimit dhe të bashkimit kombëtar. Krahas pyetjes se çka i ofroi shteti shqiptar

shtrirjes dhe veprimtarisë kombëtare të Komitetit të Kosovës mendoj gjithsesi se ngjarjet

duhen shikuar në kohë dhe hapësirë, pa paragjykime dhe se duhet parashtruar pyetja se çka

mundi në realitet në ato rrethana t'i ofrojë shteti shqiptar si ndihmë Komitetit të Kosovës dhe

mbarë çështjes kombëtare? Përgjigjen në këtë pyetje mendoj që më së miri do ta japin disa

nënpyetje të tjera si: “1. Kush ia mundësoi zhvillimin e një veprimtarie të tillë kombëtare

Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës? dhe 2. Ku do ta zhvillonte veprimtarinë Komiteti i

Kosovës përveçse në Shqipëri, në rrethana të tilla, siç ishin ato të pas përfundimit të Luftës së

Parë Botërore?

Mund të supozohet se këta veprimtarë kombëtarë mund ta zhvillonin aktivitetin e tyre

në ndonjë shtet tjetër. Ndoshta mund të vepronin si individë ose si grup minor, por jo si një

organizatë politike, siç ishte Komiteti i Kosovës, i cili krahas luftës diplomatike organizonte

edhe kryengritje të armatosur. Në kuadër të kësaj vetvetiu lindin edhe disa nën pyetje si: Cili

shtet i huaj do ta lejonte një veprim të tillë pa ndonjë interes madhor që do t'i sillte përfitime

të drejtpërdrejta? Cili shtet i huaj i pa konsoliduar vetë dhe i varur nga mëshira e shteteve të

99Po aty, 32. 100AQSH, F. 846, D. 29, Dok.707-934.


11

mëdha fituese të luftës do t'ia lejonte veprimin në territorin e vet një organizatë të tillë, që në

program e kishte edhe luftën kundër Serbisë, e cila ishte aleate e shteteve fituese? Edhe sikur

një gjë e tillë të ishte e mundur pozita gjeografike e cilit shtet tjetër, përveç Shqipërisë, do t'i

mundësonte Komitetit zhvillimin e aktivitetit të tij kombëtar? Cili popull tjetër do t'i hapte

shtëpitë dhe zemrat për strehimin e të përndjekurve dhe të keqtrajtuarve shqiptarë nga serbo-

malazezët përveç vëllezërve të një gjaku? Cili shtet nuk do ta mbyllte kufirin për ta ruajtur

"rehatinë" po të mos ishte fjala për dhimbje vëllazërore për vëllezërit andej kufirit? A nuk do

të ishin me interes për Shqipërinë e dobët marrëdhëniet me shtetet fqinje përfshirë edhe

Mbretërinë SKS dhe Greqinë, sikur të mos rëndonte mbi trupin e saj të dobësuar pesha e

çështjes së pazgjidhur kombëtare? Kush tjetër, pos shtetit kombëtar asaj gjysmë Shqipërie,

do t'i krijonte aq mundësi veprimi dhe bashkëpunimi Komitetit të Kosovës, ku gjatë viteve

1918-1920, ai kishte aq ndikim të madh në Shqipëri sa që thuhej se ai po qeveris në

Shqipëri? Si do ta mbronte Komiteti ose qeveria e Kosovës, çështjen e Kosovës në arenën

ndërkombëtare ku nuk i lejohej pjesëmarrja pa bashkëpunim dhe mbështetje nga qeveritë

shqiptare? Cili shtet do të lejonte përpilimin dhe realizimin e programit ushtarak, bartjen e

armëve nga vendi i vet dhe futjen në territorin e një shteti të njohur ndërkombëtarisht? Në

cilin shtet tjetër Komiteti do të kishte siguri më të madhe vepruese?

Këto dhe një varg nënpyetjesh të tjera janë dëshmi se pa ndihmën dhe pa përkrahjen e

shtetit shqiptar veprimtaria e Komitetit në vitet 1918-1924 do të ishte e pamundur. Pra,

gjykimi, evidentimi dhe vlerësimi i rolit dhe kontributit historiko-politik të Komitetit të

Kosovës nuk mund të kuptohet dhe të ndahet nga gjykimi, evidentimi dhe vlerësimi i rolit e

kontributit historiko-politik të shtetit shqiptar të atyre viteve.

Po cili ishte përfaqësimi i Komitetit të Kosovës në organet e larta të shtetit shqiptar?

Siç dihet, Kongresi Kombëtar i Lushnjës ngarkoi kryetarin e Komitetit Mbrojtja

Kombëtare e Kosovës, Kadri Prishtinën, me detyrën e rëndësishme të ministrit të Drejtësisë

të qeverisë së dalë nga ky kongres. A mund të ishte rastësi përfshirja e kryetarit të Komitetit

të Kosovës në përbërjen e kësaj qeverie? Ishin pikërisht aftësitë profesionale, erudicioni

intelektual dhe besimi në atdhetarinë dhe shqiptarinë e tij, vendosmëria dhe përkushtimi ndaj

çështjes kombëtare, faktorët që përcaktuan zgjedhjen e tij në kabinetin e parë qeveritar të

shtetit të saporiformuar shqiptar”101.

101 Culaj, Komiteti , 108.


12

Besimi i Komitetit të Kosovës te personalitetet e dëshmuara kombëtare ka qenë

çdoherë i madh. Në pamundësi për të pasur përfaqësuesin e vet në paqen e Versajës, detyrën

e përfaqësimit Komiteti ua beson atdhetarëve Atë Gjergj Fishta dhe Mithat Frashëri102.

Në përpjekje të vazhdueshme për mbrojtjen e këtyre interesave madhore pa dyshim

që kontribut të çmuar dha edhe shtypi shqiptar si për sensibilizimin e opinionit të brendshëm,

ashtu edhe atë të jashtëm. Shtypi shqiptar mbronte me forcë të drejtat e shqiptarëve për një

shtet të lirë, të pavarur dhe për bashkimin kombëtar. Ai demaskoi hapur planet antishqiptare

të shteteve shoviniste fqinje.

Koha nuk priste, ajo kërkonte mobilizimin e forcave të të gjithë shqiptarëve për të

përballuar rrezikun e madh që i kanosej Shqipërisë. Gazeta “Populli” e Shkodrës shkruante

në atë kohë: "Janë të mëdha dhe të çmueshme ditët e sotme e duhet që të dimë t'i njohim e t'i

peshojmë se pak vonim e pak pritesë, kush e din se çfarë pendimi ka me na kushtue!"103.

Ai u shpreh në favor të aspiratave e idealeve të popullit të shumëvuajtur dhe në

shkrimet e tij të bëjnë përshtypje qartësia e ideve dhe angazhimi politik për fatet e

Shqipërisë. Këto virtyte e karakterizuan gazetën "Populli" që dilte në Shkodër. Si organ i

Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës kjo gazetë mbajti përgjithësisht një qëndrim shumë

të drejtë ndaj problemeve më shqetësuese të kohës, siç ishte problemi i mundësisë së

shpëtimit të atdheut dhe rrugët e realizimit të kësaj detyre104. Pikëmbështetjen kryesore dhe

përkrahjen kjo gazetë e kërkonte tek intelektualët dhe atdhetarët. Apelonte te intelektualët që

dijen dhe kulturën ta venin në shërbim të lëvizjes kombëtare, por tërhiqte vëmendjen se kjo

nuk realizohej me fjalë, sepse pas dijes teorike kërkoheshin vepra praktike105. Theks të

veçantë kjo gazetë i vuri demaskimit të politikës së egër shkombëtarizuese që ndiqnin

shovinistët serbë në trojet shqiptare që kishin mbetur jashtë kufijve të vitit 1913. Aty

shkruhej për luftën heroike që bëhej nga çetat e shumta shqiptare kundër forcave të mëdha

ushtarake-policore sllave.

Kur Fuqitë e Mëdha në dhjetor 1919 - janar 1920 shpallën vendimin për copëtimin e

tokave shqiptare dhe vendosjen nën kontrollin italian të shtetit të cunguar shqiptar, duke i

kundërshtuar vendimet e lartshënuara, gazeta shkruante: "Asnjë popull i vogël nuk kishte me

pas aq fuqi në vetvete, për t'u bërë ballë të gjitha këtyre shëmtimeve. Kjo gjë është e vërtetë,

por e vërtetë është edhe kjo që askush nuk mund të ketë të drejtë dhe forcë që ta ndalojë një

102AQSH, Fondi 846, D. 49, fl. 1. 103 Culaj, Komiteti MKK, 95. 104 Eqber Skëndi, Hoxhë Kadriu (Kadri Prishtina), Prtishtinë, 1992, 89. 105 Gazeta “Populli”, Shkodër, 25.2.1919.


13

komb fisnik që të mos vdesë, kur atdheu i tij gjendet në rrezik të copëtimit, pa kurrfarë

arsyeje tjetër vetëm si ajo përralla e ujkut për qengjin"106.

Kjo gazetë ishte zëdhënësja më e mirë e pikëpamjeve të Komitetit Mbrojtja

Kombëtare e Kosovës dhe vërtet kreu një mision dhe detyrë të shenjtë, detyrën e mbrojtjes së

idealeve kombëtare.

I.3. Veprimtaria politiko-ushtarake e Komitetit të Kosovës

Veprimtaria atdhetare e Komitetit të Kosovës ishte fokusuar në dy drejtime kryesore,

i pari, angazhimi politik për çlirimin e trojeve shqiptare, si territore të natyrshme të shtetit

shqiptar; i dyti në rast të mossuksesit të këtyre përpjekjeve Komiteti paralelisht bënte edhe

organizimin e lëvizjes nacionalçlirimtare107. Disa herë Komiteti i Kosovës iu drejtua

kryetarëve të qeverive e ministrave të Jashtëm të Fuqive të Mëdha, si dhe personaliteteve të

tjera të larta botërore, me letra e me nota proteste për gjendjen në Shqipëri e posaçërisht në

Kosovë. Qëllimi ishte sensibilizimi i çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare108. Përveç

këtyre dy detyrave parësore, Komiteti i kushtoi rëndësi të madhe stabilizimit të gjendjes

brenda shtetit shqiptar. Në dhjetor të vitit 1918, një delegacion i Komitetit të Kosovës, i

kryesuar nga kryetari Kadri Prishtina, mori pjesë aktive në Kongresin e Durrësit.

Shqiptarët shpresonin se Konferenca e Versajës do të mënjanonte padrejtësitë.

Mbështetur në ketë besim, Komiteti u angazhua për zgjidhjen e çështjes shqiptare si

problem ndërkombëtar, duke i kushtuar rëndësi kanalizimit të rrugëve që duhej ndjekur.

Rreth kësaj çështjeje, ai mobilizoi të gjitha forcat intelektuale. Në fakt, menjëherë pas

përfundimit të Luftës së Parë Botërore, Komiteti iu drejtua Konferencës së Paqes në Paris

me gjykimin kundër masakrave serbe mbi popullin shqiptar në Kosovë109.

Më 18 dhjetor 1918, Hasan Prishtina, i drejtohet me një telegram presidentit amerikan

W.Wilsonit në Paris. Në emër të shqiptarëve kërkon mbrojtjen e të drejtave të popullit të vet

në Konferencën e Paqes dhe gjetjen e mundësisë për t'i paraqitur argumentet përmes

përfaqësuesit shqiptar, duke theksuar padrejtësitë e mëdha me vendimet skandaloze të marra

në Konferencën e Londrës, me ç’rast shumica e shqiptarëve mbetën jashtë kufijve të shtetit

106 Culaj, Komiteti MKK, 96. 107 Skëndi, Hoxhë Kadriu, 42. 108 Po aty, 58. 109 Culaj, Komiteti MKK, 60-61.


14

shqiptar110. Në një letër dërguar kryetarit të Konferencës së Paqes në Paris, Zh. Klemansosë

drejtuar nga Vjena më 19 shkurt 1919, edhe Bajram Curri kërkon që në emër të parimeve

njerëzore të protestohet kundër metodave mizore të autoriteteve ushtarake e civile serbe. Në

këtë letër ai i lutet Klemansosë për drejtësi për popullin kosovar, duke kërkuar vendosjen në

Kosovë të një ushtrie të qytetëruar ndërkombëtare, për t'u dhënë fund vuajtjeve dhe mizorive

të shkaktuara nga serbët, në mënyrë që shqiptaret e Kosovës t'i shprehin lirisht aspiratat e

veta kombëtare sipas parimeve demokratike të shteteve të qytetëruara111.

Përfaqësuesit e Komitetit të Kosovës polemizuan me mjaft gazeta të huaja, të cilat me

qëndrimet e tyre donin të zyrtarizonin pushtetin serb mbi trevat shqiptare.112 Edhe qendra e

jashtme e Komitetit të Kosovës në Gjenevë bëri një varg protestash pranë Lidhjes së

Kombeve. Të gjitha ato protesta, apo memorandume përpiloheshin nga selia e Komitetit

Qendror në Shkodër dhe pas nënshkrimit nga kryetari dhe sekretari dërgoheshin në Gjenevë e

gjetiu për shpërndarjen në forumet zyrtare ndërkombëtare113. Komiteti i Kosovës duke e

vlerësuar punën e delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve, vinte në dukje se delegacioni

i mbetur vetëm pa ndihmën e qeverisë nuk mund ta përballonte gjithë peshën e punës.

Në një letër të Kadri Prishtinës, dërguar përfaqësuesit të Komitetit në Gjenevë,

theksohej: "Kam bindjen se imzot Noli ka luajtur një rol të madh pozitiv, vetëm më vjen keq

që ne s' kemi një ministër të jashtëm ose kryeministër që do ta ndihmojë Nolin në të drejtën

ndërkombëtare dhe në traktate të shteteve"114.

Shtrimi i problemit shqiptar në konferenca të ndryshme ndërkombëtare,

letërkëmbimet me ministrat e Jashtëm të Fuqive të Mëdha, me presidentin amerikan, me

kryeministrin francez apo anglez, janë dëshmia më e mirë për luftën e vendosur të këtij

komiteti për t'u dalë zot fateve të atdheut115. Përmes një politike të mprehtë dhe një

diplomacie vizionare, udhëheqësit e Komitetit i demaskuan rrënjët demagogjike të

shovinistëve serbë.116.

110Hasan Prishtina,Dokumente, Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë- Instituti i Historisë, Tiranë, 1983,

99-100. 111Lufta e popullit shqiptar për çlirim kombëtar 1918-1920, Përmbledhje dokumentesh, 1918-1920, vëllimi I,

Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë, Instituti i Historisë, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të

Shtetit, Tiranë, 1975, 125. 112AQSH, F. 822, D. 21/1, fl. 45-48 dhe dosja 26, fl. 1-7, Skëndi, Hoxhë Kadriu, 63. 113 Limon Rushiti, Lëvizja kaçake dhe Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, (Akademia e Shkencave e

Shqipërisë, Instituti i Historisë - Tiranë, Instituti i Historisë - Prishtinë, përmbledhje kumtesash, Tiranë: 2004),

98. 114 Culaj, Komiteti MKK, 64. 115 Skëndi, Hoxhë Kadriu, 65. 116AQSH, F. 822, D. 27/1, fl.707-999.


15

Komiteti i Kosovës përpiqej për realizimin e unitetit kombëtar. Për këtë disa herë iu

drejtua popullit për të lidhur besë, kërkohej një besë mbarë shqiptare që do të shtrihej në të

gjitha krahinat. Filluar nga traditat që besa jepej kur atdheu ndodhej në rrezik, kërkohej

ndalesa e hakmarrjes si plagë e rëndë e së kaluarës dhe uniteti për t'u dalë zot fateve të

atdheut të copëtuar e të pushtuar117. Komitetit të Kosovës për një punë afirmative e intensive

i nevojitej një gazetë dhe një pendë e fuqishme. Pikërisht për këtë arsye në bashkëpunim

edhe me organizatën "Krahu Kombëtar"118, filloi të botojë në Shkodër gazetën "Populli", të

udhëhequr nga patrioti Sali Nivica119. Gazeta kishte shpallur programin e vet që në numrin e

parë, më 18 janar 1919.

Kontribut të çmuar, Komiteti i Kosovës dha edhe për përgatitjet dhe mbajtjen e

Kongresit të Lushnjës. U përgatit edhe platforma e qartë mbi qëndrimin që duhej të mbante

Komiteti në Kongres. Delegatëve të vet në Kongresin e Lushnjës, Komiteti u kishte dërguar

instruksione për qëndrimin që duhej të mbanin. Në porositë që u dha delegatëve Kryesia e

Komitetit, ndër të tjera theksohet: "Qeveria e Durrësit nuk ka marrë kurrfarë masash për

lirimin e Kosovës, duke qenë tepër indiferente për këtë pjesë të atdheut"120. Duke filluar nga

këto dhe gabime të tjera të qeverisë së Durrësit, Kongresit iu parashtruan këto pika: "a) Të

rrëzohet kabineti i sotëm dhe të zëvendësohet me një kabinet të besueshëm; b) Të protestohet

nga Kongresi për mizoritë serbe në Kosovë me një akt protestimi që do t'u dorëzohet

mbretërive të mëdha të Antantës dhe Konferencës së Paqes; c) Të përtërihet ky protestim me

mitingje në çdo qytet kur të kthehen kongresistët në vende të tyre; d) T'i jepet një instruksion

i prerë delegacionit tonë në Paris që me këmbëngulje t'i paraqesë para delegacionit të paqes

këto dy pika: e para, të kërkohet një Shqipëri thjeshtë indipendente dhe e dyta, bashkimi i

krahinave të Kosovës, Manastirit, Çamërisë e Ulqinit që mbetën nën Serbi e nën Greqi më

1913"121.

Komiteti përveç veprimtarisë diplomatike bënte edhe organizimin e lëvizjes

nacionalçlirimtare, do të thotë të rezistencës së armatosur 122. Kjo duhej të ndërmerrej pas

përpjekjeve diplomatike për çlirimin e këtyre trevave si territor i natyrshëm i shtetit shqiptar.

117 Culaj, Komiteti MKK, 99. 118 Në vitin 1914 një grup intelektualësh krijoi një komitet të fshehtë të quajtur "Partia Nacionale" ose "Krahu

Kombëtar" me qendër në Durrës. Organizatorë të formimit të Krahut Kombëtar ishin: Eshref Frashëri,

nënkolonel Ali Shefqeti, Xhavit Leskoviku, Halim Gostivari, Rexhep Mitrovica, Sejfi Vllamasi dhe Sotir Peci. 119 Gazmend Shpuza, Gazeta “Populli” organ i Komitetit të Kosovës, zëdheënese autentike dhe pararojë e

levizjës kombëtare mbarëshqiptare 1919-1920”, 62-63. 120AQSH, F. 846, D. 16, fl. 11. 121AQSH,F. 846, D. 16, fl.13. 122 Rushiti, Komiteti MKK, 89-90.


16

Planifikohej që nëse të gjitha përpjekjet diplomatike dështojnë, do të nevojitej patjetër që të

ndërmerreshin edhe masa ushtarake123. Komiteti bënte përpjekje për organizimin e

kryengritjes së armatosur edhe në Kosovë. Besimin për organizimin e forcave të armatosura

ia kishte dhënë major Hysni Currit. Forcat shqiptare të armatosura udhëzoheshin nga degët e

Komitetit të Kosovës brenda dhe jashtë kufijve të Shqipërisë administrative. Trima të dalluar

të lëvizjes kombëtare komandonin me çetat dhe vepronin në bazë të programit të formuluar

nga Komiteti. Në program përcaktoheshin qartë detyrat themelore politike dhe ushtarake të

forcave kryengritëse. Me kryesinë e Komitetit në Shkodër ishin në lidhje të ngushtë degët e

Komitetit për ecurinë e zhvillimit të ngjarjeve. Nga informatorë të ndryshëm informohej

Komiteti për sukseset e arritura në luftime dhe njëkohësisht kërkoheshin instruksione për

veprime të mëtejshme124.

Situata në trevat shqiptare të pushtuara ishte e rëndë. Sipas të dhënave të Komitetit të

Kosovës, brenda një periudhe të shkurtër u zhdukën afro 200.000 shqiptarë125. Këto ngjarje

ndikuan në zgjerimin e lëvizjes kryengritëse në Kosovë. Detyrimisht në ato rrethana filloi të

aktivizohej edhe lëvizja çlirimtare që me veprimtarinë e saj luftarake i dha vetes karakter

nacionalçlirimtar dhe u bë faktor kryesor për mbrojtjen e popullit nga shtypja e pushtetit

okupues126. Sipas dëshmive të Komitetit të Kosovës në janar 1919, shqiptarët u plaçkitën me

shumicë nga serbët. Fëmijët u lanë të zhveshur lakuriq dhe pa ushqime, grave shqiptare iu

dhunua nderi.127 I Nisur nga këto shkaqe, Komiteti u detyrua që të përgatisë "Programin e

përgjithshëm të kryengritjes në Kosovë më 1919", i cili është plotësim i programit themelor

të Komitetit të Kosovës.

Programi paraqet pjekurinë e udhëheqësve të Komitetit të Kosovës. Në të vërehet

largpamësia, qartësia politike dhe maturia në realizimin e këtij programi, ku kërkohej që të

mos kalohej nga mllefi në ekstremizëm, siç vepronte ushtria shoviniste serbe128. U bë

përgatitja e duhur për organizimin e kryengritjes së armatosur si dhe një kujdes për drejtimin

e veprimeve luftarake në fshehtësi. Në informacionin dërguar Komitetit nga përfaqësuesit e

tij në Kosovë theksohej ndër të tjera: "Populli është i gatshëm për kryengritje, sepse më keq

nuk ka se si të bëhet"129.

123 Po aty. 124 Culaj, Komiteti MKK, 75. 125 Muin Çami - Gazmend Shpuza, Komiteti MKK, ( "Zëri i Popullit", Tiranë:1978), 7 nëntor. 126 Sylë Dreshaj, “Rrethanat politike-shoqërore në Podgur 1912-1921”, (Gjurmime albanologjike,

Seria e Shkencave historike, nr.20, Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1990), 274. 127AQSH, F. 846, D. 38, 33. 128 Çami - Shpuza, KMKK, "Zëri i Popullit", 1978. 129AQSH, F. 846, D- 50/1, fl. 708-689.


17

Në muajt shkurt-mars 1919 derisa në territorin e Kosovës zhvilloheshin luftime

lokale, në javët vijuese gjithnjë e më tepër ndizej shkëndia e kryengritjes. Për një organizim

të mirëfilltë të kryengritjes sigurimi i armëve dhe i municionit ishte parakusht. Më 24 prill u

shpërndanë thirrjet për kryengritje. Kryengritja masive dhe e organizuar filloi në Drenicë, më

6 maj 1919. Po në këtë ditë shpërtheu kryengritja edhe në Llapushë nën udhëheqjen e Sadik

Ramë Gjurgjevikut. Ai me luftëtarët e tij më 11 maj i preu lidhjet telefonike me

Mitrovicën130. Shtabi kryesor i kryengritjes pothuajse gjatë tërë kohës ishte i vendosur në

Sverkë të Gashit, prej nga drejtohej kryengritja131. Nga mesi i majit në Kosovë numëroheshin

rreth 10.000 kryengritës132.

Për një periudhë relativisht të shkurtër kryengritja u bë masive133. Çetat kryengritëse

vepronin në katër grupe: ai i Rahovecit ishte i drejtuar nga Sadik Rama, Ramadan Shabani

etj.; grupi i Drenicës nga Azem dhe Shotë Galica, etj.; grupi i Pejës dhe Istogut ishte i

drejtuar nga Ramë Alia dhe Halit Ahmeti, si dhe grupi i Prizrenit dhe Gjakovës të udhëhequr

nga Abaz Astrazubi dhe Zefi i Vogël134. Nga fillimi i qershorit për mungesë të materialit të

duhur luftarak, ushqimit etj., dhe për shkak të bombardimeve me topa nga ushtria jugosllave

kryengritja filloi të ulte intensitetin. Çetat çlirimtare pjesërisht u shpërndanë në grupe të

vogla nëpër male, e pjesërisht u detyruan që të largohen dhe të vendosen në Shqipëri Në

Kosovë rifilluan masakra. Përfaqësuesit e Komitetit të Kosovës ishin në dijeni për të gjitha

këto tmerre, por shpresonin se Konferenca në Paris, do t’i zgjidhë çështjen shqiptarëve.

Përpjekjet e Komitetit të Kosovës për organizimin e luftës nacionalçlirimtare ishin të

vazhdueshme. Në gusht të vitit 1920, në vrullin e luftës së patriotëve dibranë dhe shkodranë

për çlirimin e territoreve shqiptare, që mbaheshin të pushtuara nga forcat jugosllave,

udhëheqësit e Komitetit të Kosovës konsideronin se ishte momenti më i volitshëm për

çlirimin jo vetëm të tokave shqiptare brenda kufijve të vitit 1913, por edhe të Kosovës,

përmes kryengritjes së armatosur135. Për këtë qëllim Komiteti angazhoi Bajram Currin. "Në

fillim të gushtit të vitit 1920 ai siguroi disa ndihma që kapnin shumën 30 milionë franga"136.

Kur vaporet me armatime arritën në Shën Gjin, qeveria e Sulejman Delvinës urdhëroi që të

mos shkarkoheshin 20.000 pushkët e sjella137. Qeveria e Lushnjës nuk i gjykonte të

130 Culaj, Komiteti MKK , 84. 131 Ajet Haxhiu, Shote dhe Azem Galica, Tiranë: 1978, 77-79. 132 Rushiti, Lëvizja kaçake në Kosovë, 99. 133 Po aty, 49. 134 Haxhiu, Shote dhe Azem Galica, 77. 135 Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, 124. 136 Skëndi, Hoxhë Kadriu., 130. 137 Po aty, 131


18

përshtatshme rrethanat për të ndërmarrë një veprim të tillë, që mund të sillte ndërlikime

ndërkombëtare në dëm të Shqipërisë138.

Ky qëndrim për rrethanat e kohës kishte ndoshta arsyen e vet, pasi ekzistonte frika

se një aksion i tillë do t'i jepte shkas Jugosllavisë që të ndërmarrë aksione kundër Shqipërisë,

gjë që do ta rrezikonte pavarësinë e shtetit shqiptar. Përkundër përgjigjes negative që mori

nga qeveria, Komiteti vendosi që armët të shkarkoheshin drejtpërsëdrejti në emër të

Komitetit të Kosovës, ndërkaq Bajram Curri mori masa për shkarkimin dhe bartjen e këtyre

armëve139.

Përgjithësisht mund të konkludohet se lufta politike zhvillohej në dy fronte. E para,

ishte ajo radikale që udhëhiqej prej Komitetit Mbrojtja Kombëtare të Kosovës. E dyta, ishte

ajo që udhëhiqej nga Partia “Bashkimi”, e cila e kishte pranuar gjendjen e krijuar dhe luftonte

për të drejta të shqiptarëve në suaza të sistemit. Selia e Komitetit Kosovës ishte në Shkodër

dhe udhëhiqej prej Hoxha Kadri Prishtinës. Selia e “Bashkimit” ishte në Shkup dhe

udhëhiqej nga Nexhip Draga (deri më 1921) ndërsa më vonë drejtohej prej Ferhat Dragës.

Lufta politike dhe ushtarake e këtyre dy organizatave shqiptare ishte që të ruhet terësia

territoriqale e popullit, që shqiptarët me asnjë çmim nuk duhet t’i lëshojnë trojet e veta.

Në fakt këto dy organizata politike nga kënde të ndryshme do të luftojnë edhe

komplotin më të shëmtuar që u kurdis më 1938 me të ashtuquajturën “Konventën

Jugosllavo-Turke” për spastrimin e viseve shqiptare dhe për shpërnguljen e shqiptarëve në

Anadoll gjatë viteve 1939-1944.140

I.4. Diplomacia shqiptare në mbrojtje të çështjes së Kosovës

në Konferencën e Paqes në Paris

Situata në Shqipëri dhe rreth saj ishte tejet e tendosur. Në Paris duhej të fillonte

Konferenca e Paqes. Kjo situatë ndikoi që të lindte ideja për themelimin e një qeverie të re, e

cila do t'i përfaqësonte interesat e shqiptarëve pranë Fuqive të Mëdha. Kishte mendime të

ndryshme rreth zgjidhjes së problemit kombëtar. Shumica e shqiptarëve ishte për një

Shqipëri plotësisht të pavarur, por kishte edhe mendime që kërkonin vënien e shtetit të

pavarur shqiptar nën "mbrojtjen" e njërës nga fuqitë fituese të luftës. Pavarësisht nga dallimet

në mendime, grupet politike shqiptare, brenda e jashtë Shqipërisë, u bashkuan më kërkesën

138 Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, 125. 139 Skëndi, Hoxhë Kadriu, 131-132. 140 Hakif Bajrami, Kosova njëzet shekuj të identitetit të saj, Prishtinë: 2003, 66.


19

urgjente për formimin e një qeverie shqiptare që do ta kishte të drejtën t’i përfaqësonte

shqiptarët dhe të mbronte interesat e tij kombëtare141. Mbështetur në parimet e vetëvendosjes

dhe në vendimet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër, Kongresi i Durrësit formoi jo

një komitet, siç pretendonin italianët, por një qeveri të përkohshme142. Në kongres, që i hapi

punimet më 25 dhjetor 1918, morën pjesë 50 përfaqësues nga Shqipëria, por megjithatë nuk

morën pjesë përfaqësuesit e krahinave të pushtuara143. Kryetar i qeverisë u zgjodh Turhan

Pasha, ndërsa nënkryetar Preng Bibë Doda. Në atë periudhë u zhvillua një fushatë e madhe

mbi rrezikun që vinte nga shtetet fqinje ballkanike, duke hedhur sytë nga Italia.144

Kongresi më 27 dhjetor zgjodhi edhe një pleqësi apo senat si organ këshillues i

qeverisë, i cili nuk arriti të mblidhej kurrë.145 Duke u nisur nga ky parim përfaqësuesit e

grupeve të ndryshme, si: dr. Turtulli, Mehmet Konica, Pandeli Evangjeli nga Rumania, Fuad

Dibra nga Stambolli, etj., “u orvatën ta mënjanonin protektoratin italian, duke ia kundërvënë

këtij mandatin e SHBA-së, ose të ndonjë fuqie tjetër që nuk kishte interesa politike në

Shqipëri e në Ballkan”146. Përkundër disa dobësive dhe ndikimit italian, kongresi nuk i

zhvilloi punimet sipas udhëzimeve të qeverisë italiane. Këtë e dëshmon edhe informata e

përfaqësuesit të Italisë dërguar Romës, kolonelit E. Lodi, ku informon “për një rrymë shumë

të fortë që mbretëronte në mbledhjen e Durrësit për formimin e qeverisë shqiptare”147.

Gjithsesi Kongresi i Durrësit u shpreh jo vetëm për pavarësinë e Shqipërisë së 1913-s, por

edhe për rishikimin e kufijve në favor të saj148.

Pra, Kongresi i Durrësit qëndroi në programin politik të lëvizjes kombëtare, që ishte

rifitimi i pavarësisë politike, ruajtja e tërësisë tokësore të Shqipërisë, si dhe rishikimi i

kufijve politikë në favor të saj. Dhe ndoshta nuk do të mund të kërkohej më shumë, po të

analizojmë forcën e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare të pasluftës si dhe rrethanat shoqërore-

politike ndërkombëtare149. Aktin e Kongresit të Durrësit, që binte në kundërshtim me

porositë e Romës, mund ta quajmë pozitiv150. Qarqet patriotike filluan t'i drejtohen qeverisë

141Historia e popullit shqiptar për shkolla të mesme, “Rilindja” Prishtinë: 153. 142 Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942 (Kujtime dhe vlerësime historike) Tiranë: "Marin

Barleti", 1995, 109. 143Historia e Popullit Shqiptar, III, 127. 144 Muin Çami, “Kongresi i Durrësit dhe formimi i Qeverisë së Përkohshme (dhjetor 1918)”, Studime historike,

nr. 2, Tiranë: 1965, 14. 145Historia e Popullit Shqiptar, III, 128. 146 Muin Çami, “Lëvizja kombëtare shqiptare dhe politika italiane në mbarim të Luftës së Parë Botërore”,

Studime historike, nr. 3, Tiranë: 1967, 88. 147 Çami, Kongresi i Durrësit, 27. 148Historia e popullit shqiptar, II, 453. 149 Çami, Kongresi i Durrësit, 28. 150 Po aty, 30.


20

së përkohshme të Durrësit dhe Turhan Pashës për ta ngritur zërin kundër terrorit dhe

persekutimeve nga ana e ushtrisë serbe dhe për bashkimin e territoreve të pushtuara në

shtetin kombëtar shqiptar.

Qeveria e Durrësit realisht u përpoq të bashkëpunojë më italianët, duke tentuar që të

paktën ta ketë një pikë mbështetjeje, por italianët filluan tepër të përzihen në punët e qeverisë

nganjëherë duke e kundërshtuar haptas e nganjëherë fshehurazi. Qeveria e Romës përfitonte

nga çdo gabim që bënte qeveria shqiptare, e sidomos nga paaftësia e disa pjesëtarëve të

saj151.

Në ato rrethana tejet të ndërlikuara të brendshme dhe të jashtme, një veprimtari

shumë e suksesshme e qeverisë së Durrësit ishte e pamundur. Përpjekjet e saj për zgjidhjen e

çështjes kombëtare rrënoheshin nga qeveria e Beogradit, nga Greqia, e cila pretendonte

jugun e Shqipërisë dhe nga Italia që mendonte të vendoste një protektorat mbi Shqipërinë e

vitit 1913152. Andaj, që në fillim, qeveria e Durrësit ndahet më dysh: a) delegatët e jashtëm

për në Konferencën e Paqes të kryesuar nga kryeministri Turhan Pasha dhe b) delegatët e

tjerë që merreshin me punët e brendshme në Durrës153.

Gjatë pranverës së vitit 1919 në shtypin jugosllav u zhvillua një fushatë kundër

qeverisë së Durrësit, duke e quajtur atë tradhtare154. Kjo është dëshmi e fuqishme për

qëndrimin e drejtë kombëtar që mbante qeveria e Durrësit. Thirrjet e Serbisë kishin për

qëllim të mbulonin veprimet e padrejta të qeverisë së tyre ndaj shqiptarëve. Delegacioni i

qeverisë së Durrësit në argumentet e tij ka paraqitur dy të vërteta: fillimisht, e ka parë

ndarjen e Shqipërisë si rezultat i mungesës së aleatëve tradicionalë të kombit shqiptar dhe, së

dyti, në pozicionin e saj të lakmueshëm gjeografik155. Por, qëndrimet e mbajtura ndaj

çështjes kombëtare të qeverisë së Durrësit duhen shikuar në kontekstin e realiteteve që

ekzistonin atëherë, në kontekst të gjendjes së brendshme në vend si dhe në kontekst të

zhvillimeve ndërkombëtare. Shqipëria menjëherë pas Luftës së Parë Botërore ndodhej në një

situatë kritike, e pushtuar politikisht dhe ushtarakisht nga disa shtete fituese156.

Në vitin 1917, SHBA hoqën dorë nga politika e mosndërhyrjes në çështjet e Evropës.

Ato iu bashkuan britanikëve dhe francezëve në luftë kundër Gjermanisë dhe Austro-

151 AQSH, F. 846, D. 47, fl. 5. 152 Jean Beptiste, Storia diplomatica dal 1919 al 1970, Roma: 1972, 24. 153 Vllamasi, Ballafaqime politike, 109. 154 Gazeta “Trgovinski glasnik”, Beograd:28.5.1919. 155AQSH, F. 846, D. 47, fl. 5. 156Historia e popullit shqiptar për shkolla të mesme, 152.


21

Hungarisë157. Rezultatet e Luftës së Parë Botërore, ishin në disfavor të dy perandorive, asaj

Austro-Hungareze dhe Perandorisë Osmane e në favor të sllavëve të Jugut, serbëve, kroatëve

dhe sllovenëve.158

Më 4 dhjetor 1918, anija “Xhorxh Uashington”, me delegacionin amerikan në bordin

e saj, filloi lundrimin nga Nju-Jorku për të sjellë delegacionin amerikan në Konferencën e

Paqes në Paris. Presidenti amerikan Wudro Wilsoni, ashtu siç edhe i shkruante mikut të tij të

madh, Eduard Hauz, i cili tashmë ishte në Evropë, nuk mendonte të qëndronte gjatë në

Evropë. Ai mendonte të qëndronte në Paris derisa të vendoseshin kornizat kryesore të

zgjidhjes së çështjes së paqes. Planifikimet e tij nuk dolën të sakta, sepse presidenti amerikan

qëndroi atje pjesën më të madhe të gjashtë muajve vendimtarë, nga janari gjer në qershor të

vitit 1919. Çështja e diskutuar nëse ai duhej apo nuk duhej të shkonte në Konferencën e

Paqes, e cila i shqetësoi shumë bashkëkohës të tij, tashmë nuk ishte e rëndësishme.159

Përfundimi i kësaj lufte e gjeti Lëvizjen Kombëtare Shqiptare me një program më të

qartë, i cili kishte dy premisa kryesore: 1) ri konfirmimin e pavarësisë së vendit dhe 2)

rishikimin e kufijve shtetërorë me qëllim të përfshirjes brenda këtyre kufijve të trojeve

shqiptare. Ky program në mënyrë më të plotë gjeti vend në vendimet e Kongresit të Durrësit

të dhjetorit 1918, nga doli Qeveria shqiptare dhe delegacioni që shkoi në Konferencën e

Paqes160. Pushtimi i Shqipërisë nuk mund të ndërlidhet vetëm me zhvillimin e veprimeve

luftarake në territorin e Shqipërisë. Ky pushtim mbante në vete sekrete politike të caktuara në

disfavor të Shqipërisë. Mbante sekretet, të cilat Fuqitë e Antantës i kishin përcaktuar në

Traktatin e Fshehtë të Londrës të 26 prillit 1915161. Italianët në Konferencën e Parisit

kërkonin me çdo kusht që marrëveshja e fshehtë e Londrës të zbatohej në favor të Italisë162,

Parashtrimi i pyetjes se çfarë ka bërë kjo qeveri në favor të kësaj detyre të shenjtë

dhe për t’u mbrojtur nga akuzat për paaftësi, i ofroi shqiptarëve prova zyrtare, duke mos

lënë dyshim për veprën e saj kombëtare163.

157 Michael Cox Doug Stores, Politika e jashtme e Shteteve të Bashkuara, Tiranë: Botimet IDK, 2008, 73. 158 Eqrem Zenelaj, Çështja shqiptare nga këndvështrimi i diplomacisë dhe gjeopolitikës së Austro-Hungarisë

(1699-1918), Ushtrimi praktik i pretektoratit në Shqipëri (1916-1918) Prishtinë: Faik Konica, 2010, 639. 159Margaret Macmillan, Paris 1919, Tiranë: Plejad, 2006, 32. 160 Muin Çami, Shqiptarët për problemin e Kosovës në mbarim të Luftës I Botërore Çështja e Kosovës një

problem historik dhe aktual, Instituti i Historisë, Prishtinë, Instituti i Historisë Tiranë, Tiranë: 1996, 137. 161 Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, 67. 162 Ismet Dermaku, Velike sile i Albanija od 1918-1927 godine, Vjetar IV-V, Arkivi i Kosovës, Prishtinë: 1971,

25. 163 Po aty, për t'u arsyetuar para opinionit për qëndrimin që kishte mbajtur në Paqen e Versajës delegacioni

qeveritar i përgatiti dy blej me gjithsej 130 faqe, të cilët pasqyronin qartë përpjekjet për mbrojtjen e çështjes

kombëtare.


22

Në historinë botërore sikurse ndodh pas çdo lufte, palët ndërluftuese të ulen në tryezat

e bisedimeve e t'i zgjidhnin çështjet, të cilat rëndom ishin shkaktare të luftërave disavjeçare.

E tillë ishte edhe Konferenca e Versajës e organizuar prej 18.1.1919 gjer më 21.1.1920164.

Qëllimi i kësaj konference ishte dhënia fund e gjendjes së luftës ndërmjet palëve të

konfrontuara: shteteve të Bllokut Qendror në njërën anë dhe atyre të Antantës në anën tjetër.

Konferenca që në fillim pati kundërthënie midis fuqive fituese për shkak të ndarjes të sferave

të interesit. Rreziku i copëtimit të Shqipërisë në ato rrethana u bë më kërcënues se kurrë më

parë. Rrjedhën e ngjarjeve do ta vendosnin disa faktorë të brendshëm dhe të jashtëm, por

faktori i jashtëm kryesisht nuk qëndronte në anën e shqiptarëve165. Nga katër fuqitë

kryesore fituese të luftës: Anglia, SHBA-ja, Franca dhe Italia, vetëm kjo e fundit ishte

atëherë e interesuar që t'i përkrahte interesat territoriale shqiptare në Kosovë, interesim ky që

rridhte nga kontradiktat e Italisë me qeverinë e Beogradit. Qeveria e Romës ishte kundër

ngritjes dhe konsolidimit të këtij shteti të ri në Ballkan166. Duke mos pasur aleatë të tjerë

mbrojtës qeveria e Durrësit u mbështet pikërisht në përkrahjen italiane, me shpresë se do të

përfitonte në favor të çështjes kombëtare. Megjithatë forca e Italisë si faktor ishte e vogël në

krahasim me shtetet tjera fituese, që i mbështesnin pretendimet jugosllave dhe greke.

Shqiptarët në Versajë do t'i përfaqësonin disa delegacione, por delegacioni kryesor ishte ai i

Qeverisë së Durrësit në përbërje: Turhan Pashë Përmeti, kryetar, imzot Luigj Bumçi,

Mehmet Konica, Luigj Gurakuqi, dr. Turtulli dhe Mustafa Kruja167. Në këtë delegacion patër

Gjergj Fishta merrte pjesë si ekspert168. Shqipëria merrte pjesë në Konferencën e Paqes në

Paris në kategorinë e katërt dhe vetëm me letërkëmbim, ose në rast se e ftonte njëra nga pesë

Fuqitë kishte të drejtë të dërgonte vetëm një delegat169.

Kontaktet personale ishin anësore (margjinale) dhe me njerëz pa ndonjë rëndësi të

veçantë; kurse propaganda në shtyp ishte e pamundur, sepse gazetat me influencë, për

simpati, për opinion, apo për para, anonin në favor të fqinjëve tanë.170. Kryeministri Turhan

Pasha së bashku më Mehmet Konicën u nisën për në Paris më 4 shkurt 1919, kurse pjesa

164Historia e Popullit Shqiptar, III, 129. 165 Po aty , 129-133. 166 Çami, Shqiptarët, Çështja e Kosovës, 138. 167 Peter Bartl, Shqipëria nga mesjeta deri sot, “Drita”, Prizren: 1999, 177-178; Antonello Biagini, Storia dell

Albania- dalle origini ai giorni nostri, Milano: 1999, 107; Mithat Frashëri, Shqiptarët dhe sllavët, Tiranë:

1998, 6. 168 Vllamasi, Ballafaqime politike, 109. 169 Istorija diplomatije III 1919-1939 V.P. Potemkin Beograd: 1951,34. 170 Zenun Çelaj, Në Konferencën e Paqes katër delegacione shqiptare, Nga letërkëmbimi ndërmjet Stavro

Skëndit dhe Mustafa Krujës (3), “Bujku”, 31 dhjetor 1997, Prishtinë: 22.


23

tjetër e delegacionit arriti aty në fillim të prillit 1919.171 Në delegacionet shqiptare vërejmë

mungesën e shqiptarëve të Kosovës. Këtë u përpoq ta përmirësojë Komiteti i Kosovës, i cili

e dërgoi një delegacion në emër të Komitetit të Kosovës në krye me Hasan Prishtinën172.

Kërkesat që qeveria e Durrësit, në emër të popullit shqiptar, i kishte paraqitur

Konferencës së Versajës ishin: T'i kthehet shtetit shqiptar pavarësia të cilën e kishte njohur

dhe garantuar Konferenca e Londrës e vitit 1913; 2) T'i kthehen shtetit shqiptar viset

shqiptare që i ishin dhënë Malit të Zi me vendimet e Kongresit të Berlinit dhe të Konferencës

së Londrës të vitit 1913; 3) T'i kthehen shtetit shqiptar viset shqiptare që i ishin dhënë

Serbisë me vendimet e Konferencës së Londrës të vitit 1913; 4) T'i kthehen shtetit shqiptar

viset shqiptare që i ishin dhënë Greqisë me vendimet e Konferencës së Londrës të vitit

1913173.

Në këto vise jetojnë mbi 2 milionë shqiptarë, ku më tepër se gjysma janë lënë jashtë

kufirit shqiptar, andaj ne kërkojmë që të jemi zot të trevave shqiptare që na janë këputur me

Kongresin e Berlinit e me Konferencën e Londrës; kërkojmë pavarësi për tërësinë territoriale

shqiptare dhe shpërblime ekonomike për një numër të madh fshatrash të djegura nga grekët

në Shqipërinë Jugore”, theksohet ndër të tjera në kërkesat e delegacionit qeveritar paraqitur

në Versajë më 15 shkurt 1919174.

Në parashtresën e kërkesave shqiptare para Këshillit të të Dhjetëve më 24 shkurt

1919 ndër të tjera do të theksohet: "Kosova që serbëve u pëlqente ta quajnë "Serbia e Vjetër"

ka qenë herët e vonë vend i populluem me shqiptarë"175. Në vijim do të theksohej: “Në

“qoftë se Paqja e Versajës do t'i njohë këto cungime të territoreve shqiptare të bëra më 1878

dhe 1913, Shqipëria kurrë nuk do ta gëzojë qetësinë e duhur dhe zhvillimin e saj ekonomik.

Do të krijohen kriza periodike me Greqinë e me Serbinë, të cilat nuk do të jenë në gjendje ta

përfillin dëshirën e shqiptarëve për pavarësinë e tyre”176. “Konferenca kishte me e ba një

paudhni të përgjakshme, po nuk i kthej Shqipërisë ato prona që iu dhanë grekëve e

171 Duka, Histori e Shqipërisë , 103. 172 Lush Culaj, Shqipëria dhe problemi kombëtar 1918-1928, (Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës,

2004),65. 173Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, ble i parë - dokumenta zyrtarë të paraqitun nga ana e dërgatës

shqiptare, qysh prej 12 shkurtit e deri më 5 qershor 1919 e të botuem nga ana e qeverisë së përkohshme,

Romë: 1919, 9, kërkesë e nënshkruar nga kryeministri Turhan Pasha dhe dorëzuar konferencës më 15 shkurt

1919. 174 Shqipnia, ble i parë – 1919, 12. 175Po aty, 16. 176Po aty, 21.


24

serbëve”177. Delegacionin shqiptar e ndihmuan përfaqësuesit e Shoqërisë Pan shqiptare

“Vatra” dhe Shoqëria Anglo-Shqiptare e formuar në Londër në vitin 1918.178

Delegacioni qeveritar shqiptar propozoi organizimin e një plebishiti popullor, që do të

shtrihej mbi të gjitha territoret kontestuese midis Shqipërisë dhe vendeve fqinje ballkanike, si

në jug ashtu në veri, si brenda territoreve të shtetit shqiptar, të pretenduara nga Greqia, ashtu

edhe jashtë tij, në trevat e kërkuara nga qeveria shqiptare në Kosovë e Çamëri179. Kërkesa

ishte që popullsia të mund të shprehej lirisht për të ardhmen e saj politike. Delegacioni

qeveritar shqiptar kërkon që në këto treva me autorizimin e konferencës të vendoset një

kontingjent trupash amerikane, për periudhën derisa të përfundonte referendumi180. Më 11

mars 1919 kryetarit të Konferencës së Paqes, Klemanso, i dërgohet një protestë kundër

masakrave serbe në Kosovë181. Pas ca ditësh delegacioni i paraqiti Konferencës një varg

statistikash të nxjerra nga burime të ndryshme (austriake, turke e bullgare) përmes të cilave

argumentohej që Kosova dhe trevat e tjera të pushtuara, që delegacioni kërkonte t'i

bashkoheshin shtetit shqiptar banoheshin me shumicë absolute nga popullsia shqiptare në

masën rreth 80 për qind.182. Gjendja në kufirin jugosllavo-shqiptar ndryshonte varësisht nga

rezultatet e zhvillimeve të punimeve në Konferencën e Paqes në Versajë183.

Më 28 mars 1919, Kolë Tromara, në cilësinë e Presidentit të Federatës Panshqiptare të

Amerikës “Vatra” i drejtoi një telegram të gjatë, me ndërmjetësinë e Mehmet Konicës,

kryeministrit britanik, Lloyd George. Telegrami pasqyronte në mënyrë të qartë delegatëve të

Fuqive të Mëdha rezolutën e aprovuar nga Këshilli i Kishës Ortodokse Shqiptare të

Amerikës, duke apeluar për rivendosjen e pavarësisë së Shqipërisë dhe bashkimin e të gjithë

shqiptarëve të të gjitha besimeve fetare nën një qeveri kombëtare në kufijtë etnikë të

Shqipërisë, përfshirë edhe krahinat e Çamërisë dhe Kosovës.184

Delegacioni i qeverisë së Durrësit bëri përpjekje që të bënte marrëveshje me

jugosllavët. M. Turtulli bisedoi me N. Pashiqin, ndërsa M. Konica bisedoi me ministrin e

177Shqyptarët e të drejtat e tyre, (Teksti shqyp i konferencës së mbajtur frengjisht prej të përndritshmit e të

përnderueshmit Imzot Luigj Bumçit, ipeshkëvit të Lezhës në sallë të Universitetit katholik në Paris) Revista

"Shejzat", nr. 5-8, Romë: 1972, 204. 178 Masar Kodra, Çështja shqiptare në analet diplomatike amerikane (1918-1945), Shkup: Logos-A, 1997, 35. 179 Çami, Shqiptarët, Çështja e Kosovës, 139. 180 Shqipnia, ble i parë, 41-42. 181Po aty, 43. 182Po aty, 23-42; Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, 100-101. 183 Bogumil Hrabak, Stanje na jugoslovenskoj-albanaskoj granici na sektoru Metohije i Makedonije u prvoj

polovini i u leto 1919 godine. Revista “Kosmet”, Institut za Istoriju Kosova i Metohije, nr.1, Priština: 1991,

131. 184 Romeo Gurakuqi, Shqipëria dhe çështja shqiptare pas Luftës së Parë Botrore, Shkodër: Camaj- Pipa2007,

50.


25

Jashtëm të Beogradit, Trumbiqin, por nuk u arrit në asnjë përfundim. Trumbiqi shprehej

"derisa Esat Pasha t'u rrijë lidhjeve që ka me Serbinë, delegatët jugosllavë nuk mund të

merreshin vesh me shqiptarët e tjerë"185. Ndërkohë qeveria e Durrësit informoi Konferencën

e Paqes se Esat Toptani nuk ka asnjë autorizim nga qeveria për ta përfaqësuar Shqipërinë në

këtë konferencë e as gjetiu 186.

Në letrën e datës 8 maj 1919, që delegacioni qeveritar i dërgon presidentit Wilson,

ndër të tjera theksohet: "Na duket e padrejtë z. kryetar që në vend që të merren parasysh

kërkesat tona kombëtare, po mendohet me u falun tjera copa të tokës shqiptare për me

kënaqun lakmitë e pangishme të fqinjve tanë, ose për me e rregulluar një ngatërresë që s'i

përket në asnjë mënyrë Shqipnisë"187. Për ta informuar opinionin publik të huaj dhe sidomos

Konferencën e Paqes, delegacioni shqiptar u mundua që ta shfrytëzonin në favor të

kërkesave të tyre edhe lëvizjen e armatosur në Kosovë dhe në trojet e tjera shqiptare në

Jugosllavi, menjëherë pas ripushtimit të këtyre trojeve në mbarim të luftës188. Megjithatë

interesimi i Fuqive të Mëdha fituese të luftës u kufizua vetëm me ndonjë ndërhyrje pranë

qeverisë jugosllave për ndërprerjen e masakrave të ushtruara mbi këtë popull, ndërhyrje këto

të vonuara që nuk dhanë ndonjë rezultat konkret189. Vlen për t’u theksuar se kundërthëniet

ndërmjet presidentit Wilson dhe udhëheqësve të Konferencës së Paqes ishin të mëdha, sepse

këta nuk pajtoheshin me parimet dhe 14 pikat e Wilsonit190. Megjithatë nga të gjitha idetë që

presidenti amerikan kishte sjellë në Evropë koncepti i vetëvendosjes ishte dhe ka mbetur ndër

më të kundërshtuarit dhe më të errëtit. Gjatë Konferencës së Versajës, shefi i misionit

amerikan në Vjenë disa herë i kishte pyetur Parisin dhe Uashingtonin për ta shpjeguar këtë

term. Nga kjo mund të nxjerrim konkluzionin se nuk ishte asnjëherë e lehtë të përcaktohet

se çka kishte ndërmend, në të vërtetë, presidenti Wilson.191

Diplomati amerikan, Kisinger, e quan presidentin amerikan, Wilson, yll të

Konferencës së Versajës192. Wilsoni e përkrahu çështjen shqiptare aq sa mundi, por

mbështetja e tij nuk ishte e mjaftueshme për zgjidhjen e tërësishme të çështjes shqiptare193.

185Lufta e popullit shqiptar për çlirimin kombëtar 1918-1920, I, dokumentet e cituara, 148. 186Shqipnia, ble i parë, 47. 187Po aty, 57. 188Po aty, 43-44. 189 Çami, Shqiptarët, 40. 190 Istorija diplomacije, Diplomacija u razdoblju pripremanja drugog svetskog rata 1919-1939, hartuar nga grup

autorësh nën redaksinë e akademik Potemkinit, Zagreb: 1951, 24. 191 Macmillan, Paris 1919 , 59. 192 Henry Kisinger, Diplomacia, Shtëpia botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve,Tiranë: 1999, 47. 193 Skëndi, Hoxhë Kadriu, 173.


26

Komiteti i Kosovës, më 6 maj 1919 i drejtohet me një letër falënderimi presidentit Wilson

për përpjekjet e tij për mbrojtjen e Shqipërisë në Paqen e Versajës194.

Delegacioni qeveritar përpiqej me çdo kusht ta paraqesë në mënyrë sa më të denjë në

konferencë çështjen shqiptare. Interesi kombëtar ishte mbi të gjitha. Vetë kryeministri dhe

kryetari i delegacionit qeveritar Turhan Pasha vendosi që delegacionit t'i printe imzot Luigj

Bumçi, ndërsa sekretar të ishte Gjergj Fishta195.

Përfaqësuesit e qeverisë së përkohshme në Paris i drejtohen me një letër kryetarit të

delegacionit italian T. Titonit në Konferencën e Paqes më 1 korrik 1919, ku kërkojnë nga

shteti i tij që ta respektojë pavarësinë e shtetit shqiptar dhe t'u hiqte fqinjëve të tjerë

pretendimet e tilla196. Të nesërmen me një letër Titonit iu drejtua edhe udhëheqësi i

delegacionit shqiptar, Luigj Bumçi.

Në një letër dërguar Mihal Gramenos nga Parisi, më 7 gusht 1919, Luigj Gurakuqi e

njoftonte rreth qëndrimit të delegacionit shqiptar në Paqen e Versajës. Duke shfaqur

mendimin e tij mbi të ardhmen e Shqipërisë ndër të tjera thoshte: "E dini mirë se mua më

është mbushur mëndja se sot e mbrapa kemi detyrë t'u themi të drejtën shqiptarëve, e të mos i

ushqejmë me shpresa të tepërme, as të mos i gënjejmë mbi gjendjen e vërtetë të punëve të

Shqipërisë. E dini se shqiptarëve nuk u pëlqen e drejta dhe e vërteta, kur është e hidhur se e

shikojnë për armik atë që guxon e ua thotë, por unë nuk trembem për këtë; ata që do të më

shajnë sot do të më japin të drejtë nesër"197. Këtu vërehet një pesimizëm i Gurakuqit mbi të

ardhmen e Shqipërisë dhe të kufijve të saj. Ndërsa, Luigj Bumçi, më 10 shtator 1919 në

cilësinë e udhëheqësit të delegacionit në Paris, përmes një letre kërkon edhe njëherë nga

kryetari i Paqes së Versajës të ndikojë te qeveria jugosllave që të mbrohen të drejtat e

shqiptarëve brenda këtij shteti198.

Diktuar nga rrethanat e krijuara në një mbledhje urgjente mërgata shqiptare i lutet

Imzot Bumçit të niset për në Romë e të kërkojë ndihmën e Papës Benediktit XV. Kështu, me

mbërritjen në Romë, më 12 dhjetor 1919, pas tri-katër ditësh, Luigj Bumçi takohet me

Papën, i cili i premton se do të përpiqej që ta ndihmonte çështjen e drejtë shqiptare përmes

ndikimit të tij në qeveritë e SHBA-së dhe të Anglisë199.

194 Antonello Biagini, Storia dell Albania- dalle origini ai giorni nostri, Milano: 1999, 104. 195Historia e Popullit Shqiptar, III, 137. 196Përmbledhje dokumentesh 1918-1920 I, dok. nr. 168, 248. 197Përmbledhje dokumentesh 1918-1920 I, dok. nr. 201-300. 198 Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, ble i dytë, fq. 65-67; Përmbledhje dokumentesh 1918-1920 II, 19-

21. 199 Duka, Histori e Shqipërisë, 108.


27

Më 13 janar, Konferenca vendosi që t'i kënaqë apetitet e Jugosllavisë, Italisë dhe

Greqisë. Më 15 janar, Luigj Bumçi i drejtohet kryetarit të Konferencës së Paqes, duke

shprehur protestën e ashpër kundër këtyre vendimeve që nuk përputhen me të drejtën për

vetëvendosje të popujve200. Më 16 janar 1920, Luigj Bumçi iu drejtua me një letër kryetarit të

Lidhjes së Kombeve, ku kërkonte mbrojtjen e popullit shqiptar nga padrejtësitë e

Konferencës së Paqes201.

Më 22 janar 1920, Luigj Bumçi e informonte qeverinë e përkohshme në Durrës mbi

gjendjen kritike të Shqipërisë në Paqen e Versajës, ku ndër të tjera theksohej: "Lajmet e

fundit, sikundër do t'i keni mësuar prej shtypit janë të dëshpërueshme. Konferenca, për të

ndrequr punën e Adriatikut, bëri një projekt që e therorizon Shqipërinë. Ne protestuam me

fuqi kundër kësaj padrejtësie, por zëri ynë nuk mjafton për ta ndalur zbatimin e saj, andaj

është mirë që shqiptarët ta njohin fatin e keq që u cakton Konferenca e të protestojnë si t'u

duket më mirë”.202 Po ashtu, më 5 shkurt 1920, imzot Bumçi shkoi në Belgjikë për t’u takuar

me Kardinalin e atjeshëm, Mercierin për të kërkuar mbështetje për çështjen shqiptare.203

Delegacioni shqiptar përmes një telegrami hartuar më 11 shkurt 1920 në Konferencën

e Paqes i drejtohet kryeministrit të qeverisë angleze, Llojd Xhorxhit, në Londër ku theksohej:

"Të ndamët e Shqipnisë ndërmjet italianësh, serbësh e grekësh, ose të nënshtruarit e saj,

nëpër një formë çfarëdo, nën rojën e këtyre shteteve që kanë pas kurdoherë qëllime

aneksuese mbi truallin shqiptar, kishte për të pas rrjedhat më të liga për fatin e kombit

tonë"204. Imzot Bumçi dhe dr. Turtulli qëndruan në Londër nga 5-27 mars 1920. Ata tentuan

që përmes miqve që kishin atje ta informonin qeverinë angleze mbi të drejtat e popullit

shqiptar dhe mbi aftësinë e shqiptarëve për ta qeverisur vetveten205. U takuan edhe me

sekretarin e Lidhjes së Kombeve, z. Drummond, duke e informuar mbi çështjen

shqiptare.206.

Rrjedhat e Luftës së Parë Botërore, si dhe vetë rrjedhat e Konferencës së Paqes në

Paris (1919-1920) dëshmuan pa mëdyshje se për t’u mbrojtur shqiptarëve, veç politikës dhe

diplomacisë, i duheshin mënyrë dhe forma të tjera. Në të vërtetë këto forma dhe mënyra

200Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, ble i dytë, 63-64. 201Përmbledhje dokumentesh 1918-1920 II, dok. nr. 25, 37-38. 202Përmbledhje dokumentesh 1918-1920 II, dok. nr. 35, 48-49. 203Duka, Histori e Shqipërisë, 109. 204Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, ble i dytë ,D- 66, 79-80. 205AQSH, Fondi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, nr. 251, V. 1920, D. 39, fl. 74. 206AQSH, F. 251, V. 1920, D. 39, fl. 77.


28

kishin filluar t’i zbatonin edhe më herët, mirëpo u detyruan t’i vazhdonin si gjatë mbajtjes së

kësaj konference, ashtu edhe menjëherë pas përfundimit të saj.207

Realisht shqiptarët e Kosovës dhe lëvizja e tyre çlirimtare e përqendruar në Shqipëri,

do të bëjnë çmos që Shqipëria të bëhet shtet, duke i ardhur në ndihmë në çastet më të

vështira. Kjo do të vërehet sidomos, gjatë Konferencës së Paqes në Paris, ku kishte filluar të

krijohej një rrëmujë, jo vetëm në përfaqësimin e çështjes shqiptare atje por edhe të krijimit të

rrethanave që Shqipëria të lirohej nga kthetrat që ishin ngulur brenda saj.

Me mbarimin e Luftës së Parë Botërore, nga njëra anë, Italia që kishte pushtuar

Vlorën dhe një pjesë të bregdetit shqiptar dhe mundohej ta kthente në një bazë të veten të

përhershme në emër të “mandatimit” nga kjo Konferencë, ndërsa në anën tjetër ishin

francezët në jug që në emër të “pengimit të destabilizimit nga faktori vorio-epirot”, mbanin

“Autonominë e Korçës”, siç ishte edhe prania e Beogradit në veri (Shkodër, Lumë, Mirditë

dhe pjesët e tjera që i destabilizonte sipas nevojës).208 Pra, nacionalistët kosovarë ndonëse

përpiqeshin për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipërinë në rrethana

ndërkombëtare përpiqeshin që, të paktën Shqipëria të bëhej shtet.

Përfundimisht mund të theksohet se kërkesat e vazhdueshme të qeverisë së Durrësit

në Paqen e Versajës 1919-1920 që trevat e shkëputura nga Kongresi i Berlinit i vitit 1878 dhe

Konferenca e Londrës e vitit 1913 t'i bashkoheshin shtetit amë, nuk gjetën mbështetje nga

shtetet që vendosën në këtë konferencë.209 Konferenca e Parisit e sanksionoi nga pikëpamja

ndërkombëtare copëtimin e mëhershëm të trojeve shqiptare. Kjo konferencë për çështjen

kombëtare shqiptare përbën një edicion të dytë të Konferencës të Londrës të vitit 1913210.

Ajo madje përbën një edicion edhe më të shëmtuar, pasi më 1919 e 1920 u hartuan plane për

padrejtësi të reja politike dhe territoriale ndaj shqiptarëve.

Nëse më 1913 trojet shqiptare u copëtuan për ta ruajtur paqen botërore (gjë që nuk u

realizua) më 1919-1920, territore të tjera shqiptare po bëheshin kurban për hir të vendosjes së

një drejtpeshimi midis fituesve të luftës në pellgun e Adriatikut dhe më gjerë211. Gjithashtu

një kontribut të rëndësishëm në këtë periudhë ka dhënë edhe shtypi i kohës i cili gjendjen e

popullit shqiptar e përcillte me vëmendje të madhe.

207 Hoti, Konferenca e Paqes në Paris (1919-1921) dhe çështja e viseve të pushtuara shqiptare, 121. 208 Jusuf Buxhovi, Kosova - nga Konferenca e Londrës deri te protektorati ndërkombëtar,

(Prishtinë: Faik Konica, 2012) ,151. 209Kosova vështrim enciklopedik, 229. 210 Çami, Shqiptarët , 143. 211 Po aty, 144.


29

Shqipërinë, përfundimi i Luftës së Parë Botërore e gjeti në gjendje katastrofike. Koha

nuk priste. Ajo kërkonte mobilizimin e forcave të të gjithë shqiptarëve për të përballuar

rrezikun e madh që i kanosej Shqipërisë. Gazeta “Populli” e datës 10 shkurt 1919,

shkruante në atë kohë: "Janë të mëdha dhe të çmueshme ditët e sotme e duhet që të dimë t'i

njohim e t'i peshojmë se pak vonim e pak pritesë, kush e din se çfarë pendimi ka me na

kushtue!"212.

Në përpjekje të vazhdueshme për mbrojtjen e këtyre interesave madhore pa dyshim

që kontribut të çmuar dha edhe shtypi shqiptar si për sensibilizimin e opinionit të brendshëm,

gjithashtu edhe atë të jashtëm. Shtypi shqiptar mbronte me forcë të drejtat e shqiptarëve për

një shtet të lirë, të pavarur dhe për bashkimin kombëtar. Ai demaskoi hapur planet

antishqiptare të shteteve shoviniste fqinje.

Ai u shpreh në favor të aspiratave e idealeve të popullit të shumëvuajtur dhe në

shkrimet e tij të bëjnë përshtypje qartësia e ideve dhe angazhimi politik për fatet e

Shqipërisë. Një ndër gazetat që u karakterizua nga këto virtyte ishte edhe gazeta "Populli". Si

organ i Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës kjo gazetë mbajti përgjithësisht një

qëndrim shumë të drejtë ndaj problemeve më shqetësuese të kohës, siç ishte problemi i

mundësisë së shpëtimit të atdheut dhe rrugët e realizimit të kësaj detyre213. Pikëmbështetjen

kryesore dhe përkrahjen kjo gazetë e kërkonte nga intelektualët dhe atdhetarët. Apelonte te

intelektualët që dijen dhe kulturën ta vinin në shërbim të lëvizjes kombëtare, por tërhiqte

vërejtjen se kjo nuk realizohej me fjalë, pasi pos dijes teorike kërkoheshin vepra praktike214.

Theks të veçantë kjo gazetë i vuri demaskimit të politikës së egër shkombëtarizuese që

ndiqnin shovinistët serbë në trojet shqiptare që kishin mbetur jashtë kufijve të vitit 1913. Aty

shkruhej për luftën heroike që bëhej nga çetat e shumta shqiptare kundër forcave të mëdha

ushtarake-policore sllave.

Kur Fuqitë e Mëdha në dhjetor 1919 - janar 1920, shpallën vendimin për copëtimin e

tokave shqiptare dhe vendosjen nën kontrollin italian të shtetit të cunguar shqiptar, duke i

kundërshtuar vendimet e lartshënuara, gazeta shkruante: "Asnjë popull i vogël nuk kishte me

pas aq fuqi në vetvete, për t'u bërë ballë të gjitha këtyre shëmtimeve. Kjo gjë është e vërtetë,

por e vërtetë është edhe kjo që askush nuk mund të ketë të drejtë dhe forcë që ta ndalojë një

212 Gazeta, “Populli”, Shkodër, 10.02.1919. 213 Skëndi, Hoxhë Kadriu (Kadri Prishtina), 89. 214 Gazeta “Populli”, Shkodër, 25.2.1919.


30

komb fisnik që të mos vdesë, kur atdheu i tij gjendet në rrezik të copëtimit, pa kurrfarë

arsyeje tjetër vetëm si ajo përralla e ujkut për qengjin"215.

Kjo gazetë ishte zëdhënësja më e mirë e pikëpamjeve të Komitetit të Kosovës dhe

vërtet kreu një mision dhe detyrë të shenjtë, detyrën e mbrojtjes së idealeve kombëtare.

Gazeta “Shqipëria e re”, që dilte në Konstancë dhe që ishte organ i shqiptarëve të

Rumanisë, bëri përpjekje për zgjidhje sa më të favorshme të çështjes kombëtare. Duke i bërë

një analizë gjendjes së Shqipërisë pas Luftës së Parë Botërore ajo ndër të tjera shkruante:

"Moti 1919 na la të shkelur prej të huajve, Korça, Gjirokastra dhe Shkodra qenë të ndara nga

trupi i Shqipërisë. Moti 1920 na e dha neve Shqipërinë, dhe na la barrën që ta ruajmë,

nderojmë e zbukurojmë"216.

215 Culaj, Komiteti MK e Kosovës, 96. 216 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 1 mars 1921


31

K REU II

KONGRESI KOMBËTAR I LUSHNJËS, SHTETI SHQIPTAR DHE

KOSOVA 1920-1924

II.1 Qeveria e Lushnjës dhe ringjallja kombëtare

Shqiptarët i ndoqën me ankth bisedimet e Konferencës së Paqes në Paris. Kërkesat e

shqiptarëve në këtë Konferencë kryesisht ranë në vesh të shurdhër.217 Megjithatë, shpresohej

se do të konfirmohej pavarësia e shtetit shqiptar të vitit 1913 dhe do të riparohej padrejtësia

që iu bë Shqipërisë, duke ia kthyer Kosovën dhe viset e tjera të ndara218. Lajmet shqetësuese

që vinin në vend nga Konferenca e Parisit tregonin se tërësia territoriale e shqiptarëve

rrezikohej nga fqinjët tokësorë por edhe nga fqinji përtej Adriatikut Italia.219 Pa dyshim që

Italia kishte ndikim në qeverinë e Durrësit. Kjo qeveri, me gjithë të metat që kishte, u përpoq

me dinjitet dhe në kuadër të mundësive që i lejonin rrethanat ta kryejë misionin e vet.

Pavarësisht nga rrethanat që diktuan mosrealizimin e aspiratave kombëtare në Paqen e

Versajës, ajo u shikua me të drejtë nga opinioni i dëshpëruar shqiptar si dështim i politikës së

qeverisë së Durrësit.

Situata në Shqipëri ndryshoi dukshëm si pasojë e mllefit të madh të masave

popullore220. Rrëzimi i kësaj qeverie dhe ardhja në pushtet e qeverisë së re të Lushnjës mund

të thuhet se ishte rezultat i krijimit të rrethanave të reja në Shqipëri. Në kohën kur qeveria e

Durrësit e kishte përfunduar misionin e vet ishte tepër morale që në rrethana të reja të

udhëhiqte një qeveri e re, me njerëz të rinj. Pra, pararoja e nacionalizmit shqiptar mendoi që

kishte ardhur koha për një veprim të ri. Pa përfillur praninë e ushtrisë italiane, një grup

atdhetarësh të patrembur morën iniciativën për mbledhjen e Kongresit Kombëtar të

Lushnjës221. E tërë Shqipëria u vu në lëvizje për shpëtimin e popullit që po rrokullisej drejt

217Historia e Popullit Shqiptar, III, 138. 218 Zavalani, Histori e Shqipnis, 258. 219Historia e Popullit Shqiptar, III, 139. 220 Fane Veizi, Veprimtaria e qeverisë kombëtare të Lushnjës më 1920, Mbi lëvizjen kombëtare dhe demokratike

shqiptare në vitet 1918-1924, Tiranë: 1966, 63. 221Historia e Popullit Shqiptar, III, 144-147.


32

humnerës. Shpresa e vetme kishte mbetur mbledhja e një kongresi kombëtar. Programi i

kongresit u shpall më 1 janar 1920 dhe u caktua mbajtja e tij më 21 janar në Lushnjë222.

Me gjithë vështirësitë e krijuara Kongresi i Lushnjës i zhvilloi punimet nga 28-31

janar 1920. Morën pjesë 50 delegatë nga të gjitha krahinat e Shqipërisë223. U vonuan për

pjesëmarrje në kongres, për shkak të pengesave, delegatët e atyre krahinave që ndodheshin

nën okupimin italian, francez, grek dhe të Mbretërisë SKS-së, të cilët u pajtuan me vendimet

e marra.

Kongresi shprehu patriotizëm dhe vendosmëri në mbrojtje të atdheut. U shpall e

rrëzuar qeveria e përkohshme e Durrësit dhe u formua një qeveri e re me Sulejman Delvinën,

si kryeministër224. Forma e regjimit u la të zgjidhej nga një asamble kushtetuese, e cila do të

mblidhej në një kohë më të përshtatshme. Kongresi zgjodhi një Këshill të Naltë ose Regjencë

me katër anëtarë, që vepronte si kryetar shteti. Ata u zgjodhën për patriotizmin, urtësinë dhe

eksperiencën e tyre, por edhe si përfaqësues të katër feve të vendit: muhamedan, Abdi

Toptani; ortodoks, Sotir Peci; bektashi, Aqif Pashë Elbasani dhe katolik, Imzot Bumçi225. U

formua gjithashtu senati prej 37 anëtarësh. Përveç kryeministrit Delvina, zëvendëskryetar u

caktua Eshref Frashëri dhe anëtarë: Mehmet Konica për Punë të Jashtme, Sotir Peci për Punë

të Arsimit, Hoxha Kadriu për Drejtësinë, Ndoc Çoba për Financat, kurse për Punë të

Brendshme Ahmet Zogu226. Nga vendimet më të rëndësishme të këtij kongresi në fushën e

politikës së jashtme ishte mbrojtja e të drejtave sovrane të popullit shqiptar. Kongresi i

Lushnjës, përmes një telegrami, më 30 janar 1920, iu drejtua edhe njëherë Konferencës së

Paqes, me ç’rast protestohej kundër planeve të saj për copëtimin e Shqipërisë dhe kërkohej

pavarësia e plotë dhe respektimi i tërësisë tokësore të vendit227.

Më 2 shkurt 1920, Asambleja Kombëtare e Lushnjës iu drejtua edhe një herë

Konferencës së Paqes kundër veprimeve për copëtimin e Shqipërisë, ku theksonte:

"Asambleja në fjalë votoi sot pa farë kundërshtimi urdhrin e ditës si vijon:1. Protestë kundër

vendimit që dënon një shtet të paanshëm dhe të njohur ndër kombet e vjetra të Evropës, tue

veprue kështu në përmbushje të qëllimeve imperialiste të qeverive fqinje. Asambleja

kombëtare i ban thirrje botës së qytetnueme që të marrë në konsideratë parimet e shpallura

222Lufta e popullit shqiptar për çlirim kombëtar 1918-1920, Përmbledhje dokumentesh II, përgatitur ngaMuin

Çami përgjegjës, Hidajete Luga me bashkëpunëtor,Tiranë: 1976, 12. 223 Duka, Histori e Shqipërisë, 111. 224 Peter Bartl, Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Prizren: 1992, 180. 225Historia e Popullit Shqiptar, III, 146.Tahir Abdyli, Hasan Prishtina, "Kosova" nr.17, Prishtinë: 1987, 105. 226 Xheladin Shala, “Kongresi i Lushnjës dhe Mbretëria Serbo-Kroato-Sllovene”, (Prishtinë: Gjurmime

albanologjike, Seria e Shkencave Historike- Instituti Albanologjik i Prishtinës nr. 9, 1979), f.169. 227Përmbledhje dokumentesh II 1918-1920, dok. nr. 46-58-59.


33

prej kryetarit të SHBA e prej përfaqësuesve të Antantës, mbas një lufte që çliroi një numër

kombesh nga kulari i huej. Asambleja i drejtohet Konferencës së Paqes dhe kërkon prej saj

një pavarësi të plotë;2. Asambleja vendos mos me pranua asnjë mandat ose protektorat të

huaj; 3. Shqipëria nuk ka tjetër pretendim veçse me zanë një vend në gadishullin e Ballkanit,

t’u i dhanë fund mizerjes dhe për të gëzue një jetë në paqe e harmoni me shtetet fqinje.

Shqiptarët janë gati me ba çdo lloj sakrifice edhe me derdhë pikën e fundit të gjakut të tyre,

kundër çdo veprimi që mundet me vu në rrezik pavarësinë e Shqipnisë e tanësinë e saj

tokësore.

Kryetari i Kongresit Kombëtar të Shqipnisë Aqif Pashë Elbasani"228.

Më 11 shkurt 1920, qeveria e Lushnjës së bashku më Këshillin Kombëtar dhe

Këshillin e Lartë hynë në Tiranë.229 Pasi qeveria e Durrësit dha dorëheqje, qeveria e Tiranës

iu përvesh detyrës së saj të parë, largimit të trupave të huaja që ndodheshin ende në territorin

e shtetit shqiptar230.

Këshilli i dalë nga Kongresi i Lushnjës doli me deklaratën: "Qëllimi i ynë kombëtar

dhe patriotik është pavarësia e plotë dhe mbrojtja e atdheut. Me fqinjët tonë, grekët dhe

jugosllavët, ne dëshirojmë të jetojmë në harmoni të plotë. Shpresojmë të patundur se fqinjët

tanë do t'i njohin të drejtat tona etnike të padiskutueshme”231. Një qëndrim i tillë i qeverisë së

Lushnjës nuk iu përgjigjej qeverive fqinje të cilat përpiqeshin që ta shkatërronin shtetin

shqiptar. Qeveria e Mbretërisë SKS, edhe pse ishte kundër Italisë dhe qeverisë së Durrësit,

nuk i pëlqente vendimet kombëtare të dala nga Kongresi i Lushnjës dhe përpiqej që me çdo

kusht ta pengonte punën e kësaj qeverie. Themelimi nga Kongresi i institucioneve shtetërore

në fakt ishte një akt i ripërtëritjes të shtetit shqiptar.232.

Idetë e Kongresit të Lushnjës depërtuan edhe në krahinat shqiptare të aneksuara nga

Mbretëria SKS, e sidomos në lëvizjen çlirimtare në Kosovë. Kjo frymë e frikësoi shtetin

jugosllav i cili nisi aksionin e çarmatosjes së shqiptarëve. Frika ekzistonte edhe nga Komiteti

i Kosovës, i cili konsiderohej një organizatë politike e lidhur ngushtë me qeverinë e

Lushnjës. Meqë shqiptarët filluan të japin prova se dinë të organizohen, madje dhe të

vetëqeverisin në arenën ndërkombëtare filluan të ndërrojnë opinionet. Evropa filloi ta

228Dokumenta e materiale historike... 1917-1941, dok. nr. 23, 25; Ushtelenca, Diplomacia mbretit Zog, 35. 229 Duka, Histori e Shqipërisë , 113. 230 Bernard J. Fischer, Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri, Tiranë: 1996, shtepia botuese Onufri

f. 31. 231 Nevila Nika, Kontributi i KMKK në qëndresën e popullit shqiptar kundër pushtuesve serbo-malazez në vitin

1920, botim gazetaresk në gazetën e Arkivit, Tiranë. 232Historia e Popullit Shqiptar, III, 147.


34

shohë e befasuar ringjalljen e shqiptarëve. Në mbrojtje të Shqipërisë fillon të kthehet Anglia.

Forcat ndërkombëtare largohen nga Shqipëria dhe Shkodrën e merr në dorëzim qeveria

shqiptare, duke e shmangur rrezikun e pushtimit eventual nga qeveria e Mbretërisë SKS.

Parlamenti i parë i Shqipërisë së pavarur u mblodh në Tiranë më 27 mars 1920. Në

mesazhin e hapjes që i drejtoi Parlamentit Shqiptar, Këshilli i Naltë shfaqi shpresën se Italia

do ta ndryshonte politikën ndaj Shqipërisë, duke respektuar pavarësinë dhe tërësinë

territoriale të saj233. Nga ana tjetër, forcat jugosllave në shkurt kishin pushtuar Taraboshin

dhe bregun e djathtë të Bunës, por nuk kishin mundur të futeshin në qytetin e Shkodrës, i cili

në mars ishte bashkuar me qeverinë e Tiranës. Në këtë qeveri kishin ndikim të madh edhe

udhëheqësit e Komitetit të Kosovës234.

Në pranverë të vitit 1920, si pasojë e rrethanave të krijuara, pozitat e shtetit shqiptar,

të brendshme dhe të jashtme, u bënë tejet kritike. Në ato zhvillime delikate, duke e vlerësuar

realisht situatën dhe raportin e forcave, qeveria e Sulejman Delvinës dhe qarqet politike

largpamëse përcaktuan për momentin, si rrezikun kryesor Italinë dhe u përpoqën të

shmangin luftën në të dy frontet. Ideja se "sot për sot, duhet të ruhemi e të mos nxjerrim

çështje e ngatërresa me jugosllavët,... pse jugosllavët mund të kuptohen me italianët mbi

kurrizin tonë, e na nuk jemi të zotët t'i bëjmë luftë gjithë botës"235, përfaqësonte në pranverën

e vitit 1920 një politikë logjike. Mendimi për të biseduar me jugosllavët për ta zgjidhur

konfliktin me dialog nuk ishte i rastësishëm. Një mendim i tillë kishte zënë fill menjëherë pas

luftës, posaçërisht duke filluar nga viti 1920, gjë që dëshmonte për pjekurinë e kësaj

lëvizjeje. “Ne dëshirojmë të jetojmë në mënyrë miqësore me serbët, që i kemi fqinj...” i

këshillonte lumjanët qeveria e kryeministrit Delvina në mars 1920, politikë që e konfirmonte

zyrtarisht edhe Këshilli kombëtar në sesionin e tij të parë236.

Midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë nuk ekzistonin marrëdhënie diplomatike. Qeveria e

Beogradit nuk e kishte njohur qeverinë e Durrësit pasi e cilësonte si italofile. Për t'iu

kundërvënë Italisë, qarqet e Mbretërisë SKS e pritën "me gëzim" Kongresin e Lushnjës237,

por kur vunë re se nuk mund të ndikohej mbi këtë qeveri, Beogradi nuk e njohu as qeverinë e

Lushnjës. Megjithatë, në disa takime ishte rrahur ideja e një marrëveshjeje shqiptaro-

jugosllave me orientim antiitalian. Konsulli jugosllav në Shkodër sugjeronte në shkurt 1920

233 Zavalani, Histori e Shqipnis, 259. 234 Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, 105. 235Përmbledhje dokumentesh vëllimi II, dok. nr. 98, 135. 236 Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, 105-106. 237 Shala, Kongresi i Lushnjës dhe Mbretëria Serbo-Kroato-Sllovene, 171.


35

që për arritjen e kësaj marrëveshje të dërgohej në Beograd një komision deputetësh shqiptarë

për të biseduar me anëtarët e qeverisë jugosllave238.

Mungesa e mjeteve për ta përballuar situatën e rëndë, mungesa e armëve dhe

municioneve, që u nevojiteshin paralelisht qeverisë dhe popullit të Vlorës, që kishin

vendosur të kacafyten me forcën e armëve me Italinë e detyron qeverinë e Sulejman

Delvinës që të kërkonte ndihmën e Beogradit, duke konsideruar se largimi i Italisë nga Vlora

në radhë të dytë i interesonte edhe Jugosllavisë239. Për këtë arsye u dërgua me një mision të

fshehtë në Beograd, deputeti Sejfi Vllamasi, i akredituar me një letër të Aqif Pashë Elbasanit,

si anëtar i Regjencës240. Si përgjigje pala jugosllave premtoi se do ta ndihmojë Shqipërinë me

armë e municione, duke i grumbulluar ato në dy-tri vende rreth kufirit për t'u futur në

Shqipëri241.

Beogradi, kërkesën e Vllamasit për kthimin e disa qyteteve thjesht shqiptare,

Shqipërisë, as që pranonte ta diskutonte, kurse qëndrimin e forcave jugosllave në territoret e

pushtuara shqiptare e justifikonte me praninë edhe të trupave italiane në Shqipëri242.

Përpjekjet e Sejfi Vllamasit në Beograd dështuan, edhe pse ishin përpjekje gjysmake, pasi

jugosllavët nuk kishin besim në luftën çlirimtare të popullit shqiptar kundër pushtuesve

italianë.

Diplomacisë beogradase nuk i konvenonte dalja hapur kundër italianëve në periudhën

kur vazhdonin bisedimet e drejtpërdrejta me Romën për "Çështjen e Adriatikut". Beogradi

më tepër favorizonte përkrahjen e Esat Pashë Toptanit, i cili përpiqej që me çdo kusht ta

destabilizonte qeverinë e Lushnjës243. Qeveria shqiptare u lirua nga këto përpjekje vetëm pas

vrasjes së tij më 13 qershor 1920, në Paris nga Avni Rustemi.244 Ishin këto momente delikate

ku lëvizjes kombëtare i nevojitej pjekuri dhe vendosmëri. Objektivi kryesor mbeti çlirimi i

Vlorës, por që t'i sigurohej kësaj lufte prapavijë e sigurt, qeveria e Lushnjës vendosi të

shkatërronte lëvizjen e armatosur esadiste në Shqipërinë e Mesme. Udhëheqjen e këtij

operacioni qeveria ia besoi Bajram Currit. Gjatë muajve maj-qershor të vitit 1920, ushtria e

qeverisë së Tiranës, e udhëhequr nga ministri pa portofol, kolonel Bajram Curri, i shkatërroi

238 Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, 106. 239 Vllamasi, Bllafaqime politike, 139. 240 Po aty.139. 241 Vllamasi, Bllafaqime politike, 139. 242Historia e Shqipërisë, III, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë: 1984,

219. 243 Vllamasi, Ballafaqime politike, 140. 244 Duka, Histori e Shqipërisë, 115.


36

plotësisht forcat e Esat Pashë Toptanit245. Më 10 qershor 1920, kryeministri Delvina e

përgëzonte Bajram Currin për shërbimet e larta patriotike246. Ky aksion i suksesshëm dhe

vrasja e Esat Toptanit247 i dhanë një goditje shumë të rëndë lëvizjes esadiste në Shqipëri.

Qarqet politike jugosllave, përfshirë edhe Pashiqin, shprehën hapur indinjatën e tyre për

vrasjen e Esatit dhe kërkuan dënimin e Avni Rustemit248.

Qeveria kombëtare pa ushtri dhe pa një fuqi të organizuar nuk ishte në gjendje që

zyrtarisht t'i shpallë luftë Italisë në Vlorë. Iniciativën e kishte marrë populli i Vlorës, duke

krijuar Komitetin e Mbrojtjes Kombëtare, të frymëzuar nga dinamizmi i Qazim Koculit.

