RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo...

40
A Kuki-Mizo Literary Magazine Editor: Lalveni Royte Associate Editor: Chalmawia Betu Lalfinpuia Richard Zongte Lalfaktlinga Hrangchal Published by: Directorate of Kokborok & Other Minority Languages Near Sishu Vihar Complex Agartala, Tripura (W) Pin - 7990001 email: [email protected]/[email protected] Fax: 232 3514 RENGZO

Transcript of RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo...

Page 1: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

A Kuki-Mizo Literary Magazine

Editor:Lalveni Royte

Associate Editor:Chalmawia BetuLalfinpuiaRichard ZongteLalfaktlinga Hrangchal

Published by:Directorate of Kokborok & Other Minority LanguagesNear Sishu Vihar ComplexAgartala, Tripura (W)Pin - 7990001email: [email protected]/[email protected]: 232 3514

RENGZO

Page 2: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

2

EditorialEditorialEditorialEditorialEditorial

Mizo ten thufingah “Mahni infak lehsakhi ngalah engmah a bet lo” tih kan neia, Bible-in,”I kut dinglam in a tih chu i kutveilam in hre suh se” (Matthaia 6:3) a lo tibawk a. Tunlaiah finna kan zawng a, ‘fing’ nihtumin mitinin ziak, chhiar, hrilh kan uar emem mai. A dik a, mifing te hi an hluin anmawi em a, mi fing nih hi duhawm tak a nireng a ni. Kawng hrang hranga finna kanzir mek laiin mahni infak kawngah pawhhian zir tur pawimawh kan neiin a rinawm.Thil \ha kan tihte sawichhuah a \ul hun aawm \hin; Chutih rualin, a tlangpui thua kanthil \ha tih te miin an hriat loh hlau ni awmtaka kan sawi lang phet \hin erawh fak hlawhemaw lan mawi beiseina a ang fo. Asawimawi nan “infak/chapo thu nilo se”kan han ti bawk tak na a, mahni thil \ha tihkan sawi hian a nihna takah chuan kanthiltih kha chhuanawma kan hriat avang te,midang te’n hria se ti-a a ruk taka kanchapopui vang te leh midang tih ve lohsawilanna remchang a kan hman duh vangte a ni duh khawp. Kan thil \ha tih te hi sawichhuak lomah ila, thupbo hlen theih a nilo a;Keimahni leh midang te’n an angkaipui a,Pathian a ropui bawk hin. Keimahni kâ akan infak hian kan finlohzia a tarlang thuiviau a, midang te’n kan thil ha tih te an sawierawh chuan min timawi êm êm zawk a loni. Hei vang hi a ni ngei ang, kan mawinaturin, “Nangma kâ-a infak lovin midanginfak zawk che sela; nangma hmui nilo, hmelhriat loh mi hmuiin”, (Thufingte 27:2) ti akan Pathian Thu in min lo hrilh ni.

A CHHUNGA THU AWM TE:

1. Ka Pheikhawk Ke Artui Sang.......... 3 - Malsawmkimi

2. Kozai ........................................... 6 - Rev. Sang\huamluaia

3. Tunlai Khawvel leh |halaite............ 9 - Julius Zochhana

4. Kuhva Éng Awih Hla ..................... 13 - Saidingliana Sailo

5. Ram leh Hnam Humhalh ............... 14 - Lalrochuanga Pachuau

6. Tripura Zo (Kuki) Chanchin............ 17 - Ngurdawla

7. Social Networking leh Zofate: Fb. . 22 - Rev. Samuel Lalduhsaka

8. Tripura Mizo Hmalakna |henkhat.. 31 - H. C. Kailuia

9. Zu Zuar Nu .................................. 37 - H. C. Lalrinzuali

10. Testimony & Sharing ................ 40 - Rochhuahthanga

Lalveni Royte

Page 3: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

3

MESSAGE: MESSAGE: MESSAGE: MESSAGE: MESSAGE: Kailuia Joty Kailuia Joty Kailuia Joty Kailuia Joty Kailuia Joty

Chairman, Chairman, Chairman, Chairman, Chairman, ACDKMLACDKMLACDKMLACDKMLACDKML

Ahmasain RENGZO MAGAZINE thlahlel taka lo thlirtute hnenahlawmthu kan sawi mai bakah thupha kan chawi mawlh mawlh bawk a ni.

Kan magazine chungchangah thurawn \ha tak tak kan dawng a, kan tihtheih chinah chuan hma lak zel pawh kan tum bawk.

Kuki – Mizo Language Development Advisory Committee te hmalaknakimchang taka puanzarna neih hi kan nghakhlel a, RENGZO Vol 2 Issue 1 a lochhuah theih takah chuan kan hmalakna chu puanzar nan kan hman theih avangina lawmawm tak meuh a ni. Amaherawhchu kan magazine hi a phek a tam lohavangin \um hnihah tihlan a ni dawn a, chhiartute hriatthiamna kan ngen hmasa ani.

Tin, article \ha tak tak rawn thawhtute chungah lawmthu kan sawi a.Amaherawhchu, a sei deuh a nih chuan \um khat a chhuah vek lohva \umhnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngenbawk a ni.

Tunah hian Directorate of Kokborok and Other Minority Languages ahstaff pakhat kan nei a, pawn lam a\anga mi \hahnemngai te puihna nen kan la kalchho ve zel a ni. Sikul zirlaibu hi Class I a\anga Class – V zirlaibu, “ZO |AWNG”chu tih chhuah tawh niin tunah hian sikul hrang hrangah zir mek a ni a. Tin,Class – VI a\anga Class – VIII zirlaibu pawh buatsaih mek niin kumin, 2017a\anga zir tura ruahman a ni. Class IX leh Class – X zirlaibu pawh buatsaih mekniin, computer thiam te kuta dah mek a ni a. An kut hah man hi I.W.M.P a\anginRs 4000/- kan dawng a, kan lawm hle a ni.

Page 4: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

4

KA PHEIKHAWK KE ARTUI SÂNG Malsawmkimi Hmawngchuan

Kum thar kan chuangkai a,inkhawmpui ropui tak tak leh hlimawmtak takin min hmuak bawk nen,thawmhnaw thar nen ngeia inthuamin, amawi leh nalh thei ang bera hman ve ngeiduhna chuan min zem nasa hle a. Kanbazaar hmunpui-ah te chuan sumdawnghrang hrangin bungraw itawm tak tak anzuar tlep tiarh tuarh a. Chung bungrawhrang hrang thlek paha ka kal velnaahchuan dawr pakhatah chuan mawi ka tihem em leh a rawng te pawh ka losuangtuah fo inang chiah mai chu ka hmufuh hlauh mai, a man erawh chu ka loruahman lawk nen chuan inpersan tak ani. Ka sum ip ka han dap vel a, a theptawh hle mai bawk si a. Mahse, hmelhriatsumdawng neih takah chuan thla tin tlemtlema rulh tur pawhin min leitir phal lehzelbawk nen, a ba tho chuan