Qeveria Kombëtare e Lushnjës, e cila ishte me shpirt me popullin e Vlorës, kërkoi që

kryengritja të shtyhet për pak ditë.

Më 5 qershor filloi sulmi i kryengritësve shqiptarë kundër garnizoneve armike.249

Ndërsa, më 11 qershor filluan sulmet e para për çlirimin e qytetit të Vlorës250. Kryengritja e

armatosur në Vlorë u shndërrua shpejt në kryengritje të të gjithë popullit shqiptar. Qindra

vullnetarë nga të gjitha anët e vendit iu përgjigjën thirrjes së Komitetit Mbrojtja Kombëtare

për të shkuar në Vlorë.

Pas luftës dhe vendosmërisë së kryengritësve për ta vazhduar luftën deri në fund,

qeveria italiane e pranoi dështimin e saj në Shqipëri dhe më 2 gusht 1920 nënshkroi në

Tiranë një protokoll përmes të cilit respektonte sovranitetin shqiptar mbi Vlorën dhe tërësinë

tokësore të Shqipërisë. Trupat italiane do të tërhiqeshin nga Vlora dhe nga krahinat e tjera të

vendit, me përjashtim të ishullit të Sazanit251.

Qeveria Delvina, sikurse ishte vendosur, nuk u shpreh as në favor as kundër

kryengritjes çlirimtare252. Megjithatë, kjo qeveri luajti një rol shumë të rëndësishëm dhe të

arsyeshëm kombëtar dhe në njëfarë forme kishte ndikim të madh në këtë luftë. Madje, këtë

luftë e udhëhiqnin oficerët qeveritarë, por qeveria nuk e mori përsipër këtë gjë.

Në Vlorë, populli shqiptar, në saje të heroizmit të tij masiv hodhi në det pushtuesit

italianë. Kjo fitore i dha zemër edhe lëvizjes patriotike të Kosovës, për të ndërmarrë veprime

të reja kundër pushtetit jugosllav. Në anën tjetër Beogradi, duke e çmuar disfatën italiane në

245 Arsh - Senkeviç - Smirmova, Histori e shkurtër e Shqipnisë, përkthyer nga Korab Hoxha dhe Fatmir

Mborja,Tiranë: Ideart, 2004, 199. 246Bajram Curri, (Trajtesa e dokumente) (Tiranë: Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i

Historisë, 1982), 146. 247 Senkeviç - Smirmova, Histori e shkurtër, 199. 248Përmbledhje dokumentesh vëllimi II, dok. 305, 325, 361-381; "Shqipëria e re", 20 korrik 1920. 249Duka, Histori e Shqipërisë, 117. 250Historia popullit shqiptar për shkollat e mesme, 158. 251 Georges Caslellan, Histori e Ballkanit, 1996, Tiranë: Çabej, 1996, f.451. 252Historia popullit shqiptar, II, 480.


37

Vlorë si mundje të rivalit të vet në Shqipëri, mendoi se kishte ardhur momenti që ta detyronte

qeverinë e Tiranës që: të ndiqte një politikë pro qeverisë së Mbretërisë SKS-së; të njihte

pushtimin jugosllav të tokave shqiptare brenda kufirit të 1913-s; të mos i jepte asnjë

përkrahje Komitetit të Kosovës dhe lëvizjes patriotike të Kosovës, e cila përmes kryengritjes

së armatosur synonte çlirimin e tokave shqiptare dhe bashkimin kombëtar253.

Beogradi mendonte t'i fuste në fillim bandat e armatosura, që do të ishin pararojë e

tyre, kurse konfliktit do t'i jepnin ngjyrën e brendshme. Plani ishte që bandat e përmendura

të mbështeteshin nga Ushtria e rregullt jugosllave dhe pastaj do të pasoheshin nga ndërhyrja

e drejtpërdrejtë e saj254. Gjendja e re e krijuar nga Jugosllavia e shqetësoi qytetin e Shkodrës,

ku u krijua menjëherë Komiteti Mbrojtja Kombëtare. Komiteti mori masa mbrojtëse dhe hyri

në lidhje me qeverinë e Tiranës. Ai mblodhi popullin në sallën e Bashkisë, ku u ftuan

malësorë dhe fshatarë. Të gjithë u deklaruan njëzëri që ishin të gatshëm të vdisnin për ta

shpëtuar atdheun sapo të jepej kushtrimi255.

Në ndërkohë filloi konflikti shqiptaro-jugosllav. Fillimi i këtij konflikti në Koplik

ndodhi si diçka e papritur për qeverinë shqiptare, e cila në këtë periudhë ishte e zënë me

bisedime me përfaqësuesit e qeverisë së Romës për t'i dhënë fund luftës së Vlorës. Qeveria

nuk ishte e gatshme që ta përballonte një konflikt të ri prapa shpine. Në këto rrethana,

qeveria e Tiranës urdhëronte në mënyrë të prerë, më 28 korrik nënprefekturën e Malësisë së

Madhe në Kastrat që trupat shqiptare të mos e kalonin në asnjë mënyrë vijën e kufirit. Urdhri

ishte që të ishin vigjilentë në ruajtjen e kufirit dhe t'u shmangeshin provokimeve të armikut

me kujdes256.

Qeveria shqiptare përmes demarsheve të bëra pranë Fuqive të Mëdha më 12 dhe 14

gusht, u përpoq që ta ndërkombëtarizonte problemin, duke shpresuar se qeveria e Mbretërisë

SKS do të detyrohej që të tërhiqej jashtë kufirit të vitit 1913257. Me dështimin e përpjekjeve

të saj për ta zgjidhur këtë konflikt përmes dialogut, forcat qeveritare shqiptare paralelisht me

ato vullnetare më 19-20 gusht filluan aksionin. Ato çliruan Kastratin dhe i nxorën forcat

jugosllave jashtë kufirit të vitit 1913258. Të nesërmen, ushtria jugosllave ndërmori një

kundërsulm me forca të shumta, ripushtoi Shkrelin, Kastratin, Koplikun dhe Kelmendin259.

253 Ajet Haxhiu, Shote dhe Azem Galica, Tiranë: 1982, 150. 254 Xhevat Repishti, “Lufta kundër intervencionit ushtarak jugosllav në Shkodër më 1920”, (Lufta e Koplikut),

Studime historike, nr.2, Tiranë,1972, 47. 255 Po aty, 48. 256Historia e Popullit Shqiptar, III, 167-170. 257Përmbledhje dokumentesh, vëllimi II, 441-442. 258AQSH, F. 251, V. 1920, D. 115, fl. 6- 7. 259 Po aty.


38

Marrëveshja e armëpushimit, që u nënshkrua më 20 shtator 1920 në Shkodër i gjeti trupat

jugosllave në këto pozicione. Edhe shtypi jugosllav e kishte nxitur intervencionin, duke e

përgatitur opinionin për një hap të tillë në Shqipëri260. Intervencioni jugosllav e vuri në

gjendje të vështirë shtetin e ri dhe të pakonsoliduar shqiptar, kurse në Beograd u hap lajmi se

në Shqipëri ka shpërthyer kryengritja kundër qeverisë së S. Delvinës me qëllim që të

arsyetohej rrëzimi eventual i saj261. Muaji tetor e gjeti ushtrinë jugosllave në pozicionet që i

kishte pushtuar më 22 gusht dhe nuk kishte mundur të ecte më përpara. Kundër tyre në

Kastrat, Shkrel e në breg të Bunës qëndronin 3050 vullnetarë. Tanimë dukej qartazi se

Jugosllavia nuk kishte sukses, as nga ana ushtarake as nga ajo politike, pasi planet e saj nuk

gjetën mbështetjen e duhur në arenën ndërkombëtare262.

Ushtarët jugosllavë më 14 shkurt 1921 u larguan nga Kastrati e Shkreli, duke zbrazur

tokat shqiptare deri në kufirin e vitit 1913. Ata lanë prapa shumë dëshmi të mizorive të bëra.

Përfaqësuesi ndërkombëtar J. Godart, vizitoi më 2 prill 1921 Kastratin dhe konstatoi se

ushtria jugosllave kishte djegur atje 1.200 shtëpi dhe kishte bërë grabitje të mëdha263.

Komiteti i Kosovës nuk kërkonte vetëm çlirimin e tokave shqiptare brenda kufijve të

vitit 1913, por synonte edhe çlirimin e Kosovës përmes organizimit të kryengritjes së

armatosur në këto treva264. Pikërisht për këtë qëllim Komiteti u përpoq të siguronte armë e

municione dhe në këtë drejtim angazhoi Bajram Currin. "Në fillim të gushtit 1920 ai siguroi

disa ndihma që kapnin shumën 30 milionë franga265. Një vapor italian me armë e municione

dhe me mjete të tjera të dërguara nga D'Annunzio për kosovarët kishte arritur në Durrës266.

Mirëpo, kur vaporët me armatime arritën në Shëngjin, qeveria e Sulejman Delvinës urdhëroi

që të mos zbarkoheshin 20.000 pushkët e sjella267.

Shikuar nga situata e përgjithshme dhe rreziqet që sillte me vete aksioni i projektuar

nga Komiteti i Kosovës, qeveria shqiptare e ndaloi zbarkimin e armëve të nisura për në

Shqipëri nga D'Anuncio268. Qeveria Delvina ndonëse e njihte Kosovën si pjesë të shkëputur

padrejtësisht nga Shqipëria nuk do t’i jepte shkas qeverisë së Beogradit për një sulm të

260 Gazeta “Politika”, Beograd: 18.8.1920. 261 Zhivko Avramovski, “Kontribut studimit të historisë së Shqipërisë...”, Gjurmime albanologjike, seria e

Shkencave Historike, Instituti Albanologjik i Prishtinës, nr.2, Prishtinë: 1968, 125. 262 Repishti, Lufta kundër intervencionit ushtarak jugosllav, 58. 263 Gazeta “Radniçke novine”, Beograd: 16.10.1920. 264Përmbledhje dokumentash, 488. 265 Skëndi, Hoxhë Kadriu, 130. 266 Vllamasi, Ballafaqime politike,158. 267 Skëndi, Hoxhë Kadriu, 130. 268AQSH, F. 251, V. 1920, D, 39, fl. 22.


39

mundshëm që do ta rrezikonte shtetin e brishtë shqiptar.269 Pra, qeveria Delvina nuk kishte

mundësi ushtarake dhe financiare të hynte në luftë me Mbretërinë SKS për çlirimin e këtyre

territoreve.270 Me gjithë përgjigjen negative që mori nga qeveria, Komiteti vendosi që armët

të shkarkoheshin drejtpërdrejt në emër të Komitetit të Kosovës, kurse Bajram Curri mori

masa të menjëhershme për shkarkimin dhe bartjen e këtyre armëve271.

Pavarësisht se qeveria e Tiranës nuk e pranonte zyrtarisht këtë veprim, ajo kishte

meritat e saj. Rrethanat e brendshme dhe të jashtme ishin të tilla që i impononin qeverisë të

mos e pranonte zyrtarisht se qëndronte pas disa zhvillimeve politike. Qeveria do të gjente

forcë për ndalimin e atyre veprimtarive kombëtare me të cilat nuk identifikohej zyrtarisht272.

Në qershor 1920, qeveria e Beogradit urdhëroi që të bëhej çarmatimi i popullsisë në

Dibër, zonën e Lumës, Reçit, Klenjës, Dardhës, etj. Ajo kreu reprezalje dhe grabitje të mëdha

ndaj shqiptarëve gjoja për të bërë çarmatimin e saj.273 Para se të fillonin sulmin, atdhetarët

dibranë i shkruan komandës serbe në Peshkopi një letër ku kërkonin largimin brenda 24

orësh të forcave jugosllave jashtë kufijve të vitit 1913. Pasi nuk morën përgjigje në mesin e

gushtit forcat kryengritëse filluan sulmin ku pas disa orë luftimesh i detyruan ata të

tërhiqeshin në kufirin e vitit 1913.274

Autoritetet jugosllave u mobilizuan dhe më 2 shtator të vitit 1920 filloi

kundërofensiva jugosllave. Ushtria jugosllave në mbrëmjen e 3 shtatorit të vitit 1920 arriti ta

ripushtojë Peshkopinë, ku u masakruan të gjithë banorët që nuk patën mundësi të

largoheshin275. Trupat jugosllave nuk u ndalën as para "vijës strategjike", por vazhduan

marshimin për në thellësi të vendit. Malësorët dibranë, nën udhëheqjen e Elez Isufit e pritën

armikun te grykat e Sinjës dhe e thyen. Trupat jugosllave u detyruan të tërhiqeshin dhe të

zinin pozicione në "vijën strategjike"276. Më 28 tetor 1921, filloi beteja përfundimtare

ndërmjet ushtrisë jugosllave dhe forcave shqiptare që luftuan me heroizëm, duke i shkaktuar

armikut humbje të rënda dhe e detyruan atë të tërhiqej nga Lanë Lura e të zinte pozicionet në

brigjet lindore të Drinit të Zi277.

269Historia e Popullit Shqiptar, III, 170. 270 Duka, Histori e Shqipërisë, 127. 271 Skëndi, Hoxhë Kadriu, 131-132. 272 Qeveria shqiptare zyrtarisht nuk mund të pranonte barrë që nuk mund ta barte, kurse jozyrtarisht i përkrahte

aksionet për çlirim kombëtar. 273 Bajram Xhafa, Lufta e Dibrës 1920, Biblioteka Shkodër, Shkodër: 2001, f. 113. 274Historia e Popullit Shqiptar, III, 169. 275 Dibra dhe dibranët, “Kumtar”, Peshkopi: 1981, 156. 276 Xhafer Martini, Elez Isufi, Tiranë: 1994, 81. 277 Po aty, 83.


40

Fitorja e arritur në Lanë Lurë pati jehonë pozitive edhe në arenën ndërkombëtare.

Disa ditë më vonë, më 9 nëntor 1921, Konferenca e Ambasadorëve kundërshtoi kërkesën e

qeverisë jugosllave për ta vendosur kufirin me Shqipërinë në "vijën strategjike". Në këto

rrethana Jugosllavia u detyrua që t’i tërhiqte trupat nga tokat e pushtuara dhe më 10 dhjetor

1921 në Bllatë, fshat në afërsi të kufirit të vitit 1913, u ngrit flamuri kombëtar278.

Barrikada e fuqishme Vlorë - Koplik - Dibër siguroi pavarësinë kombëtare e tërësinë

e Shqipërisë në kufijtë e vitit 1913279. Lufta këmbëngulëse e shqiptarëve dha fryte pozitive.

Territori i Shqipërisë së 1913-ës çlirohet edhe nga ushtria okupatore jugosllave. Pasojat e

intervencionit ishin shumë të mëdha. Me gjithë peripecitë dhe dëmet që pësuan shqiptarët

fitorja e ushtrisë kombëtare shqiptare, përkatësisht e popullit shqiptar kundër sulmit

jugosllav, ka një rëndësi të jashtëzakonshme në konsolidimin e mëtejshëm të shtetit shqiptar

si në Shqipëri ashtu dhe në arenën ndërkombëtare. Megjithatë, situata e përgjithshme e

Shqipërisë nuk mund të quhej kurrsesi e qëndrueshme.

Qeveria e Lushnjës përgjithësisht realizoi një numër suksesesh në planin e

brendshëm, kurse në planin e jashtëm pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve ishte një

fitore e madhe e kësaj qeverie 280. Qeveria Delvina ra sapo jugosllavët u bindën ta ndalnin

ofensivën e tyre, ndonëse dorëheqja e saj më 20 nëntor 1920 u duk sikur ishte rrjedhojë e

grindjeve midis ministrave, në realitet ajo ishte kurdisur prej Zogut, i cili shpresonte të

përfitonte nga kriza e ardhshme281.

Përgjithësisht duhet vlerësuar se Shqipëria e copëtuar që më 1912 midis fqinjëve të

saj u krijua si një shtet shqiptar nga Fuqitë e Mëdha të kohës, me mundësi të kufizuara për të

mbijetuar. Duke qenë e copëtuar në territor dhe popullsi, çështja kombëtare mbeti vetëm si

ideal dhe kryesisht ajo trajtohej vetëm nga ata pak intelektualë që hyjnizonin prejardhjen ilire

të kombit shqiptar dhe ngrinin nevojën për një regjim kombëtar. Vitet 1913-1920, njohën

pushtues të huaj në Shqipëri dhe kombi shqiptar i kufizuar në rajone të ngushta të territorit të

vet, bënte përpjekje për ekzistencën kombëtare.

Kongresi Kombëtar i Lushnjës i dha vendit mundësinë që të mblidhte fuqitë për t’i

bërë ballë rrezikut. Protokolli shqiptaro-grek i Kapshticës i 28 majit të vitit 1920, Protokolli

shqiptaro-italian i 2 gushtit 1920, zmbrapsja e ndërhyrjes së armatosur jugosllave në Koplik

e në Peshkopi provuan forcën dhe vendosmërinë e shqiptarëve dhe të qeverisë së zgjedhur

278 Martini, Elez Isufi, 83, 279 Repishti, Lufta kundër intervencionit ushtarak jugosllav.., 59. 280 Ushtelenca, Diplomacia e Mbretit Zogu, 37. 281 Fisher, Mbreti Zog, 43.


41

prej tyre për të zgjidhur çështjen e ekzistencës dhe të konsolidimit te shtetit shqiptar me të

gjitha mjetet e përdoruara në praktikën ndërkombëtare.282

Pas Kongresit të Lushnjës me ardhjen e disa intelektualëve shqiptarë nga SHBA,

çështja kombëtare u rigjallërua. Vitet 1920-1927 u mbizotëruan nga luftëra klanesh e

grupimesh politike për të kontrolluar jetën politike të Shqipërisë. Vendet fqinje mbanin

qëndrime jo të drejtadhe izoluese ndaj Shqipërisë.283

II.2. Parlamentarët shqiptarë dhe Kosova

Kosova në të gjitha ngjarjet me peshë ose në kthesat historike të Shqipërisë,

pavarësisht nga kahet e tyre, ka qenë e pranishme sipas rastit, që nga tryezat e bisedimeve, të

hapura ose të fshehta në platformat programore politike e deri në organizimet e lëvizjeve të

mëdha popullore. Kryesisht çështja kombëtare u mbështet para së gjithash në dy përbërës

kryesorë: te pavarësia politike dhe integriteti tokësor. Është e vërtetë se sapo përfundoi Lufta

e Parë Botërore në vitin 1918, në programet e lëvizjes sonë kombëtare, rishikimi i kufijve

shtetërorë, pra përfshirja e trojeve të shkëputura, ishte një çështja kryesore. Ndonëse

Shqipëria në atë periudhë ishte në gjendje teje të rëndë, problemi i Kosovës nuk u mbulua me

heshtje.284

Shqipëria kishte bërë përpjekje për t'i normalizuar marrëdhëniet me shtetet fqinje, por

ato për shkak të interesave të tyre nuk tregonin vullnet. Lajmet mbi politikën shfarosëse të

qeverisë së Beogradit në Kosovë prekën thellë ndjenjat e të gjithë shqiptarëve dhe shkaktuan

një shpërthim të fuqishëm zemërimi. Deputetët e Parlamentit Shqiptar, i cili në atë kohë

quhej Këshill Kombëtar u ngritën dhe protestuan në mbështetje të vëllezërve të tyre285.

Kush është qëndrimi i Shqipërisë dhe i shtetit shqiptar ndaj këtyre zhvillimeve shumë

të vështira që përjetuan trevat shqiptare të pushtuara në përgjithësi e Kosova në veçanti? Kjo

është një pyetje që parashtrohet dhe do të parashtrohet gjithnjë. Përgjigje adekuate mund të

japim vetëm nëse ngjarjet historike i studiojmë në kohë dhe hapësirë, pra po qe se nisemi nga

282 Marenglen Verli,“Vështrim për raportet e shqiptarëve me fqinjët e tyre dhe me Evropën në periudhën midis

dy luftërave botërore”, Studime Historike, nr. 3-4, Tiranë: 1999, 106. 283 Qazim Tepshi, Kosova diplomacia imponuese, Tiranë: Toena, 1999, 67. 284 Ana Lalaj, “Problemi i Kosovës në Parlamentin shqiptar 1920-1924”, Studime historike, nr. 1-2, Akademia

e Shkencave e Shqipërisë- Instituti i Historisë Tiranë, Tiranë: 2000, 126. 285 Emërtimi i i parlamentit rrjedh nga fjala latine parlare, që nënkupton të folurit apo diskutimin. Në kuptimin

politik parlamenti nënkupton trupin përfaqësues politik, i cili ushtron funksionin ligjvënës si një nga shtyllat

kryesore të qeverisë së pushtetit shtetëror. Arsim Bajrami , Teoria dhe praktika parlamentare, Prishtinë:

1997, 79.


42

analiza e situatës në të cilën ndodhej shteti shqiptar në këtë periudhë kohore. Ishin pikërisht

ato vite të rindërtimit dhe të organizimit të shtetit të ri shqiptar, të kristalizimit të

institucioneve kryesore mbi bazën e përvojës së përparuar evropiane dhe veçorive konkrete

të vendit.

Kongresi i Lushnjës u shpreh se ideali kombëtar i shqiptarëve është bashkimi. Ai

përcaktoi themelet e politikës kombëtare shqiptare286. Kjo politikë nënkuptonte idenë e

bashkimit kombëtar dhe e krijimit të shtetit shqiptar në kufijtë e tij etnikë. Nuk ishte e

paqëllimshme që ditën e hapjes së të parit Parlament Shqiptar në Tiranë, më 27 mars 1920,

deputetët (apo senatorët si quheshin atëherë) shprehën hidhërim të thellë, sepse Kosova dhe

Çamëria nuk i kishin përfaqësuesit e tyre në Këshillin Kombëtar287. Natyrisht theksimi i

kësaj mangësie u kujtonte përfaqësuesve të popullit shqiptar dhe gjithë shqiptarëve detyrën e

vijimit të luftës e të përpjekjeve për çlirimin e trojeve shqiptare që ishin lënë padrejtësisht

jashtë kufijve politikë të shtetit shqiptar.

Ndodhitë e rëndësishme të vitit 1920 në Shqipëri (Kongresi i Lushnjës, fitorja e

Luftës së Vlorës, Dibrës, Koplikut, pranimi i Shqipërisë si anëtare e Lidhjes së Kombeve)

ngjallën shpresa, optimizëm, besim për zgjidhjen e detyrave që qëndronin para shqiptarëve.

Te shqiptarët filloi të forcohej bindja mbi domosdoshmërinë dhe mundësinë e realizimit të

zgjidhjes së problemit kombëtar. Kjo bindje ishte shkaku dhe motivi nxitës që i shtyri

përfaqësuesit e popullit në parlament, intelektualët, atdhetarët idealistë që menjëherë pas vitit

1920 të ndërmarrin veprime konkrete politike e diplomatike për popullarizimin, për

propagandimin e ndërkombëtarizimin e mëtejshëm të çështjes shqiptare në forumet

ndërkombëtare dhe në qarqet politiko-diplomatike evropiane e botërore288.

37 senatorët e zgjedhur nga Kongresi i Lushnjës, më pas 78 deputetët e parlamentit të

zgjedhur gjatë fushatës elektorale të vitit 1921289 dhe më vonë 102 deputetët e Asamblesë

Kushtetuese të vitit 1924, të zgjedhur gjatë fushatës zgjedhore të vjeshtës së vitit 1923, ishin

përfaqësuesit e popullit në parlamentet e periudhës 1920-1924.

Ata zhvilluan një veprimtari të shumanshme ligjvënëse që la gjurmë dhe pati

ndikime të fuqishme në tërë zhvillimet politike-shoqërore të vendit. Ata krijuan e

konsoliduan shtetin kushtetues shqiptar nëpërmjet një legjislacioni bashkëkohor, të cilin e

vunë në shtratin e parimeve juridike të legjislacionit të vendeve të zhvilluara të Evropës

286 Vllamasi, Bllafaqime politike, 133. 287 Culaj, Shqipëria , 135. 288 Po aty, 136. 289Historia e Popullit Shqiptar, III, 180.


43

Perëndimore. Gjithashtu ata futën frymën e parimeve demokratike dhe i dhanë përmbajtje

demokratike gjithë legjislacionit shqiptar.290

Asambleja i filloi punimet në një gjendje të rëndë politike për Shqipërinë

përgjithësisht ku raportet pozitë opozitë acaroheshin nga dita në ditë.291 Në këtë segment

kohor stabilizimi politik i vendit dhe përfshirja gjithnjë e më shumë e ekonomisë qytetare në

rrugën e kapitalizmit bëri që industria të siguronte rritje në krahasim me vitet pasardhëse,

pavarësisht se pesha e saj në jetën ekonomike të qyteteve vazhdoi të ishte përsëri shumë e

vogël.292

Për çështjen e Kosovës u diskutua edhe në Parlamentin Shqiptar. Gjithsesi disa nga

atdhetarët më të shquar kosovarë si Hasan Prishtina, Kadri Prishtina, Bajram Curri etj., ishin

anëtarë të parlamentit. Në pamundësi për t’u zgjedhur nga shqiptarët e Kosovës, e cila

ndodhej nën juridiksionin jugosllav, ata u deleguan nga popullsia e prefekturës së Drinit

(Hasit, Krumës, Tropojës) vise këto brenda kufijve të vitit 1913, të cilat populli i ka emëruar

Malësia e Kosovës. Kjo zgjedhje procedurale ishte një kompromis politik i anës juridike të

strukturimit të Këshillit dhe karakterit kombëtar të përbërjes e funksionimit të tij. Kishte edhe

deputetë që ishin anëtarë të Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” kishte në program

“Bashkimin e Krahinave të Kosovës në Shqipni të lirë, vet urdhëruese e demokratike”.

Megjithatë në rolin e deputetit ata i kapërcyen interesat e tyre të pjesshme, të Kosovës, duke

pranuar gjithçka që vendosej në emër të interesave të përgjithshme të Shqipërisë.293

Në shumicën e tyre ishte mbizotërues mendimi se të gjithë shqiptarët kishin

sakrifikuar shumë “për të mëkamunit e nderin e këtij shteti, prandaj ai duhej ruejtun”. Ecuria

e çështjes së Kosovës në këshill ishte e ndryshme jo vetëm nga inskenimet e disa tubimeve

me parulla provokuese si “Nuk e duam Shqipërinë pa Kosovën” apo “Toskët nuk e duan

Kosovën” etj., por edhe kërkesat maksimaliste të platformave të organizatave me prestigj, siç

ishte Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”.

Institucioni kryesor i përcaktimit të politikës bashkëkohore në vitet 1920-1924 u bë

Parlamenti Shqiptar, në të cilin çështja e Kosovës ishte e pashmangshme.294 Karakteristike

është se ajo u ridimensionua në hapësirat e politikës dhe realpolitikës shqiptare të kohës.

Është kjo arsyeja që në Parlament pati kujdes që çështja e Kosovës asnjëherë të mos shtrohej

290 Hysen Kordha, “Parlamenti Shqiptar – Institucionalizimi i Unitetit Politik Shtetëror dhe i Demokracisë

Parlamentare Shqiptare”, Studime Historike, nr. 1-2 (XXXVII), Tiranë: 2000, 138. 291Historia e Popullit Shqiptar, III, 217. 292 Valentina Duka, Qytetet e Shqipërisë në vitet 1912-1924, Tiranë: Toena, 1997, 4-5. 293 Lalaj, Problemi i Kosovës ,126. 294Historia e Popullit Shqiptar III, 209.


44

si çështje bashkimi. Për më tepër lëvizja irredentiste ka qenë objekt kritikash. Edhe pse në të

merrnin pjesë “njerëz që kishin bërë emër në historinë e zhvillimit kombëtar” kjo lëvizje

njihej se shkonte kundër rrymës së ngjarjeve, se krijonte trazira në shtetin e pavarur shqiptar

dhe e vinte atë në konflikt me fqinjin verior, duke u bërë shkak për gjakderdhje të reja.

Sigurisht për të konkluduar deri në qëndrime të tilla, Parlamentit Shqiptar iu desh të

zhvillonte një varg debatesh, shpesh herë dhe tronditëse plot emocione, që buronin nga vetë

historia e dhimbshme e Kosovës dhe e çështjes shqiptare në tërësi. Por në kushtet kur të

gjithë fqinjët ishin kundër kur Fuqitë e Mëdha ishin mosbesuese ndaj aftësisë vetëqeverisëse

të shtetit të ri shqiptar, parlamentarët shqiptarë duhej të jepnin prova të urtësisë dhe

largpamësisë. Nuk mund t’i lejohej Shqipërisë, një shtet i sapoformuar, i varfër e i vogël, të

hapte front lufte. “Ne kemi qenë gjithnjë kundër një politike irredentiste do të shprehej Ali

Këlcyra-sepse duam një politikë të arsyeshme, të drejtë pse misioni i Shqipërisë në Evropën

Juglindore është për të mbajtur paqen”.295

Senati apo Këshilli Kombëtar siç u vetëquajt296, u hap në Tiranë më 27 mars 1920.

Siç dihet, deputetët apo senatorët e tij për shkak të rrethanave u zgjodhën nga Kongresi i

Lushnjës. Si parlament i parë punimet i filloi në kushte shumë të vështira ekonomike dhe

politike, nuk kishte përvojë nga e kaluara dhe asnjë rregullore të brendshme të parlamentit që

ishte domosdoshmëri juridike e kushtetuese297. Ndërmjet shumë problemeve që debatoheshin

në Parlamentin Shqiptar, një vend të rëndësishëm do të kishte edhe trajtimi i çështjes

shqiptare jashtë kufijve ekzistues të Shqipërisë.

Këshilli Kombëtar i vitit 1920 qëndrimin ndaj problemit kombëtar e pa në

gjithanshmërinë e problemeve, pa dyshim duke vlerësuar atdhetarizmin e treguar nga

shqiptarët e Kosovës në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Mirëpo, në qoftë se në vitin 1920,

për shkak të rrethanave dhe zhvillimeve politike që përmendëm më lart, Parlamentit iu desh

që ta përqendrojë vëmendjen më shumë në probleme të ndërtimit shtetëror, të çlirimit të

krahinave të pushtuara dhe të dëbimit të okupatorëve të huaj, në vitin 1921, këto probleme

ishin zbutur. Kjo i krijoi parakusht Parlamentit të vitit 1921 dhe deputetëve të tij të

përqendroheshin më shumë te problemi kombëtar. Këshilli i ri Kombëtar filloi punimet më

21 prill 1921.298 Ai diskutoi mbi mizoritë që po i bëheshin popullit shqiptar të Kosovës. Me

këtë rast, deputeti Rexhep Mitrovica theksoi: "Parlamenti i prekun e i helmuem prej

295Po aty, 127. 296 Luan Omari, Sistemi parlamentar, Tiranë: 1994, 172. 297 Kaliopi Naska, Këshilli kombëtar 1920, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të shtetit, Tiranë: 2000, 24;

“Arkivi shqiptar”, viti 1, nr.1, Tiranë: revistë e Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave të Shqipërisë, 53. 298 Duka, Histori e Shqipërisë, 131


45

mizorinave që po i bahen popullit shqiptar brenda e jashtë kufijve tonë, pëlqen propozimin e

deputetit të Durrësit, z. Jusuf Bankës, që t'iu lutet me telegram të gjithë shteteve, që të marrin

masat e nevojshme për të marrunit fund të këtyne mizorinave që po vazhdojnë mjerisht edhe

sot pa da"299.

Luigj Gurakuqi deklaron se mizoritë që bëhen mbi vëllezërit kosovarë mbulojnë me

zi zemrat e të gjithë shqiptarëve, andaj në këto raste “flet zemra më shumë se goja”. Shkaqet

e një veprimi të tillë, sipas Gurakuqit, ishin: "Shkaku i plojave dhe i mizorinave që tash tetë

vjet po vijojnë kundër vllaznëve të Kosovës nuk asht tjetër veç faji qi janë shqiptarë e qi duen

të mbeten shqiptarë"300. Duke i gjykuar deklaratat e kryetarit të Parlamentit jugosllav se

Shqipëria po përzihet në punët e brendshme të Jugosllavisë, Gurakuqi do të theksojë: "Çudi e

madhe kjo! Ushtritë jugosllave ndodhen tash gati tri vjet brenda kufijve tanë ku nuk po

kënaqen kurrë tu vra e tue premë, tue djegun katunde e shtëpia e tue shkretnue vendin, e ne

na mohohet e drejta që ta ngrejmë zanin në emën të njerëzisë kundër masakrave sistematike

që po vijojnë kundër vllazënve të Kosovës"301. Në fund të diskutimit të tij, Gurakuqi pajtohet

me mendimin e deputetëve të tjerë për dërgimin e një grupi parlamentar nëpër Evropë në

mënyrë që t'u jepet të paktën një ngushëllim moral vëllezërve kosovarë302.

Deputeti Sejfi Vllamasi shprehu mendimin se asnjë shqiptar nuk mund t'i durojë më

tej këto mizori, andaj kërkoi nga qeveria që të merren masat e nevojshme për mbrojtje të

vëllezërve shqiptarë të mbetur jashtë kufijve të vitit 1913, konform parimeve të Lidhjes së

Kombeve303. Deputeti Gjergj Fishta në diskutimin e vet theksoi se “historia e popullit

shqiptar është shkruar me gjak”. Përfundimisht, Fishta deklaroi se bashkohet me shpirt dhe

me zemër me oratorët e tjerë në favor të angazhimit për mbrojtjen e vëllezërve të Kosovës, të

cilët edhe në prag të varrit dëshmohen se janë shqiptarë.

Pas shpërndarjes së Senatit qeveria e re e Iljaz Vrionit organizoi të parat zgjedhje

parlamentare në Shqipëri304. Mbledhja e parlamentit pritej me shpresë të madhe, pasi fillimi i

jetës parlamentare në Shqipëri me të drejtë vlerësohej si fillim i një periudhe të re në

historinë e popullit shqiptar. Populli, shkruante gazeta "Drita" e Gjirokastrës më 10 prill

1921, pret me padurim gjersa të hapet skena e re politike me shpresë që nesër të fillojë një

jetë e re. Fillimi i punës së Parlamentit përbënte një fitore të re të rëndësishme historike dhe

299Bisedimet e Kuvendit Kombëtar (BKK), prill 1921, 162. 300BKK, prill 1921, 166. 301AQSH, F. 246, V. 1923, D, 43, fl.20 . 302 Po aty, fl. 20. 303BKK, prill 1921, 167. 304 Kastriot Dervishi, Qeveritë e Shqipërisë në vitet 1912-2000, Dossier 55, Tiranë, 28 maj 2000.


46

politike të shqiptarëve në rrugën e përpjekjeve të tij për forcimin dhe konsolidimin e shtetit

shqiptar të porsa rimëkëmbur. Mbledhja e Parlamentit u përshëndet nga populli, madje nga të

gjithë shqiptarët kudo që ndodheshin në trojet e veta jashtë kufijve politikë të Shqipërisë,

gjithashtu edhe nga diaspora.

Kështu, më 21 prill të vitit 1921 nisi punën në Tiranë Këshilli Kombëtar apo

Parlamenti i parë i zgjedhur i shtetit të ri shqiptar305. Tribuna e Këshillit Kombëtar u përdor

për të parashtruar pikëpamje të ndryshme për çështjet politike, ekonomike e shoqërore. Aty u

demaskuan politikanët intrigantë e pseudopatriotë, u parashtrua nevoja e ngutshme e

zhvillimit e përparimit ekonomik e kulturor të vendit, por nuk u la në harresë as çështja e

pazgjidhur kombëtare. Që në seancat e para u ngrit çështja nëse deputetët e Dibrës e të

Lumes, ose siç quhej atëherë të prefekturës së Drinit ishin të ligjshëm. Sipas disa individëve

ata përfaqësonin vetëm një pjesë të popullsisë së krahinave, kurse pjesa tjetër akoma ishte

nën sundimin serb. Mirëpo, deputetët e Drinit e mbrojtën me dinjitet qenien e tyre në

Parlament si përfaqësues të ligjshëm të atyre krahinave që i kishin zgjedhur. Në mbledhjen e

datës 14 maj 1921, deputeti Hasan Prishtina kërkoi nga Parlamenti që t'i sugjerojë qeverisë të

përkujdeset në mënyrë të veçantë edhe për ata shqiptarë që ndodheshin jashtë Shqipërisë306.

Në shpjegime më të detajuara, kërkuar nga Eshref Frashëri, H.Prishtina shpreh

mendimin se qeveria duhej që të përkujdesej për shqiptarët e Kosovës, Çamërisë, Stambollit,

Rumanisë etj.,307 kërkesë e cila për deputetin Kacimbra ishte e tepërt, me arsyetimin se nuk

ka qeveri që nuk kujdeset për kombin e vet. Deputeti Kristo Dako shprehu mendimin se

krahas shkollave greke në Shqipëri, duhet që të ketë shkolla shqipe edhe në Kosovë e

Çamëri. Mendimi i Ali Këlcyrës ishte se Shqipëria duhet t'i tregojë botës që interesohet dhe i

do shqiptarët e Kosovës dhe Çamërisë308, gjë që do ta mbante lart moralin e popullit të këtyre

krahinave.

Për deputetin Stavro Vinjau si zakonisht kjo çështje nuk paraqiti interes politik, duke

shprehur mendimin që për momentin të lihet, mendim ky që u kundërshtua nga Ali

Këlcyra309. Gjithashtu mendimi i mëpastajmë i deputetit Vinjau se Lidhja e Kombeve mund

t'i sigurojë të drejtat e jashtme dhe se nuk ishte e udhës që ata të merreshin me atë çështje u

kundërshtua nga Leonida Koja, duke theksuar: "Kurdoherë janë folë shumë fjalë të bukura

305 Culaj, Shqipëria dhe problemi , 143. 306BKK, 14 maj, 1921, 40. 307Hasan Prishtina,Dokumente, 110. 308BKK, 14 maj 1921, 41. 309Po aty.


47

për Lidhjen e Kombeve; por s'kanë ba ndonjë dobi"310. Deputeti Ali Koprencka bashkohet

me propozimin e Hasan Prishtinës e Ali Këlcyrës dhe kërkon që atij propozimi t'i shtohet

fjalia: "Këshilli Kombëtar të çfaqë dëshirën që qeveria të përkujdeset e të sigurohen me anën

e Lidhjes së Kombeve të drejtat e minoriteteve shqiptare, që ndodhen jashtë kufijve tanë të

1913-s"311. Pasi u lexua edhe njëherë teksti nga kryetari, i cili u pranua me shumicë votash,

iu drejtua qeverisë, ku ndër të tjera theksohet: "Këshilli Kombëtar pëlqen dërgimin e një

delegacioni në Jugosllavi, duke shpresuar që ky delegacion të ketë përfundime të

pëlqyeshme. Këshilli Kombëtar kërkon që qeveria në çdo rast ta mbrojë tanësinë tokësore, si

dhe independencën politike, dhe ekonomike të shtetit tonë. Këshilli kombëtar shfaq dëshirën

që qeveria të përkujdeset që të sigurohen me anën e Lidhjes së Kombeve të drejtat e

minoriteteve shqiptare, që ndodhen jashtë kufijve tonë të 1913-s”312. Kjo kërkesë e

Parlamentit iu dërgua qeverisë më 18 maj 1921.

Hasan Prishtina para Këshillit Kombëtar më 25 maj 1921 doli përsëri në mbrojtje të

këtyre trevave të okupuara, duke kërkuar përkujdesje edhe për shqiptarët që janë jashtë

Shqipërisë313. Deputeti Hasan Prishtina theksoi: "Me qenë se Imzot Noli po shkon në Lidhjen

e Kombeve duhet ta ketë gjithnjë në kujdes çështjen e pakicës. Lutem që edhe një herë të

rrëfehet dëshiri i jonë për situatën e atyne shqiptarve që janë jashtë Shqipnis"314. Pra, pasi u

diskutua dhe u miratua propozimi i qeverisë për dërgimin e Fan Nolit si përfaqësues i

Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, deputetët e porositën Nolin që gjithmonë të kishte kujdes

mbi të drejtat e shqiptarëve që ishin jashtë Shqipërisë. Deputetët e Parlamentit, duke u bazuar

edhe në përvojën e luftës politike që zhvilloi Këshilli Kombëtar i vitit 1920 për çështjen

kombëtare, kishin arritur marrëveshje të plotë që çështjet e shqiptarëve jashtë kufijve politikë

të shtetit shqiptar të kishin trajtim parësor në seancat parlamentare. Madje, u përcaktua si

rregull që për probleme të tilla të lihej çdo pikë e rendit të ditës dhe Parlamenti t’i kushtonte

seancë kësaj çështjeje.

Pra, koncepti i trajtimit me prioritet të çështjes kombëtare ishte ndër veçoritë

kryesore të veprimtarisë parlamentare. Deputetët ndiqnin me vëmendje, vëzhgonin me

mprehtësi ecurinë e ngjarjeve dhe analizonin situatat, të cilat i përcillnin me shqetësim e

preokupim për fatet e bashkëkombësve. Dëshmi për këtë ishte përkrahja e plotë që iu bë

310Po aty. 311BKK, 14 maj 1921, 42. 312Po aty. 313 BKK,25 maj,1921, 60. 314 Po aty.


48

propozimit të Hasan Prishtinës për t'i kërkuar qeverisë përkujdesje për shqiptarët që ndodhen

jashtë Shqipërisë.

Deputetët pavarësisht nga përkatësia partiake, ose nga bindjet politike, kur diskutohej

problemi kombëtar bashkoheshin, kishin mirëkuptim dhe konsensus të plotë. Në këtë rast ata

i bashkonte shqiptarizmi dhe ndjenja kombëtare, e cila ishte e fuqishme dhe vepruese në

ndërgjegjen politike kombëtare të tyre.

Gjatë vitit 1921, qeveria shqiptare u përpoq për t'i normalizuar marrëdhëniet me

shtetet fqinje. Për këtë ajo dërgoi një delegacion në Beograd për t'i propozuar qeverisë

jugosllave arritjen e një marrëveshjeje. Kjo marrëveshje parashikonte njohjen nga Beogradi

të kufijve të vitit 1913 dhe tërheqjen e trupave jugosllave nga tokat shqiptare të pushtuara si

dhe një sërë çështjesh të tjera315. Qeveria e Beogradit jo vetëm që nuk u akordua për këto

çështje, por vazhdoi me veprimtari armiqësore ndaj shtetit shqiptar.

Shqipërisë në këto rrethana i nevojitej që patjetër të përçonte mesazhe qytetërimi

duke shmangur trashëgiminë e nacionalizmit historik në përkrahje të drejtpeshimeve të reja

me Fuqitë e Mëdha, me shtetet fqinje dhe me forcat e ndryshme shoqërore politike brenda

vendit. Është fakt i pa mohuar që çështja e Kosovës në Parlamentin Shqiptar nuk u shtrua si

çështje nacionale historike, ajo u ngrit me forcë si një shqetësim kombëtar, qytetar e njerëzor.

Vetë ngjarjet në Kosovë, realitet që Noli do ta quante “tragjedi me tre akte: Ç’pasurim,

ç’përngulje, ç’farosje” të detyronin të ngrije zërin.316

Në mbledhjen e 23-të të Këshillit Kombëtar më 18 qershor 1921, deputeti i Durrësit,

Jusuf Banka, foli për mizoritë që po i bëheshin popullit shqiptar të Kosovës. Ai u propozoi

deputetëve që përmes një telegrami të informoheshin Fuqitë e Mëdha dhe të kërkohej

ndërprerja e menjëhershme e këtyre dhunimeve. Njëkohësisht u kërkua shpjegim nga qeveria

rreth masave që kishte marrë për këtë çështje të veçantë317. Propozimi i deputetit Banka u

mbështet nga Luigj Gurakuqi, Mustafa Kruja si dhe deputetë të tjerë. U akorduan të gjithë

njëzëri që t'i dërgohej një telegram tërë botës së qytetëruar, sidomos Fuqive të Mëdha

evropiane dhe SHBA-së318. Gjithashtu u mor vendim që t'i dërgohej një telegram edhe

Parlamentit Jugosllav. Përmbajtja e telegramit, të cilin Parlamenti e miratoi më 20 qershor

1921, ishte: "Këshilli Kombëtar i Shqipërisë tue patun shpresë të plotë në ndjesitë njerëzore

të përfaqësuesve të ndryshëm të popullit, merr lejen tue hekë vërejtjen mbi plojet mizore e

315 Kaliopi Naska, “Çështja e Kosovës në parlamentin shqiptar të vitit 1921”, Çështja e Kosovës një problem

historik dhe aktual, Instituti i Historisë, Prishtinë, Instituti i Historisë Tiranë, Tiranë: 1996, 155. 316Lalaj, Problemi , 128. 317BKK, 18 qershor 1921, 78. 318BKK, 18 qershor 1921.78.


49

mbi salvimet e dhunimet që tash tetë vjet po vijojnë me një ashpërsim gjithnjë e më të madh

kundra shqiptarëve të Kosovës dhe u lutet me bamun hapat e nevojshme pranë qeverisë së

Beogradit për pushimin e këtyre mizorive që shkatërrojnë qytetërimin e shekullit XX"319.

Sikurse vërehet përmbajtja e telegramit vë në dukje disa probleme të çështjes

shqiptare, ndër të cilat tërheqin vëmendjen tri prej tyre: 1) Parlamenti vinte në dukje se

gjenocidi serb mbi shqiptarët kishte filluar para 8 vjetësh, domethënë që nga momenti kur

Konferenca e Ambasadorëve në Londër i shkëputi gjysmën e trojeve shqiptare dhe i la nën

sundimin e Serbisë; 2) Nga kjo rezulton që politika antishqiptare që ndiqte Serbia ishte

konstante dhe e pandryshuar e që në esencë vetëm forcohej duke u bazuar në platformën

politike kundër shqiptarëve. Duke pasur parasysh këtë politikë sistematike telegrami synonte

tërthorazi që të vinte në vështrim edhe përgjegjësinë që kishin Fuqitë e Mëdha mbi ndarjen e

trojeve shqiptare; 3) Parlamenti përpiqej që Fuqitë e Mëdha ta ndienin përgjegjësinë për t'i

tërhequr vërejtjen qeverisë së Beogradit për ta ndaluar me çdo kusht gjenocidin ndaj

shqiptarëve dhe shpërnguljen e tyre.

Telegrami i nisur nuk priste vetëm angazhimin e botës së qytetëruar dhe demokratike,

por edhe angazhimin e drejtpërdrejtë të deputetëve të Parlamentit Serbo-Kroato-Slloven.

Ishte hera e parë në historinë e popullit shqiptar që përfaqësuesit legjitimë të organit më të

lartë të ndërmarrin akt dhe veprim politik të drejtpërdrejtë, duke komunikuar direkt me

Parlamentin e Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene. Përmbajtja e telegramit ishte akuzë e

drejtpërdrejtë dhe vënie para përgjegjësisë politike të parlamentarëve për politikën që ndiqte

shteti i tyre ndaj shqiptarëve.

Si zakonisht, qeveria jugosllave nuk përfillte kërkesa të tilla. Parlamenti Jugosllav e

quajti këtë telegram “ndërhyrje në punët e brendshme të shtetit jugosllav”. Një përgjigje e

tillë irritoi deputetët shqiptarë, që shihnin të rritej çdo ditë numri i emigrantëve nga Kosova.

Ata vijuan të diskutonin për rrugët që do të ndiqnin për të vënë në lëvizje organizmat

ndërkombëtarë, si Lidhja e Kombeve, parlamentet e Fuqive të Mëdha etj., për të frenuar

politikën antishqiptare të qeverisë jugosllave. Për ta kjo politikë mbetej jo qytetare, jo

njerëzore. “Nuk asht nder, nuk asht trimni, nuk asht burrni për një qeveri e cila pretendon se

asht civile, me shkaktue gjithë ato mjerime e me shkretnue Kosovën me vrasje, të djeguna e

plaçkitje” deklaronte i revoltuar deputeti S.Vllamasi.320

319BKK, 20 qershor 1921, 90. 320 Lalaj, Problemi , 128.


50

Mustafa Kruja duke mbështetur deputetët shqiptarë theksoi: "Është e drejta e popullit

shqiptar të ankohej për shqiptarët e Kosovës, që po pësonin gjithfarë të këqijash”. Me

argumente të fuqishme parlamentarët shqiptarë dëshmuan se qeveria jugosllave nuk po i

përfill fare shqiptarët e Kosovës por po mundohët vetëm për ta ulur vrullin e çetave dhe

luftëtarëve në Kosovë. Kjo u dëshmua në veçanti nga fundi i vitit 1920 dhe gjatë vitit 1921,

kur lëvizja përjetoi një rënie të madhe për shkak të aksioneve të pandërprera të makinerisë

ushtarake jugosllave.

Deputeti i Durrësit, Jusuf Banka ishte një nga deputetët më të zëshëm të çështjes

kombëtare. Ai nuk e ngrinte zërin vetëm në sallën e Këshillit Kombëtar, por edhe jashtë tij.

Në një letër dërguar kryetarit të Parlamentit në Tiranë, më 22 qershor 1921 ndër të tjera

theksonte: "Mizorinat në shqiptarë që po i boton edhe gazeta "Pravda" që botohet në

Sarajevë, në qoftë se vazhdojnë edhe dy vjet kështu s'ka me mbetë farë shqiptari në

Kosovë"321.

Në Parlamentin Shqiptar një nga problemet e rëndësishme ishte ai i marrëdhënieve

ndërmjet dy shteteve dhe rreziku që sillte politika serbe për shtetin shqiptar. U theksua se

nuk mund të diskutohej për "marrëdhënie të mira fqinjësore apo për lidhje jetike e

trashëgimtare"322, siç cilësoheshin këto nga Parlamenti i Beogradit, sepse Serbia i trajtonte në

mënyrë mizore shtetasit e saj shqiptarë. Letrat që i kishin ardhur Rexhep Mitrovicës mbi

masakrat shoviniste jugosllave në Kosovë, ishin rrëqethëse për nga përmbajtja e tyre323.

Pas 20 qershorit 1921, ngjarjet morën rrjedhë të veçantë. Kjo iu diktua shqiptarëve

dhe veçanërisht Parlamentit shqiptar nga qëndrimi antishqiptar që shprehu në përgjigjen e vet

Parlamenti i Beogradit, i cili e konsideroi telegramin e Parlamentit Shqiptar si ndërhyrje në

punët e brendshme. Në të bëheshin edhe vlerësime të cilat binin ndesh me politikën që ai

parlament ndiqte ndaj shqiptarëve të Kosovës dhe ndaj shtetit shqiptar. Natyrisht një

përgjigje e tillë kishte për qëllim që t’i mashtronte qarqet politike ndërkombëtare për

realitetet e zhvillimeve politike në Kosovë. Ky qëndrim nxiti debate të ashpra në Parlament.

Kryetari i Këshillit Kombëtar në mbledhjen e 16 korrikut 1921 shtroi për diskutim përgjigjen

e telegramit të Parlamentit Jugosllav të përkthyer nga Luigj Gurakuqi.

Për deputetin Ali Këlcyra deputetët e Drinit i shpjeguan me një gjuhë shumë tragjike

ngjarjet e tmerrshme të Kosovës. Ai bashkohej me mendimet e oratorëve që folën për detyrën

e mbrojtjes së vëllezërve, por nuk pajtohej me ta, lidhur me mënyrën e shfaqjes së këtyre

321AQSH, F. 246, V. 1921, D. 43, fl. 6. 322Po aty, fl. 20-21. 323 Po aty, fl. 4-5.


51

ngjarjeve përpara kancelarive të Fuqive të Mëdha. Me këtë rast, A.Këlcyra aludon në atë se

nuk është bërë një propagandë e mjaftueshme më herët para Fuqive të Mëdha.

Në bisedimet e Këshillit Kombëtar të 18 korrikut 1921, deputeti Avni Gjilani theksoi:

"Duket se ndër ne ka një sëmundje sociale. Thanë zemërohen të huajt dhe nuk lipset të

flasim. Italia kërkon Vlorën, Greqia Gjirokastrën, Serbia veç masakrave jashtë kufirit të vitit

1913, ka zanë edhe vende ktej kufinit dhe asht tue na turbullue gjendjen e mbrendshme.

Përpara gjith këtyne u dashka të pushojmë nga frika se mos të zemërohen të huejt. Partia

Popullore, interesohet për çështjen e Kosovës i faleminderit për këtë interesim, po kryetari i

saj Fan Noli në Romë ka thënë se ne nuk interesohemi ma tepër se për kufit e 1913-s. Këto

fjalë na helmojnë, dhe na bëjnë shumë dam pse si duket inteligenca e Shqipnis asht ma pak

shqiptare se populli"324.

Kurse Hasan Prishtina, duke polemizuar me deputetin Koleka, theksoi: "Zotni Koleka

tha që Kosovasit lipset të marrin parasysh interesën e përgjithshme të Shqipnis e jo vetëm të

Kosovës. E siguroj zotnin e tij që e marrim parasysh interesën e Shqipnis. Zotnija e tij thotë

Kosovasit të rrinë urtë, ka të drejtë me thanë urtë, por zotnija e juej nuk dini shka do me

thanë serb. Serbi asht anmiku i Shqipnis e sidomos i Kosovës, vetëm për shkak se janë

shqiptarë"325. Në vijim Prishtina kërkoi me këmbëngulje që të shkojë një delegacion në

Evropë për të kërkuar mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në Jugosllavi dhe premtoi se nëse

Parlamenti nuk posedonte mjete për mbulimin e shpenzimeve të delegacionit, ato do t'i

mbulonte ai vetë nga pasuria personale326.

Deputetët krahas argumenteve në mbrojtje të popullit shqiptar të Kosovës, në debatin

parlamentar, shprehën kritika edhe për qeverinë shqiptare, e cila megjithëse në kushte mjaft

të vështira, duhej që t’i intensifikonte përpjekjet e saj në arenën ndërkombëtare. Kërkohej

angazhim i veçantë nga përfaqësuesi i saj në Lidhjen e Kombeve, i cili detyrohej të vihej në

mbrojtje të të drejtave të shqiptarëve që mbetën jashtë kufijve, por edhe të ishte në lidhje të

324 BKK- 18 korrik 1921, f. 180. - Që në fillimin e hapjes së Këshillit Kombëtar u vërejtën dy grupime

deputetësh: Partia Popullore dhe Partia Përparimtare si dhe një pjesë deputetësh që nuk morën pjesë në asnjë

parti. Partinë Popullore e kryesonte Fan Noli, në përbërjen e së cilës ishte edhe Ahmet Zogu etj. Partinë

Përparimtare e kryesonte Hoxha Kadriu, ku ishin disa ish-ministra të qeverisë së Durrësit si dhe personalitetet

kosovare. Me kalimin e kohës pati një rishpërndarje të dy grupimeve politike, kështu që edhe Noli u largua

nga Partia Popullore. Gramoz Hysi, Organizimi i shtetit shqiptar dhe lufta politike rreth tij në vitet 1920-1924,

Tiranë: 1986, 84-89. 325BKK, 18 korrik 1921, 180. 326 Po aty, 180-181.


52

vazhdueshme me qeverinë dhe parlamentin. Në Parlament u shprehën edhe mendime

konkrete për format e veprimit që duhej të ndiqte ai në mbrojtje të vëllezërve kosovarë327.

Propozimi i bërë nga Hasan Prishtina për dërgimin e një delegacioni ose komisioni

parlamentar në Romë, Paris, Londër e po qe nevoja edhe Washington u mbështet kryesisht

nga deputetët e Drinit, R. Mitrovica, L. Gurakuqi, M. Kruja, N. Mjeda, Gj. Fishta, H.

Mushqeta, H. Kadriu, R. Daci etj., shumica e të cilëve ishin përfaqësues të Partisë

Përparimtare328. Ata këmbëngulën në dërgimin e një komisioni parlamentar, duke e

konsideruar si veprim efikas, dhe se heshtja dhe mosveprimi si parlament mund të sillte dëme

për vendin. Me këtë rast pretendohej që veprimi i parlamentit të ishte i pavarur nga masat që

do të ndërmerrte qeveria shqiptare329.

Parashikohej që komisioni të vendoste lidhje me parlamentet e Fuqive të Mëdha dhe

pa kërkuar ndryshim kufijsh të lutej në emër të së drejtës për të mbijetuar për ndalimin e

këtyre masakrave. Një mënyrë e tillë e veprimit, sipas Luigj Gurakuqit, nuk mund t'i jepte

shkak as qeverisë jugosllave për ta akuzuar Shqipërinë për përzierje në punët e brendshme të

saj.

Grupi i dytë i deputetëve si S.Vinjau, A.Këlcyra, A. Koprencka, S. Kaja etj., që

shumica i takonin Partisë Popullore, propozuan t'i tërhiqej vëmendja qeverisë që, sipas

programit t’i dërgonte përfaqësuesit e saj në mbështetje të ngjarjeve në Kosovë. Duke

konsideruar se dërgimi i një komisioni parlamentar në ato rrethana ishte i papërshtatshëm,

me arsyen që ai nuk do të kishte kohë të ofrohej në qarqet diplomatike që mund të

interesoheshin për shqiptarët, ky grupim politik mendonte që delegacioni qeveritar i dërguar

në Lidhjen e Kombeve të vepronte në favor të këtij rezultati më të shpejtë330.

Në fund të debateve u vendos që ta kalonin propozimin në votim të fshehtë. Rezultati

i këtij votimi 37 vota ishin kundër, 27 pro dhe dy fletë të pavlefshme. Si përfundim,

delegacioni nuk u dërgua. Ky votim u prit me dhimbje nga një pjesë e konsiderueshme e

deputetëve. Ndonëse nuk u arrit rezultati i kërkuar, qeveria mbajti parasysh qëndrimin e

Parlamentit rreth këtij problemi.

Parlamenti Shqiptar vijoi punën për të informuar opinionin për çka ndodhte në

Kosovë, duke u dërguar telegrame qeverive e parlamenteve të Fuqive të Mëdha si dhe

Lidhjes së Kombeve. Megjithatë, deputetët shqiptarë i quanin të pamjaftueshme qoftë

327 Po aty. 328 Po aty, 159. 329AQSH, F. 246, V. 1921, D. 43, fl. 18-19. 330 Naska, Çështja e Kosovës, 159.


53

diskutimet në parlament, qoftë telegramet e thirrjet për çështjen e Kosovës. Ata shtronin

nevojën e sigurimit të dokumenteve dhe të argumenteve që duhej të përgatiteshin në bazë të

një njohjeje të plotë e të saktë të situatës në Kosovë. Duke kritikuar qëndrimin mospërfillës të

përfaqësuesit të Shqipërisë në Beograd ndaj kosovarëve, në Parlamentin Shqiptar u shprehën

mendime për mënyrën se si duhej siguruar ky informacion. Deputeti Ali Këlcyra vlerësonte

krijimin e një “organizate kosovarësh” brenda në Kosovë e që më mirë se kushdo mund të

sistemonte listat e të gjitha ngjarjeve. Ky informacion do t’i shpallej botës së qytetëruar për të

ditur e për të gjykuar ajo vetë për vuajtjet e kosovarëve. Kjo organizatë nuk do të punonte për

qëllime irredentiste, por njerëzore. Por për këtë duhej organizim.331

Më 9 nëntor 1921, Konferenca e Ambasadorëve në Paris njohu shtetin e pavarur

shqiptar dhe kufijtë e tij, me disa ndryshime territoriale në veri e verilindje që ishin në interes

të Jugosllavisë. Kjo do të thoshte se çrregullimet ekonomike të zonave kufitare do të bëheshin

më shqetësuese. Ky kufi artificial i kishte dënuar viset shqiptare në të dy anët e kufirit “me

vendnumërim, madje edhe kthim prapa” në situatën anormale të krijuar për shqiptarët që nga

viti 1913. Deputeti Luigj Gurakuqi këtë situatë e shpreh me këto fjalë: “Na kanë marrë

qytetet dhe na kanë lanë Malësinë, na kanë marrë Dibrën e na kanë lanë Malësinë, na kanë

marrë Prizrenin e na kanë lanë Malësinë, na kanë marrë Gjakovën e na kanë lanë Malësinë,

kështu që shëmbëllejmë me një trup pa kokë”332

Të dhënat që sillnin deputetët kosovarë nga terreni përmes aktivistëve të Komitetit të

Kosovës ishin ngjethëse. Për një komit shqiptar digjeshin gjithë fshatrat e një krahine.

Problemet e ngritura nga parlamentarët qeveria ia transmetoi delegacionit të saj në Lidhjen e

Kombeve të përfaqësuar nga Fan Noli. Gjatë qëndrimit 3-mujor në Lidhjen e Kombeve,

përpjekjet e pareshtura të delegacionit qeveritar kishin të bënin me largimin e forcave

ushtarake jugosllave nga territori i Shqipërisë së vitit 1913 si dhe me përpjekjet për ta

obliguar atë që të ndërhyjë në mbrojtje të popullit të Kosovës, duke gjykuar politikën

gjenocidale serbe333.

Mbledhja e Këshillit Kombëtar e 5 marsit 1923 caktoi edhe komisionet e deputetëve.

Në Komisionin e Administratës dhe Ushtrisë bënin pjesë: Halim Gostivari, Ibrahim Gjakova

dhe Sali Vuçitërna. Bedri Pejani ishte në Komisionin e Arsimit, i cili ishte edhe në

Komisionin e Jashtëm, po ashtu në Komisionin e Lutjeve ishin Halim Gostivari dhe Sali

331Lalaj, Problemi , 129. 332Naska, Çështja e Kosovës, 159. 333Po aty.


54

Vuçitërna334. Kjo dëshmonte për afrimin dhe respektin ndaj bijve dhe bijave të viseve

shqiptare që rënkonin nën okupim.

Gjatë diskutimeve parlamentare e veçanërisht në ato të vitit 1923 u sollën fakte dhe të

dhëna të reja mbi gjenocidin sistematik të ushtruar ndaj popullsisë shqiptare. Kërkohej nxitja

dhe angazhimi i mëtejshëm i qeverisë për t'u dalë zot bashkëkombësve që banonin në trojet e

veta. Viti 1923, u karakterizua nga një luftë e gjithanshme politike nga opinioni shoqëror dhe

shtetëror për problemin kombëtar. Në qendër të këtij procesi qëndronte Parlamenti.

Dalluar nga vitet 1920-1921, vitet 1922-1923 sollën veçori të reja në luftën

parlamentare për zgjidhjen e çështjes kombëtare. Nëse në vitet 1920 dhe 1921, Parlamenti u

angazhua vetëm me protesta drejtuar parlamenteve të botës së qytetëruar, në vitet në vijim,

falë favorizimit dhe forcimit të pozitës ndërkombëtare të shtetit shqiptar, u krijuan mundësi

të reja për ta rritur nivelin e përpjekjeve në favor të sigurimit të rezultateve më të favorshme.

Që nga viti 1913, vargu i të dëbuarve d.m.th. emigrantëve kosovarë ishte i pandërprerë dhe

historia e tyre ishte vërtetë e dhimbshme. Një pjesë e emigrantëve mbeteshin rrugës, një

pjesë vdisnin nga malaria në fshatrat plot këneta të Shqipërisë, pjesa tjetër jetonte në mizërie

të plotë duke siguruar me mundime të mëdha bukën e gojës. Sistemimi i emigrantëve ishte

një problem i vështirë e me shumë të panjohura.

Megjithëse në parlamentin e vitit 1923 u miratuan disa ligje për t’u ardhur në ndihmë

emigrantëve kosovarë, si ligji i së drejtës për nënshtetësi shqiptare, për leje banimi të

përhershme, për dhënien leje për truall dhe kredi, shteti ishte në varfëri të skajshme, gjë që e

vështirësonte mjaft sistemimin e tyre. Më e keqja në kushtet e varfërisë dhe të përpjekjeve

për të mbijetuar, një pjesë e emigrantëve u përdor nga shteti serb si erozion për shtetin

shqiptar sepse, siç shprehej njëri nga deputetët “ shumë herë shpirti asht shumë më i dashur

se atdheu”335.

Parlamenti Shqiptar i interesuar për marrëdhënie normale me Jugosllavinë, nuk e

kushtëzoi atë me çështjen e Kosovës. E kundërta ka ndodhur me shtetin fqinj. Duke mos

arritur të bëhej autoritet i pranueshëm dhe i pëlqyeshëm në popullsinë shqiptare të atjeshme ai

e ka përdorur Kosovën si barrë për shtetin shqiptar. Në këtë lojë letra e emigracionit ka qenë

mjaft e efektshme. Sa herë që janë acaruar marrëdhëniet ndër shtetërore midis Shqipërisë dhe

Jugosllavisë, është shoqëruar me masakra në kufi e me dhunë masive për të nxitur braktisjen

334BKK, Legjislatura e parë, sesioni i parë, viti III nr.1,Tiranë: 1923, 5 maj 1923, 18-19. 335 Lalaj, Problemi, 130.


55

e trojeve. Kështu ka ndodhur në vitin 1913, 1919-1920, 1923 e më vonë me popullsinë e

Dibrës, të Plavës e Gucisë, të Malësisë së Gjakovës, të Prizrenit etj.336

Zgjerimi i përpjekjeve në planin e jashtëm favorizoi sensibilizimin e opinionit edhe

përmes shtypit. U krijuan mundësi që brenda vendit problemi të merrte dimensione të reja,

veçmas duke kontribuar në ndërgjegjësimin e mëtejmë të shqiptarëve për domosdoshmërinë

e angazhimit ndaj problemit kombëtar. Kështu, më 10 mars 1924 u adresua në emër të

Kryesisë së Kuvendit Kushtetues një letër nënshkruar nga disa deputetë, ku kërkohej që të

merreshin masa për mbrojtje të popullit të Kosovës337.

Po në bisedimet e Kuvendit Kushtetues të 10 marsit 1924, deputeti Sali Vuçiterna

përshkruan para këtij kuvendi gjendjen e mjerueshme që po përjetonte populli i Kosovës.

Sipas gazetave jugosllave që dilnin në Shkup ai lutej t'i tërhiqej vërejtja qeverisë që ajo të

ndërmarrë masat e duhura pranë Lidhjes së Kombeve në favor të shpëtimit të jetës së

shqiptarëve338. Avni Rustemi duke shprehur mendimin se nuk ishte hera e parë që

numëroheshin barbaritë serbe në Kosovë, në Maqedoninë shqiptare etj., vijonte: "Të gjithë i

kemi marrë vesh këto barbarizma e s'ka nevojë për fjalë të tepërta. Çështja është me gjetë

mënyrën si me i ndalue këto. Në Belgrad kemi përfaqësuesin tonë, po më duket se ne gjejmë

vende për persona e jo persona për vende. Para se t'i marrim vesh këto lajme nga gazetat

jugosllave, duhej që t’i merrnim nga përfaqësuesi ynë"339. Ai kërkoi nga ministri i Jashtëm,

Iljaz Vrioni, që t'i tërhiqet vërejtja përfaqësuesit shqiptar në Beograd.

Duke mbështetur mendimin e Avni Rustemit, deputeti D. Mitrovica, shpreh

mendimin kritik për përfaqësuesin shqiptar në Beograd, me akuzën se kur është takuar me

kosovarë në Beograd nuk e ka kthyer kokën as për t'i shikuar340. Kurse deputeti Ali Këlcyra

lidhur me këtë çështje mendonte: "Mua më duket e nevojshme që për këtë çashtje qeveria të

ketë një politikë të caktuar, një politikë që i japin të drejtë përdorje traktatet në fuqi. S'mund

të merret kjo politikë për politikë irredentiste, pse kemi qenë gjithnjë kundër saj, duam një

politikë të arsyeshme e të drejtë pse misioni i Shqipnis në Ballkan është për ta mbajtur

paqen”.

Në vijim Këlcyra shprehu mendimin që nëse Shqipëria nuk ka mundësi t'i mbrojë

shqiptarët jashtë kufijve të jetojnë si shqiptarë, të paktën të kujdeset që ata të jetojnë si

njerëz, duke menduar se për ndryshe kjo do të ishte mjerim, fatkeqësi dhe turp për shtetin

336 Po aty, 130. 337AQSH, F. 246, V. 1924, D. 27, fl.1. 338Bisedimet e Kuvendit Kushtetues, 10 mars 1924, 313. 339 Po aty, 314. 340 Po aty.


56

shqiptar341. Gjithashtu Këlcyra tërhoqi vërejtjen se kjo nuk është çështje partie, por shtruarja

e çështjes shqiptare u përket të gjithëve në mënyrë të barabartë, që të flasin vetëm si

shqiptarë, kur dëgjojnë lëngimet e fëmijëve nën thundrën e armiqve. Në mbrojtje të këtij

misioni të shenjtë "Qeveria duhet të zgjedhë njerëz të zotët që dinë të kryejnë detyrën e tyre

duke mbrojtur interesat dhe të drejtat kombëtare, e jo të verë në krye të punëve persona të

paaftë"342. A. Këlcyra mendonte se në realizimin e të drejtave të shqiptarëve jashtë kufijve

duhet që patjetër të shfrytëzohej opinioni publik. Ministri i Jashtëm, Iljaz Vrioni, në

arsyetimin e tij përmendi faktin se qeveria e re shqiptare e kishte filluar punën vetëm 5 ditë

më parë343. Sejfi Vllamasi shprehu mendimin se ministri i ri i Jashtëm, që kishte marrë

detyrën, nuk i dinte sa duhet punët e qeverisë së kaluar dhe ai si përfaqësues i kabinetit të

vjetër dilte në mbrojtje të përfaqësuesit shqiptar në Beograd, duke theksuar se ai kishte

dërguar raporte të gjata me shpjegime mbi ngjarjet tragjike në Kosovë.

Ai gjithashtu i lutej qeverisë të merrte masat e nevojshme për lehtësimin e gjendjes

së mjeruar të popullit shqiptar të mbetur jashtë kufijve të Shqipërisë. Mbështetur në shkrimet

e gazetave të Stambollit mbi pretendimet jugosllave për Shkodrën, deputeti S. Starova

kërkonte shpjegim nga ministri i Jashtëm mbi vërtetësinë e këtyre lajmeve, me ç'rast ministri

Vrioni u deklarua se dy-tri ditë më vonë në një mbledhje të fshehtë do të mund të jepeshin të

gjitha hollësirat344.

Rezultatet përfundimtare nga bisedimet e Kuvendit Kushtetues u konkretizuan me

propozimin me shkrim që iu bë qeverisë që të marrë masat e duhura për këtë çështje të

rëndësishme345. Përfaqësuesit e zgjedhur nga prefektura e Kosovës për këtë parlament ishin:

Kadri Prishtina, Dervish Mitrovica, dr. Fahriu, Niman Ferizi dhe Avni Rrustemi346. Ndërkaq

përmbajtja e shkresës dërguar qeverisë më 11 mars 1924 nga Kryesia e Kuvendit Kushtetues

ishte si vijon: "Kemi nderin me e njoftue të shkëlqyeshmen kryeministri se Kuvendit

Kushtetues në mbledhjen e vet më 10.3.1924, mbas dëshmive të paraqitura nga disa deputetë

për masakrat që po bahen në Jugosllavi, shfaqi dëshirën t'i rekomandohet qeverisë të marrë

masa për ndalimin e këtyre për sigurimin e të drejtave të pakicës"347. Po të njëjtën ditë

341 Po aty, 315. 342 Po aty. 343 Qeveria e re e kryesuar nga Shefqet Vërlaci e kishte filluar punën më 3 mars 1924, pas rënies së qeverisë të

Ahmet Zogut më 25 shkurt 1924. 344 Po aty, 316. 345 Po aty, 316. 346Bisedimet e Kuvendit Kushtetues, 4 shkurt 1924, 87. 347AQSH, F. 249, V. 1924, D. 664, fl.1.


57

kryeministri Shefqet Vërlaci e informonte ministrin e Jashtëm, Iljaz Vrioni, në lidhje me këtë

kërkesë dhe kërkonte angazhimin e tij në këtë drejtim348.

Iljaz Vrioni, ministri i Punëve të Jashtme, raportoi mbi protestat qeveritare që ishin

bërë dhe bëheshin në mbrojtje të çështjes së Kosovës dhe Çamërisë349. Deputeti Jashar

Erebara shprehu mendimin që Shqipëria nuk mund t'i shpallte luftë Jugosllavisë, sepse ajo

ishte më e fuqishme, ndërsa deputeti Qazim Koculi në qëndrimet e tij paraqitej më radikal,

duke theksuar “se në rast nevoje edhe luftë do t’i shpallnim”350. Ai përpos disa të dhënave

statistikore paraqet gjendjen kritike të shqiptarëve të Janjevës, të Prishtinës, të Kërçovës me

rrethinë etj. Rasti më i rëndë ishtembi gjendjen e mjerueshme të shqiptarëve ishte informata

që në rrethin e Prishtinës një fshatar shqiptar i kishte dhënë shtëpinë e vet një serbi, vetëm

për t'i nxjerrë një pasaportë351.

Deputeti H. Xhemali nuk pajtohej me deputetin Erebara pasi nuk mund të luftohej

me pushkë kundër Jugosllavisë dhe shprehte mendimin, sipas të cilit, për të mos lejuar

zhdukjen e shqiptarëve të Kosovës në rast nevoje duhej të luftohej edhe me pushkë, duke u

bazuar në atë se forca e një populli sovran bazohet në forcën e vet352. Më tej ai theksonte:

"Unë i falem nderës qeverisë për demarshe që ka bamë e i lutem që këto demarshe t'i

përsërisin që kështu t'i diftohet Serbisë e gjithë botës se ka një Shqipni që i kërkon të drejtat e

vllaznëve të vet"353.

Kurse deputeti Niman Ferizi, sipas informacioneve, shtjelloi para kuvendit gjendjen e

mjerueshme në Kosovë e në veçanti për krahinat e Hasit, Kabashit dhe Gores354. Ai në emër

të kosovarëve të robëruar i lutet qeverisë shqiptare: 1) Të kërkohet nga qeveria jugosllave

lejimin e hapjes së shkollave shqipe në Kosovë, sikurse i ka liruar Shqipëria në Shkodër e në

Vrrakë dhe 2) Ndërrimin e përfaqësuesit të Shqipërisë në Beograd dhe hapjen e konsullatave

në Prizren e Shkup, duke theksuar se 80 për qind të Shkupit e përbëjnë shqiptarët.

Ministri i Jashtëm Vrioni shprehu mendimin se duhet pasur dëshmi për ndërrimin e

përfaqësuesit shqiptar në Beograd, ndërsa çështja e konsullatave në Prizren dhe Shkup ishte

çështje e buxhetit të dobët të qeverisë shqiptare. Deputeti Rauf Fico u deklarua për një

348 Po aty. 349 Po aty, 624.-625. 350 Po aty, 625. 351 Po aty. 352 Po aty, 626. 353 Po aty. 354 Po aty, 627-628.


58

propagandë të jashtme më të fuqishme të shtetit shqiptar, sepse sipas tij, vetëm një

propagandë sistematike mund ta kthejë opinionin publik në favor të shqiptarëve355.

Nga deputeti S. Blloshmi ndër të tjera u propozua që t'i dërgohet një telegram proteste

Parlamentit Jugosllav356. Deputeti Avni Rustemi duke akuzuar qeverinë për neglizhencë, do

të theksonte: "Po të ishte mbajtur në korent Lidhja e Kombeve nga ana e qeverisë sonë mbi

ngjarjet në Kosovë e Çamëri, ajo do ta bënte detyrën e saj e nuk do të kishim nevojë sot t'u

bënim thirrje parlamentarëve të botës. Nga moskujdesi i qeverisë, më duket se Lidhja e

Kombeve nuk e quan si një element minoriteti popullsinë shqiptare që banon në Kosovë e

Çamëri. Sa për Çamëri duket se është e interesuar pak sipas fjalëve të ministrit, po për

Kosovë aspak, ndoshta nga shkaku se Jugosllavia është mjaft e fortë e nuk mund të

kundërshtohet për veprat çnjerëzore që bën. Gjithë puna është që qeveria duhet të mbajë në

korrent Lidhjen e Kombeve por për të zënë fjala vend duhen të paraqiten statistika e

argumente. Jo njerëz po edhe një pulë të vritet në Kosovë këtu duhet të dihet"357.

Avni Rustemi duke mbrojtur mendimin se qeveritarët dhe parlamentarët shqiptarë

duhet të dinë çdo gjë për Kosovën theksonte se “janë 2.000 serbë në rrethin e Shkodrës e

përfaqësuesi serb i di të gjitha ç'u ngjet atyre, kurse ne që kemi një milion shqiptarë në

Kosovë nuk dimë asgjë”358. Ali Këlcyra në diskutimin e tij do të tërhiqte vëmendjen sa vijon:

"Herë pas here kemi dëgjuar fjalë për Kosovë dhe Çamëri, po kurrë ndonjëherë s'kemi parë

që këto të sjellin ndonjë përfundim të pëlqyeshëm. Për dy muaj dy herë e diskutuam këtë

çështje, por nuk i di efektet e bisedimeve tona”.

Këlcyra bëri edhe disa vërejtje në adresë të qeverisë shqiptare dhe shprehu mendimin

që përfaqësuesi i saj në Beograd duhej të ishte njeri që gëzonte simpatinë e kosovarëve dhe

përfundimisht kërkon organizim, punë e jo fjalë359.

Qazim Koculi solidarizimin me vëllezërit kosovarë e shprehu duke kërkuar nga ata që

iknin në Turqi dhe shkombëtarizoheshin, të merreshin vëllazërisht e të stabilizoheshin në

Shqipëri, gjithashtu të ndahej kafshata e bukës përgjysmë me ta360. Kurse deputeti Dervish

355AQSH, F. 249, V. 1924, fl. 625-629. 355 Po aty, fl. 626. 355 Po aty, fl. 627-628. 356 Po aty, fl. 630. 357 Po aty, fl.630. 358 Po aty, 631. Shifra një milion nuk ishte shifër vetëm e popullsisë së Kosovës, por Parlamenti Shqiptar dhe

qeveria shqiptare me emrin Kosovë nënkupton të gjitha territoret shqiptare që ishin të pushtuara nga

Jugosllavia. Edhe protestimet pavarësisht që në shumicën e rasteve përmendet emri Kosovë ishin të drejtuara

në mbrojtje të të gjitha trevave shqiptare të pushtuara nga Jugosllavia. 359AQSH, F. 249, V. 1924, fl. 633/1. 360 Po aty.


59

Mitrovica i lutej qeverisë që të ndihmojë emigrantët kosovarë të vendosur në Kavajë. Në

fund të punimeve të mbledhjes së 17 majit 1924, deputetët bënë pesë minuta pushim në

nderim të kolegut të tyre dhe deputetit të prefekturës së Kosovës, Avni Rustemit361.

Përpjekjet për mbrojtjen e shqiptarëve në Jugosllavi dhe Greqi si dhe qëndrimet e

shtetit shqiptar ndaj këtij problemi kanë pasur veçori dhe probleme specifike në periudha të

ndryshme të zhvillimit historik. Ato janë diktuar edhe nga koniunktura politike që kanë qenë

të pranishme. Për këtë Luigj Gurakuqi do të theksonte: "Rëndësia e Shqipërisë në politikën

e jashtme është aq tepër e vogël sa që nuk mund të besohet kurrë që do të kemi përkrahjen e

shteteve të mëdha pavarësisht nga shërbimi që përpiqemi t'u bëjmë"362.

Megjithatë, mund të konkludohet se Asambleja Kushtetuese e vitit 1924 përbënte një

institucion i cili u angazhua për ta shqyrtuar problemin kombëtar në mënyrë të gjithanshme.

Pikërisht, në vitin 1924 u hodh ideja edhe për organizim të brendshëm në Kosovë apo

Çamëri, u kërkua të përdorej parimi i reciprocitetit në marrëdhëniet midis shteteve. U theksua

që përmes Lidhjes së Kombeve të kërkohej nga Jugosllavia dhe Greqia respektimi i

angazhimeve ndërkombëtare jo vetëm për të drejtat politike, por edhe civile të shqiptarëve që

banonin në Kosovë e Çamëri.

Më 2 prill 1924, seanca e Asamblesë Kushtetuese shënoi një nga faqet e historisë së

përpjekjeve të parlamenteve shqiptare për çështjen kombëtare, për nga rëndësia, përgjegjësia

dhe kompleksiteti i formave që ushtruan, i alternativave që u paraqitën mbi propozimet që u

dhanë për mënyrën e zgjidhjes së problemit kombëtar. Kjo vërtetohet edhe me faktin që gjatë

vitit 1924 në Shqipëri ndonëse u acarua lufta politike, u organizuan mitingje masive, si në

Fier, Vlorë, Shkodër, Korçë, Elbasan etj., ku u kërkua mbrojtja e të drejtave kombëtare të

Kosovës dhe Çamërisë. Lufta politike që zhvillohej për këtë problem në parlament dhe në

shtypin shqiptar nxiti më tej edhe veprimtarinë e diasporës shqiptare.

Është e qartë se Mbretëria e Jugosllavisë nuk ishte e kënaqur vetëm me kolonizimin e

Kosovës me elementin sllav, por njëkohësisht përpiqej, me të gjitha forcat, edhe për

spastrimin etnik nga elementi jo sllav, në radhë të parë nga elementi shqiptar.

Sado që rrethanat ishin të vështira, interesi i kombit kërkonte që shqiptarët të mos

emigronin në Turqi e në Shqipëri. Për ndalimin e kësaj tragjedie kombëtare do të angazhohen

edhe qeveritë e Mbretërisë Shqiptare, nëpërmjet një propagande efikase nga legata shqiptare

361BKK, 17.5.1924, 801. 362 Romeo Gurakuqi - Tomi Treska, “Konceptet politiko-juridike të Luigj Gurakuqit mbi shtetin”, në

përmbledhjen Shkodra në shekuj, Vëllimi I, Shkodër: 1998, 206.


60

në Beograd.363 Me gjithë vështirësitë e përmendura, ekzistonin klube të ndryshme sportive

dhe organizata bamirëse në Kosovë që ilegalisht merreshin me veprimtari arsimore dhe

kulturore.

Një rol të rëndësishëm luajti kisha katolike, e cila përkujdesej kryesisht për besimtarët

shqipfolës. Ajo mbështeste shoqërinë që fillimisht quhej “Drini i Bardhë” në Pejë, ndërsa pas

legalizimit njihej si shoqatë religjioze dhe bamirëse me emrin “Shoqata e Shën Katarinës”.

Shtjefën Gjeçovi, i cili shquhej për nivelin intelektual, kulturor dhe përcaktime të qarta

kombëtare, u bë anëtar aktiv i kësaj shoqate. Veprimtaria e tij kombëtare ishte e fuqishme gjë

që shkaktoi pakënaqësi të mëdha tek pushtetarët serbë.364 Gjeçovi, për shkak të veprimtarisë

të tij të njohur kombëtare, u vra më 14 tetor 1929, në rrethana të dyshimta.365 Vrasja e

Gjeçovit shkaktoi hidhërim të thellë te mbarë shqiptarët, pa marrë parasysh se ai ishte martir

i ndjenjave kombëtare dhe i besimit të tij. Ndonëse serbët e festuan vrasjen e Gjeçovit,

shqiptarët e Kosovës vajtuan pasi mbetën pa fratin, mësuesin, shkencëtarin dhe vëllanë e tyre

të respektuar.366

Lajmet mbi politikën shfarosëse të qeveritarëve serbë në Kosovë prekën thellë

ndjenjat e popullit shqiptar në Shqipëri dhe shkaktuan një shpërthim të fuqishëm zemërimi.

Në mbështetje të vëllezërve të tyre u ngritën dhe protestuan njëzëri edhe deputetët e

Parlamentit Shqiptar.367 Aty u tërhoq vëmendja mbi dhunimet kundër shqiptarëve të Kosovës

dhe u formulua kërkesa ndaj qeverisë së Beogradit për t’i ndërprerë këto mizori.368

Vrasja e atdhetarit Shtjefën Gjeçovi u diskutua në Parlamentin Shqiptar në mbledhjen

e datës 11 nëntor 1929 nën kryesinë e kryetarit të Parlamentit, Pandeli Evangjeli. Pas hapjes

së mbledhjes, ai njoftoj deputetët mbi rendin e ditës, ku ndër çështjet kryesore do të

diskutohej vrasja e At Shtjefën Gjeçovit në Jugosllavi. Fjalën e mori deputeti Tefik Mborja.

Duke theksuar fillimisht se shkaku që kërkuan shpjegime nga ministri i Punëve të Jashtme

mbi vrasjen e At Shtjefën Gjeçovit ishte që të informoheshin saktë mbi këtë ngjarje, sepse,

sipas informacioneve, që kishin, Gjeçovi u vra pikërisht kur ishte në përmbushje të misionit

të tij të shenjtë në famullinë e Zymit.369

363 AQSH , Fondi i Mbretërisë Shqiptare, nr. 249, V.1930, D. 1/1102, fl.44. 364 N o e l M a l c o l m , K o s o v a n j ë h i s t o r i e s h k u r t ë r , K o h a P r i s h t i n ë 1 9 9 8 , 283 365 GJ. B i s a k u , Sh. K u r t i , L. G a s h i , Prememorie e paraqitur në Lidhjen e Kombeve më 1930, Tiranë:

1995, f.43; Dr. H a k i f B a j r a m i , Dëbimi dhe shpërngulja e shqiptarëve në Turqi dokumente,Shoqata për

kthimin e shqiptarëve në trojët e veta, Prishtinë: 1996, 168. 366R r o k Z o j z i , Shtjefën Konstatin Gjeçovi, Zëri i popullit, Tiranë: 1974. 367N a s k a , Çështja e Kosovës , 155. 368Po aty, 155. 369AQSH, Fondi i Ministrisë së Jashtme, nr. 251, V. 1929, D. 406, fl. 31.


61

Në vijim, deputeti Mborja paraqiti para deputetëve informatat që dispononte rreth

përgatitjes së vrasjes së Gjeçovit, duke e gjykuar atë si akt barbar, pasi ishte veshur me rroba

të shenjta për të predikuar fjalën e Zotit, por edhe për të përmbushur misionin e tij kombëtar

në kuadër të normave që lejonin ligjet e Mbretërisë Jugosllave.370 Duke parashtruar para

deputetëve pyetjen, pse u vra Gjeçovi, në përpjekje për gjetjen e shkakut, deputeti Mborja do

të theksonte: “Shkaku është, të dashur kolegë, se vajti atje si shqiptar dhe brenda kufijve të

ligjit u tha shqiptarëve të atjeshëm se edhe ata kanë të drejtë të rrojnë si shqiptarë brenda

Mbretërisë jugosllave, pa qëllim revolucionar, por me qëllim paqësor”.371

Ky deputet shpreh mendimin se dora misterioze që vrau Gjeçovin kishte qëllim jo

vetëm zhdukjen e tij, por të të gjithë atyre njerëzve që përpiqen për realizimin e idesë

kombëtare shqiptare në Jugosllavi. Duke e arsyetuar zgjatjen e fjalës në Parlament, për shkak

se çështja e shtruar ishte e një rëndësie të veçantë, ai shpreh mendimin: “Nëse nuk do të

interesohen parlamentarët shqiptarë si përfaqësues të popullit për këtë çështje jetike, atëherë

duhet të jemi të vetëdijshëm se populli shqiptar nuk ka për të ekzistuar, andaj e kemi detyrë të

shikojmë çka po ngjet, jo për qëllim ndërhyrjeje në punët e brendshme, por të shikojmë se

çka ndodh me bashkëkombësit tanë që jetojnë në Mbretërinë Jugosllave.”372 Në vijim i

paraqiti Parlamentit të dhëna të shumta rrëqethëse e të detajuara373 mbi vrasjet e shqiptarëve

të tjerë në Jugosllavi, të cilët humbën jetën, pa pasur guximin të kërkojnë të drejtat e pakicave

brenda shtetit jugosllav.

Akte të tilla çnjerëzore, shprehet deputeti, nuk u shërbejnë marrëdhënieve të mira

fqinjësore dhe miqësore ndërmjet shtetit shqiptar dhe atij jugosllav, edhe pse është në interes

të dy palëve që të jetojnë në harmoni të plotë. Faji i takon qeverisë jugosllave, sepse këto

parime nuk respektohen nga ana e tyre.374

Ndonëse Shqipëria çdoherë e ka bazuar politikën e vet si element i përparimit dhe i

paqes në Evropën Juglindore, këtë dëshirë nuk e ushqen Jugosllavia, e cila Shqipërinë e ka

akuzuar dhe e akuzon si vend intrigash. Të gjithë i dinë veprimet pozitive korrekte të

qeverive shqiptare, ku nuk janë lejuar sjellje jo korrekte ndaj pakicave që jetojnë në Shqipëri.

Protestat që janë bërë pranë Lidhjes së Kombeve mbi të drejtat e shqiptarëve, jo që

nuk respektohen nga jugosllavët, por fatkeqësisht atje mbretëron fryma e zhdukjes së

370AQSH, F. 251, V. 1929, D. 406, fl. 32. 371Po aty, fl. 32. 372AQSH, F. 251, V. 1929, D. 406, fl. 32. 373Po aty, fl. 33. 374Po aty. 34.


62

shqiptarëve në Jugosllavi.375 Gjuha shqipe nuk respektohet, nuk ekziston asnjë shkollë shqipe

dhe se ai që e kërkon këtë shkollë gjen fatin që gjeti At Shtjefën Gjeçovi dhe shokët e tij.

Në emër të reformës agrare dhe formave të tjera shqiptarët shtrëngohen që t’i

braktisin pronat, shtëpitë dhe atdheun376, theksoi në vijim deputeti Tefik Mborja, për të vijuar

me pyetjen se “a është konformë me politikën “paqësore”, siç pretendon Jugosllavia, që

populli shqiptar të zhduket, edhe pse ajo është nënshkruese e garancive në Lidhjen e

Kombeve mbi të drejtat e pakicave?”377

Ky deputet i drejton pyetje ministrit të Punëve të Jashtme, jo vetëm lidhur me çështjen

e vrasjes së Gjeçovit, por edhe për masat e marra nga dikasteri i tij në mbrojtje të shqiptarëve

në Jugosllavi. Duke u rikthyer prapë te vepra e Gjeçovit, deputeti i lartpërmendur do ta

cilësojë të madhin Gjeçov jo vetëm dëshmor, por shembull për të gjithë klerin e patriotët

shqiptarë, njeri të pajisur me dije, kulturë të gjerë, me vepra të vlefshme jo vetëm për

shqiptarët, por edhe për të huajt, duke gjykuar se populli shqiptar pa dyshim do ta mbajë në

zemër Gjeçovin falë veprës së tij madhore.

Në fund të diskutimit të gjatë, deputeti Mborja do të theksonte: “I ndjeri At Shtjefën

Gjeçovi u vra për idenë kombëtare e cila nuk mund të shuhet kurrë, ai u vra por ideja e tij

vazhdon. Duhet ta dinë të gjithë se Shqipëria nuk është ajo e para 5-6 vitesh, por sot është

shtet ku është avancuar ndjenja kombëtare nën udhëheqjen e lartmadhërisë së tij, Mbretit jo

vetëm të Shqipërisë, por Mbretit të gjithë shqiptarëve.”378 Pas duartrokitjeve të gjata në

Parlament për fjalën e tij të zjarrtë, vijoi deputeti Fiqri Rusi, i cili fillimisht shprehu

mendimin se Gjeçovi si shtetas shqiptar besonte, se do të gjente mbrojtjen e të gjitha ligjeve

siç e kanë nënshtetasit e huaj në shtetin shqiptar, e që faktikisht “gabim” i tij, ishte mbështetja

në ligjin. Gjeçovi shkoi atje, por ra viktimë si shokët e tjerë, sepse po t’iu referohemi

statistikave do të shohim se mbi 200 mijë shqiptarë e kanë pësuar fatin e tij.379

Në vijim, deputeti Rusi i bën apel qeverisë së Beogradit që, në qoftë se dëshiron

marrëdhënie fqinjësore me Shqipërinë dhe t’i kontribuojë paqes në Evropën Juglindore, duhet

t’i ndalojë këto mizori, sepse në të kundërtën, pra nëse vazhdon me zhdukjen e shqiptarëve,

shteti shqiptar do ta ngrejë zërin ku të jetë e nevojshme, sepse një gjë e tillë nuk mund të

375Po aty. 376Po aty, 35. 377AQSH, F. 251, V. 1929, D. 406, fl.35. 378Po aty,35. 379Po aty, 36.


63

durohej. Përfundimisht, deputeti Fiqri Rusi i apelon ministrit të Jashtëm që t’i bëjë demarshet

e duhura pranë Lidhjes së Kombeve në mënyrë që t’u jepet fund këtyre ngjarjeve tragjike.380

Deputeti Kolë Mjeda shprehu mendimin se Gjeçovi kishte punuar në favor të vjeljes

së folklorit shqiptar dhe se ishte zbatues i ligjeve, i ndërgjegjes dhe i ndjenjave kombëtare. Ai

për të studiuar doket e kosovarëve, në shkurt të vitit 1926, e pa të arsyeshme të shkonte në

Kosovë. Sipas deputetit Mjeda pikërisht në atë periudhë kohore, qeveria e Beogradit

ndërhyripranë Vatikanit që meshtarët katolikë të jenë të krahinave vendëse381 dhe Selia e

Shenjtë, në bazë të kësaj kërkese, e dërgoi Gjeçovin në Kosovë, por ai u vra barbarisht, vrasje

që nuk do ta bënte asnjë popull i civilizuar. Deputeti Mjeda në fund kërkoi shpjegimet e

duhura nga ministri i Punëve të Jashtme rreth kësaj ngjarjeje tragjike.382 Në vijim e mori

fjalën e mori deputeti Jashar Erebara, i cili fillimisht u shpreh se serbët nuk dëshirojnë të

dëgjojnë për elementin shqiptar. Qëndrimi i Jugosllavisë nuk është shembull miqësie.

Deputeti Erebara paraqiti mjaft të dhëna faktike mbi mizoritë serbe në Kosovë.383 Erebara

në fund, shprehu mendimin se për fat të keq, serbët nuk duan ta kuptojnë se shqiptarët nuk

paraqesin pengesë për ta, por, megjithatë, ata dëshirojnë zhdukjen e të gjithë elementit

shqiptar në Jugosllavi.384

Deputeti Xhafer Ypi shprehu mendimin se vrasja e Gjeçovit theri zemrat e të gjithë

atdhetarëve shqiptarë, duke apeluar që të ngrihet zëri nga Parlamenti dhe të informohet e tërë

bota që shqiptarëve në Jugosllavi u mungon e drejta mbi jetën, mbi pasurinë, mbi nderin dhe

këtyre shtypjeve t’u jepet fund. Ai propozoi që të bëhen dy apele, Lidhjes së Kombeve, e

cila ishte mbrojtëse e të drejtave të pakicave dhe parlamenteve të qeverive pjesëtare në të.385

Rauf Fico, ministër i Punëve të Jashtme, paraqiti të dhënat që kishte dikasteri i tij

lidhur me vrasjen e At Gjeçovit. Ai u shpreh se me t’u informuar për këtë lajm tragjik iu

urdhërua legatës shqiptare në Beograd që të paraqesin demarshet e duhura pranë qeverisë

jugosllave, gjë që ajo e bëri dy herë. Ministri Fico informoi se qeveria jugosllave përmes

ministrit të Punëve të Jashtme i është përgjigjur legatës shqiptare se ishin marrë të gjitha

masat e duhura që autorët e krimit të zbuloheshin dhe me të përfunduar kjo çështje të

informonin legatën shqiptare në Beograd.386 Gjithsesi, ministri i Jashtëm përpiqej t’i bindte

380Po aty, 36-37. 381AQSH, F. 251, V. 1929, D. 406, fl.37. 382Po aty, fl. 38. 383Po aty. 384Po aty, fl. 39. 385Po aty. 386AQSH, F. 251, V.1929, D. 406, fl. 40.


64

deputetët se qeveria dhe dikasteri që ai udhëhiqte, ishin angazhuar dhe do të angazhoheshin

edhe më në këtë drejtim.

Pas ministrit të Jashtëm fjalën e mori përsëri deputeti Mborja, i cili u propozoi

parlamentarëve që ta nderonin me pesë minuta heshtje kujtimin e Gjeçovit. Ky propozim u

pranua, por pas rihapjes së mbledhjes nga kryetari i Parlamentit, fjalën e mori sërish deputeti

Kolë Mjeda, i cili, duke e falënderuar ministrin e Jashtëm për shpjegimet e kënaqshme,

shprehu besimin se qeveria shqiptare do të merrte masa që të evitoheshin raste të tilla. Më pas

diskutoi deputeti Bahri Begolli, për të cilin shpjegimet e ministrit të Jashtëm nuk ishin të

kënaqshme. Si përfaqësues i popullit, e veçanërisht si përfaqësues i Kosovës, kërkoi nga

qeveria që të merreshin masa shumë energjike, jo vetëm për Gjeçovin, por edhe për të gjithë

shqiptarët që jetojnë në Jugosllavi, duke shprehur mendimin se “Jugosllavia duhet ta ketë të

qartë se dhe miza është e vogël, por e turbullon stomakun”.387 Me diskutimin e deputetit

Bahri Begolli mori fund kjo çështje.

Duhet theksuar se premtimi që iu dha legatës shqiptare në Beograd nga qeveritarët

jugosllavë mbeti vetëm si i tillë, pasi nuk mund të ndriçohej rasti i vrasjes së Gjeçovit, kur

këtë e kishin bërë vetë ata. Filluar nga maksima se shteti i dobët nuk mund të udhëheqë

politikë të fuqishme, protestat qeveritare shqiptare mbetën në nivelin e gjykimeve. Shqipëria,

në mungesë të forcës reale për t’i mbrojtur shqiptarët në ish-Jugosllavi i qasej së paku

përkrahjes morale dhe përpjekjeve diplomatike përmes Lidhjes së Kombeve dhe ambasadës

shqiptare në Beograd.

Megjithatë, diskutimet në Parlamentin Shqiptar lidhur me vrasjen e atdhetarit Shtjefën

Gjeçovi duhen çmuar për shprehjen e dhimbjes vëllazërore. Parlamentarët shqiptarë e

nderuan për së vdekuri Gjeçovin dhe veprën e tij dhe me qëndrimin e matur e të drejtë

kombëtar për rrethanat, të paktën, u munduan të merrnin pjesë në dhembjen e vëllezërve të

tyre. Politika shqiptare e kohës trajtoi çështjen e Kosovës ashtu siç e gjykoi, dhe ne e

vlerësojmë se ishte mënyra më e mirë e mundshme. Një mësim lindi që atëherë për kohët e

mëvonshme. Ngritja dhe forcimi i shtetit në Shqipëri, demokratizmi i tij është premisë për t’u

marrë në konsideratë për një Kosovë të nesërme të lirë, me pavarësinë e saj dhe me të drejtën

e mundësisë reale të vetëvendosë e të vetëqeveriset.388

387Po aty, fl. 41. 388 Lalaj, Problemi , 131.


65

II.3. Diplomacia shqiptare për Kosovën në arenën ndërkombëtare

Më 12 tetor 1920, Pandeli Evangjeli, kryetar i delegacionit shqiptar në Konferencën e

Paqes në Paris, i drejtoi Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, Drummond, një

shkresë në të cilën kërkohej që Shqipëria të pranohej si anëtare e Lidhjes së Kombeve.

Qeveria e Tiranës kishte punuar përmes vështirësish të mëdha, të shkaktuara jo vetëm nga

mungesa e parave për të mbuluar shpenzimet qeverisëse, nga prania e një numri të madh

refugjatësh të trevave shqiptare të pushtuara kryesisht nga Serbia, por edhe nga fakti që kjo

qeveri ende nuk njihej nga Fuqitë Aleate. Nëpërmjet caktimit të një Komisionari të Lartë në

Shqipëri, Italia, në fakt, kishte njohur qeverinë e re shqiptare, në njëfarë mënyre si qeveri de

facto e këtij vendi, por qeveritë e tjera nuk kishin dhënë asnjë shenjë.389

Qeveria shqiptare më 12 tetor, i paraqiti zyrtarisht, sekretarit të Përgjithshëm

kërkesën për pranimin e Shqipërisë në Lidhje390. Në këtë kërkesë drejtuar Drummondit

thuhej: "Qeveria shqiptare shprehëse besnike e ndjenjave të gjithë popullit shqiptar, duke

dashur me gjithë shpirt të konsolidojë paqen në Ballkan, kërkon të pranohet në Lidhjen e

Kombeve dhe të marrë pjesë në Asamblenë e madhe që do të mblidhet në Gjenevë më 15

nëntorin që vjen..."391. Kërkesa për anëtarësim shtroi menjëherë edhe çështjen e statusit

ndërkombëtar të Shqipërisë, e bazuar kjo në artikullin 1 të statutit të Lidhjes, ku theksohej:

"Mund të bëhet anëtar i Lidhjes çdo shtet që qeveriset lirisht"392. Qeveria shqiptare që të

shfrytëzonte sa më mirë këtë mundësi vendosi që të dërgonte në Gjenevë një delegacion të

veçantë të kryesuar nga Fan Noli393.

Puna primare e delegacionit shqiptar ishte paraqitja e dokumenteve të kërkuara në

Sekretariatin e Lidhjes, ku dëshmohej se qeveria shqiptare i plotësonte të gjitha parakushtet

për t'u konsideruar si qeveri e ligjshme. Shqyrtimi në thelb i çështjes kaloi nëpër dy etapa

kryesore: etapën e parë e përbëjnë debatet në Komisionin V dhe të dytën - në mbledhjen

plenare të Asamblesë. Me gjithë kundërshtimet, delegati britanik Robert Sesil dhe delegati i

389 Romeo Gurakuqi, Shqipëria dhe çeshtja shqiptare pas Luftës së Parë Botërore, Shkodër: Camaj- Pipa, 2007,

187. 390 Arben Puto, “Problemi i statusit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve dhe në Konferencën e Ambasadorëve

në vitet 1920-1921”, Studime historike, nr. 3, Tiranë: 1965, 3. 391 Puto, Problemi i statusit, 3-4, 392 Po aty, 4. 393 Stefanaq Pollo, “Fan S. Noli figurë e shquar e patriotizmit dhe e demokracisë shqiptare”, Studime historike,

nr. 1, Tiranë: 1982, 31.


66

Kanadasë Rowell ishin mbrojtës të denjë të kërkesës për pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e

Kombeve, ndërsa jugosllavi Spalajkoviq e quajti Shqipërinë vetëm një embrion shteti394.

Më 4 dhjetor 1920, kërkesa e Shqipërisë u diskutua në Komitetin e Pestë të Lidhjes së

Kombeve. Raporti i një nënkomiteti të dytë, i cili shqyrtoi kërkesën e Shqipërisë, konstatoi se

statusi i saj, i njohur de jure nën qeverinë e Princit Wied, ishte modifikuar prej Traktatit të

Fshehtë të Londrës më 1915, por tani qeveria italiane kishte hequr plotësisht dorë prej tij.

Fakt tjetër ishte se qeveria e sotme shqiptare nuk ishte njohur ende, as de jure, dhe as de facto

prej ndonjë prej Fuqive të Mëdha, se kufijtë e Shqipërisë nuk ishin përcaktuar ende prej

traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare, megjithëse ata kufij ekzistonin de facto.

Problem i paqartë për nënkomitetin ishte nëse qeveria shqiptare ishte një qeveri e

qëndrueshme, mbasi makineria e saj administrative dukej se ishte në fazën rudimentare,

megjithëse ajo pa dyshim ushtronte një lloj autoriteti mbi të gjithë territorin.395

Lord Robert Cecil, delegat i Afrikës së Jugut, u prononcua në të mirë të pranimit të

Shqipërisë, duke vënë theksin në faktin se Shqipëria përbënte një komb të krijuar prej

virtyteve të njëzëshme të banorëve të saj. Ai deklaroi se Shqipëria duhej të pranohej në

Lidhjen e Kombeve, përderisa ajo zotëronte të gjitha karakteristikat e nevojshme të një shteti

të ndërtuar në mënyrë të plotë dhe se ky vend kishte dhënë prova se ishte një shtet që

dëshironte të jetonte njëlloj si vendet e tjera të Ballkanit, që kishte vuajtur dhe duhej t’i jepej

ndihmë396.

Newton W.Rowell-i, delegat i Kanadasë, nga ana e tij, shpjegoi arsyet të cilat e nxitën

atë të votojë në të mirë të pranimit të Shqipërisë: “Kufijtë që zotëron ky vend janë të

vendosura prej një Konvente Ndërkombëtare dhe se as Traktati i Fshehtë i Londrës, as

pushtimi i territorit të Shqipërisë nuk mund ta privojnë pozicionin e këtij vendi si shtet i

pavarur”.

Rene Viviani, në pozicionin e tij si delegat i Francës, vëzhgoi se ndërkohë që Fuqitë

ndërluftuese nuk kanë vendosur ende mbi statusin e Shqipërisë, Asambleja e Lidhjes, duke

arritur një vendim të menjëhershëm, do të rrezikonte të vendosej në kundërshtim me dëshirën

e Fuqive të Mëdha. Prandaj, duke ndjekur logjikën e tij, ai paraqiti Rezolutën e mëposhtme:

“Komiteti pas ekzaminimit të raportit të nën komitetit mbi Shqipërinë, është i mendimit se

pranimi i këtij shteti duhet të shtyhet deri sa statusi ndërkombëtar i Shqipërisë të jetë

vendosur në mënyrë përfundimtare”.

394 Zavalani, Histori e Shqipnis, 263. 395Gurakuqi, Shqipëria,187. 396Po aty.


67

Më 6 dhjetor 1920, mocioni për shtyrjen e pranimit të Shqipërisë i Rene Viviani-t, u

vendos në votim dhe u aprovua me 13 vota pro dhe 8 kundër. Prandaj, komiteti i pestë i

Lidhjes, përshtati këtë mocion dhe e paraqiti në raportin që bëri para Asamblesë së Lidhjes,

duke rekomanduar që pranimi i Shqipërisë duhej të shtyhej, deri sa statusi ndërkombëtar i

shtetit do të përcaktohej në mënyrë përfundimtare. Ky raport ngriti edhe objeksione të tjera,

për shembull, se Shqipëria nuk ishte një shtet i krishterë, se kufijtë e këtij shteti nuk ishin

vendosur ende, dhe se qëndrueshmëria e qeverisë në detyrë në kohë ishte në diskutim. Në

shqyrtimin e çështjes nëse vendi zotëronte kufij të vendosur, raporti i Komitetit vinte në

dukje se Shqipëria pretendonte kufijtë e vendosur prej Konferencës së Ambasadorëve më

1913 përndryshe në jug grekët ishin ende në pushtim të pjesëve nga krahina e Korçës,

megjithëse nuk dihej me siguri nëse ekzistonte ndonjë pretendim prej anës së tyre. Komiteti i

mori si të mirëqenë, de facto, kufijtë e pretenduar nga Shqipëria, por njëkohësisht shtoi se ata

mund të ishin edhe subjekt i ndryshimit si rezultat i veprimeve vijuese diplomatike.

Sa i përkiste çështjes së qëndrueshmërisë së qeverisë shqiptare, raporti i Komitetit të

pestë shtonte se “Në tërësi, ne jemi të mendimit se megjithëse qeveria e Shqipërisë nuk është

e përkryer, ajo është një qeveri që zotëron disa shkallë të autoritetit në të gjitha pjesët e

Shqipërisë, dhe ajo padyshim përfaqëson një ndjenjë kombëtare mjaft të fuqishme, që lë

mënjanë të gjitha ndryshimet fetare. Duket gjithashtu qartë, se vendi është i banuar prej një

race të përcaktuar qartë shqiptare, që flet të njëjtën gjuhë shqipe”.

Më 10 dhjetor 1920, pas zhvillimit të zgjedhjeve të përgjithshme, në fuqi erdhi një

kabinet i ri qeveritar. Regjenca, caktoi Iljaz Bej Vrionin, politikan i pavarur si kryeministër

të ri të vendit.397 Ndërkaq në Lidhjen e Kombeve, Britania e Madhe filloi të tregojë forcën e

vet, interesimi i së cilës për burimet vajgurore në Shqipëri rritej dita ditës. Londra filloi të

kërkojë koncesione vajgurore si shpërblim për ndihmën në pranimin e Shqipërisë në Lidhjen

e Kombeve kusht të cilin e pranoi qeveria e re e Iljaz Vrionit.398

Në seancën plenare të 17 dhjetorit, Asambleja mori përsëri në shqyrtim çështjen, ku

qëndrimet kishin ndryshuar rrënjësisht. Tani Italia propozonte pranimin e Shqipërisë në

Lidhjen e Kombeve399. Rezultati përfundimtar ishte: 35 në favor, 7 abstenime dhe asnjë

kundër. Po atë ditë delegacioni shqiptar u ftua që të zinte vend në Asamblenë e Lidhjes së

Kombeve400.

397Gurakuqi, Shqipëria , 188. 398Historia e Popullit Shqiptar, III, 171. 399 Jean Beptiste, Storia diplomatica dal 1919- al 1970, Roma: 1972, 25. 400Gurakuqi, Shqipëria, 189.


68

Pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve u ndesh me kundërshtimin e fuqishëm të

Greqisë dhe Jugosllavisë. Këtyre shteteve iu bashkëngjit dhe Franca. Ato protestuan

mbështetur në argumentin se Shqipëria nuk ishte një entitet politik i mirëpërcaktuar. Delegati

francez, Rene Viviani, përsëri i kërkoi Asamblesë të mos marrë një vendim, i cili rrezikonte

të shkonte kundër vullnetit të Fuqive të Mëdha, dhe nguli këmbë që shteti shqiptar, duke qenë

i sapoformuar, duhej t’i nënshtrohej një periudhe të mëtejshme prove, përpara se të pranohej

nga Lidhja. Delegati i Afrikës së Jugut, Lordi Robert Cecil, u bë avokati kryesor i çështjes

shqiptare, i cili me një apel të fuqishëm, mbajti lart frymën që favorizoi pranimin e

Shqipërisë.401 Rrethanat diktuan që edhe jugosllavët e grekët, e shikuan të përshtatshme të

rishikonin protestën e tyre dhe e konsideruan si një plus politik për vetë votën në favor të

pranimit të Shqipërisë.

Arsyeja kryesore ishte se rivaliteti italo-jugosllav në Adriatik përcaktonte qëndrimin e

Beogradit ndaj Tiranës. Depërtimin italian në Shqipëri, Jugosllavia e shikonte shumë të

rrezikshëm. Kjo i bënte politikanët jugosllavë që në fillim të vitit 1920, të mendonin që të

pranohej Shqipëria si i vetmi mjet politik me të cilin mund të luftohej mandati italian.402

Pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve ishte më në fund një mesazh që Fuqitë e

Mëdha kishin vendosur të ruhej Shqipëria e vitit 1920 dhe që bota anglo-saksone ishte e

pozicionuar pozitivisht ndaj shqiptarëve. Gjithsesi anëtarësimi në Lidhjen e Kombeve i solli

shtetit shqiptar shumë favore. Në mënyrë të pashmangshme, ndonëse e vonuar, ajo u rinjoh

nga pjesa më e madhe e botës si shtet i pavarur.403 Ndonëse Lidhja e Kombeve nuk ishte në

gjendje të përmbushte detyrat e deklaratat dhe t’u siguronte anëtarëve të vet të drejtat e

shpallura botërisht, për Shqipërinë e shqiptarët pranimi ishte mjaft domethënës dhe përbënte

një sukses. Shqipërisë i hapej de jure rruga e njohjes në arenën ndërkombëtare si një shtet i

pavarur e sovran, kurse rreziku nga fqinjët zvogëlohej. Momentet e lartshënuara nuk

dëshmojnë vetëm arritjet pozitive të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare përmes kombinimit të

suksesshëm të veprimeve të zgjuara diplomatike me arritjet pozitive ushtarake në situatat që

diktonte koha. Ato ishin edhe një dëshmi e vijueshmërisë së synimeve antishqiptare të

qarqeve shoviniste dhe ekspansioniste të vendeve fqinje dhe e disa Fuqive të Mëdha, aleate të

drejtpërdrejta të tyre, të cilat çështjen shqiptare e shikonin përmes një optike të zezë. Tërheqja

401Gurakuqi, Shqipëria, 189. 402Ledia Dushku,“Vështrim mbi premisat dhe vendosjen e marrëdhënieve diplomatike midis Shqipërisë dhe

Greqisë (1920-1923)”, Studime historike, nr. 1-2, Tiranë: 2005, 77. 403 Duka, Histori e Shqipërisë, 130.


69

e qarqeve drejtuese të Romës, Beogradit dhe Athinës ishte e përkohshme dhe e diktuar nga

rrethanat.404

Pra, Shqipëria u njoh de jure si një shtet sovran dhe i pavarur, megjithëse kufijtë e saj

me Jugosllavinë dhe Greqinë ende ishin të pavendosur. Pas këtij akti Shqipërisë i hapej rruga

e parë e vendosjes së marrëdhënieve normale diplomatike me të gjitha Fuqitë, përfshirë

Italinë, Greqinë dhe Jugosllavinë, të cilat deri në atë kohë kishin planifikuar copëtimin e saj.

Si kusht për pranimin e saj, Shqipërisë iu kërkua të nënshkruante një deklaratë, me anën e së

cilës ajo do të angazhohej që të mbronte pakicat. Deklarata u nënshkrua nga Fan Noli.

Më 18 dhjetor 1920, përfaqësuesi i qeverisë shqiptare në Gjenevë zuri vendin e tij në

Lidhjen e Kombeve. Në fundin e vitit 1920, qeveria shqiptare kishte nën kontroll pjesën më

të madhe të territoreve shqiptare të caktuara nga Konferenca e Ambasadorëve e Londrës më

1913.405 Pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve e qartësoi vetëqeverisjen dhe ishte

mbështetje e qëllimeve të sinqerta për t’i respektuar detyrimet ndërkombëtare406.

Çështja më urgjente për shqiptarët ishte që të legalizohej nga pikëpamja

ndërkombëtare gjendja e krijuar në Shqipëri me orvatjet dhe me sakrificat e popullit shqiptar.

Pra, duhej rregulluar në mënyrë përfundimtare problemi i kufijve që kishte mbetur i

pazgjidhur nga Konferenca e Parisit407. Për shkak të këtij problemi dhe kur shtetet fqinjë

punonin në prapaskenë për të siguruar një ndryshim të kufirit të 1913-s në favor të tyre,

grindja me Jugosllavinë po bëhej e padurueshme. Pikërisht për këtë kryeministri Vrioni, në

fillim të marsit 1921, i paraqiti një apel Këshillit të Lidhjes së Kombeve, përmes të cilit

kërkonte evakuimin me urgjencë të një pjese të konsiderueshme të Shqipërisë Veriore, që

ishte nën pushtimin ushtarak jugosllav408.

Qeveria shqiptare i lutet Fan Nolit që për çështjen e tërheqjes së forcave jugosllave në

kufijtë e vitit 1918 të bisedojë me delegatët e tjerë në Gjenevë më 9 janar 1921, sepse

“prezenca e forcave jugosllave nuk po e lejonte të frymojë qeverinë shqiptare”409. Thirrja iu

përsërit Lidhjes së Kombeve nga Mithat Frashëri, president i delegacionit shqiptar në Paris,

më 29 prill 1921, i cili pasi shtjelloi gjerësisht shqetësimet ekzistuese me Jugosllavinë,

404 Marenglen Verli,“Vështrim për raportët e shqiptarëve me fqinjët e tyre dhe me Evropën në periudhën midis

dy Luftërave Botërore”, Studime Historike, nr. 3-4, Tiranë: 1999, 106. 405 Gurakuqi, Shqipëria , 190. 406 Edith Pierpont Stickney, Shqipëria Jugore ose Epiri i Veriut në çështjet Europiane Ndërkombëtare 1912-

1913, Tiranë: “Koha”, 1998, 222. 407 Zavalani, Histori e Shqipnis, 63. 408 Pierpont -Stickney,Shqipëria, 223. 409 AQSH, F. 251, V. 1921, D. 41, fl. 232.


70

tërhoqi vërejtjen për vështirësitë që kishin të bënin me Greqinë410. Me këtë rast iu dorëzuan

tri nota Shoqërisë së Kombeve në Gjenevë: 1) Lirimi i tokave të pushtuara nga serbët; 2)

Ndalimi i mizorive dhe padrejtësive serbe ndaj shqiptarëve të Kosovës; 3) Rivendosja

relative diplomatike në Shqipëri411.

Siç vërehet edhe nga nota e dytë, qeveria shqiptare përpiqej të përcillte gjendjen e

mjerueshme të shqiptarëve të Kosovës dhe të angazhohej për pengimin e krimeve, të

shpërnguljes së shqiptarëve nga tokat e veta në viset e pushtuara shqiptare, mbi

mosrespektimin e të drejtave kombëtare dhe njerëzore të shqiptarëve në Jugosllavi. 412

Qeveria shqiptare, më 22 maj 1921 mori vendim që gjeneral Ali Riza Kolonja të

dërgohet në Gjenevë si ekspert ushtarak me kërkesë të kryetarit të delegacionit shqiptar të

Parisit413. Nga një thirrje e Vrionit më 15 qershor, bazuar në nenin 11 të marrëveshjes, i

kërkohej përsëri me urgjencë Lidhjes që ta vlerësonte situatën ekzistuese ndërmjet

Shqipërisë, Greqisë dhe Jugosllavisë. Si rezultat, çështja e kufijve shqiptarë u diskutua në

Këshillin e Lidhjes së Kombeve në sesionin e tij të 13-të të mbajtur në qershor të vitit 1921.

Në sesionin publik të 25 qershorit delegatëve të Shqipërisë, Greqisë dhe Jugosllavisë iu dha

mundësia që të shprehin pikëpamjet e tyre respektive rreth tryezës së këshillit. I pari e mori

fjalën Fan Noli, si përfaqësuesi shqiptar, duke kërkuar që kufijtë e Shqipërisë të jenë ata që

ishin vendosur në Londër më 1913. Jugosllavët, nga ana e tyre, përpiqeshin të krijonin

përshtypjen se po vepronin në Shqipëri nën mandatin aleat414.

Delegati jugosllav Jovanoviç në fjalën e tij u përpoq ta përligjte "të drejtën" e

Jugosllavisë për të mbajtur të pushtuar pas vitit 1918 një pjesë të territorit shqiptar dhe hodhi

poshtë përgjegjësinë e qeverisë së tij për agresionin e forcave jugosllave ndaj popullsisë

shqiptare415. Këshilli i Lidhjes së Kombeve nuk i dha hapësirë ankesës shqiptare. Ai e dërgoi

atë në Komisionin e Ekspertëve në Konferencën e Ambasadorëve, ku për disa muaj u

zhvilluan debate pa arritur zgjidhjen e problemit. Kjo zvarritje i nxiti jugosllavët që në verën

e vitit 1921 të intensifikojnë sulmet në Shqipëri.

Më 7 korrik e pastaj më 5 gusht 1921, Kryeministri Iljaz Vrioni i tërhoqi vëmendjen

Lidhjes së Kombeve për intensifikimin e politikës antishqiptare të Jugosllavisë, duke kërkuar

410 AQSH, F. 251, V.1921, D. 41, fl.241. 411Kthimi i Mithat Frashërit, 13. 412 Jusuf Osmani, Lënda arkivore për kolonizimin dhe reformën agrare në Kosovë (1918-1941), Prishtinë: 1996,

287. 413AQSH, F. 251, V.1921, D. 43, fl.23. 414Dokumente mbi politikën e jashtme angleze 1919-1939, seria e parë, volumi XII dok. nr. 370, 13. 415AQSH, F. 251, V.1921, D. 41.


71

pengimin e ndërhyrjes së saj ushtarake në Shqipëri. Paralelisht qeveria protestonte edhe ndaj

valës së persekutimeve jugosllave kundër shqiptarëve në Kosovë gjatë periudhës qershor-

korrik 1921416.

Mithat Frashëri, më 8 korrik 1921, bëri një mbrojtje të admirueshme të çështjes

shqiptare duke kërkuar nga Komisioni i Ekspertëve që statusi i vitit 1913 dhe integriteti i

Shqipërisë së pavarur të jenë të padiskutueshëm. Ai hodhi poshtë pretendimet territoriale

jugosllave e greke, duke kërkuar eliminimin e padrejtësive të nënshkruara në Protokollin e

Firences më 1913417. Përmes një deklarate më 10 korrik 1921 në gazetën "La Suisse" lidhur

me konfliktin shqiptaro-serb, zyra e shtypit shqiptar në Paris pyeste ministrin jugosllav se

“pse heshtte për mizoritë që tash rishtas po bëheshin në Kosovë?”418.

Në fillim të shtatorit 1921, qeveria Vrioni i kishte përqendruar të gjitha përpjekjet në

veprimtarinë e saj ndërkombëtare, kryesisht në Lidhjen e Kombeve.419 Më 18 dhe 19 shtator

1921, qeveria shqiptare përmes dy telegrameve drejtuar Lidhjes së Kombeve kërkonte

angazhimin e saj për ndalimin e ndërhyrjes së re jugosllave, kurse më 23 shtator 1921 në

kuvendin e Lidhjes së Kombeve Fan Noli theksonte: "Shqipëria është në luftë me Mbretërinë

SKS, meqë trupat e saj kanë sulmuar. Në të njëjtën kohë i tërë shtypi anglez dhe francez

fillon të shkruajë për luftën në Ballkan, për luftimet e përgjakshme të shqiptarëve me trupat

jugosllave”420. Luftimet gjatë muajit tetor morën përmasa të mëdha. Qëndresa e shqiptarëve

dhe lufta diplomatike në Lidhjen e Kombeve dhe jashtë saj krijuan simpati dhe u përkrahën

nga kancelari të ndryshme evropiane. Kjo natyrisht ndikoi për ta parë me dashamirësi

çështjen shqiptare, të paktën për ta vlerësuar realisht e me objektivitet nga qeveritë e Fuqive

të Mëdha.

Ushtria jugosllave, më 26 tetor 1921, pushtoi Arozin, Lurën dhe Oroshin, ndërsa një

pjesë tjetër hyri në Shëngjin e Lezhë dhe i afrohej Tiranës. Qeveria jugosllave dëshironte ta

vinte Komisionin e Kufijve të Lidhjes së Kombeve para faktit të kryer. Ahmet Zogu pa

humbur kohë, ndonëse ushtria e tij nuk ishte e pajisur me topa e mitraloz, e bllokoi ushtrinë

jugosllave në kufi dhe nuk e la që të përparonte421. Pashiqi, nga ana e tij avancoi me

pretendimet e tij pushtuese. Aubrey Herbert në Londër kshte formuar shoqërinë e miqve të

416AQSH, F. 251, V. 1921, D. 51. 417Kthimi i Mithat Frashërit, f. 13. 418 “Shkumbini”, Elbasan, 29.7. 1931, 1. 419Historia e Popullit Shqiptar, III, 171-175. 420 Gazeta “Politika”, Beograd: 25.9.1921. 421 Vuk Vinaver, “Anglia dhe pozita ndërkombëtare e Shqipërisë”, Gjurmime albanologjike, Seria e Shkencave

Historike, Instituti Albanologjik i Prishtinës, nr. 1, Prishtinë: 1968, 195.


72

Shqipërisë. Përpjekjet e kësaj shoqërie për ta ndihmuar çështjen shqiptare u kurorëzuan me

sukses kur kryeministri britanik Llojd Xhorxh i drejtoi një telegram sekretarit të

Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, Erik Drummondit më 7 nëntor 1921, ku theksohej:

"Ndërhyrja e ushtrisë jugosllave në Shqipëri është duke e vënë në rrezik paqen e botës.

Qeveria mbretërore britanike kërkonte që të mblidhet menjëherë Këshilli i Lidhjes së

Kombeve për të vepruar në bazë të nenit 16 të statutit. Konferenca e Ambasadorëve në Paris i

ka caktuar definitivisht kufijtë e Shqipërisë dhe palët e interesuara do të vihen në dijeni

menjëherë"422.

Ndërhyrja e qeverisë britanike më 7 nëntor në Lidhjen e Kombeve ishte tamam në

kohën e duhur, pasi me 9 nëntor 1921, Konferenca e Ambasadorëve e caktuar për të

shqyrtuar çështjet që lidheshin më Shqipërinë, shpalli vendimet e saj. Këto vendime preknin

çështjen e kufijve me dy shtetet fqinje Jugosllavinë e Greqinë dhe statusin juridik

ndërkombëtar të shtetit shqiptar.423 Fuqitë e Mëdha, Anglia, Franca, Italia dhe Japonia, më 9

nëntor njohën pavarësinë dhe sovranitetin e Shqipërisë, konfirmuan kufijtë e saj sipas

përcaktimeve të Konferencës së Londrës të vitit 1913, me përjashtim të Shën Naumit dhe

Vermoshit424. Ky vendim i Konferencës së Ambasadorëve përcaktoi definitivisht ekzistencën

e Shqipërisë si shtet autonom dhe sovran425.

Më 19 nëntor 1921, Këshilli i Lidhjes së Kombeve miratoi rezolutën përmes së cilës

urdhërohej Jugosllavia që të tërhiqte urgjentisht ushtrinë nga Shqipëria, brenda kufijve të

përcaktuar në vitin 1913426. Në të njëjtën ditë, Lidhja e Kombeve i telegrafoi Komisionit të

Hetimit, që sapo kishte arritur në Shqipëri, të vëzhgonte evakuimin e forcave jugosllave dhe

t'i krijonte të gjitha parakushtet për sigurimin e paqes në Shqipëri427. Qeveria e Beogradit

filloi menjëherë tërheqjen e forcave ushtarake428.

Qeveria shqiptare përmes ankesave akuzonte me fakte qeverinë e Beogradit se nuk

respektonte asnjë të drejtë të shqiptarëve në Kosovë dhe se për të realizuar politikën e tij të

shkombëtarizimit të viseve shqiptare i terrorizonte ata në mënyrë permanente me anë të

forcave të veta të armatosura dhe të bandave, i keqtrajtonte, u plaçkiste pasuritë e tyre,

kolonizonte tokat, i shpërngulte në mënyrë masive me dhunë e gjithfarë mënyrash tjera. Në

422Ministere des Affaires Etrangeres (AMAE), Fondi Albanie vol. 18, telegram i kryeministrit anglez Llojd

Xhorxhi drejtuar sekretarit të Lidhjes së Kombeve më 7 nëntor 1921. 423Historia e Popullit Shqiptar, III, 174. 424 Ushtelenca, Diplomacia , 38. 425AMAE, Europe, F. Albanie, 25, 123. 426AMAE, Europe, F. Albanie, 19, 63. 427AQSH, F. 251, V. 1921, D. 39, fl. 44. 428 Vllamasi, Ballafaqime, 183.


73

vazhdimësi në këto ankesa të shqiptarëve qoftë qeveritare apo individuale kërkohej verifikimi

ndërkombëtar i gjendjes në terren, ndërmarrja e hapave pranë qeverisë jugosllave për të

ndërprerë keqtrajtimin e shqiptarëve etj. Në promemorien e Bedri Pejanit, të vitit 1921

kërkohej “e drejta e vetëvendosjes”.

Qeveria jugosllave, gjatë periudhës në fjalë, ka gjetur gjithnjë mënyra për të

shmangur pengesat në zbatimin e politikës së tyre shovene në Kosovë e më gjerë. Për frenim

të zbatimit të kësaj politike kanë ndikuar faktorë nga më të ndryshmit, ndër të cilët, edhe për

shkak të koniunkturave ndërkombëtare, Lidhja e Kombeve, pa dyshim, me veprimtarinë e

vet, ishte ndër ato faktorë që ndikuan pozitivisht në lehtësimin sadopak të gjendjes së

shqiptarëve në Kosovë dhe në viset e tjera në Jugosllavi. Vlen për t’u theksuar se, për një

organizatë të porsapromovuar pas Luftës së Parë Botërore, në një botë tepër të trazuar e me

konflikte, kjo arritje nuk ishte pak.429

Kështu, mund të themi, se viti 1921 ishte vit i një rëndësie të veçantë për popullin

shqiptar. U arrit që të paktën të ruhej pavarësia e Shqipërisë dhe tërësia territoriale e vitit

1913. Këto arritje ishin bazë për konsolidimin e mëtejshëm të shtetit shqiptar.

Qeveria jugosllave e njohu Shqipërinë si shtet të pavarur në pranverë të vitit 1922,

por pretendimet territoriale ndaj saj ekzistonin ende. Përveç problemeve të brendshme,

shqetësuese ishte gjendja tejet e rëndë e shqiptarëve që kishin mbetur jashtë kufijve të vitit

1913. Qeveria e Ahmet Zogut që kishte ardhur në pushtet me 2 dhjetor 1922 përpiqej për

stabilitet të Shqipërisë dhe fqinjësi të mirë430. Kjo dëshmohet edhe nga deklarata e 25 shkurtit

1922, ku theksohej: "Qeveria shqiptare nuk dëshironte që çështja e Kosovës të "turbullonte

marrëdhëniet miqësore" midis dy vendeve, por të ishte një faktor që t'i forconte më tej

ato"431. Në fund të shkurtit, popullsia e Kosovës u ngrit kundër okupatorit serb nën

udhëheqjen e Hasan Prishtinës dhe të Bajram Currit. Qeveria jugosllave ndërhyri përmes

ushtrisë që ta shtypte kryengritjen dhe përndoqi për në Turqi 3.500 shqiptarë"432. Qeveria e

Tiranës kërkoi ndërprerjen e menjëhershme të këtyre masakrave, por qeveria e Beogradit iu

përgjigj se problemin e Kosovës e konsideronte problem të brendshëm jugosllav, duke e

akuzuar Shqipërinë për përzierje në punë të brendshme. Qeveria e Tiranës ndërhyri pranë

Lidhjes së Kombeve në Gjenevë për ta vënë Jugosllavinë para përgjegjësisë për krimet e

429 Verli, “Përpjekjet për prezantimin e çështjes së Kosovës në Lidhjen e Kombeve në vitet ’20”, 95. 43055 Dossier, Tiranë, 30 maj 2000. 431AQSH, F. 251, V. 1923, D.190, Telegram dërguar Legatës shqiptare në Beograd më 25 shkurt 1923. 432 Ushtelenca, Diplomacia, 41.


74

kryera, por Fuqitë e Mëdha nuk e përkrahën. Kështu përpjekjet e saj nuk dhanë rezultate

konkrete"433.

Ndërkohë, shoqata "Dituria", duke shprehur mirënjohje ndaj Lidhjes së Kombeve që

ka marrë përsipër mbrojtjen e shqiptarëve të ndjekur nga trevat e tyre dhe cenimin e të

drejtave duke premtuar se do të përpiqet për t'i lehtësuar vuajtjet e popullit shqiptar, prandaj

e quan të nevojshme që si shtojcë të peticionit të shtatorit lidhur me dëbimin e familjeve

shqiptare nga territoret jugosllave, të informojë Lidhjen e Kombeve se shpërngulja e

familjeve shqiptare nuk është bërë për shkak se ato kanë zgjedhur kombësinë turke në pajtim

me marrëveshjen e vitit 1913, por sepse janë ndjekur nga bandat dhe organizatat serbe434.

Edhe pse qeveria e Beogradit strehonte dhe përgatiste forca kundër Shqipërisë, ajo

ankohej në Lidhjen e Kombeve dhe pranë qeverisë shqiptare, duke e akuzuar pikërisht

qeverinë se ishte bërë bazë për "kriminelët" kosovarë. Pashiqi dhe ministri i Jashtëm Ninçiqi

deklaruan se elementët kosovarë përfaqësoheshin edhe në Parlamentin Shqiptar dhe se

Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës ishte në marrëdhënie të afërta me Komitetin

Maqedonas që të luftojnë së bashku për shkatërrimin e Jugosllavisë. Qeveritarët serbë duke

mos kursyer as kërcënimet deklaruan se nga qëndrimi që do të mbante qeveria shqiptare ndaj

tyre do të vareshin edhe marrëdhëniet jugosllave-shqiptare435.

Megjithatë në vitin 1921, u mbyll një etapë e rëndësishme e historisë të Shqipërisë.

Të paktën u kurorëzuan me sukses përpjekjet për të rifituar pavarësinë kombëtare ndonëse

një pjesë e konsiderueshme e atdheut rënkonte nën okupim.436

Përgjithësisht pas vitit 1921, lufta politike në Shqipëri veçanërisht periudha midis

muajve maj-dhjetor të vitit 1924, kur forcat noliste me veprime të armatosura vendosën

pushtetin e tyre, është një etapë tjetër me rëndësi për ecurinë e raporteve ekzistuese midis

fqinjëve e vendeve evropiane nga njëra anë dhe kombit shqiptar nga ana tjetër.437 Qeveria

shqiptare në përgjigje të qëndrimit të Beogradit e informonte Jugosllavinë se elementi

kosovar s'kishte ndikim në qeverisjen e shtetit dhe se qeveria e Tiranës s'do t’i lejonte

elementët "turbullues” që të gjenin fushë veprimi në Shqipëri438. Për sa u takonte deputetëve

433 Po aty, 41. 434 Ushtelenca, Diplomacia, 87. 435AQSH, F. 251, V. 1923, D.183. 436Historia e Popullit Shqiptar, III, 175. 437 Verli, Vështrim, 107. 438AQSH, F. 251, V. 1923, D. 183.


75

kosovarë, qeveria shqiptare u deklarua se nuk kishte kompetencë që t'i largonte, sepse ata

kishin mandatet e zonave popullore që përfaqësonin439.

Qeveria shqiptare me gjithë përpjekjet diplomatike për normalizimin e raporteve

ndërshtetërore nuk anashkaloi mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në Lidhjen e Kombeve.

Drejtori i Sekretariatit të Përhershëm të Shqipërisë pranë Lidhjes së Kombeve, B. Blinishti,

më 22 mars 1924, i dërgon letër Lidhjes së Kombeve dhe proteston mbi vrasjen e 23

shqiptarëve në rrethin e Vushtrrisë440, ndërsa të nesërmen nga legata britanike në Beograd

kërkoi mbrojtjen e shqiptarëve në Kosovë441. Edhe kryeministri Fan Noli u përpoq të zgjidhë

bllokadën diplomatike të shtetit shqiptar përmes Lidhjes së Kombeve. Ai në cilësinë e

kryeministrit shkoi vetë në Asamblenë e Lidhjes, e cila i filloi punimet në shtator të vitit

1924. Mendohej që të shfrytëzohej rasti kur merrnin pjesë figurat kryesore të politikës

ndërkombëtare442. Bashkë me të ishte edhe Luigj Gurakuqi443. Ata qëndruan në Gjenevë më

tepër së një muaj e gjysmë përkatësisht gjer në mes të tetorit444. Fan Noli shtroi kërkesën e

dhënies së një huaje për qeverinë shqiptare445. Por, reputacioni i lartë që gëzonte Noli në

përfaqësimin e denjë që i kishte bërë çështjes shqiptare vite më parë në Gjenevë, tashmë

kishte rënë.

Gjithsesi, Lidhjes së Kombeve vazhdimisht i shkonin protesta në mbrojtje të

vëllezërve të tyre jashtë kufijve të vitit 1913. Kjo dëshmohet edhe nga informata që kishte

ministri jugosllav se qeveria e Tiranës dëshironte t'i paraqiste Lidhjes së Kombeve një raport

mbi çështjen e minoritetit shqiptar në Jugosllavi446. Ajo vazhdimisht apeloi te Shoqëria e

Kombeve duke kërkuar që qeveritë e Beogradit dhe Athinës ta respektonin angazhimin që

kishin marrë përballë Lidhjes së Kombeve ndaj shqiptarëve447.

Me një memorandum Lidhjes së Kombeve iu drejtuan më 26 shtator 1924 edhe

Bajram Curri, Hasan Prishtina dhe Bedri Pejani. Përmes fakteve të dëshmuara ata pasqyronin

qëllimin e serbëve ndaj shqiptarëve. Disa nga pikat e memorandumit ishin:

1) Organizimi i bandave të armatosura serbe;

439 Ushtelenca, Diplomacia, 42-43. 440 Bajrami, Dëbimi, 141. 441 Po aty, 143. 442Srbi i albanci, Pregled politike Srbije prema albancima od 1913-1945 godine, knjiga druga, Ljubljana: 1989,

30. 443Historia e Popullit Shqiptar, III, 235-237. 444 Gazeta “Bashkimi”, Vlorë, 14. 10. 1924. 445 Puto, Demokracia, 181. 446AMAE, Paris, Fondi Albanie vol. 45, 24, 5 qershor 1924. 447AMAE, Paris, Fondi Albanie vol. 45, 23, 23 korrik 1924.


76

2) Organizimi i masakrave periodike me pretekstin e ndjekjes së kaçakëve, ku

shkatërronin fshatra të tëra;

3) Kolonizimi i fshatrave të shkatërruara dhe i vatrave të braktisura;

4) Plaçkitje të përligjura;

5) Emigrimi në masë i shqiptarëve të Kosovës;

6) Mosrespektimi i lirive kushtetuese;

7) Funksionimi i "drejtësisë serbe", ku bëhen vrasje në prani të gjyqtarëve, të cilët

heshtin. Memorandumi përfundon me shpresën se Lidhja e Kombeve do ta ketë mirësinë që

të ndërhyjë pranë qeverisë jugosllave për të garantuar zbatimin e Traktatit të Sen-Zhermenit

të 10 shtatorit 1919 të nënshkruar nga shtetet e mëdha dhe Mbretëria SKS448.

Sa u përket dëshmive lidhur me veprimet e serbëve, Lidhja e Kombeve kishte

informata të plota. Bedri Pejani më 10 dhjetor 1924 zhvilloi një bisedë me përfaqësuesin e

Ministrisë së Jashtme angleze, Selby ku e njoftonte për veprimet serbe ndaj shqiptarëve. U

kërkua nga ai që menjëherë t'ia paraqesë çështjen ministrit të Jashtëm në mënyrë që çështja

të diskutohej sa më parë nga Lidhja e Kombeve, për të penguar gjendjen alarmante që i

kërcënonte këta njerëz449.

Më 25 nëntor 1924, qeveria e Nolit i kishte dërguar një letër Lidhjes së Kombeve, në

të cilën, duke iu referuar veprimtarisë provokuese të forcave mercenare zogiste kundër

territorit shqiptar, që kishin bazat në Jugosllavi, tërhiqte vërejtjen: "Lëvizja antishqiptare e

organizuar nga autoritetet ushtarake dhe civile serbe ka marrun kohët e fundit përpjesëtime të

tilla sa që mund të mendohet pa kurrfarë teprimi, se Shqipëria ndodhet në pragun e një

invazioni të huaj"450.

Rrethanat shoqërore-politike të brendshme dhe të jashtme çuan gradualisht në

gjallërimin e forcave kundërshtare brenda dhe jashtë vendit dhe si pasojë edhe rënien e

qeverisë të Nolit.451 Qeveria e Beogradit, ushtrimin e dhunës mbi shqiptarët dhe përpjekjet

për shkombëtarizimin dhe shfarosjen e saj i vazhdoi nën pretekstin e ndjekjes së kaçakëve

dhe përkrahësve të tyre, përmes ekspeditave ushtarake të njësive të rregullta të ushtrisë dhe

xhandarmërisë, që vrisnin, persekutonin popullsinë, rrënonin e digjnin fshatra të tëra me anë

448 Bajrami, Dëbimi, 90-91; Jusuf Osmani, Lënda, 290-291. 449 Bajrami, Dëbimi, 92. 450AQSH, F.251, V.1924, D.257, fl.156-159. 451Historia e Popullit Shqiptar, III, 238.


77

të artilerisë së rëndë. Këto masa u shoqëruan edhe me shpronësimin e fshatarësisë agrare

shqiptare452.

Më 15 mars 1927, Hasan Prishtina iu drejtua me një shkresë nga Vjena, Sekretarit të

Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, Eric Drummond, lidhur me gjendjen e mjeruar të

shqiptarëve në Jugosllavi, duke e informuar se: "Afro një milion shqiptarë që jetojnë në

Kosovë e Maqedoni nuk kanë asnjë shkollë në gjuhën e tyre amtare. Atyre u ndalohet edhe

hapja e shkollave me mjete private; qeveria jugosllave përdor të gjitha mënyrat e mundshme

për t'i shfarosur shqiptarët e Kosovës e të Maqedonisë. Është fakt i njohur dhe i qartë se

masakrat e zhdukja e fshatrave të tëra, vrasjet e shqiptarëve dhe plaçkitja e pasurive dhe

shtëpive të tyre janë bërë dhe po bëhen nën urdhërat e agjentëve të autoriteteve më të larta; si

pasojë e konfiskimit pa zhdëmtim të pasurisë së bujqve shqiptarë, e cila u është dhënë serbo-

malazezëve, shqiptarët janë shtrënguar ta braktisin në mos vendin e tyre, truallin e të parëve.

Shqiptarët myslimanë e katolikë duhet të paguajnë taksat 60 për qind më të larta, masë kjo e

marrë për t'i shkatërruar ekonomikisht dhe për t'i detyruar në këtë mënyrë të emigrojnë"453.

Në fund të kësaj informate, Hasan Prishtina kërkoi që Lidhja e Kombeve të caktojë

një komision të paanshëm me detyrë që të shkojë në Jugosllavi dhe të shqyrtojë në vend

gjendjen e shqiptarëve dhe për këtë t'i parashtrojë raport Lidhjes së Kombeve.

Nga ana tjetër, ministri i Punëve të Jashtme të Jugosllavisë më 31 gusht 1927 e

informonte delegacionin jugosllav në Lidhjen e Kombeve për faktin se Hasan Prishtina, do

t'ia shtrojë çështjen e ndalimit të shkollës shqipe në Jugosllavi, si dhe çështjen e rëndë të

20.000 emigrantëve kosovarë në Shqipëri, Lidhjes së Kombeve454.

Ministria e Punëve të Jashtme të Jugosllavisë informonte se Hasan Prishtina në

Gjenevë u takua me shumë burra shtetesh dhe i informoi ata mbi gjendjen e shqiptarëve në

Jugosllavi. Në saje të përkrahjes së delegatëve të Shqipërisë, Iljaz Vrionit dhe Xhemal

Dines, Hasan Prishtinës iu mundësua që të merrte pjesë në mbledhjet e Lidhjes së Kombeve.

Pra, veprimtaria politike e Hasan Prishtinës në Gjenevë do të përcillej me një kujdes të

veçantë nga qeveria jugosllave455.

Realisht Shqipëria ishte shteti, i cili më tepër se cilido duhet të gëzonte mbështetjen

morale dhe materiale të Lidhjes së Kombeve. Por, fatkeqësisht Shqipëria nuk vazhdoi të

452 Ramiz Abdyli, “Shpronësimi i popullsisë agrare shqiptare dhe përpjekjet për kolonizimin e trevave shqiptare

1918-1941”, në: Çështja e Kosovës një problem historik dhe aktual, (Simpozium i mbajtur në Tiranë më 15-

16 prill 1993, Instituti i Historisë Prishtinë, Tiranë: Instituti i Historisë-Tiranë, 1996), 164. 453 Hasan Prishtina, Dokumente, f. 66-167; Osmani, Lënda, 294. 454 Tahir Abdyli, Hasan Prishtina, (“Kosova” nr.17, Instituti i Historisë i Kosovës, Prishtinë: 1988), 127. 455 Abdyli, Hasan Prishtina, 128.


78

ndjekë këtë rrugë. Po përse? Sepse ndjenja e sovranitetit, për të cilën tërë popujt që e kanë

fituar vonë pavarësinë e tyre, kanë shumë dyshime dhe frikë se mos u ikën nga duart, u tregua

shumë e fuqishme edhe kundrejt mbrojtësit më pa interes të Shqipërisë. Sepse, Lidhja e

Kombeve duke u kujdesur më tepër sa duhej, që të ishte e paanshme, dërgoi në Shqipëri

njerëz të tillë, të cilët meqenëse nuk kishin përgatitjen dhe njohjet e nevojshme, nuk arritën të

kuptohen ashtu siç duhet nga shqiptarët. Sepse, më në fund, Shqipëria ose më mirë të themi

qeveria e saj, arriti të gjejë një mbrojtës tjetër, që ndodhej gjeografikisht më pranë saj.

Kështu, shqiptarët duke filluar nga viti 1925, pasi e kishin shfrytëzuar mirë Lidhjen e

Kombeve, madje e kishin tepruar me kërkesat e tyre drejtuar Gjenevës, do ti shmangen

gjithnjë e më tepër takimeve me Lidhjen e Kombeve. Këtu, të paktën një gjë mund të thuhet

me siguri: që gjatë kësaj krize të rritjes së saj, Shqipëria mundi të forcohej dhe të vetë

ndërgjegjësohej vetëm falë Lidhjes së Kombeve në Gjenevë, e cila e ndihmoi jo aq me dobinë

e shërbimeve që i bëri, se sa me ndjenjën e sigurisë dhe të mbështetjes morale që arriti t’i

frymëzojë.456

Viti 1927 shënoi keqësimin drastik të raporteve shqiptaro-jugosllave. Këto raporte

edhe në vitet e mëvonshme kanë pasur ngritjet dhe zbritjet e tyre, të cilat përgjithësisht

karakterizoheshin nga mosbesimi, tensionimi e ballafaqimi. Veprimet çnjerëzore të qeverisë

të Beogradit ndaj shqiptarëve kanë përcaktuar edhe raportet politike ndërmjet Shqipërisë dhe

Jugosllavisë si shtete.

Në periudhën midis dy Luftërave Botërore çështja e Kosovës dhe e trevave të tjera

shqiptare në Jugosllavi, vazhdoi të jetë gjithmonë e gjallë dhe e pranishme si për shkak të

ruajtjes së strukturës etnike shqiptare në këto territore, që i dallonte ato në mënyrë të

dukshme nga trungu etnik i shtetit jugosllav, ashtu edhe të këmbënguljes së shqiptarëve për të

realizuar aspiratat e tyre për t’u çliruar nga zgjedhja e huaj dhe për t’u bashkuar me shtetin e

pavarur shqiptar. Qeveria e Beogradit ndoqi në vazhdimësi gjatë gjithë periudhës 20-vjeçare,

politikën e dhunës, të territorit e të shpërnguljes me forcë të shqiptarëve nga trojet e tyre

amtare, ku jetonin prej shekujsh si popullsi autoktone. Qeveria e Beogradit për spastrimin

etnik të territoreve shqiptare dhe për kolonizimin e tyre, nuk kurseu as masat më të egra

duke përdorur ekspeditat ndëshkimore, repartet e xhandarmërisë dhe bandat e armatosura.

Për jetësimin e këtij qëllimi u ndërtuan platforma e programe antishqiptare, sikurse ishte ai i

Vasa Çubrilloviqit “Shpërngulja e arnautëve” (shqiptarëve) i 7 marsit 1937 apo Konventa

jugosllave-turke e vitit 1938 në të cilat parashikohej që me mjetet më të egra të terrorit të

456 Albert Mousset, Shqipëria përballë Evropës, Tiranë: Dituria, 2004 , 42-43.


79

gjithanshëm mbi shqiptarët madje duke i identifikuar ato dhe me turqit, të shpërnguleshin nga

Kosova e nga trevat e tjera 40.000 familje me rreth 400.000 vetë. Spastrimi etnik i territoreve

shqiptare synonte të realizonte njëherësh dhe kolonizimin e sllavizimin e tyre, duke futur

midis shqiptarëve, serbë e malazezë të sjellë nga zonat më të ashpra dhe më të varfra të

Serbisë e të Malit të Zi.457

II.4. Qëndrimi i Shqipërisë ndaj Zonës Neutrale të Junikut

Zona Neutrale e Junikut ishte një zonë demarkacioni në vijat e kufirit shqiptaro-

jugosllav. Shtrirja gjeografike e kësaj zone ishte nga Qafa e Morinës deri në lumin Bistricë

dhe në grykën e Deçanit. Fshatrat më të rëndësishme që i takonin kësaj zone ishin: Juniku,

Mulliqi, Batusha, Brovina, Ponosheci, Shishmani, Popoci, Kosharja dhe Bobajt e Bokës.458

Shqiptarët ishin pro krijimit të kësaj zone kurse qeveria e Beogradit ishte kundër krijimit të

një zone neutrale në kufi me Shqipërinë.459.

Autoritetet jugosllave e konsideronin këtë zonë si rrezik për shkak se në të jetonin

dhe vepronin çetat kryengritëse shqiptare kundër sundimit jugosllav. Për një periudhë kohore

kjo zonë bashkoi luftëtarë nga Kosova, Novi Pazari, Rozhaja, Tutini, Plava, Gucia si dhe nga

Maqedonia. Aty grumbulloheshin edhe të arratisurit. Kufiri i parregulluar ndërmjet

Jugosllavisë dhe Shqipërisë zgjonte shpresa te shqiptarët që një ditë do t’i bashkoheshin

Shqipërisë. Evakuimi i trupave jugosllave filloi më 7 dhjetor 1921 nga rajoni i Dibrës. Në

zonën neutrale pushtetin duhej ta vendosnin dhe mbanin organet lokale të vendit.460

Me themelimin e Zonës Neutrale në fillim të dhjetorit 1921 një numër i madh i

luftëtarëve të lëvizjes çlirimtare u nisën për dimërim në këtë zonë, duke qenë në dijeni se aty

mund të qëndronin lirisht. Lëvizja e tyre ishte më e lirë, por dhe takimet mes çetave

bëheshin lirisht, pa frikë nga organet okupuese jugosllave. Gjendja brenda Shqipërisë politike

ishte shumë e tensionuar. Angazhimi i Bajram Currit në Kryengritjen e marsit 1922 ndikoi

sadopak në rënien e lëvizjes çlirimtare në Kosovë. Ishte ky një synim për ta rrëzuar me

forcë qeverinë e Tiranës, por forcat kryengritëse të Bajram Currit nuk arritën dot deri në

457Xhelal Gjeçovi, Shteti shqiptar dhe çeshtja e Kosovës Tiranë: BOTIMPEX, 1998, 19. 458 Gazeta “Politika”, Tiranë, 15. 3.1923; Limon Rushiti, Lëvizja kaçake në Kosovë 1918-1928, Prishtinë: 1981,

185; Ibrahim Çitaku, Azem Galica dhe veprimtaria luftarake e çetave kaçake të Drenicës, Prishtinë: 1996,

384- 385. 459 Gazeta “Politika”, Beograd, 23 korrik 1922. 460 Rushiti, Lëvizja, 185.


80

Shkodër ku e kishin objektivin.461 Shmangia e gjakderdhjes u mirëprit pozitivisht nga pjesa

dërrmuese e popullit dhe nga kjo përfitoi Ahmet Zogu, reputacioni i të cilit u ngrit. Nga

qeveria u krijua një gjyq ushtarak special për ndjekjen penalisht të kundërshtarëve qeveritarë.

Kundërthëniet ndërmjet nacionalistëve kosovarë dhe qeverisë shqiptare u ashpërsuan edhe

më shumë. Aludimi për mosbindje ndaj qeverisë kishte arritur kulmin. Me gjithë përpjekjet

qeveritare për të krijuar stabilitet të domosdoshëm në Shqipëri në rrethanat ekzistuese ata nuk

e miratuan çarmatimin e viseve kufitare me Jugosllavinë dhe morën masa për grumbullimin e

forcave të armatosura antiqeveritare.462

Nga ky shkak Bajram Curri, Hasan Prishtina dhe shumica e luftëtarëve të çetave të

Kosovës në përpjekjet e tyre për rrëzimin e qeverisë ndiqeshin nga qeveria shqiptare e

Tiranës, pothuaj aq sa prej qeverisë së Beogradit. Në vitin 1922, konsiderohej se në Zonën

Neutrale të Junikut numri i të arratisurve ishte mbi 2.000 vetë.463

Ishte e qartë se Beogradi nuk do t’i respektonte vendimet e Fuqive të Mëdha, nuk

dëshironte ndërtimin e një qetësie qytetare, përkundrazi ishte e interesuar të ngjallte

ngatërresa dhe një gjendje pasigurie që ndikonte në pasigurinë e gjithanshme të shtetit

shqiptar. Më 16 janar 1922 një fuqi ushtarake serbe e përbërë nga 100 vetë me 10 arka

municioni ishte drejtuar për në Qafën e Prushit por pas kundërshtimit të popullit të Zonës

Neutrale qëndroi në katundin Prush.464

Qeveria e Tiranës ishte e interesuar për mbarëvajtjen e qetësisë. Ministri i

Brendshëm, Ahmet Zogu, më 17 qershor 1922, e informonte Ministrinë e Jashtme mbi

lëvizjet e patrullave serbe në Zonën Neutrale në pjesën e prefekturës së Kosovës, se: “Tue

qenë se shteti shqiptar asht i lirë dhe indipendent, nuk mundemi me e pa me sy të mirë të

hymët e ndonjë patrullës së huaj mbrenda kufinit të saj”465. Kjo ministri, duke konsideruar se

populli i këtyre krahinave, sjelljen e patrullave serbe në këtë mënyrë, e konsideron si

krekosje para forcave shqiptare, i propozon Ministrisë së Jashtme që të bëhen demarshet

diplomatike pranë qeverisë jugosllave që patrullat të ndalohen për të bërë shëtitje në Zonën

Neutrale466. Edhe shtypi i huaj gjatë atyre ditëve jepte lajme mbi prishjen e qetësisë së

brendshme në Shqipëri. Ndërkaq, kryeministri Xhafer Ypi e akuzonte Bajram Currin me

461 Po aty, 187. 462 Rushiti, Lëvizja, 188. 463 Rushiti, Lëvizja, 188; Ajet Haxhiu, Shota dhe Azem Galica, Tiranë: 1978, 190. 464AQSH, F. 251, V. 1922, D. 36, fl. 33. Rezervat nga Ministria e Luftës. 465AQSH, F. 251, V.1922, D. 36, fl.88. Kërkesë e ministrit të Brendshëm Ahmet Zogu për Ministrinë e Jashtme

më 17.6.1922. 466 Po aty.


81

shokë për prishje të qetësisë që mbretëronte në Shqipëri467. Sipas kryeministrit aksioni për

çarmatosjen e popullsisë së Matit, Kthellës, Lumës e Dibrës u krye me sukses duke vazhduar

çarmatosja në krahina të tjera, meqë populli shqiptar, sipas tij, u mërzit nga armët dhe me

gëzim të madh e me dëshirën e vet po ia dorëzon ato qeverisë së ligjshme.468

Beogradi gjithnjë e më shumë thekson dëmin e prezencës së ushtrisë dhe

xhandarmërisë shqiptare në Zonën Neutrale për interesa të tyre pavarësisht se ato luftonin

kundër të arratisurve. Ndërkaq qeveria shqiptare përpiqej që të ruante ekuilibrin e qetësisë së

brendshme të shtetit, duke i ndjekur elementët që u bënë vegla të huaja dhe ata që prishnin

qetësinë qeveritare469. Çetat luftarake të cilat ishin strehuar në Zonën Neutrale e që ishin bërë

zot në këtë zonë ishin vazhdimisht në veprim. Ato herë sulmonin në thellësi të Kosovës, herë

kundër forcave qeveritare në malësitë verilindore të shtetit shqiptar. Kjo gjë e shqetësonte si

qeverinë jugosllave ashtu edhe qeverinë shqiptare470.

Për eliminimin e prijësve të çetave u bënë analiza të ndryshme nga organet ushtarake.

Kjo detyrë iu besua Komandës së Armatës së Tretë dhe kolonel Kataniqit, i cili ishte

komandant i zonës kufitare me qendër në Prizren. Ai, pas analizave të hollësishme, u

urdhërua që të shkonte në Gjakovë për të qenë më afër vendit dhe të informohej në detaje

përmes njerëzve të vet për numrin e luftëtarëve të lëvizjes çlirimtare, ku qëndrojnë dhe çfarë

disponojnë. Bazuar në informatat e hollësishme që siguroi Ministria e Punëve të Brendshme

urdhëruan organet administrative të qarkut të Dukagjinit që më 17 nëntor 1922 të sulmojnë

Zonën Neutrale dhe t’i kapin e likuidojnë forcat shqiptare. Rëndësi e veçantë duhej t’i jepej

Junikut, ku ishin krerët e çetave çlirimtare të Kosovës.471

Përkundër të gjitha këtyre përgatitjeve, aksioni ushtarak kundër Zonës Neutrale, që

pretendonte likuidimin e prijësve të lëvizjes kosovare, dështoi. Ai nxiti indinjatë të thellë te

populli i kësaj treve, për shkak të luftës që u zhvillua472.

Me këtë rast Ministria e Luftës e qeverisë shqiptare informonte më 19 qershor 1922:

“Serbët nga Juniku u hoqën në pozicionet e para. Ushtria e jonë asht hequn ma parë. Bajram

Curri, Hasan Beu, Mustafa Kruja kanë ikur në Zonën Neutrale kah Gusinja me sa shokë tjerë.

467AQSH, F. 251, V. 1922, D. 57, fl. 74. Raport i kryeministrit dërguar Ministrisë së Jashtme më 30.V. 1922. 468 Po aty. 469AQSH, F. 249, V.1922 D.I/1452, fl. 5. Informatë e ministrit të Brendshëm, Ahmet Zogu, për Kryeministrinë

më 18.6.1922. 470 Çitaku, Azem , 387. 471 Rushiti, Lëvizja, 190. 472 Arkivi i Jugosllavisë (më tej AJ), Fondi i Ministrisë së Punëve të Brendshme (më tej MPB), Raport nr. 638,

26.5.1922 i majorit Svetozar Strankoviq, mbi veprimin e çetës VIII të Batalionit II të Brigadës II të

xhandarmërisë në aksionin kundër kaçakëve në Junik.


82

Kjo ngjarje e ndodhur në mes të ushtrisë sonë e të Serbisë nuk ka shkaktuar ndonjë dam.

Këtë ngjarje e ka shkaktua Bajram Curri me komitët e vet, sepse vrau pesë ushtarë serbë”.473

Gjithashtu, sipas të dhënave që i dërgohen qeverisë shqiptare nga Zona Neutrale gjatë

luftimeve burrat e Junikut u bënë barrikadë në mbrojtje të Junikut, kurse gratë dhe fëmijët u

strehuan në mal. Ushtria shqiptare ishte pozicionuar në Qafën e Morinës.474

Ndërkaq ushtria jugosllave i analizonte arsyet e dështimit në një raport ushtarak, ku

theksonte: “Koloneli Kataniq ashtu deshi dhe bëri që krejt kjo punë të jetë mbrapsht. Plani u

bë pa i njohur fare rrethanat dhe pa kurrfarë suksesi. Në këtë aksion është dashur të

realizohet një vepër e madhe shtetërore.”475 Për këtë disfatë secili e kishte justifikimin e vet

dhe fajin ia hidhte tjetrit, por në realitet populli u mundësoi kryengritësve shqiptarë që të

tërhiqeshin pa panik para njësive jugosllave të shumta dhe të mirë armatosura.

Përpjekjet për të futur përçarje në mes shqiptarëve dhe për dobësimin e shtetit

shqiptar ishin të pareshtura. Më të theksuara ishin sidomos klubet e Podgoricës, Prizrenit

dhe Dibrës, të cilat propagandonin pareshtur kundër qeverisë shqiptare.476 Stabiliteti i shtetit

ishte në gjendje kritike. Duke synuar ruajtjen e qetësisë bazuar edhe në propozimin e

kryetarit të delegacionit të kufijve, ministri i Brendshëm shqiptar, Ahmet Zogu, më 12 nëntor

1922, porosit forcat e tij që t’i lirojnë sa më parë zonat që janë caktuar si pjesë të Zonës

Neutrale. Edhe ushtria shqiptare urdhërohej që të tërhiqej në pozitat e saj sipas vendimit të

Konferencës së Ambasadorëve477.

Zëvendësprefekti i Krumës, A. Kastrati më 26 nëntor 1922 informon Ministrinë e

Brendshme në Tiranë se Bajram Currit, Hysni Currit e Hasan Prishtinës nuk u dihej

saktësisht vendqëndrimi. Sadik Rama ndodhej në Junik ku kishte mbërritur para dy ditëve

bashkë me shokët edhe Azem Galica. Sipas informatës, Azem Bejta lutej që qeveria të bënte

kujdes për vendosjen e emigrantëve që ndodhen në Zonën Neutrale, emrat e të cilëve do të

paraqiteshin në një listë.478

Raporti i kapiten Riza Cerovës nga Kruma, i datës 1 dhjetor 1922 vë në dukje se më

27 nëntor 1922 një patrullë serbe prej 30 vetash kanë plaçkitur 60 krerë lopë të fshatit Junik

që ishin duke kullotur afër kufirit. Për këtë çështje fshatarët dhe komitët e Junikut kishin

473AQSH, F.251, V. 1922, D. 57, fl. 99. Raport i Ministrisë së Luftës nga Krasniqja më 19.06.1922. 474 AQSH, F. 251, V. 1922, D. 36, fl. 97. Informatë për Ministrinë e Brendshme nga Kruma më 19.VI.1922. 475AJ MPB, F. 32, Fas 139, dok. 34; Raporti rez. nr. 1093, 20. VII.1922; Çitaku, Azem Galica, 394. 476AQSH, F. 251, V. 1922, D. 36, fl. 99. Informatë për Ministrinë e Brendshme në Tiranë nga Shkodra më

6.7.1922. 477AQSH, F. 251, V. 1922, D. 42, fl. 191, shkresë e ministrit Zogu prefekturave Dibër, Kosovë12.11.1922. 478AQSH, F. 251, V. 1922, D. 57, fl. 188. Informatë dërguar MPB Tiranë, më 26.11.1922.


83

filluar luftimet me patrullën ku ishin vrarë 4 ushtarë serbë dhe disa të tjerë ishin zënë robër.

Pas një marrëveshje që bënë me nënprefekturën e Gjakovës ushtarët e zënë rob i këmbyen

me bagëtinë e grabitur, kurse në popull flitej që “Serbia këtë aksident e kishte shkaktuar me

pretekst të okupimit të Zonës Neutrale”479. Për shkak të lëvizjeve të vazhdueshme të forcave

jugosllave komandanti i qarkut të Kosovës, kapiten Riza Cerova, kërkonte nga komanda e

përgjithshme e xhandarmërisë në Tiranë udhëzime se si duhej vepruar kundër këtyre

patrullave që të mos shkaktohej ndonjë konflikt politik480. Mbyllja hermetike e kufirit nuk

ishte favorizuese as për qeverinë shqiptare.

Për këtë shkak ministri i Punëve të Brendshme dhe njëkohësisht kryeministër, Ahmet

Zogu, më 20 dhjetor 1922 kërkonte nga Ministria e Punëve të Jashtme që të merrte masat e

duhura për hapjen e kufirit shqiptaro-jugosllav si nga ana e Dibrës ashtu edhe nga ana e

Kosovës481. Gjithashtu kërkonte nga Ministria e Jashtme që të merrej vesh me delegatin

shqiptar në mënyrë që të caktoheshin sa më parë pikat që duhet të zinte ushtria shqiptare në

anën e kufirit të prefekturës së Kosovës482.

Kryeministri i ri shqiptar prioritet kishte zgjidhjen e problemeve të mbetura pezull me

Jugosllavinë. Në janar 1923, ai dërgoi në Beograd si përfaqësues gjeneralin Ali Riza

Kolonjën. Veprimi i tillë ishte sinjal për Jugosllavinë që Ahmet Zogu dëshironte t’i zgjidhte

miqësisht problemet me Jugosllavinë483.

Siç dihet, serbët janë të njohur për pabesi. Përpjekjet e kryeministrit shqiptar nuk i

merrnin si të sinqerta. Në kanalet diplomatike bëhej i njohur qëndrimi jugosllav se midis

politikës së Ahmet Zogut dhe politikës së Bajram Currit, nuk ka kurrfarë ndryshimi dhe se

grindjet e tyre kanë si qëllim final mashtrimin e jugosllavëve. Shikuar realisht kjo ishte

periudhë kur kryeministri Zogu ishte i interesuar të neutralizonte qoftë edhe përkohësisht

presionin dhe ndërhyrjen jugosllave që manifestohej në forma të ndryshme484. Qeveria

jugosllave dhe ajo shqiptare, në fund të dhjetorit të vitit 1922 dhe në fillim të janarit të vitit

1923, i kishin kërkuar Konferencës së Ambasadorëve485 shqyrtimin e Zonës Neutrale. Të dy

479AQSH, F. 251, V. 1922, D. 36, fl. 208. Informatë për komandën e xhandarmërisë- Tiranë më 1.12.1922. 480AQSH, F. 251, V.1922, D. 42, fl. 220. 481AQSH, F. 251, V. 1922, D. 42, fl. 232. 482AQSH, F. 251, V. 1922, D. 42, fl. 236. 483 AMAE Europe, F.Albanie, volumi 5, raport i atasheut ushtarak francez në Beograd dërguar në Paris më 22

nëntor 1923. 484Milo, Shqipëria, 155. 485AQSH, F. 251, V. 1923, D. 70, fl. 1; AMAE- Europe , volumi 21, kërkesë e ministrit jugosllav në Paris

Spalajkoviq dërguar kryetarit të Konferencës së Ambasadorëve, R. Puankare më 16 janar 1923.


84

qeveritë ekzistencën e kësaj zone dhe veprimet antiqeveritare kundër tyre i konsideronin të

dëmshme për stabilitetin e brendshëm shtetëror.

Mirëpo, Konferenca e Ambasadorëve që më parë kishte dhënë sinjalin për eliminimin

e Zonës Neutrale. Këtë e kishte pasqyruar para opinionit vendas edhe shtypi beogradas.

Gazeta “Pravda” e datës 28 dhjetor 1922, theksonte ndër të tjera: “Ajo çka është më

karakteristike dhe që godet shumë kaçakët është lajmi se do të prishet Zona Neutrale. Kjo i

bëri kryetarët e çetave të mendojnë thellë. Sipas disa të dhënave ata e kanë humbur fare

kokën.”486.

Më 14 janar 1923 në rrethanat e krijuara Hasan Prishtina u drejtoi dy qeverive

memorandume, duke i paralajmëruar se në qoftë se do të ndërmerrnin aksion ushtarak,

populli i Zonës së Junikut dhe më se 2.000 luftëtarë të çetave të Kosovës e të Malësisë do të

detyrohen të mbrojnë të drejtat e tyre në rast nevoje që të marshonin drejt fushës së Kosovës

e pastaj deri në Tiranë487.

Operacioni ushtarak qeveritar që filloi më 14 janar të vitit 1923 brenda territorit të

shtetit shqiptar, më 27 janar, u shtri edhe në Zonën Neutrale. Komandanti i operacionit,

major Prenk Jaku, më 30 janar 1923, njoftonte dhe kërkonte me telegram nga Juniku që

Ministria e Punëve të Brendshme të Shqipërisë të bënte demarshet e duhura që ushtria

shqiptare të mbetej edhe për dy muaj në Zonën Neutrale për të ndjekur lëvizjen kosovare pasi

“me oficerët e Serbisë jemi marrë vesh këtu në kufi dhe kundër komitëve edhe ata kanë

nxjerrë patrulla të forta ndër bjeshkë matanë kufirit dhe Fushë Rekës.”488.

Lëvizja kryengritëse në Junik e ndodhur mes dy zjarresh, me gjithë qëndresën e saj u

shtyp. Fatkeqësisht me këtë u shua edhe Zona Neutrale e Junikut. Çerdhja e lëvizjes shuhet

dhe çetat kryengritëse ndiqeshin nga të dy qeveritë.489 Megjithatë, në shkurt 1923 major

Prenk Jaku njoftonte nga Kruma: “Hasan Prishtina e Azem Galica me shokë po sillen në disa

katunde të afërta matanë kufinit të Serbisë dhe presin, që posa të dalin ushtria jonë nga Zona

Neutrale të kthehen prapë në Junik”.490 Më 20 shkurt 1923, ushtria jugosllave sipas vendimit

të Konferencës së Ambasadorëve okupoi fshatrat e Zonës Neutrale.491 Qeveria shqiptare nuk

dëshironte që çështja e Kosovës, siç deklaroi ajo më 25 shkurt 1923, të “turbullonte

486 Gazeta “Pravda”, Beograd, 28.12.1922; AQSH, F. 251, V. 1923, D. 184, fl. 4, të dhëna nga Legata e

Shqipërisë në Beograd: më 30 dhjetor 1922. 487 Prishtina, Dokumente, f.137-138; Haxhiu, Shota, 194. 488 Rushiti, Lëvizja, 199-200; Milo, Shqipëria, 156. 489 Rushiti, Lëvizja, 200; Milo, Shqipëria, 156; Çitaku, Azem, 422; Haxhiu, Shota, 198. 490 Haxhiu, Shota, 198. 491 Gazeta “Shqiptari i Amerikës”, Korçë, 17 mars 1923 , 5.


85

marrëdhëniet miqësore” ndërmjet dy shteteve, por përkundrazi të ishte faktor afrues mes

këtyre shteteve492.

Kryeministri Ahmet Zogu në përpjekje për konsolidimin e rendit në Shqipëri dhe

pozitës së tij u ballafaqua me një çështje serioze, e cila shkaktoi përçarje të madhe. Çështja

ishte te trevat shqiptare të pushtuara nga Jugosllavia e në veçanti te Kosova. Ahmet Zogu

ishte i mendimit se Shqipëria duhej të stabilizohej dhe të bëhej një shtet i qëndrueshëm

përpara se të ndërmerrte një politikë irredentiste çfarëdo qoftë ajo.

Duke komentuar masakrat serbe të vitit 1921 në Kosovë, gazeta “Besa shqiptare” e

Shkodrës, gjykonte politikën serbe si politikë të mbështetur në bajonetë dhe terrorizëm493.

Me këtë rast opinionit shqiptar i pasqyrohen djegiet dhe torturat shtetërore ndaj

shqiptarëve494. Ndërsa gazeta “Koha” e Korçës lidhur me këto masakra shprehej: "Kishim

dëgjuar për vuajtjet djegiet dhe vrasjet e vëllezërve tanë nga serbët, por kurrë nuk prisnim që

shifrat e shqiptarëve të dëmtuar t'i kalonin ato të luftës botërore"495. Në analizën e saj mbi

problemin kombëtar gazeta “Shkumbini” e Elbasanit shpreh mendimin se për çlirimin e

Kosovës nga serbët nevojitet një luftë e gjatë dhe me mend496. Për jetësimin e idealeve

kombëtare, në radhë të parë, Shqipërisë i nevojitej stabiliteti i brendshëm dhe eliminimi i

kundërthënieve vetë shkatërruese.

Shtypi shqiptar i Rilindjes Kombëtare u vu në ballë të demaskimit të propagandave të

ndryshme mbi ndasitë në toskë e gegë që rrënonin themelet e shtetit. Gazeta “Shqipëria e re”

propozoi që të merreshin masa të rrepta e urgjente kundër të gjithë atyre që zhvillonin

propagandë rrënimtare497. E njëjta gazetë në artikullin “Ç'thotë Hasan Prishtina” e informon

opinionin lidhur me themelimin e kabinetit të Hasan Prishtinës dhe me shkaqet e rënies të

kësaj qeverie498. Shtypi shqiptar krahas shumë preokupimeve nevojitej që të merrej edhe me

demaskimin e shpifjeve të paskrupullta të shtypit jugosllav dhe grek ndaj qeverive dhe shtetit

shqiptar, se gjoja Shqipëria ishte një vend pa stabilitet, në të cilin kishte vetëm kryengritje e

pakënaqësi499. Gazetat në Shqipëri nuk hezitonin t'i venin në shënjestër të kritikës dhe

politikanët e shtetit shqiptar për shkak të luftës politike ndërmjet tyre500. Kundërvëniet që jo

492AQSH, F. 251, V. 1923, D. 190. Telegram i MPJ - Legatës shqiptare në Beograd, 25 shkurt 1923. 493 Gazeta “Besa shqiptare”, Shkodër, 8 shkurt 1921. 494 Gazeta “Besa shqiptare”, Shkodër, 24 shkurt 1921. 495 Gazeta “Koha”, Korçë, 30 prill 1921. 496 Gazeta “Shkumbini”, Elbasan, 17 qershor 1921. 497 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 29 janar 1922. 498 Gazeta “Shqipëria , Konstancë, 1922. 499 Gazeta “Koha”, Korçë, 30 qershor 1922. 500 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 20 mars 1921.


86

rrallë herë arrinin në shkallë kryengritjeje ishin ndërmjet nacionalistëve kosovarë dhe

qeveritarëve të moderuar tiranas501. Luigj Gurakuqi në gazetën “Ora e maleve” do të

theksonte: "Qëllimi i kundërshtimit në parlament nuk mund të jetë gjithmonë rrëzimi i

Qeverisë, por shërben për pakësimin e të këqijave qeveritare"502. E njëjta gazetë pasqyron

ligjëratën e deputetit Ali Këlcyra në Parlamentin Shqiptar dhe kërkesën drejtuar atij për

faljen e Bajram Currit, pasi ndiqej nga qeveria shqiptare si organizator i lëvizjes së marsit të

vitit 1922. Deputeti Këlcyra do të shprehej ndër të tjera: "Mendoni që në ato male ku sot

Bajram Curri fshihet të shpëtojë jetën dhe nderën e tij nga ushtria kombëtare që e ndjek në

ato male ka luftuar si burrë për 30 vjet kundër synimeve të huaja për lirinë e dinjitetin e

kombit shqiptar”503.

Mirëpo, me krijimin e shtetit shqiptar, aspiratat kombëtare nuk ishin jetësuar.

Shqipëria përfshinte brenda kufirit të saj vetëm një pjesë të kombit shqiptar, kurse shumica e

tokave shqiptare mbetën të ndara dhe nën okupim. Kosova ishte detyruar nga fati i zi të

qëndrojë nën sundimin serb.

Duke dalë në mbrojtje të vëllezërve të robëruar gazeta “Shqipëria e re” në artikullin

“Kosova në rrezik” shpreh mendimin se shqiptarët që patën fatin të jenë nga Shqipëria e lirë

nuk duhej t’i harronin vëllezërit e tyre nën robëri: "Sot nuk kemi në dorë fuqinë për me i lirua

këto vise se jemi shumë të vegjël dhe armiqtë i kemi të fuqishëm, por kjo s’duhet të na

dëshpëroj, sepse sigurisht ka për të ardhur dita e bukur kur ylli i fatit tonë kombëtar ka për tu

naltësue”504. Duke u shprehur në favor të shpresës për një të ardhme më të mirë gazeta

apelon që mbi këtë shpresë duhet mbështetur puna pasi "detyra kombëtare nuk mbaron

deri sa shkaba e zezë me fushën e kuqe nuk valon e lirë në fushat e Kosovës dhe

Çamërisë"505. Në mbrojtje të këtyre qëllimeve dhe stabilitetit në Shqipëri shtypi shqiptar i

apelon popullit që “t'i hapi sytë mirë e t’i zgjedhë përfaqësues të vet vetëm ata njerëz të cilët

shpresohet se mund t'i sjellin dobi popullit dhe atdheut”506.

Përpjekjet serbe për shfarosjen e shqiptarëve të Kosovës jo rrallë zinin faqet e para të

shtypit shqiptar507. Një dhembje e tillë vëllazërore për bashkëkombësit e robëruar ndihej në

të gjitha pjesët e Shqipërisë politike nga veriu gjer në jug. Kështu gazeta "Zëri i Popullit" e

501 Gazeta “Dielli”, Boston, 25 prill 1923. 502 Gazeta “Ora e maleve”, Shkodër, 27 maj 1923. 503 Gazeta “Ora e maleve”, Shkodër, 10 qershor 1923. 504 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 5 gusht 1923. 505Gazeta “Shqipëria , Konstancë, 1923. 506 Gazeta “Ora e maleve”, Shkodër, 22.11.1923. 507 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 30 dhjetor 1923, artikulli Çamëria dhe Kosova.


87

Korçës i pasqyronte vazhdimisht në faqet e saj përpjekjet e pareshtura të shqiptarëve të

robëruar për të hequr zgjedhën serbe dhe për të ruajtur identitetin e tyre kombëtar508. Shtyllat

e shtypit shqiptar gjithashtu ishin të mbushura me të dhëna rrëqethëse për mizoritë serbe mbi

popullin e pafajshëm shqiptar.

Në shërbim të mbrojtjes, në radhë të parë, të të drejtës njerëzore ky shtyp nuk heziton

që ta ftojë në ndihmë Evropën për të ndërhyrë dhe për t’i konstatuar këto mizori serbe në

Kosovë, duke apeluar se nëse nuk bëhet një ndërhyrje urgjente brenda 10-15 vjetësh

shqiptarët do të zhduken nga këto treva.

II.5. Qeveria e Fan Nolit dhe Kosova

Midis A.Zogut dhe F.Nolit pati dallime pikëpamjesh lidhur me qeverisjen e vendit.

Ato u shfaqën që kur bënin pjesë si ministra në qeverinë e Pandeli Evangjelit. Ahmet Zogu

dhe mbështetësit e tij pretendonin një qeveri të fuqishme qendrore dhe një udhëheqje

dinamike që do të ishte domosdoshmëri për vendosjen e rendit në Shqipëri. Qëllimi i tij ishte

ndryshimi evolutiv i mendimeve dhe qëndrimeve të shqiptarëve për t’u integruar me hapin e

kohës.

Fan Noli dhe mbështetësit e tij, në dallim nga ky vizion politik, ishin ithtarë të

ndryshimeve të shpejta dhe të thella ekonomike dhe shoqërore, por buxheti i shtetit ishte i

zbrazët.509 Partia e Zogut fitoi shumicën relative, por jo të mjaftueshme për të formuar

qeverinë.510 Kjo shkaktoi pakënaqësi te opozita e kryesuar nga Fan Noli. Pas zgjedhjeve

situata në Shqipëri u rëndua. Atentati i dështuar mbi Ahmet Zogun para parlamentit dhe

atentati mbi Avni Rustemin e acaruan më tej situatën. Kjo bëri që Shqipëria të përfshihej nga

trazira të reja të cilat çuan drejt krijimit të një qeverie të re në qershor të vitit 1924 të

drejtuar nga Fan Noli511.

Programi i qeverisë të kryesuar nga Fan Noli ishte:

1. Çarmatimi i përgjithshëm dhe pa përjashtim.

2. Dënimi i shkaktarëve të vëllavrasjes dhe agjenteve të tyre, me dëbim dhe konfiskim të

pasurisë, ose me ndëshkime të tjera sipas masës së përgjegjësisë të secilit.

3. Ristabilizimi i qetësisë, rregullin dhe mbretërimit të ligjit.

508 Gazeta “Zëri i Popullit”, Korçë, 15 dhjetor 1923, artikulli Shqiptarët e Kosovës. 509 Ushtelenca, Diplomacia , 45. 510 Duka, Histori , 144. 511 Duka, Histori , 144.


88

4. Lartësimi i autoritetit të shtetit mbi çdo fuqi personale ose ekstra legale.

5. Çrrënjosja e feudalizmit, çlirimi i popullit dhe vendosjen definitive të demokracisë në

Shqipëri.

6. Reforma radikale në të gjitha degët administrative, civile dhe ushtarake.

7. Semplifikatën e burokracisë dhe pakësimin e pastrimin radikal të nënpunsëve. Në

emërimin e tyre do të merret parasysh, përveç zotësisë e moralit, edhe patriotizmi i

tyre.

8. Sigurimi i të drejtave, si dhe caktimi i përgjegjësisë së nënpunësve me një ligj.

9. Organizimi i komisioneve për të përmirësuar gjendjen e katundeve dhe katundarëve

me kompetence të gjerë mbi çështjen lokale.

10. Barazimi i buxhetit me kursime radikale.

11. Ndërrimi i sistemit të taksave, në mënyrë që të lehtësohet populli.

12. Përmirësimi i gjendjes së bujkut dhe emancipimin ekonomik të tij.

13. Lehtësimi i hyrjes së kapitalit të huaj dhe mbrojtjen e organizimin e kapitaleve të

vendit.

14. Lartësimi i prestigjit dhe të kreditit të shtetit në botën e jashtme .

15. Indipendenca e vërtetë të gjyqeve.

16. Reforma radikale të komunave gjyqësore të vjetruara.

17. Ndreqja e udhëve dhe të urave, si dhe kujdesimin e veçantë për të tëra

komunikacionet e shtetit.

18. Organizimi i degës së shëndetësisë për të luftuar sëmundjet,që po shembin popullin.

19. Organizimi i arsimit mbi baza modern kombëtare e praktike në mënyrë që prej

shkollave tona të dalin qytetarë të vlefshëm, patriotë e punëtorë.

20. Marrëdhënie miqësore me të gjitha shtetet, dhe veçanërisht ato fqinje.

Pasi të kthehej gjendja normale në shtet, me zgjedhje të reja e me vota të fshehta dhe

direkt, do të pyetej populli mbi veprimtarinë e qeverisë dhe ajo do të ishte gati t’i përkulej

verdiktit të tij. Nuk mohohet vështirësia e plotësimit të premtimeve të bëra, as thuhet se ky

program do të përmbushej i tëri përnjëherësh, po shpreheshin të bindur, se “me ndihmën e

zotit dhe me përkrahjen e popullit do të mundej të vihej në zbatim gradualisht” 512.

512 Hakif Bajrami, Programet që shënuan historinë kombëtare shqiptare (1878-1997) (Ku ishim, ku jemi, nga

shkojmë), Prishtinë: 1997; Gazeta “Drita”, 19 qershor 1924, Tiranë.


89

Realisht revolucionet janë momente të zymta në historinë e popujve. Shpresa që pas

revolucionit të frymohet më lirisht fundoset përsëri e mjeruar dhe e zhgënjyer 513. Qeveria e

Nolit ishte e vetëdijshme se kishte ardhur në pushtet pa votën e popullit, por përmes

kryengritjes. Ajo nuk thirri as Parlamentin e dalë nga zgjedhjet e vitit 1923, për të kërkuar

votëbesimin e tij514.

Shqipëria u sundua nga një koalicion shumëngjyrësh që ishte formuar për rrëzimin e

Zogut gjatë gjashtë muajve që pasuan. Mungesa e traditës shtetërore nga njëra anë dhe tradita

fisnore nga ana tjetër u krijuan mundësi të gjithë kundërshtarëve të Zogut që të bashkoheshin

për përmbysjen e shpejtë të qeverisë, për shkak të kundërthënieve të ideve politike uniteti

rreth një programi konstruktiv ishte vërtetë i parealizueshëm.515 Noli dhe kabineti i tij e

filluan punën në kushte të pafavorshme ndërkombëtare.516 Ai ishte kthyer në Shqipëri me

idetë demokratike amerikane me shpresë për çrrënjosjen e rendit të vjetër të korruptuar dhe të

prapambetur. Përgjithësisht Noli konsiderohej si njeri me parime dhe atdhetar, por politikisht

ishte në një formë jashtë loje, i paaftë të punonte siç duhej në strukturën e çuditshme politike

të Shqipërisë. Duke qenë larg vendit për një kohë të gjatë ai realisht nuk e kuptonte

mentalitetin e popullit517. Ai ishte më tepër njeri i mendimit se sa i veprimit. Përshtypja e tij

në politikën shqiptare ishte e mirë. Si përfaqësues i Shqipërisë në debatet e Lidhjes së

Kombeve mbi mundësinë e aderimit të saj në të si dhe në mbrojtjen e të drejtave të

shqiptarëve jashtë Shqipërisë Noli u paraqit mjaft mirë.

Sapo hyri në Tiranë dhe krijoi qeverinë e re, besnik ndaj parimeve të veta, Fan Noli

shpalli një program ambicioz, i cili synonte formimin e një shteti modern të stilit perëndimor.

Me shpresën që qeveria e re do të bënte mrekulli për ta nxjerrë Shqipërinë nga varfëria

kronike entuziazmi i popullit kishte arritur kulmin518. Programin e Nolit në letër do ta

mbështeste çdo demokrat perëndimor, por Nolit i mungonin dy elementë kryesorë pa të cilat

askush nuk do të mund t’i jetësonte këto reforma: përkrahja financiare dhe mbështetja e

brendshme.519

Izolimin ndërkombëtar për shkak të mungesës së marrëdhënieve diplomatike me

botën e jashtme, qeveria e Nolit u përpoq ta zbuste duke kërkuar mbështetjen e Lidhjes të

513 Culaj, Shqipëria , 207. 514Historia e Popullit Shqiptar III, 232. 515 Fisher, Mbreti Zog, 75. 516 Culaj, Shqipëria, 207. 517 Fisher, Mbreti Zog, 75-76. 518 Zavalani, Histori, 279. 519 Fisher, Mbreti Zog, 77.


90

Kombeve.520 Përcaktimi i majtë i qeverisë së Nolit për standardet perëndimore të kohës e

bënte atë të papranueshme. Kështu vlerësimi i përgjithshëm që me sa dukej ekzistonte në

kancelaritë e shteteve të mëdha për ndërlikueshmërinë e problemeve në Shqipëri e në rajon

sa edhe gërshetimi i përkohshëm i interesave anglo-italiane dhe franko-jugosllave, ishin

faktorë vendimtarë të cilët i dhanë dorë forcave konservatore të drejtuara nga Ahmet Zogu të

përmbysnin përmes ndihmës së huaj, qeverinë e Nolit dhe të rimerrnin pushtetin.521 Duke e

konsideruar si qeveri jo legjitime Lidhja e Kombeve e refuzoi kërkesën e Nolit për ndihmë,

kërkesë e cila ishte refuzuar edhe gjatë qeverisjes së Zogut.

Pra, qeveria e re e Nolit nuk u pranua ndërkombëtarisht522. Për shkak të përkrahjes që

kishte nga irredentistët e Kosovës dhe meqë dyshohej se ai ishte në shërbim të italianëve

qeveria jugosllave e refuzoi njohjen e saj. Por, jugosllavët kishin një letër të fuqishme në

dorë - Ahmet Zogun të vendosur në hotelin “Bristol” të Beogradit. Franca nuk e njihte

qeverinë e re shqiptare, sepse në vijë të përgjithshme Parisi përkrahte Beogradin në lidhje me

Shqipërinë523.

Noli kishte hyrë në jetën politike kombëtare në një kohë vuajtjesh e mundimesh, kur

drama politike e popullit shqiptar në Shqipëri kishte tri akte që quheshin - varfëri, shfrytëzim

dhe dezorientim, ndërkaq tragjedia e popullit shqiptar në Jugosllavi kishte tri akte që

quheshin: shpasurim, shpërngulje dhe shfarosje524. Nga frika e përkrahjes së nacionalistëve

kosovarë qeveria e Nolit dhe ngjarjet në Shqipëri u përshkruan nga shtypi jugosllav si sinjal

për orientim pro italian. Kjo bazohej edhe në mbështetjen e Komitetit të Kosovës për ardhjen

në pushtet të kësaj qeverie, si dhe për kthimin në Tiranë të Hasan Prishtinës dhe të Bajram

Currit. Pavarësisht gjithë këtyre, nolizmi përfaqësonte një sistem pikëpamjesh dhe praktikash

politike e kulturore që e arsyetojnë paraqitjen si rrymë politike më vete dhe si qasje jo

nacionaliste në mendimin politik shqiptar. Kjo rrymë politike i përgjigjet dy segmenteve

kryesore të politikës shqiptare, çështjes se a duhet në vazhdimësi të bëhen përpjekje për

bashkimin kombëtar, duke mos abstraguar as luftën e armatosur dhe çështjes se a mundet

Shqipëria të zhvillohet ekonomikisht e të ndërtojë sistem të qëndrueshëm politik brenda

kufijve politikë, ishte i kundërt me nacionalizmin shqiptar525. Politika noliste, nuk mund të

520Historia e Popullit Shqiptar III, 236. 521 Verli, “Vështrim për raportët e shqiptarëve me fqinjët e tyre dhe me Evropën”, 107 522Historia e Popullit Shqiptar III, 232. 523 Fischer, Mbreti Zog, 77; Duka, Histori, 149. 524 Rexhep Qosja, Strategjia e bashkimit shqiptar, Tiranë: 1988, 69. 525 Hysamedin Feraj, Skicë e mendimit politik shqiptar, Tiranë: 1998, shtepia botuese Koha, f. 175.


91

kuptohet, shpjegohet dhe nuk përcaktohet nga parimi politik i nacionalizmit.526 Megjithatë

vlen për t’u theksuar se Komiteti i Kosovës pas ardhjes në pushtet të qeverisë së Nolit, kishte

liri më të madhe veprimi.

Qeveria jugosllave frikësohej nga koordinimi i veprimeve në mes të Komitetit të

Kosovës me lëvizjen çlirimtare në Kosovë, gjë që e rrezikonte militarizmin jugosllav. Kjo

qeveri, VMRO-në, qeverinë e Nolit dhe Komitetin e Kosovës, i paraqet si agjentura të

Internacionales së Tretë dhe të Moskës. Diplomacia jugosllave dhe Ninçiqi në Evropë

përhapnin lajme se me të hollat e Rusisë, qeveria e Nolit dhe Komiteti i Kosovës po

përgatisin kryengritje në Kosovë.

Qeveria e Nolit në këto rrethana u gjend në pozitë delikate. Nga njëra anë e drejta e

ligjshme e saj për t'u interesuar për fatin e bashkëkombësve të vet e obligonte të protestonte

kundër barbarive serbe në Kosovë, kurse nga ana tjetër kujdesi që marrëdhëniet e tensionuara

në mes të dy shteteve të mos arrinin gjer në atë shkallë sa të dëmtonin rëndë shtetin e

pakonsoliduar e detyruan qeverinë shqiptare që të ndërmerrte hapa të matur në trajtimin e

problemit të Kosovës.

Qeveria e Nolit u përpoq me çdo kusht ta bindë qeverinë jugosllave se nuk do të

lejonte që politika e saj të ndikohej nga persona jashtë qeverisë kushdo qofshin ata.527 Noli

është shprehur kundër lëvizjeve për bashkimin e territoreve dhe pjesëve të kombit që

mbetën jashtë kufijve në një shtet të përbashkët shqiptar, duke e quajtur atë një luks për

shtetet e mëdha, kurse për shtetet e vogla “lufta është një prishje”.528

Nga ana tjetër, Noli dhe qeveria e tij, zbatuan me rigorozitet vendimet ndërkombëtare

për mbrojtjen dhe garantimin e të gjitha lirive e të drejtave të minoriteteve. Siç u deklaroi

Noli korrespondentëve grekë në Gjenevë qeveria e tij bazohej në respektimin reciprok të

lirive dhe të drejtave të pakicave kombëtare. "Të drejtat e minoriteve tej e këtej, duhet të

shërbejnë jo si pengesë, por si një lidhje dhe urë marrëveshjeje midis nesh, deklaronte ai.” 529

Fan Noli në dallim nga nacionalistët shqiptarë e veçanërisht ata kosovarë shkakun

kryesor të moszhvillimit të Shqipërisë nuk e shikonte në dëmin që kishte shkaktuar copëtimi

i territoreve të kombit shqiptar, por në sistemin politik dhe ekonomik. Ai e ka përsëritur

526 Po aty, 175. 527AQSH, F. 251, V. 1924, D. 263, fl. 5. 528AQSH, F. 251, V. 1924, D. 263, fl. 5-8. 529 Culaj, Shqipëria , 210.


92

shpesh besimin e vet se vendin mund ta shpëtojë vetëm një qeveri e klasës katundare e

punëtore.530

Grupimi politik i Nolit për ta fituar luftën kundër zogizmit disa herë hyri në

bashkëpunim me nacionalizmin shqiptar. Nacionalizmi shqiptar i udhëhequr nga Hasan

Prishtina veproi me forcë për përmbysjen e qeverisë zogiste nga dyshimi se ajo përfaqësonte

një rrymë politike pro serbe, ndërsa grupimi politik i Nolit e luftoi Zogun për t'u hapur rrugë

reformave politike e sociale. Përpjekjen për përmbysjen e qeverisë zogiste e filloi

nacionalizmi. Ai ishte edhe forca vendimtare e udhëhequr nga Bajram Curri që ndikoi në

përmbysjen e Zogut, por pushtetin e mori Noli.

Mbështetur në vështrimin politik sipas të cilit gjatë të qenit në opozitë deklarohet

ndryshe, kurse pas marrjes së pushtetit veprohet ndryshe, kuptohet për shkak të rrethanave

imponuese, Noli u detyrua të merrte masa kundër nacionalizmit shqiptar. Ai nuk e ofroi

shtyllën kryesore dhe njeriun më të ditur të nacionalizmit shqiptar, Hasan Prishtinën dhe

shkarkoi nga çdo funksion Bajram Currin, që siç mund të thuhet e solli në pushtet Fan

Nolin.531 Noli me këtë dëshironte ta binte Beogradin se nuk do të lejonte që politika e

qeverisë të tij të ndikohej nga persona jashtë qeverisë kushdo qofshin ata532.

Në intervistën dhënë gazetës “Politika” po nga Gjeneva Noli do të deklaronte:

"Shqipëria as që mund të ketë qëllime agresive kundër fqinjëve të saj. Ajo është edhe

moralisht dhe materialisht e çarmatosur. Asaj i duhet vetëm qetësia."533 Ndonëse Noli

përpiqej që ta bindte qeverinë e Beogradit se do të marrë masa që të ndalonte veprimtarinë e

"kosoviotëve"534, serbët asnjëherë nuk u besuan premtimeve dhe politikës së tij. Vetëm katër

ditë pas formimit të qeverisë së Nolit gazeta “Politika” shkruante: "Si nacionalist Noli ka

orientim dhe simpati për Komitetin e Kosovës".535 Realisht çështja kryesore që mbrojti

delegacioni shqiptar në sesionin e Lidhjes të Kombeve ishte ajo e kufijve me dy fqinjët

ballkanikë e cila nuk ishte zgjidhur ende përfundimisht. Udhëheqësi i delegacionit shqiptar

Fan Noli e mori disa herë fjalën në Këshillin e Lidhjes të Kombeve.536

Mbështetur në këtë mosbesim ministri shqiptar në Beograd, Ali Kolonja, më 15 tetor

1924, i shkruante veç të tjerash ministrit të Jashtëm shqiptar, Sulejman Delvinës ku ndër të

530 Masar Kodra, Fan Noli në rrjedhat politike të shoqërisë shqiptare (1905-1945), Prishtinë: 1989, 69. 531 Feraj, Skicë, 179-180. 532AQSH, F. 251, V. 1924, D. 263. Telegram i MPJ, drejtuar Legatës shqiptare në Beograd më 16 korrik 1924. 533 Intervistë e Nolit dhënë gazetës jugosllave "Politika" në Gjenevë: 2.09.1924. 534 Puto, Demokracia e rrethuar , 269-271. 535 Gazeta “Politika”, 20.6.1924. 536Historia e Popullit Shqiptar III, 236.


93

tjera theksonte: "Mosbesimi i Jugosllavisë ka qenë i shfaqur me tërë pikëpamjet kundër të

gjitha qeverive të mëparshme të Shqipërisë, pra edhe kundër qeverisë së tanishme, dhe pa

dyshin kështu do të jetë gjersa të arrijë të instalojë në Tiranë një qeveri të bindur verbërisht

në Beograd. Ata përpiqen që përmes intrigave ta dobësojnë Shqipërinë, përmes korrupsionit

dhe grindjes, që të arrihet ndarja e Shqipërisë në kantone ose krahina dhe përmes kësaj

përçarje t'i gllabërojë krahinat veriore me lehtësi dhe pa kundërshtim."537

Qëndrimi i butë i qeverisë së Tiranës në marrëdhëniet me qeverinë e Beogradit lidhur

me çështjen e Kosovës nuk do të thoshte që qeveria shqiptare nuk e kishte ndjenjën e

mbështetjes vëllazërore ndaj popullsinë shqiptare në Kosovë. Ajo gjente rast që t'i tërhiqej

vërejtja Beogradit. Fan Noli sa u takonte kosovarëve, i ftoi anëtarët e Komitetit të Kosovës

dhe i informoi se qeveria ka marrë masa që “ata të qëndrojnë urtë, sepse një shtet i vogël si i

yni, i dobët dhe i varfër nuk mund t'i lejojë vetes një konflikt”. Noli gjithashtu i tërheq

vërejtjen qeverisë jugosllave, duke deklaruar: "Nëse dëshironi që të jenë raportet e mira në

mes dy shteteve tona, atëherë edhe ju silluni mirë me shqiptarët në Jugosllavi".538

Edhe në qytete të Shqipërisë populli protestonte kundër mizorive serbe në Kosovë që

synonin zhdukjen e popullsisë shqiptare në trojet e veta autoktone dhe kërkonte nga Lidhja e

Kombeve mbrojtjen e jetës dhe të drejtave kombëtare të vëllezërve të vet539. Kundër shkeljes

së të drejtave të kosovarëve reagoi edhe Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës.540

Ndonëse qeverisa e Nolit bënte përpjekje që të mbante marrëdhënie të mira me

qeverinë jugosllave, kjo e fundit nuk i përgjigjej me të njëjtën mënyrë. Përkundrazi, për të

mbuluar masakrat mbi popullsinë shqiptare në Kosovë dhe veprimtarinë subversive ndaj

shtetit shqiptar bënte akuza e shpifje kundër qeverisë së Nolit.

Qeveria e Nolit në gusht të vitit 1924 e udhëzoi përfaqësuesin e vet në Gjenevë për të

protestuar para Lidhjes së Kombeve "në formë jozyrtare" kundër masakrave jugosllave ndaj

popullatës shqiptare në Kosovë. Qeveria e Nolit urdhëroi që këtë protestë ta bënin Hasan

Prishtina, Bedri Pejani dhe Bajram Curri, të cilët shkuan në Gjenevë si përfaqësues të

Komitetit të Bashkuar të Shqiptarëve irredentë. Më 26 shtator "ata ia dorëzuan Lidhjes së

Kombeve peticionin ku e informonin opinionin botëror mbi gjendjen e mjerueshme të

shqiptarëve në Jugosllavi me fakte rrëqethëse të barbarive shtazarake serbomëdha"541.

537AQSH, F. 251, V. 1924, D. 273, fl. 4-5. 538 Pregled, Serbi i Albanci, 30-3 . 539AQSH, F. 251, V. 1924, D. 280, fl. 1-5. 540Historia e Popullit Shqiptar, III, 209. 541 Hasan Prishtina, Përmbledhje dokumentesh, 1908-1934, 162- 164.


94

Protesta shkaktoi nervozizëm në qarqet e Beogradit, prandaj ajo u dërgoi në rrugë

zyrtare Fuqive të Mëdha notat, përmes të cilave e akuzonte qeverinë e Nolit se përpiqej për

t'i bashkuar kaçakët dhe për ta destabilizuar Kosovën."542 Fan Noli shpresonte se Lidhja e

Kombeve si organizëm ndërkombëtar duhej të qëndronte mbi Fuqitë e Mëdha duke luajtur

rol neutral në mbrojtje të drejtave të gjithë anëtarëve të saj.543

Procesi i asimilimit dhe i shkombëtarizimit të popullsisë shqiptare në Kosovë

megjithatë, ndeshi në një qëndresë të fuqishme në format nga më të ndryshmet. Përballë një

çështjeje të tillë sa kombëtare aq edhe humane qeveria e Nolit nuk mund të rrinte mënjanë.

Duke qenë të pafuqishëm si shtet për të ndërmarrë hapa të mëtejshme për përkrahjen e

vëllezërve kosovarë, Fan Noli që përfaqësonte një rrymë politike jo nacionaliste në

mendimin politik shqiptar gjatë qeverisjes së tij pretendoi ta ndihmojë në dy forma:

Duke shpresuar në parullën “Ballkani i ballkanasve” dhe në parimet panballkanike,

Noli iu përmbajt kësaj ideje të të menduarit. Duke e konsideruar armikun kryesor të

popujve imperializmin, ai iu përmbajt mendimit se konflikti politik në sistemin

politik botëror nuk qëndron ndërmjet interesave dhe shteteve nacionale, por ndërmjet

llojeve të politikave; ndërmjet politikës imperialiste të borgjezisë perëndimore dhe

politikës së klasës punëtore e katundare544, gjë që koha e tregoi se një mendim i tillë

ishte vetëm iluzion.

Qeveria e Nolit u përpoq që përmes Lidhjes së Kombeve dhe instancave

ndërkombëtare t’i mbrojë të drejtat e popullit shqiptar jashtë Shqipërisë. Por hezitimi

ndërkombëtar ndaj situatës në Shqipëri dhe ndaj qeverisë shqiptare, duke konsideruar

marrjen e pushtetit përmes rrugës së dhunshme dhe kryengritjes, ndikuan që problemi

kombëtar me gjithë përpjekjet të mos shfaqej si ndonjë çështje e rëndësishme e politikës

shqiptare gjatë asaj periudhe545.

II.6. Rikthimi i Zogut dhe nacionalistët kosovarë

Ahmet Zogu ishte shprehur në mbështetje të pavarësisë së Shqipërisë që nga viti

1912. Në përkrahje aktive apo pasive ndaj qeverisë së Ismail Qemalit e më pas të Vilhem

Vidit, ai u ndodh përkrah përfaqësuesve të elitës politike kosovare të emigruar nga Kosova e

542 Milo, Shqipëria, 275. 543Historia e Popullit Shqiptar III, 237. 544 Feraj, Skicë , 178. 545AQSH, F. 251, V. 1924, D. 280.


95

më gjerë, e cila gjithashtu synonte dhe u aktivizua për krijimin dhe konsolidimin e shtetit

shqiptar. Kosovarët vazhduan përpjekjet për korrigjimin e vendimeve të padrejta të

Konferencës së Londrës të viteve 1912-1913 dhe pas Luftës së Parë Botërore të Konferencës

së Paqes së Parisit. Veçanërisht nga dhjetori i vitit 1918 deri nga fundi i vitit 1920 në

politikën shqiptare problemet dhe konfrontimet ishin midis lobeve proitaliane dhe

proballkanike, që anonin përkatësisht nga opsioni i protektoratit ose i pavarësisë.

Në Kongresin e Lushnjës dhe në qeverinë e dalë prej tij Zogu dhe grupimi më

racional i elitës politikës kosovare në Shqipëri përfaqësuar nga Hoxhë Kadri Prishtina

(Kryetar i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”) etj., ishin përkrah njëri tjetrit. Madje

Ahmet Zogu dhe Kadri Prishtina u bënë pjesë e kabinetit të zgjedhur në Lushnjë.546 Zogu së

bashku me patriotë dhe nacionalistë të tjerë shqiptarë, ishte ndër organizatorët kryesorë të

Kongresit të ri kombëtar në Lushnjë. Në kabinetin e ri ai kishte ndikim të veçantë, atij iu

besua posti i ministrit të Brendshëm, post ky që i jepte kontrollin mbi policinë dhe

xhandarmërinë.547 Shumë analistë gjykojnë se nga ky kongres dhe nga kjo qeveri e

përkohshme fillon historia bashkëkohore e Shqipërisë.548

Kur qeveria e Lushnjës u vendos në Tiranë mbulonte me pushtet vetëm viset

ndërmjet lumit Vjosa dhe Matit, ndërkohë që intrigat dhe propagandat e huaja i kishin

përçarë shqiptarët nga të gjitha anët. Pikërisht në këtë situatë kritike për Shqipërisë, Ahmet

Zogu mori detyrën e ministrit të Brendshëm në qeverinë e Delvinës. Duke marrë masa të

ashpra ai arriti të sigurojë qetësi absolute në vend. Me rënien e qeverisë Delvina në kabinetin

e Pandeli Evangjelit, Ahmet Zogut iu besua detyra e ministrit të Luftës. Prioritet i qeverisë

së re ishte sigurimi i kufijve, e në mënyrë të veçantë përballimi i agresioneve jugosllave. Në

kabinetin e Xhafer Ypit të formuar më 24 dhjetor 1921, Ahmet Zogu u caktua përsëri në

postin e ministrit të Brendshëm549.

Më 2 dhjetor, Këshilli i Lartë e caktoi Ahmet Zogun në postin e kryeministrit, duke

mbajtur njëkohësisht edhe postin e ministrit të Brendshëm. Ai mori detyrën më 16 dhjetor

1922 dhe në moshën 27-vjeçare kishte arritur postin më të lartë qeveritar që mund t'i ofronte

Shqipëria.550 Për përshtatje ndaj modernizimit të Shqipërisë, sipas modelit perëndimor, ai

546 Marenglen Verli, Interesimi i shtetit shqiptar për shqiptarët në Jugosllavi në vitet 20-30 të shek. XX, Kosova,

Instituti i Historisë- Prishtinë nr, 31-32, Prishtinë: 2009, f. 38; Fevziu, 100 vjet, 75-77. 547 Kur Zogu zuri postin e ministrit të Brendshëm ishte në moshën 25-vjeçare. Ishte kjo dëshmi për një karrierë

politike që e priste në të ardhmen. 548 Shqiptarët në dokumentet e "Itelligent Service" (X) FO 171/23727, ( Prishtinë: “Zëri” 18.4.1922), 28. 549 Dossier 55, Qeveritë shqiptare në vitet 1912-2000, 30 maj 2000. 550 Duka, Histori , 140.


96

ndryshoi mbiemrin nga Zogolli në Zogu, duke ia hequr mbaresën turke "olli" që do të thotë i

"biri"551. Shteti i ri shqiptar kishte nevojë që të forconte institucionet e tij dhe për

demokratizimin e jetës së vendit në përgjithësi.552

Në fjalën që Ahmet Zogu mbajti para Parlamentit propozoi një sërë masash për

përmirësimin e gjendjes së brendshme e të jashtme të Shqipërisë.553 Ai mendonte se

Shqipëria si shtet i vogël, ishte e domosdoshme që të zbatonte një politikë të jashtme të qartë

dhe pa iluzione. Sipas Zogut për ta realizuar këtë, Shqipëria duhej të respektonte pavarësinë e

integritetin e shteteve fqinje në mënyrë që edhe ato ta respektonin pavarësinë dhe integritetin

e Shqipërisë.554 Motoja e tij përfaqësonte një sistem pikëpamjesh politike jo nacionaliste në

mendimin politik shqiptar. Në përgjigjen e mendimit politik shqiptar se a nevojiteshin të

vazhdoheshin në kontinuitet përpjekjet qoftë edhe përmes luftës së armatosur për bashkimin

kombëtar dhe çështjes se a kishte mundësi që Shqipëria të zhvillohej ekonomikisht e të

ndërtonte një sistem politik të qëndrueshëm brenda kufijve politikë, zogizmi paraqiste një

pikëpamje kundërvënëse ndaj nacionalizmit shqiptar. Pra, politika e tij, duke u bazuar në

praktikën politike, nuk mund të kuptohet, shpjegohet dhe përcaktohet nga parimi politik i

nacionalizmit. Në vend të tij prioritet përbënin parimet e politikës reale, parimet e marrjes,

ruajtjes dhe forcimit të pushtetit politik.555

Me mendimin se nuk duhet vazhduar menjëherë veprimtaria politike, duke përfshirë

edhe luftën e armatosur, zogizmi tendencat irredentiste dhe nacionaliste shqiptare, që

konsideronin se lufta për bashkimin kombëtar duhet vazhduar menjëherë dhe me të gjitha

mjetet, i quante "aventurizëm politik dhe iluzion politik".556 Ndryshe nga Komiteti i

Kosovës, Zogu pretendonte një politikë të moderuar ndaj Jugosllavisë.557

Zogu i përmbahej idesë së vendosjes së marrëdhënieve të mira me shtetet fqinje, duke

e paraqitur në emër të qeverisë së tij, edhe në parlament. Qeveria e re shqiptare iu dha

prioritet zgjidhjeve të problemeve me Jugosllavinë. Në janar të vitit 1923, dërgoi atje si

përfaqësues gjeneralin Ali Riza Kolonja. Kjo gjë u mirëprit nga Beogradi, si gatishmëri e

Zogut për fqinjësi të mirë."558 Në vazhdën e kësaj politike kryeministri shqiptar Ahmet Zogu

551 Dossier 55, Qeveritë shqiptare në vitet 1912-2000, 30 maj 2000. 552Historia e Popullit Shqiptar III, 176. 553Po aty, 186. 554 Ushtelenca, Diplomacia , 40-41. 555 Feraj, Skicë , 162. 556 Po aty, 162-163, 557Historia e Popullit Shqiptar III, 180. 558AMAE, Paris - Europe 1918-1929 - Fondi Albanie, volumi 5. Raport i atasheut ushtarak francez në Beograd

dërguar në Paris, më 22 nëntor 1923.


97

e uroi kryeministrin Pashiq për fitoren e tij në zgjedhjet e marsit dhe u deklarua në favor të

një politike të fqinjësisë së mirë me Jugosllavinë.559 Ndonëse Zogu ishte për një politikë të

fqinjësisë të mirë, Beogradi vazhdonte politikën e spastrimit etnik ndaj shqiptarëve në

Kosovë duke përdorur metoda nga më të ndryshmet.560 "Qeveria shqiptare s'dëshironte që

çështja e Kosovës, siç deklaroi ajo më 25 shkurt 1923, “të turbullonte marrëdhëniet

miqësore" midis dy vendeve por përkundrazi të ishte një faktor që do t'i forconte më tej

ato"561.

Por gjithsesi qeveria shqiptare ishte kundër diskriminimit që u bëhej shqiptarëve

jashtë kufijve të saj dhe kundërshtonte përpjekjet për shtypje përmes dhunës të kryengritjeve

shqiptare si dhe dëbimin e shqiptarëve në Turqi562. Qeveria e Zogut kërkoi ndërprerjen e

menjëhershme të këtyre sjelljeve barbare563, ndërsa qeveria e Beogradit iu përgjigj se e

konsideronte problemin e Kosovës si problem të brendshëm duke gjykuar përzierjen e

qeverisë shqiptare në këtë çështje. Megjithatë pavarësisht nga deklaratat e dy qeverive për

marrëdhënie të mira, të dy palët nuk i besonin njëra-tjetrës.

Qeveria e Beogradit kishte vërejtje dhe për shkak se të gjithë nëpunësit shqiptarë që

ndodheshin në prefekturat kufitare me Jugosllavinë ishin kosovarë dhe se këta përpiqeshin

me të gjitha format e mundshme që të përkujdeseshin për kosovarët e arratisur nga

Jugosllavia, duke mundësuar krijimin e një foleje antijugosllave në Shqipëri564.

Për shkak të brishtësisë të saj dhe shtetit në përgjithësi qeveria e Zogut mori disa

masa që t'i plotësonte kërkesat e Beogradit. Ai e siguroi edhe një herë qeverinë jugosllave se

elementi kosovar në Shqipëri nuk kishte ndikim, duke premtuar paralelisht se "Qeveria

shqiptare nuk do të lejojë që elementët turbullues që ikin nga Jugosllavia të vijnë e të bëjnë

fole në Shqipëri."565 Por, qeverisë shqiptare i rëndonin shumë probleme të brendshme të

periudhës në mes viteve 1920-1924.566 Një nga këto ishin kontradiktat mbi qeverisjen e

vendit që lindën midis Ahmet Zogut dhe Fan Nolit.

Partia e Ahmet Zogut në zgjedhjet e dhjetorit 1923 fitoi shumicën e vendeve në

parlament. Opozitës së kryesuar nga Fan Noli pas kësaj fitoreje s'i mbeti tjetër vetëm të

559AQSH, F. 251, V. 1923, D. 181, Telegram i Ahmet Zogut dërguar Nikolla Pashiqit më 20 mars 1923. 560Historia e Popullit Shqiptar III, 208-209. 561AQSH, F. 251, V. 1923, D. 190; Ushtelenca, Diplomacia , 40-41. 562AQSH, F. 252, V. 1923, D. 1/1.Telegram i prefekturës së Kosovës MPB, më 23 shkurt 1923; Ushtelenca,

Diplomacia , 41. 563 AQSH, F. 251, V.1923, D. 190. Telegram i MPJ - legatës shqiptare në Beograd, 25 shkurt 1923. 564AQSH, F. 251, V. 1923, D. 191. 565AQSH, F. 251, V. 1923, D. 183. Telegram i MPJ - Legatës shqiptare në Beograd më 12 korrik 1923; Milo,

Shqipëria, 164. 566Historia e Popullit Shqiptar III, 209.


98

përgatiste planin për zhdukjen fizike të Zogut për ta eliminuar atë nga jeta politike. Për këtë

gjë u bind Beqir Valteri, student nga Mati, “se po të vriste Ahmet Zogun emri i tij do të

mbetej në histori si “shpëtimtar i kombit”. Kur kryeministri Ahmet Zogu po ngjitej shkallëve

të Parlamentit më 23 shkurt 1924, u qëllua me armë zjarri prapa shpine dhe u plagos në dorë

e në këmbë. Zogu hyri në sallën e Asamblesë i gjakosur, por i qetë, duke iu drejtuar kryetarit

të Asamblesë: "Zotni kryetar këto janë gjëra që ndodhin, prandaj çdo gjë duhet marrë me

gjakftohtësi".567 Me qëndrimin e tij Zogu shmangu një kasaphanë në Asamble. Në fakt

gjendja kishte arritur pikën kulmore por çdo gjë shkoi në qetësi pasi deputetët nuk zbrazën

koburet e tyre kundër njëri tjetrit. “Jemi në Evropë e jo në Azi, duhet ti dëftojmë Evropës se

jemi me dije dhe qytetërimin e jo më pushkë në dorë…”, deklaruan plot shqetësim në

Asamble disa nga të pranishmit568.

Në këto rrethana më 25 shkurt 1924, Zogu dha dorëheqje.569 Në këtë periudhë

Shqipëria ishte jo vetëm e përçarë, por i mungonin edhe kushtet më të domosdoshme që e

karakterizonin unitetin shtetëror. Më 3 mars 1924 u krijua qeveria e re nën udhëheqjen e

Shefqet Verlacit570, kurse Zogu në realitet u bë pushtet prapa qeverisë. Qeveria jugosllave në

pranverën e vitit 1924 ngriti përsëri problemin e marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave.

Dëshmitë e legatës shqiptare të Beogradit i vlerësonin marrëdhëniet ndërmjet dy vendeve në

muajt prill dhe maj si të ftohta571. Kësaj i kontribuoi edhe protesta e qeverisë shqiptare

kundër masakrave të reja serbe në Kosovë dhe paraqitja e ankesës në Lidhjen e Kombeve dhe

pranë qeverive të Fuqive të Mëdha evropiane572.

Gjatë kësaj periudhe roli i Ahmet Zogut dhe përpjekjet e tij për rikthim në pushtet

ishin prioritet i tij.573 Përkundër të metave, gjatë qeverisjes së Zogut ishte vendosur njëfarë

stabiliteti në Shqipëri. Edhe pse gjakmarrja nuk ishte zhdukur numri i vrasjeve ishte

pakësuar. Kjo i atribuohet çarmatimit të popullsisë nga Ahmet Zogu.

Ligji dhe rendi, koncepte që kishin munguar me shekuj në Shqipëri, po riktheheshin

përsëri, madje edhe në zonat më të thella malore, ku vetë pushteti turk nuk kishte arritur që të

vendoste rend në nivel të duhur574. Zogu ishte i vetëdijshëm se stabiliteti nuk mund të arrihej

pa stabilizimin ekonomik dhe pa një sistem të ndërtuar fiskal. "Ndërkohë Zogu nuk

567 Fisher, Mbreti, 69. 568Historia e Popullit Shqiptar III, 218. 569 Duka, Histori e Shqipërisë, 144. 570Historia e Popullit Shqiptar, III, 218. 571AQSH, F. 251, V. 1924, D. 24, fl. 12. 572Milo, Shqipëria , 172. 573Historia e Popullit Shqiptar III, 247. 574 Fisher, Mbreti , 73-74.


99

dëshironte që ta braktiste tërësisht idenë e një strukture politike perëndimore për Shqipërinë,

në mendjen e tij endej një version më autoritar, në pritje që të hidheshin më vonë themelet

për një regjim me pjesëmarrjen e popullit."575

Në periudhën kur ish-kryeministri po shërohej në shtëpinë e tij në Tiranë, në rrethe të

caktuara flitej se prapa atentatit kundër tij qëndronte Avni Rustemi. Ai ishte kthyer në

Shqipëri si hero, pas lirimit nga gjyqi i Parisit576. Ai themeloi shoqërinë "Bashkimi" më 13

tetor 1922577. Klubi ishte një shoqatë studentësh të vendosur, madje për të eliminuar fizikisht

këdo që e konsideronin si armik të Shqipërisë. Mbështetur në faktin se Avniu ishte një ndër

udhëheqësit kryesorë të partisë së Nolit, të gjitha rrugët çonin në drejtim të Rustemit si

organizues i atentatit kundër Zogut.578 Akuza se ai ishte nxitësi i vërtetë i atentatit kundër

Zogut ishte bazuar në pëshpëritjet se Beqir Valteri e kishte pohuar këtë para gjykatësit

hetues. Në fakt këto pohime nuk u vërtetuan, mirëpo as nuk u përgënjeshtruan zyrtarisht579.

Më 20 prill 1924 iu bë atentat Avni Rustemit i cili vdiq dy ditë më vonë.580 Duke marrë për

bazë rrethanat e krijuara nuk përjashtohet mundësia që në këtë vrasje të ketë pasur dorë

Ahmet Zogu. Fan Noli dhe bashkëmendimtarët e tij e përdorën këtë vrasje për përfitime

politike dhe luftë kundër Zogut. Forcat fanoliste më 10 qershor filluan veprimet luftarake

kundër forcave qeveritare, duke depërtuar gjer në kryeqytet, në Tiranë.581 Zogu dhe

mbështetësit e tij u larguan për në Jugosllavi.582

Mospajtimi me politikën e Zogut, e cila ishte kundër udhëheqjes së politikës

nacionaliste, midis formacioneve politike që u bënë aleatë të menjëhershëm të Fan Nolit

ishin nacionalistët kosovarë që përpiqeshin për çlirimin e Kosovës nga okupimi i

Beogradit583. Më 3 qershor 1924, sipas të dhënave të një korrespondenti nga Roma, qeveria

italiane nuk kërkonte të ndërhynte në çështjen shqiptare, por përshtypja që mund të krijohej

ishte se ajo fshehurazi ishte në favor të kryengritjes584. Një qëndrim i tillë i diplomacisë

italiane ishte më se i natyrshëm nëse do të analizohej politika e Zogut në atë periudhë kohore.

575Po aty, 74. 576 Zavalani, Histori, 278. 577 Gazeta "Bashkimi", 13 tetor 1972. 578 Fisher, Mbreti, 71. 579 Zavalani, Histori, 278. 580Historia e Popullit Shqiptar, III, 220. 581Duka, Histori , 148. 582Historia e Popullit Shqiptar, III, 226-227. 583 Biagini, Storia dell', 114. 584 Hysen Kordha, “Dokumente për lëvizjen demokratike gjatë viteve 1921-1924”, dokumenti nr.7 - dokumente

e materiale, Studime historike, nr. 3-4, Tiranë: 1999, 225.


100

Më 16 qershor 1924, u krijua qeveria e Nolit. Në përbërje të saj ishin personalitete të

shquara të politikës së kohës, që parimisht kishin orientime përparimtare dhe pretendonin

demokratizimin e aparatit shtetëror. Kjo vërehet edhe në programin e kësaj qeverie585.

Shqipëria gjatë muajve në vijim u qeveris nga një koalicion shumëngjyrësh që ishte formuar

për rrëzimin e Zogut. Megjithatë për shkak të ideve dalluese politike uniteti rreth një

programi konstruktiv ishte pothuajse i pamundur. Një gjendje e tillë krijoi për qeverinë

probleme të pakalueshme586. Më 2 korrik 1924 përfaqësuesi amerikan në Tiranë informon se

Greqia është i vetmi vend që e ka njohur qeverinë e Nolit dhe se ajo së bashku me Italinë

kanë marrëdhënie formale me qeverinë, kurse Jugosllavia ka dyshime, ngaqë e ka Zogun në

Beograd587. Në politikën e brendshme qeveria e Nolit u tregua e paaftë, reforma mbeti në

gjysmë të rrugës dhe gjendja ekonomike nuk u përmirësua fare. Vetë Fan Noli do të theksojë

më vonë se ai e humbi mbështetjen e masave fshatare. Kështu që krahas mosarritjes së

njohjes ndërkombëtare, qeveria e Nolit në vend që të angazhohej në zbatimin e programit të

saj filloi të merrej me vetveten. Përcaktimi i qeverisë së Nolit për marrëdhënie miqësore me

të gjitha shtetet dhe veçanërisht me ato fqinje588 ndikoi edhe te Komiteti i Kosovës që e

kishte përkrahur ardhjen e tij në pushtet, me shpresë se do të ishte pikë mbështetëse e idealit

nacionalist, por duke parë jo vendosmërinë e kësaj qeverie filloi ta mbërthejë një

skepticizëm589.

Ndërkohë që qeveria e Nolit luftonte për ekzistencë, Ahmet Zogu, që e kishte shpallur

veten përfaqësues të qeverisë së Vrionit, punonte vazhdimisht për kthimin e tij.590

"Pavarësisht nga fama që gëzonte si intrigant Beogradi e mirëpriti Zogun, pasi e vlerësonte

qëndrimin e tij jo irredentist dhe i konsideronte të dyshimta lidhjet e Nolit me Italinë.

Paralelisht, Beogradi llogariste që nëpërmjet riardhjes së Zogut në pushtet ta shtrinte

ndikimin e vet në Shqipëri, duke dalë në këtë mënyrë si rival i madh i Italisë, e cila ndihej e

dërrmuar prej problemeve të brendshme."591.

Duke llogaritur personalitetin e Zogut si njeri të përshtatshëm qeveria jugosllave e

kishte ndihmuar atë edhe më herët, ndërsa Shqipërinë e konsideronte të dobët e të

585Dokumente e materiale historike nga lufta e popullit shqiptar për liri e demokraci 1917-1941, Tiranë: 1959,

dok. nr. 160. 586 Fisher, Mbreti, 75. 587 Robert Papa, Pragmatizëm i SHBA ndaj Shqipërisë - Marrëdhëniet diplomatike SHBA - Shqipëri në shekullin

e 20, Tiranë: 2000, shtëpia botuese Koha, f.70-71. 588Dokumente dhe matriale historike nga lufta e popullit shqiptar për liri e demokraci 1917-1941, Akademia e

Shkencave e Shqipërisë, Instituti i historisë, Tiranë 1959, 160, 152. 589 Ushtelenca, Diplomacia, 47. 590Historia e Popullit Shqiptar III , 247. 591 Fisher, Mbreti, 79.


101

pakonsoliduar. Finalizimi i këtij plani ishte që me krijimin e rrethanave të favorshme,

Mbretëria SKS dhe Greqia ta ndanin Shqipërinë mes tyre592. I vetëdijshëm se nuk kishte çka

të humbiste Zogu nuk kurseu premtimet për koncesione dhe punë të përbashkëta. I premtoi

qeverisë jugosllave tokat rreth Shën Naumit dhe Vermoshit, zona që kishin qenë “të

diskutueshme” që nga viti 1913. Megjithatë, vendimtar për rënien e qeverisë së Nolit dhe

rikthimin e Zogut ishte faktori i jashtëm, e në veçanti qëndrimi britanik, ngase "Zoti jeton në

Londër" do të thoshte më vonë Fan Noli. Qeveria britanike kur pushteti merrej me dhunë

kishte një qëndrim tradicional që ishte mosndërhyrja me forcë, por edhe mosnjohja e asaj

qeverie gjersa të verifikohej në zgjedhjet e lira. Britanikët në fakt preferonin një Evropë të

qetë. Sipas Londrës kjo mund të realizohej vetëm përmes pushteteve stabile, e këtë stabilitet

në Shqipëri, sipas saj, mund ta siguronte rikthimi në pushtet i Ahmet Zogut593.

Në masë të madhe rënies së qeverisë së Nolit dhe rikthimit të Zogut i ndihmoi fjalimi

i Nolit në Lidhjen e Kombeve dhe tallja me të. Fjalimi i tij bëri përshtypje tejet të keqe në

qarqet e Lidhjes së Kombeve e sidomos te qarqet anglo-franceze. Ministri i Jashtëm i

Jugosllavisë, Ninçiq pas këtij fjalimi e uron Zogun duke i thënë se i ishte hapur udha për

Shqipëri, pasi pozita e tij nuk ishte aq e qartë deri në atë kohë594.

Zogu në fakt ishte politikan pragmatist, i gatshëm për të hyrë në çdo lloj

kombinacioni politik për t’i realizuar ambiciet e tij për pushtet, aftësi që nuk i kishte Noli595.

Në fillim të dhjetorit 1924, Ahmet Zogu konsideronte se kishte ardhur momenti që priste.

Situata ndërkombëtare ishte e favorshme.596 Ai me ndihmën e forcave mercenare, përkrahjen

e Jugosllavisë dhe bekimin e Anglisë hyri në Tiranë me ushtrinë e tij më 24 dhjetor 1924,

duke e shpallur këtë datë si "ditën e Legalitetit" dhe vendosi ligjin e jashtëzakonshëm deri në

formimin e një qeverie të re597. Populli shqiptar qëndroi kryesisht pasiv meqë nuk kishte kush

ta udhëhiqte. Në Peshkopi Elez Isufi rezistoi me armë dhe mbeti i vrarë me gjithë nipin.

Bajram Curri, me disa shokë luftoi sa mundi, por kur dëgjoi për vrasjen e Elez Isufit i

dëshpëruar u tërhoq në Krumë598. Vetë Zogu kishte përkrahjen e disa bajraktarëve dhe kishte

përfituar nga pakënaqësia e popullit në qeverisjen e Nolit. Nacionalistët kosovarë ishin

kundër rikthimit të Zogut në Shqipëri sepse midis tyre kishte armiqësi të vjetra dhe

592 Emine Arifi - Bakalli, “Fjala”, Prishtinë: 1990, 6. 593 Arifi - Bakalli, “Fjala” , 6. 594 Vllamasi, Ballafaqime , 274. 595 Milo, Shqipëria, 251-252. 596 Duka, Histori , 157. 597Historia e Popullit Shqiptar III, 247. 598 Xhafer Martini, Elez Isufi, Tiranë: 1994, 126; Gazeta “Shqipëri e re”, Konstancë, 11 janar 1925, 3.


102

mospajtime konceptuale politike. Për Beogradin, rikthimi i Zogut ishte mjaft domethënës për

të dhe për pretendimet e tyre.599

Në një letër të shkruar me dorën e tij Noli tregohet i sinqertë sado që përfundimi ishte

në dëm të tij si udhëheqës: "Tue ngulë kambë që të bahej reforma agrare- shkruen Noli- bana

kundër vetes pronarët e mëdhenj; tue mos zbatue reformën agrare humba besimin dhe

përkrahjen e turmave katundare"600.

Gazeta “Shqipëria e re” përpiqej në favor të uljes së tensioneve dhe krijimit të një

stabiliteti të qëndrueshëm në Shqipëri. Kjo vërehet edhe nga apeli që kjo gazetë i bën

qeverisë së Nolit që të mos dënojë dhe burgosë njerëz për shkak se ishin në shërbim të ish-

qeverisë, pasi ata ishin detyruar të ndihmojnë një qeveri legale, e cila kishte shumicën dhe

votëbesimin e kuvendit kombëtar601.

Gjithnjë në shërbim të stabilitetit, kjo gazetë në vijim do të theksonte: "Në qoftë se

ish-qeveritarët gabuan në politikën e tyre kjo nuk do të thotë se e tradhtuan atdheun. Kritika

duhet të jetë e logjikshme dhe me gjakftohtësi. Në qoftë se kjo qeveri fillon dënimin e

kundërshtarëve, vëllavrasja s'ka për të pushuar kurrë në vendin tonë dhe kanë për të lindur

kryengritje të reja, të cilat mund të na varrosin si shtet të lirë. Është i mjaftueshëm numri i

viktimave që u dha dhe dëmi që pësoi kombi. Kërkohet që të gjendet rruga e vëllazërimit e

paqes dhe e bashkimit që shteti të mbrohet dhe përparojë"602.

Ky apel natyrisht që del më kuptimplotë dhe më i fuqishëm para opinionit publik

shqiptar atëherë kur kjo gazetë pasqyron në mënyrë të hollësishme në faqet e saj politikën

antishqiptare të fqinjëve jugosllavë dhe grekë603. Në këtë kontekst shtypi shqiptar nderon dhe

përulet me dinjitet para veprave madhore të nacionalistëve shqiptarë. "Kur e mendon njeri se

ç’kanë sakrifikue Bajram Curri e Hasan Prishtina për Shqipninë e për ideal, për atdhe e për

komb s'është e mundun mos me u përulë përpara sakrificave të tyne me të vërtetë të

madhnueshme"604.

Përherë në shërbim të atdhedashurisë gazeta “Ora e Maleve” do të shprehej: "Në

daçim atdheun dhe ekzistencën tonë politike, lypet që ti hapim mirë sytë e mos të kujtohemi

masë lajkave të emisarëve serbë të cilët kërkojnë shkatërrimin e shtetit tonë e të cilin shtet na

599Historia e Popullit Shqiptar III, 242-243. 600 Vehbi Bala, Mbi jetën dhe veprën poetike letrare dhe krijuese të Fan S. Nolit. Fan S. Noli; Vepra 7,

“Rilindja”, Prishtinë: 1988, 58. 601 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 22 qershor 1924, art. Fitimët e kryengritësve. 602 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 22 qershor 1924, art.Fitimët e kryengritësve. 603 Gazeta” Shqipëria e re”, Konstancë: 20 korrik 1924. 604 Gazeta “Ora e Maleve”, Shkodër: 23 gusht 1924, art. Bajram Curri i degraduem!


103

shqyptarët e vërtetë jemi të detyruam me e mbrojt me gjithë fuqinë tonë tuj ba fli jetë, gja,

mall e shka ma tepër kemi për zemër"605. Me gjithë luftën e pa kompromis për unitet

kombëtar shtypi patriotik shqiptar nuk e anashkaloi edhe denigrimin, diskriminimin dhe

përbuzjen për tradhtarët e atdheut që viheshin në shërbim të interesave të huaja.

Gazeta “Ora e Maleve” gjithashtu shpreh mendimin se Serbia dëshiron që të jetë

xhandari i Ballkanit. "Nuk i mjaftoi që me traktate të poshtra e grabitje të flliqta të na i hiqte

dore viset më të lulëzueshmet të Shqipnis. Nuk i mjaftoi Tivari, Ulqini, Hoti e Gruda e

Kosova aq e bukur. Nuk i mjaftoi me vu nën thembrën e saj dhe bajonetet barbare pjesën ma

të madhe të Shqipnis. Don që edhe kjo grimë Shqipni e vogël që ka mbet të bahet çiflig i

Beogradit"606.

605 Gazeta “Ora e Maleve”, Shkodër: 25 tetor 1924, art. Politika serbe në Shqypni. 606 Gazeta “Ora e Maleve”, Shkodër: 20 dhjetor 1924, art. Xhandari i Ballkanit.


104

KREU III

REPUBLIKA SHQIPTARE DHE ÇËSHTJA E KOSOVËS

1925-1928

III.1. Shpallja e Republikës, Zogu President dhe Kosova

Ahmet Zogu, duke dashur që të bindte Jugosllavinë se ai u përmbahej premtimeve të

dhëna dhe nuk do të lejonte aplikimin e një politike nacionaliste në njërën anë dhe për shkak

të forcimit të pozitave të tij dhe eliminimit të kundërshtarëve politikë nga ana tjetër, filloi

ndjekjen e anëtarëve të Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, duke ndaluar në tërësi

aktivitetin e kësaj organizate. Nëse ka pikë më të rëndësishme për historiografinë shqiptare

në periudhën e sundimit të Ahmet Zogut në Shqipëri, mbetet klasifikimi i diplomacisë

shqiptare të Republikës së parë dhe pastaj Monarkisë, ndaj Kosovës. Zogu, duke qenë

ndërtuesi i parë i shtetit serioz shqiptar është në të njëjtën kohë edhe arkitekti i parë i ndarjes

së çështjes së Kosovës nga çështjet e shtetit shqiptar.

Duke përdorur territorin dhe ndihmesën jugosllave për shtypjen e Lëvizjes së

Qershorit më 1924, Zogu me pëlqimin e fuqive perëndimore mori pushtetin dhe filloi

ndërtimin e një shteti shqiptar të izoluar nga problemet e Kosovës. Ai u përpoq të krijonte

profilin e një udhëheqësi jo nacionalist shqiptar, dhe me politikën e vet nuk i krijoi telashe

Beogradit.

Të gjithë historiografët e kësaj periudhe, bashkohen tek pika e vetme se Zogu nuk

mund të quhej njeri i jugosllavëve, por ai nuk mund të quhet kurrsesi një kundërshtar i tyre

apo një burrë shteti shqiptar që kishte një program politik për shqiptarët në Jugosllavi. Ai i

dha fund politikisht bashkëjetesës së të zgjedhurve të Kosovës dhe nëpunësve të saj me

administratën e shtetit shqiptar. Përfundoi detyrat e lëna nga protokollet e Fuqive të Mëdha

për territoret e diskutueshme në Shën Naum dhe Vermosh si dhe u përpoq të zbuste

problemet që krijoi spastrimi etnik serb në Kosovë duke pranuar “muhaxhirë” nga Kosova

dhe duke i sistemuar ata larg zonave kufitare.

Profili jo nacionalist i presidentit dhe më vonë Mbretit Zog është zanafilla e gati gjithë

pushteteve politike në Shqipëri ndaj Kosovës. Përgjithësisht që nga koha e Zogut e deri më

sot, problemi i Kosovës në diplomacinë shqiptare është socializuar duke e vënë atë në


105

baraspeshë me problemet e brendshme politike dhe sociale të Shqipërisë. Zogu ishte i pari

udhëheqës shqiptar që shpalli prioritet jo nacionalizmin si mënyrë për të stabilizuar shtetin

shqiptar, por marrëdhëniet e mira me fqinjët për të krijuar një komoditet administrativ në

Shqipërinë e mbetur. Duke e parë Shqipërinë si një vend që mund të ekzistonte dhe pa pjesën

e mbetur jashtë saj, Zogu u përpoq të tejkalonte problemet e mëvonshme ekonomike me

kapërcime diplomatike dhe marrëveshje pa etikë kombëtare me Jugosllavinë, pastaj kundër

saj dhe me Italinë e kështu me radhë.607

Disa ditë, pasi ra qeveria e Fan Nolit, përkatësisht më 5 janar 1925, Zogu formoi

qeverinë e tij të dytë, në të cilën ministër i Punëve të Brendshme u zgjodh Cene bej Kryeziu,

njeriu më i besueshëm i Beogradit, dhe njëheri dhëndri i Ahmet Zogut. Në një analizë të

Ministrisë së Punëve të Jashtme të Mbretërisë së SKS, sektori për çështje shqiptare, vihej në

dukje se Cene bej Kryeziu, në planet antishqiptare “duhej të luaj rolin përfundimtar”, dhe se

për këtë qëllim “e tërë familja Kryeziu duhej të shpërngulej për Shqipëri”608.

Gazeta “Independenca shqiptare”, më 17 janar 1925, botoi lajmin e marrë nga gazeta

angleze “Daily Herald”, ku shkruhej se qeveria e re e Ahmet Zogut “ka vendosur të zhdukë

të vetëquajturin “Komitet i Kosovës” për të cilin thuhet se është në marrëveshje me

Komitetin Maqedonas, kundra të cilit kundërvepron gjithë Serbia”.609 Në fakt, ishte periudha

kur Kryetari i Komitetit të Kosovës po luftonte me vdekjen. Ai vdiq më 20 janar 1925. Të

nesërmen e varrimit të Hoxhë Kadrisë, më 21 janar 1925, deputeti Ferit Vokopola i kërkoi

Kuvendit Kushtetues mbajtjen e pesë minutave zi “për nderim”. Më pas ai filloi punimet për

shpalljen e Republikës së Shqipërisë.610 Më 31 janar 1925, Asambleja Kushtetuese e zgjodhi

Ahmet Zogun President të Shqipërisë.611

Programi i qeverisë së re në politikën e brendshme në rend të parë ishin zgjedhjet e

reja tërësisht të lira; riorganizimi i aparatit të administratës shtetërore, forcave të armatosura;

lufta kundër mbeturinave ekonomike dhe kryerjen e punëve publike. Ndërsa për politikën e

jashtme ishte: miqësi me të gjitha shtetet, veçmas me fqinjët; mbrojtja e pavarësisë dhe

integritetit të vendit; të dëshmonte dëshirën e mirë dhe miqësinë me shtetet fqinje dhe paqe e

qetësi në vend. Mirëpo ky ishte vetëm programi. Zogu ishte i plotfuqishëm dhe i

607 Duka, Histori e Shqipërisë,158-159. 608 Државен архив на Република Македонија (më tej ДАРМ ).Ôонд Војно Историски Инстут (më

tej.ÂÈÈ), Mикрофилм. 349, Ïîâ. Áð. 23, Obaranje vlade Fan Nolija. 609 Hazis Gjergji, Myslim Peza dhe Mbreti Zog, RINAS: 25 shtëpia botuese Koha, dhjetor 2006, 187. 610Po aty, 190. 611 Duka, Histori e Shqipërisë , 159.


106

pazëvendësueshëm. Më 31 janar 1925 në Tiranë mblidhet kuvendi ligjvënës i zgjedhur në

fillim dhe e shpall Zogun njëzëri kryetar të Republikës.

Faktet e dokumentuara, dëshmojnë se pretendimet territoriale të qeverisë së

Mbretërisë SKS, përkatësisht asaj jugosllave ndaj Shqipërisë nuk do të shuhen asnjëherë. Për

këtë qëllim, përfaqësuesit e saj diplomatik e ushtarak ishin të porositur që të mos lejonin një

Shqipëri stabile e të rregulluar. Madje, për mbajtjen e një situate të tillë, qeveria jugosllave

shpenzoi rreth 130.000 fr. ari në muaj, të cilat ua shpërndante personave të ndryshëm,

kryesisht kundërshtarë të qeverisë së Ahmet Zogut612.

Qëllimi i Ahmet Zogut për marrëdhënie të mira me shtetet fqinje dhe respektimin e

integritetit territorial të shtetit shqiptar, bazuar edhe në dëshirën e Fuqive të Mëdha që e

ndihmuan të rikthehet në pushtet, ishte krijimi i një shteti shqiptar të izoluar nga problemet

kombëtare. Synimi i tij ishte të paraqitej si një udhëheqës jo nacionalist shqiptar për të mos i

shkaktuar telashe politikës së Jugosllavisë dhe Greqisë613. Pavarësisht nga ky synim Zogu

tanimë nuk mund të quhej njeri i jugosllavëve. Kjo u vërejt jo më larg se dy javë pas ardhjes

së Zogut nga Jugosllavia, më 10 janar 1925, kur ai nuk e pranoi propozimin jugosllav për t'ua

besuar oficerëve jugosllavë organizimin e xhandarmërisë shqiptare, duke u përcaktuar për

anglezët614. Megjithatë qëllimi i Zogut ishte të paraqitej para jugosllavëve sikur nuk ishte për

ndërprerjen e marrëdhënieve me ta615.

Mbajtja e një situate të tillë në Shqipëri, për Ivo Andriçin, ishte gabimi më i madh

strategjik i qeverisë jugosllave, sepse sipas tij, e gjithë kjo ishte e pamundur të mbahej një

periudhë të gjatë. “Një Shqipëri e dobët dhe e pa rregulluar, nënvizonte Andriçi në Elaboratin

e tij të vitit 1939 kushtuar Shqipërisë, në vitin 1926 kërkoi mbrojtje dhe ndihmë nga Italia”,

për çka “Ahmet Zogu e mori garancinë e parë, ndërsa më pas në vitin 1927 ai pranoi ta

nënshkruaj Paktin e Aleancës mbrojtëse për 20 vjet, me çka pranoi qindra e qindra miliona

lira për ndërtime të ndryshme publike.”616 Gjithashtu Zogu përpiqej për t'i bindur italianët se

nuk ishte vegël e jugosllavëve, duke u prononcuar për marrëdhënie të mira me të gjitha

shtetet fqinje617. Këtë bindje Zogu u përpoq ta përforconte përmes paktit të dytë të Tiranës të

vitit 1927.618

612 Државен архив на Република Македонија ( ДАРМ).Фонд Војно Историски Инстут (më tej.ВИИ),

Mикрофилм. 346. Пов.1., Тирана 1-I-1929 год. 613 Mero Baze, Shqipëria dhe lufta në Kosovë, Tiranë: Koha, 1998, 39. 614 Ushtelenca, Diplomacia , 70. 615 Marco Dago, Kosovo - Albanesi e serbi, Le Radici del conflikto Cosenza: 1999, 147. 616ИвоАндрић,ДипломатскиСписи, Просвета;Београд:223. 617 Fisher, Mbreti, 87. 618Historia e Popullit Shqiptar, III, 266.


107

Tendenca e qeverisë jugosllave për t'u implikuar në politikën shqiptare e përforcoi më

tej mosbesimin e Zogut ndaj jugosllavëve. Zogu mendonte që në rast se do t'i nevojitej të

ndërmerrte një politikë irredentiste, gjithsesi ajo do të drejtohej kundër Jugosllavisë, ku

jetonin mëse gjysma e popullit shqiptar. Mbështetur në nuhatjen e hollë diplomatike që

posedonte Zogu, ai ndihej më i sigurt kur krijonte marrëdhënie me shtete më të mëdha dhe që

gjeografikisht ishin larg619.

Njëjtë me Andriçin, do të shprehet edhe përfaqësuesi ushtarak i Mbretërisë Jugosllave

në Tiranë. Ai në Elaboratin dërguar Shtabit të Përgjithshëm në Beograd, më 1 janar 1929, veç

të tjerash vë në dukje se përpjekjet e stafit diplomatik e ushtarak jugosllav, të akredituar në

Shqipëri “për krijimin e një klime opozitare projugosllave pothuajse tërësisht janë shterur”.

Madje, sipas tij, një situatë e tillë kishte ardhur që nga rikthimi i Ahmet Zogut në Shqipëri,

përkatësisht, menjëherë pas Paktit të Tiranës, ku, siç pohon ai: “Fanolistët, serbofilët dhe të

gjithë të tjerët, u detyruan ose ta ulin kryet dhe të tërhiqen tërësisht nga jeta politike ose të

emigrojnë”. “Të njëjtit njerëz”, thuhej më tej në elaborat “të cilët deri në vitin 1926, para

përfaqësuesve dhe arkave tona e hiqnin thellë kësulën, posa e panë se dikush ofron edhe më

shumë, në mënyrë heroike na e kthyen shpinën, dhe në mënyrë konsekuente e kthejnë kokën

mënjanë, sepse edhe takimi dhe shikimi jonë tash i nevrikos.” (D. 1).

Mirëpo, nga dokumentacioni i përmbledhur në këtë vëllim del se, Ahmet Zogu, i

vetëdijshëm se qeveria jugosllave nëpërmjet disa bajraktarëve të veriut, siç ishin Gjon Marka

Gjoni, Taf Kaziu, Alush Aga etj., në çdo moment mund të krijonte trazira dhe çrregullime,

urdhëroi që në këto krahina të vendoset rendi dhe qetësia në përputhje me dispozitat

kushtetuese e ligjore të shtetit. Për rrjedhojë, në këto zona u vendosën forca të shumta të

xhandarmërisë dhe të ushtrisë kombëtare. (D.1, 6).

Mënyra e re e funksionimit të shtetit, nuk i shkonte për shtat politikës së Beogradit,

sepse mundësitë për përfitimin e ndonjë bajraktari ishin shumë të vogla. Shpresa e vetme për

ta, që mund ta rikthente gjendjen në favor të tyre, ishte bajraktari i Mirditës, Gjon Marka

Gjoni, i cili në atë kohë konsiderohej njeriu më besnik i politikës jugosllave. Mirëpo, edhe ai

në takimet e fshehta që i mbante me të deleguarin ushtarak jugosllav, ankohej se hapësira e tij

për veprim ishte ngushtuar, deri në ato përmasa saqë ishte e pamundur të bënte ndonjë hap

konkret kundër politikës qeveritare shqiptare. (D.1.4.5.6.7).

Një çështje tjetër, që çoi drejt acarimit edhe më të madh të marrëdhënieve midis

këtyre dy shteteve fqinje, ishte kur më 1 shtator 1928, Asambleja Kushtetuese shpalli

619 Fisher, Mbreti , 94.


108

Shqipërinë Monarki, ndërsa Zogun “Mbret i gjithë shqiptarëve” duke i dhënë titullin Zogu i

Parë. Ky akt i guximshëm dhe atdhetar, nënkuptonte se Zogu dhe qeveria e tij, në të ardhmen

do të angazhohen më shumë për pjesën shqiptare nën pushtimin jugosllav. Këtë e kishte të

qartë edhe Beogradi zyrtar, prandaj në prag të kësaj shpalljeje, legata jugosllave në Tiranë,

insistonte që fjalia “Mbret i gjithë shqiptarëve” të zëvendësohet me fjalinë “Mbret i

Shqipërisë”. Mirëpo, siç thuhet në një analizë të shërbimit sekret jugosllav me titull

“Shqipëria midis dy luftërave”, “..mbështetur në paktin e Tiranës dhe me mbështetjen e

Italisë, Zogu ishte këmbëngulës. Pa marrë parasysh insistimin tonë, Shqipëria, i lëshoi sytë

brenda kufirit tonë, në Kosovë dhe Metohi. Përsëri u ringjallën rrymat irredentiste.....”

Burimet e kësaj përmbledhjeje vënë në dijeni se në vitin 1929, qeveria shqiptare ngriti

problemin e Kishës Ortodokse Shqiptare, e cila deri në atë kohë ishte nën kontrollin e plotë të

kishës ortodokse greke dhe pjesërisht asaj serbe. Ndikimi i grekëve tek popullsia shqiptare e

besimit ortodoks, ishte shumë i madh, veçmas kjo në pjesën jugore të shtetit, ku kishin rreth

100-120 shkolla kishtare dhe nëpërmjet tyre zbatonin politikën asimiluese. (D. 26). Për

rrjedhojë në Korçë u mbajt Kongresi i Kishës Autoqefale Ortodokse Shqiptare, në të cilën u

hartua Kushtetuta e parë e kësaj bashkësie fetare në Shqipëri. Në dispozitat e saj, përveç të

tjerave thuhej: “..klerik mund të jetë vetëm ai që përveç shtetësisë shqiptare duhet të jetë edhe

për nga gjaku dhe prejardhja shqiptare, ndërsa gjuha kishtare patjetër duhet të jetë vetëm në

gjuhën shqipe...” (D. 6). Me këtë nënkuptohej se të gjithë klerikët dhe peshkopët që nuk janë

me kombësi shqiptare dhe nuk e njohin gjuhën shqipe duhet të zëvendësoheshin me

shqiptarë. Një vendim i tillë krijoi revoltë dhe pakënaqësi tek përfaqësuesit diplomatik të

Greqisë dhe Jugosllavisë të akredituar në Tiranë. Mirëpo, përkundër insistimit të tyre që të

ruhen “të drejtat e tyre kishtare në Shqipëri”, qeveria shqiptare nuk u tërhoq nga vendimet e

marra në Kongresin e Korçës.

Me vite të tëra është komentuar e diskutuar se Zogu i ka dhënë ndonjë obligim të

shkruar qeverisë jugosllave për marrëdhëniet e ardhshme midis dy shteteve. Kjo është

tërësisht e pavërtetë. Në bisedimet me ta ka kërkuar zgjidhjen e pikave kontestuese. Janë

shkëmbyer mendime edhe për gjithë atë që shkaktoi e që do të shkaktonte edhe në të ardhmen

mosmarrëveshje. Zogu premtoi, si në formë të obligimit gojor:

- “Se do ta pranoj tezën tonë përkatësisht tejkalimin të atij kontesti kufitar kah Ohri.

Ne nuk mundeshim të tërhiqeshim nga Manastiri Shën Naumit dhe kontesti ishte i

rëndë, për faktin se nga ana shqiptare ishin anglezët, ndërsa nga ana jonë vetëm


109

francezët. Se do të merrte përsipër rishqyrtimin e serishëm të kullotave të

Vermoshit dhe rrugët kalimtare. E kishim të domosdoshëm zgjidhjen e atij

kontesti i cili shkaktonte incidente të përhershme midis Kuçeve dhe shqiptarëve;

se do ta shpërbëj “Komitetin e Kosovës”. Lidhur me këtë kaçakët që kryejnë

krime në territorin e SKS-së të konsiderohen si fajtor nga e drejta e përgjithshme,

e jo fajtor politik620; se çështja e kishës ortodokse shqiptare si dhe çështjen e

kryetarit të saj, nuk do ta shqyrtonin pa konsultimin e Patrikanës Serbe621. Këtu

vëmendja iu kushtua intrigave italiane, në pikëpamjen e Kishës Unijate dhe

përpjekjet e saj për ti bindur ipeshkët shqiptar në favor të krijimit të Kishës

Shqiptare Unijate. Se kisha shqiptare e serbe do të gjejnë zgjidhje miqësore,

përkatësisht ipeshkvin serb në Shkodër dhe juridiksionin e tij; ne për këtë veçmas

insistonim në Shkodrën dhe Vrakën, si dhe në 11 fshatra shqiptare në rrethinën e

Korçës. Tash më edhe më herët u vu në dukje se kryheshin infiltrimet e mësuesve

bullgar dhe të klerit egzarkik, të cilët kryenin propagandë dhe përfitonin përkrahës

të VMRO-së; se çështja e shkollave serbe në Shkodër dhe fshatin Vrakë do të

zgjidhet në mënyrë të volitshme, si dhe çështja e shkollave serbe në 11 fshatrat

maqedonase në rrethinën e Korçës; rreth çështjeve të marrëdhënieve ekonomike,

se do të fillohet me negociatat për një marrëveshje tregtare. Shqipëria menjëherë

do ta shqyrtoj çështjen e lehtësirave për kalimin kufitar në sektorin e Prizrenit.

Qeveria e SKS-së, ngjashëm do të veproj në sektorin e Shkodrës, prona e të cilëve

u kishte ngelur brenda territorit jugosllav622. Më tej, Shqipëria të mundësoj

krijimin e një enti të hollave në Shkodër për kapitalin jugosllav. Qeveria shqiptare

nuk do të nënshkruaj as çfarë marrëveshjeje e as hua për ndërtimin e hekurudhave

pa ndonjë marrëveshje paraprake me qeverinë e SKS-së623. Anijeve tregtare

jugosllave do t’u mundësohet e drejta e lundrimit në ujërat shqiptare. Lundrimi i

Adriatikut nga ana e tyre obligohen të mbajnë linjën Trieste – Rjekë – Santa

Marija, me dy anije gjysmë të rënda dhe ndalesën e rregullt në Durrës dhe Vlorë,

620 Ceno Beu, të cilit iu dha pozita në MPB-së në qeverinë e ardhshme, në këto suaza dha premtime më precize,

se do të likuidojë kaçakët më gjakpirës si dhe «të gjelbërit'' nga Mali i Zi, të cilët me Sava Raspopoviqin,

strehoheshin diku për rreth Shkodrës, në tërësi i plotësoi. 621 Pas kësaj pike fshihej kombinimi kundër Patrikanës së Stambollit, e në instancë të fundit edhe kundër

Greqisë. 622Banka serbe vëllezërit Zyber, në kapitalin e së cilës kryesisht merrte pjesë MPJ-ë (me pesë milion dinarë). 623Kjo pikë u fut në rend dite, për shkak të lajmeve se kapitali italian ka sonduar terrenin në Londër se

interesohet kapitali anglez për ndërtimin e hekurudhës në Shqipëri. Italianët futën idenë ambicioze që t’i

tërheqin trenat nga Durrësi në Bari, me çka – siç konsiderohej në Beograd – linja e Vardarit do ta humbiste

peshën.


110

ndërsa fakultative në Shën Gjin. Përveç kësaj, anijet jugosllave, detyrimisht do të

kenë lundrime të rregullta në Liqenin e Shkodrës e të Ohrit; se qeveria shqiptare

do të favorizoj shkollimin e qytetarëve shqiptar në shkollat dhe universitetet

jugosllave. Jugosllavia nga ana e saj do të përcaktoj bursa për qytetarët shqiptar

dhe në Beograd do të hap një internat shqiptar”624.

Nga ana tjetër, Zogu kërkoi vazhdimin e ndihmës materiale deri në përfundimin e

huasë625, por edhe vazhdimin e ndihmës për ushtrinë shqiptare sidomos për artileri fushore e

malore626. Edhe nga pikëpamja ekonomike, italianët ishin zgjidhja më logjike. Italianët para

luftës nuk patën besim te Zogu pasi ai ishte në favor të politikës austro-hungareze kundër

Italisë, kurse në vitin 1920 kishte kontribuar për dëbimin e forcave italiane nga Vlora. Zogu u

konsiderua nga Italia tërë kohën si njeri me qëndrime pro jugosllave për shkak të

kundërvënies ndaj thirrjeve të nacionalistëve kosovarë, ndërkohë që nacionalistët, ndër të

cilët shquhej Hasan Prishtina, kishin pasur një mbështetje të konsiderueshme financiare nga

Italia627. Më vonë, gjithçka ndryshoi, sepse italianët dhe Zogu kishin arritur në përfundim se

pavarësisht nga e kaluara e ardhmja mund t’i lidhte628. Ishte më se e qartë se Zogu e kishte

hedhur shikimin drejt Romës. Manovrimet e tij diplomatike ishin të jashtëzakonshme dhe

tejet sekrete.

Për t'ia kthyer shpinën Jugosllavisë ai ishte i vetëdijshëm se nevojitej që të

bashkëpunonte me një shtet të fuqishëm që mund t'i kundërvihej Jugosllavisë.629 Beogradi e

kishte kuptuar që Ahmet Zogu nuk ishte kukull në duart e tij. Për t'iu kundërvënë qëndrimit

të Zogut mbreti Aleksandër u sugjeroi italianëve që ta ndanin Shqipërinë mes tyre630. Por

Italia që kishte siguruar pozita favorizuese në Shqipëri nuk u pajtua me këtë propozim. Zogu,

nga 23 deri më 26 gusht pranoi marrëveshjen e fshehtë ushtarake me Italinë për t'iu

kundërvënë jugosllavëve 631. Në këtë pakt sekret ndër të tjera theksohej: "Sa herë që

pavarësia dhe integriteti të vihen në rrezik nga ndonjë shtet ballkanik, qeveria italiane

624.Me internatin dhe studentët MPJ pati deri 100 bursistë shqiptarë. 625Pas rimarrjes së pushtetit mori edhe 20.000 napolona dhe atëherë ndodhën vështirësia dhe mosmarrëveshjet. 626 “Shtabi i Përgjithshëm ishte kundër dhënies madje edhe të një tyte pushke shqiptarëve. E dinim se gjeneral

Petar Peshiç kishte folur se nuk i jep topat “që shqiptarët ti kthejnë kundër vendit tonë”. Ndërsa italianët me

padurim pritnin ti armatosin ushtrinë shqiptare”. 627 Fisher,Mbreti, 99. 628Po aty, 99. 629Historia e Popullit Shqiptar III, 266-267. 630 Ismet Dermaku, Velike sile i Albanija od 1918-1927 godine, në Vjetarin e Arkivit të Kosovës, 73. 631 Fisher, Mbreti, 106.


111

detyrohet të ndihmojë moralisht dhe materialisht Shqipërinë dhe regjimin e Zogut"632. Nga

realizimi i këtij pakti sekret natyrisht që Zogu në planin afatgjatë mendoi edhe për çështjen e

shqiptarëve në Jugosllavi. Përmes paktit ai arriti të marrë nga Italia një garanci nga kërcënimi

i mundshëm ushtarak jugosllav, e madje edhe që ta fitonte të drejtën e përfshirjes së Italisë në

luftë me shpresë që t’i shkëpuste territoret shqiptare në Jugosllavi633. "Nëse Shqipëria

sulmohet nga Jugosllavia, Italia detyrohet të hyjë në mbrojtje të saj. Nëse Jugosllavia do

sulmojë Italinë, Shqipëria detyrohet që me kërkesë të Italisë t'i deklarojë luftë Jugosllavisë.

Në të dy rastet, nëse do bëhen kompensime territoriale qeveria italiane do t'i dorëzojë

Shqipërisë territoret jugosllave të banuara nga popullsia ku shumica flasin shqip."634.

Më 27 nëntor 1926 në Tiranë u nënshkrua pakti italo-shqiptar i njohur me emrin Pakti

i Parë i Tiranës635. Ky pakt i dha goditje të rëndë synimeve jugosllave. Sipas burimeve

diplomatike italiane Pashiqi para se të vdiste kishte thënë për presidentin Ahmet Zogu:

"Gjatë jetës time kam kontaktuar me njerëz të racave dhe të kapaciteteve të ndryshme, por

vetëm njëri diti të ma hedhë në mënyrë të turpshme. Një malësor shqiptar, pikërisht ai që e

kam përkëdhelur më shumë dhe e kam trajtuar më mirë nga të tjerët."636 Kjo thënie në

punime të ndryshme interpretohet në forma të ndryshme637.

Më 27 maj 1927 u arrestua nga forcat e sigurisë shqiptare për veprimtari spiunazhi në

dëm të shtetit shqiptar, Vuk Gjurashkoviqi. Jugosllavët reaguan ashpër kundër këtij arrestimi

dhe kërkuan lirimin e menjëhershëm të tij. Zogu e refuzoi këtë kërkesë të Beogradit gjë që

shkaktoi ndërprerjen e marrëdhënieve diplomatike të Beogradit me Tiranën638. Ceno Bej

Kryeziu në anën tjetër si përfaqësuesi shqiptar në Beograd, dhe si mik i jugosllavëve, filloi që

t’i kundërvihej hapur politikës zyrtare shqiptare639. Edhe pse Zogu e largoi atë nga Beogradi

dhe e emëroi ministër në Pragë, e la njëkohësisht edhe ministër në Beograd. Ceno Begu u vra

në atentatin e bërë më 14 tetor 1927 në kafenenë "Passage" në Pragë nga studenti shqiptar

nga Elbasani, Alqiviadh Bebi640. Vrasja e tij u gjykua më së shumti nga shtypi jugosllav.

Gazeta “Novosti” e datës 16.10.1927 shkruante se vrasja e Cena Beut ishte dirigjuar nga

632 Po aty, 106. 633 Fisher, Mbreti, 106. 634 Ushtelenca, Diplomacia, 87. 635Historia e popullit shqiptar II, 566. 636AQSH, F. 251, V. 1930, D. 148. Relacion i përgatitur nga italianët mbi marrëdhëniet e Ahmet Zogut me

Italinë, 30. 637 Ushtelenca, Diplomacia, 155. 638Historia e Popullit Shqiptar, III, 267; Fisher, Mbreti,135. 639 Jusuf Osmani, Vrasjet në Pragë e Cena Beut - 1927 dhe Alqiviadh Bebit - 1928 (sipas burimeve arkivore)

Prishtinë, 1997, 45. 640 Osmani, Vrasjet,67; Duka, Histori, 170.


112

Tirana641. Vitet 1926-1929 kanë qenë vitet më të vrullshme për hartimin e legjislacionit të

reformave të tjera në fushën ekonomike e sociale642.

Problemi themelor me të cilin u ndesh seriozisht dhe për një kohë të gjatë diplomacia

evropiane midis dy luftërave ishte ai i sigurisë së paqes në Kontinent. Problemi i sigurisë

buronte para së gjithash nga fuqizimi i gjithanshëm ekonomik dhe ushtarak i Gjermanisë nën

udhëheqjen e Hitlerit. Kësisoj diplomacia evropiane iu përvesh përpjekjeve serioze për të

realizuar procesin e çarmatimit. Ky proces synonte të frenonte rritjen ushtarake të Gjermanisë

si e vetmja mënyrë për të realizuar një lloj balancimi ushtarak në Kontinent.643

Mungesa e doktrinave nacional-shoviniste, racore dhe të përcaktimit fetar e bëri

Shqipërinë në fakt një nga vendet më zhvillimet politike të brendshme më të qeta në rajonin e

midis Dy Luftërave. Gjithashtu mungesa e këtyre doktrinave që ushqeheshin nga nazizmi dhe

nga komunizmi e mbajtën Shqipërinë një faktor paqeje e stabiliteti rajonal për një periudhë

të konsiderueshme.644 Kjo paqe dhe ky stabilitet i konvenuan shumë Shqipërisë për të

ndërtuar institucionet shtetërore bazë të brendshme dhe të jashtme si dhe për të ndërtuar një

politikë të jashtme dhe diplomaci në funksion të plotë të mbrojtjes së interesave patriotike

shqiptare dhe për zhvillimin ekonomik e social të vendit që dilte pas një prapambetjeje shumë

të thellë.645

Statuti themelor i Republikës Shqiptare e definonte Shqipërinë si republikë

parlamentare të kryesuar nga një kryetar646. Kryetari i shtetit është garant i institucioneve, ai

siguron respektimin e kushtetutës, të ligjeve të tjera dhe të drejtave dhe lirive të shtetasve647.

Zogu në vitet e para të republikës, kishte arritur të zvogëlonte në një masë të madhe dhunën,

deri atëherë me përmasa të mëdha në Shqipëri dhe të realizonte një përparim paraprak të

brendshëm. Ndonëse pushteti i Zogut ishte i madh ai nuk ishte absolut, pasi u frikësohej

rrethanave të jashtme ndërkombëtare. Një mbret ashtu siç e kishin Anglia, Italia, Jugosllavia,

Greqia e vende të tjera evropiane ishte më e vështirë të ndikohej dhe të rrëzohej nga intrigat e

huaja, ose nga kryengritjet e brendshme se sa një president me një mandat të kufizuar

qeverisjeje 648.

641AQSH, F.251, V. 1928, D. 32, fl.40. 642 Aurela Anastasi, Institucionet politike dhe e drejta kushtetuese në Shqipëri 1912-1939, Tiranë: 1998. 643 Lisen Bashkurti, Shqiptarët në rrjedhat e diplomacisë, Tiranë: GEER, 2003, 200. 644Po aty, 233. 645Po aty, 234. 646Statusi themelor i Republikës shqiptare, Tiranë: 1925, "Fletore zyrtare" nr. 87, mars 1925; Anastasi,

Institucionet, 116. 647 Luan Omari, Parime dhe institucione të së drejtës publike, Tiranë: 1998, 79. 648 Ushtelenca, Diplomacia , 199.


113

Ahmet Zogu e kishte kuptuar se shpallja e tij Mbret nuk ishte vetëm ambicie e tij

personale por dhe e interesave e grupimeve politike që e mbështesnin atë. Edhe Italia duke

njohur ambiciet e Zogut dhe duke e shfrytëzuar vartësinë e tij e mbështeste këtë gjë.649

III.2. Kundërthëniet qeveri shqiptare - nacionalist kosovar

Çështja e Kosovës dhe problemi i saj kombëtar i pazgjidhur që nga qeveria e Ismail

Qemalit ka qenë një dimension i pashmangshëm i politikës së shtetit shqiptar. Edhe kur është

dukur që ajo politikë ka qenë e zbehtë, dhe kur ishte në plan të parë rëndësia e saj, ka qenë e

pandryshuar. Mënyra se si u përjetua, si u kuptua dhe si u reagua ndaj njohjes ndërkombëtare

të shtetit shqiptar, nga njëra anë, dhe copëtimi i territoreve të kombit shqiptar, nga ana tjetër,

përcaktuan çështjet kryesore mbi të cilat mendimi politik shqiptar u degëzua në dy qëndrime

të ndryshme të papajtueshme:

"Pyetja e parë: A duhet vazhduar menjëherë veprimtaria politike, duke përfshirë edhe

luftën e armatosur për përputhjen e kufijve të shtetit me kufijtë e shtrirjes së kombit apo

duhet filluar me forcimin, zhvillimin dhe përparimin e shtetit të krijuar brenda kufijve të

njohur ndërkombëtarisht?

Pyetja e dytë: A mund të zhvillohet, forcohet dhe të përparojë shteti i krijuar brenda

kufijve të njohur ndërkombëtarisht, apo brenda këtyre kufijve shteti i krijuar nuk do të mund

të bëhet as i zhvilluar dhe as i qëndrueshëm politikisht?”650.

Përgjigjja e këtyre pyetjeve i dallon dukshëm rrymat e nacionalizmit shqiptar nga

forcat e tjera politike shqiptare. Rrymat opozitare të nacionalizmit përballë tij paraqiten të

unifikuara, kurse dallimet e tyre përkojnë me probleme të tjera si forma e sistemit politik,

sistemit ekonomik, zhvillimin e përparimin e Shqipërisë në kuadër të kufijve politikë etj. Në

vlerësimin e këtyre problemeve që nuk përkojnë me nacionalen dhe nacionalizmin shqiptar

bashkohet me ndonjërin grup edhe ky i fundit dhe aty nuk ka divergjenca të theksuara651.

Sidomos situata e periudhës ndërmjet Dy Luftërave na jep një mundësi të jashtëzakonshme

për t'i përcaktuar kufijtë dhe potencialin e nacionalizmit dhe të shteteve-kombe652. Një ndër

elementët përcaktues në marrëdhëniet e qeveritarëve shqiptarë me nacionalistët kosovarë

649 Arben Cici , Marrëdhëniet shqiptaro-italiane në vitet 1920 - 1934, Tiranë: Afërdita, 2002, 150. 650 Feraj, Skicë, 147. 651 Po aty. 652 E.J.Hobsbaum, Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780 - programi, miti, realiteti, Tiranë: Toena, 1996, 132.


114

ishte edhe qëndrimi që mbanin qeveritarët ndaj elementit shqiptar në Jugosllavi. Kryesisht

marrëdhëniet e shtetit shqiptar me Jugosllavinë ishin të acaruara 653.

Pas Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë dhe në periudhën ndërmjet dy Luftërave

Botërore përfaqësues i nacionalizmit shqiptar, konsiderohet Hasan Prishtina654. Ai i

përmbahet parimit të bashkimit të trojeve etnike shqiptare. Format konkrete të veprimtarisë

kombëtare të tij përcaktohen dhe logjikisht dalin nga ky parim.

Vangjel Koça në librin e tij “Në udhën e shqiptarizmës” theksonte: “Një popull që heq

dorë prej së drejtës së një mendësimit të njësisë kombëtare të tij është popull pa vlerë etike.

Po lavdi zotit kjo ndërgjegje e detyrës nuk mungon në Shqipëri. Vetëm po ta kemi Kosovën

ne mund të ngremë një shtet të lirë dhe të vetëmjaftueshëm. Me Kosovën do të sigurojmë

dalëngadalë edhe pavarësinë ekonomike me bazë në mes ndërvarësisë (inter-depandance)

ekonomike e cila është një ligj që lidh ndërmjet tyre kombet e ndryshme kontinentalë dhe

interkontinentalë. Fuqia profilike (e shtesës së njerëzve) jonë dyfishohet duke pasur Kosovën.

Pesha e një milion njerëzve është shumë më e pafuqishme se ajo e dy milion njerëzve.

Kosova ne na duhet medoemos jo vetëm për arsye biologjike, për aftësi ekonomike dhe peshë

politike, por edhe për zhvillimin e jetës mendore. Ne vetëm duke pasur Kosovën mund të

jemi të zotët të ngremë një shtet që të jetë i denjë për këtë emër”655.

Në vijim theksohej: “Kosova duhet të jetë shqiptare sepse është shqiptare. E drejta

jonë etnike mbi Kosovën mbështetet kryesisht mbi këtë parim shpirtëror të pabisedueshëm.

Të mirat që do të rrjedhin pastaj nga Kosova për tërë Shqipërinë vinë në radhë të dytë.

Përmbi interesin dhe shpesh kundër interesit zotëron gjithmonë zëri i gjakut i gjuhës dhe i

historisë, që mbajnë kombet në këmbë dhe i shpëtojnë nga rrebeshet e shekujve”656.

Shteti shqiptar për vite të tëra nuk do të kishte normalitet, pasi i ndarë ashtu siç ishte,

do të ishte pikërisht çështja e Kosovës dhe problematika e saj, ajo që do t’i kthehet në një

shqetësim të brendshëm dhe të jashtëm. Ishte kjo çështje njëherësh, me të cilën do të

detyrohet të konfrontohet në mënyra të ndryshme, gjë që ishte edhe e pashmangshme kur

dihej se cili ishte roli i Kosovës si një epiqendër e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare që kishte

çuar te shpallja e shtetit të pavarur shqiptar. Shqipëria duhej të pajtohej detyrimisht me ketë

fat në përputhje me logjikën shtetërore që binte në kundërshtim me atë kombëtare. Ky

shqetësim bëhej edhe më i madh pasi Lëvizja Irredentiste kishte akumuluar energji të madhe

653Historia e Popullit Shqiptar, III, 73. 654 Feraj, Skicë , 148. 655 Vangjel Koça, Në udhën e shqiptarizmës, Tiranë: PHOENIX, 1999, 66. 656 Po aty, 66.


115

në Shqipëri, jo vetëm midis kosovarëve të shumtë nga radhët e elitës politike që ishte

strehuar në Shqipëri, por se aty kishte mbështetur shpresat që do ta kthente atdheun e

humbur dhe do t’i realizonte aspiratat kombëtare në përputhje me konceptin e Lëvizjes

Kombëtare Shqiptare që ishte vënë në veprim nga Kriza Lindore e tutje, por edhe te pjesa më

e madhe e shqiptarëve, të cilët kishin bindjen se pa Kosovë nuk mund të kishte Shqipëri të

natyrshme, siç nuk mund të kishte as Kosovë pa shtet shqiptar. Ky qëndrim bëhej edhe më

tronditës kur kihej parasysh se pikërisht kjo ndërlidhje mund t’i kthehej në pengesë shtetit

shqiptar të pakonsoliduar ashtu siç mund t’i kthehej në kob vetë Kosovës dhe popullatës së

saj nga një veprim aventuresk.657

Nacionalizmi shqiptar u dallua nga ideja e vazhdimësisë së aktivitetit politik, duke

mos e abstraktuar edhe luftën e armatosur për realizimin e bashkimit kombëtar.658 Përderisa

nacionalizmi shqiptar ishte ithtar madje i luftës së armatosur për bashkimin kombëtar,

qëndrimet qeveritare shqiptare ishin përkrahja e shqiptarëve në anën ndërkombëtare, duke

ruajtur neutralitetin dhe duke iu shmangur konfliktit të armatosur.659

Nacionalizmi shqiptar në orientimin për luftën e armatosur si variant i mundshëm për

bashkimin kombëtar nisej nga besimi se lufta e armatosur për bashkimin kombëtar jo vetëm

nuk e shkatërronte shtetin e krijuar shqiptar, por përkundrazi ishte një mbrojtje e tij. Kësaj i

atribuohet edhe thënia e Hasan Prishtinës "Çetat kryengritëse të Kosovës përveç luftës për

liri, ato bashkë me ushtrinë kombëtare përbëjnë ballin e frontit në mbrojtje të atdheut tonë

Shqipnis."660. Një qëndrim i tillë nuk ishte i pabazë. Luftërat dhe kryengritjet e shumta të

organizuara nga nacionalistët shqiptarë të Kosovës gjatë viteve 20 dhe përpjekjet politiko-

diplomatike gjer në pjesën e parë të viteve 30 e detyruan politikën shovene serbe t'i

abstraktonte për herë të parë në historinë e vet të kohës së re, idetë tradicionale për pushtimin

në minimum të pjesës veriore të Shqipërisë661. Këtë e vërteton edhe thënia e princit Pavle me

rastin e propozimit të ndarjes së Shqipërisë në mes të Italisë e Jugosllavisë: "Kemi aq shumë

shqiptarë brenda kufijve që na shkaktojnë aq shumë trazira saqë nuk kam kurrfarë dëshire ta

shtoj numrin e tyre"662.

657 Jusuf Buxhovi, Kosova nga Konferenca e Londrës deri te pretektorati ndërkombëtar, Prishtinë: Faik Konica,

2012. 658 Izajah Berlin, Idetë filozofike të shekullit XX dhe katër ese për lirinë, Bari: “Onufri”, 1996. 659Historia e Popullit Shqiptar, III, f. 74. 660 Ajet Haxhiu, Hasan Prishtina dhe lëvizja patriotike e Kosovës, Tiranë, 1968. 661 Feraj, Skicë, 51. 662 Fisher, Mbreti, 286.


116

Lëvizja nacional-çlirimtare e njohur me emrin “lëvizja kaçake” u zhvillua gjatë viteve

1918-1928 dhe kishte qëllim parësor çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipërinë.

Çetat çlirimtare patën shtrirje pothuajse në tërë Kosovën.663

Moto e nacionalizmit shqiptar ishte se Shqipëria nuk do të mund të forcohej

politikisht as ekonomikisht pa realizimin e bashkimit kombëtar. Një besim i tillë e nxirrte

veprimtarinë për bashkimin kombëtar në plan të parë, si parakusht i forcimit politik dhe

zhvillimit ekonomik të Shqipërisë. Në anën tjetër ekzistonte opozita e nacionalizmit, të cilën

e përfaqësonin pothuajse të gjitha qeveritë shqiptare. Ata përfaqësonin një sistem

pikëpamjesh politike jo nacionaliste në mendimin politik shqiptar. Motoja e tyre ishte

veprimtaria politike, duke iu shmangur luftës së armatosur.

Pikëpamjet e nacionalistëve shqiptarë që problemi kombëtar në fund të fundit duhej

të zgjidhej përmes luftës, për qeveritarët shqiptarë ishte një politikë iluzore apo aventurizëm

politik. Në mënyrë të veçantë dallohej Hasan Prishtina si luftëtar i pakompromis për

bashkimin e Kosovës me Shqipërinë.664

Rrymat e tilla politike niseshin nga parimi se Shqipëria si shtet i vogël dhe i

paqëndrueshëm, duhej që ta ruante neutralitetin dhe të ndiqte politikë miqësie me të gjitha

shtetet. Besimi i tyre në dallim nga nacionalistët ishte që, Shqipëria e kufijve politikë mund

të ndërtojë një sistem të qëndrueshëm politik dhe të zhvillohej ekonomikisht665.

Filluar nga këto divergjenca të theksuara mendimesh rreth çështjes kombëtare për

politikanët qeveritarë të Tiranës të viteve 20, ishte më i përshtatshëm Nexhip Draga si

politikan i moderuar se sa p.sh. Hasan Prishtina si politikan i pakompromis për çështjen e

Kosovës666. Dallimet ndërmjet dy grupimeve politike u thelluan aq shumë sa që në disa raste

ishin të pakalueshme. Fillimet dhe kundërvëniet në raportet midis dy grupimeve politike

ishin të hershme, por ato u vërejtën qartë në themelimin e kabinetit qeveritar të Hasan

Prishtinës, më 7 dhjetor 1921667. U fol shumë për jashtë kushtetueshmërinë e këtij kabineti,

apo për luftën për pushtet në mes të forcave të ndryshme, por iritimi më i madh ishte se

Hasan Prishtina ishte anëtar i Komitetit të Kosovës, i cili aludonte në vazhdimin e luftës për

bashkimin e Kosovës me Shqipërinë, "në një periudhë kohore që shumica e shqiptarëve e

konsideronin të parakohshëm dhe të pamundur për momentin vazhdimin e këtij kursi, që do

663Historia e Popullit Shqiptar,III, 74. 664 Duka, Histori e Shqipërisë, 221. 665 Feraj, Skicë, f. 173. 666 Nexhmedin Spahiu, Ekuilibret shqiptare, Tiranë: “Marin Barleti” 169. 667 Kastriot Dervishi, Qeveritë e Shqipërisë në vitet 1912-2000, 55 Dossier, 30.5.2000, 10.


117

sillte ndoshta edhe shkatërrimin e Shqipërisë."668. Kabineti i Hasan Prishtinës dha dorëheqje

më 12 dhjetor 1921, për të shmangur gjakderdhjen669, pasi në vend u krijua një situatë e

rrezikshme.670

Edhe Parlamenti i Shqipërisë, që i hapi punimet më 21 dhjetor 1921, u përpoq për

t’ua hequr mandatet deputetëve shqiptarë nga Kosova si komplotistë dhe me pretekstin se

viset që ata përfaqësonin ishin nën sundimin e Mbretërisë SKS671. Në mbrojtje të deputetëve

të Kosovës dhe akuzave se zgjedhjet ishin të parregullta, Hasan Prishtina iu drejtua me neveri

kundërshtarëve: "E njoh veten, siç tha z. H. Kadriu deputet të Drinit dhe përfaqësues i

Shqipnisë".672. Ndonëse këto mosmarrëveshje dhe ky problem u sqaruan hendeku ndërmjet

grupimit të nacionalistëve shqiptarë të Kosovës dhe grupimit jo nacionalist u thellua. Në

interes të qëllimit të tyre nacionalist, shqiptarët e Kosovës kishin rekrutuar në radhët e veta

luftëtarë të armatosur. Më 28 prill 1922, informohej nga Shkodra se Bajram Curri gjendej në

Krasniqe, ku përgatiste një forcë prej 500 vetësh ndërsa Hysni Curri lëviz me një fuqi

luftarake prej 150 vetësh673. Më 6 maj 1922, ministri i Jashtëm, Ahmet Zogu, e informon

Kryeministrinë që Bajram e Hysni Curri po propagandojnë se qeveria e sotme shqiptare

bashkëpunon me Serbinë dhe është kundër shpëtimit të Kosovës674.

Ndonëse përpjekjet e qeveritarëve shqiptarë për të krijuar stabilitet në vend e në

vazhdën e saj të luftonin edhe nacionalistët kosovarë këto përpjekje nga pala jugosllave nuk

merreshin si të vërteta dhe ishin të prirur që ta shihnin gjithë situatën me mosbesim.

Qëndrimi i qeverisë së Beogradit ishte që midis politikës së Ahmet Zogut dhe Bajram Currit

nuk ka kurrfarë ndryshimi dhe se grindjet e tyre kishin si qëllim final mashtrimin e

jugosllavëve675.

Nacionalistët e Kosovës vazhdimisht kërkonin mbështetje dhe aleatë për arritjen e

qëllimit të tyre. Një mbështetje të tillë e gjetën tek Italia. Shkaku i rivalitetit me Jugosllavinë,

ishte se Italia lidhi miqësi me Hasan Prishtinën, i cili ishte në luftë të vazhdueshme me

qeverinë e Tiranës. Sipas gazetës së Beogradit “Novosti” të datës 1 shtator 1923, Italia dhe

668 Dogo, Kosovo, 113. 669 Dervishi, Qeveritë, 10. 670Ç'thotë z. Hasan Prishtina, “Shqipni e re”, Konstancë, 29 janar 1922. 671 Abdyli, Hasan Prishtina, 111. 672Bisedimet e Këshillit Kombëtar 1921, 20. 673AQSH, F. 249, V. 1922, D. I /410, fl. 2. 674AQSH, F. 249, V. 1922, D. I/410, fl. 5. 675Pavle Joviçeviç-Mita Milkoviç, Lufta e komunistëve të Pejës 1918-1941, 143.


118

Hasan Prishtina në vitin 1920, lidhën marrëveshje për rrëzimin e qeverisë në Tiranë, gjë që

më vonë do t'u mundësonte bashkimin e të gjithë shqiptarëve në një shtet676.

Kundërvëniet midis nacionalistëve kosovarë dhe shtetit shqiptar, i cili po kalonte

momente të vështira për t’u vënë në themele të sigurta të njohjes ndërkombëtare, mund të

ktheheshin në kundërshtime dhe telashe të mëdha siç do të ndodhte në të vërtetë, kur shteti

shqiptar do të përdorte edhe forcën kundër kësaj lëvizjeje (në vitet 1923 dhe 1924). Kjo do të

tregohet po ashtu edhe me rastin e ndalimit të armëve për rezistencën e Kosovës, kur

Sulejman Delvina, në fillim të shtatorit do të dërgonte një delegacion në Shkodër për të hyrë

në bisedime me jugosllavët. Përfaqësuesit të saj Neshiq, iu bë me dije se qeveria shqiptare

nuk përkrahte kurrfarë veprimtarie të Lëvizjes së Rezistencës Kombëtare në Kosovë dhe se

nuk do të lejonte asnjë lloj veprimi që mund të çonte te armatosja e saj nëpërmes Shqipërisë.

Të njëjtat zotime u desh të bënte edhe qeveria e Iljaz Vrionit, e cila në nëntor 1920

zëvendësoi atë të Sulejman Delvinës, duke u afruar me britanikët, të cilët patën rol vendimtar

për pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve677. Qeveria shqiptare dhe Iljaz Vrioni u

detyruan të parandalonin ndikimin e Italisë te Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” që

sipas tyre, mund të destabilizonte qeverinë shqiptare për qëllimet e veta.678

Qeveritarët shqiptarë përpiqeshin për krijimin e një stabiliteti të brendshëm, duke

luftuar nacionalistët e Kosovës. Hasan Prishtina, duke iu referuar shtypjes së Zonës Neutrale

të Junikut nga forcat e përbashkëta zogiste dhe serbe thekson: "Ky rast tregoi edhe njëherë se

lidhja e fatit të Kosovës me çështjen e zhvillimit demokratik është diçka e domosdoshme dhe

jetike. Ekzistimi i një qeverie patriotike në Shqipëri do të thoshte përkrahje e mbrojtje për

lëvizjen e Kosovës"679.

Eliminimin e Zonës Neutrale dhe luftën ndërmjet nacionalistëve të Kosovës dhe

qeveritarëve të Tiranës e pasqyron edhe gazeta "Vreme" e datës 24.1.1923680. Gjithashtu,

shtypi i Beogradit, sipas legatës shqiptare në Beograd, më 17 mars 1923 dërgonte lajme se,

edhe pas shkatërrimit të Zonës Neutrale, nacionalistët shqiptarë ishin këmbëngulës në idenë e

tyre dhe se Hasan Prishtina dhe Bajram Curri po përpiqeshin të dërgonin njerëz në Itali me

qëllim të kërkimit të të hollave në përkrahje të tyre681.

676AQSH, F. 251, V. 1923, D. 184, fl. 34. 677Historia e Popullit Shqiptar, III, 171. 678 Jusuf Buxhovi, Kosova - nga Konferenca e Londrës deri te protektorati ndërkombëtar, Prishtinë: Faik

Konica, 2012, 153. 679 Feraj, Skicë, 154. 680AQSH, F.251, V. 1923, D. 191, fl. 23. 681AQSH, F. 251, V. 1923, D. 184, fl.17.


119

Më 18 mars 1923, gazeta "Radikal" e Beogradit informonte se Bajram Curri dhe

Hysni Curri në kundërshtim me qeverinë e Shqipërisë po përpiqeshin të turbullonin

Shqipërinë e Veriut682, kurse më 23 qershor 1923 gazeta "Novi list", po ashtu e Beogradit,

shkruante ndër të tjera: "Komiteti i Kosovës është shpirti i kryengritjes. Nuk mund të

konstatohet se kryengritjen në Shqipëri e ndihmojnë të hollat e Italisë. Arsyet e kryengritjes

janë dëshira për të qeverisur dhe urrejtja kundër shtetit tonë"683.

Zona Neutrale u kthye në çerdhe të lëvizjes çlirimtare të Kosovës dhe mbeti e tillë

deri në dhjetëditëshin e tretë të janarit të vitit 1923.684 Bajram Curri ndiqej vazhdimisht për

veprimtarinë e tij antiqeveritare. Për këto u diskutua edhe në Parlamentin Shqiptar. Deputeti

Ali Këlcyra, duke kërkuar faljen e Currit, do të deklaronte: "Shërbimet që i ka bërë atdheut

janë të njohura nga të gjithë. Curri është fytyrë historike në fushën e patriotizmit. Mendoni

vetëm ato male ku sot Bajram Curri fshihet ta shpëtojë jetën e tij nga ushtria kombëtare që e

ndjek".685 Dihet që Bajram Curri u vra më 29 mars 1925, te gryka e Matinës në Dragobi.686

Qeveritarët e Shqipërisë deklaronin se nacionalistët po përhapnin lajme se gjoja

qeveritarët nuk e dëshironin çlirimin e Kosovës. Me parulla absurde dhe të dobëta të tilla si,

“toskët s'e duan Kosovën", të fabrikuara nga armiqtë e brendshëm, që fatin e Shqipërisë

donin ta lidhnin me politikën italiane, e përpunuan dhe e besuan si një politikë realiste dhe të

sinqertë shumica dërrmuese e shqiptarëve nga Kosova. Këta të influencuar edhe nga kushtet

e vështira të emigracionit, u hodhën pa rezerva në një luftë të tillë. I tërë qëllimi ishte rrëzimi

i qeverisë dhe ardhja e një qeverie italofile në fuqi për ta shpëtuar Kosovën nga serbët."687.

Ndërkaq gazeta "Vreme" shprehte frikën serioze mbi ndikimin e shqiptarëve nga

Kosova në qeverinë e Shqipërisë, duke marrë detyra të rëndësishme në politikën shqiptare.

Sipas “Vremes” me përjashtim të Hasan Prishtinës dhe Bajram Currit, që mbajnë politikën e

dyfekut si armiq të njohur të regjimit, shqiptarët nga Kosova lozin rol të madh në politikën e

brendshme, përfshirë këtu edhe Bedri Pejanin dhe Rexhep Mitrovicën si ministër i Arsimit në

qeverinë e Zogut688. "Kosovarët përgjithësisht tregojnë interes të madh për politikën dhe e

drejtojnë kundër interesave tona. Dëshira e tyre është që politikën e Shqipërisë ta orientojnë

682AQSH, F. 251, V. 1923, D. 70, fl.11. 683AQSH, F. 251, V. 1923, D. 184, fl.41. 684Historia e Popullit Shqiptar, III, 465. 685 Gazeta “Ora e maleve”, Shkodër, 10 qershor 1923. 686 Duka, Histori e Shqipërisë , 161. 687 Vllamasi, Ballafaqime , 147. 688AQSH, F. 251, V. 1923, D. 184, fl. 46.


120

kundër shtetit tonë, në kundërshtim me politikën e Ahmet Zogut që është për fqinjësi të

mirë."689

Që qeveritarët e Tiranës nuk ishin të përgatitur për një politikë nacionaliste dëshmon

edhe një letër e Mithat Frashërit dërguar Bedri Pejanit në të cilën ndër të tjera shkruante:

"Kosova nuk mund ta ndihmojë Shqipërinë. Shqipëria mund ta ndihmojë Kosovën. Për ta

ndihmuar Kosovën Shqipëria duhet të forcohet. E për t'u forcuar Shqipëria, ajo duhet të ketë

marrëdhënie të mira me fqinjët. Kjo do të thotë t'i kemi punët mirë me serbët dhe grekët. Po,

për të pasur ne punët mirë me serbët, kosovarët nuk duhet të rebelohen."690.

Nisur nga ky parim në rrethanat e caktuara të varfërisë ekonomike dhe politike lihej

gjithmonë e hapur mundësia që qeveritë shqiptare të dobëta, të mos kishin forcë që të

përballonin presionin greko-serb dhe fuqitë e tjera përkrahëse të tyre. Qeveritë shqiptare

detyrimisht do t'i nënshtroheshin këtij presioni për të luftuar nacionalizmin shqiptar, e në

kuadër të kësaj u luftuan edhe liritë e tjera demokratike. Ndjenja e pafuqisë përballë këtij

presioni krijonte përshtypjen dhe frikën te nacionalizmi shqiptar se sistemet politike

jodemokratike do të jenë të përhershme në Shqipëri691. Pra, diplomacia shqiptare do të duhej

në mënyrë të veçantë t'u ruhej kurtheve të ndryshme të shteteve fqinje që deklaroheshin për

fqinjësi të mirë, e tërë kohën pretendonin vetëm realizimin e interesave të veta.

Madje, shqiptarët akuzoheshin nga fqinjët si anarkistë dhe pa ide shtet formuese. Në

këto akuza kishte edhe realitet nëse shikohej sa kohë shqiptarët kishin qenë të pushtuar dhe

kur u krijua shteti shqiptar. Por edhe te shqiptarët, sidomos në kohën e regjimit të Zogut, zuri

të rrënjoset ideja shtetformuese692. Gjithsesi te shqiptarët nuk mungonte ideja për ta zgjidhur

problemin e tërësishëm kombëtar, por mungonin mjetet për ta realizuar atë. Madje, vetë

problemi kombëtar ishte krijuar në mungesë të mjeteve për mbrojtjen e tij dhe nga animet e

Fuqive të Mëdha.

Nacionalistët u bënin presion qeveritarëve që të arrijnë ta bindin faktorin

ndërkombëtar për drejtësinë e çështjes së pazgjidhur kombëtare dhe jo t'i minimizojë

kërkesat e kësaj pjese të popullsisë. Filluar nga ky parim, vendosjen në Shqipëri të një

sistemi politik demokratik, nacionalizmi shqiptar e shikonte si rrethanë që e lehtëson

veprimtarinë e tij dhe atë të përpjekjeve të përbashkëta për bashkimin kombëtar. Gjithsesi,

edhe qeveritë shqiptare ndodheshin në një pozitë delikate. Në njërën anë e drejta e ligjshme

689 Gazeta "Vreme", Beograd, 22 qershor 1923. 690 Spahiu, Ekuilibret ,1997 691 Po aty. 692 Koça, Në udhën e shqiptarizmës, f. 63.


121

për t'u interesuar për fatin e bashkëkombësve të vet, kurse nga ana tjetër kujdesi i

mosacarimit të marrëdhënieve me shtetet fqinje që do ta dëmtonte shtetin e pakonsoliduar

shqiptar. Diplomacia e qeverive shqiptare në marrëdhënie me shtetet fqinje, e në veçanti me

Jugosllavinë, lidhur me çështjen e Kosovës, nuk do të thoshte që parimisht qeveritë shqiptare

nuk e kishin ndjenjën e solidaritetit vëllazëror me popullin shqiptar në Jugosllavi. Për

nacionalistët shqiptarë armiqtë kryesorë të shqiptarëve vazhdojnë të mbeteshin sllavët

(serbët) dhe grekët. Sipas konceptit nacionalist, marrëdhëniet miqësore dhe të fqinjësisë së

mirë të shtetit shqiptar me Mbretërinë SKS e Greqinë, si armiq të shqiptarëve, ishin të

pamundura dhe "iluzore"693.

Ndërsa, duke u shprehur për idenë e konfederatës ballkanike dhe parullën serbe

"Ballkani ballkanasve", një ndër nacionalistët më të theksuar shqiptarë Hasan Prishtina, do të

shprehej në gazetën "Ora e Shqipnisë" më 22 maj 1928: "Pikë së parit duhet vnue re se në

politikën me shtetet e huaja fjalëve "miqësi e simpati" unë nuk u ap tjetër vështrim veçse atë

të një interesi reciproke. Merret vesh prej vetvetiu të një interesi reciprok të nji shtetit me nji

shtet tjetër e jo me nji shtet e me nji person apo me nji klasë. Unë jam kenë dhe jam prap sot

anmik i serbit politikës jugosllave në Shqipni, pse kam kenë dhe jam prapë sot plotësisht i

bindun qi interesat e atij shtetit janë fare në kundërshtim me interesat e shteti tonë shqiptar.

Po erdh nji ditë shka unë nuk besoj, qi Jugosllavia të pranojë me ndreq kufit... Vetëm me këtë

ndreqje kufinit unë kuptoj e pranoj parullën "Ballkani i ballkanasve"694.

Kriter i dallimit të miqve nga armiqtë për nacionalizmin shqiptar ishte qëndrimi ndaj

parimit politik themelor të nacionalizmit: përputhjes së kufijve të kombit me kufijtë e njësisë

politike. Bazuar në këtë kriter për nacionalizmin shqiptar rrymat më të rrezikshme

armiqësore ishin serbofilët e grekomanët, kurse më pak të rrezikshëm italofilët e

turkomanët695. Natyrisht udhëheqësit kosovarë shquheshin si nacionalistë dhe mbrojtës të

çështjes kombëtare pa vënë në dyshim patriotizmin e tyre për të cilin edhe do të flijoheshin

në të ardhmen, por problemi i zgjidhjes së çështjes kombëtare duhej parë më objektivisht.

Fillimisht duheshin shikuar rrethanat ndërkombëtare dhe politika e Fuqive të Mëdha, e cila

çdoherë gjatë historisë ka vendosur mbi fatin e popujve të vegjël. Serbia doli nga Lufta e

Parë Botërore si aleate e shteteve të Antantës dhe kishte përkrahjen e tyre. Fatkeqësisht

neutraliteti i Shqipërisë gjatë kësaj lufte nuk u çmua fare. Shikuar në rrethanat

ndërkombëtare përkrahja e kancelarive perëndimore në favor të Jugosllavisë pritej e dihej

693 Feraj, Skicë, 156. 694Hasan Prishtina,Dokumente, 175 695 Feraj, Skicë, 160.


122

edhe nga vetë shteti shqiptar. Asnjë shtet, qoftë edhe në bisedime sekrete, nuk e përkrahte

politikën e atdhetarëve kosovarë për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipërinë.

Mund të kishte ndonjë përkrahje verbale nga Italia vetëm atëherë kur asaj i konvenonte jo

stabiliteti i situatës në rajon.

Përmes një analize të mirëfilltë të rrethanave ndërkombëtare do të vërehej qartë që

përkrahja ndërkombëtare në të gjitha qendrat e vendosjes ishte në favor të Jugosllavisë. Nga

ana tjetër vrasjet, torturat mizore mbi popullin shqiptar në Jugosllavi prekën ndjenjat e

popullit shqiptar të Shqipërisë, por në mënyrë të veçantë prekën ndjenjat dhe helmuan zemrat

e atdhetarëve kosovarë, të afërmit e të cilëve ndodheshin në Kosovë. Nën ndikimin e një

presioni dhe ngarkese kaq të madhe psikike është më se i kuptueshëm fakti që rrethanat nuk

u lejonin shumë hapësirë logjikës dhe analizave, e kjo ndikoi që nga këta atdhetarë problemi

të shikohej më tepër nga dëshira dhe dashuria e madhe për çlirimin dhe bashkimin e trojeve

shqiptare.

Në dallim nga nacionalistët shqiptarë nga Kosova që problemit i qaseshin me zemër,

qeveritarët e Tiranës nga presioni ndërkombëtar, dhe duke analizuar rrethanat në vetë

Shqipërinë e shikonin problemin kombëtar duke u bazuar në një logjikë tjetër. Rruga dhe

mendimi i ndryshëm për zgjidhjen e problemit kombëtar krijoi rivalitete ndërmjet këtyre dy

grupimeve. Filluan edhe akuzat e ndërsjella, të cilat siç u theksua më lart shpunë në situatën

më të padëshiruar në luftën shqiptaro-shqiptare, ku nacionalistët kosovarë luftonin në emër të

çlirimit dhe bashkimit kombëtar, kurse forcat qeveritare në emër të vendosjes së rendit,

qetësisë dhe ruajtjes së asaj Shqipërie që kishte mbetur nga pushtimi. Në emër të kësaj, Zogu

pavarësisht nga titulli “Mbret i shqiptarëve” u deklarua se nuk do t’i ndihmonte lëvizjet

irredentiste të shqiptarëve të Kosovës.696 Kjo situatë e tendosur pa dyshim që do të kalonte

edhe në kokëfortësi dhe inate shqiptare, që u ndërlidhën edhe në inate personale, të cilat nuk

mund të gjenin kompromis as në favor të çështjes kombëtare.

Megjithatë luftën me argumente mbi çështjen shqiptare në raport me forcat politike të

brendshme (faktorin kombëtar dhe situata ndërkombëtare) e vështirësuan edhe emocionet.

Gjithsesi duhet të vinte momenti kur problemet duheshin parë me arsye, ku duhej të

mbisundonte rezonimi logjik dhe kur në ftohjen e plotë të emocioneve duhej gjetur

rrugëdalja. Politikën e drejtojnë interesat e jo emocionet.697.

696 Duka, Histori, 180. 697 Ukshin Hoti, “Çështja shqiptare- faktori kombëtar e ndërkombëtar”, në librin: Çështja kombëtare dhe

vetëdija kritike, Prishtinë: FISH, 1998, 81.


123

III.3. Destabilizimi i Shqipërisë synim i qeverisë serbe

Rezultatet e Luftës së Parë Botërore (1914-1918) ishin në disfavor të dy perandorive

Austro-Hungarisë dhe Perandorisë Osmane, e në favor të sllavëve të Jugut, serbëve, kroatëve

dhe sllovenëve.698 Qeveria e Beogradit përpiqej t’i shfrytëzonte aleatët në favor të zgjerimit të

saj territorial. Ajo, përveç Kosovës dhe pjesëve të tjera shqiptare të pushtuara kishte shprehur

synime lakmitare edhe mbi Shqipërinë Veriore nën parullën e sigurimit të kufijve nga sulmet

shqiptare699.

Qeveria e Beogradit pasi rivendosi pushtetin e vet në Kosovë dhe në treva të tjera

shqiptare në viset lindore e veriore, rifilloi atje politikën e vjetër shoviniste. Ajo kishte

premtuar se do t’i respektonte të drejtat e shqiptarëve etnikë që jetonin në Jugosllavi, madje

kishte nënshkruar edhe akte ndërkombëtare të kohës, që përcaktonin të drejtat e pakicave

kombëtare (Traktati i Sen Zhermenit, i unifikuar edhe nga Lidhja e Kombeve). Qarqet

shoviniste menjëherë pasi instaluan administratën e tyre ushtarako-policore dhe civile,

rifilluan terrorin e praktikuar në vitet 1913-1915700. Vendi i tyre në mënyrë të vazhdueshme

nacionalizohej. Pronarëve shqiptarë në Kosovë dhe në Maqedoni u merreshin pronat dhe në

vend të tyre, vendoseshin kolonë serbë e malazez. Qëllimi final ishte më se i qartë: ndryshimi

i strukturës së popullsisë në favor të serbëve701. Në krye të krahinave qëndronin zhupanët,

kurse në krye të rretheve, naçallnikët.702

Ushtria serbe me t’u rivendosur në Kosovë filloi emërimin e njerëzve në funksionet e

ndryshme, ku rëndësi të veçantë u kushtonte posteve të pushtetit policor703. Mentaliteti

shqiptar e pengonte shumë pushtetin okupues dhe pikërisht për këtë ky popull duhet

shpërngulur, asimiluar etj. Lidhur me këtë në një dokument serb, ku flitet për ndjenjën

kundër shqiptarëve ndër të tjera thuhej: "Që krejt popullata shqiptare në Serbinë e Jugut të

ndërrojë mentalitetin duhet një punë shumëvjeçare. Për shkak të një mentaliteti të tillë

shqiptari arratiset nga pushteti dhe deri diku për shkaqe politike formon banda kaçake"704.

698 Eqrem Zenelaj, Çështja shqiptare nga këndvështrimi i diplomacisë dhe gjeopolitikës së Austro-Hungarisë

(1699-1918) Ushtrimi praktik i pretektoratit në Shqipëri (1916-1918), Prishtinë: Faik Konica, 2010, 639. 699 AIUH, Popisnik 6-K. 72 F.3, nr. 2407 - 14. 11. 1918. 700Kosova në vështrim enciklopedik, 109. 701 Antonio Baldacci, Studi speciali albanesi, Roma, 1932, 272. 702Historia e Popullit Shqiptar, III, 446. 703AS. Bgd. fondi Ministria e Ushtrisë, Selanik, K - 8, dok. F. Gj. O, nr. 25485, 15.X.1918. 704AIHU, Bgd. p-17, k.60, fq.1, d.1 (uput za rad zhandarmerije u cilju uništavanja kaçaçkih bandi u južnoj

Srbiji),1.


124

Politika asimiluese serbe ndaj kombësive tentonte që me këto vende të vepronte siç kishte

vepruar me vendet e pushtuara që në kohë të Kongresit të Berlinit. Këtë politikë e vazhdoi në

Kosovë dhe Maqedoni menjëherë pas Luftërave Ballkanike. Për jetësimin e këtij plani Nikola

Pashiqi mendonte që nëse do të mbretëronte paqja për 20-25 vjet do të kishte sukses t'i

inkuadronte në ekonominë dhe në administratën e vet, Maqedoninë dhe Kosovën. Mirëpo,

një politikë e tillë diskriminuese ndeshi në rezistencën e shqiptarëve e maqedonasve para

formimit të Mbretërisë SKS705.

Politika jugosllave raportet e saj me shqiptarët në periudhën midis Dy Luftërave

Botërore i konceptonte nga pozita e shovinizmit ku rol dominant mbi përcaktimin e politikës

së Tiranës, të kishte politika e Beogradit. Kjo nuk vinte si rrjedhojë e mungesës së aftësisë

shtetformuese të shqiptarëve, siç deklaronin politikanët serbë me qëllime të caktuara, por

Shqipëria ishte një vend i vogël dhe i ekspozuar ndaj lakmive ekspansioniste të fqinjëve.

Raportet shqiptaro-jugosllave të kësaj periudhe karakterizoheshin nga fryma e mosbesimit

dhe konfrontimit. Sigurisht një politike armiqësore i ka paraprirë e kaluara e hidhur dhe

politika aneksioniste e qeverive të Beogradit ndaj shtetit shqiptar. Pas përfundimit të Luftës

të Parë Botërore kulmi i përkeqësimit të këtyre raporteve arriti përmes konfrontimit ushtarak

në luftën e armatosur, veçanërisht në vitet 1918-1921, kur shqiptarët luftuan dhe kërkuan

largimin e forcave të Beogradit nga territoret e pushtuara shqiptare.

Jugosllavia, pavarësisht se mbante të pushtuar pothuajse gjysmën e Shqipërisë etnike,

shfaqte aspirata pushtuese për Shqipërinë e Veriut bashkë me Shkodrën. Asaj vazhdimisht i

interesonte që të krijonte destabilitet në Shqipëri, duke qenë e bindur se një shtet jo stabil nuk

do të mund të interesohej sa duhet për bashkëkombësit e vet në Jugosllavi.

MegjithatëJugosllavia, me gjithë synimet e saj grabitqare, u shpreh në favor të pavarësisë së

Shqipërisë, duke proklamuar parullën demagogjike "Ballkani u përket popujve ballkanas".

Këtë përmbajtje e kishte shkresa e Pashiqit drejtuar Konferencës së Paqes në Paris në emër të

Mbretërisë SKS706. Përgjithësisht gjendja në kufirin jugosllavo-shqiptar ndryshonte varësisht

nga rezultatet e zhvillimeve të punimeve në Konferencën e Paqes në Versajë707. Ushtria

705 Rushiti, Lëvizja ,43. 706 Avramovski, Kontribut studimit të historisë së Shqipërisë, 122. 707 Bogumil Hrabak, Stanje na jugoslovenskoj albanskoj granici na sektoru Metohije i Makedonije u prvoj

polovini i u leto 1919 godine, revista K o s m e t, Institut za Istoriju Kosova i Metohije, nr.1, Priština:1991,

131.


125

jugosllave në përbërje 500-600 veta, në fillim të janarit 1920, pushtoi përsëri krahinat e

Nikaj Merturit708.

Në shtypin jugosllav gjatë pranverës së vitit 1919 ishte zhvilluar një fushatë e egër

kundër qeverisë së Durrësit duke e quajtur atë "tradhtare" dhe pro italiane709. Mbretëria SKS,

kishte përkrahje në dimensione të ndryshme nga shtetet e mëdha. Pas përfundimit të luftës,

Anglia u ofroi ndihmë prej 1.858.000 funtesh, kurse më 8 janar 1921 mori pjesë me Francën

në ndarjen e 50 milionë frangash franceze ndihma për Mbretërisë SKS710. Mbështetur në këto

miqësi argumentohet edhe qëndrimi i historiografisë serbe se politika e Mbretërisë SKS ndaj

Shqipërisë më 1919 nuk ka qenë plotësisht e lirë 711. Ndërsa sa u përkiste shqiptarëve të

okupuar nën Mbretërinë SKS urdhri i komandës së tretë të divizionit të Kosovës ishtesa

vijon: "Gjatë punës së Konferencës në Paris duhet që t'i shmangemi gjakderdhjes dhe luftës

me arnautët me përjashtim kur është ajo e "nevojshme" dhe e pashmangshme. Pas

përfundimit të paqes do t'i kemi duart e lira për aksione kundër arnautëve në Llap e vende të

tjera"712.

Po ashtu ishte i pavërtetë konstatimi se shpërnguljet e shqiptarëve gjatë viteve 20

bëheshin për shkak të pakënaqësisë së tyre rreth mungesës së ushqimit të duhur dhe mjeteve

financiare713. Nëse bazohemi në statistikat e ashtuquajtura kriminalistike shihet se gjatë

viteve 1919-1922 mbi 20.000 të rinj kosovarë vuanin nëpër burgje pa kurrfarë gjykimi714.

Kësaj gjendjeje i atribuohet edhe thënia në Parlamentin Jugosllav më 16 dhjetor 1920 se “në

Kosovë kemi arritur të shpëtojmë nderin dhe të drejtën”715. Edhe sa i përkiste Shqipërisë,

Jugosllavia përpiqej në çdo mënyrë që ta lidhte atë pas qerres së vet. Gjatë gjithë periudhës

në fjalë nuk kanë reshtur intrigat nga jashtë ndaj Shqipërisë.

Gjatë viteve 1918-1920, Mbretëria SKS ndoqi një politikë zikzake. Ajo u shpreh

haptas për largimin e Italisë nga Shqipëria, kurse në anën tjetër përkrahte bandat esadiste të

organizuara përgjatë kufijve shqiptarë. Qeveria e Beogradit, konsekuente në synimet e veta,

708Lufta e popullit shqiptar për çlirim kombëtar 1918-1920, përmbledhje dokumentesh, vëllimi i dytë, dok. nr.

40. 709Arkivi Shtetëror i Kosovës, “Ministarstvo Spolnih Poslova” (dokumente nga ministria e Jashtme në Beograd

që ndodhën në Arkivin e Kosovës mars 1919 : Gazeta “Trgovinski glasnik”, 28.V.1919). 710 Zhivko Avramovski, Jugoslovensko- britanski ekonomski odnosi u periodu izmedju dva svetska rata, në

librin Jugoslovensko - britanski odnosi, Institut za savremenu Istoriju Beograd: 1988, 238. 711 Zoran Gjorgjeviq, Pitanje jugoslovenske-albanske granice na Konferenciji Mira u Parizu 1919-1920 godine,

në revistën “Zbornik radova” - Filozofskog Fakulteta, br. 26-27, 1996-1997, Priština: 1997,145. 712 AIUH - Popisnik 4/III kut. 54 Albania i arnauti i sve o njima od 11.3- do 11.8. 1919, f. 3. nr. 4786, 713 Gojko Gojobiç, Metohija, Monografija, Priština: “Jedinstvo”, 1979, 51. 714 Hakif Bajrami, Rinia përparimtare midis dy luftërave botërore në Kosovë, Vjetari nr. XII-XIII, Prishtinë:

1981. 715 Dokumenti o postanku kraljevine SHS, 296.


126

bëri përpjekje për ta rrëzuar qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjës dhe për të sjellë në

pushtet njeriun e tyre të preferuar Esat Toptanin. Esati kishte organizuar mercenarë me

orientime pro jugosllave të organizuara si formacione ushtarake apo të njohura si batalione

kufitare shqiptare716. Numri i personave të rekrutuar në këto formacione lëvizte varësisht nga

situata e përgjithshme në frontin shqiptar, “por edhe nga niveli i seriozitetit të qasjes dhe

kalkulimeve të diplomacisë ndërkombëtare ndaj çështjes shqiptare"717. "Këshilli" esadist në

Dibër vepronte edhe nën mbikëqyrjen e zëvendëskonsullit Jovanoviq, përkatësisht të

Ministrisë së Punëve të Jashtme. Natyrisht për këtë ishte në dijeni edhe kryetari i qeverisë së

Mbretërisë SKS718.

Më largimin e ushtrisë italiane dhe përfundimin e Luftës së Vlorës edhe qeveria e

Beogradit duhej ta tërhiqte ushtrinë e saj nga territoret e pushtuara në verilindje të Shqipërisë.

Të paktën kështu duhej të ndodhte bazuar në deklaratat zyrtare jugosllave, por një gjë e tillë

nuk u realizua. Përkundrazi, Jugosllavia pretendonte që t’i realizonte objektivat e saj në

Shqipëri, që ishin aneksimi përfundimtar i territoreve shqiptare në verilindje të Shqipërisë, të

cilat gjendeshin brenda "vijës strategjike" dhe t’i impononte qeverisë së Tiranës ndjekjen e

një politike projugosllave719.

Komitetet shqiptare të formuara në Amerikë dhe Evropë e ngritën zërin kundër çdo

agresori dhe bënë kritika të ashpra ndaj grabitqarëve të tokave shqiptare, duke demaskuar

pretendimet serbe dhe masakrat që kishin bërë ndaj popullit shqiptar720. Më 21 janar 1921,

Këshilli i Ministrave të Mbretërisë SKS mori vendim për internimin e familjeve të prijësve të

çetave.721

Në veçanti diaspora shqiptare në SHBA nuk i reshti përpjekjet e saj për stabilizim

politik të Shqipërisë dhe për zgjidhjen e problemit kombëtar të shqiptarëve722. Edhe

përfaqësuesi jugosllav në Londër Gavriloviqi informonte më 6.1.1921, se kryetari i

delegacionit shqiptar, Mithat Frashëri, kishte arritur në Londër. Ai u përpoq që përmes

716Arhiva na Institutot za nacionalna istorija (më tej: AINI) Skopje:, K. XXXV/5, Red br. 4769, inv. br. 3379,

19.07.1920. 717 Halim Purellku, "Këshilli shqiptar" esadist në Dibër (1918-1920)”, Gjurmime albanologjike, Seria

Shkencave Historike, nr. 26, 1996, Prishtinë: 1997, 170. 718Arhiv na Makedonija (më tej: AM) Skopje, M. 342, Pov. C. br.15, 17.01.1920, Skoplje. 719Historia e Shqipërisë, vëll.III, 236. 720 ADSSHPJ - Albanski odsek 1918 - dos VIII. f. VI - 489565, br. 508. 721Historia e Popullit Shqiptar, III, 464. 722 Valentina Duka, “Diaspora shqiptare e Amerikës dhe çështja e Kosovës ndërmjet dy lyftërave botërore”,në

librin: Çështja e Kosovës një problem historik dhe aktual, Instituti i Historisë Prishtinë, Instituti i Historisë

Tiranë, Tiranë 1996, 197.


127

ndikimit tek miqtë e Shqipërisë të gjente mbështetjen e tyre723. Shqiptarët në Jugosllavi edhe

pse me Kushtetutën e Vidovdanit të vitit 1921 fituan formalisht të drejtat politike dhe

qytetare, pjesa dërrmuese e tyre nuk i gëzonin ato të drejta724. Edhe intervencioni i qeverisë

jugosllave në Shqipëri kishte qenë në vazhdimësi i shoqëruar me një terror të egër kundër

popullsisë vendase. Për të dëshmuar para Lidhjes së Kombeve dhe Konferencës së

Ambasadorëve se shqiptarët nuk kanë aftësi shtetformuese, se në Shqipëri mbretëron anarkia

dhe se qeveria e Tiranës nuk ushtron kontrollin mbi gjithë territorin, jugosllavët nxitën

Marka Gjonin për veprime kundër qeverisë së Tiranës725.

Revolta separatiste e bajraktarëve mirditorë shpërtheu në fund të qershorit të vitit

1921. Marka Gjoni në Prizren më 17 korrik 1921 shpalli Republikën e Mirditës dhe kërkoi

njohjen e saj nga shtetet fqinje. Revolta nuk u mbështet nga masat popullore mirditore, me

gjithë pretendimet për ta kualifikuar si luftë fetare726. Qeveria e Beogradit në rrethanat e

krijuara i ofroi mbështetje të hapur Marka Gjonit727. Beogradi vijoi të ndiqte kështu rrugën e

konflikteve dhe përkrahjen e elementëve separatistë 728.

Zogu kishte arritur t’i bindte nënprijësit e fisit të Mirditës se Marka Gjoni vepronte si

agjent i jugosllavëve dhe se ata duhej t’i qëndronin besnikë vetëm Shqipërisë729. Edhe

Komisioni anketues në raportin e vet dërguar Lidhjes së Kombeve shprehte mendimin se

Jugosllavia kishte gisht në organizimin e kësaj kryengritjeje730.

Konferenca e Ambasadorëve më 9 nëntor 1921 mori vendimin mbi njohjen e

pavarësisë së Shqipërisë brenda kufijve të vitit 1913. Trupat jugosllave më 9 e 10 dhjetor u

tërhoqën në Dibër, kurse ushtria shqiptare përparoi gjer në Peshkopi731. Kështu iluzionet e

Pashiqit, që ishin të kundërta me pavarësinë e Shqipërisë, morën fund. Duke u paraqitur si

përherë, viktimë dhe i pafajshëm ai deklarohej se Jugosllavia është mjaft e fortë për t'i

mbrojtur kufijtë e saj ndaj sulmeve “që vijnë nga ky shtet çrregullues dhe jo stabil”732.

723 ADSSHPJ - Legata e Londrës, fn. nr. 276. 724Enciklodija Jugoslavije, Jugoslovenski leksikografski zavod "Miroslav Krlezha", Zagreb, 1984, A - Albanci,

5. 725AQSH, F. 251, V. 1921, D. 45, fl. 96. 726AMAE, Europe - Paris 1918-1929 - Fondi Albanie, vëllimi 19, 466-468, Raport i përgjithshëm i paraqitur në

Këshillin e Lidhjes së Kombeve nga Komisioni i hetimit më 25.11.1921. 727AQSH, F. 251, V. 1921, D. 51, fl. 201. 728Historia e Popullit Shqiptar III, 172. 729 Fisher, Mbreti , 43. 730 Avramovski, Kontribut , 126. 731Po aty, 127. 732AMAE, Paris Europe 1918-1940 Jugoslavie, Politika e Jugosllavisë ndaj Shqipërisë, 2.


128

Agresioni jugosllav në Shqipëri në vjeshtën e vitit 1921 kishte si pikësynim

strategjik: "Shqipëria është një korridor për në det dhe në këtë korridor duhet të hyjmë ne"733.

Shihet qartë se pretendimet jugosllave ndaj Shqipërisë së vitit 1913, apo Shqipërisë

londineze, ishin të vazhdueshme.

Gjithsesi tërheqja e ushtrisë jugosllave ishte ngjarje e rëndësisë së veçantë për

shqiptarët. Megjithatë përpjekjet jugosllave për të siguruar ndikim mbi Shqipërinë dhe

pozitën sunduese ndaj saj do të jenë të vazhdueshme, sidomos pas vendimit të 9 nëntorit të

vitit 1921, i cili i njihte Italisë, garancinë e Shqipërisë për pavarësinë territoriale të saj.734 Me

njohjen ndërkombëtare të Shqipërisë ndryshoi edhe strategjia e politikës. Qeveria jugosllave

tashmë përpiqej që t'i realizojë synimet e mëparshme përmes depërtimit paqësor në

Shqipëri735. Në këtë situatë Shqipëria duhej të ndërmerrte hapa diplomatikë, duke dërguar më

16 janar 1922, këtë kërkesë në Lidhjen e Kombeve: "Shqipëria u qëndron besnike

premtimeve të saj për qetësi e qëndrime miqësore ndaj fqinjëve të vet... Ne dëshirojmë t'i

kapërcejmë mosmarrëveshjet e së kaluarës dhe i lutemi Lidhjes së Kombeve të bëjë

shërbimet e saj të mira për të siguruar rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike midis

Shqipërisë e Serbisë"736. Edhe ministri i Jashtëm shqiptar, Fan Noli më vonë, do të kërkojë

zyrtarisht nga qeveria jugosllave për ta njohur qeverinë shqiptare737.

Ndonëse nuk munguan sugjerimet politike nga qeveria franceze, Beogradi duket se

edhe vetë kishte arritur në përfundim se në rrethanat e krijuara ishte e domosdoshme që të

vendoseshin marrëdhënie diplomatike me shtetin shqiptar. Tanimë pozita ndërkombëtare e

Shqipërisë ishte forcuar me anëtarësimin e saj në Lidhjen e Kombeve dhe me ripohimin e

pavarësisë së shtetit shqiptar nga Konferenca e Ambasadorëve e nëntorit 1921. Qeveria e

Beogradit në pamundësi për t'i realizuar pretendimet e veta, dëshironte t'i ndryshonte

përshtypjet negative që ishin krijuar në opinionin publik pas dënimit që i bëri Këshilli i

Lidhjes së Kombeve, Jugosllavisë për ndërhyrje të armatosur në Shqipëri738.

Nikola Pashiqi më 12 prill 1922 e informoi kryetarin e qeverisë shqiptare, Xh. Ypin

për emërimin e Nostas Iliqit si i ngarkuarme punë në Tiranë deri në arritjen e ministrit

733 D. Todoroviç, Jugoslavija i balkanske države 1918-1923, Beograd: 1979, 140. 734Historia e Popullit Shqiptar III, 174-175. 735 Milo, Shqipëria , 147. 736 Po aty, 148. 737 Gazeta “Shqipëri e re”, 26 shkurt 1922. 738 AMAE, Europe - Paris 1918-1929 - Fondi Albanie, vol. 19; telegrami i përfaqësuesit frëng në Beograd

kryeministrit dhe ministrit të Punëve të Jashtme R. Puankare, 3 shkurt 1922.


129

fuqiplotë739. Nga jostabiliteti dhe përpjekjet për propagandim filluan dezinformata të

ndryshme, duke theksuar madje se mbreti Aleksandër i Serbisë është kandidat për fron të

Shqipërisë740. Pjesë e propagandës ishte edhe kur shtypi jugosllav shkruante se Bajram Curri

dhe Hasan Prishtina e kishin humbur besimin e shqiptarëve, pasi populli shqiptar nuk

pranonte ta ketë në krye Italinë741.

Edhe malazezët gjithmonë me dëshpërimin e mosrealizimit të aspiratave të tyre

territoriale sidomos ndaj Shkodrës kishin filluar të shkaktonin ngatërresa. Nënprefekti i

Plavës, Novica Popoviq, kishte grumbulluar në Guci një forcë malazezësh, duke e këshilluar

të ndiqnin patrullën në kufi me Shqipërisë742. Po ashtu, përfaqësues malazez kishin shkuar

në Vermosh, me qëllim gjetjen e ndonjë shqiptari lojal që para Komisionit të Kufijve do ta

kërkonte bashkimin me Jugosllavinë743. Qeveria e Beogradit përpiqej me çdo kusht që t'i

shkatërrojë të gjitha ato organizata politike ose çeta kryengritësish që e rrezikonin shtetin

jugosllav duke ndërmarrë ofensiva të ndryshme për realizimin e planeve të tyre.

Sipas informatave që kishin në kohën e sulmit të ushtrisë jugosllave kundër Zonës

Neutrale, Bajram Curri ndodhej në rrethinë të Krumës, ku kishte rreth vetes 1.000 luftëtarë

shqiptarë. Nga ana tjetër për të nxjerrë përfitime nga kushtet e luftës së ashpër, Komiteti i

Kosovës porosiste disa individë që mos të përziheshin në intrigat jugosllave, por të luftojnë

për unitetin shqiptar744.

Me shkatërrimin e Zonës Neutrale të Junikut atmosfera e përgjithshme e

marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave në pranverën e vitit 1923 dukej e qetë. Realisht ajo

vazhdonte të mbetej e ngarkuar me shumë probleme të akumuluara, të trashëguara, por edhe

të reja që dolën në skenë si rezultat i interesave kontradiktore. Një ndër problemet që vlen për

t'u theksuar ishte çështja e Manastirit të Shën Naumit dhe Vermoshit745. Si zakonisht shpifjet

e shtypit të Beogradit për kryengritje të brendshme në Shqipëri dhe gjendje anarkie nuk

kishin të ndalur746.

Ministri i Luftës Ismail Tatzati më 24 shkurt 1923 kërkon nga Kryeministria që të

ndërmjetësojë pranë qeverisë jugosllave që ushtria e saj të ketë sjellje korrekte, të veprojë si

739AQSH, F. 251, V. 1922, D. 93, Notë e kryeministrit jugosllav N. Pashiqit dërguar kryemistrit shqiptar, Xh.

Ypit, më 12 prill 1922. 740AQSH, F. 251, V. 1922, D. 50, fl. 61. 741AQSH, F. 251, V. 1922, D. 50, fl. 138; Beogradski dnevnik, 31.8.1922. 742AQSH, F. 251, V. 1922, D. 36, fl. 101. 743Po aty. Informatë nga regjimenti III Shkodër më 7.VII.1922, dërguar nga nëntoger Bejto Plava. 744 Culaj, Shqipëria, 285. 745Historia e Popullit Shqiptar III, 206. 746AQSH, F. 251, V. 1923, D. 184, fl. 31.


130

ushtria shqiptare që respekton të gjitha vendimet e Konferencës së Ambasadorëve edhe

përkundër të gjitha padrejtësive747. Krijimi i qeverisë së re shqiptare më 3 mars 1924 ngjalli

pakënaqësi në qarqet drejtuese të Beogradit, duke e akuzuar këtë qeveri si pro italiane748.

Qeveria jugosllave në pranverën e vitit 1924, i dha rëndësi të veçantë problemit të

marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave, duke i akuzuar qeveritarët e Tiranës se u lejonin strehim

nacionalistëve shqiptarë që kishin si qëllim de stabilizimin e Jugosllavisë749. Edhe dëshmitë e

përfaqësisë diplomatike në Beograd në muajt prill dhe maj të vitit 1924 i konsideronin

marrëdhëniet tejet të tendosura750. Ndërkaq në Kosovë, dëshpërimi dhe pakënaqësia kundër

autoriteteve shtetërore ishin të vazhdueshme. Megjithatë qeveria jugosllave si dhe gjithë

elementi serb ishin të vetëdijshëm që këto treva do të mbeteshin për shumë kohë plagë të

pashëruara751.

Në dallim nga qëndrimet qeveritare, të cilat nuk i paraqitnin shqiptarët si të

diskriminuar, duke theksuar se ata kanë partinë e tyre politike, Xhemijetin752, dokumenti i

paraqitur në Konferencën V të PKJ lidhur me çështjen nacionale në Kosovë, në pjesën e

tretë, e paraqet Kosovën si “mozaik të komplikuar” nacional dhe sipas saj çështja nacionale

është çështje e të gjithë popujve që jetojnë në Kosovë753. Zbatimi i ligjit mbi mbrojtjen e

sigurisë shtetërore, i miratuar më 2.7.1921 ndër të tjera kishte si qëllim ndjekjen e

elementëve nacionalistë shqiptarë që për Mbretërinë SKS ishin elementë destabilizues.

Më 20 mars 1924 me kërkesën e deputetëve të Xhemijetit në Parlamentin e Beogradit

u diskutua mbi ngjarjet që zhvilloheshin në Kosovë. Nga deputetët e Xhemijetit foli Ferhat

Draga, i cili pasi numëroi vuajtjet dhe vrasjet e mijëra njerëzve në Kosovë i tërhoqi vërejtjen

qeverisë jugosllave që shqiptarët atje nëpërkëmben dhe masakrohen754. Interpelanca nuk pati

ndonjë efekt pozitiv, por edhe deputetët e Xhemijetit nuk arritën të tregoheshin në lartësinë e

detyrës për mbrojtjen e të drejtave të zgjedhësve të tyre755. Kroatët do të paraqisnin një

interesim më të theksuar për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve, kjo do të shihet edhe në

747AQSH, F. 251, V. 1923, D. 191, fl. 33. 748 Emine Arifi - Bakalli, “Qëndrimi i Mbretërisë SKS ndaj Revoluvionit të Qershorit të Shqipërisë”, (Prishtinë:

Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike, nr. XI, 1981), 137. 749Milo, Shqipëria, 171. 750AQSH, F.251, V. 1924, D. 183, Telegram i Legatës shqiptare në Beograd, drejtuar Ministrisë së Jashtme në

Tiranë më 30 prill dhe 31 maj 1924. 751AQSH, F. 251, V. 1924, D. 109, fl. 4. 752Arkivi Shtetëror i Kosovës – Ministarstvo Spolnjih Poslova- dokumente nga ministria e punëve të Jashtme të

Beogradit që ndodhën në Arkivin e Kosovës viti 1921: ( Novica Vojinoviç, Srbi i Šiptari od 7-20 vijeka,

Podgorica: 1994), 257. 753 Hakif Bajrami, PKJ ndaj çështjes nacionale në Kosovë 1919-1941 – (Prishtinë: Vjetari nr. XIV-XV - Arkivi

i Kosovës, 1982), 209. 754AQSH, F. 251, V. 1924, D. 101, fl. 24. 755AQSH, F. 251, V. 1924, D. 101, fl. 24.


131

marrëdhëniet e mira të Ferhat Dragës me Radiqin756. Qeveria shqiptare protestoi kundër

fushatës së dhunës që ndërmori ushtria e Mbretërisë SKS ndaj shqiptarëve në Kosovë duke iu

drejtuar me ankesë Lidhjes së Kombeve dhe qeverive të Fuqive të Mëdha evropiane757. Në

fakt në mesin e vitit 1924 kishte filluar një konflikt edhe brenda Xhemjetit.758

Me ndikimin që kishte krijuar te shtetet fqinje përmes intrigave, Mbretëria SKS ishte

ajo që praktikisht mund të lozte rolin më të madh në punët e brendshme të Shqipërisë759.

Fushata jugosllave pretendonte ta paraqiste shtetin shqiptar si të paaftë për mbijetesë të

pavarur, si faktor turbullues dhe agresiv në Evropën Juglindore. Opinionin e dyshimtë që u

përpoqën të krijojnë jugosllavët dhe shantazhet e tyre nuk mbetën pa influencë edhe në

qarqet qeveritare greke, të cilat në rastin e një ndërhyrjeje jugosllave në Shqipëri shtruan

edhe mundësinë e një ndërhyrjeje greke në Shqipërinë e Jugut760.

Qeveria e Nolit shprehu gatishmërinë që të hapte një kapitull të ri në marrëdhëniet me

Mbretërinë SKS. Ky vullnet i Nolit iu paraqit kryeministrit jugosllav Pashiq më 17 qershor

1924761. Përgjigja e Pashiqit më 21 qershor, ndonëse nuk i mungonin termat e mirësjelljes

diplomatike, ishte jo shpresëdhënëse për marrëdhënie të sinqerta762. Pas ardhjes në muajin

korrik në pushtet të qeverisë së Davidoviqit, e cila konsiderohej si liberale, u shpresua për

ndryshime në raportet ndërshtetërore. Qeveria shqiptare kërkoi nga legata shqiptare në

Beograd që të punonte për njohjen e qeverisë së re shqiptare nga qeveria e re e Beogradit.

Përpjekjet e përfaqësuesit shqiptar në Beograd, Ali Riza Kolonjës, ishin të kota para

justifikimeve të qeverisë së Beogradit se nuk kishte kohë që të merrej me çështjen e njohjes

së qeverisë së Nolit763. Kjo dëshmonte se qeveritë jugosllave sado demokratike të dukeshin

ndaj çështjeve shqiptare kishin pikëpamje identike. Më 1 korrik 1924 filluan bisedimet e

Zogut me qeveritarët e Beogradit, M. Ninçiqin dhe V. Marinkoviqin, ministër i Punëve të

Jashtme në qeverinë e re të Davidoviqit764. Mbretëria SKS ndiqte me vëmendje të veçantë

zhvillimin e ngjarjeve në Shqipëri dhe pasi ishte afruar me Zogun priste momentin më të

përshtatshëm për të rrëzuar qeverinë e Nolit si dhe dobësimin e ndikimit italian në

756AQSH, F. 251, V. 1924, D. 273, fl. 6. 757AQSH, F. 251, V. 1924, D. 101. 758Historia e Popullit Shqiptar III, 472-473. 759 Abas Ermenji, Vendi që zë Skënderbeu në Historinë e Shqipërisë, Tiranë: Çabej, 1996, 431. 760 Milo, Shqipëria , 172-173. 761Srbija i Albanci, pregled politike Srbije prema Albancima od 1913 do 1945 godine, Ljubjana: 1989, 28-29. 762AQSH, F. 251, V. 1924, D. 106, fl. 7. 763 Milo, Shqipëria , 236-237. 764 Vinaver, Anglia , 20.


132

Shqipëri765. Një pikëmbështetje qeveria e Beogradit e shihte te bashkëpunimi i qeverisë së

Nolit me Bashkimin Sovjetik. Ndonëse Noli nuk ishte komunist, qarqe të caktuara evropiane

e akuzonin atë se po fuste bolshevizmin në Shqipëri766. Qeveria e Beogradit natyrisht e

shfrytëzoi alergjinë e qeverive evropiane ndaj qeverisë së Nolit në shërbim të realizimit të

aspiratave të veta antishqiptare.767

Ndërkaq në Kosovë dhe vise të tjera shqiptare nën sundimin jugosllav procesi i

asimilimit dhe shkombëtarizimit ndeshi në një qëndresë të fuqishme, e cila u reflektua në

forma nga më të ndryshmet. Ajo arriti formën më të lartë të organizimit të saj, të njohur me

emrin lufta kaçake. Vite me radhë, me një organizim të lartë, ajo qe një shqetësim i madh për

pushtetin okupues.

Qeveria e Mbretërisë SKS lidhur me këtë organizim e akuzonte qeverinë shqiptare

për veprimtarinë e Komitetit të Kosovës në territorin e Shqipërisë. Sulmohej qeveria e

Tiranës edhe për faktin se pikërisht gjatë vijës kufitare kosovarët mbanin poste të

rëndësishme si p.sh. prefekt në Krumë, udhëheqës të xhandarmërisë etj.768

Nisur nga këto qëndrime dhe nga aspiratat pushtuese, qeveria e Beogradit e

konsideronte rrëzimin e qeverisë së Nolit dhe ardhjen në pushtet të Zogut si sukses të madh

politik769. Zogu organizoi në Jugosllavi një forcë ushtarake përfshirë këtu edhe 1.000 ushtarë

që ia ofroi Jugosllavia për të marrë pushtetin në Shqipëri770. Qeveria e Romës u frikësua se

mos Jugosllavia po e shfrytëzonte rikthimin e Zogut për rritjen e ndikimit të saj në Shqipëri

dhe e ftoi atë të rrinte neutrale. Por qeveria e Beogradit e mohonte një gjë të tillë771.

Vizita e Ninçiqit në Itali kishte për qëllim një marrëveshje me qeverinë italiane në

lidhje me Shqipërinë. Parimet bazë të marrëveshjes ishin: 1) Mos intervenim në punët

shqiptare; 2) Respektimi absolut i pavarësisë së Shqipërisë772.

Ndërkaq me fillimin e intervencionit Fan Noli iu lut përfaqësuesit frëng në Tiranë që

të intervenojë në Beograd për t'u dhënë fund këtyre problemeve773. Më 30 dhjetor 1924,

765 Avramovski, Kontribut, 127. 766 Po aty, 128. 767Historia e Popullit Shqiptar III, 244. 768AIHU - Popisnik 17 kutia 60 - Uput za rad zhandarmerije u cilju unistavanja kaçaçki bandi u Juzhnoj Serbiji,

novembar 1924, f. 4; DASIP- Marambo F-6 23. 5.1924 , Fond i zbirka Nikola Pašiça. 769 Avramovski, Kontribut, 131. 770 Ushtelenca, Diplomacia, 52. 771 Po aty, 53. 772AMAE, Paris Europe 1918-1940, Fondi Jugoslavie, Politika e Jugosllavisë ndaj Shqipërisë, 15 dhjetor 1924,

4. 773AMAE,Paris Europe , 91.


133

legata e Francës në Beograd i shkruan ministrit të Jashtëm të Francës se Fan Noli ishte një

agjent apo bashkëpunëtor i Moskës774.

Edhe pas rikthimit të Zogut në pushtet si zakonisht shtetet më të interesuara për

zhvillimet në Shqipëri ishin ato fqinje e në mënyrë të veçantë Jugosllavia dhe Italia. Shikuar

nga ky interesim ishte më se normale që edhe regjimi zogist do ta hidhte vështrimin në radhë

të parë nga këto dy shtete, por duke i dhënë prioritet Italisë. Tanimë ishte e kuptueshme se

dyshimet e Jugosllavisë dhe Italisë nuk ishin vetëm në adresë të Zogut, por edhe në raport me

pretendimet e politikës së tyre në Shqipëri. Këto dy shtete, ndonëse formalisht të lidhura me

marrëveshje për mosndërhyrje në punët e brendshme të Shqipërisë, vazhdimisht kishin qenë

të angazhuara për ta shtrirë influencën në Shqipëri dhe për ta sfiduar ndikimin e njëri-

tjetrit775. Edhe kërkesa jugosllave për ndarjen e Shqipërisë u hodh poshtë si nga Italia që

konsideronte se kishte siguruar pozitë më të favorshme në Shqipëri ashtu edhe nga Anglia, e

cila u deklarua në favor të status quo-së në Shqipëri776. Zogu në rrethanat e imponuara ishte i

ndërgjegjshëm se duhej të zgjidhte në orientimin e tij midis Jugosllavisë dhe Italisë,

pavarësisht se ai u përpoq të përfitonte nga të dy palët në suazë të mundësive ekzistuese.

Përmbysja e raporteve me Jugosllavinë nga qeveria e Beogradit u prit me mllef të

madh. Nuk mund të fshihej pakënaqësia ndaj politikës shqiptare, e cila nuk ishte në nivelin

që kishin menduar ata. Gjithsesi ky hidhërim dhe shfryrje mllefi u reflektua edhe më tepër

ndaj shqiptarëve të okupuar në Jugosllavi. Partia politike Xhemijeti, që kishte vepruar gjer

më 1925, praktikisht, u shua si lëvizje. Në prag të zgjedhjeve të vitit 1925 u burgos Ferhat

Draga.777 Xhemijeti veproi në një periudhë kritike për shqiptarët në Kosovë, në kohën kur

nuk kishte mundësi për ndonjë formë tjetër të artikulimit politik të shqiptarëve në Jugosllavi.

Ishte kjo periudhë e kolonizimeve dhe shpërnguljeve masive, e terrorit shtetëror që ushtrohej

i papenguar nga çfarëdo force relevante ndërkombëtare e tipit asociativ, humanitar apo

shtetëror. Ishte periudhë kohore në të cilën e vetmja rezistencë që mund të bëhej ishte ajo e

tipit kaçak që më tepër i ngjante një rebelimi nacional e social, e cila me gjithë gjasat e vogla

për realizimin final politik të çlirimit vazhdohej të manifestohej si formë e mospajtimit me

metodat e terrorit shtetëror që aplikohej ndaj shqiptarëve.

Qeveria e Beogradit duke pretenduar ta frenonte Zogun në orientimet e tij proitaliane

vuri në shërbim gjithë agjenturën e saj në Shqipëri, veçanërisht në zonat e veriut për të nxitur

774AMAE,Paris Europe, 96. 775 Milo, Shqipëria, 333. 776 Vinaver, Anglia , 203. 777Historia e Popullit Shqiptar III, 473.


134

lëvizje antiqeveritare e separatiste dhe për të shkaktuar çrregullime. Madje në qytetin e

Shkodrës përhapeshin dezinformata edhe mbi kantonizimin e Shkodrës nën qeverisjen e

Beogradit778.

Tablonë e presionit jugosllav e plotësuan më mirë lajmet që u përhapën në fund të

majit 1925 në shtypin e huaj, me burim nga Beogradi, sipas të cilave në Shqipërinë e Jugut e

atë të Veriut kishin shpërthyer kryengritje kundër qeverisë zogiste. Organizator i kësaj

kryengritjeje ishte Qemal Vrioni etj."779. Ndërkohë në këtë periudhë kohore në të gjitha

krahinat e Shqipërisë vazhdonte çarmatimi i popullsisë.780 Kërcënimet e Beogradit,

shantazhet dhe frika e hakmarrjes jugosllave shpejtuan orientimet proitaliane të Zogut.

Beogradi u përpoq të ndikonte edhe te Roma për prishjen e marrëdhënieve italo-shqiptare,

duke bërë propozime të ndryshme lidhur me një garantim të ri të pavarësisë së Shqipërisë.

Diplomacia angleze ishte e prerë: "Anglia s'mund të pranonte propozimet jugosllave që

Shqipëria të vihej nën mbrojtjen e të gjitha Fuqive të Mëdha dhe të shpallej neutrale, dhe as

që Jugosllavia, Italia dhe Greqia të garantonin pavarësinë e saj, sepse interesat e tre fqinjëve

ndaj Shqipërisë ishin të papajtueshme"781.

Ahmet Zogu, më 26 gusht 1925 nënshkroi marrëveshjen sekrete italo-shqiptare, ku

Shqipëria u garantua për sigurimin e brendshëm e të jashtëm si dhe mundësitë e zgjerimit të

kufijve deri në ata etnikë, pa cenuar formalisht sovranitetin e saj782. Megjithatë, Beogradi

përpiqej të mbetej në lojë në Shqipëri përmes ndikimit të Cena Beg Kryeziut. Më 27 nëntor

1926 u nënshkrua Pakti i Parë i Tiranës ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë. Reagimi i Beogradit

ndaj Paktit të Tiranës ishte tejet i madh783. Për N. Pashiqin Pakti i Tiranës ishte dështim

serioz i politikës së tij ballkanike784. Pas takimit të Çemberlenit dhe Musolinit ishte

nënshkruar Pakti i Tiranës në Livorno në shtator 1926, ku Çemberleni ishte deklaruar se

Anglia në Shqipëri kishte vetëm interesa ekonomike rreth eksplotimit të naftës785.

Qeveria jugosllave pas nënshkrimit të Paktit të Tiranës u përpoq me një seriozitet më

të madh për rrëzimin e qeverisë së Zogut, por humbja ishte aq e madhe sa Jugosllavia nuk

arriti ta përballojë krizën politike. Si pasojë e dështimit politik më 7 dhjetor 1926, Ninçiqi

dha dorëheqje. Qeveria e Londrës i këshilloi jugosllavët që mos ta konsideronin paktin aq

778AMAE,Europe - Paris 1918-1929 - Fondi Albanie, vol. 6, 209. 779 Milo, Shqipëria , 342. 780Historia e Popullit Shqiptar III, 252. 781 Ushtelenca, Diplomacia, 80. 782Milo, Shqipëria, 346. 783Arkivi i Kosovës - Prishtinë, Fondi The national archives of the United States Sig. VIII. 1-1 / Washington. 784 Emine Arifi- Bakalli, Punim magjistrature, 123. 785 Živko Avramovski, Balkanska Antanta- Institut za Savremenu Istoriju, Beograd: 1986, 26.


135

tragjik, por duke i dhënë të kuptohet se nuk mund të hynin në konflikt me Italinë për këtë

çështje. Edhe qeveria e Parisit pavarësisht se i premtoi përkrahje Jugosllavisë mbajti qëndrim

të moderuar. Si vlerësim i këtyre qëndrimeve qeveria e Beogradit dështoi në makinacionet

diplomatike për ta bërë të pavlefshëm këtë pakt786. Në gjendjen e tendosur të marrëdhënieve

midis Romës e Parisit dhe Romës e Beogradit u keqësuan edhe raportet midis Tiranës dhe

Beogradit. Këto ishin një çështje më vete dhe mjaft delikate e politikës të jashtme

shqiptare.787 Qeveria jugosllave ndërhyri edhe në kryengritjen e Dukagjinit të vitit 1926 të

cilën e mbështeti më qëllim de stabilizimin e shtetit shqiptar.788

Pas çështjes Gjurashkoviq, vrasja e Ceno bej Kryeziut ishte një dështim tjetër i

politikës të Beogradit në Shqipëri. Pas këtyre ngjarjeve ajo u bind përfundimisht se e kishte

humbur lojën e rivalitetit me Italinë në Shqipëri. Viti 1927 shënoi keqësimin në një shkallë të

lartë të marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave. Një incident tjetër i rëndë ishte ai që ndodhi pas

lidhjes së traktatit në pranverë 1927. Ishte “çështja Gjurashkoviq” që i vuri përsëri ballë për

ballë diplomacinë shqiptare dhe jugosllave.789 Kësaj i kontribuoi në masë të madhe edhe

vrasja e Ceno Beg Kryeziut, i cili ishte i preferuar i Beogradit.790 Po kështu në vijim këto

marrëdhënie kanë pasur ngritjet dhe rëniet e tyre që karakterizoheshin nga mosbesimi,

tensioni e ballafaqimi. Sigurisht përgjegjësinë për këtë e bart qeveria e Beogradit në politikën

e saj të vazhdueshme antishqiptare. Edhe vendimi i Zogut që të marrë titullin "Mbreti i

shqiptarëve" shkaktoi pakënaqësi të madhe pranë qeverisë jugosllave, sepse ajo shihte në të

theksimin e hapur të qëllimeve irredentiste në lidhje me Kosovën dhe viset e tjera shqiptare

të pushtuara nga Jugosllavia.

Qëndrimet politike të qeverive jugosllave lidhur me Shqipërinë dhe shqiptarët në

tërësi i përhapi në opinionin vendas dhe atë ndërkombëtar edhe shtypi shovinist serb. Duke

qenë i ushqyer nga shovinizmi serbomadh ky shtyp u vu në shërbim të hapur të politikës

qeveritare të Beogradit që siç dihet ishte politikë antishqiptare dhe antinjerëzore. Qëllimi

kryesor i këtij shtypi që i shërbente politikës shoviniste ishin shpifjet, dezinformatat nga më

të ndryshmet, futja e përçarjeve midis shqiptarëve, përzierja në punët e brendshme të

Shqipërisë, pasqyrimi dhe ushqimi i politikës zyrtare të Beogradit etj. Të gjitha këto kishin

shumë qëllime të projektuara në forma dhe faza të ndryshme. Ndërsa shtypeshin shqiptarët

786 Ushtelenca, Diplomacia, 156. 787Historia e Popullit Shqiptar III, 265. 788 Zajnati, Ahmet Zogu politikan apo ushtarak, 269-270. 789 Puto, Shqipëria politike, 416. 790 Duka, Histori e Shqipërisë, 170.


136

në Jugosllavi791 qeveria e Beogradit përpiqej për destabilizim, edhe të asaj Shqipërie të

mbetur, në favor të interesave të veta. Delegati i Mbretërisë SKS, Jovanoviqi në shërbim të

kësaj politike shoviniste kërkonte të pranohet "Republika e Mirditës", duke shfaqur një sërë

intrigash për qeverinë e Tiranës, të cilën e konsideronte inekzistente792. Fan Noli në

Kuvendin e Lidhjes së Kombeve më 23 shtator 1921, theksonte: "Shqipëria është në luftë me

Mbretërinë SKS meqë trupat e saj na kanë sulmuar". Këtë lajm e pasqyronte gazeta

"Politika" e Beogradit793. Ndërsa gazeta “Beogradski dnevnik”, e datës 31 gusht 1922, duke u

përpjekur ta pasqyrojë Shqipërinë si një vend të destabilizuar theksonte se në Shqipëri është e

pamundur të thuhet se “çdo të ngjasë nesër e aq më tepër pas gjashtë muajsh apo viti”794.

Kurse gazeta “Pravda” politikën gjenocidiale ndaj shqiptarëve dhe shpërnguljet e tyre

i pasqyronte, se kinse midis turqve po bëhet agjitacion për t'u shpërngulur për Turqi. Këtë

propagandë thuhej se e bënte qeveria turke dhe se turqit në Jugosllavi (kuptohet është fjala

për shqiptarët – M. E.) filluan të përgatiteshin për të emigruar795. Gjithashtu, bëhej

propagandë se Turqia do ta pushtojë Shqipërinë dhe se Bajram Curri do të jetë një nga

ministrat me rastin e formimit të qeverisë turke796. Në fakt shtypi dhe qeveria e Beogradit

ishin të sigurta se kjo gjë nuk mund të ndodhte aq më tepër se ata i njihnin shumë mirë

raportet ndërkombëtare por këtë propagandë e bënin me qëllim të caktuar për të shkaktuar

destabilizim në Shqipëri. Kjo i shërbente edhe qëllimit të tyre kryesor që Shqipëria të mos

mund të jetë funksionale. Ata e dinin se mosfunksionaliteti i Shqipërisë do t’u mundësonte

shtypjen dhe nënshtrimin më të lehtë bashkëkombësve të tyre në Kosovë. Në fakt për shtetin

shqiptar ishin me interes marrëdhëniet miqësore me Turqinë sepse atje kishte një masë të

madhe shqiptarësh797 por kjo nuk kishte të bënte me propagandën dhe shpifjet e Beogradit.

U shkrua edhe për të arratisurit shqiptarë apo kaçakët dhe gjoja për plaçkitjet e tyre.

Një propagandë e tillë bëhej me qëllim që kryengritësit shqiptarë ta humbnin mbështetjen që

kishin në popull. Natyrisht që shtypi shovinist serb manipulonte edhe me emigrantët

shqiptarë, duke theksuar se një pjesë e emigrantëve që u vendosën në Shqipëri kërkojnë për

t'u rikthyer dhe se duke kërkuar ndjesë deklarojnë se në të ardhmen “do të jenë të urtë dhe të

791Historia e Popullit Shqiptar III, 473. 792 Gazeta “Trgovinski glasnik”, 10.9.1921. 793 Gazeta “Politika”, 25.9.1921. 794AQSH, F. 251, V. 1922, D. 50, fl. 138-139. 795AQSH, F. 251, V. 1922, D. 50, fl. 253. 796 Gazeta “Preporod”, 12.10.1922. 797Historia e Popullit Shqiptar III, 205.


137

dëgjueshëm ndaj pushtetit”798. Sipas shtypit beogradas ndikimi italian sidomos te

nacionalistët kosovarë ishte shumë i madh.799

Gazeta “Ballkan” shkruante se një nëpunës i lartë italian i kishte dorëzuar një sasi të

konsiderueshme të hollash Bajram Currit, Hasan Prishtinës dhe Azem Bejtës me qëllim që të

organizojnë aksione të armatosura në tokën jugosllave dhe se veprimet shqiptare do të

fillojnë pas një kohe të shkurtër800. Edhe qeveria shqiptare akuzohej se ishte pro italiane dhe

se po organizonte dhe ndihmonte kaçakët për të sulmuar në territorin jugosllav801. Sipas

lajmeve nga Tirana gazeta “Pravda” shkruante se qeveria italiane po punonte pa ndërprerje

për ta kthyer ndikimin e mëparshëm mbi qeverinë e Tiranës dhe ta përgatiste Shqipërinë për

një politikë armiqësore kundër Jugosllavisë802.

Gazeta “Novosti” më 29 janar 1923, duke shkruar mbi vijën e kufirit pas lumenjve

Limë dhe Cem shkruante ndër të tjera: "Po të mos punohet energjikisht që të ndreqet kufiri

drejtësisht në kufi nuk ka me pasur qetësi. Zgjidhja e drejtë është që ne të na mbetet gryka e

lumit Cem e cila për ne është nevojë ekonomike e domosdoshme, kurse për Shqipërinë nuk

ka rëndësi. Nuk do të pranojmë kurrë që asnjë pëllëmbë tokë të mbetet në duart e huaja, qoftë

edhe kundër dëshirë së tërë botës”803. Kundër akuzave të pareshtura të shtypit jugosllav ndaj

qeverisë shqiptare dhe kosovarëve disa herë reagoi legata e Shqipërisë në Beograd.

Përgënjeshtrimet e legatës shqiptare shpeshherë nuk i botonin ato gazeta që

përgënjeshtroheshin, por duhej dërguar për botim në gazeta të tjera804.

Sipas raportit që i dërgonte më 24 qershor 1923, legata shqiptare në Beograd,

Ministrisë së Jashtme në Tiranë, shtypi jugosllav përhapte lajme tendencioze mbi

shpërthimin e një kryengritjeje në Shqipëri kundër forcave qeveritare805. Këto shpifje dhe

intriga bëheshin më qëllim të caktuar që të kishin efekt negativ edhe tek shqiptarët në

Jugosllavi. Mesazhi ishte i qartë nuk keni pse t’i drejtoni sytë nga Shqipëria. Edhe gazeta

“Politika” e 21 qershorit 1923 shkruante ndër të tjera për agjitacionin që po bëhej në Shqipëri

për rikthimin e djalit të Vidit806.

798 Gazeta “Pravda”, 25.10.1922 799Lush Culaj, Hasan Prishtina anëtar aktiv i Komitetit të Kosovës, Veprimtaria atdhetare e Hasan Prishtinës,

Konferencë shkencore 13-14 tetor 2012, Revista SCUPI, seri e botimeve të veçanta të Institutit të

Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të shqiptarëve, Shkup: 2012, 220-222. 800AQSH, F. 251, V. 1922, D. 50, fl. 335. 801AQSH, F. 251, V. 1923, D. 184, fl. 1. 802 Gazeta “Pravda”, 14.1.1923. 803 Gazeta “Novostit”, 29.1.1923. 804AQSH, F. 251, V. 1923, D. 184, fl. 9. 805AQSH, F. 251, V. 1923, D. 184, fl. 20. 806 Gazeta “Politika”, 21.6.1923.


138

Ali Kolonja si përfaqësues i qeverisë shqiptare në Beograd, në raportin që i dërgon

ministrit të Jashtëm më 8 tetor 1923 thekson ndër të tjera: "Gazetat e këtushme në kohën e

fundit janë të dëshmuara me lajmet sensacionale që duan të përhapin kohë pas kohe. Por jemi

të sigurt që këto botime nuk do bëjnë dot asnjë efekt nëpër qarqe të ndryshme, sepse janë

dëshmuar si të pathemelta dhe të pabaza në seriozitetin e burimit"807.

Raporti i përgjithshëm i legatës shqiptare të Beogradit dërguar Ministrisë së Jashtme

në Tiranë dëshmonte se qeveria jugosllave nuk kishte treguar shenja bindjeje as në vendimet

e Konferencës së Ambasadorëve, e kjo kishte të bënte në mënyrë të veçantë me Shën

Naumin808. Në raport nuk anashkalohej pakënaqësia e popullit të Kosovës dhe Maqedonisë

ndaj regjimit të Beogradit809. Në kuadër të kësaj pakënaqësie gazeta “Novosti” e datës 10

prill 1924 shkruante se Azem Bejta ishte kundërshtar i regjimit jugosllav dhe se mbante

lidhje me Hasan Prishtinën, Rexhep Mitrovicën dhe Bajram Currin që ndodheshin në

Shqipëri dhe përgatisnin aksione kundër qeverisë së Beogradit810. Ndërkaq, ngjarjet e

qershorit të vitit 1924 në Shqipëri për shtypin e Beogradit ishin shkëputje nga bota e

Tiranës811. "Nëse në qeveri vjen rryma e peshkop Nolit mund të presim sado kudo raporte

korrekte. Nëse në qeveri hyjnë kundërshtarët tanë të hapët siç janë Bajram Curri dhe Hasan

Prishtina, atëherë pa dyshim se periudha në vijim do të karakterizohet nga përleshjet dhe

incidentet në territorin tonë përgjatë kufirit nga Ohri gjer në Shkodër."812. Edhe përkundër

këtij propozimi shtypi beogradas shfaq dyshimin se Fan Noli si nacionalist gëzonte simpatinë

e Komitetit të Kosovës dhe ishte i orientuar nga ai813.

Gazeta “Novosti duke dhënë vlerësime mbi qeverinë e Nolit” e përshkruante si

miqësore sipas fjalëve, kurse sipas veprimeve thikë pas shpine814. Në fakt për të shmangur

ndonjë ndërhyrje të mundshme të fqinjëve ballkanikë, Fan Noli kishte kërkuar nga qeveria e

Romës qysh më 26 maj 1924 që t’u tërhiqte vërejtjen Jugosllavisë dhe Greqisë të mos

përziheshin në punët e brendshme të Shqipërisë.815

Gazeta “Vreme” e 28 shtatorit 1924 për gjendjen e tendosur në kufi, shkaktuar nga

jugosllavët në zonën e Kuçit, theksonte ndër të tjera: "Ministri i Shqipërisë në Beograd

807AQSH, F. 251, V. 1923, D. 183, fl. 37. 808AQSH, F. 251, V. 1924, D. 109, fl. 1. 809AQSH, F. 251, V. 1924, D. 109, fl. 4. 810 Gazeta“Novosti”, 10.4. 1924. 811 Gazeta “Politika”, 6. 6. 1924. 812 Gazeta “Politika”, 11.6.1924. 813 Gazeta “Politika”, 20.6.1924. 814 Gazeta “Novosti”, 10. 7. 1924. 815Historia e Popullit Shqiptar III, 224.


139

dorëzoi dje në Ministrinë e Punëve të Jashtme një notë proteste ku thuhet që trupa të

armatosur tonat hynë në Shqipëri dhe e goditën popullsinë tue bërë plaçkë e masakra"816.

Kalimin e kufirit të Shqipërisë dhe shkaktimin e situatave konfliktuale për çudi e

pranon edhe gazeta “Politika”, por gjithsesi faji për këtë konflikt zakonisht u hidhej

shqiptarëve817. Shtypi jugosllav, sidomos ai beogradas, paraqet shqetësim, dhimbje dhe

pezmatim të madh për vrasjen e mikut të tyre Ceno Beg Kryeziut.818

Në artikullin e gjatë prej një faqe e gjysmë gazeta “Novosti” e datës 16.10.1927,

vrasjen e Ceno Begut e konsideronte si të dirigjuar nga Tirana. Në vijim theksohej: "Në

qarqet diplomatike mbizotëron mendimi, se Ceno beu ra si viktimë e dashurisë së madhe ndaj

Shqipërisë. Siç thuhej, ishte një prej shqiptarëve të paktë, të cilët e gjykuan haptas dhe u

ngritën kundër marrëveshjes së Tiranës dhe ndikimit gjithnjë e më të madh të Italisë në

Shqipëri."819.

Më 22 nëntor 1927 ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë u nënshkrua traktati i aleancës

mbrojtëse për një periudhë 20-vjeçare820. Ky traktat ngjalli një valë të re pakënaqësie në

Beograd. Për qeveritarët beogradas ky traktat ishte i dëmshëm821, ndërsa sipas gazetës

“Pravda” Italia e lidhi këtë traktat që t'i përgjigjet paktit të miqësisë franko-jugosllave822. Mbi

keqësimin drastik të marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave flet edhe fakti se në një tubim në

legatën jugosllave në Bullgari u ftuan të gjitha legatat e tjera përveç asaj shqiptare823.

Qeveria e Beogradit mbante një qëndrim negativ ndaj problemeve të kohës në

përgjithësi e sidomos ndaj popullit shqiptar në veçanti. Gjithnjë u përpoq që të krijonte

probleme dhe jo stabilitet në Shqipëri, sepse me një Shqipëri të dobët dhe të pa konsoliduar

çështja e maltretimit dhe shpërnguljeve të shqiptarëve do të ishte një punë më e lehtë. Edhe

shtypi i tyre ishte çdoherë në pozita sulmuese përmes shpifjeve dhe shantazheve, në dallim

nga Shqipëria, e cila ishte në pozita mbrojtëse dhe të pabarabarta.

Agresiviteti dhe demagogjia ishin tiparet themelore të politikës dhe shtypit jugosllav

ndaj Shqipërisë. Ato ecnin paralelisht në një qëllim të caktuar: jetësimin e pikëpamjeve të

qarqeve shoviniste serbe. Ndonëse Beogradi vazhdonte avazin e vjetër të politikës

816 Gazeta “Vreme”, Beograd: 28.9.1924. 817 Gazeta “Politika”, Beograd: 28.9.1924. 818Zejnati, Ahmet Zogu politikan apo ushtarak, 274-278. 819 Jusuf Osmani, Vrasjet në Pragë e Cena Beut - 1927 dhe Alqiviadh Bebit - 1928 (sipas burimeve arkivore),

80. 820 Duka, Histori e Shqipërisë, 172-173. 821 Vuk Vinaver, Engleska italianska zaokruzhavanja Jugoslavije 1926-1928, Istorija XX veka, “Zbornik

radova” VIII, 1966, 133. 822AQSH, F. 251, V. 1927, D. 109, fl.225. 823AQSH, F. 251, V. 1927, D. 114, fl. 1.


140

diskriminuese ndaj kosovarëve, shqiptarët në Kosovë asnjëherë nuk u pajtuan me robërinë,

duke bërë përpjekje të vazhdueshme për mbrojtjen e të drejtave të tyre legjitime.

Orientimi politik i shtypit beogradas sa i përkiste politikës së jashtme ishte identik

me atë qeveritar, pra ishte fund e krye shovinist. Ky shtyp vazhdimisht vijonte ta ushqente

popullin me pikëpamje antinjerëzore dhe jodemokratike.824

III.4. Shtypi shqiptar dhe Kosova në vitet 1924 - 1928

Rol të rëndësishëm në mbrojtjen e interesave kombëtare luajti edhe shtypi shqiptar që

botohej në Shqipëri në vendet evropiane e më gjerë deri në Amerikë. Ky shtyp pa dyshim që

luajti një rol me rëndësi në mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në Kosovë e më gjerë.

Gazeta “Bashkimi” e Vlorës krahas qëndrimit të saj atdhetar në raport me Kosovën

dhe Çamërinë shkruan edhe për qëndrimin e delegacionit shqiptar në Gjenevë prej më se një

muaji825.

Edhe gazeta “Shqiptari i Amerikës” shkruan në vazhdimësi për problemet kombëtare

në përgjithësi dhe për çështjen e Kosovës në veçanti. Më 17 mars 1923, ajo informon se më

20 shkurt 1923, ushtria jugosllave sipas vendimit të Konferencës së Ambasadorëve okupoi

fshatrat e Zonës Neutrale.826

Shtypi shqiptar në Shqipëri krahas problemit të Kosovës rëndësi të veçantë i kushtoi

edhe shqiptarëve në Çamëri. Shtypi shqiptar përpiqej vazhdimisht të trajtonte çështjen e

shqiptarëve që kishin mbetur pa drejtësisht jashtë kufijve. Gazeta “Shqipëria e re” që dilte në

Konstancë në shkrimin “Çamëria e Kosova” ndër të tjera theksonte: “Greqia kundër ligjit

ndërkombëtar dhe zotimeve që kishte dhënë në Lidhjen e Kombeve mbi pakicat vazhdonte t'i

ndiqte çamët e mjerë”827.

Kabineti qeveritar i Nolit u përpoq për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve jashtë

kufijve. Si kabinetet paraprake edhe Noli me qëndrimet e qarta në Lidhjen e Kombeve,

përmbushën jo vetëm detyrën patriotike, por edhe njerëzore, sepse padrejtësitë e shkaktuara

në Kosovë e Çamëri kundër elementit shqiptar ishin aq të rënda sa nuk mund të gjendej

zemër njeriu që të mos dridhej828.

824Po aty. 825 Gazeta “Bashkimi”, Vlorë, 14. 10. 1924, 1. 826 Gazeta “Shqiptari i Amerikës”, Korçë, 17 mars 1923, 5. 827 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, Çamëria dhe Kosova, 30 dhjetor 1923, 1. 828 Gazeta “Politika”, Vlorë, Greqia, Jugosllavia dhe neve , 31 korrik 1924, 1.


141

Shtypi i kohës dhe qarqet zyrtare shqiptare shqetësimin për fatin e popullatës

shqiptare kosovare e çame, që kërcënohej nga shpërngulja, e shprehën me një solidaritet të

thellë, duke apeluar që të ndërmerren masat preventive për t'i pritur dhe sistemuar në

Shqipëri të gjithë ata që nuk dëshironin të shkonin në Anadoll829. Përpjekjet për shpërngulje

të elementit shqiptar ngjallën revoltë të madhe në opinionin shqiptar. Shtypi shqiptar

denonconte pavendosmërinë e Lidhjes së Kombeve830. Nga ana tjetër, serbët asnjëherë nuk u

besuan premtimeve dhe politikës së Nolit për fqinjësi të mirë. Vetëm katër ditë pas formimit

të qeverisë së Nolit gazeta “Politika” e Beogradit shkruante: "Si nacionalist Noli ka orientim

dhe simpati për Komitetin e Kosovës".831 Ndërkaq gazeta “Novosti” e Beogradit më 10

korrik 1924 shkruante për qeverinë e Nolit: "Në fjalë miqësi, në vepra thikë pas shpine"832.

Edhe qeveria e Ahmet Zogut nuk u kënaq me deklarata rreth çështjes së kosovarëve

dhe çamëve për faktin se pak ditë pas ardhjes në fuqi të Pangallosit, qeveria greke kishte

nënshkruar marrëveshjen me turqit për shpërnguljen e 5.000 çamëve. Për këtë arsye, në

sesionin e 37-të të Këshillit të Lidhjes përfaqësuesi i Shqipërisë, Mithat Frashëri e denoncoi

këtë marrëveshje dhe ndër të tjera theksoi se gjendja te shqiptarët e Çamërisë nuk kishte

kurrfarë ndryshimi pozitiv833. Ndërkaq, bazuar në raportin e dërguar nga Komisioni Mikst,

sekretarit të Lidhjes së Kombeve, në dhjetor të vitit 1925, konkludohej se popullsia

myslimane në tërësi ishte shqiptare nga origjina dhe nuk duhej të shkëmbehej. Bazuar në

këto të dhëna i tërhiqej vërejtja qeverisë greke që të përjashtonte nga shkëmbimi 800 banorët

e caktuar për shkëmbim në fshatrat Dhragomi dhe Gardhiqe834.

Edhe shtypi shqiptar i kohës, sidomos pas rënies së qeverisë së Pangallosit, e përcolli

me vëmendje të veçantë fatin e popullsisë shqiptare dhe denoncoi aktet e dhunës të

shovinistëve grekë ndaj popullsisë çame dhe informoi opinionin e brendshëm dhe të jashtëm

me arsyet e vërteta të largimit të popullsisë çame, që ishte shpëtimi i kokës835. Shtypi

shqiptar i kohës, siç e theksuam më lart, trajtonte probleme të ndryshme kombëtare nga veriu

në jug duke pasur përherë në epiqendër çështjen e pa zgjidhur kombëtare. Një problem i

veçantë iu kushtua edhe Shën Naumit dhe Vermoshit. Lidhur më ketë çështje gazeta “Dajti”

do të theksonte: “Sa i përket kufirit verior u kërkua që Shqipërisë në vend të faqes të

829 Isufi, Politika e shtetit grek për dëbimin e popullsisë çame, 69. 830 Gazeta “Gazeta e Korçës”, 18 tetor 1924, 3; Puto, Shqipëria , 158. 831 Gazeta“Politika”, Beograd, 20.6.1924,2 832 Gazeta “Novosti”,Beograd, 10.7.1924, 3 833 Gazeta “Gazeta e Korçës”, 25 janar 1925, 2. 834 Gazeta “Gazeta e Korçës”, 27 mars 1926, 1. 835 Gazeta”Demokracia” Gjirokastër, 23 korrik 1927.3.


142

pyllëzuar në perëndim të Vermoshit, t'i jepej tërë fusha e Velipojës së bashku me kurrizin e

Skrabatushës, kullotat e Libohovës me rrugën që shpinte në Lumbrajë, dy shtëpi të fshatit

Grençar, kodrën e Majasë me dy liqenet e vogla si dhe fshatin Skenjë”836.

Fillimisht pala jugosllave i refuzoi kërkesat shqiptare duke shpresuar se regjimi i

Presidentit Zog nuk do të kishte mundësi t'u rezistonte presioneve jugosllave. Ajo pranoi të

lëshonte vetëm fshatin Peshkopi dhe një pjesë të Libohovës, mirëpo gradualisht filloi të

tërhiqej. Edhe kjo ngjarje u pasqyrua në shtypin shqiptar të kohës. Gazeta “Politika” e

Vlorës, e datës 20 mars 1924 në shkrimin e titulluar “Miting-u për Vermoshin dhe Shën

Naumin” thekson se “Konferenca e Ambasadorëve ka vendosur që Vermoshi dhe Shën

Naumi t’i mbesin Shqipërisë dhe mbas atij vendimi, komisioni i kufijve i dërguar nga ana e

Konferencës shënoj vijën e kufizë, duke ia lënë ato dy vende Shqipërisë. Mirëpo Jugosllavia

jo vetëm nuk i ka liruar akoma, por si po dëgjojmë ka kërkuar që të hapet përsëri bisedimi i

atyre dy vendeve duke pretenduar se duhet ti jepen asaj”.837 Kjo gazetë duke qenë përherë

në linjën e duhur kombëtare në shkrimin e saj të titulluar: “Kabineti që lyp nevoja

kombëtare” ndër të tjera thekson se nuk shpresohet kurrë, që “njerëz me fuqi personale,

njerëz të intrigave, njerëz të prapamendimeve të mbushin nevojat e Kombit, e të kënaqin

popullin”.838

Ndërkaq në shkrimin e datës 8 maj 1924 duke folur për emigrantët kosovarë kjo

gazetë ndër të tjera do të theksonte: “Si gjithë kosovarët e tjerë asht nga raca shqiptare dhe si

gjithë irredentët kosovarë të tjerë sot për sot jeton në tokën shqiptare dhe në pasunin e vet.

Qeveria derisa ky të mos jetë një element trubullues, si kundërshtar nuk ka asnjë ligj dhe

asnjë të drejtë ti largoj nga toka e vet sikur ky të jetë dhe nënshtetas i regjistruem në rregull i

një shteti të huaj.”839 Një ditë më parë gazeta “Shpresa Kombëtare” pasqyron një deklaratë

te Ministrisë së Punëve të Brendshme ku ndër të tjera do të thuhet: “Kjo nënprefekturë qysh

se i përmenduni Ceno Beg ka dalë nga Jugosllavia e gjendet në Malësi, nuk i ka ndigjue as

me të voglin kundërshtim kundër shtetit, por ka kshillue popullin mos me marrë pjesë në

mendimin e kundërshtarëve për me ba kryengritje kundër shtetit”.840

Duke pasqyruar kundërthëniet dhe mosfunksionimin e duhur qeveritar gazeta “Ora e

Maleve” e Shkodrës në artikullin: “Shka la breshni po hupë sye-kerveshni” ndër të tjera

theksonte: “Vijnë pra, zotnit e Shkodrës, edhe rreshtohen në karrika në sallë të Prefekturës.

836 Gazeta “Dajti”, 24 korrik 1925.1 837 Gazeta”Politika”, Vlorë, 20 mars 1924 ,2. 838 Gazeta”Politika”, Vlorë, 17 prill 1924,1. 839 Gazeta”Politika”, Vlorë, 8 maj 1924,7. 840 Gazeta”Shpresa Kombëtare”, Shkodër, 7 maj 1924, 1.


143

Atëherë Z. Abedin Nepravishka, prefekti i Shkodrës, çohet në këmbë e thotë: Shteti gjendet

në rrezik, Bajram Curri ka msye me një ushtri të madhe në Krumë e donë me i ra Shkodrës

e masandej Tiranës. Ani se ti bjen Tiranës por unë Shkodrën nuk e lëshoj, Veç shka? Unë

nuk kam fuqi të mjaftueshme për me i ba ballë Bajram Currit. Nënkolonel Rexhep Shala ka

dalë doret Qeverisë e jo veç se nuk do me ndihmua me ushtri në këtë punë, por ma tepër

sonte don me me sulmue mue, Qarkkomandantin e marë xhandarmërinë e Shkodrës. Pra nuk

jet tjetër veq se ndihma e civileve të Shkodrës. Shkodran ja sot ja kurrë. E kshtu pos

Shqipnis së mesme, lyp armatim edhe për Shqipnin e epërme”.841

Duke pasqyruar gjendjen dhe relacionet me shtetet fqinjë duke pasur parasysh

prezencën e elementit shqiptar në ato shtete, gazeta “Politika” e Vlorës e datës 31 korrik

1924 në artikullin: “Greqia, Jugosllavia dhe neve” shkruante: “E kemi thënë disa herë hapët

ndër këto shtylla: jemi një shtet i ri e i vogël, në Ballkan, ku të mbështetur në të drejtat tona

kombëtare të trashëguara, prej njëzet e ca shekujsh, duam të rrojmë në paqe e miqësi me

gjithë ata që na duan të mirën, e na lënë të qetë në punë, veçanërisht dëshirojmë të kemi,

mardhënjet më të përzemërta me fqinjët tanë.”842 Kurse gazeta “Shqipëria e re” e

Konstancës në artikullin: “Shqipëria dhe fqinjët e saj” ndër të tjera, do të theksonte: “Fqinjët

tanë me mos qenë të kënaqur për formimin e Qeverisë së re, e cila përmbledh elementet me

të shëndosha dhe kombëtare të popullit tonë. Ata filluan të intrigojnë jo vetëm me anën e

agjentëve të tyre në Shqipëri, por edhe me anë të shtypit”.843 Po e njëjta gazetë në artikullin:

“Caktimi i kufijve shqiptaro-serbë dhe shqiptaro-grekë” shkruante: “Caktimi i kufijve

shqiptar, vazhdon pothuaj prej katër vjet, pa u marrë asnjë vendim prej komisionit ose më

mirë thënë prej delegatëve grek dhe serb, të cilët gjithmonë venë pengime që të, mos marrë

fund kjo çështje për shtetin shqiptar. Tani më në fund çështja e kufijve shqiptaro-serb, u

soll përpara Gjykatës Ndërkombëtarë në Hagë. Pas shpjegimeve të drejta dhe të arsyeshme të

dhëna prej delegatit të Shqipërisë, gjykata e naltë ndërkombëtare, vendimin e saj e dha në

favor të shtetit shqiptar, dhe ia bëri të njohur fqinjëve tanë Serbisë se në këto vise, prej

shekujsh banohet prej shqiptarëve.”844

Një temë gjithsesi e trajtueshme në shtypin shqiptar të kohës është edhe shpërngulja e

shqiptarëve e dhembshuria ndaj tyre në njërën anë, si dhe përpjekjet për t’u ardhur në

ndihmë, me aq mundësi sa kishin nga ana tjetër. Për dhunën e shqiptarëve gjatë shpërnguljes

841 Gazeta”Ora e Maleve”, Shkodër, 21 maj 1924, 2. 842 Gazeta “Politika” e Vlorës 31 Korrik 1924 , 1. 843 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 3 gusht 1924 ,1. 844 “Shqipëria e Re”, Konstancë, 21 shtator 1924, 1


144

dëshmon edhe Gjergj Bubani, ish-sekretar në konsullatën në Konstancë të Rumanisë, i cili

njoftonte: "Në qershor 1923 në stacionin e trenit në Sofje kam takuar mbi 2.000 shqiptarë

nga Prishtina, të udhëhequr nga hoxha mulla Rrahmani, i cili i ka bindur ata të shpërngulen

për Turqi. Të nesërmen e kam kuptuar se ai ishte spiun i serbëve dhe ka pasur për qëllim

spastrimin e shqiptarëve. Pasi Turqia refuzoi pranimin e tyre, këta shqiptarë ku kishte edhe

pleq, gra e fëmijë kanë qenë të detyruar të qëndrojnë tre-katër muaj në Sofje, duke fjetur

nëpër shtëpi të rrënuara e vagonë, pra në një gjendje jashtëzakonisht të mjerueshme"845.

Nga burime të sigurta theksohet se serbët ishin të interesuar që këta emigrantë mos të

vendoseshin në Shqipëri. Spiunët e tyre përpiqeshin t'i bindnin kosovarët myslimanë se

Shqipëria është shtet i krishterë dhe nëse shkonin atje do të merrnin fenë e krishterë846.

Qeveria e Zogut u angazhua që t'u kundërvihej planeve për largimin e popullsisë

shqiptare nga Kosova, mirëpo ajo i frikësohej pranisë së madhe të emigrantëve në Shqipëri,

duke dashur t'u shmangej problemeve politike dhe ekonomike847. Megjithatë, me dekretin që

nxori qeveria e Zogut për vëllezërit kosovarë bëri që t'iu lehtësoheshin vuajtjet mijëra

muhaxhirëve të përzënë nga tokat e tyre në këtë shtet. Dekreti për dhënie tokash si dhe

ndihma në franga ari do të fliste shumë. Qeveria në suaza të mundësive përkrahu elementin

çlirimtar të Kosovës si dhe të trojeve të tjera shqiptare në Jugosllavi, të cilat Shqipërinë e

kishin, në një farë mënyre, mburojë 848.

Gazeta “Politika” e Vlorës më 23 tetor 1924 në artikullin dyfaqësh të titulluar

“Kosovë-Çamëri” përshkruan mjaft dhimbshëm kushtet e shqiptarëve që detyrohen të

emigrojnë849. Është kjo edhe një dëshmi se problemi kombëtar, përkatësisht problemi i

emigrantëve, ishte brengë si në jug ashtu në veri të Shqipërisë. Një ndër prioritetet qeveritare

shqiptare në raport me emigrantët përveç ushqimit dhe strehimit ishte edhe përkujdesja për

veshmbathje. Kështu në mbledhjen e 64-të të Dhomës së Deputetëve më 16 nëntor 1925,

aprovohet ligji dhe autorizohet qeveria të informojë Zija Begollin për të importuar pa taksë

doganore 2.000 petka të papërdorura për emigrantët kosovarë që ndodhen të shpërndarë në

vise të ndryshme të Shqipërisë850.

Rol të rëndësishëm në mbrojtjen e interesave kombëtare luajti edhe shtypi shqiptar që

botohej në Vjenë. Gazeta “Ora e Shqipërisë” që dilte në këtë qytet, e datës 10 janar 1928,

845 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 24.8.1924,1. 846 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 24.8.1924. 847 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 24.8.1924. 848 Ilir Malindi, Kosova është imja, Prishtinë 1997, 82. 849 Gazeta“Politika”, Vlorë 23 tetor 1924, 2-3. 850 Bisedimet e dhomës së deputetëve mbledhja e 64-të më 16 nëntor 1925, 996.


145

ndër të tjera do të theksonte: “Nga letrat qe po vazhdoj të marr nga Shqipëria, shoh se janë dy

korente kundrejt aleancës. Ata që janë kundër Serbisë dhe që kanë parë për të zezat dhe

masakrat e shqiptarëve të Kosovës dhe të Maqedonisë, besojnë se armiqësia të jetë e

përjetshme.”851 Po e njëjta gazetë në artikullin: “Dera e Hapun” shkruan: “Çka donë me than

ky princip për kosovarët? Historia e këtyre vjetëve na ka dëshmue se principi i derës së

hapun në Shqipni, për të tana intrigat për të tana ndërhyrjet edhe në çështjet e brendshme të

Shqipnisë donë me than se lakmia e hegjemonisë serbe don ti ketë duart e lira, të disponojnë

vetë edhe mbi ata 800.000 shqiptarë që po martirizohen nën zgjedhën e saj.”852

Gazeta “Ora e Shqipnisë” i mëshonte propagandës serbe se gjoja shqiptarët janë

vendosur në Kosovë me ndihmën e turqve, të cilët e dëbuan popullsinë sllave që banonte aty

më parë853. Edhe përpjekjet e qeverisë të Beogradit për ta pasur derën e hapur në Shqipëri u

kundërshtuan nga kjo gazetë sikundër edhe nga të gjithë nacionalistët shqiptarë854.

KREU IV

851 Gazeta “Ora e Shqipnis”, Vjenë,10 janar 1928, 3. 852 Gazeta “Ora e Shqipnis”, Vjenë, 26 prill 1928, 2. 853 Gazeta “Ora e Shqipnis”, Vjenë, 24 mars 1928, artikulli “Kosova”. 854 Gazeta “Ora e Shqipnis”, Vjenë, 26 prill 1928, artikulli “Dora e hapun”.


146

MBRETËRIA SHQIPTARE DHE PROBLEMI I KOSOVËS

1928-1939

IV.1. Mbretëria Shqiptare dhe Kosova

Ndonëse Ahmet Zogu ishte mbret pushteti i tij nuk ishte absolut pasi Shqipëria ishte

Mbretëri Parlamentare. Ai u frikësohej rrethanave të jashtme ndërkombëtare, pasi një mbret,

ashtu siç e kishin Anglia, Italia, Jugosllavia, Greqia e vende të tjera evropiane, ishte më

vështirë të ndikohej dhe të rrëzohej nga intrigat e huaja, ose nga kryengritjet e brendshme, se

sa një president me një mandat të kufizuar qeverisjeje855.

Ahmet Zogu e kishte kuptuar se shpallja e tij Mbret nuk ishte vetëm ambicie e tij

personale por edhe e interesave dhe grupimeve politike që e mbështesnin atë. Italia duke

njohur ambiciet e Zogut dhe duke shfrytëzuar vartësinë e tij prej saj e mbështeste këtë gjë 856.

Kushtetuta e re që u aprovua njëzëri më 1 shtator 1928, e profilizonte Shqipërinë, Mbretëri

demokratike parlamentare dhe të trashëgueshme, me mbret të shqiptarëve, Naltmadhërinë e

tij Zogu I857. Ajo i dha kurorës mbretërore kompetenca të mëdha në fushën e politikës së

brendshme dhe të jashtme. Kurorëzimi "Mbret i shqiptarëve" i Ahmet Zogut dhe jo "Mbreti i

Shqipërisë", që u referohej edhe shqiptarëve që jetonin jashtë kufijve të shtetit shqiptar të

1913-ës, shkaktoi reagime të mëdha në qeverinë e Beogradit, e cila pretendonte për të

përfshirë nën varësinë e saj, popullsinë dhe territoret shqiptare që ndodheshin në kuadër të

Jugosllavisë858. Qeveria jugosllave u përpoq që Zogu ta ndërronte titullin e tij në "Mbret i

Shqipërisë", duke i bërë presion të hapur, por pa sukses. Beogradi pasi u bind se nuk ka

mbështetje ndërkombëtare, u detyrua ta pranonte titullin e mbretit, i cili nuk dallonte nga

titujt që bartnin homologët e tij në Evropën Juglindore e gjetiu859.

Mbreti Zogu I që në momentin e shpalljes së tij “Mbret i Shqiptarëve” kishte synuar

të bënte betimin me përkrenaren e Skënderbeut, e cila gjendej në Vjenë. Por kjo e fundit nuk

ia kishte lejuar këtë huazim, kështu që Ahmet Zogu e bëri betimin në Kuran dhe Bibël, duke

855 Ushtelenca, Diplomacia, 199. 856 Arben Cici, Marrëdhëniet shqiptaro-italiane në vitet 1920 – 1934, Tiranë: “Afërdita”, 2002. 857 Duka, Histori, 178. 858 Arifi - Bakalli, Marrëdhëniet , 29. 859 Po aty.


147

u zotuar se do të martohet me një femër të krishterë për ta treguar dhe ruajtur harmoninë ndër

fetare tek shqiptarët 860.

Njohja aq e shpejtë e regjimit monarkist në Shqipëri nga qeveria e Washingtonit nuk

befasoi vetëm Zogun por në radhë të parë, Anglinë dhe Francën, dy vende me tradita

monarkiste, që mendonin se Shqipëria nuk paraqiste interes për politikën amerikane.

Sigurisht kjo e nxiti Iljaz Vrionin të deklaronte se njohja zyrtare e Mbretit Zog nga ana e

SHBA-ve është fitore e madhe për politikën e tij në krahasim më qëndrimet e vonuara të

Anglisë, Francës dhe Mbretërisë SKS 861.

Zogu dëshironte të shfaqej si një mbret perëndimor dhe nuk mund të mohohet se ai e

synonte sinqerisht një oksidentalizëm të vendit të tij. Me këtë lidhet ndoshta fakti, që ai

modifikoi emrin e tij si mbret, duke mënjanuar emrin arabo-turk Ahmet dhe duke shndërruar

mbiemrin e tij të origjinës nga Zogolli ose Zogu në Zog 862.

Bashkëkohësi, kundërshtari dhe përfaqësuesi diplomatik i tij në ShBA, Faik Konica,

do të shprehej për të: "Pavarësisht se e duam apo e urrejmë, Zogu mbetet një karakter

çuditërisht enigmatik, gjysmëhero dhe gjysmëpalaço, i cili për një kohë të gjatë do të jetë

tërheqës si për koleksionarin e çudirave historike, si për studiuesin e psikologjisë" 863.

Karakteristika më dalluese e politikës së jashtme të shtetit shqiptar të drejtuar nga

Ahmet Zogu, qysh nga fillimi i vitit 1925, e më tej, ka qenë përqendrimi në marrëdhëniet me

fqinjët në tërësi dhe ato tokësore në veçanti. Kjo nuk do të thotë se shteti shqiptar nuk u

kushtoi rendësi hapësirave të mëtejshme evropiane dhe me gjerë.864 Por, duke u fokusuar

kryesisht me fqinjët perëndimorë e me ata tokësorë, Ahmet Zogu dhe diplomacia e tij

dëshmuan maturi e profesionalizëm të admirueshëm 865.

Politika e jashtme e Ahmet Zogut diktohej në mënyrë emergjente dhe afatgjatë. Nga

pikëpamja emergjente, Ahmet Zogu kishte nevojë për krijimin e institucioneve shtetërore

bazë, duke pasur parasysh Bankën Shqiptare, organet e sigurisë (ushtrinë) dhe rendit

(xhandarmërinë) vënien në eficensë të pasurive të mëdha si nafta, ngritjen e institucioneve të

administratës publike, konsolidimin e arsimit dhe të institucioneve të tjera shpirtërore e

kulturore të vendit etj. Të gjitha këto detyra emergjente do të duhej të realizoheshin mbi një

860 Eqerem Zenelaj, Historia e shtetit dhe së drejtës shqiptare, Prishtinë: VATRA, 2015. 861 Masar Kodra, Çështja shqiptare në analët diplomatike amerikane (1918-1945), Shkup: Logos-A, 1997, 68-

69. 862 Anastasi, Institucionet, 128. 863 Faik Konica, Shqipëria -kopsht shkëmbor i Evropës Juglindore - përktheu nga anglishtja Avni Spahiu;

Rilindja Prishtinë, 1997, f. 276. 864 Faik Konica, Vepra II, Prishtinë: “Rilindja”, 1997, 276. 865 Lisen Bashkurti, Shqiptarët në rrjedhat e diplomacisë, Tiranë: GEER, 2003, 234.


148

sistem legjislativ evropian të qëndrueshëm modern e të inkuadruar në legjislacionin

kontinental e rajonal bashkëkohor. Nga pikëpamja afatgjatë Ahmet Zogu u përpoq që të

hidhte themele prioritare perëndimore si dhe të fuqizonte faktorin shqiptar në Ballkan. Nëse

në zgjidhjet emergjente politika e jashtme dhe diplomacia e Ahmet Zogut pati suksese të

admirueshme duke krijuar situatën dhe kushtet e nevojshme për konsolidimin e shtetit

shqiptar, në planin afatgjatë ajo nuk ishte po aq e suksesshme, ndër të tjera edhe për vetë

koniunkturën politike evropiane të periudhës midis dy Luftërave Botërore 866.

Veprime dhe sjellje politike të regjimit zogist kundër nacionalizmit shqiptar në

burimet e shkruara konsiderohen: ngritja kundër qeverisë së Hasan Prishtinës, pasi i

frikësoheshin futjes në luftë me Jugosllavinë (1921); përpjekja për heqjen e mandatit të

deputetëve të Kosovës nga grupi parlamentar më 1921; braktisja e çështjes së Kosovës për

shkak të normalizimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë (1922); shkarkimi i nëpunësve

kosovarë nga administrata shtetërore pas protestave jugosllave (1923); zhbërja e Zonës

Neutrale të Junikut (1921-1923) në bashkëpunim me ushtrinë serbe, me bekimin

ndërkombëtar dhe për hir të qetësisë në Shqipëri; ndihma për kthimin në pushtet nga qeveria

jugosllave (1924); shkatërrimi i Komitetit të Kosovës (1925); kërkimi i ndihmës ekonomike

nga Serbia (1925); dekorimi nga Mbretëria SKS me dekoratën e lartë "Ylli i Karagjorgjit" i

klasit I: (1926)867.

Profili jo nacionalist i Presidentit Zog e më vonë i Mbretit Zogu I është zanafilla e

gati të gjithë pushteteve politike në Shqipëri ndaj çështjes kombëtare. Problemi kombëtar në

diplomacinë shqiptare kryesisht është socializuar, duke e vënë atë në baraspeshë me

problemet e brendshme politike dhe sociale të Shqipërisë. Ahmet Zogu në politikën e tij u

përcaktua për stabilizimin e shtetit shqiptar dhe jo për politikë nacionaliste. Shumë studiues të

historiografisë shqiptare i përmbahen mendimit se Ahmet Zogu i ka luftuar nacionalistët

kosovarë deri në eliminim fizik. Marrë në përgjithësi, nëse lirohet nga ideologjizmat, historia

e atentateve politike në jetën shqiptare të viteve 20-30 është shumë e diskutueshme. Mund të

besohet, se Zogu i ka llogaritur ato si mjete mbijetese, por këtu nuk duhet shikuar në raportet

antikombëtare me ato kombëtare. Këto më tepër mund të konsiderohen si përgjigje ndaj

atentateve të kryera mbi Ahmet Zogun më 1924 dhe 1931 dhe si kundërthënie të mendimeve

të ndryshme politike868.

866Po aty, 235-236. 867 Feraj, Skicë, 170-171. 868 Bashkurti, Shqiptarët, 234.


149

Ndonëse klasifikimit të zogizmit si vijë e antinacionalizmit shqiptar mund t'i bëhen

dhe i janë bërë vërejtje të shumta. Për të vlerësuar dy anët e medaljes duhen vlerësuar

veprimet politike zogiste që përkojnë me logjikën e nacionalizmit shqiptar, si: rezistenca e

armatosur ndaj ushtrive pushtuese serbe më 1913; kontributi për mbrojtjen e Kongresit të

Lushnjës 1920; futja e qytetit të Shkodrës nën administratën e qeverisë së Lushnjës;

kontributi në protestën dërguar Konferencës së Paqes në Paris ku kërkohej Shqipëri etnike;

lufta kundër intervencionit jugosllav 1920; mashtrimi i jugosllavëve 1925; neni i pestë i

paktit sekret me Italinë më 1925: "Nëse operacionet e përbashkëta (shqiptaro-italiane kundër

Mbretërisë SKS) do të përfundojnë me marrje të kompensimeve territoriale, Italia detyrohet

t'ia japë Shqipërisë territoret e banuara me popullsi në të cilat shumica flet shqip"869; protesta

në Lidhjen e Kombeve ndaj caktimit të kufijve me Greqinë për shkak të njëanshmërisë në

dëm të Çamërisë më 1925; demaskimi i kundërshtimit i politikës pro jugosllave të dhëndrit të

tij Cena Beut 1927; caktimi i mëvonshëm i përfaqësuesve diplomatikë në Beograd të

dëshmuar kombëtarisht si p.sh. Rauf Fico; këmbëngulja e përhershme për reciprocitet

marrëdhëniesh me Greqinë që për një periudhë relativisht të shkurtër u balancua me njohjen

reciproke të minoritetit shqiptar në Greqi dhe atij grek në Shqipëri më 1926; ngritja e

problemit çam më 1927; dërgimi në Athinë i Xh. Vilës dhe M.Tutulanit bashkë me letrën

qeveritare drejtuar ministrit të Jashtëm grek për mbrojtjen e të drejtave qytetare të çamëve

shkurt 1928; letër drejtuar sekretarit të përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve lidhur me këtë

problem prill 1928; ngritja e po këtij problemi në Këshillin e Lidhjes së Kombeve në qershor

1928, ku qeveria zogiste paralajmëroi për reciprocitet sjelljen e njëjtë ndaj minoritetit grek në

Shqipëri; emërtimi "Mbreti i shqiptarëve", etj.870

Gjithashtu, brenda Shqipërisë, Ahmet Zogu kultivoi një frymë nacionaliste dhe një

edukatë kombëtare që ndikoi në vendosjen e Kosovës në memorien historike të shqiptarëve si

një pjesë natyrale e kombit shqiptar.871

Një nga reformat kryesore që do t’i paraprinte konsolidimit të shtetit dhe zhvillimit të

vendit ishte ajo në fushën legjislative, që filloi me hartimin e Kodit Civil872. Ky kod shënonte

një hap të rëndësishëm në përmirësimin e pozitës së gruas në familje, por do të sillte

869 Feraj, Skicë, 169. 870 Feraj, Skicë, 170. 871Po aty. 872 Fatmira Musaj, «Gruaja në politikat shtetërore të Monarkisë, në librin: Monarkia Shqiptare 1928-1939,

Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë: 2011, 193.


150

ndryshime edhe në shoqërinë shqiptare. Në zbatim të reformës për zhvillimin e arsimit dhe

ngritjen arsimore të femrës u hapën shumë shkolla femërore në mbarë vendin.873

Reforma të suksesshme, Ahmet Zogu bëri edhe për afirmimin e gruas shqiptare. Të

diskutoje çështjen e gruas në këtë periudhë, nuk ishte e lehtë sepse duhej t’i kundërviheshe

sistemit të vjetër të normave të së drejtës zakonore dhe atyre fetare 874.

Ambicioz dhe i suksesshëm në vendimet e tij politike, Zogu është ndër të paktët

politikanë shqiptarë që është shumë i lexueshëm në vendimet e tij politike dhe diplomatike

ndaj Kosovës. Ai, në thelb, nuk përpiqet të zemërojë serbët deri në atë masë që mund t'i

rrezikojnë pushtetin dhe nuk i ka zemëruar shqiptarët deri në atë masë sa të mos ia njihnin

legjitimitetin Mbretit të Shqipërisë. Përkundrazi në shumë prej veprimeve të tij më ekstreme,

në përpjekje për të stabilizuar Shqipërinë, ai ka përdorur elementët kosovarë si njerëz besnikë

dhe të vendosur të tij875.

Qeveria e Zogut në gjyqin për dënimin e Kryengritjes së Fierit, kryetar caktoi një

shqiptar nga Kosova, Ali Riza Topalli, kurse prokuror një minoritar grek. Kjo dëshmoi se

Zogu përpiqej ta shpërndante ndikimin e tij si tek shqiptarët e zemëruar të Kosovës që po

jetonin periudhat e para të ndarjes së tyre nga shteti shqiptar dhe ndaj fqinjëve jo shqiptarë

që po jetonin si mish të huaj mbijetesën e një shteti shqiptar mes tyre. Zogu i është

kundërpërgjigjur qartë dy atentateve që i bënë, më 1923 para parlamentit dhe atentatit që i

bënë në Vjenë më 1931. Në të dy rastet ai ka qenë një hakmarrës i suksesshëm.876

Përfaqësia diplomatike amerikane në Tiranë kontaktonte shpesh me mbretin shqiptar

dhe nga këto takime janë të shënuara disa deklarata interesante të tij. Në një rast ai është

shprehur se do të jepte dorëheqjen nga froni “sikur ta dinte se nuk do të ishte më në gjendje të

bënte asgjë për të mirën e Shqipërisë”.

Diplomatët amerikanë kishin vënë re se Zogu përpiqej të linte përshtypjen e një

“monarku të shkolluar”, kishin vënë re se ishte inteligjent. Disa madje deklaronin se anon nga

liberalizmi, por është i çorientuar në labirintet e intrigave orientale të këshilltarëve të tij.

Madje nganjëherë Zogu edhe i shqetësonte ata (diplomatët amerikanë). Ambasadori amerikan

i cili pasoi Bernshtajnin, Hju Grant (Hugh Grant ) shkruan se disa herë ai ka bërë biseda të

gjata me Zogun me të cilin ka shqyrtuar situatën politike botërore.877

873 Po aty, 212. 874 Musaj, Gruaja, 211. 875 Po aty, 212. 876Po aty. 877 Haris Silajxhiq, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Washingtonit, Tiranë: Dituria,1999, 210.


151

Politika e Zogut, sidomos ajo e jashtme, mund të gjykohet në mënyra të ndryshme.

Megjithatë duhet të pranojmë se Zogu ishte frymëzuesi, ishte shpirtdhënësi i Shqipërisë

moderne. Dhe nëse me pas ai ra nën ndikimin dhe kujdestarinë italiane, kjo ndodhi sepse

ndoshta Ahmet Zogu kërkoi të evropianizojë vendin e tij, por pa i pasur mjetet e nevojshme

materiale, që kërkonte kjo punë tej mase e madhe për forcat e tij. Në këtë kuptim, duke mos

lënë pas dore edhe faktorin e rëndësishëm të ambicies së tij vetjake, mund të themi, se Zogu

kërkoi që t’i sigurojë popullit të tij përparimin e duke e paguar çmimin për to me pavarësinë

e vendit.878

Italia ishte aleati kryesor i Shqipërisë nga viti 1928-1939. Atdhetarët shqiptarë e

madje edhe Mbreti Zog e shihnin rrezikun që i kanosej nga fqinji i fuqishëm i përtej

Adriatikut por rrethanat politike i detyronin të kishin një aleat të tillë. Nga ana tjetër,

Jugosllavia mbante të pushtuara shumë treva shqiptare dhe prapë as kjo nuk i mjaftonte. Ata

në vazhdimësi ngritën kurthe dhe turbullira në Shqipëri879.

Ajo që më së shumti do të bjerë në sy gjatë qeverisjes pesëmbëdhjetëvjeçare të Zogut

pa përjashtuar edhe dy vitet paraprake, kur do të gjendet si ministër në qeveritë e tjera, është

se atij do t’i duhet të luftojë për stabilitetin e brendshëm të vendit, të cilin, fillimisht dhe

gjatë një pjese të mirë të kohës, ta sigurojë me faktorin e jashtëm të pranishëm nga brenda.

Siç dihet, Italia dhe Serbia, të dy këto vende, qysh nga fillimi i Luftës së Parë

Botërore, secila në mënyrën e vet dhe me mjetet e veta, do të jenë të pranishme në Shqipëri

për të ndikuar në zhvillimet e saj, në përputhje me synimet e caktuara të cilat, siç do të shihet,

jo vetëm që kërkonin prani ushtarake në këto territore, po kërkonin, që në përgjithësi, t’u

përshtatej koniunkturave të tyre. Vlerësuar nga kjo pikëpamje si Roma ashtu dhe Beogradi, të

përbashkët do të kenë politikën imperialiste ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve, me të vetmin

ndryshim se Roma shtrirjen e saj në hapësirën shqiptare e lidhte me qenien e shtetit shqiptar,

i mbikëqyrur prej saj, ndërsa Beogradi synonte copëtimin e Shqipërisë në shumë pjesë në

mënyrë që ajo të mos bëhej fare, sepse vetëm ashtu ndjehej i sigurt.

Gjithashtu, mund të konkludohet se Italia dëshironte një Shqipëri nën tutelën e saj të

plotë, por nuk kishte plane për t’i zhdukur shqiptarët nga etnia e tyre, siç kërkonte dhe

vepronte Beogradi, i cili këtë çështje e kishte kthyer në qëllim të politikës hegjemoniste që

nga krijimi i shtetit serb880.

878 Albert Mousset, Shqipëria përballë Europës, Tiranë: Dituria, 2004, 55. 879 Mustafa Kruja, Anthologji historike, shkrime e polemika, Elbasan: Sejko, 2011, 321. 880 Jusuf Buxhovi, Kosova - nga Konferenca e Londrës deri te protektorati ndërkombëtar

Prishtinë: “Faik Konica” 2012, 157.


152

Zogu para së gjithash arriti njëfarë uniteti në vend, duke krijuar rend dhe zhdukur

anarkinë. Por pushteti i tij karakterizohej nga korrupsioni dhe nga papërgjegjësia, pasi ishte i

rrethuar nga njerëz të pandershëm 881. Dekretet që nxori për të shpërngulurit dhe mijëra

muhaxhirëve të përzënë nga tokat e tyre do të bënin që t'iu lehtësohet sadopak vuajtja.

Dekreti për dhënie tokash si ndihma në franga ari do të fliste shumë882.

Përpjekjet diplomatike të Zogut për t'i shfrytëzuar lidhjet me Italinë duket se ndër të

tjera kishin si synim realizimin e një politike nacionaliste, e cila mund ëa siguronte

bashkimin e trojeve shqiptare nën mbrojtjen e Italisë.

Politika e Zogut pretendonte që Piemont i çështjes shqiptare të ishte Shqipëria dhe jo

Kosova. Parë në aspektin se çfarë bëri Zogu për të krijuar një politikë prokosovare, duket se

karakterizohet nga një dimension i zbehtë, por shikuar nga aspekti çfarë bëri për Shqipërinë

për ta shpëtuar nga kundërthëniet e brendshme, për krijimin e një shteti modern, për frenimin

e helenizimit të jugut të Shqipërisë, duket se ai dha dëshmi të fuqishme shqiptarizmi në

politikën e vet.

Përmes punësimit të shumë shqiptarëve të Kosovës në administratën e tij dhe përmes

shkollimit të tyre në shkollat e Shqipërisë, Zogu gjithashtu bëri përpjekje të mbante lidhje me

Kosovën883. Gjatë viteve të fundit të qeverisjes së tij ishin organizuar kryengritje të ndryshme

të cilat, Italia, në një formë apo tjetër i shfrytëzonte për interesat e veta884. Nga fundi i

qeverisjes së tij, Zogu e ndiente shtrëngimet italiane dhe ndihej thellësisht i shqetësuar.

Shqetësimi ishte aq i madh sa që qarkullonin lajme se Konti Ciano kishte në plan vrasjen e

vetë Zogut.885

Pushtimi i Shqipërisë nga Italia fashiste ishte rezultat i planeve strategjike të

fashizmit për sundim botëror. Duhet thënë se pozita politike e Ahmet Zogut pas pushtimit

fashist të vendit, duke kaluar në ekzil politik, u përcaktua dhe nga rrethana të tjera, të

disfavorshme për qëndrimin e tij në Shqipëri 886.

881 Konica, Shqipëria , 282. 882 Malindi, Kosova , 82. 883 Arben Puto, Shkurorëzimi i Mbretit Zog në mergim, (Tiranë: Botimet Toena, 2012) , 8. 884Kostë Çekrezi, Plani i tretë për copëtimin e Shqipërisë, (Tiranë: Kolona historike, 2013), 29. 885 Puto, Shkurorëzimi, 7-8. 886 Muharrem Dezhgiu, “Pozita politike e Ahmet Zogut në prag dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore”, në librin:

Monarkia Shqiptare, 1928-1939.


153

IV.2. Delegacioni shqiptar dhe Kosova në Konferencat Ballkanike

1930-1933

Rreziku i ekspansionit gjerman e italian i detyroi vendet e Ballkanit, të mblidheshin

për të gjetur rrugët e një bashkëpunimi që do të synonin mbrojtjen e përbashkët. Në fundin e

viteve 30-të këto përpjekje rezultuan me organizimin e Konferencave Ballkanike, që

funksionuan jo si mbledhje ndërqeveritare, por mbledhje të grupeve përfaqësuese të Turqisë,

Greqisë, Jugosllavisë, Bullgarisë, Rumanisë e Shqipërisë. Qëllimi ishte përgatitja e terrenit

për krijimin e një Konfederate Ballkanike dhe nënshkrimin e Paktit Ballkanik. Në vrullin e

këtyre përpjekjeve gjendja politike e gadishullit ishte e mjerueshme. Pozicioni i Shqipërisë në

Konferencat Ballkanike mund të kuptohet më saktë po të shihet në përqasjet me zhvillimet

diplomatike dhe politike të kohës në gadishull, nën këndvështrimin e raportit midis çështjes

ballkanike dhe asaj adriatike, si dhe pozitës së Shqipërisë në kontekstin e marrëdhënieve të

atëhershme shqiptaro-italiane gjegjësisht ballkanike-adriatike887. Austria dhe Hungaria nuk

mund të kishin synimet e ish perandorisë austro-hungareze. Franca me kalimin e kohës

zëvendësoi Rusinë, ndërsa Italia zuri vendin e Austrisë, të cilat pas mbarimit të Luftës Parë

Botërore rivalizuan hapur për të vendosur ndikimin e tyre.

Midis vendeve ballkanike, kishte rivalitet të papajtueshëm ku Austro-Hungarinë,

ëndërronte ta zëvendësonte Jugosllavia, Greqia ëndërronte të zgjerohej në veriperëndim në

Shqipërinë e Jugut, kurse Bullgaria përpiqej t’i zgjeronte kufijtë në verilindje, jugperëndim e

perëndim. Rumania pretendonte të zgjerohej në juglindje dhe më tej në Republikën e

Moldavisë dhe pjesën perëndimore të Ukrainës Sovjetike. Shqipëria kërkonte me të drejtë

trevat e shkëputura padrejtësisht nga Konferenca e Ambasadorëve të Londrës të vitit 1913,

Kosovën dhe trojet e tjera të banuara me popullsi shqiptare në Jugosllavi dhe ato të Çamërisë,

në Greqi. Këto kontradikta e mbanin Ballkanin në gjendje shumë të tendosur e një fuçi baruti.

Lirisht mund të konkludohet se nuk kishte marrëdhënie miqësore midis qeverive fqinje bile,

as asaj greke e rumune që nuk ishin kufitare. Qeveria shqiptare ndiqte me interes zhvillimet

diplomatike në Evropën Juglindore. Qeveritë e këtyre vendeve filluan të vendosnin kontakte

për t’i ngritur në nivel të ri marrëdhëniet midis tyre. Në rrethanat e krijuara ish-kryeministri

887 Gazmend Shpuza, “Shqipëria dhe Konferencat Ballkanike”, Kosova, nr. 20-21, Instituti i Historisë-

Prishtinë, Prishtinë: 1998-1999, 92.


154

grek A. Papanastasiu hodhi idenë e një Konference ku do të diskutohej për mundësinë e një

Konfederate Ballkanike 888.

Sigurisht, politika dhe diplomacia e shtetit shqiptar ishin të dobët për të penguar

agresivitetin fashist. Në përpjekje për të parandaluar avancimin fashist në Ballkan u bënë tre

Konferenca Ballkanike889. Ato u organizuan në kushtet e acarimit të marrëdhënieve

shqiptaro-italiane. Ishte pikërisht periudha kur qeveria e Ahmet Zogut po përpiqej të

shkëputej nga ndikimi italian dhe të ndiqte një politikë të pavarur, duke u afruar me fqinjët

dhe me Fuqitë e Mëdha. Mbreti Zog nuk kishte pranuar të zgjaste afatin e Paktit të Parë të

Tiranës 890.

Nga data 5 deri 12 tetor 1930, në Athinë zhvilloi punimet Konferenca e Parë

Ballkanike ku mori pjesë Shqipëria, Turqia, Bullgaria, Jugosllavia dhe Rumania891. Më 6

tetor 1930, legata Mbretërore e Shqipërisë në Athinë i dërgon një raport ministrit të Jashtëm

të Shqipërisë ku e informon mbi Konferencën Ballkanike: “Si pata nderin të ju lajmëroj në

raportin tim të datës 25 shtator, komiteti organizues grek për konferencën Ballkanike, kish

përgatitur disa raporte mbi çështje të ndryshme, çështje të cilat komiteti në fjalë i konsideroj

se mund të bisedoheshin dhe të formojnë një atmosferë të favorshme për afrimin e popujve të

Ballkanit e të shtyhen për më tutje ato që bisedimi i tyre mund të shkaktonte ngatërresa.

Raportet në fjalë në gjashtëmbëdhjetë copë, po ua dërgoj këtu mbyllur së bashku me tre

raporte që ka paraqitur mërgata jugosllave. Raporti i kryetarit të mërgatës në fjalë është gjerë

e gjatë mbi Ballkanin. Që në bisedimet private që u zhvilluan në takimin e delegacioneve të

ndryshme në atë drekë, u shfaq edhe një herë se çështja ma më rëndësi, ishte ajo e pakicave.

Delegacioni shqiptar ishte edhe më i vendosur se Bullgaria në çështjen e pakicave që të

bisedohej bile në gjithë hollësitë. Në mes të fjalimeve private u gjend një mënyrë duke

pranuar që çështja e pakicave të bisedonte në princip, por jo me hollësi.”892

Në Konferencë u diskutua parimisht për nënshkrimin në të ardhmen të një Pakti

Ballkanik, si marrëveshja për ruajtjen e status-kuosë politiko-juridike në gadishull dhe krijimi

i një Konfederate Ballkanike. Planifikohej që Konfederata të kishte karakter grupimi të

kombeve të pavarura dhe të shteteve sovrane, që do të kishte si objektiv konsolidimin e paqes

dhe bashkëpunimin në fushën ekonomike. Po ashtu planifikohej harmonizimi i elementëve të

888 Puto, Shqipëria , 520. 889 Bashkurti, Shqiptarët në rrjedhat, 254. 890 Shpuza, Shqipëria, 93. 891 Duka, Histori e Shqipërisë, 191. 892AQSH, F. 261, V. 1930, D. 103, fl. 69.


155

përbashkët për të mirën e përgjithshme. Modeli i këtij bashkimi do të ndërtohej në kuadrin e

frymës së Lidhjes së Kombeve, që t’u lejonte shteteve pjesëmarrëse një liri më të madhe se

ajo e kantoneve zvicerane, landeve gjermane dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Synohej që këto shtete të vendosnin midis tyre lidhje më të ngushta se ato që kishin

vendet anëtare të Lidhjes së Kombeve. Motoja do të ishte “Ballkani popujve të Ballkanit”.

Realisht kjo ishte një parullë serbe sepse presupozonte që vendet ballkanike të kishin

strumbullar vetëm Jugosllavinë e jo ndonjë demokraci perëndimore siç ishin Anglia, Franca

dhe Italia.

Qëllimi kryesor i Konferencës së Athinës ishte që shtetet e Ballkanit të ruanin së

bashku status-kuonë në frymën e përgjithshme liridashëse të Lidhjes së Kombeve. Synimi

jugosllav ishte që si shteti më i madh të kishte ekskluzivitet mbi shtetet e tjera të Ballkanit

dhe përmes kësaj motoje t’i imponohej atyre. Këtë qëllim e kundërshtoi delegacioni shqiptar,

i cili në parim nuk ishte kundër të qenit të Ballkanit për popujt e vet, por me kusht që të gjitha

shtetet të ishin sovrane dhe më të drejta të barabarta ndërmjet tyre893.

Duke parë synimet e diplomacisë së Beogradit, diplomati shqiptar Rauf Fico

përcaktoi qartë pozicionin e Shqipërisë. Në një intervistë dhënë gazetën turke “Republika”

shprehej: “Jemi dakord që Ballkani u përket ballkanasve por me të drejta të barabarta dhe pa

dhunë të një shteti ndaj një shteti tjetër”. Delegacioni i shtetit shqiptar kryesohej nga

Mehmet Konica. Përfaqësuesit shqiptarë miratuan parimisht idenë për krijimin e paktit dhe

Konfederatës Ballkanike. Por që këto nisma të kishin sukses delegacioni shqiptar bëri dy

propozime. Fillimisht, krahas punës për përgatitjen e paktit dhe Konfederatës të zgjidhej me

përparësi problemi i pakicave nacionale, pa të cilin as që mund të bëhej qoftë edhe një hap

para në bashkëjetesën ballkanike. Kjo kërkesë ishte e pa diskutuar.894 Ishte kjo edhe një

dëshmi e fuqishme e përpjekjeve të shtetit shqiptar në mbrojtje të të drejtave të shqiptarëve

jashtë kufirit në përgjithësi, dhe të Kosovës në veçanti.

Në tërësi u mbajtën katër konferenca: e para në Athinë, e dyta, në Stamboll (20-26

tetor 1931), e treta në Bukuresht (22 tetor 1932) dhe e katërta në Selanik (5-11 nëntor 1933).

Rezultatet e këtyre konferencave ishin të ngjashme me ato të Lidhjes së Kombeve në

Gjenevë. Një numër komisionesh u ngritën gjatë konferencave për të trajtuar problemet

893 Bashkurti, Shqiptarët, 255. 894 Ushtelenca, Diplomacia, 246.


156

jopolitike të tilla si lidhjet ekonomike, bashkëpunimi intelektual, problemet sociale e

shëndetësore etj 895.

Dilema fillestare e parafillimit të Konferencave Ballkanike ishte se nga do të niste

bashkimi i vendeve ballkanike në rrafsh politik ekonomik apo kulturor.Shqipëria, Bullgaria

dhe Turqia si prioritet kishin arritjen e bashkimit politik të vendeve ballkanike. Gjithashtu

Shqipëria dhe Bullgaria vinin si kusht të domosdoshëm të një bashkimi të këtij lloji zgjidhjen

paraprakisht të të gjitha problemeve të diskutueshme. Kjo nënkuptonte edhe çështjen e

pakicave. Ata ishin të vetëdijshëm për vuajtjet e bashkëkombësve të vet dhe në mungesë të

forcës shtetërore dhe ushtarake për ta zgjidhur këtë problem përpiqeshin t’u vinin në ndihmë

në këtë formë.

Delegacioni shqiptar i kryesuar nga Mehmet Konica ashtu sikurse edhe përfaqësuesit

e tjerë miratoi në parim idetë e parashikuara për krijimin e Paktit dhe ngritjen e Konfederatës

Ballkanike. Por që këto nisma të kishin sukses paraprakisht bëri dy propozime. Fillimisht,

krahas punës për përgatitjen e Paktit të Konfederatës të zgjidhej me prioritet problemi i

pakicave nacionale, pa të cilën as që mund të bëhej qoftë edhe një hap përpara për sigurimin e

bashkëjetesës në suaza ballkanike. Pa sigurimin e të gjitha të drejtave të popullsisë që jetonte

në Jugosllavi dhe Greqi nuk mund të kishte mirëkuptim dhe qetësi në marrëdhëniet e këtyre

tre kombeve. Së dyti, një pakt për ruajtjen e paprekshmërisë së vendeve ballkanike do të ishte

efikas vetëm nëse në bazë të tij do të qëndronte mbrojtja nga sulmet e Fuqive të Mëdha.

Diplomacia shqiptare në këtë mënyrë synonte në radhë të parë mbrojtjen e Shqipërisë nga

sulmi i mundshëm jashtë ballkanik gjegjësisht i Italisë.896

Fillimisht propozimin shqiptar e mbështeti Bullgaria, Rumania, Greqia e Turqia kurse

qeveria e Beogradit që mbronte tezën se Konferenca nuk duhej të diskutonte problemet e

pakicave kombëtare, mbeti e izoluar. Megjithatë, Konferenca duke dashur që nismat e

propozuara të mos dështonin, miratoi në parim idetë për realizimin e tyre. Ajo u mbyll me

vendimin që në të ardhmen vendet pjesëmarrëse të merreshin vesh me njeri-tjetrin për

diskutimin e problemeve897. Në Konferencën e Dytë Ballkanike Shqipëria u përfaqësua nga

Mehmet Konica dhe Patër Gjergj Fishta e të tjerë. Konferencën e përshëndeti Presidenti i

Turqisë, Mustafa Qemal Ataturku.898

895 Shpuza, Shqipëria, 96. 896AQSH, F. 249, V.1934, D. 730. 897Po aty. 898 Shpuza, Shqipëria, 98.


157

Më 19 tetor 1931 në Stamboll u hap Konferenca e Dytë Ballkanike. Mbreti Zog, para

se të nisej delegacioni shqiptar, porositi Mehmet Konicën dhe Patër Gjergj Fishtën si

udhëheqës, se do të ishte mirë që gjëja e parë dhe themelore që duhej të kërkonin të ishte

diskutimi i problemit të shqiptarëve që jetonin në trojet e veta në Jugosllavi e Greqi. Aloizi u

orvat ta bindë Eqrem Libohovën që delegacioni shqiptar të mos e ngrinte çështjen e

minoriteteve në këtë Konferencë, por ai iu përgjigj se “Mbreti Zog kish shprehur dëshirën që

delegacioni të vepronte me nismën e vet, pa kërkuar fare ndihmën e Italisë”.

Legata Mbretërore e Shqipërisë në Beograd, më 17 shtator 1931 në raportin dërguar

Hysen Vrionit, ministrit të Jashtëm shqiptar në Tiranë ndër të tjera theksonte: “Kam nderin të

lajmëroj shkëlqesinë tuaj se grupi kombëtar jugosllav i Konferencës Ballkanike u mblodh tri-

katër ditë më parë. Në këtë mbledhje u zgjodh si kryetar Velibor Joniç dhe parashtron

pyetjen se si mund të imagjinohet që popujt ballkanikë do të bashkëpunojnë midis tyre në një

atmosferë besimi kur ata nuk dëshirojnë të bisedojnë për minoritetet. Mos dashja e

jugosllavëve e bisedimit të çështjes së minoritetit, s’ka tjetër kuptim veçse mohimi i

ekzistencës të minoriteteve.”899

Fillimisht në Konferencë, fjalën e mori Mehmet Konica. Ai pranoi përsëri në parim

aderimin e Shqipërisë në një pakt të ngritur mbi barazinë dhe drejtësinë ndërmjet popujve

ballkanikë, por deklaroi që të zgjidhej më parë çështja e pakicave kombëtare. Përfaqësuesi i

qeverisë së Beogradit Joniç, deklaroi se, që të arrihej bashkëpunimi ballkanik nevojitej të

zgjidheshin me prioritet problemet ekonomike, duke filluar nga ato më pak të vështira e

pastaj të kalohej gradualisht në ato politike.900

Përfaqësuesit shqiptarë në këtë Konferencë prioritet kishin diskutimin e problemit të

shqiptarëve që jetonin në trojet e veta në Jugosllavi e Greqi. Sipas dokumenteve të legatës

italiane në Tiranë, Roma u përpoq të bindte delegacionin shqiptar të mos e ngrinte çështjen e

minoriteteve në këtë Konferencë.

Kryetari i Konferencës, Hasan Beu si përfaqësues i shtetit turk u përpoq të mos

dështonin punimet ndonëse debatet midis përfaqësuesve shqiptarë dhe jugosllavë ishin

shumë të ashpra. Një delegat shqiptar gjatë diskutimit u shpreh se: “Ajo që ne kërkojmë është

që qindra e mijëra shqiptarët nën Jugosllavinë, të ndarë brutalisht nga rrethanat me forcë nga

vëllezërit e tyre të racës, të lihen të jetojnë të lirë. Këtë e kërkojnë në emër të njerëzimit dhe

drejtësisë sepse e tillë është vetë baza e marrëveshjes ballkanike. Është e kotë të bësh

899AQSH, F. 251, V. 1931, D. 52, fl. 171. 900 Shpuza, Shqipëria, 99.


158

iluzione, sepse ne s’mund të bëjmë qoftë dhe një hap para nëse nuk njihen e respektohen të

drejtat e pakicave kombëtare kudo në Ballkan. Nëse është e nevojshme të fillohet nga

problemet më të lehta ne nuk jemi të këtij mendimi. Që të ndërtosh një shtëpi puna nuk

fillohet nga porta e dritaret, por nga themeli i cili për shtëpinë tonë të përbashkët që duam të

ndërtojmë është vënia në jetë e të drejtave të çdo kombi e race. Është për të ardhur keq që në

Ballkan ka udhëheqës që nuk duan të marrin parasysh realitetin nuk parashikojnë rreziqet që

kanosin e nuk duan të kuptojnë se mbajnë një përgjegjësi të tmerrshme ndaj vendeve të tyre

dhe fqinjëve ballkanikë”.

Gjatëpunimeve të seancës plenare pati polemika të ashpra midis delegacionit shqiptar

që këmbëngulte për zgjidhjen fillestare të problemit të pakicave kombëtare dhe atij jugosllav

që e favorizonte zgjidhjen e problemeve ekonomike. Bedri Pejani, pas kthimit në Shqipëri,

mori pjesë në Konferencat Ballkanike në Athinë dhe në Stamboll dhe për përfundimet e

rezultatet e tyre kishte informuar Komitetin Qendror revolucionar të Berlinit.901 Qëllimi i

diplomacisë shqiptare ishte që kur të flitej për të drejtat e shqiptarëve të mbetur jashtë kufijve

ata të kishin përfaqësuesin e tyre.

Përfaqësuesi shqiptar Bedri Pejani deklaroi se në Jugosllavi jetonin më shumë se 1

milion shqiptarë të cilëve u ishin hequr liritë me elementare njerëzore dhe së bashku me

Shqipërinë kërkonin të respektoheshin traktatet ndërkombëtare për pakicat kombëtare. Një

delegat tjetër deklaroi se kolegët e tij ishin të predispozuar të braktisnin punimet e

Konferencës nëse delegacioni jugosllav do të ngulte këmbë në qëndrimin e vet.902

Debati midis delegacionit shqiptar dhe atij jugosllav ishte tepër i ashpër. Përfaqësuesi

jugosllav Joniç për të provokuar delegacionin shqiptar deklaroi se vendet ballkanike mund të

kuptoheshin mirë nëse nuk ndikoheshin nga fuqitë e huaja që kishin interesa në Ballkan, duke

aluduar se qëndrimi shqiptar diktohej nga Italia. Kundër këtij pretendimi Bedri Pejani u

shpreh se shqiptarët që merrnin pjesë në Konferencë ishin delegatë shqiptarë dhe nuk ka

asnjë italofil. Mehmet Konica në takimin me përfaqësuesin jugosllav në pushimet e seancës i

deklaroi se “Jugosllavia nuk duhej të mbante një qëndrim jo afrues me fqinjët dhe se Italia po

përpiqej ta fuste në lak Shqipërinë”.

Përfaqësuesi jugosllav Joniç mund të përkrahte një bashkëpunim të Shqipërisë me

vendet ballkanike vetëm me kusht që të mos diskutohej problemi i popullsisë shqiptare që

jetonte në Jugosllavi. Meqenëse Shqipëria dhe Jugosllavia kishin pikëpamje të papajtueshme,

901 Hakif Bajrami, Bedri Pejani një jetë dhe vdekje për Shqipëri etnike, Prishtinë: 1994, 63. 902Ushtelenca, Diplomacia, 248.


159

por meqë edhe shtetet e tjera nuk kishin ndonjë mirëkuptim të veçantë, Konferenca e Dytë

Ballkanike dështoi.

Duke pranuar që Shqipëria të merrte pjesë në Konferencën e Dytë Ballkanike, Mbreti

Zog synonte të arrinte dhe një qëllim tjetër, t’i bashkonte përfaqësuesit e këtyre shteteve në

Tiranë, gjegjësisht në Mbretërinë Shqiptare si vend mikpritës dhe si përpjekje për afrimin me

Turqinë.903

Nga ana tjetër, legata Mbretërore e Shqipërisë në Beograd, më 20 tetor 1931

informonte ministrin e Jashtëm shqiptar, Hysen Vrionin se: “Bashkangjitur kam nderin të ju

dërgoj Shkëlqesisë tuaj tekstin e një artikulli të botuar në gazetën “Vreme” mbi Konferencën

Ballkanike që do të mblidhet në Stamboll. Sikundër do të kini mirësinë ta kuptoni nga

këndimi këtij artikulli, Federata Ballkanike duhet lidhur vetëm midis Jugosllavisë, Greqisë

dhe Bullgarisë duke përjashtuar Turqinë. Shqipëria, për mëkatet politike të saj duhet disa

kohë të vihet në një karantinë për të larë mallkimet dhe mëkatet”.904

Joniçi këmbëngulte se qëndrimi shqiptar diktohej nga Italia. Ai nuk donte ta pranonte

se ndikimi dhe ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha në atë periudhë në punët e brendshme të

gadishullit nuk ishin një dukuri vetëm e raporteve shqiptaro-italiane.905 Meqë Shqipëria dhe

Jugosllavia kishin pikëpamje të papajtueshme, Bullgaria lëkundej, Rumania nuk shfaqte

ndonjë pretendim për këtë çështje dhe Greqia synonte të fitonte sa më shumë të drejta për

minoritetin e vet jashtë, duke u mohuar çdo të drejtë atyre që jetonin brenda territorit të saj,

Konferenca e Dytë Ballkanike do të dështonte pa diskutim. Me shumë interes është

interpretimi dhe vlerësimi që i bëri kësaj Konference, Patër Gjergj Fishta pjesëtar i

delegacionit shqiptar në të. Fishta nuk ishte shumë optimist për përfundimet e saj. Për të ajo

ishte një “sfinks”. Madje, në gjykimet e tij, duke iu referuar historisë së marrëdhënieve

ballkanike të para njëzet vjetëve nuk mungojnë dhe notat ogurzeza “por mundet edhe me

marue në vaj.. Dje të thuash luftërat ballkanike a nuk u grin e u coptuen ndërmjet veti katër

Shtete të Ballkanit veçse u gjetën bashkë të lidhura me besë për pakë kohë kundra Turkut

?...” Me të drejtë Fishta konkludonte që shtetet e Evropës Juglindore nuk shkonin në këto

konferenca në kushte të barabarta. Vendimet e Konferencës së Londrës, të Parisit dhe të

Lozanës për shqiptarët dhe bullgarët kishin lënë prapa mjaft probleme të pazgjidhura,

problemin e vëllezërve të tyre të mbetur jashtë kufijve.906

903 Ushtelenca, Diplomacia, 249. 904AQSH, F, 251, V. 1931, D. 52, fl.184. 905 Shpuza, Shqipëria,, 100. 906Po aty, 101.


160

Meqenëse Mustafa Gaziu kishte refuzuar ta njihte Mbretin Zog në një çast zemërimi

dhe jo për një shkak të arsyetuar politik, iu desh të priste çastin e volitshëm për rifillimin e

marrëdhënieve në një moment që ta lejonte atë të ndryshonte mendim pa u turpëruar. Ky çast

u paraqit në mbajtjen e Konferencës Ballkanike në Stamboll.

Udhëheqësi turk, Qemal Ataturku hapin e parë e bëri me një letër personale që i

dërgoi Mbretit Zog me dëshirën për mbarëvajtjen e punimeve të Konferencës duke e quajtur

atë Mbret i Shqipërisë, që në fakt ishte njohja praktike e regjimit shqiptar. Më një mesazh po

aq miqësor Mbreti Zog iu përgjigj dhe marrëdhëniet diplomatike rifilluan. Zogu ftoi

kryeministrin dhe ministrin e Jashtëm turk për një vizitë miqësore në Shqipëri, të cilët u

përgjigjen se do ta realizonin me dëshirë sapo t’u jepej mundësia.907

Këmbëngulja e delegacionit shqiptar në Stamboll për zgjidhjen me prioritet të çështjes

së shqiptarëve e dëshpëroi shumë qeverinë jugosllave. Ata në fakt filluan përgatitjet për

rrëzimin e Zogut. Për këtë arsye, Beogradi filloi ndërrimet diplomatike. Më arsyetimin se

ministri Nastasijeviç në Tiranë nuk kishte arritur asnjë rezultat me vlerë në afrimin e

Shqipërisë me Jugosllavinë e zëvendësoi atë me Jovan Gjonoviçin, ish drejtor i gazetës

“Trgovskij Gllasnik” të Beogradit i cili sipas burimeve italiane ishte person mjaft i shkathët.

Këshilltar legate emëroi Vukotiçin, ish konsull i Malit të Zi në Shkodër që e njihte mirë

karakterin e shqiptarëve. Ai pretendonte të kishte shumë miq midis personaliteteve shtetërore

në Tiranë. Beogradi, gjithashtu në këtë periudhë kohore, shtoi numrin e tregtarëve dhe

gazetarëve që në realitet pjesa dërmuese e tyre ishin agjentë.908

Jugosllavët sollën trupa ushtarakë që u përqendruan në kufijtë e Shqipërisë me

Serbinë Jugore dhe Maqedoninë në radhët e të cilave flitej hapur se rrëzimi i Mbretit Zog

ishte shumë i shpejtë dhe rreziku i sulmit sa vinte e shtohej. Gjunoviçi dhe Vukotiçi kishin

marrë si mision imediat që me të arritur në Tiranë të përpiqeshin të blinin shqiptarët që do të

punonin për Beogradin kur të fillonte revolucioni për rrëzimin e Mbretit Zog.

Qeveria jugosllave nga ana tjetër filloi një valë të re për shkombëtarizimin e

popullsisë shqiptare në Kosovë duke i shpërngulur në masë në Turqi. Janë të njohura metodat

e vrazhda të shkombëtarizimit ndaj shqiptarëve që jetonin në Jugosllavi në të ashtuquajturën

“Serbi Jugore” duke i zëvendësuar me malazezë dhe boshnjakë. “Shumë familje kanë shfaqur

dëshirën të shkojnë në Shqipëri, ku kanë mundësi për t’u sistemuar, por policia refuzon t’u

japë pasaporta” njoftonte konsulli italian nga Manastiri.

907AQSH, F. 251, dok.nr. 135, V. 1931, D. 8. 908AQSH, Fondi: Legata italiane, veprimtaria politike, V.1932, D. 91.


161

Mbreti Zog, i cili kishte minuar një pjesë të mirë të kufirit me Serbinë vuri në

gatishmëri ushtrinë. Synimi i tij ishte ta zgjidhte situatën pa konflikte ushtarake, ta zbuste

Jugosllavinë por pa u përulur para saj. Në një bisedë që zhvilloi me ambasadorin Gjunoviç

më 4 prill 1932, kur ky e pyeti se çfarë mendonte për marrëdhëniet shqiptaro-italiane pasi ai

do të takonte ministrin e Jashtëm në Beograd e do t’i raportonte për gjendjen në Shqipëri, iu

përgjigj: “Marrëdhëniet shqiptaro-italiane janë të shkëlqyeshme s’ka kontradikta politike,

ndërsa problemet financiare do shërohen” 909.

Pra, parimisht delegacioni shqiptar u shpreh dakord për të aderuar në Paktin

Ballkanik, por në një Pakt të ngritur mbi barazinë dhe drejtësinë ndërmjet popujve ballkanikë

dhe pakicave të tyre. Për delegacionin shqiptar, ky parim demokratik synonte kryesisht që t’i

imponohej Paktit për të përfshirë statusin e pakicave brenda shteteve të Ballkanit duke patur

parasysh pakicat shqiptare në Greqi dhe popullsinë shqiptare në Kosovë dhe në viset e tjera

brenda shtetit jugosllav. Për kundërvënie diplomacia jugosllave u përpoq që ta vendoste

debatin në çështje ekonomike dhe filloi të përdorte insinuatat diplomatike kundër

delegacionit shqiptar, duke e akuzuar si italofil910.

Përfaqësuesi i Beogradit, Gjunoviçi i sugjeroi Tiranës që të ishte shumë e kujdesshme

ndaj Romës, për të mos rrezikuar pavarësinë e vendit. Kundërpërgjigjja e Mbreti Zog ishte:

“Për pavarësinë e vendit nuk kemi pse të kemi frikë sepse tani për tani nuk është në rrezik.

Italianët organizojnë po nuk komandojnë. Komanda është e gjitha në duart e shqiptarëve”. Në

fund Gjunoviçi bëri thirrje për një miqësi të qëndrueshme midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë

por Zogu do të theksonte se “ekzistonte rreziku nga grumbullimi i vazhdueshëm i ushtrisë

jugosllave në kufi të Shqipërisë dhe nga kushtet e rënda që jetonte popullsia shqiptare në

Kosovë”. Zogu i dha të kuptonte bashkëbiseduesit se po të zgjidheshin këto të fundit nuk

kishte asnjë arsye që marrëdhëniet e Shqipërisë me Jugosllavinë të mos normalizoheshin.

Kundër politikës armiqësore të Jugosllavisë filloi të tërheq vëmendjen edhe shtypi

shqiptar i cili filloi të ngrejë me forcë zërin mbi përgatitjet e Beogradit për rrëzimin e Mbretit

Zog dhe shtypjen që i bëhej shqiptarëve në Jugosllavi. Për gjoja propagandën e shtypit

shqiptar Beogradi reagoi, madje Gjunoviçi u kthye në Tiranë më një notë firmosur nga

ministri i Jashtëm. Pala shqiptare e njoftonte zyrtarisht Jugosllavinë se shtypi shqiptar kishte

botuar për Jugosllavinë artikuj të shkruar nga shtypi i huaj e lajme të dhëna nga agjenci të

909 Po aty, dosja 91, 21 janar 1932. 910 Bashkurti, Shqiptarët, 255.


162

ndryshme dhe se, përsa u përkiste problemeve lidhur me Shqipërinë, ai vetëm u ishte

përgjigjur sulmeve dhe lajmeve tendencioze të propagandës së Beogradit kundër Tiranës.

Konferenca e Tretë i zhvilloi punimet nga 22 deri 28 tetor 1932 në Bukuresht.

Delegacioni jugosllav nuk pranoi që në projektin për Paktin Ballkanik të futej neni që

parashikonte mbrojtjen e pakicave kombëtare por delegacioni shqiptar nuk bëri lëshim në

këtë pikë.911

“Delegacioni shqiptar, - u shpreh Mehmet Konica, - ka deklaruar që në Konferencën

e Parë Ballkanike dhe qëndron akoma në atë mendim, se zgjidhja e të drejtave të pakicave

kombëtare ka qenë dhe mbetet kushti kryesor i bashkimit ballkanik. Një bashkim pa garanci

për të drejtat e tyre do të ishte jetëshkurtër. Nëse Pakti Ballkanik nuk aprovohet para tetorit

të vitit të ardhshëm Shqipëria nuk do të marrë pjesë në vazhdimin e punimeve të kësaj

Konference duke e konsideruar se s’ka asnjë arsye që kjo të ekzistojë.

Përfaqësuesi shqiptar, Mehmet Konica njoftimin e tërheqjes së delegacionit shqiptar,

të cilën ia drejtoi kryetarit të Konferencës, e përdori për të kritikuar ashpër projektin për

Paktin Ballkanik dhe metodat politike që po përdoreshin për përfundimin e tij, pa mënjanuar

edhe disa kritika ndaj Italisë e cila kishte intriguar pranë vendeve ballkanike që të mos

merreshin parasysh kërkesat shqiptare. Në fakt, lënia e Shqipërisë jashtë Antantës Ballkanike

lidhet më ndërhyrjen e Italisë pranë qeverive ballkanike pasi një veprim i tillë prekte interesat

italiane në rajon.912 Përveç delegacionit shqiptar punimet e konferencës i braktisi dhe ai

bullgar. Konferenca vendosi që procesi i përfundimit të Paktit Ballkanik të vazhdonte ndërsa

ai për krijimin e Konfederatës, siç parashikoi delegacioni shqiptar, dështoi. Ministri i Jashtëm

grek, që ishte nismëtar i saj pranoi se ideja për bashkimin ballkanik, që me forcën e tij

magjike do të sillte zgjidhjen e të gjitha problemeve politike dhe ekonomike dështoi, për

shkak të kontradiktave dhe apative me të cilat ai u prit që në fillim nga vendet ballkanike.

Më 9 shkurt 1934 në sallën e Akademisë së Athinës, Greqia, Turqia Rumania dhe

Jugosllavia nënshkruan Paktin Ballkanik. Shqipëria dhe Bullgaria nuk u ftuan. Është shtruar

pyetja nëse Konferencat Ballkanike sollën ndonjë arritje pozitive. Apo mund të pajtoheshin

me mendimin e delegatit jugosllav, Joniç i cili që në janar të vitit 1931, shprehu frikën se

“konferenca në vend të fushës për afrim u shndërrua në arenë në të cilën popujt ballkanas

911 Ushtelenca, Diplomacia, 253. 912 Duka, Histori, 191.


163

nën maskën e iniciativës së pjesshme filluan duelet midis tyre’’. Realisht grindjet,

mosmarrëveshjet dhe madje, edhe duelet patën vend në këtë Konferencë.913

Mënyra se si u zhvilluan të tre Konferencat Ballkanike dhe se si u përpilua drafti i

Paktit Ballkanik përcaktoi edhe mënyrën sesi u finalizuan ato. Në thelbin e tij, Pakti

Ballkanik ishte një blof politik dhe juridik. Përmbajtja e tij synonte të garantonte sigurimin e

gjithë kufijve ballkanik ekzistues të mbas Konferencës së Londrës të vitit 1913, të unifikonte

veprimet e përbashkëta ndaj çdo vendi ballkanik që qëndronte jashtë Paktit dhe të ishte i

hapur për aderime të reja mbas një shqyrtimi dhe miratimi unanimisht prej vendeve anëtare të

Paktit.914

Anëtarët e Paktit, midis të cilëve, ekzistonin marrëveshje të dyanshme, zotoheshin: të

garantonin reciprokisht sigurimin e të gjithë kufijve ballkanikë; të mos ndërmerrnin asnjë

aksion politik ndaj shteteve të tjera ballkanike jo firmëtare pa pëlqimin unanim të anëtarëve të

paktit; Pakti do ishte i hapur për vendet e tjera ballkanike (pra për Shqipërinë e Bullgarinë)

aderimi i të cilave do të ishte objekt shqyrtimi dhe aprovimi i palëve nënshkruese.

Shqipëria e Bullgaria mund të anëtarësoheshin në të vetëm po të hiqnin dorë nga

interesa të një rëndësie vitale. Shqipëria duhej që trojet e saj në veri e jug, të shkëputura nga

Konferenca e Ambasadorëve të Londrës, të vitit 1913, t’i njihte si territore të Jugosllavisë e

Greqisë çka as që mund të pritej prej saj. Beogradi u shpreh se që Shqipëria të pranohej në

gjirin e shteteve ballkanike duhej të shkëputej nga Italia, por e vërteta ishte se ajo nuk

pranonte zgjidhjen e problemit të pakicave kombëtare që propozonte Shqipëria. Natyrisht një

gjë e tillë ishte favorizuese edhe për Greqinë që nuk donte të diskutonte çështjen e Çamërisë,

ndërsa Turqia e Rumania synonin për të mbajtur tokat që u kishin marrë fqinjëve. Se çfarë

pretendonte në të vërtetë qeveria jugosllave përmes këtyre makinacioneve politike,

dëshmohet nga një elaborat i diplomatit Vukotiç drejtuar vite më pas Stojadinoviçit ku

theksonte: Në kombinacionet tona politike e diplomatike, në politikën tonë ballkanike, ne

kemi synuar gjithmonë t’i kundërshtojmë kërkesat shqiptare për krijimin e një shteti të

pavarur për arsyen e thjeshtë se ky shtet do ish kundër nesh dhe synimeve nacionaliste”.915

Papajtueshmëria e Shqipërisë për të marrë pjesë në një pakt që nuk e favorizonte

shihet ndër të tjera nga një letër që ministri i Jashtëm, Xhafer Vila i dërgonte Mbretit Zog “e

si mund t’i propozonte Shqipërisë të marrë pjesë në një pakt që ka qëllim njohjen nga ana e

saj të kufijve përtej të cilëve jetojnë më shumë se gjysma e shqiptarëve. Natyrisht është në

913Shpuza, Shqipëria, 102. 914 Bashkurti, Shqiptarët, 258. 915Arhiv Jugosllavie, F. 37, 3 shkurt 1939.


164

interes të Jugosllavisë të siguroj pjesëmarrjen e Bullgarisë dhe Shqipërisë sepse kështu

mendon të siguroj njohjen e kufijve, për të cilat me kohë këto dy shtete kanë deklaruar në

Konferenca dhe komisione ndërkombëtare se mbi ato vise kanë synime kombëtare”

përfundonte ai.

Të nesërmen e nënshkrimit të Paktit Ballkanik në takimin që ministri Vila pati me të

dërguarin e Beogradit në Tiranë, Subotiç, me të cilin diskutoi mbi nenin e parë të Paktit, sipas

të cilit, nënshkruesit garantonin bashkërisht sigurimin e kufijve të tyre ballkanikë. Në

përgjithësi, kuptoi se neni garantonte vetëm kufijtë tokësorë dhe jo detarë. Subotiçi deklaroi

se në një rast të tillë shtetet nënshkruese të paktit nuk garantonin asgjë kundër fuqive jo

ballkanike por vetëm kundër atyre ballkanike. Por, në një rast të tillë, shtoi ai, shteti ballkanik

që pëson sulmin ka të drejtë t’u drejtohet pjesëtarëve të Paktit Ballkanik për ndihmë, veçse

duhet theksuar se këta të fundit nuk kishin asnjë detyrim ndaj tyre. Në vijim, ministri Vila,

parashtroi pyetjen se, në qoftë se Shqipëria nuk do të aderonte ose nuk do të pranohej nga të

tjerët në këtë pakt, por do të sulmohej nga ndonjë shtet tjetër jo ballkanik, cili do të ishte

qëndrimi i Jugosllavisë?916

Subotiçi u deklarua se qeveria e Beogradit do të mbrojë ushtarakisht interesat e saj,

por jo në formën e një detyrimi juridik. Natyrisht, të dyja këto alternativa kanë një kuptim të

ndryshëm. “Në rastin e parë, ajo mbron të drejtat e saj duke u bazuar në të drejtën e

pushtimit, në të dytën për të përmbushur një detyrim juridik” – u përgjigj ai.

Subotiçi theksonte se Beogradi zyrtar ishte i gatshëm të lidhte një marrëveshje

dypalëshe me Shqipërinë, e cila nënkuptonte se garancia e ruajtjes së pavarësisë së Shqipërisë

të kalonte në duart e Jugosllavisë. Këtë qëndrim mbronte e pasqyronte edhe shtypi i

Beogradit, i cili midis të tjerash shkruante: “Shqipëria mund të propozoj një pakt miqësie,

arbitrazhi dhe garancie. Në këtë mënyrë ajo do të shkëputej, politikisht nga Italia. Pakti do

bëhej përsëri garanci për këtë dhe politikën e saj do ta orientonte drejt popujve ballkanikë,

respektivisht drejt nesh”.

Kryetari i Konferencës Ballkanike, rumuni Papanastasiu më 17 shkurt me anë të një

letre drejtuar Mehmet Konicës, ftoi Shqipërinë të aderonte në Paktin Ballkanik të

sapoformuar. Konica në përgjigje vinte në dukje se Konferenca ishte frymëzuar nga

mosbesimi, arsye kjo, që i mbylli portën anëtarësimit të Shqipërisë dhe Bullgarisë. Ai

shprehet se besimi reciprok dhe mbrojtja e kufijve të vendeve ballkanike do ishte reale dhe

efektive, vetëm nëse marrëveshja do kishte bazë rreziqet që vinin nga Fuqitë e Mëdha, se

916AQSH, Fondi: Ministria e Punëve të Jashtme, V. 1934, D. 100, fl.159.


165

vetëm në këto kushte Shqipëria ka qenë dhe ishte e gatshme të aderonte në të. Konica

shprehte mendimin se sipas këtij pakti, anëtari i ri që dëshironte të aderonte në të duhej t’u

paraqiste një lutje nënshkruesve të tij të cilët do diskutonin nëse ta pranonin ose ta hidhnin

poshtë atë, sipas urdhrave që do merrnin nga ndonjë fuqi e madhe. “Pyes, shkruante ai, a ka

ndonjë vend në botë me pak dinjitet, sado i vogël qoftë që t’i nënshtrohet një poshtërimi të

tillë? Përfundimisht Konica vinte në dukje se me të tilla kushte delegacioni shqiptar nuk

mund të kishte vend në gjirin e Konferencës Ballkanike.917

Konferencat Ballkanike nuk sollën marrëveshje. Megjithatë, ato përcaktuan qëllime,

synime të rëndësishme dhe vetë përpjekja për arritjen e mirëkuptimit midis popujve të

Evropës Juglindore, i shërbente interesit të paqes. Por, lëvizja për bashkëpunim politik

ekonomik e kulturor të popujve ballkanas, pësoi dështim. Gjendja ndërkombëtare ishte e

papërshtatshme. Kontradiktat midis vendeve të Ballkanit, ndikimi negativ i Fuqive të Mëdha,

mungesa e hapësirave demokratike të lëvizjes për bashkëpunim, të gjitha këto çuan në

dështimin e kauzës së Konferencave Ballkanike. Lëvizja pacifiste në Ballkan nuk qe në

gjendje të siguronte paqen dhe të parandalonte luftën. Edhe ajo përvojë pozitive që ishte

arritur në Konferencat Ballkanike u injorua në bisedimet që pasuan për arritjen e Paktit

Ballkanik. Projekti i hartuar më parë u la krejtësisht në heshtje. Shqipëria jo vetëm nuk u ftua

të merrte pjesë në bisedimet për Paktin Ballkanik, por edhe për sa i përket çështjes së

pranimit të saj në të ardhmen, ajo u vu në një pozitë tejet të diskriminuar. Gjithsesi një gjë e

tillë ishte e papranueshme për shtetin shqiptar. Mund të theksohet se pengesë për hyrjen e

Shqipërisë në këtë pakt ishte edhe qëndrimi i Jugosllavisë dhe Greqisë. Pa mohuar

vështirësitë në marrëdhëniet me këto shtete fqinje, ajo që ka hedhur peshën kryesore në

balancë ka qenë gjithnjë hija italiane.918

Meqenëse Shqipëria nuk u bashkua me Antantën Ballkanike ajo u angazhua për t’u

ofruar me shtetet ballkanike veç e veç, veçanërisht me dy fqinjët.919 Por përpjekjet e sinqerta

të shtetit shqiptar nuk e kishin atë sinqeritet nga pala tjetër ndonëse edhe ata deklaroheshin

për të njëjtën gjë. Këtë e dëshmon edhe letra e legatës Mbretërore të Shqipërisë nga Beogradi

më 8 korrik 1935 që i dërgohet ministrit të Punëve të Jashtme në Tiranë ku ndër të tjera

theksohej “Kam nderin t’ju parashtroj se sot pata rastin t‘i bëj vizitën e parë Kryeministrit

dhe Ministrit të Punëve të Jashtme të ri, Z. Stojadinoviçit. Ai u shpreh se qeveria e tij do ta

vazhdojë politikën tradicionale të Jugosllavisë d.m.th. se nuk do të ketë asnjë ndryshim nga

917 Ushtelenca, Diplomacia, 257. 918 Puto, Shqipëria, 521; Duka, Histori , 191. 919 Puto, Shqipëria, 523.


166

politika e kabineteve të para. Unë para çdo gjëje marr parasysh karakterin ballkanik të

Jugosllavisë, pra si kurdoherë jam plotësisht një ruajtës i vërtetë i parimit (Ballkani për

Ballkanasit). Nga kjo kuptohet çeltazi se dëshiroj që para çdo gjëje të forcoj marrëdhëniet më

shtetet ballkanike. Në këtë mes posaçërisht me Shqipërinë, dua që të kemi marrëdhënie

miqësore. Shqipëria me pozitën e saj gjeografike ka një rëndësi kryesore edhe për ruajtjen e

pavarësisë tonë. Nga ky shkak një Shqipëri e fortë dhe e përparuar është një nga pikat

kryesore të planit tonë.”920

Përfundimisht mund të konkludohet, nga të dhënat e mësipërme mbi qëndrimet e

delegacioneve shqiptare në Konferencat Ballkanike, se ata kishin në fokus mbrojtjen e të

drejtave të kosovarëve dhe të gjithë minoritarëve të ngelur padrejtësisht jashtë shtetit

shqiptar.

IV.3. Shteti shqiptar dhe emigrantët kosovarë

Fatkeqësisht shqiptarët e mbetur jashtë kufijve, nga sundimi osman, ranë nën një

sundim tjetër edhe më të egër. Për ta filloi një periudhë e gjatë dhune e terrori shtetëror, me

pikësynim dëbimin e tyre nga trevat etnike shekullore.

Regjimet e hekurit, të zjarrit dhe plaçkitjes përbënin faktorin kryesor të emigrimit në

masë të popullsisë shqiptare, i cili bëhej në kushte të tmerrshme dhe u kushtonte me jetë

qindra familjeve shqiptare921. E vetmja mënyrë dhe i vetmi mjet për këtë qëllim ishte dhuna,

forca brutale e pushtetit të organizuar shtetëror. Pjesë e veçantë e elaboratit ishte kaptina ku

flitet për problemin ndërkombëtar të shpërnguljeve të shqiptarëve për në Shqipëri, e

veçanërisht për në Turqi. Turqia ishte e gatshme dhe e disponuar për të pritur rreth 200 mijë

njerëz dhe insistonte e dëshironte që ata, mundësisht të ishin shqiptarë. Për këtë u nënshkrua

konventa për shpërngulje, për mjetet financiare marrjen e masave për t’u siguruar

transportimi sa më i shpejtë. Duhej të operacionalizohej mënyra e shpërnguljes, duke

insistuar vetëm për shpërngulje në masë. U krijua një psikozë e veçantë tmerri dhe pasigurie

të shqiptarëve, duke përftuar njerëzit me influencë dhe parinë fetare; duke kërkuar agjitatorë,

propagandues të “jetës së mirë, të begatë e të lehtë në Turqi”.

Vend të veçantë do të zinte propaganda dhe shtypi serb. Një mjet tjetër presioni i

përdorur nga aparati shtetëror serb ishte që “sa më shumë t’u rëndohet dhe t’u rrezikohet jeta

920AQSH, F. 251,V. 1935, D. 141, fl. 3. 921 Ali Jakupi, Dy shtete shqiptare dhe bashkimi kombëtar, Qendra Informative e Kosovës, Prishtinë, 1995, 236.


167

shqiptarëve në Kosovë”, ishin gjobat, burgosjet, aplikimi rigoroz i gjithë rregullave policore,

duke dënuar shqiptarët për mospërfillje ligji, prerje të pyllit, marrje kullotash, heqje të

koncesioneve nga puna shtetërore e private, rrëzime të mureve, duke i prekur në çështjet më

jetësore e të ndjeshme kombëtare, fetare e morale, kurse kolonistëve, sipas nevojës, t’u

jepeshin armë. Ishte parashikuar të viheshin në veprim aksionet e vjetra çetnike: të nxitej një

valë zbritjeje e malazezëve nga malet që të shkaktonin konflikte masive me shqiptarët në

Dukagjin. Këto të merreshin pastaj si pretekst se shqiptarët kanë ngritur krye, të sajonin

ngatërresa midis tyre e pastaj ato të organizoheshin në ushtri të ndihmuar nga vetë kolonistët-

malazez dhe çetnikët.922

Për largimin e shqiptarëve të shpërngulur nga Kosova në Turqi si territor

ndërmjetësues shërbeu Bullgaria (vija hekurudhore Nish-Sofje-Stamboll). Ky fakt, shkaktoi

probleme diplomatike në relacionet Sofje-Ankara e sidomos Sofje-Tiranë e anasjelltas923.

Drejtimi tjetër i shpërnguljes së shqiptarëve ishte ai drejtpërdrejt në territorin e Shqipërisë,

pastaj nga Shkupi në Selanik e më tej në disa vende të botës arabe si edhe ai i ri shpërnguljes

nga Turqia në drejtim të shtetit shqiptar924.

Qeveria e Beogradit filloi të propagandojë se shqiptarët dëshirojnë të shpërngulen në

drejtim të vendeve islamike. Në rrethana të tilla, shqiptarët filluan të shpërngulen në

Shqipëri. Dëshmitë serbe na ofrojnë të dhëna se nga viti 1919 e deri më 1923, në Shqipëri,

ishin shpërngulur, për shkak të terrorit shtetëror, 583 familje shqiptare. Shpërnguljet do të

vazhdojnë si më poshtë: më 1925, 148, më 1926, 399, më 1927, 316, më 1928, 149, më

1929, 216, më 1930, 199, më 1931, 624, më 1932, 211, më 1933, 181, më 1934, 328, më

1935, 386 dhe më 1936 u shpërngulën 182 familje. Gjithsej deri në vitin 1937 u shpërngulën

4.046 familje shqiptare925.

Legata shqiptare në Beograd, kryekonsullata në Shkup dhe konsullata në Manastir, si

dhe në shtete të tjera Greqi, Turqi, Bullgari, Rumani etj., përcillnin me vëmendje e shqetësim

të theksuar jo vetëm profesional, por fillimisht nacional, çdo ngjarje që përkonte me

problemin e shpërnguljes së shqiptarëve nga Kosova dhe nga trevat e tjera926. Organet e

922 Rifat Blaku, Eksodi i shqiptarëve dhe riatdhesimi, Prishtinë: QIK, 1996, 23. 923AQSH, F. 251, V. 1923, D. 215, fl. 1-10. 924 Zamir Shtylla, “Shpërnguljet e shqiptarëve nga Kosova dhe viset e tjera ndërmjet dy Luftërave Botërore

(1918-1941)”, në librin: Çështja e Kosovës një problem historik dhe aktual, 178. 925 Hakif Bajrami, Shpërngulja e shqiptarëve në Turqi gjatë viteve 1912-1941, Gjenocidi dhe aktet gjenocidiale

të pushtetit serb ndaj shqiptarëve nga Kriza Lindore e këndej, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës,

Prishtinë: 1995, 144. 926 Arkivi Qendror Shqiptar posedon material të pasur lidhur me këto çështje. Pjesa dërrmuese e materialit është

sistemuar në Fondin e Ministrisë së Punëve të Jashtme, nr. 251.


168

shtetit shqiptar, si Ministria e Punëve të Jashtme, Kryeministria, Presidenca e më vonë edhe

Oborri Mbretëror kishin në çdo moment një pasqyrë të qartë të procesit të shpërnguljeve nga

Kosova e vise të tjera dhe krahas kësaj, propozime e ide konkrete në funksion të tyre, të cilat

shpeshherë u realizuan me sukses927.

Më 7 mars 1923, Kryeministria paraqiti për aprovim projektligjin për përdorimin e

një kredie prej 20.000 franga ari për ushqimin e 2.000 njerëzve nga ish-Zona Neutrale e

Kosovës që ishte okupuar nga ushtria jugosllave928.

Ahmet Zogu në mbledhjen e datës 17 mars 1923, dha para deputetëve shpjegimet

qeveritare mbi gjendjen politike të brendshme dhe të jashtme të shtetit. Zogu deklaroi se

muhaxhirët në kushte të pafavorshme mund të prishnin qetësinë, por qeveria ishte

përkujdesur për gjendjen e tyre duke premtuar që në të ardhmen të gjithë shqiptarët do të

vendoseshin në toka shqiptare dhe nuk do të mbetej asnjë pa strehim929. Më pas, Ahmet

Zogu do të deklaronte para parlamentarëve se: "Popullit shqiptar ju kanë ba padrejtësi duke

ju marrur pjesë për të cilat ka të drejta politike e ekonomike. Qeveria ka protestuar dhe

kërkuar drejtësi te shtetet e mëdha, por akoma nuk kemi marrun përgjigje"930.

Qeveria turke në fund të vitit 1923 refuzoi zbarkimin në Stamboll të 26 familjeve

kosovare (mbi 100 frymë) të përzëna nga autoritetet jugosllave. Ata u endën një kohë të gjatë

mbi një anije derisa Ahmet Zogu lejoi zbarkimin e tyre në Vlorë dhe i instaloi në Shqipëri931.

Vendosja e emigrantëve shqiptarë në Shqipëri, ishte rregulluar me vendimin e Ministrisë së

Drejtësisë, nr. 1257/IV, të datës 23.10.1923.932

Emigrantët që do të vendoseshin në toka të shtetit do të merreshin më bujqësi. Këtë e

dëshmon edhe neni 4 në të cilin theksohet se emigrantët kanë të drejtë, përveç dy hektarëve

të përmendur në nenin 5, të punojnë në pasurinë e shtetit edhe toka të tjera të nevojshme për

bujqësi.

Ligji mbi vendosjen e emigrantëve u votua nga Parlamenti Shqiptar më 31.5.1923.

Pas diskutimeve, u panë qartë përpjekjet e qeverisë së Zogut dhe parlamentit për t’i ndihmuar

dhe për t'u krijuar kushte vëllezërve të tyre emigrantë933. Në mbledhjen e datës 9.4.1924, në

927 Shtylla, Shpërnguljet, 178. 928 Culaj, Shqipëria, 231. 929Bisedimet e Këshillit Kombëtar, Mbledhja IX më 17 mars 1923, Tiranë: 1923, 113-116. 930BKK, Mbledhja IX, 118. 931 Ushtelenca, Diplomacia , 41-42. 932Libri i qarkoreve i viteve 1923-1925 që përmban ligjet, rregulloret, vendimet e urdhrat. Qarkoret e punëve të

brendshme, Tiranë: 31.10.1923, 149. 933 Po aty, 149.


169

Kuvendin Kushtetues u diskutua mbi shpërnguljet e shqiptarëve të Kosovës dhe emigrimin e

tyre934.

Qeveria e Beogradit ishte e interesuar që këta emigrantë mos të vendoseshin në

Shqipëri. Përfaqësuesit e saj përpiqeshin t'i bindnin kosovarët myslimanë se Shqipëria është

shtet i krishterë dhe nëse shkonin atje do të bëheshin të krishterë 935. Zogu me qeverinë e tij u

angazhua që t'u kundërvihej planeve për largimin e popullsisë shqiptare nga Kosova, mirëpo

ajo i frikësohej pranisë së madhe të emigrantëve në Shqipëri, duke dëshiruar t'u shmangej

problemeve politike dhe ekonomike936. Por, me dekretin që nxori qeveria Zogu, për vëllezërit

kosovarë, bëri që t'iu lehtësoheshin vuajtjet mijëra muhaxhirëve të përzënë nga tokat e tyre

në këtë shtet. Dekreti për dhënie tokash si dhe ndihma në franga ari do të tregonte shumë.

Më 23 tetor 1924, gazeta “Politika” e Vlorës në artikullin dyfaqësh të titulluar

“Kosovë-Çamëri” përshkruan mjaft dhimbshëm kushtet e shqiptarëve që detyrohen të

emigrojnë937. Kjo dëshmon se problemi kombëtar, përkatësisht problemi i emigrantëve, ishte

brengë si në jug ashtu në veri të Shqipërisë. Qeveria e Tiranës në raport me emigrantët

përveç ushqimit dhe strehimit u përkujdes edhe për veshmbathje. Në fakt në mbledhjen e 64-

të të Dhomës së Deputetëve më 16 nëntor 1925 aprovohet ligji dhe autorizohet qeveria të

informojë Zija Begollin për të importuar pa taksë doganore 2.000 petka të papërdorura për

emigrantët kosovarë që ndodhen të shpërndarë në vise të ndryshme të Shqipërisë938.

Hysen Vrioni, si ministër i Punëve të Jashtme të Shqipërisë, në maj të vitit 1926

mori një letër nga legata shqiptare në Greqi, ku theksohet se më 23.4.1926, ministri i Greqisë

ka pasur një takim me ministrin e Jashtëm turk, Tefik Ruzhdi, në të cilin ky i fundit i ka

thënë ministrit grek se do t'i sjellin 300.000 deri 400.000 myslimanë nga Serbia për t'i

turqizuar."939 Letra në vijim, apelon që, për të mbrojtur interesat e popullit shqiptar, ishte

mosemigrimi i shqiptarëve të Kosovës. Po ashtu nevojitej që të bëhej propagandë në Kosovë

në mënyrë që shqiptarët e atjeshëm të mos emigrojnë për në Turqi dhe të humbasin

karakterin e tyre etnik940.

Trajtimi i çështjes së emigrantëve në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë e frikësonte

qeverinë e Beogradit. Për ketë ministri i Jashtëm jugosllav i shkruan delegacionit të vet në

934Bisedimet e Kuvendit Kushtetues, viti I, Tiranë 1924, nr.1, 686. 935 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 24.8.1924. 936 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 24.8.1924. 937 Gazeta“Politika”, Vlorë 23 tetor 1924, 2-3. 938 Bisedimet e dhomës së deputetëve mbledhja e 64-t më 16 nëntor 1925, 996. 939AQSH, F. 251, V.1926, D. 101, fl.22. 940 Po aty, 22.


170

Gjenevë më 31 gusht 1927, se Hasan Prishtina do ta paraqesë para Lidhjes së Kombeve edhe

çështjen e jetës së rëndë të 20.000 emigrantëve kosovarë në Shqipëri dhe nga Lidhja e

Kombeve do të kërkojë ndihmë për këta emigrantë 100.000 sterlina për të cilat duhet të

garantojë qeveria e Tiranës 941. Duke folur për instalimin e emigrantëve Tafil Boletini, nipi i

atdhetarit Isa Boletini ndër të tjera do të theksonte, se çdo vend instalimi kishte një komision

të posaçëm me nënprefektin në krye, dhe anëtarë drejtorin e financave, agronomin, dy

anëtarë të jashtëm dhe sekretarin.

“Emigranti nga kufini deri në vendin e instalimit transportohesh me shpenzime shteti.

Aty do ti sigurohesh banimi e ushqimi me 3 lek në ditë për çdo frymë. Përderisa të merrte

prodhimin e parë nga toka që do ti jepej. Mjekime, barna e shpenzime spitali ishin po në

ngarkim të shtetit. Gjithashtu emigrantit, kur i caktoheshin toka, materiali për ndërtimin e

shtëpisë i jepesh nga shteti dhe transportohej në vend. Madje, për rregullimin e shtëpisë dhe

për nji pendë, i jepeshin edhe 15 napolona. Për tri vjet emigranti ndonëse që ditën që arrinte

të regjistrohej në regjistrin e emigrantëve konsiderohej nënshtetas shqiptar, ishte i

përjashtuar nga çdo taksë e detyrim tjetër shtetërore. Vetëm mbas tri vjetësh ai, si çdo

nënshtetas vendas, gëzonte çdo të drejtë e i përgjigjej çdo detyrimi shtetëror. Në fillim

emigrantat instaloheshin në toka djerrë më 2.5 hektar për çdo familje. Më vonë u vendos të

jepej për çdo person gjysmë hektari për sa persona që të formohesh familja”942.

Kryesia e Këshillit të Ministrave, më 23 maj 1928, diskutoi modifikimin e ligjit të

emigracionit ndonëse ishte i pranuar nga Këshilli i Ministrave dhe kryesia e Dhomës së

Deputetëve943. Qeveria e Tiranës për të rregulluar sa ishte e mundur gjendjen e emigrantëve

kërkon që të formojë një komision me përfaqësues të Ministrisë së Financave dhe Bujqësisë,

të cilët kanë dijeni të plotë mbi pasuritë e shtetit e që do të ndihmonin në sistematizimin dhe

instalimin e emigrantëve944.

Gjithsesi, shtypja dhe represioni mbi shqiptarët nga qeveria e Beogradit ishin të

vazhdueshme. Më 14 gusht 1928, qeveria e Tiranës ishte informuar nga legata shqiptare në

Beograd se në konsullatën turke të Shkupit ishin paraqitur 100 familje shqiptare të Kosovës

që kërkonin viza për emigrim në Turqi945. Qeveria jugosllave përdori të gjitha mjetet, duke

filluar që nga propaganda, fanatizmi fetar e deri te forca brutale. Legata shqiptare në Beograd

941 Tahir Abdyli, “Hasan Prishtina”, Kosova, nr. 17, Instituti i Historisë së Kosovës, Prishtinë: 1988, 127. 942 Tafil Boletini, Përballë sfidave të kohës, Kujtime 2 (1916-1963), përgatitur nga prof. Marenglen Verli

Tetovë: Ndërrmarrja gazetare botuese Album 1996, 182. 943AQSH, F. 249, V. 1928, D. I/994, fl. 7. 944AQSH, F. 249, V. 1928, D. I/994, fl.7. 945AQSH, F. 251, V. 1928, D. 155, fl. 9.


171

filloi kundërpropagandën në qarqet shqiptare të Kosovës, duke i këshilluar shqiptarët që mos

t'i linin vatrat e tyre, pasi një gjë e tillë ishte në kundërshtim me interesat kombëtare946.

Legata shqiptare e Beogradit raportonte në qeverinë e Tiranës, që një turmë e madhe

kosovarësh të cilët donin të emigronin në Turqi, u kthyen mbrapsht947.

Kontribut në këtë drejtim dha edhe ambasadori turk në Beograd, Hiqmet Beu, i cili

pasi mori instruksione nga legata shqiptare në Beograd.Pas ndërhyrjes tek qeveria turke të

ambasadorit shqiptar në Turqi, Rauf Ficos, kjo e fundit urdhëroi legatën e saj në Beograd që

të mos pajiste me viza shqiptarët që dëshironin të emigronin në Turqi948. Përfaqësuesi i

legatës shqiptare të Beogradit i premton qeverisë së Tiranës se do të angazhohej për

pengimin e emigrimit të shqiptarëve për në Egjipt949. Qëllimi i politikës shqiptare ishte që

këta shqiptarë me çdo kusht të qëndronin në vatrat e veta. Lidhur me këtë doli edhe qëndrimi

zyrtar i Kryeministrisë shqiptare ku theksohej: "1) Interesi i kombit kërkon që kosovarët të

mos emigrojnë as në Turqi e as në Mbretërinë tonë; 2) Për realizimin e këtij qëllimi nevojitet

një propagandë efikase; 3) Për arsye financiare nuk lejojmë emigrimin në masë të madhe

edhe në Shqipëri. 4) I rekomandohet Ministrisë së Punëve të Jashtme që ta rregullojë çështjen

e propagandës për qëndrimin e tyre në Jugosllavi, përmes legatës tonë në Beograd."950.

Autoritetet e shtetit shqiptar nëpërmjet drejtorisë së reformës agrare i vendosën

emigrantët kosovarë kryesisht në pjesën perëndimore moçalore, përkatësisht në rrethet e

Fierit, të Lushnjës, të Kavajës, të Beratit, të Elbasanit, të Durrësit, të Krujës etj.951.

Bashkëkombësit e shpërngulur nga Kosova dhe viset e tjera u vendosën në këto treva

kryesisht gjatë viteve 1925-1930952. Në instalimin e emigrantëve më së shumti preokupante

ishte problemi për të zgjedhur vende klimatike pasi sëmundja e malaries ishte përhapur

gjerësisht. Në ditët e para ndodhën mjaft vdekje. Përderisa u ambientuan disi, të pakta janë

ato familje që nuk janë përgjysmuar. As ilaçet shpesh nuk bënin dobi. Për shembull, në

katundin Kamenicë të Divjakës prej 14 shtëpive 4-5 kishin mbetur gjallë. Në Lushnjë numri i

emigrantëve kishte arritur deri në njëmijë shtëpi. Këta u instaluan nëpër çdo komunë të

rrethit, diku formuan katunde më vete, diku u vendosën nëpër katunde të vjetra. Në fshatrat

ku vendoseshin kishte njerëz të ndershëm e punëtorë por kishte edhe cuba, ngatërrestarë e

946AQSH, F. 251, V. 1928, D, 155, 10. 947 Po aty. 948AQSH, F. 251, V. 1928, D.155, fl. 10. 949 Po aty, fl. 11. 950 Culaj, Shqipëria, 237. 951 Shtylla, Shpërnguljet, 178. 952 Rrok Zojzi, “Ndamja e krahinore e popullit shqiptar” në librin: Etnografia shqiptare I, Tiranë: 1962, 57.


172

grindavecë. Kryesorja ishte se me popullin vendas përgjithësisht shkonin mirë, bile u

miqësuan aq shumë, sa arritën të bënin edhe krushqira. Shumë vendas shpreheshin: “ E kam ..

Kosovarin mik, do të ma ban oxhakun, tavanin edhe penxheret me xhama. Popullit të

Myzeqesë të urtë dhe bujar, kurdoherë emigrantët iu drejtoheshin për ndonjë nevojë si

ndihmë ose hua. Kurrë nuk u kthenin pa ua plotësuar nevojat, edhe bagëti përgjysmë ua

jepnin edhe nëpër treg gjetën myshterinj e kredi, po edhe emigrantët u qëndronin besnikë

klientëve. Me ndihmat e shtetit dhe përkrahjen e popullit emigrantët brenda pak kohe e morën

veten si punëtorë të mirë. Megjithatë të larguar nga atdheu nga malli i vendlindjes dhe

farefisit shpirtërisht të brengosur dhe të nevrikosur, kishte raste që ngatërroheshin me njeri

tjetrin për probleme të parëndësishme. Duke ua njohur mentalitetin e gjendjen shpirtërore në

vizitën e parë që ju bana i mblodha nëpër fshatra dhe i këshillova për bindje e disiplinë. Për

çdo nevojë që keni-iu thashë në bazë të ligjeve kam me ua plotsue. Për çdo grindje kryepleqtë

që nuk njoftojnë brenda ditës autoritetin ma të afërt dhe nuk tregojnë fajtorin kanë me qenë

përgjegjës”953.

Edhe emigrantë të tjerë të ardhur nga Maqedonia u vendosën me banim pranë

kosovarëve954. Në fushën e Myzeqesë kishte të vendosur edhe emigrantë çamë që i ruanin

mjaft besnikërisht traditat e veçanta të tyre955. Tafil Boletini ishte caktuar nga qeveria si njëri

ndër njerëzit kryesor që duhej të merrej me instalimin dhe trajtimin e emigrantëve. Ai ishte

caktuar qëllimisht si kosovar për të qenë më afër bashkatdhetarëve të vet edhe duke ua ditur

hallet e problemet më shumë. Tafil Boletini kishte kryer dhe kryente detyra të ndryshme

qeveritare në shtetin shqiptar. Duke qenë afër emigrantëve kosovarë dhe duke u përpjekur që

të bënte të pamundurën për vendosjen dhe sistemimin e tyre sa më të mirë, ai ishte

vazhdimisht midis tyre. Duke përshkruar një takim midis tyre, në kujtimet e tij, ndër të tjera

theksonte: “E shof që jeni gëzue që ju ka ardh nji nënprefekt kosovar. Por jo bash mirë fajin

ma të vogël nuk kam me jua falë. Cubat e horrat nuk i due, nuk lejoj që për nji horr të shahet

nji Kosovë. Due tju shof njerëz të ndershëm e punëtorë e jo me na koritë Kosovën në sy të

këtij populli të ndershëm që po ju vjen në ndihëm për çdo gja”956.

Në vijim, Tafil Boletini, duke shkruar për përpjekjet në instalimin e emigrantëve jep

një pasqyrë të vështirësitë që ata përjetuan. Duke folur në vetën e parë ai ndër të tjera do të

theksonte: “Për çdo ngatërresë të vogël që lajmërohesha për ti pre hovin problemit të madh

953Boletini, Kujtimet , 183. 954 Zojzi, Ndamja, 57. 955 Po aty. 956 Boletini, Kujtimet, 184.


173

brenda dite shkonja në vend. Kështu që me këshilla e masa të shpejta që merrnja brenda 4

vjetëve asnji vrasje nuk ndodhi po edhe ngjarjet e vogla të hijshme u zvogëluan dukshëm”.

Në vitin 1936, ministrat e rrëzuar pas Kryengritjes së Fierit si intrigantë kishin trilluar

shpifje, se kosovarët janë armatosur prej Sul Hidrit nga katundi Rrasë i Belshit të Elbasanit,

“një kriminel me famë që asnjëherë qeveria s’ka mujt me e shti në dorë”.957 Por pala

jugosllave asnjëherë nuk pranonte veprimet e veta të paskrupullta. Për hallet e tyre emigrantët

kosovarë i drejtoheshin edhe Mbretit Zog. Në një letër dërguar këtij të fundit, ndër të tjera

theksohej: “Tash 14 muaj jemi vendosur në Mallkeqë të Mamurrasit, emigrantë mbi 60

familje, duke na dhënë nga 2-3 dynym tokë për trojet tona, ku kemi ngrehë nga një kasolle e

po jetojmë. Na është premtuar se ka me na u dhanë edhe ushqim i cili mjerisht na u dha

vetëm për 3 muaj. Duke qenë se kena kërku disa herë me na caktue edhe nga një copë tokë

për secilën familje për me mujt me u ushqye, dhe sa herë që i jemi ankuar Ministrisë së

Punëve të Mbrendshme dhe deri më sot nuk është bërë asgjë, marrim guximin me ju sjellë

Madhnis suaj, në sajë të mëshirës tuaj të lartë se ka për këtë popull, ti vij keq për ne e për

familjet tona të ngrata, që po cofin të uritur, e të urdhërojë që sa më parë të na jipet një farë

ushqimi, dhe të na caktohet tokë për secilën familje për me mujt e me mbetur gjallë. Jemi keq

sa buk s kemi me ngranë. Duke shpresuar se Madhëria Juaj do të marrë parasyshë këtë hallin

e madh e të mjerueshëm tonin, dhe se ka me dhanë një urdhër të shpejtë në favorin tonë,

nënshkruhemi më nderime te nalta e me bindësi të thellë,të Madhënis suaj, shërbëtorë besnikë

deri në vdekje.”958 Në emër të gjashtëdhjetë shtëpive emigrantë nga Mamurrasi, pasojnë

nënshkrimet.

Përkundër vështirësive të emigrantëve ndër të tjera aty kishte edhe pretendime të

padrejta nga ana e tyre. Pikërisht lidhur më shkresën dhe ankesën që i ishte bërë Mbretit Zog,

komisioni për instalimin e emigrantëve doli me qëndrimin se që nga 11.10.1929 kur ka filluar

detyrën, në Mamurras vazhdimisht ishin mbledhur emigrantët e instaluar aty duke u ankuar

për plotësimin e kërkesave.

Komisioni duke e parë të arsyeshme e të nevojshme pretendimin e kërkesave të tyre

më 13.10.1929 u nis për në Durrës. Në pyllin Gorre Komisioni vërejti një sasi toke deri

1500 dynym, por emigrantët në fjalë nuk e pranuan, duke thënë se “nga qendra që kanë ngreh

shtëpitë në Mamurras e deri në Gorre ka një largësi prej 2 orë e gjysmë e kështu kohën më të

madhe obligohen ta kalojnë në rrugë”. Toka u analizua prej agronomit dhe u vërtetua se nuk

957AQSH, F. 249, V.1929, D. 560, fl. 7. 958AQSH, F. 249, V. 1929, D. 110, fl. 2.


174

ishte e përshtatshme për bujqësi. Më pas Komisioni filloi të bënte hetime në kullotat e

pasurisë së shtetit në Durrës.959

Në lidhje me emigrantët kosovarë, pushteti jugosllav akuzonte legatën shqiptare në

Beograd dhe konsullatën shqiptare se nuk po zbatonin shkrimin e emrave drejt në pasaportat

e emigrantëve duke hequr prapashtesën serbe “viç”. Madje për këtë çështje ishte akuzuar

edhe konsullata shqiptare në Selanik. Për këtë arsye ata ishin ankuar.

Lidhur me këtë çështje konsullata shqiptare në Selanik, më 7 shtator 1931,

informonte ministrin e Jashtëm shqiptar: “Duke qenë se pasaportat jugosllave në shumicë

shkruhen në gjuhën serbishte, dhe ne i pyesim kërkuesit e pasaportave për emrat e tyre në

mënyrë që të mos gabojmë dhe si na thonë ata ne i shkruajmë”. Kështu ka ndodhur edhe me

vizat e lëshuara me numër 42/144 dhe 43/145 të datës 11 shkurt 1931, të cilat ishin regjistruar

siç kishin thënë të interesuarit. Megjithëkëtë është e vërtetë që kanë humbur prapashtesën

“viç” të serbizimit të tyre.”960 Në lidhje me këtë çështje jepen edhe shpjegimet shtesë:

“Forma e prapashtesës “viç” e cila po shkakton ketë korrespodencë nuk është një formë

nacionale jugosllave, por vetëm një formë serbe dhe nuk u imponohet elementëve të

ndryshme të Jugosllavisë përveç se serbët e kanë të vetën dhe me qëllime që nuk i shohin të

nevojshme që t’i përsërisim këtu edhe shqiptarëve të Kosovës, të Dibrës etj”.

Nga elementët jo serbë vetëm shqiptarëve u imponohet prapashtesa “viç”. Por prova

më e qartë e kësaj është Matsani, kroat dhe sekretar i dytë në legatën jugosllave në Tiranë, i

cili kurrë nuk e përdor prapashtesën “viç” në nënshkrimet e tij. Kështu bëjnë të gjithë kroatët

e sllovenët.961 Dihet fare mirë nga autoritetet jugosllave se kur një kosovar dëshironte të

vendosej në Shqipëri, i sillnin shumë pengime duke i detyruar që edhe ato pak të holla që

disponon t’i shpenzoj në formalitete dhe ryshfete dhe më në fund kërkojnë ta bindin, bile

edhe me brutalitet të shkojë në Turqi e jo në Shqipëri.962

Kryekonsullata Mbretërore e Shqipërisë në Shkup, më 30 gusht 1933 informonte se

në krahinën e Pejës autoritetet jugosllave kanë detyruar 20 familje shqiptare myslimane që të

bëhen të krishtera, duke i kërcënuar t’i largonin nga fshati. Për këtë shkak një nga paria e

këtij katundi, Adem Uka, shkoi në Beograd dhe iu drejtua Reiz Ulemaut, duke i shpjeguar

hollësisht çështjen. Reiz Ulemau vajti te Mbreti Aleksandri i Jugosllavisë dhe iu ankua për

959Po aty, fl.138. 960AQSH, F.251, V. 1931, D. 101, fl. 58. 961AQSH, F, 251, V. 1931, D. 101, fl.58. 962AQSH, F, 251, V. 1932, D. 156, fl.13, letër Ministrit të Jashtëm shqiptar Iljaz Vrionit, nga legata shqiptare

në Beograd.


175

këto veprime të autoriteteve jugosllave 963. Po kjo kryekonsullatë më 18 shtator 1933 e

informon ministrin shqiptar në legatën e Beogradit, Rauf Fico mbi ngjarjet që kanë ndodhur

në Kosovë, si vrasje pa arsye me rëndësi, përndjekje të ndryshme, sekuestrime të

jashtëligjshme të reformës agrare, etj., në bazë të të cilave mund të formohet një koncept mbi

gjendjen e shqiptarëve në Kosovë. “Autoritetet jugosllave janë duke zbatuar një program

sistematik për shfarosjen dhe shpërnguljen e elementit shqiptar. Kështu nga vrasjet, nga

taksat e rënda, nga burgimet pa ndonjë arsye të rëndësishme, deri te shfrytëzimët që u bëjnë

nëpunësat jugosllavë kur kanë ndonjë punë në zyrat e administrative ose gjyqësore.”964

Çështjen e emigrantëve në Shqipëri më së miri e dëshmon dekretligji mbi vendosjen e

emigrantëve i propozuar nga Kryeministria dhe i aprovuar nga Mbreti Zog, më 2 shtator

1931.965 Në vazhdën e përpjekjeve të vazhdueshme qeveritare për trajtim sa më të mirë të

emigrantëve kosovarë më 7 shkurt 1934 u hartua një shtojcë ligji mbi vendosjen e

emigrantëve në Shqipëri e cila kishte një përmbajtje mjaft të rëndësishme për shqiptarët nga

Kosova.

Edhe nga Reforma Agrare përfituan mjaft familje kosovare të ardhura në Shqipëri në

vitet 1928-1938. Ato u vendosën në nënprefekturën e Fierit dhe Lushnjës. Rreth 1655 familje

kosovare të vendosura në prefektura përfituan tokë pa pagesë dhe pa të drejtë shitjeje. Por

instalimi i tyre ndeshi vështirësi nga pikëpamja ekonomike sepse Shqipëria ishte në

recension, kishte mungesë të tokave prodhimtare dhe kështu u kundërshtuan nga disa pronarë

në disa komuna. Kryetari i komunës Cakran, denonconte përpjekjet e beut të Cakranit, Sulo

Cakrani, i cili së bashku me banorët e fshatrave Rushisht, Kallëmp, Floq, Kreshpan, kërkonte

largimin e emigrantëve nga tokat e tyre.

Nga zyrat e reformës agrare informohemi se në prefekturën e Beratit brenda vitit 1930

ishin instaluar 200 emigrantë (të ardhur nga Kosova dhe Çamëria), nga të cilët vetëm 25%

kishin përfituar tokë, ndërsa për vitin 1931-1932 numri i emigrantëve të instaluar shkonte në

282 persona,dhe që trajtoheshin me ndihmë ekonomike.966

Përpjekjet e qeverisë shqiptare për trajtimin sa më të mirë të emigrantëve në suaza të

mundësive ekzistuese ishin të vazhdueshme dhe në të gjitha mënyrat e mundshme. Këtë e

963AQSH, F. 251, V. 1933, D. 211, fl. 29, letër ministrit të Jashtëm shqiptar, Xhafer Villa nga kryekonsullata në

Shkup. 964AQSH, F. 251, V. 1933, D. 2, fl. 30. 965Fletorja Zyrtare e Mbretnisë Shqiptare - botuar nga Ministria e Punëve të Brendshme vjeti X. (Tiranë: e

shtunde 19 shtator 1931, nr. 63. Dekret-ligje mbi vendosjen e Emigrantave,) 1-3 966 Marela Guga, “Reforma agrare e Zogut në vitet 30-38”, Arkivi Shtetëror i Kosovës - Vjetari, nr.41-42

Prishtinë: 2009, 325.


176

dëshmon edhe letra nga legata e Shqipërisë në Ankara më 27 shkurt 1934 që i drejtohet

Xhafer Vilës, ministër i Jashtëm në Tiranë ku ndër të tjera informon sa vijon: “Shumë herë

kam pasur bisedime miqësore me kolegë turq prej Shkupit dhe ju thosha se emigrantët

kosovarë nuk shkojnë për vizitë por për emigrim, mbasi janë tu shku me familje e me plaçkat

e shtëpisë”. Në kushtet dhe rrethanat e atjeshme, jo një katundar por edhe një njeri i pasur

nuk mund të bënte një udhëtim të gjatë nga Kosova në Anadoll, me gjithë plaçkat dhe

familjen e tij, për qëllim instalimi. Turqit shpreheshin se marrëveshja që ka Turqia me

Jugosllavinë, nuk thotë askund që të mos jepet vizë për të shkuar në Turqi si mysafir.

Tefik Ruzhdi Beu i pyetur se çfarë politike ndiqte Turqia ndaj shqiptarëve të

Kosovës ai iu përgjigj se ajo nuk kishte kurrfarë politike dhe se nuk do t’i pranon ato që të

vijnë në Turqi. Prandaj ishte dhënë urdhër që të bëhej provimi i turqishtes dhe ata që nuk e

dinin gjuhën të mos pranohen. Veç kësaj ishte dhënë urdhri që të ndalohej dhënia e vizave

familjarisht.”967

Nga ana tjetër raporte të ndryshme nga kryekonsullata e Shqipërisë në Shkup më 5

mars 1934 dëshmojnë se numri i emigrantëve kosovarë në këtë kryekonsullatë për të kërkuar

vizë emigrimi për në Shqipëri, rritej nga dita në ditë me shumicë sepse të lartpërmendurit

kishin përshtypjen se “rruga për në Shqipëri nuk kishte ndonjë pengim dhe instalimi i atyre

që kanë shkuar si emigrantë është duke u rregulluar në mënyrë të kënaqshme.968 Është kjo

edhe një dëshmi për mirënjohjen ndaj shtetit shqiptar.

Familjet që shpërnguleshin në Shqipëri, shumica kalonin kufirin në pjesën veriore.

Në të vërtetë ky kalim i kufirit nuk do të ndalej asnjëherë, sepse qeveria e Beogradit kishte

krijuar kanalet e përhershme të dëbimit të shqiptarëve nga pjesët e Dukagjinit në Shqipëri.

Metodat ishin fare “të thjeshta” pas veprimeve të kaçakëve, kur ata vrisnin ndonjë xhandar

apo zyrtar serb dhe fillonin bastisjet, burgosjet dhe ndjekjet e popullatës, të cilat në ikje e

sipër drejtoheshin nga Shqipëria. Në afërsi të kufirit ndihmoheshin nga ushtria dhe personat

e tjerë për t’u hedhur përtej kufijve.969

Pushteti serbo-malazez nën ombrellën e Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene, më vonë

nga 1929 e quajtur Mbretëria Jugosllave, tregoi se nuk di dhe nuk do që të sundojë ndryshe

ndër shqiptarët, përveçse me përdorimin e terrorit të dirigjuar nga politika antishqiptare, e

përcaktuar për dëbimin e tyre jashtë kufijve të vet shtetërorë. Shpresa e shqiptarëve se pas

967AQSH, F,251, V. 1934, D. 142, fl. 3. 968AQSH, F. 251, V. 1934, D. 142, fl. 5, letër Ministrit të Jashtëm në Tiranë, Z. Xhafer Villa. 969 Buxhovi, Kosova , 196.


177

Luftës së Parë Botërore dhe formimit të një mbretërie shumëkombëshe pozita e tyre do të

përmirësohej, u shua që në ditët e para të vendosjes së pushtetit ushtarak.

Qeveritë e Beogradit me pëlqimin e heshtur të Fuqive të Mëdha të kohës, vazhduan

terrorizimin e shqiptarëve me qëllim spastrimin etnik dhe sigurimin e qetësisë së

përhershme. Atyre iu lejua t’i anashkalojnë tërësisht të drejtat për minoritetet kur ishte fjala

për shqiptarët, ndonëse ishin minoriteti më i madh në tërë mbretërinë. Shqiptarëve

paraprakisht iu ishte shpallur luftë genocidale. Mospranimi i tyre si minoritet nënkuptonte

shfarosjen totale të tyre.970

Sipas Millovan Obradoviç, qëllimi i Mbretërisë Jugosllave ishte të shkatërronte

kompaktësinë shqiptare që përbënte 75% të numrit të popullsisë, ndërsa me formimin e

kolonive sllave përgjatë kufirit me Shqipërinë dhe rrugëve kryesore t’i siguronte vetes qetësi.

Për arritjen e qëllimit, serbizimit të Kosovës, okupatorët deri në vitin 1941 vazhduan

presionet dhe terrorizimin e popullsisë shqiptare, i cili u detyrua të shpërngulet nga toka e vet

dhe në atë territor të vendoset elementi nacional serb971.

Platforma për shpërnguljen e shqiptarëve dhe për krijimin e Serbisë së Madhe që filloi

me Naçertanien e Garashaninit (1844), u intensifikua nga Klubi Kulturor Serb ku u shqua

Vasa Çubrilloviçi, me projektin e tij të njohur “Shpërngulja e shqiptarëve”, si dhe Ivo Andriçi

me projektin për gllabërimin e Shqipërisë.972 Në këtë grup bënin pjesë edhe Jovan Cvijiçi,

etj., të cilët së bashku me regjimin serb e konsideronin shpërnguljen e shqiptarëve si një

mision “të shenjtë” nacional973.

Shpërnguljet e shqiptarëve nga Kosova, Sanxhaku e Maqedonia fillojnë që nga Lufta

e Parë Ballkanike, tetor 1912. Ato vazhduan me ndërprerje deri në vitin 1940.

Në vazhdim po japim tabelën me të dhënat e shpërnguljeve nga dhuna e terrori serb

prej vitit 1919 deri në vitin 1940.

Viti Persona Viti Persona

1919 23.500 1930 13.215

1920 8.536 1931 29.807

1921 24.532 1932 6.219

1922 12.307 1933 3.420

970 Rustem Buzhala, Shqiptarët në Turqi, Instituti Albanologjik, Prishtinë: 2011, 21. 971 Milovan Obradovič, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovo 1918-1941, Prishtinë: 1981. 972 Hysni Myzyri, grup autorësh, Historia e Shqipërisë dhe e Shqiptarëve, Prizren: 2001, 285. 973 Po aty, 286.


178

1923 6.839 1934 4.500

1924 9.630 1935 9.567

1925 4.315 1936 4.252

1926 4.012 1937 4.234

1927 5.197 1938 7.251

1928 4.326 1939 7.255

1929 6.219 1940 6.729

Gjithsej shqiptarë 205.862

Turq 27.884

Boshnjakë,Sanxhakut 12.582

Këto shpërngulje të shqiptarëve u bënë në territorin e shtetit aktual shqiptar.974

Sipas dokumenteve ushtarake të Mbretërisë së Jugosllavisë, prej trojeve të veta etnike

nga Kosova, Maqedonia, Sanxhaku e Mali i Zi, në Shqipëri nga viti 1919 e deri më 1938 u

shpërngulën 4.046 familje shqiptare, të cilat qeveria shqiptare i pati vendosur në rrethet e

Shkodrës, Durrësit, Krujës, Kavajës, Beratit, Sarandës, Koplikut, Lushnjës, Fierit, Tiranës,

Leskovikut, dhe Kukësit.975

Qeveria e Mbretërisë së Jugosllavisë nuk u kënaq me këto shpërngulje masive, por

përdori të gjitha masat e mjetet për të bërë spastrime të plota etnike siç pat vepruar në

Sanxhakun e Nishit më 1876-1878. Qeveria e Mbretërisë së Jugosllavisë në vitin 1938, lidhi

me qeverinë e Turqisë Konventën e njohur për shpërnguljen e të gjithë atyre që ishin jo

sllavë. Sipas kësaj Konvente, nga viti 1939-1944 në Turqi duhej të shpërnguleshin 40.000

familje. Në mosrealizimin e plotë të kësaj Konvente ndikoi Lufta e Dytë Botërore.976

974DASIP, Fondi: Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Ankari, Turqi: deri më 1941. 975AVII- Beograd, pop.17, k-95, dok.nr.429 976DASIP, Beograd, Fondi: Društvo Naroda u Ženevi 1939, D-II/ 1939, shifra konvencije.


179

IV.4. Qëndrimi i emigracionit politik shqiptar dhe Komitetit të Kosovës

ndaj Mbretit Zog

Pas disfatës së Nolit, elementët aktivë civilë dhe ushtarakë të lëvizjes së qershorit 1924 u

detyruan të emigronin jashtë atdheut, si në Itali, Zvicër, Francë, Austri e vende të tjera. Në këto

rrethana brenda Shqipërisë politike mendohej të kishte vetëm opozitë të heshtur kurse opozita e

vërtetë do të ndodhej në mërgim. Kundërshtarët e vendosur të regjimit, krerët e lëvizjes së

qershorit dhe të gjithë të komprometuarit me të, u larguan dhe u strehuan në fillim në vendet

fqinje, pastaj u shpërndanë nëpër Evropë. Ata që nuk kishin rënë shumë në sy për aktivitete

antizogiste u kthyen në Shqipëri. Grupi i parë prej 500 vetash me Fan Nolin dhe L. Gurakuqin në

krye mbërritën në Brindisi në fund të dhjetorit. Shumica u shpërndanë në Brindisi e Bari. Noli

dhe Gurakuqi u nisën menjëherë në Romë për të vendosur kontakte me autoritetet e larta italiane,

me shpresë se do të mund të gjenin përkrahje për të vazhduar nga jashtë opozitën politike kundër

regjimit zogist.977

Qeveria italiane dha për të kuptuar nuk do të bënte plane me emigracionin. Roma nuk e

mbështeste Nolin që kur ishte në pushtet. Në interesin e saj ishte neutralizimi i çdo influence të

Beogradit, duke rivendosur marrëdhëniet me Zogun. Që në dhjetor Musolini i kërkoi qeverisë

jugosllave “të paraqiste fakte konkrete se ngjarjet në Jugosllavi dhe në Shqipëri nuk janë drejtuar

kundër politikës së Italisë në Shqipëri”.978

Pas përpjekjeve shterpe në Romë, Noli u largua nga Italia në mes të janarit 1925 dhe u

vendos në Vjenë. Gurakuqi nuk e ndoqi, vendosi të qëndronte në Itali, i bindur se nuk duheshin

prerë urat me këtë vend. Vjena u zgjodh si strehim për Nolin. Në vitet e pasluftës kryeqyteti

austriak quhej “Vjena e Kuqe”. Ajo ishte nën ndikimin e forcave të majta, që kishin në dorë

këshillin bashkiak.979

Më të shumtët e kundërshtarëve të Zogut, përbrenda ose të pakënaqurit, shpresonin te të

arratisurit politikë jashtë shtetit, të cilët fantazia popullore i kishte idealizuar, kurse realisht këta

kishin shumë pak nga cilësitë ose aftësitë që u përshkruante populli. Duke dhënë vlerësime lidhur

me ta, Abas Ermenji do t’i vlerësonte dhe do të gjykonte se ata kishin treguar në vitin 1924 se sa

vlenin, kur e lanë Shqipërinë nga frika e Ahmet Zogut dhe u ndanë në dy tri grupime. Pjesa e të

rinjve të Shoqërisë “Bashkimi”, me Fan Nolin në krye, anoi nga komunizmi, nga Rusia sovjetike,

dhe formoi në Vjenë, në mars 1925, Komitetin Nacional Revolucionar, ose KONARE-në siç u

977 Puto, Shqipëria, 422. 978Po aty. 979 Po aty.


180

quajt shkurtimisht, nën kryesinë e Fan Nolit. Këta hynë menjëherë në lidhje me Federatën

Komuniste Ballkanike dhe me Kominternin. Zunë pastaj të futeshin në çdo birucë ku kishte

punëtorë ose studentë shqiptarë përjashta për të bërë propagandë komuniste.980

Pas shkatërrimit të Komitetit të Kosovës edhe atdhetarët kosovarë kryesisht e

vazhdojnë veprimtarinë në emigracion. Realisht duhet theksuar se qëllimi i tyre ishte

ndërrimi i pushtetit në Shqipëri duke besuar që përmes këtij ndërrimi do të hapeshin rrugë

për bashkimin e trojeve shqiptare të shkëputura padrejtësisht me Shqipërinë. Realisht

rrethanat qoftë të brendshme në Shqipëri, qoftë ndërkombëtare ishin në disfavor të këtij

synimi, por siç e kemi theksuar edhe më lart, kosovarët i qaseshin zgjidhjes të problemit

kombëtar me ndjenja dhe me zemër. Gjithsesi, përpjekjet e tyre edhe në emigracion në forma

të ndryshme ishin të vazhdueshme. Edhe bashkëpunimi me organizata të ndryshme ishte në

shërbim të këtij qëllimi.

Me gjithë peripecitë, ndërrimet jothelbësore të emrit, periudhat e pandriçuara etj.,

duket se Komiteti i Kosovës, ka vepruar në vazhdimësi, deri në vitin 1939, dhe më tej. Faza

e parë e veprimtarisë së tij në mërgim fillon me dështimin e lëvizjes së qershorit, dhjetor

1924, dhe largimin jashtë vendit të Nolit e të drejtuesve të tjerë të Komitetit “Mbrojtja

Kombëtare e Kosovës”, pjesëmarrës aktivë në këtë lëvizje. Hasan Prishtina, Bedri Pejani,

Ibrahim Gjakova e shumë të tjerë do të përqendroheshin në fillim në Bari e në Brindisi të

Italisë dhe shumë shpejt, brenda janarit 1925, kryesisht në Vjenë, ndërsa një pjesë në

Gjenevë. Aty qëndruan gjithashtu ish kryetari i qeverisë demokratike Noli dhe grupe të

ndryshme emigrantësh politikë shqiptarë, nga e djathta në të majtë, por që i bashkonte

qëndrimi kundërshtar ndaj regjimit aktual në Tiranë.981

Komiteti i Kosovës hyri në lidhje me këto qarqe që në dhjetor 1924 në Itali, më pas në

janar 1925, në Vjenë. Bedri Pejani ka deklaruar se, që në qershor 1924, kur kishin hedhur

bazat e KNRB-së, ishte përqafuar platforma e bashkimit të Kosovës më Shqipërinë, si një

shtet, brenda një federate ballkanike të ardhshme. Ishte ky qëndrim, në mbështetje të

lëvizjeve nacionale të popujve të shtypur, të vetë çështjes shqiptare, faktori kryesor që

përcaktoi pjesëmarrjen e Komitetit të Kosovës në KNRB; gjithashtu ishte pranimi i këtij

opsioni nga organizata e Komitetit Nacional Revolucionar, me në krye Nolin, që çoi në

bashkëpunime të gjata dhe të ngushta, me Komitetin e Kosovës.982

980 Abas Ermenji, Vendi që zë Skenderbeu në historinë e Shqipërisë, Tiranë: Çabej, 1996, 461. 981 Fatmira Musaj, “Komiteti i Kosovës në bashkëpunim më organizatat tjera politike 1925- 1939”, në librin:

Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, 130. 982Po aty,132.


181

Rrjedhojë e aleancës së Komitetit të Kosovës me KONARE-në, dhe e të dyjave me

KNRB-në, ishte programi i KONARE-së, i shpallur më 5 maj 1925 dhe i botuar në gazetën

“Liria Kombëtare”, në korrik 1925. Ndër katër pikat e njohura të saj, për shndërrimet politike

dhe ekonomike në Shqipëri, me karakter demokratik, revolucionar, njëra ishte “rivendikimi i

kufijve etnikë të Shqipërisë”, pra bashkimi i të gjitha trojeve etnike shqiptare në një shtet të

vetëm, ndonëse nuk formulohej, si i tillë, në mënyrë të drejtpërdrejtë.

Në fakt, programi i 5 majit 1925 përbënte platformën aktuale të Komitetit të

Kosovës. U përcaktuan strategji e taktika të tjera, në vazhdimësi të Komitetit të Kosovës, kur

ishte e domosdoshme të gjendeshin aleatë si në gjirin e mërgatës politike shqiptare, edhe në

mërgatën politike kombëtare të popujve të tjerë ballkanas, si edhe në institucione a

organizata ndërkombëtare. Realisht Komiteti i Kosovës vepronte në kushte të rënda në

emigracion, larg Kosovës e shtetit shqiptar. Në Kosovë lëvizja e armatosur çlirimtare ishte në

rënie, ndërsa në Shqipëri po konsolidohej dita-ditës pushteti i Zogut.983

Në këto rrethana në shtetin shqiptar ishte e pamundur, madje e ndaluar, veprimtaria e

Komitetit të Kosovës; krerë të njohur të Komitetit MKK, si Bajram Curri, Zija Dibra etj.,

ishin vrarë në përpjekje me forcat qeveritare, ndërsa të tjerë në emigracion figuronin në listat

e kundërshtarëve politikë, ishin dënuar, ose u ndalohej hyrja në Shqipëri.984

Komiteti i Kosovës në vitet 1925-1926, dhe më vonë, i ndërgjegjshëm se bashkimi me

Shqipërinë dhe krijimi i Federatës Ballkanike ishin të largëta, u përpoqën që të krijonin

lidhje me Kosovën, si edhe me grupime të shumta kosovare në diasporë, të merrnin sa më

shumë informacione mbi gjendjen në vend etj. Në vazhdim gjatë kësaj periudhe, si në

revistën “Federata Ballkanike” dhe në gazetën “Liria Kombëtare”, u botuan, gjithashtu,

shumë artikuj, analiza, të dhëna e fakte konkrete, për vazhdimësinë e politikave shoviniste jo

vetëm serbe, por edhe greke mbi popullsinë shqiptare në trojet shqiptare jashtë shtetit amë.985

Emigracioni shtroi që, në muajt e parë, çështjen e orientimit që duhej të merrte lëvizja

antizogiste për të kërkuar mbështetje në veprimtarinë e saj. Ishte formuar tani një opinion i

përhapur gjerësisht dhe jo vetëm në rrethet e së majtës, sipas të cilit opsionet e së kaluarës jepnin

shkas për zhgënjime të thella.986

Nga fundi i janarit, Noli mori iniciativën e parë për organizimin e emigracionit politik. I

drejtohet një grupi shokësh me propozimin që të dalin me “një deklaratë luftë vazhdonjëse”. Nuk

983Po aty, 133. 984Po aty. 985Po aty,134. 986 Puto, Shqipëria , 422-423.


182

iu përgjigjën thirrjes as L. Gurakuqi, as S. Vinjau dhe kjo ishte shenjë që këta eksponentë po

distancoheshin nga Noli dhe nga programi i tij. Edhe sikur të kishte dashur të përgjigjej, Gurakuqi

nuk pati kohë, sepse u vra më 5 mars 1925, në një atentat në Bari.987

Mirëpo, që në fillimin e saj, KONARE-ja ishte një organizatë që nuk e kishte unitetin e

duhur. Aty përfshiheshin rryma kontradiktore. Merrnin pjesë në themelimin e organizatës bashkë

me emigrantët e vendosur antizogistë, si Fan Noli, Kol Tromara, Qazim Koculi, Riza Cerova

edhe elementë me prirje të majta radikale, si Halim Xhelo, Sejfulla Malëshova, Llazar Fundo,

Qamil Çela etj., madje edhe disa nga krerët e emigracionit kosovar, si Bedri Pejani, Ali

Kelmendi, Qemal Bala. Nuk munguan as personalitete me prirje të djathta, si Mustafa Kruja,

Xhevat Korça, Xhemal Bushati.

Abas Ermenji, disa nga përfaqësuesit e KONARE-së, si Llazar Fundo, Sejfulla

Malëshova, Riza Cerova etj., i cilëson se shkuan për haxhillëk në Bashkimin Sovjetik. Pjesa tjetër

e të mërguarve politikë, nacionalistë, demokratë, u ndanë në dysh sipas shtetit të jashtëm që

zgjodhën për padron: me Jugosllavinë ose me Italinë. Ata që zgjodhën Jugosllavinë dhe që

paguheshin me rroga mujore prej kësaj si Qazim Koculi, Ali Këlcyra etj., formuan Bashkimin

Kombëtar, me qendër në Paris. Të tjerët që paguheshin prej Italisë kishin në krye Mustafa Krujën.

Këta ishin kthyer përgjithësisht në politikanë kafenesh dhe të krijohej përshtypja se i mbanin

veshët përpjetë se kush po e përzinte Zogun prej Shqipërie, Jugosllavia apo Italia, për t’i futur

këta si bashkësundimtarë në Tiranë.988

Divergjencat e brendshme në radhët e KONARE-së ishin të vazhdueshme. Një pjesë e

madhe e anëtarëve nuk u pajtuan me orientimin drejt Moskës e Kominternit dhe u larguan si: Kol

Tromara, Qazim Koculi, Shefqet Korça etj. Rrethi i Nolit u ngushtua. Qëndruan me të Koço

Boshnjaku, Riza Cerova, Omer Nishani, Halim Xhelo dhe një numër të rinjsh të shoqërisë

“Bashkimi”.

KONARE-ja bëri përpjekje të mbante në krye Fan Nolin, si një figurë, por ky nuk u

parashtrohej parimeve politike. Kur pati nevojë për të holla në një rast sëmundjeje i kërkoi,

Zogut telegrafisht, pasi kishte derdhur kundër tij gjithë ato sharje nëpër vjersha satirike. Kështu,

nuk bëri ndonjë mëkat të madh, sepse më mirë që i kërkoi Zogut sesa Jugosllavisë ose Italisë.

Më 11 maj “Liria Kombëtare” del si organ i Komitetit të Çlirimit Nacional. Në këtë

numër botohet dhe deklarata e 24 prillit e Komitetit të Çlirimit Nacional dhe Komitetit të

Kosovës. Kjo tregon se KONARE-ja në prill të vitit 1927 e ndryshoi emrin në Komitet të Çlirimit

987 Puto, Shqipëria, 424. 988 Ermenji, Vendi, 461, 462.


183

Nacional.Në këtë deklaratë pasi demaskohet politika e Anglisë dhe e shteteve fqinjë ndaj

Shqipërisë, shtrohet si detyrë e domosdoshme bashkimi i popullit shqiptar. “Nuk duhet harruar

asnjë minutë, se të vetëm e të izoluar nuk mundim t’u bëjmë ballë armiqve tanë të shumtë”,

thuhej në deklaratë. Noli mori pjesë në dhjetëvjetorin e kremtimit të Revolucionit të Tetorit në

Moskë.

Në intervistën që i dha gazetës “Pravda”, Noli siguroi se pjesëmarrësit në Kongres, kur të

ktheheshin në vendet e tyre do të demaskonin drejtimin e vërtetë të politikës së BRSS-së dhe

mekanizmat kriminalë të imperialistëve që përgatisnin një simpati të madhe për BRSS-në dhe se

çlirimi i Shqipërisë do të jetë i mundshëm vetëm në rrugën e krijimit të një federate

ballkanike.989Pra, lidhjet e Nolit me Rusinë ishin të hershme dhe ato u vazhduan edhe me

Bashkimin Sovjetik.990

Fan Noli ishte figura kryesore e emigracionit të paktën për dy tre vjetët e parë. Emri i tij

dominon në gjithë veprimtarinë. Mirëpo, gjatë viteve të angazhimit në mërgim, Noli tregoi më

qartë se kurdoherë se po aq sa ishte vizionar në idetë, aq ishte pa taban, pa bosht në veprimin

politik. Nuk kishte asnjë kompleks ndaj tabuve. Sfidat e tij e ndjekin njëra pas tjetrës, thellon

lidhjet me Moskën dhe Kominternin, si të vetmen mbështetje për veprimtarinë dhe burimin

financiar.991

Ndërkaq, për rrugën e vet jetësore nga viti 1930 e tutje, Bedri Pejani shkruan: “Komiteti

revolucionar i Berlinit” (seksioni i Kominternës), i cili ishte në bashkëpunim me Lëvizjen

Nacional-Çlirimtare, e ngarkoi më 1930 të kthehej në Shqipëri për të kryer disa misione të rënda,

në radhë të parë të përpiqej për vendosje lidhjesh diplomatike ndërmjet Shqipërisë dhe Bashkimit

Sovjetik. Në këtë drejtim, vendosja e Bedri Pejanit në Shqipëri u publikua se ishte “shitje” e

Ahmet Zogut, që në fakt kishte të bënte me diçka tjetër. Misioni i dytë i Bedri Pejanit dhe Tajar

Zavalanit ishte shpërndarja e komenteve lidhur me popullarizimin e demokracisë politike në

Shqipëri. Misioni i tretë i Bedri Pejanit në Shqipëri ishte formimi i Partisë Komuniste Shqiptare

në bashkëpunim me Ali Kelmendin. Kjo detyrë, shkruante Bedri Pejani, u krye asokohe (1930-

1931) me sukses të plotë.992 Këto veprime të pareshtura dhe në shumë pista të nacionalistëve

kosovarë është edhe një dëshmi se ata realisht ishin të pa kompromis në zgjidhjen e çështjes të

Kosovës dhe punonin në linja të ndryshme.

989 Puto, Shqipëria , 427. 990 Feraj, Skicë, 178. 991 Puto, Shqipëria, 428. 992 Hakif Bajrami, Bedri Pejani, Një jetë e një vdekje për Shqipëri etnike 1885-1946, “Fjala”, Prishtinë: 1994,

63.


184

Grupimi antizogist Bashkimi Kombëtar që vepronte në Vjenë, si Ndok Gjeloshi dhe Azis

Çami, ish oficerë të xhandarmërisë shqiptare, në shkurt të vitit 1931 i bënë atentat Mbretit Zog.

Ngjarja pati jehonë të madhe ndërkombëtare. Si Zogu, si qeveria e Romës drejtuan gishtin nga

qeveria e Beogradit si sponsorizuese e këtij akti kriminal. Përgjithësisht ngjarja u prit me indinjatë

edhe në Shqipëri. Populli e kishte kuptuar se qetësia dhe stabiliteti që gëzonin i detyrohej Mbretit

Zog dhe se, sikur vrasësit të kishin goditur cakun, Shqipëria do të ishte zhytur me siguri në një

gjendje kaosi të pa parë.993

Noli vendosi të tërhiqej nga lëvizja dhe u largua në shkurt 1931, e la veprimtarinë politike

aktive dhe shkoi në Berlin ku qëndroi deri në vitin 1932. Atë vit, pasi dha fjalën se ishte larguar

nga idetë dhe qarqet revolucionare, ai mori vizën amerikane dhe u kthye në Amerikë për të mos u

kthyer në Evropë. Në “Autobiografinë” Noli nuk e përmend angazhimin e tij as në KONARE as

në KÇN.994

Në vitet 1932-1933, Bedri Pejani ka qenë bashkëpunëtor i rregullt i gazetës “Kosova”.

Gjithashtu ai ka marrë pjesë si anëtar në delegacionin jozyrtar shqiptar, pjesëmarrës në disa

Konferenca Ballkanike të zhvilluara në Bukuresht, Selanik, Stamboll etj. Në asnjë rast nuk

përmendej se funksiononte Komiteti i Kosovës, Bedri Pejani e të tjerë si drejtues të tij.

Përkundrazi gazeta “Kosova” pretendoi ose i vuri vetes si detyrë të luante rolin e një qendre

drejtuese të lëvizjes ndërkombëtare në Kosovë dhe trojet e tjera etnike shqiptare jashtë shtetit

shqiptar. Në këtë kontekst në faqet e saj u evidencuan dy figura të tjera, të cilësuara si “dy

shtylla themelore të saj” Salih Vuçiterni dhe Dom Gjon Bisaku, i pari drejtor i drejtorisë për

emigrantët në qeverinë shqiptare dhe i dyti figurë e njohur në emigracion, bashkëpunëtor i një

promemorie të rëndësishme drejtuar sekretarit të Lidhjes së Kombeve, Erik Drumond më

1930.

Është e qartë që Komiteti i Kosovës, zyrtarisht, nuk njihej nga qeveritë shqiptare.

Gjithashtu ai duhej të vepronte në ilegalitet të plotë, kur shërbimet e fshehta jugosllave me

siguri ndiqnin çdo hap të tij me vëmendje të madhe. Të dhënat dokumentare dëshmojnë se,

në vitet 1930-1933, ai vepronte aktivisht, në lidhje me figura të tjera drejtuese publike të

lëvizjes kosovare si dhe me rrymën e quajtur “irredente kosovare pro zogiste”. Konkretisht në

2 janar 1932, legata italiane në Vjenë e quante Komitetin e Kosovës si “organizata më e

shquar e brendshme revolucionare”.995 Është periudha kur qeveria italiane ishte në kulmin e

993 Duka, Histori , 193. 994 Puto, Shqipëria , 431. 995 Musaj, Komiteti , 146.


185

veprimtarisë së saj, në kërkim të bashkëpunimit të Komitetit të Kosovës me organizatën

maqedono - bullgare, VMRO, që vepronte aktivisht kundër shtypjes represive serbe.

Hasan Prishtina edhe pas vitit 1924 nuk i kishte ndaluar përpjekjet për likuidimin e

Zogut dhe destabilizimin e regjimit të tij. Duke theksuar se likuidimi i Hasan Prishtinës u

krye në momentin kur marrëdhëniet shqiptaro-italiane ishin në acarim të plotë ai llogaritej në

Romë si zëvendësues i mundshëm i A. Zogut në Tiranë. Por që synimi kryesor i Mbretit Zog

ishte stabilizimi i pushtetit dhe jo thjeshtë antipatia apo armiqësia pa fre për individë të

caktuar provohet jo vetëm nga qëndrimi i tij ndaj lobit pro italian (rastet e M. Libohovës, Sh.

Vërlacit, H.Prishtinës, etj.)por edhe nga veprimet ndaj lobit projugosllav në Shqipëri. Çështje

si ajo e Gjurashkoviçit apo shmangia nga pozicionet e rëndësishme e kunatit të tij Ceno beg

Kryeziut, në mos edhe likuidim apo së paku mospengim i likuidimit të tij nga lobi pro italian

në tetor të vitit 1927, sikurse mendojnë studiues të ndryshëm, janë dëshmi për këto.996

Mbyllja e gazetës “Kosova” në qershor 1933 dhe vrasja e Hasan Prishtinës, më 14

gusht 1933 në Selanik, të cilat përkojnë në kohë, ishin goditje të rënda për lëvizjen kombëtare

kosovare. Mbas kësaj duket se ka një rënie të dukshme të aktivitetit të saj. Megjithatë, ka të

dhëna se në vitin 1934, Komiteti i Kosovës ka vazhduar punën kundër shpërnguljes së

detyruar të popullsisë kosovare. Në vitin 1936, Ministria e Punëve të Jashtme të Jugosllavisë

informonte se Komiteti i Kosovës ishte riorganizuar në Vlorë me në krye Salih Vuçitërnën, se

ishin vërejtur orvatje që një komitet i tillë të formohej edhe në Kosovë, të bëhej agjitacion që

askush nga shqiptarët të mos shpërngulej prej Jugosllavisë, se organet e zbulimit po

përpiqeshin të zbulonin këtë veprimtari etj.997

Komiteti i Kosovës, me gjithë zigzaget e tij, ka qenë i pranishëm në lëvizjen

kombëtare jo vetëm në vitet 1925-1930, por edhe më tej. Ai ka mbajtur gjallë çështjen

kosovare, në veçanti, edhe atë shqiptare, në përgjithësi, duke luftuar sidomos për

sensibilizimin e faktorit ndërkombëtar kundër politikave shoviniste serbe ndaj popullsisë

shqiptare në Kosovë e në trojet e tjera shqiptare në Jugosllavi, për të frenuar terrorin e

ushtruar ndaj saj, shpronësimi dhe shpërngulja masive e sistematike në Turqi a vende të

tjera.998

Kundër Mbretit Zog dhe qeverisë së tij vepronin edhe grupe të tjera emigrantësh, si

grupi i Koço Tasit në Greqi si dhe ai i Gani Kryeziut në Jugosllavi. Gani Kryeziu (vëllai i

Ceno bej Kryeziut, i agjentit jugosllav të vrarë nga Zogu), me një grup emigrantësh në

996 Verli, Interesimi, 39. 997 Po aty, 147. 998 Po aty, 148.


186

Jugosllavi mbante në kufi vazhdimisht banda të përziera me emigrantë shqiptarë e ushtarakë

jugosllavë të cilat kishin për detyrë ta kërcënonin qeverinë shqiptare.999 Krerët e Komitetit të

Kosovës u treguan diplomatë, pragmatistë e të hapur ndaj bindjeve politike të

bashkëpunëtorëve të tyre, të institucioneve, të organizatave e organizmave politike shqiptare

e të huaja, gjithnjë duke vënë në plan të parë parimet themelore për të cilat vepruan gjatë

gjithë jetës: çlirimin e Kosovës, zbatimin e parimit të vetëvendosjes nga popullsia e saj dhe

zgjidhjen e çështjes kombëtare në përgjithësi.1000

Nga ana tjetër, në vitet 1925-1939 edhe pse duket në mjaft raste sikur qëroheshin

llogari të vjetra, politika e Zogut synonte fillimisht konsolidimin e regjimit të tij, që do të

thoshte për situatën në ato vite, konsolidimin e shtetit të brishtë shqiptar. Shqipëria, në kuadër

të kësaj politike, gjatë viteve 1925-1939, u bë strehë për emigracionin politik kosovar të çdo

niveli. Rrethanat rajonale e ndërkombëtare të asaj kohe ishin tërësisht jo të favorshme që të

ndërmerrej ndonjë hap në drejtim të çlirimit të Kosovës e më gjerë dhe të bashkimit me

Shqipërinë të viseve shqiptare të aneksuara nga fqinjët më 1913-ën. Veprimi dhe përpjekja e

vetme ishte të ndërmerreshin hapa në arenën ndërkombëtare si dhe hapa diplomatikë e

propagandistikë në adresë të qeverisë Jugosllave dhe të popullsisë shqiptare në Kosovë e më

gjerë, që të frenohej dhuna dhe keqtrajtimi mbi shqiptarët. Qeveria e Zogut përpiqej të

mbante të gjallë frymën kombëtare atje dhe të pengohej, sa të ishte e mundur, politika e

terrorit, e shpronësimit e shpërnguljes dhe e kolonizimit sllav të viseve shqiptare, thjeshtë

politika e spastrimit etnik në viset shqiptare.1001

Shqipëria që nga viti 1919 e deri në vitin 1939 vuri në veprim gjithë potencialin e

mundshëm që të arrijë të krijojë mekanizmin e plotë të një shteti; të krijojë institucionet në të

gjitha sferat të ekonomisë, arsimit, drejtësisë, rendit dhe disiplinës si dhe punëve të jashtme.

Të gjitha këto u bënë, duke njohur mungesat që i dilnin në realizimin e detyrës madhore, që

ishte jashtëzakonisht e vështirë. Shteti shqiptar në rrugën e zhvillimit, u nis si një vend që nuk

trashëgoi asgjë nga e kaluara. Shqipërisë fillimisht i nevojitej krijimi i kushteve më të

domosdoshme. Të paktën drejtësia, arsimi dhe xhandarmëria kishin arritur në një shkallë

përsosmërie të lartë. Këtë gjë e pohonte edhe gjenerali Jocelin Percy, inspektor i

xhandarmërisë shqiptare, i cili shërbeu 12 vjet në Shqipëri. Ai, ndër të tjera, theksonte: “Nuk

999Historia e Popullit Shqiptar III , 281. 1000 Musaj, Komiteti ,149. 1001Verli, Interesimi, 41.


187

është pa merita realizimi i këtyre përpjekjeve po të mendojmë sipërfaqen e vogël që gëzon

Shqipëria sot dhe mënyrën se si u caktuan kufijtë e saj.”1002

IV.5. Shtypi shqiptar gjatë Monarkisë dhe Kosova

Gjatë periudhës së Monarkisë Shqiptare të viteve 1928-1939, shtypi shqiptar ka

luajtur një rol shumë të rëndësishëm në zhvillimin e ngjarjeve në Shqipëri e Kosovë. Rol të

rëndësishëm në mbrojtjen e interesave kombëtare luajti edhe shtypi shqiptar që botohej në

Vjenë. Gazeta “Ora e Shqipnisë” e Vjenës kundërshtonteme ngulm propagandën serbe se

gjoja shqiptarët janë vendosur në Kosovë me ndihmën e turqve, të cilët e dëbuan popullsinë

sllave që banonte më përpara aty1003. Edhe përpjekjet e qeverisë të Beogradit për ta pasur

derën e hapur në Shqipëri u kundërshtuan nga kjo gazetë sikundër edhe nga të gjithë

nacionalistët shqiptarë1004.

Vuajtjet e shqiptarëve në Jugosllavi nuk kishin mbarim. Një shumicë familjesh, që të

shpëtojnë nga kjo jetë mizore, gjithnjë kishin në mendje emigrimin. “Në Pogradec kanë

mbërritur nja 10 familje nga Mitrovica, duke kërkuar mbrojtjen e qeverisë si dhe kujdesin e

saj për instalimin e tyre. Janë të tmerrshme ato që tregojnë bashkëkombësit tanë. Çeta serbe

veprojnë nënë vështrimin dhe tolerancën e autoriteteve, që të mos themi nënë shtytjen e tyre,

kafshët e shqiptarëve vidhën në mes të ditës, shtëpitë e tyre digjen dhe ata vetë, vriten në

pusia, pabesisht. Serbët punojnë sistematikisht me qëllim që ti mërzisin shqiptarët e ti

shtrëngojnë, të neveritën vatrat e tyre dhe të emigrojnë”, shkruante gazeta “Shqipëria e

re”.1005Po kjo gazetë informonte se “në Prishtinë ishte vrarë, disa hapa larg zyrës qeveritare,

Jusuf Haxhi Ahmeti dhe kriminelët as që janë zënë dhe as që dihen se kush janë, ose më

mirë, dihen por fshihen e mbrohen prej autoriteteve, se kanë vepruar më urdhër të shoqërive

të fshehta terroriste serbe që zhvillojnë veprimin e tyre kriminal-shovinist, në Kosovë”.

Artikulli në vijim konkludon se këto shoqëri qëndrojnë në lidhje e nën mbrojtjen e

militaristëve të Bella Rukës dhe sigurisht nën hijen e vetë shtetit.

Duke kritikuar për mospërkujdesje të duhur artikulli përfundon se: “Vrasja mizore e

Jusuf Haxhi Ahmetit, nuk është as e para as e fundit që ndodhë në Kosovë në të tilla kondita

të çuditshme, jeta e vëllezërve tanë qëndron në rrezik. Nëpër vatrat e tyre po vendosën me

1002Kthimi i Mithat Frashërit, pjesë të zgjedhura nga vepra, përgatitur nga Uran Butka, Tiranë: PHOENIX,

1997. 248-249. 1003 Gazeta “Ora e Shqipnis”, Vjenë, 24 mars 1928, art. Kosova. 1004 Gazeta “Ora e Shqipnis”, Vjenë, 26 prill 1928, art. Dera e hapun! 1005 Gazeta “Shqipëria e re”, Konstancë, 24 shkurt 1929, art. Vuajtjet e shqiptarëve.


188

pahir malazias duke i shpronësuar me forcë shqiptarët, të cilët kësisoj mbetën rrugëve. Këtë

bëhen më ndihmën e organeve qeveritare, për arsye strategjike(?). Dhe në këtë kohë neve,

shqiptarët e lirë, rrimë me duar të kryqëzuara dhe nuk nxjerrim as zë protestimi për vuajtjet e

vëllezërve tanë të mjerë.”1006

Gazeta “Dielli” e Bostonit në artikullin “Shqiptarët e Kosovës” konkludon se

shqiptarët e Kosovës vuajnë më shumë se maqedonasit nga serbët. Duke akuzuar edhe ata

pak udhëheqës të Kosovës, gazeta do të shprehej se: “Udhëheqësit e Kosovës nuk kanë kohë

të bëjnë qarje si udhëheqësit e Maqedonisë dhe të përpiqen për të drejtat. Në vend që të

organizohen e të kërkojnë të drejtat e tyre, disa nga udhëheqësit shqiptar të Kosovës janë bërë

vegla e serbëve kundër Shqipërisë. Nga ky shkak shqiptarët në Kosovë do të vuajnë shumë

nën tiraninë serbe edhe kemi frikë se nuk do të mund të shpëtojnë dot shpejt. Keni venë re në

shumë raste se disa nga udhëheqësit e Kosovës nuk behën merak fare për shqiptarët e

Kosovës që po vuajnë nga tirania serbe. Këta në vend që të marrin masa si udhëheqësit e

Maqedonisë dhe të bëjnë ankesa në Lidhjen e Kombeve kundër masakrave të serbëve ndaj

shqiptarëve dhe kështu të shpëtojnë shqiptarët nga vuajtjet. Udhëheqësit kosovarë kanë

pretendime të bëhen ministra dhe janë bashkuar me armiqtë duke bërë propaganda kundër

regjimit të Shqipërisë.”1007

Gazeta “Ora” që dilte në Tiranë duke ndier dhembje kombëtare për bashkëkombësit,

konstaton se vuajtjet e shqiptarëve, që jetojnë nën zgjedhën serbe “nuk lënë kurrë të besojmë,

as për një grimë, se qeveria jugosllave do ndërroj taktikën e saj dhe të tregoj një politikë për

marrëdhënie miqësore me Shqipërinë, ose të paktën respektuese për të drejtat e minoriteteve.

Përkundrazi çdo gjë tjetër na provojnë lajmet e ardhura nga ajo anë, vërtetojnë se vet

autoritetet serbe bëhen aktorë të mizorive dhe të vrasjeve kundër shqiptarëve”.1008

Duke përshkruar metodat e vrazhda e çnjerëzore të sjelljeve të autoriteteve qeveritare

jugosllave gazeta “Besa” që dilte po ashtu në Tiranë që në faqen e parë të saj do të shprehet

se: “Vuajtjet e shqiptarëve të Kosovës janë të papërshkrueshme dhe autoritetet e vendit rrinë

duke studiuar mënyra gjithmonë të reja se qysh ta mërzisin shqiptarinë dhe të provokojnë

ikjen nga tokat e tija. Një mijë e njëqind mjete përdorën kundër popullit të gjorë dhe masat

fiskale të jashtëzakonshme e kanë sjellë në atë gjendje që të vuaj edhe për bukën e gojës, ndër

ato vise aq të pasura, dhe shumica e tregtarëve e pasanikëve po falimentojnë. Është e tepërt të

themi se kjo rrjedh nga ligji unilateral i taksave për elementin serb dhe atë shqiptar. Me fjalë

1006Gazeta “Shqipëria e Re”, 1929, art. Vuajtjet e shqiptarëve. 1007 Gazeta “Dielli”, Boston, 6 shkurt 1930, art. Shqiptarët e Kosovës. 1008 Gazeta “Ora”, Tiranë, 13 mars 1930, 1.


189

të tjera qeveria jugosllave zbaton në Kosovë dy ligje të ndryshme taksash, me njërën nga të

cilat elementi shqiptar në veprim tregtar paguan një taksë tri ose katër fish më tepër se

elementi serb, duke e bërë kështu të pamundur vazhdimin e tregtisë dhe përballimin e

konkurrencës së atyre që gëzojnë të drejtat preferenciale në ligjin e taksave. Të gjithë këtij

mjerimi duhet t’i shtohet edhe atmosfera terroriste që autoritet e vendit e mbanë nën këmbë

gjithnjë kundra e popullsisë shqiptare me sistemin e një rrjeti të gjerë spiunazhi aq sa dy vetë

bashkë kanë frik të bisedojnë ose të shëtisin, pse do të rëndojë mbi ta largimi ose

internimi.”1009

Gazeta “Kosova” e Konstancës duke qëndruar gjithmonë në linjën e duhur kombëtare

në artikullin e saj “Pakicat shqiptare në Jugosllavi” thekson ndër të tjera se:“Në disa qarqe

shovinizmi i xhandarmërisë serbe shkon aq larg, sa shqiptarët nuk guxojnë të flasin midis tyre

në gjuhën e nënës”.

Serbia i mbylli krejt shkollat duke i dëbuar edhe mësuesit shqiptarë. Në kohën e

okupacionit ushtarak austriak në të gjitha katundet shqiptare të këtyre qarqeve u hapën

shkolla, ku mësimi jepej vetëm shqip. Por në momentin kur ato vise i zaptoi përsëri

Jugosllavia, shkollat në fjalë u mbyllën.

Edhe mësimi fetar është degraduar. Mësimi i fesë myslimane jepet vetëm në gjuhën

arabe prej hoxhallarëve boshnjak, kurse mësimin e fesë katolike e japin priftërinjtë sllav që

nuk dinë fare shqip. Administrata jugosllave ndalon sistematikisht çdo lëvizje të zhvillimit

intelektual dhe e detyron rininë shqiptare të mbetet në errësirë të plotë.1010

Po e njëjta gazetë në artikullin “Kosovar, ki mendjen” kërkon një mobilim dhe

përkushtim më të madh në radhë të parë të vet kosovarëve: “Krijimi i Jugosllavisë Federative

ty Kosovë po të gjen me duar në gji e më sy në gjumë. Ti nuk je e organizuar e as e përgatitur

për ti mbrojtur të drejtat e tua. Jugosllavia ka me qenë e dame në kantone autonome, kroatët e

sllovenët, maqedonasit e malaziasit e boshnjakët kanë me pas secili kantonet e veta dhe

vetëm ti o fatzi ki me ngel prapë rob i përulur. Kosova jote o kosovar ka me qenë tjerë nëpër

fasha dhe fashat e saj do tu ngjiten kantoneve fqinje të maqedonasve, serbeve e malazezve.

Kosovar zgjohu nga gjumi sa nuk është tepër vonë. Zgjohu nga gjumi dhe beje që zëri yt të

dëgjohet. Bëj që zëri yt të buçes e ti mbroj të drejtat tua, tregohu trim ashtu si te ka fal natyra.

Nuk është nevoja që të zbrazësh pushkë e të derdhësh gjak. Trimërinë tregoje me fjalë

guximtare dhe me qëndrim guximtar. Po nuk lëvize ti vet as Muhameti e as Krishti nuk kanë

1009 Gazeta “Besa”, Tiranë, 23 mars 1932, 1. 1010 Gazeta “Kosova”, Konstancë, 17 korrik 1932.


190

me zbrit prej qiellit me ti këputë ty zingjirt e robërisë. Dhe as bota e huaj nuk ka me ardhë

kurrë me te kap ty për flokësh e me të nxjerr nga balta. Bota është gati me të ndihmu, por

dëshiron ta ndijë zërin tënd. Dy deputet anglez të vizituan, ti kanë parë hallet e do të

përkrahin përpara botës mbarë. Tregohu i denjë i kësaj përkrahje”.1011

Nga ana tjetër, siç është e theksuar në shtjellimet e lartshënuara shteti shqiptar dhe vet

Mbreti Zog duhej të udhëhiqnin politikë të matur dhe të fqinjësisë të mirë. Për këtë ai

vlerësohej nga një pjesë e diplomacisë dhe diplomatëve. Post Wheeler, ish ministri i

Amerikës në Tiranë, më vonë në Paris, në kthimin e tij për në Shtet e Bashkuara, i bëri një

lavdërim të lartë mbretërimit Zog I, qeveritari i Mbretërisë më të vogël të Evropës, përpjekjet

e të cilit për të zhvilluar vendin e tij për mbajtjen e paqes, e bëjnë atë, në mëtimin e zotit

Ministër, një nga fuqitë më të dukshme të Ballkanit.

Ai në artikullin “Mbreti Zog mban Çelësin e Ballkanit” thekson se me gjithë

mungesën e Shqipërisë në fuqi njerëzore, me gjithë se nuk është një vend i zhvilluar

industrial dhe megjithëse 1 milion shtetas të këtij vendi gjenden të shpërndarë në një

sipërfaqe prej 10.000 mile kuadrat, Wheeler beson se rëndësia e Shqipërisë në çështjet e

orientimit të afërt është e pa-çmueshme, dhe se Shqipëria në disa rrethana është çelësi i paqes

së Ballkanit.1012

Ndërkaq gazeta “Zani i Shkodrës” në artikullin “Regjimi Zogist” duke e vlerësuar

Mbretin Zog shkruan ndër të tjera: “Do ta rrëfejmë haptazi – qetësia që sot e pa-luajtshme

mbretëron ndër të gjitha viset e Shqipërisë, është rrjedhë direkte e funksionimit të regjimit të

sotëm. N. M. e Tij Mbreti, Zogu i Parë, sapo i mori definitivisht në dorë frenat e shtetit, u

përkujdes sidomos për sigurimin e qetësisë publike anë e kandë shtetit, duke e çarmatosur

popullin e duke i ndjekur kriminelët që guxojshin me e trubullu qetësinë e përgjithshme”1013.

Shtypi shqiptar një vëmendje të veçantë i kushtoi edhe emigrantëve kosovarë që

detyroheshin të emigronin në Shqipëri si dhe përpjekjeve të shtetit shqiptar që në suaza të

mundësive t’u dalë në ndihmë atyre fatkëqinjve. Por krahas kësaj shtypi shqiptar trajtoi edhe

përpjekjet për krijimin e kushteve që edhe shqiptarët e Shqipërisë të mos emigronin jashtë

atdheut. Qeveria kishte përgatitur një projektligj për ndalimin e emigrimit familjarisht dhe ia

paraqiti Parlamentit, i cili e aprovoi.1014

1011 Gazeta “Kosova”, Konstancë, 14 nëntor 1932. 1012 Gazeta “Demokracia”, Gjirokastër, 16 dhjetor 1934. 1013 Gazeta “Zani i Shkodrës”, Shkodër, 7 korrik 1937. 1014 Gazeta “Drita” Tiranë, 17 shkurt 1938.


191

Në raportin justifikues të qeverisë thuhej se autoritetet administrative të Mbretërisë

kanë konstatuar se shumë familje shqiptare, pasi shesin pasuritë e tyre të tundshme dhe të

patundshme që kanë në Atdhe, kërkojnë pasaportë për të dalë jashtë shtetit, me qëllim

instalimi në një shtet të huaj.

Më tej, raporti justifikues vazhdon: “duke marrë parasysh se në këtë mënyrë, largohen

nga atdheu definitivisht familje bujqësore, që janë të vlefshme për ekonominë tonë, këshilli

ministror urdhëroi ndalimin e lëshimit të pasaportave atyre që kuptohet që largohen

familjarisht me qëllim emigrimi dhe njëkohësisht autorizon Ministrinë e Brendshme për të

përgatitur projekt-ligjin e duhur. ”1015

Po e njëjta gazetë edhe në numrin e ardhshëm vazhdon me artikullin e njëjtë. Kjo

dëshmon se çështja shikohej si brengë kombëtare: “Po ky shpirt atdhetarizmi, që kurdoherë i

ka frymëzuar, duhet ti shtyjë shqiptarët e mërgimit që të kthehen në Atdhe. Shqipëria e lirë ka

nevojë për ta. Jemi një vend që duhet ti ushqejmë pesë milion njerëz, dhe nuk kemi më

shumë se një milion”.

Në artikujt e kësaj gazete i bëhej thirrje qeverisë, që të përdorte të gjitha mjetet e

propagandës për t’i shtyrë shqiptarët që të kthehen në Atdhe. Ata kishin eksperiencë të gjatë

tregtie dhe nismash të ndryshme industriore të fituar në vende të ndryshme të përparuara.

Këtë eksperiencë të dobishme ata mund ta sjellin në Atdhe me shumë përfitime të gjendjes së

përgjithshme.

Përveç kësaj, shumica e mërgimtarëve kanë grumbulluar një kapital të konsiderueshëm.

Ky kapital i fituar me djersë e mund të madh, duhet të vinte në Atdhe, për të shfrytëzuar

burimet e shumta kombëtare. Shumë burime janë akoma të pashfrytëzueshme dhe prandaj

ato duhet të mundohen të gjejnë këtu sheshe të gjera punimi. Shfrytëzimi i këtyre burime me

kapitalet e shqiptarëve të mërgimit do ta ngrinte vlerën e këtyre kapitaleve dhe njëkohësisht,

do të sillte një përfitim të madh për të mirën e përgjithshme.

Për të gjitha këto arsye pra, vazhdonte thirrjen gazeta, politika që duhet të ndjekë

qeveria Mbretërore duhet të jetë afrimi i shqiptarëve të mërgimit në gjirin e Atdheut.1016

Çdo popull i qytetëruar ka për themel edukatën pa të cilën nuk qëndron një shtet. Aq

më tepër zhvillimi i një edukate të shëndoshë kombëtare ishte i nevojshëm për shtetin

shqiptar. Propagandat e huaja për qëllime të caktuara çdoherë kanë bërë përpjekje që ta

pengojë edukatën kombëtare shqiptare.

1015 Po aty. 1016 Gazeta “Drita”, Tiranë, 18 shkurt 1938.


192

Megjithatë, nëse shikohen rrethanat në kohë dhe hapësirë, shtypi shqiptar, më gjithë

vështirësitë që e përcillnin, realizoi misionin e tij të shenjtë në favor të çështjes kombëtare.


193

PËRFUNDIME

Pavarësia e Shqipërisë, më 28 nëntor 1912, përbën një nga ngjarjet më të

rëndësishme në historinë e shqiptarëve. Ajo ishte fryt i përpjekjeve dhe i luftërave

shekullore kundër zgjedhës së huaj, për të mbrojtur tërësinë tokësore të atdheut dhe për të

formuar shtetin e pavarur shqiptar. Pavarësia ishte fitore e përbashkët për popullin

shqiptar, për të gjitha forcat që kishin marrë pjesë në luftë për çlirim kombëtar, me

pushkë e pendë nga Kosova në veri e deri në Çamëri në jug, nga Adriatiku e Joni në

perëndim e deri në Kërçovë, në Shkup, Preshevë e në Kumanovë në lindje, si dhe për të

gjithë shqiptarët e diasporës kudo në botë.

Megjithatë, problemi i shtetit shqiptar të krijuar dhe shtrirjes territoriale të tij

ishte në qendër të vëmendjes për shtetet ballkanike dhe evropiane dhe për shkak të

interesave të tyre lakmitare përbënte problem. Aleatët ballkanikë (Serbia, Greqia,

Bullgaria dhe Mali i Zi) kishin aspirata për t’i pushtuar të gjitha tokat shqiptare dhe ishin

kundër krijimit të shtetit shqiptar. Konferenca e Ambasadorëve në Londër më 1913 në

caktimin e kufijve nuk përfilli parimin e kombësisë dhe interesat kombëtare të

shqiptarëve, por plotësoi, përgjithësisht, synimet shoviniste të agresorëve ballkanikë dhe

u kujdes për të mos i acaruar marrëdhëniet midis Fuqive të Mëdha. Me këto vendime të

padrejta brenda kufijve të shtetit shqiptar u përfshi afërsisht gjysma e trojeve dhe e

popullsisë shqiptare (rreth 28 mijë km2), kurse gjysma tjetër mbeti jashtë kufijve

shtetërorë dhe u shkëput në mënyrë arbitrare nga trungu mëmë. Jashtë mbetën territore të

tëra të banuara nga shqiptarët në Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni dhe Greqi. Një vendim i

tillë u prit me indinjatë nga populli shqiptar dhe qeveria e Vlorës me ç'rast u organizuan

mitingje dhe manifestime të shumta protestash. Sikurse, njerëzit e gjymtuar që ndiejnë

ankth nga gjymtimi i tyre, një ndjenjë e tillë përshkoi edhe shoqërinë shqiptare që e

preokuponte problemi i të qenit një komb i ndarë. Por, formimi i shtetit shqiptar ve në

pah zanafillën e lindjes së asaj, që sot quhet çështje kombëtare. Shqipërisë me gjymtyrë

të këputura dhe të dërrmuar ekonomikisht dhe politikisht, si shtet i krijuar shqiptar, i

takoi që ta luajë rolin qendror në zgjidhjen e çështjes kombëtare, të bëhet krah i fuqishëm

i shqiptarëve në trojet e veta etnike, të shkëputura nga trungu kombëtar. Asaj i takon që të

dëshmohet si faktor me ndikim për pozitën e shqiptarëve në Evropën Juglindore.


194

Qeveria e përkohshme e Vlorës u angazhua që t’i mbronte të drejtat e popullit

shqiptar vetëm në formë diplomatike duke manovruar përmes kontradiktave që i

karakterizonte palët në konflikt. Lufta e Parë Botërore 1914-1918 e solli në pikëpyetje

pavarësinë e Shqipërisë. Shqipëria u pushtua si nga trupat e fuqive qendrore ashtu edhe

nga trupat e Antantës. Fqinjët e Shqipërisë u rreshtuan në anën e fuqive të Antantës. Me

fillimin e luftës austro-serbe filloi të gjallërohej fryma irredentiste. Në ballë qëndronin

patriotët kosovarë që deri atëherë kishin bashkëpunuar me princ Vidin. Por, Vidi në

përputhje me statutin, nuk pranoi t'i shpallë luftë Serbisë dhe ruajti asnjanësinë.

Shqiptarët në përgjithësi mbajtën një qëndrim mikpritës ndaj Austro-Hungarisë,

i cili kushtëzohej nga qëllimi për ta larguar nga Shkodra ushtrinë e Malit të Zi, prania e së

cilës i shërbente shkëputjes së qytetit nga Shqipëria dhe aneksimit nga Mali i Zi. Mbarimi

i Luftës së Parë Botërore me fitoren e Fuqive të Antantës e gjeti Shqipërinë jo vetëm të

copëtuar politikisht dhe të pushtuar nga forcat ushtarake të disa fuqive fituese dhe

shteteve fqinje, por edhe në një gjendje jashtëzakonisht të rëndë ekonomike. Gjendjen

sidomos e rëndonte rivaliteti jugosllavo-italian dhe pretendimet e tyre territoriale ndaj

Shqipërisë.

Në fund të muajit shtator dhe në fillim të muajit tetor të vitit 1918 në Kosovë e

para hyri ushtria franceze. Forcat franceze e morën këtë krahinë gjer nga mesi i tetorit

1918. Pavarësisht se francezët deklaronin se ishin vetëm për ndjekjen e Austro-Hungarisë

ushtria franceze ia dorëzoi Kosovën ushtrisë serbe.

Çetat shqiptare në Kosovë u organizuan në luftë kundër pushtimit. Ushtria serbe

menjëherë e përdori forcën e armatosur që të nënshtronte shqiptarët. Lufta e Parë

Botërore për shqiptarët ishte tragjedi e vërtetë. Me formimin e Mbretërisë SKS, për

dallim nga gjermanët, hungarezët, sllovakët etj., shqiptarëve nuk iu njoh madje as e drejta

e pakicës nacionale. Për shqiptarët u rivendos një regjim terrori dhe zhvendosjeje.

Fqinjët të pangopur kërkonin copëtimin edhe të asaj Shqipërie gjysmake. Në

skenë u paraqitën forcat patriotike, të cilat u vunë në ballë të shtetit në përpjekje për

ruajtjen e tërësisë tokësore dhe për bashkimin e viseve shqiptare në një shtet të lirë dhe të

pavarur.

Posaçërisht vlen të theksohet kontributi i Komitetit Mbrojtja Kombëtare e

Kosovës, i cili luajti një rol tejet të rëndësishëm në mbrojtjen e interesave të kombit dhe

të shtetit shqiptar kundër pretendimeve të Fuqive të Mëdha dhe shteteve fqinje, me theks

të posaçëm kundër planeve të politikës serbe. Komiteti i Kosovës, të cilin mund ta


195

quajmë ndryshe edhe qeveri e Kosovës, sidomos gjatë viteve 1918-1920, ishte një ndër

organizatat politike më të rëndësishme në Shqipëri, si për nga detyrat që shtronte për

zgjidhje programi i saj, ashtu edhe nga gjerësia dhe shtrirja e veprimtarisë, përbërja dhe

numri i anëtarëve. Qëllimi kryesor i Komitetit ishte që përmes kërkesave para shteteve të

Antantës të kërkojë bashkimin e të gjitha trevave shqiptare në një Shqipëri të lirë dhe

veturdhëruese. Përveç veprimtarisë diplomatike, Komiteti bënte edhe organizimin e

Lëvizjes Nacionalçlirimtare, d.m.th. të rezistencës së armatosur të popullit me forca

kombëtare, për realizimin e synimit kryesor, çlirimin e territoreve shqiptare të pushtuara.

Megjithatë, gjendja në Shqipëri ishte shumë e tendosur. Në Paris duhej të

fillonte Konferenca e Paqes. Si imponim i rrethanave lindi ideja për themelimin e një

qeverie të re, e cila do t'i përfaqësonte interesat e shqiptarëve pranë Fuqive të Mëdha. Në

fund të dhjetorit 1918, u formua qeveria e Durrësit nën udhëheqjen e Turhan Pashë

Përmetit. Kongresi i Durrësit u shpreh jo vetëm për pavarësinë e Shqipërisë së vitit 1913

të përcaktuar në Londër, por edhe për rishikimin e kufijve në favor të saj. Për qeveritarët

e Durrësit copëtimi territorial shqiptar ka qenë së pari si rezultat i mungesës së aleatëve

tradicionalë të kombit shqiptar dhe së dyti si pasojë e pozicionit të tij të lakmueshëm

gjeografik. Prandaj qëndrimet e mbajtura ndaj çështjes kombëtare të qeverisë së Durrësit

duhen shikuar në kontekstin e realiteteve që ekzistonin atëherë në gjendjen e brendshme

në vend si dhe në zhvillimet ndërkombëtare. Në një pozitë të vështirë si një qeveri sa për

formë nën okupimin ushtarak të Italisë, qeveria e Durrësit nisi delegacionin e vet në

Paqen e Versajës që i zhvilloi punimet prej 18 janarit 1919 gjer më 21 janar 1920.

Ekuilibri i mëparshëm i forcave në rrafshin ndërkombëtar, nga do të mund të

përfitonte çështja shqiptare ishte prishur dhe ishte në dëm të saj. Kërkesat e delegacionit

shqiptar që iu parashtruan paqes së Versajës ishin: rinjohja e pavarësisë së Shqipërisë që

e kishte garantuar Konferenca e Londrës e vitit 1913 dhe që t'i ktheheshin shtetit shqiptar

viset shqiptare që mbaheshin të okupuara nga Serbia, Mali i Zi dhe Greqia. Për të

sensibilizuar opinionin publik të huaj dhe sidomos Konferencën e Paqes, delegacioni

shqiptar u mundua të shfrytëzojë në favor të kërkesave të tij edhe lëvizjen e armatosur në

formë çetash në Kosovë dhe në troje të tjera shqiptare në Jugosllavi. Fatkeqësisht,

kërkesat e qeverisë së Durrësit që trevat e shkëputura shqiptare t'i bashkohen shtetit amë

nuk gjetën asnjë mbështetje nga shtetet vendimmarrëse në këtë konferencë dhe faktikisht

ajo sanksionoi nga pikëpamja ndërkombëtare copëtimin e mëhershëm të trojeve

shqiptare. Diplomatët e shteteve që ishin mbledhur në Paris, me përjashtim të presidentit


196

amerikan Wilson, vazhduan “t'i rregullojnë punët" sipas parimit: e drejta i takon të fortit.

Mllefi i shkaktuar në Shqipëri krijoi rrethana të reja.

Shqiptarët menduan se kishte ardhur koha për veprim të ri. Pa përfillur praninë

e ushtrisë italiane një grup atdhetarësh morën iniciativën për mbledhjen e Kongresit të

Lushnjës, që i zhvilloi punimet nga 28-31 janar 1920. Kryetar i qeverisë së re u zgjodh

Sulejman Delvina. Kongresi u shpreh në favor të një Shqipërie independente me kufij

etnikë. Ky kongres do të hidhte poshtë të gjitha planet e hartuara në Konferencën e Paqes

në dëm të pavarësisë politike dhe të tërësisë territoriale të shtetit shqiptar. Falë

vendosmërisë së kryengritësve shqiptarë në luftën e Vlorës, Italia më 2 gusht 1920

nënshkroi në Tiranë një protokoll, përmes të cilit respektonte sovranitetin shqiptar mbi

Vlorën dhe tërësinë tokësore të Shqipërisë. Qeverisë së Lushnjës iu nevojit që të luftonte

edhe për çlirimin e territoreve të pushtuara nga jugosllavët.

Fitorja e ushtrisë kombëtare shqiptare kundër sulmit jugosllav ka një rëndësi në

konsolidimin e mëtejshëm të shtetit shqiptar si në Shqipëri ashtu edhe në arenën

ndërkombëtare. Suksesi më i madh i qeverisë së Sulejman Delvinës në politikën e

jashtme konsiderohej trasimi i rrugës për pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve,

më 17 dhjetor 1920. Ky pranim e qartësoi vetëqeverisjen e saj dhe ishte mbështetje e

qëllimeve të saj të sinqerta për t'i respektuar detyrimet e saj ndërkombëtare.

Kërkesat më urgjente që paraqiti delegacioni shqiptar në Lidhjen e Kombeve

ishin lirimi i tokave të pushtuara nga serbët, ndalimi i mizorive serbe kundër shqiptarëve

të Kosovës dhe rivendosja relative diplomatike në Shqipëri. Viti 1921 ishte vit i një

rëndësie të veçantë për popullin shqiptar. U arrit që të paktën të ruhej pavarësia e

Shqipërisë dhe tërësia territoriale e vitit 1913. Këto arritje ishin bazë për konsolidimin e

mëtejshëm të shtetit shqiptar.

Nacionalizmi shqiptar u dallua nga ideja e vazhdimësisë së aktivitetit politik,

duke mos mohuar as luftën e armatosur për realizimin e bashkimit kombëtar.

Nacionalizmi shqiptar në ballë të të cilit qëndronin kosovarët, ishte ithtar madje, edhe i

luftës së armatosur për bashkim kombëtar, ndërsa qëndrimet qeveritare shqiptare ishin

për përkrahje të shqiptarëve në arenën ndërkombëtare, duke ruajtur neutralitetin dhe duke

iu shmangur konfliktit të armatosur. Pikëpamjet e nacionalistëve shqiptarë që problemi

kombëtar në instancë të fundit duhej të zgjidhej përmes luftës për qeveritarët shqiptarë

ishte politikë iluzore dhe aventurizëm politik.


197

Derisa qeveritarët shqiptarë përpiqeshin për krijimin e një stabiliteti të

brendshëm duke i luftuar edhe nacionalistët kosovarë, Hasan Prishtina, duke iu referuar

zhbërjes së Zonës Neutrale të Junikut nga forcat e përbashkëta shqiptare dhe serbe

thekson: "Ky rast tregoi edhe një herë se lidhja e fatit të lëvizjes së Kosovës me çështjen

e zhvillimit demokratik në Shqipëri është diçka e domosdoshme dhe jetike. Ekzistimi i

një qeverie patriotike në Shqipëri do të thoshte përkrahje e mbrojtje për lëvizjen e

Kosovës".

Megjithatë, divergjenca mendimesh kishte edhe jashtë grupimit nacionalist

shqiptar. Kontradikta mendimesh mbi qeverisjen e vendit lindën sidomos ndërmjet

Ahmet Zogut dhe Fan Nolit e pasuesve të tyre. Fan Noli si kryeministër shpalli një

program ambicioz për krijimin e një shteti modern, por qeveria e tij nuk u pranua në

arenën ndërkombëtare. Pavarësisht se me këtë qeveri nacionalistët kosovarë frymonin më

lirshëm, Noli përfaqësonte një sistem pikëpamjesh politike dhe kulturore jo nacionaliste

në mendimin politik shqiptar. Qeveria e Nolit u përpoq me çdo kusht ta bindë qeverinë

jugosllave se nuk do të lejonte që politika e saj të ndikohej nga persona jashtë qeverisë,

kushdo qofshin ata. Noli është shprehur hapur kundër lëvizjeve për bashkimin e

territoreve dhe pjesëve të kombit që mbetën jashtë kufijve të njësisë politike në një shtet

të përbashkët shqiptar, duke e quajtur atë një luks edhe për shtetet e mëdha. Urtësia e

qeverive shqiptare në marrëdhëniet me ato jugosllave lidhur me çështjen e Kosovës nuk

do të thoshte që qeveritë shqiptare nuk e kishin ndjenjën e solidaritetit vëllazëror me

popullatën shqiptare në Jugosllavi dhe përpiqeshin që të gjenin rastin për t’ua tërhequr

vërejtjen qeveritarëve jugosllavë.

Periudha e viteve 20-30 të shek. XX, dhe veçanërisht vitet 1925-1939, janë të

lidhura aq fort me emrin e Ahmet Zogut, saqë rëndom ato vite quhen “koha e Zogut”.

Emërtimi i tillë ka ardhur gjithsesi, i natyrshëm për shkak të gjurmëve që Ahmet Zogu

dhe veprimtaria e tij e spikatur lanë në këtë hark kohor, veprimtari e cila konsiston në

konfirmimin e pavarësisë së Shqipërisë dhe hapa të rëndësishëm për konsolidimin e

shtetit shqiptar.

Po cilat ishin raportet e Zogut me elitën politike kosovare në periudhën e

përpjekjeve të tij për marrjen dhe konsolidimin e pushtetit, por edhe më vonë deri në

vitin 1939?

Së dyti, në kuadrin e politikës së jashtme e të brendshme të Zogut si trajtoheshin

dhe çfarë vendi zinin shqiptarët e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare në Jugosllavi?


198

Mund të shtrohen dhe pyetje të tjera por mendoj se është e mjaftueshme për të

argumentuar qëndrimin e shtetit shqiptar të drejtuar nga Ahmet Zogu ndaj problemit

kombëtar.

Zogizmi i quante "aventurizëm politik dhe iluzion politik" tendencat

nacionaliste shqiptare të cilët mendonin se lufta për bashkimin kombëtar duhet vazhduar

menjëherë dhe me të gjitha mjetet. Në vend të luftës për bashkimin kombëtar qeveria e

Zogut i përmbahej idesë së vendosjes së marrëdhënieve të mira me shtetet fqinje.

Natyrisht që kundër një politike të tillë ishin nacionalistët kosovarë që luftonin për

çlirimin e Kosovës nga sovraniteti serb. Zogu i favorizoi tendencat jo nacionaliste si

mënyrë për ruajtjen e stabilitetit të shtetit shqiptar. Megjithatë duhen vlerësuar edhe

veprimet politike zogiste që përkojnë me logjikën e nacionalizmit shqiptar, duke mos

anashkaluar edhe kultivimin e një edukate kombëtare në Shqipëri.

Kalvari i përjetimeve tragjike të shqiptarëve nën sundimin jugosllav dhe grek

paraqet kapitujt më të dhimbshëm të historisë së shqiptarëve. Filloi emigrimi në masë i

popullsisë shqiptare, i cili bëhej në kushte të tmerrshme që u kushtonte me jetë qindra

familjeve shqiptare. Qeveria e Zogut u angazhua që t'iu kundërvihej planeve mbi largimin

e popullsisë shqiptare nga Kosova. Edhe me dekretet për sistemim dhe dhënie tokash

qeveria u përpoq që t'ua lehtësonte dhimbjet mijëra muhaxhirëve të përzënë nga tokat e

tyre në Kosovë.

Në vitet 1925-1939, politika e Zogut synonte fillimisht konsolidimin e regjimit

të tij, që do të thoshte për situatën në ato vite, konsolidimin e shtetit të brishtë shqiptar.

Shqipëria në kuadër të kësaj politike u bë stehë për emigracionin politik kosovar të çdo

niveli gjatë viteve 1925-1939.(Përmendim p.sh rastin e 3 klerikëve katolik të arratisur nga

Jugosllavia, E.Kurtit, Gj. Bisakut, L. Gashit, pas vrasjes atje të Atë Shtjefën Gjeçovit, si

dhe dërgimin prej tyre më 1930 në adresë të sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së

Kombeve, Erik Drumondit, të një promemorieje të detajuar për gjendjen e rëndë të

shqiptarëve atje, etj.)

Personalitetetë ndryshme nga Kosova që plotësonin kriteret e cilësive dhe

natyrisht që ishin besnikë e dëshironin të shërbenin në administratën e Shqipërisë u

emëruan në poste të ndryshme civile e ushtarake (mund të evidentohen rastet e Sali

Vuçiternit, nipit të Isa Boletinit, Tafil Boletinit, etj., të cilët patën detyra të ndryshme më

rëndësi në administratën shqiptare. Të tjerët si Ali Riza Kosova, Hysni Peja, Mehmet

Delia etj., patën detyra po kaq të rëndësishme në ushtrinë e xhandarmërinë


199

shqiptare,etj.)Në këtë kuadër personaliet të elitës shqiptare nga Kosova që jetonin në

Jugosllavi, patën mbështetje në mënyra të ndryshme nga Tirana zyrtare.(Rasti i Ferhat

Dragës që familjarisht ishte i garantuar se do të kishte përkrahjen e Shqipërisë, madje

edhe financohej për të mos u penguar në përpjekjet për mbrojtjen e interesave të

shqiptarëve në Jugosllavi).

Ndërhyrja e Shqipërisë në çështjen e Kosovës ishte e pashmangshme dhe e

kuptueshme. Edhe pse një shtet i paorganizuar mirë dhe në krizë të thellë ai kishte një zë

të përhershëm në politikën ndërkombëtare, si dhe ndikimet e saj në masat kosovare. Për

rolin e Shqipërisë, për thyerjet dhe qasjet e koklavitura politika e shtetit shqiptar u shikua

nga dy këndvështrime, nga mëdyshjet mes lojalitetit ndaj çështjes kombëtare dhe

respektimit të raporteve reale. Çdo kohë i ka të vërtetat e veta, por ato të vërteta që

ngrihen mbi mohimin e çdo gjëje edhe vetë do t'i mohojë e ardhmja. Shqipëria ekzistuese

nuk i përmbushte aspiratat legjitime të popullit shqiptar. Me këtë problem jetik u detyrua

të merret ky shtet i sapokrijuar, përkatësisht Shqipëria e kufijve politikë.

Një periudhë të tillë, pra me probleme dhe veçori specifike, e përbëjnë edhe

vitet 1918-1939. Cili ishte qëndrimi i Shqipërisë ndaj këtyre zhvillimeve që përjetuan

trevat shqiptare të pushtuara në përgjithësi e Kosova në veçanti? Kjo është një pyetje që

parashtrohet dhe do të parashtrohet gjithnjë. Një përgjigje të drejtë mund ta japim vetëm

nëse ngjarjet historike i studiojmë në kohë e hapësirë, pra nga analiza e situatës në të

cilën ndodhej Shqipëria në atë periudhë kohore dhe mundësitë e veprimit të saj.

Deputetët shqiptarë shprehnin mendimin se Shqipëria ishte një shtet i vogël dhe

i pafuqishëm, por për realizimin e të drejtave njerëzore të vëllezërve jashtë kufirit të vitit

1913 duhej trokitur në dyert e kancelarive evropiane.

Përpjekjet për mbrojtjen e shqiptarëve në Jugosllavi dhe Greqi si dhe qëndrimet

e shtetit shqiptar ndaj këtij problemi kanë pasur veçori dhe probleme specifike në

periudha të ndryshme të zhvillimit historik. Ato janë diktuar edhe nga koniukturat

politike që kanë qenë vepruese në atë kohë.

Zona në të cilën ndesheshin në mënyrë të veçantë interesat italiane dhe

jugosllave ishte Shqipëria. Nisur nga këto interesa marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave në

periudhën ndërmjet dy Luftërave Botërore duhet parë në prizmin e përpjekjeve jugosllave

për ta penguar ndikimin italian që po rritej nga dita në ditë në Shqipëri. Fushata e

Beogradit pretendonte ta paraqiste shtetin shqiptar si të paaftë për mbijetesë si i pavarur,

si faktor turbullues dhe agresiv në Evropën Juglindore. Opinionin e dyshimtë që u


200

përpoqën të krijojnë jugosllavët dhe shantazhet e tyre nuk mbetën pa influencë edhe në

qarqet qeveritare greke, të cilat në rastin e një ndërhyrjeje jugosllave në Shqipëri shtruan

mundësinë e një ndërhyrjeje greke në Shqipërinë e Jugut. Gjithashtu, pothuajse i tërë

shtypi jugosllav ishte vënë në shërbim të de stabilizimit të situatës në Shqipëri. Pra,

qëndrimet politike të qeverisë së Beogradit në raport me Shqipërinë dhe shqiptarët në

tërësi i përhapi në opinionin vendas dhe ndërkombëtar edhe shtypi serb. Ai mbajti në

përgjithësi një qëndrim shumë negativ ndaj problemeve të kohës e sidomos ndaj popullit

shqiptar. Për qarqet sunduese të Beogradit ekzistenca e një Shqipërie të pavarur e të

konsoliduar do të ishte gjithnjë një bazë e një prapavijë e lëvizjes çlirimtare në Kosovë.

Nga ana tjetër, ekzistenca e një popullsie të konsiderueshme (rreth një milion shqiptarë)

në troje të veta në Jugosllavi ishte një pengesë për realizimin e objektivave të tjerë

aneksionistë e shovinistë të Mbretërisë SKS në Shqipëri.

Qëllimi i shtetit shqiptar për ruajtjen e Kosovës shqiptare, në pritje të

koniukturave të favorshme ndërkombëtare, që do të lejonin korrigjimin e padrejtësive të

kryera në forumet ndërkombëtare të njohura të viteve para e pas Luftës së Parë Botërore

përcaktuan edhe veprimtarinë diplomatike dhe ekonomike të qeverive shqiptare të viteve

20-30, veçanërisht të periudhës 1925-1939, për të penguar shpërnguljen e shqiptarëve

nga viset e veta në Jugosllavi (Këtu do duhej përmendur veprimtaria e përfaqësive

diplomatike shqiptare,veçanërisht në Shkup kryekonsullata, në Manastir - konsullata, në

Beograd – legata, në Selanik– konsullata në Stamboll etj. Gjithsesi në kuadër të këtyre

përpjekjeve u ndërmorën hapat për të pranuar e sistemuar në Shqipëri emigrantët nga

Jugosllavia drejt shtetit amë, ndonjëherë edhe për të riorientuar drejt Shqipërisë

emigrantët që ishin drejtuar fillimisht në Turqi.

Shqipëria që nga viti 1919 e deri në vitin 1939 vuri në veprim gjithë

potencialin e mundshëm që të arrijë të krijojë mekanizmin e plotë të një shteti. T’i krijojë

institucionet në të gjitha sferat: të ekonomisë, arsimit, drejtësisë, rendit e disiplinës si dhe

punëve të jashtme. Të gjitha këto u bënë, duke i njohur mungesat që i dilnin në realizimin

e detyrës madhore, që ishte jashtëzakonisht e vështirë. Shteti shqiptar në rrugën e

zhvillimit, u nis si një vend që nuk trashëgoi asgjë nga e kaluara. Shqipërisë fillimisht i

nevojitej krijimi i kushteve më të domosdoshme. Të paktën drejtësia, arsimi dhe

xhandarmëria kishin arritur në një shkallë përsosmërie të lartë. Këtë gjë e pohonte edhe

gjenerali Jocelin Percy, inspektor i xhandarmërisë shqiptare, i cili shërbeu 12 vjet në

Shqipëri. Ai, ndër të tjera, theksonte: “Nuk është pa merita realizimi i këtyre përpjekjeve


201

po të mendojmë sipërfaqen e vogël që gëzon Shqipëria sot dhe mënyrën se si u caktuan

kufijtë e saj.”

Duke u mbështetur në të dhënat arkivore, vendase dhe të huaja, në dokumente

të botuara me një literaturë të gjerë historike, përfshirë këtu edhe shtypin e kohës dhe

veprat memorialë, jam përpjekur për të hedhur dritë të re mbi çështjen kombëtare dhe me

qëndrimin që është mbajtur ndaj saj nga shteti shqiptar.

Edhe çështjen e Kosovës me tërë kompleksitetin e saj jam munduar që ta

shtjelloj nga një analizë e mirëfilltë mbi faktorët pozitivë dhe negativë që ndikuan në

ecuritë e saj, duke pasur gjithmonë parasysh rrethanat historike të kohës e sidomos

raportin e forcave në rrafshin ndërkombëtar.

Gjithsesi politika e sipërpërmendur e diplomacisë shqiptare dhe e institucioneve

të tjera të qeverisë shqiptare e orientuar nga Mbreti Zog në favor të elementit shqiptar në

Jugosllavi ishte për t’u vlerësuar lart.


202

BIBLIOGRAFIA

BURIMET DHE LITERATURA

I. BURIMET ARKIVORE

1. Arkivi Qendror i Shqipërisë, Tiranë (AQSH)

Fondet:

Ministria e Punëve të Jashtme,Fondi 251.

Ministria e Punëve të Brendshme, Fondi 252.

Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, Fondet 461, 822, 836, 846.

Parlamenti shqiptar, Fondi 246 .

2. Arkivi i Institutit të Historisë -Tiranë (AIH)

Fondet:

1. Arkivi i VjenësHauns und hof, staats archiv, Wien Politisches Archives HHSt.APA

Wien.

2. Arkivi i Parisit,Archives du ministere des affaires etrangeres archives diplomatique

guerre 1914-1918, Balkans Albanie - AMAE Paris.

3. Ministere des Affaires Etrangeres Archives diplomatique, Europe 1918-1929, Fondi

Albanie.

4. Ministere des Affaires Etrangeres Archives diplomatique, Europe 1918-1940 - fond

Jugoslavije; politika e Jugosllavisë ndaj Shqipërisë më 1924; AMAE Paris.

5. Arkivi historik i Ushtrisë Italiane - 10 Reggimento Bersaflieri Comando, Diario

storico - militare, mese di gennario 1920.

6. Arkivi i Londrës - Public Record Office London - Foreign Office FO, dokumenta mbi

politikën e jashtme britanike 1919-1939.


203

3. Arkivi i Jugosllavisë - Beograd (AJ)

1. Diplomatski Arhiv Saveznog Sekretariata Inostranih Poslova Jugoslavije (DASSIP),

Beograd, 1918-1939.

2. Diplomatski Arhiv Saveznog Sekretariata Inostranih Poslova (DASSIP), Poslanstvo u

Parizu 1924, fasc.1. Pov.br.591.

3. Arkivi i Jugosllavisë (AJ) Fondi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, 1929-1939.

4. Arkivi i Institutit Ushtarak të Historisë- Beograd (AVII)

(Arhiv Vojnog Istorijskog Instituta – Beograd) (AVII)

Fondet:

1. AVII- Popisnik 3, popisnik 4, Ratne arhiva i armijske oblasti.

2. Popisnik 6, 7, 4/III. XVII, AVII vitet 1918-1928.

3. Kosovska Divizijska oblast u Prištini, 1919-1941.

4. Vojska Kraljevine Jugoslavije, Glavni generalni štab u Beograd, 1920-1941.

5. Ministarstvo Vojske i Mornarice, Fond 32.

5. Arkivi Shtetëror i Kosovës, Prishtinë (AK)

Fondet:

1. Ministarstvo Spolnih poslova- dokumente nga fondi i Ministrisë së Punëve të Jashtme

– Beograd, 1918- 1939.

2. Ambasada Kraljevine Jugoslavije, Carigrad (Stamboll), dokumente të fotokopjuara .

3. The national archives of the United States sig. VIII- 1-1 Washington.

4. Arkivi i Bonit Sig. III / 1- K.G. 1911-1920.

6. Arhiv na Makedonia ( AM) Skopje

Fondi:

Oborri i Mbretërisë së Jugosllavisë Sig. 1/ 3-1-1919-1941.

7. Arhiv na Institut za nacionalna istorija (AINI), Skopje

Fondi: K.XXXV/5 1919-1941.


204

II. BURIME DOKUMENTARE TË BOTUARA:

1. Bajram Curri, Trajtesa e dokumente, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i

Historisë, Tiranë: 1982.

2. Bajrami, Hakif - Dëbimi dhe shpërngulja e shqiptarëve në Turqi (Dokumente)

Shoqata për kthimin e shqiptarëve të shpërngulur nga trojet e veta, Prishtinë: 1996.

3. Cana, Zekeria - Gjenocidi i Malit të Zi mbi popullin shqiptar 1912-1913, Dokumente,

Prishtinë: 1996.

4. Dokumente për Çamërinë 1912-1939, përgatitur nga Kaliopi Naska, Drejtoria e

Përgjithshme e Arkivave, Tiranë: Dituria, 1999.

5. Dokumente britanike për Shqipërinë dhe shqiptarët (tetor - dhjetor 1913), vëll. I,

përgatitur nga Valentina Duka, Tiranë: Botimet Toena, 2012.

6. Dokumente britanike për Shqipërinë dhe shqiptarët (janar-dhjetor 1914), vëll. II,

Tiranë: Botimet Toena, 2012.

7. Dokumente dhe materiale historike nga lufta e popullit shqiptar për liri e demokraci

1917-1941, përgatitur nga Drejtoria e Arkivave Shtetërorë, Tiranë: 1959.

8. Dokumenti o postanku kralevine srba, hrvata i slovenaca 1914-1919, naklada

"Matice Hrvatske", Zagreb: 1920.

9. Hasan Prishtina, përmbledhje dokumentesh, përgatitur nga Kujtim Nuro dhe Nezir

Bata, Tiranë: 1983.

10. Ismail Qemali, Përmbledhje dokumentesh, përgatiti për botim Teuta Hoxha,Tiranë:

1982.

11. Libri i qarkoreve i viteve 1923-1925, Qarkoret e Punëve të Brendshme, Tiranë.

12. Lufta e popullit shqiptar për çlirimin kombëtar 1918-1920, vëllimi i parë,

Përmbledhje dokumentesh, përgatitur nga Muin Çami me bashkëpunëtor. Akademia e

Shkencave e RPSSH, Instituti i Historisë, Tiranë: 1975.

13. Lufta e popullit shqiptar për çlirimin kombëtar 1918-1920, vëllimi i dytë,

Përmbledhje dokumentesh, përgatitur nga Muin Çami me bashkëpunëtor, Akademia e

Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, Tiranë: 1976.

14. Osmani, Jusuf - Lënda arkivore për kolonizimin dhe reformën agrare në Kosovë

(1918-1941), Prishtinë: 1986.


205

15. Plava, Elmaz B. - Plava dhe Gucija në lëvizjen kombëtare shqiptare, Kujtime dhe

dokumente historike, Tiranë: 1995.

16. Shqipnia përpara Konferencës së Paqes - dokumente zyrtare që paraqiten nga ana e

mërgatës shqiptare, qysh prej 12 shkurtit e deri më 5 qershor 1919, e të botuam nga

ana e Qeverisë së Përkohshme, Romë: 1919, ble i parë.

17. Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, ble i dytë, Shtypshkronja françeskane,

Shkodër: 1921.

18. "Zapisnici sa sednica delegacije Kraljevine SKS na Mirovnoj Konferenciji u Parizu

1919-1920" , Beograd: 1969.

19. Bisedimet e Këshillit Kombëtar 1921-1924, Tiranë, 1927.

III. GAZETAT DHE REVISTAT

Besa, Tiranë, 1932.

Besa Shqiptare, Shkodër, 1921.

Bashkimi, Vlorë, 1924.

Dielli, Boston,1930.

Demokracia, Gjirokastër, 1934.

Gazeta e Korçës, Korçë, 1921,1924-1933.

Kosova, Konstancë, 1932-1933.

Koha, Korçë, 1921.

“La federation Balkanique “, Viene, 1924-1931.

“Novosti”, Beograd, 1923-1924.

“Ora”, Tiranë, 1929-1932.

“Ora e Maleve”, Shkodër, 1923- 1924.

“Ora e Shqipnisë”,Tiranë, 1928.

“Populli”, Shkodër, 1919.

“Politika”, Beograd, 1921-1924.

“Politika” Vlorë, 1922-1924.

“Preporod”, Beograd,1922.

“Pravda”, Beograd,1922-1924.

“Telegraf”, Tiranë, 1928.

“Trgovinski Glasnik”, Beograd, 1921.


206

“Shqiptari i Amerikës”, Korçë, 1922-1924.

“Shkumbini”, Elbasan, 1921.

“Shqipëria e re”, Konstancë, 1923

“Vreme”, Beograd, 1924.

“Zëri i Popullit”, Korçë, 1923.

“Zani i Shkodrës”, Shkodër, 1937.

Revistat:

“Arkivi shqiptar”, Tiranë, 2000.

Bisedimet e dhomës së deputetëve, Tiranë, 1925-1926,

"Buletini shkencor", Shkodër, 1988.

"Çështje të studimeve albanologjike", punime nga simpoziumi i mbajtur në Prishtinë më 20

dhe 21 dhjetor 1985, vëllimi i dytë.

"Dibra dhe dibranët", Kumtar, Peshkopi, 2002.

Fletorja zyrtare, Tiranë, 1925-1926.

Globus, Zagreb, 1988.

"Gjurmime albanologjike", Seria e Shkencave Historike, Instituti Albanologjik, Prishtinë,

vitet 1968, 1979, 1981, 1990.

"Kosova", Instituti i Historisë, Prishtinë, vitet 1988, 2005, 2009.

“Kosmet”, Prishtina, 1991.

"Kumtari", Shkodër, 1988.

"Kosmet", Institut Istorije – Priština, 1991.

"Studime historike", Instituti i Historisë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 1965,

1967, 1986, 1988, 1999, 2000.

"Shkodra në shekuj", Shkodër, 2000.

"Vjetari", Arkivi i Kosovës, Prishtinë, 1971, 1982, 1985, 2009, 2014.

"Zbornik radova", Filozofski Fakultet, Priština 1997

"Zbornik radova", Beograd, 1985


207

V. LITERATURA HISTORIOGRAFIKE

1. Abdyli, Tahir - Hasan Prishtina, "Kosova" nr. 17, Instituti i Historisë së Kosovës,

Prishtinë: 1988.

2. Abdyli, Ramiz – “Shpronësimi i popullsisë agrare shqiptare dhe përpjekjet për

kolonizimin e trevave shqiptare 1918-1941”, në librin: Çështja e Kosovës një problem

historik dhe aktual, nga simpoziumi i mbajtur në Tiranë më 15-16 prill 1993, Instituti

i Historisë, Prishtinë, Prishtinë: 1996.

3. Arifi, Bakalli Emine – “Qeveria demokratike e Fan Nolit dhe qëndrimi i Mbretërisë

SKS ndaj saj”, Gjurmime albanologjike, Seria e Shkencave Historike, nr. XI - 1981,

Prishtinë: 1982.

4. Arifi, Bakalli Emine - Marrëdhëniet ekonomike shqiptaro-jugosllave 1929-1939,

Instituti i Historisë - Prishtinë, Prishtinë: 1997.

5. Arifi Bakalli, Emine - Historia në udhëkryq - Intervistë nëntor, 1990, në gazeta:

Fjala, Prishtinë.

6. Anastasi, Aurela - Institucionet politike dhe e drejta kushtetuese në Shqipëri 1912-

1939, Tiranë:Dituria, 1998.

7. Avramovski, Zhivko – “Kontribut studimit të historisë së Shqipërisë”, Gjurmime

albanologjike, Seria Shkencave Historike, nr. 2, Prishtinë: 1968.

8. Bajrami, Hakif - Rrethanat shoqërore-politike në Kosovë 1918-1941, Prishtinë:1981.

9. Bajrami, Hakif - Bedri Pejani, Prishtinë: Fjala, Prishtinë, 1994.

10. Bajrami, Hakif - “Shpërnguljet e shqiptarëve të Turqi gjatë viteve 1912-1941”, në

librin: Gjenocidi dhe aktet gjenocidiale të pushtetit serb ndaj shqiptarëve nga kriza

lindore e këndej, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Prishtinë: 1995.

11. Bartl, Peter - Shqipëria nga mesjeta deri sot, Prizren: Drita, 1999.

12. Bala, Vehbi - Mbi jetën dhe veprën poetike letrare dhe krijuese të Fan S Nolit, Fan

Noli, Vepra 7, Prishtinë: Rilindja, 1988.

13. Bashkurti, Lisen - Shqiptarët në rrjedhat e diplomacisë, Tiranë: GEER, 2003.

14. Baleta, Abdi - "Minoriteti grek" kryeurë ekspansioni në Shqipëri”, Bota sot, 2 mars

2000.

15. Beptiste, Jean - Storia diplomatica dal 1919 al 1970, Roma: 1972.


208

16. Benedikter, Thomas - Il drama del Kosovo dell origine del conflitto fra serbi e

albanesi agli sconti di oggi, Roma:1998.

17. Biagini, Antonello - Storia dell'Albania - dalle origini ai giorni nostri, Milano:1999.

18. Butka, Uran - Kthimi i Mithat Frashërit, Pjesë të zgjedhura nga vepra Tiranë:

PHOENIX, 1997.

19. Buxhovi, Jusuf - Kosova – nga Konferenca e Londrës deri te protektorati

ndërkombëtar, Prishtinë: Faik Konica, 2012.

20. Buzhala, Rrustem - Shqiptarët në Turqi, Instituti Albanologjik, Prishtinë: 2011.

21. Cana, Zekeria - Kosova dhe shteti i pavarur shqiptar, Materiale nga simpoziumi i

mbajtur më 15-16 prill 1993, Instituti i Historisë, Prishtinë; Instituti i Historisë

Tiranë, Tiranë: 1996.

22. Castellan, Georges - Histori e Ballkanit, Tiranë: Çabej, 1996.

23. Clayer, Nathalie - Në fillimët e nacionalizmit shqiptar, përktheu nga origjinali Artan

Puto, Tiranë: Botimet Përpjekja, 2009.

24. Culaj, Lush - Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës 1918-1924, Instituti

Albanologjik, Prishtinë: 1997.

25. Culaj, Lush - Imzot Bumçi në mbrojtje të çështjes kombëtare 1919-1920, Shpresa,

Prishtinë: nëntor- dhjetor 1998.

26. Culaj, Lush - Shqipëria dhe problemi kombëtar 1918-1924, Prishtinë: Instituti

Albanologjik i Prishtinës, 2004.

27. Culaj, Lush - Hasan Prishtina anëtar aktiv i Komitetit të Kosovës, Veprimtaria

atdhetare e Hasan Prishtinës, Konferencë shkencore 13-14 tetor 2012, Revista SCUPI

seri e botimeve të veçanta të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të

Shqiptarëve, Shkup: 2012

28. Qosja, Rexhep - Strategjia e bashkimit kombëtar, Tiranë: Toena, 1998.

29. Çami, Muin – “Fan S. Noli për mbrojtjen e pavarësisë dhe tërësisë territoriale të

Shqipërisë (1914-1918)”, Studime historike, nr. 2, Tiranë: 1984.

30. Çami, Muin – “Kongresi i Durrësit dhe formimi i qeverisë së përkohshme (dhjetor

1918)”, Studime historike, nr.2, Tiranë: 1965.

31. Çami, Muin – “Lëvizja kombëtare shqiptare dhe politika italiane në mbarim të Luftës

së Parë Botërore”, Studime historike, nr. 3, Tiranë: 1967.


209

32. Çami, Muin – “Shqiptarët për problemin e Kosovës në mbarim të Luftës së Parë

Botërore”, në librin: Çështja e Kosovës problem historik dhe aktual, Instituti i

Historisë - Prishtinë, Instituti i Historisë -Tiranë, Tiranë: 1996.

33. Çami, Muin – “Lëvizja demokratike e revolucionare shqiptare në vitet 1921-1924” në

librin: Çështje të lëvizjes demokratike e revolucionare shqiptare në vitet 1921-1924,

Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë: 1977.

34. Çitaku, Ibrahim - Azem Galica dhe veprimtaria luftarake e çetave kaçake të Drenicës,

Prishtinë: 1996.

35. Çekrezi, Kostë - Plani i tretë për copëtimin e Shqipërisë, Kolona historike, Tiranë:

Koha, 2013.

36. Deva, Xhaferr - Kosova 1912-1914, Historia kombëtare e anatemuar, Zërijavor,

gazetë javore e botuar në Prishtinë, datë, 11.4.1992.

37. Dermaku, Ismet - Velike sile i Albanija od 1918-1927 godine, Vjetari i Kosovës,

Prishtinë:1971.

38. Demaj, Frashër - Britania e Madhe dhe çështja shqiptare 1875-1913, Instituti i

Historisë - Prishtinë, Prishtinë: 2011.

39. Dervishi, Kastriot - Qeveritë e Shqipërisë në vitet 1912-2000, Fejton në gazetën

Dossier 55, Tiranë: 2000.

40. Dezhgiu, Muharrem – “Mithat Frashëri personalitet i denjë i nacionalizmit shqiptar”,

Studime Historike, nr. 1-4, 1995, Tiranë: 1997.

41. Dezhgiu, Muharrem – “Pozita politike e Ahmet Zogut në prag dhe gjatë Luftës së

Dytë Botërore”, në librin: Monarkia Shqiptare 1928-1939, Qendra e Studimeve

Albanologjike, Instituti i Historisë, Tiranë: 2011

42. Dreshaj, Sylë - “Rrethanat politiko shoqërore në Podgur 1912-1921”, Gjurmime

albanologjike, Seria Shkencave Historike, nr.20, Prishtinë: 1990.

43. Dahrenorf, Ralf - Konflikti shoqëror modern - ese për politikën e lirisë, përktheu nga

anglishtja Gjergj Peçi, Dituria, CEU, Budapest: 1997.

44. Dako, Kristo - Shënime historike nga jeta dhe veprat e N.M tij Zogu I-rë dhe populli i

tij, Tiranë: 1938.

45. Duka, Valentina - Histori e Shqipërisë 1912-2000, Tiranë: SHBLU, 2007.

46. Duka, Valentina - Qytetet e Shqipërisë në vitet 1912-1924, Tiranë: Toena, 1997.


210

47. Duka, Valentina –“Diaspora shqiptare e Amerikës dhe çështja e Kosovës ndërmjet dy

Luftërave Botërore”në librin: Çështja e Kosovës një problem historik dhe aktual,

Instituti i Historisë - Prishtinë, Instituti i Historisë- Tiranë, Tiranë: 1996.

48. Dushku, Ledia – “Vështrim mbi premisat dhe vendosjen e marrëdhënieve diplomatike

midis Shqipërisë dhe Greqisë (1920-1923)”, Studime historike, nr. 1-2, Tiranë: 2005.

49. Dogo, Marco - Kosovo-albanesi e serbi; le radici del conflitto, Cosenza: 1999.

50. Djordjeviç, Zoran - Pitanje jugoslovenske-albanske granice na Konferenciji mira u

Parizu 1919-1920 godine, Zbornik Radova, Filozofski Fakultet, Priština: 1997.

51. Enciklopedija Jugoslavije, Jugoslovenski leksikografski zavod, "Miroslav Krlezha",

Zagreb: A – Albanci,1984.

52. Edith, Pierpont, Stickney - Shqipëria Jugore ose Epiri i Veriut në çështjet evropiane

ndërkombëtare 1912-1913, A – Tiranë: Koha, 1998.

53. “Ekspozeu i Mehdi Frashërit për çështjen e Çamërisë” (në Lidhjen e Kombeve)

përktheu nga frëngjishtja Nestor Nepravishta, Studime historike, 1-4, Tiranë: 1997.

54. Ermenji, Abas - Vendi që zë Skënderbeu në historinë e Shqipërisë, Tiranë:

Çabej,1996.

55. E.J.Hobsbaum - Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780-a Programi, Miti, Realitetit,

Tiranë: Toena dhe Fondacioni Soros,1996.

56. Frashëri, Mithat - Shqiptarë dhe sllavë, përktheu Rafael Floqi, Tiranë: Plejad, 1998.

57. Frashëri, Mehdi - Historia e lashtë e Shqipërisë, Tiranë: Onufri, 2000.

58. Fisher J. Bernard - Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri, Tiranë: Çabej,

1996.

59. Feraj, Hysamedin - Skicë e mendimit politik shqiptar, Tiranë: Koha, 1998.

60. Fevziu, Blendi - 100 vjet - një ekskursion në politikën e shtetit shqiptar nga 1912-

2012, Tiranë: KLAN, 2012.

61. Gurakuqi, Romeo - Shqipëria, 1911-1914, me parathënie nga prof. dr. Nevila Nika,

Tiranë: Akademia Shqiptare e Arteve dhe Shkencave, 2012.

62. Gurakuqi, Romeo - Shqipëria dhe çështja shqiptare pas Luftës së Parë Botërore,

Shkodër: Camaj - Pipaj, 2007.

63. Gurakuqi, Romeo - Treska, Tomi - “Konceptet politiko-juridike të Luigj Gurakuqit

mbi shtetin”, Shkodra në shekuj, Shkodër: 1998.

64. Grand, G. Hugh - Mbreti Zog ashtu siç e kam njohur, Tiranë: Dardania, 1993.


211

65. Guy, Nicola - Lindja e Shqipërisë – nacionalizmi Etnik, Fuqitë e Mëdha të Luftës së

Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare, Tiranë: Pegi, 2012.

66. Guga, Marela - Reforma agrare e Zogut në vitet 30-38, Arkivi shtetëror i Kosovës,

Vjetari nr. 41-42, Prishtinë: 2009.

67. Gojobiç, Gojko - Metohija, monografia, Jedinstvo, Priština: 1979.

68. Gj. Bisak, Sh. Kurti - L. Gashi - Promemorie e paraqitur në Lidhjen e Kombeve

(1930), përktheu Stefan Koçi, Tiranë: 1995.

69. Gjergji, Hazis - Myslim Peza dhe Mbreti Zog, Tiranë: Galica, 2009.

70. Xhorxh F. Kenan - Luftërat e tjera ballkanike - Raport i vitit 1913 nga Cvernegie

Endowment në një vështrim retrospektiv, Tiranë: Onufri, pa vit botimi.

71. Hadri, Ali - Gjakova në LNÇ, Prishtinë: 1974.

72. Hadri, Ali - Narodno oslobodilaçki pokret na Kosovu 1941-1945, Priština - Prishtinë,

1976.

73. Haxhiu, Ajet - Hasan Prishtina dhe lëvizja patriotike e Kosovës, Tiranë: 1968.

74. Haxhiu, Ajet - Shota dhe Azem Galica, Tiranë: 1978.

75. Horvat, Branko - Kosovko pitanje, Globus, Zagreb: Globus, 1988.

76. Hrabak, Bogumil - Stanje na jugoslovenskoj-albanskoj granici na sektoru Metohije i

Makedonije u prvoj polovini i u leto 1919 godine, Kosmet, Institut za istoriju Kosova

i Metohije, br.1, Priština: 1991.

77. Hidri, Sali – “Këshilli i lartë dhe format e regjimit të shtetit shqiptar në vitet 1912-

1922”, në librin: Çështje të lëvizjes demokratike dhe revolucionare, Tiranë: 1977.

78. Historia e popullit shqiptar II, “Rilindja” Prishtinë: 1969.

79. Historia e Shqipërisë, vëllimi III, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i


80. Historia e popullit shqiptar për shkollat e mesme, Rilindja, pa vit botimi.

81. Historia e Popullit Shqiptar, III – Periudha e pavarësisë 28 nëntor 1912-7 prill 1939

– Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë: Botimet Toena, 2007.

82. Hoti, Ukshin - Filozofia politike e çështjes shqiptare, Prishtinë: 1997.

83. Hoti, Izber – “Diplomacia italiane dhe shpërngulja e shqiptarëve ndërmjet dy

Luftërave Botërore”, në librin: Shpërngulja e shqiptarëve gjatë shekujve II, Prishtinë:

1997.

84. Hoti, Izber - Konferenca e Paqes në Paris (1919 - 1921) dhe çështja e viseve të

pushtuara shqiptare, Prishtinë: Artini, 2012.


212

85. Hysi, Gramoz - Organizimi i shtetit shqiptar dhe lufta politike rreth tij në vitet 1920-

1924, Tiranë: 1986.

86. Historia e Shqipërisë dhe e Shqiptarëve, grup autorësh, Prizren: 2001.

87. Hoxha, Ibrahim - Viset kombëtare shqiptare në shtetin grek, Tiranë: Dituria, 2000.

88. Joviqeviq, Pavle - Milkoviq Mita - Lufta e komunistëve të Pejës midis dy luftërave

1918-1941, Beograd: pa vit botimi.

89. Kissinger, Henry - Diplomacia, përktheu nga origjinali Petraq Pojani, Tiranë: Shtëpia

botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve,1999.

90. Konica, Faik - Vepra 2, Prishtinë: Rilindja, 1997.

91. Konica, Faik - Shqipëria kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore, përktheu nga

anglishtja Avni Spahiu, Faik Konica, Vepra 2, Prishtinë: Rilindja, 1997.

92. Kosova në vështrim enciklopedik, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Qendra e

Enciklopedisë Shqiptare, Tiranë: Toena, 1999.

93. Kosova në vështrim monografik, Akademia e Shkencave e Kosovës, Prishtinë: 2011.

94. Kojçini-Ukaj, Sulltane - “Veprimtaria antishqiptare e Ambasadës Jugosllave në

Tiranë gjatë viteve 1930-1935”,Kosova, nr. 22/23, Prishtinë: 2003.

95. Kordha, Hysen – “Parlamenti Shqiptar - Institucionalizimi i Unitetit Politik Shtetëror

dhe i Demokracisë Parlamentare Shqiptare”, Studime Historike, nr. 1-2, Viti

(XXXVII), Tiranë: 2000.

96. Kordha, Hysen - Mbi gjithçka interesat kombëtare, Tiranë: gazeta “Rilindja”, 28

gusht, 1994.

97. Kodra, Masar - Shtypi shqiptar në Amerikë midis dy Luftërave Botërore, Vjetari nr.

XII-XIII, Prishtinë: 1981.

98. Kodra, Masar - Fan Noli në rrjedhat politike të shoqërisë shqiptare (1905-1945),

Prishtinë: 1989.

99. Koça, Vangjel - Në udhën e shqiptarizmës , Tiranë: PHOENIX, 1999.

100. Kostiç, Branislav - Kosovo izmedju istorijskog i etniçkog prava, Beograd: 1994.

101. Ismail Qemali për arsimimin dhe edukatën, Buletini shkencor, Shkodër: 1982.

102. Izajah, Berlin - Idetë filozofike të shekullit XX dhe katër ese për lirinë, Bari:

Onufri,1996.

103. Lalaj, Ana – “Problemi i Kosovës në Parlamentin shqiptar 1920-1924”, Studime

historike, nr. 1-2, Tiranë, 2000.

104. Luarasi, Skënder - Ismail Qemali, Prishtinë: 1971.


213

105. Lumo, Skëndo - Probleme të Shqipërisë independente, revista "Përpjekja", Tiranë,

pa vit botimi.

106. Lipi, Rafael - Aspekte të luftës politiko-shoqërore të forcave demokratike kundër

reaksionit çifligaro-borgjez dhe atij klerikal në prefekturën e Shkodrës në vitet 1921-

1923, Buletini shkencor, Shkodër: 1988.

107. Malcolm, Noel - Kosova një histori e shkurtër, Prishtinë: Koha, 1998.

108. Martini, Xhafer - Elez Isufi, Tiranë: 1994.

109. Malindi, Ilir - Kosova është imja, Prishtinë: 1997.

110. Maliqi, Shkelzen - Ballkanizimi i argumentit historik "Çështje të studimeve

albanologjike" (materiale të simpoziumit), Prishtinë: 1987.

111. Macmillan, Margaret - Paris 1919, Tiranë: Plejad, 2006.

112. Milo, Paskal - Shqipëria dhe Jugosllavia, 1918-1927, Tiranë: Shtëpia botuese

Enciklopedia,1992.

113. Michel, (Roux Toulouse) – “E ardhmja e Kosovës”, në librin: Çështja e Kosovës

një problem historik dhe aktual, Tiranë: 1996.

114. Michael, Cox, Doug, Stores - Politika e jashtme e Shteteve të Bashkuara, Tiranë:

Botimet “IDK”, 2008.

115. Murzaku, Thoma - Politika ballkanike e Rusisë dhe çështja shqiptare, Tiranë:

Mësonjëtorja, 1999.

116. Murzaku, Thoma – “Kosova dhe çështja e çlirimit dhe bashkimit kombëtar në vitet

1913-1918”, në librin: Çështja e Kosovës një problem historik dhe aktual, Tiranë:

1996.

117. Musaj, Fatmira – “Komiteti i Kosovës në bashkëpunim më organizatat tjera

politike 1925- 1939”, Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, përmbledhje

kumtesash të botuara nga Instituti i Historisë - Tiranë dhe Instituti i Historisë –

Prishtinë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë, 2004.

118. Musaj, Fatmira – “Gruaja në politikat shtetërore të Monarkisë”, në librin:

Monarkia Shqiptare 1928-1939, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i


119. Meta, Beqir – “Politikat e shtetit shqiptar ndaj minoriteteve gjatë periudhës

monarkiste”, botuar në përmbledhjen Monarkia shqiptare 1928-1939, Qendra e

Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë, Botimet Toena, 2011.

120. Memiç, Mustafa - Plav i Gusinje u prošlosti, Beograd: 1989.


214

121. Mousset, Albert - Shqipëria përballë Evropës, Tiranë: Dituria, 2004.

122. Naska, Kaliopi - Këshilli Kombëtar 1920 – Parlamenti i Parë shqiptar, Drejtoria e

Përgjithshme e Arkivave, Tiranë: 2000.

123. Naska, Kaliopi –“Çështja e Kosovës në Parlamentin shqiptar të vitit 1921”, në

librin: Çështja e Kosovës një problem historik dhe aktual, Tiranë: 1996.

124. Nexhipi, Reshat -“Shqiptarët e Maqedonisë ndërmjet dy Luftërave Botërore”, në

librin: Çështja e Kosovës një problem historik dhe aktual, Tiranë: 1996.

125. Obradovič, Milovan - Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovo 1918-1941,

Prishtinë: 1981

126. Omari, Luan - Sistemi parlamentar, Tiranë: Elena Gjika, 1994.

127. Osmani, Jusuf - Vrasjet në Pragë e Cena Begut - 1927 dhe Alqiviadh Bebit - 1928

(sipas burimeve arkivore), Prishtinë: 1997.

128. Ostojiç - Fejiç Dubravka - Sjedinjene Ameriçke države i Srbija 1914-1918, Institut

za savremenu istoriju, Beograd: 1994.

129. Prifti, Kristaq - Shtylla Zamir –“Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës dhe

veprimtaria e tij për çlirimin dhe unitetin kombëtar”, Studime historike nr.4,

Tiranë:1988.

130. Prenushi, Mikel – “Veprimtaria e shoqërisë "Vllaznia" e Shkodrës në vitet 1919-

1922”, Studime historike, nr.2, Tiranë:1965.

131. Papa, Robert - Pragmatizëm i SHBA ndaj Shqipërisë - Marrëdhëniet diplomatike

SHBA - Shqipëri në shekullin e XX, Tiranë: Koha,2000.

132. Prevelakis, Georges - I balcani, Bologna: 1997.

133. Pirjevec, Joze - Srbi, Croati, Sloveni storia di tri nazioni, Bologna: 1995.

134. Puto, Arben - Shqipëria politike 1912-1939, Tiranë: Botimet Toena, 2009.

135. Puto, Arben - Shkurorëzimi i Mbretit Zog në mërgim, Tiranë: Botimet Toena, 2012.

136. Puto, Arben –“Problemi i statusit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve dhe në

Konferencën e Ambasadorëve në vitet 1920-1921”, Studime historike nr.3,

Tiranë:1965.

137. Puto, Arben - Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914,

Tiranë: 1978.

138. Puto, Arben - Demokracia e rrethuar, Tiranë: 1990.

139. Purrellku, Halim - "Këshilli shqiptar" esadist në Dibër (1918-1920)”, Gjurmime



215

140. Pushkolli, Fehmi - Mbrojtja Kombëtare Shqiptare e Kosovës 1878-1990, Prishtinë:

1991.

141. Pollo, Stefanaq – “Luigj Gurakuqi - demokrat revolucionar i shquar”, Studime

historike, nr.2, Tiranë: 1979.

142. Rrahimi, Shukri - Gjurmime historike të Rilindjes Kombëtare, Prishtinë: 1986.

143. Rushiti, Limon - Rrethanat politiko-shoqërore në Kosovë 1912-1918, Prishtinë:

1986.

144. Rushiti, Limon - Lëvizja Kaçake në Kosovë 1918-1928, Prishtinë :1981.

145. Rizaj, Gazmend - Shqipëria e sipërme 1800-1913, Instituti Albanologjik, Prishtinë:

2011

146. Repishti, Xhevat –“Lëvizja kombëtare në Shkodër në fund të vitit 1918 e në fillim

1919”, Studime historike, nr.1 Tiranë:1986.

147. Repishti, Xhevat – “Lufta kundër intervencionit ushtarak jugosllav në Shkodër më

1920 (Lufta e Koplikut)”, Studime historike, nr.2, Tiranë: 1972.

148. Roberto, Maroco de la Roka - Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920-1944, Tiranë:

1994.

149. Rajoviq, Radoshin - Autonomia e Kosovës, Prishtinë: 1987.

150. Robins, Keith - La prima guerra Mondiale, Oskar storia, Milano: 1998.

151. Skendi, Eqber - Hoxhë Kadriu, Prishtinë: 1992.

152. Smirnova, Senkieviç - Histori e shkurtër e Shqipnisë, Prishtinë: 1967.

153. Srbi i Albanci, Pregled politike Srbije prema Albancima od 1913 do 1945 godine,

knjiga druga, Ljubjana: 1989.

154. Spahiu, Nexhmedin - Ekuilibret shqiptare, Tiranë: Marin Barleti, 1997.

155. Silajxhiq, Haris - Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit, Tiranë: Dituria,

1999.

156. Sekuliç, Milorad - Politiçke stranke na izborima za skupštinu na Kosovu i Metohiji

28.XI. 1920, Zbornik Radova, Priština: 1995.

157. Shala, Xheladin - Pushtimi i Kosovës nga Serbia dhe Mali i Zi 1912-1915 –

përgjysmimi i Shqipërisë, Instituti Albanologjik- Prishtinë, Prishtinë: 2012.

158. Shala, Xheladin - Marrëdhëniet shqiptaro-serbe 1912-1918, Instituti Albanologjik,

Prishtinë: 1990.

159. Shala, Xheladin - Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave 1918-1924, punim

magjistrature në dorëshkrim në bibliotekën e Fakultetit Filozofik, Prishtinë: 1979.


216

160. Shala, Xheladin –“Kongresi i Lushnjës dhe Mbretëria SKS”, Gjurmime


161. Shatri, Muhamet – “Aspekte të rivalitetit jugosllavo-italian në Shqipëri, tetor 1918,

maj 1920”, Gjurmime albanologjike, Seria Shkencave Historike, nr.15, Prishtinë:

1985.

162. Shpuza, Gazmend - Ataturku dhe shqiptarët, Tiranë: Dituria, 1994.

163. Shpuza, Gazmend - Gazeta Populli organ i Komitetit të Kosovës, zëdhënëse

autentike dhe pararojë e lëvizjes kombëtare mbarë shqiptare 1919-1920,

përmbledhje kumtesash, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Historisë,

Tiranë: 2004.

164. Shpuza, Gazmend - “Shqipëria dhe Konferencat Ballkanike”, Kosova, Instituti i

Historisë – Prishtinë, nr. 20-21, Prishtinë: 1998-1999.

165. Shtylla, Zamir – “Shpërnguljet e shqiptarëve nga Kosova dhe viset e tjera ndërmjet

dy luftërave botërore (1918-1941)”,në librin: Çështja e Kosovës një problem historik

dhe aktual, Tiranë: 1996.

166. Shtylla, Zamir – “Shpërnguljet me dhunë të shqiptarëve në vitet 1912-1941”, në

librin: E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi, Akademia e Shkencave e

Shqipërisë, Tiranë: 1990.

167. Shqiptarët në dokumentet e "Intellegent sercvice" (X) FO, Zëri javor 18.04.1992.

168. Ushtelenca, Ilir - Diplomacia e Mbretit Zogu I, Tiranë: Ermir, 1997.

169. Isufi, Hajredin –“Politika e shtetit grek për dëbimin e popullsisë çame në vitet 1914-

1928 dhe qëndresa shqiptare”, Studime historike, nr. 1-4, Tiranë: 1997.

170. Istorija diplomatije, Diplomacija u razdoblju pripremanje drugog svetskog rata

1919-1939, hartuar nga grup autorësh, redaktor akademik Potemkini, Zagreb: 1951.

171. Jakupi, Ali - Dy shtete shqiptare dhe bashkimi kombëtar, Prishtinë: Qendra

Informative e Kosovës (QIK), 1995.

172. Tilly - Le revoluzioni Europe 1492-1992, Bari: 1999.

173. Tucoviq, Dimitrije - Serbia e Shqipëria - zgjedhje punimesh, vëll.II, “Rilindja”

Prishtinë: 1981.

174. Verli, Marenglen - Interesimi i shtetit shqiptar për shqiptarët në Jugosllavi në vitet

20-30 të shek. XX, Kosova , Instituti i Historisë- Prishtinë nr, 31-32, Prishtinë: 2009.


217

175. Verli, Marenglen – “Vështrim për raportët e shqiptarëve me fqinjët e tyre dhe me

Evropën në periudhën midis dy Luftërave Botërore”, Studime Historike, nr. 3-4,

Tiranë: 1999.

176. Verli, Marenglen - “Përpjekjet për prezantimin e çështjes së Kosovës në Lidhjen e

Kombeve në vitet ’20”, Kosova - 27, Instituti i Historisë, Prishtinë: 2005

177. Verli, Marenglen - Reforma agrare kolonizuese në Kosovë, Akademia e Shkencave

të Shqipërisë, Tiranë:1992.

178. Vokshi, M. - Shqipnia e shqiptarëvet, Tiranë: 1930.

179. Vinaver, Vuk – “Anglia dhe pozita ndërkombëtare e Shqipërisë midis dy Luftërave

Botërore”,Gjurmime albanologjike, nr.1, Prishtinë: 1968.

180. Vojinoviç, Novica - Srbi i Šiptari od 7-20 vijeka, Podgorica: 1994.

181. Vujoviç, D. - Oslobodjenje Skadra 1918 godine i stanje na crnogorsko-albanskoj

granici, Istorijske zapisi, Titograd: 1960.

182. Vllamasi, Sejfi - Ballafaqimet politike në Shqipëri 1897-1942 (Kujtime dhe

vlerësime historike), Tiranë: Marin Barleti, 1995.

183. Veizi, Fane – “Veprimtaria e qeverisë kombëtare të Lushnjës më 1920”, në librin:

Mbi lëvizjen kombëtare dhe demokratike shqiptare në vitet 1918-1924, Tiranë: 1966.

184. Xoxi, Koli - Ismail Qemali, Tiranë: 1983.

185. Xhemaili, Vebi - Shqiptarët e Maqedonisë të sotme-nga kryengritja e Dervish

Carës 1843 deri të Kryengritja e Dibrës 1913, Tetovë: 2012

186. Zavalani, Tajar - Histori e Shqipnis, “PHOENIX”, 1998, pa vend botimi.

187. Zajmi, Yll - Fan Noli, jeta dhe veprat, Prishtinë: 1986.

188. Zajnati, Novruz - Ahmet Zogu politikan apo ushtarak, Tiranë: Reklama, 2011.

189. Zenelaj, Eqrem - Çështja shqiptare nga këndvështrimi i diplomacisë dhe

gjeopolitikës së Austro-Hungarisë (1699-1918), Ushtrimi praktik i pretektoratit në

Shqipëri (1916-1918), Prishtinë: Faik Konica, 2010.

190. Zenelaj, Eqrem - Historia e shtetit dhe së drejtës shqiptare, Prishtinë: VATRA,

2015

191. Zojzi, Rrok – “Ndamja krahinore e popullit shqiptar”, në librin: Etnografia

shqiptare I, Tiranë: 1962.


218

ABSTRAKT

Teza: Shteti Shqiptar dhe Kosova 1920-1939

Fusha e studimit : Histori

Argumenti: Teza e doktoraturës “Shteti Shqiptar dhe Kosova gjatë viteve 1920-1939”, trajton, përpjekjet e

shqiptarëve të Kosovës për çlirim nga pushtuesi serb dhe bashkim me shtetin amë. Qëllimi i tezës së

doktoraturës është të ndriçojë një tablo sa më të plotë të historisë së shtetit të brishtë shqiptar dhe Kosovës, si

dhe përpjekjet e tyre për çlirim nga pushtuesit serb. Risi në këtë punim është trajtimi tërësor i gjendjes politike

në Kosovë e me gjerë gjithnjë në kërkim të elementeve të reja në shkencë. Punimi synon të sjellë prurje të reja

nëpërmjet një lënde të dokumentuar duke e studiuar në një këndvështrim të ri përmes interpretimeve shkencore

të cilat janë më afër së vërtetës historike si dhe të analizoj në një rend kronologjik. Problematika e trajtuar në

punim synon të ndriçojë në mënyrë komplekse, për qëllime njohjeje dhe përfundimesh historike, në një

segment të gjatë kohor, nga Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë deri në pushtimin fashist. Punimi është një

përpjekje shkencore për të hartuar një histori me argumente shkencore, drejt një trajtimi të thellë të politikës së

shtetit shqiptar ndaj çështjes së Kosovës. Struktura e tezës përbëhet nga katër kapituj, ku ngërthen një tematikë

e gjerë brenda së cilës është ruajtur rrjedha kronologjike. Në kapitullin e parë është trajtuar gjendja e popullit

shqiptar të Kosovës pas Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Në kapitullin e dytë u trajtuan Kosova dhe

përpjekjet e shtetit shqiptar për konsolidim në vorbullën e ngjarjeve dhe antagonizmave politike. Në kapitullin e

tretë dhe të katërt studiohen përpjekjet e shtetit shqiptar për ruajtjen e shtetit, konsolidimin e veprimeve si dhe

uljet e ngritjet e qeverive shqiptare, rivaliteti politik dhe emigracioni politik shqiptar ndaj Mbretit Zog.

Fjalë kyçe. Shteti, shqiptar,Kosova, pavarësia, çlirimi, rivaliteti, politika, historia, Zogu.

ABSTRACT

Thesis: The Albanian State and Kosovo 1920 - 1939

Field of Study: History

ARGUMENTION: Doctoral thesis The Albanian State and Kosovo during 1920-1939 treats the endeavorments

of Kosovo Albanians for liberation from Serb occupiers and unionification with the mother country. The aim of

the Doctoral thesis is to enlighten a more comprehensiove approach of the history of the fragile state of the

Albania and Kosovo, as well as their efforts for liberation from Serb occupiers. The new approach in this paper

comprises the comprehensive treatment of the political situation in Kosovo and broader consistently acquiring

new elements in science. The paper aims to bring new bearing through a documented subject by studying in a

new approach through scientific interpretations which are closer to the historical truth and analyzing them in a

chronological order. The issue addressed in the paper aims to illuminate, in a complex way, and for the

recognition purposes and historical conclusions, in a long time segment, the Albania’s declaration of

independence until the fascist invasion. The paper in itself is a scientific effort to compile a history based on

scientific arguments, toward a deeper treatment of Albanian state policy towards Kosovo Albanians quest.

The structure of the thesis consists of four chapters, which encompasses a broader topic within which the

chronological flow is preserved. In the first chapter, the Kosovo Albanian people situation after the declaration

of the independence of the Albania is treated.

In the second chapter, it is addressed Kosovo and the Albanian government endeavour for consolidation in the

whirlwind of events and political antagonisms. In the third and the fourth chapter, we studied the effort on

preservation of Albanian State, coordination of actions as well as the rises and falls of the Albanian

governments. Albanian political rivalry and political emigration against King Zog.

Keywords: Country, Albanian, Kosovo, Independence, Liberation, rivalry, politics, History, King Zog.

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I ... · Në punim janë shfrytëzuar...

Documents

Transcript of REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I ... · Në punim janë shfrytëzuar...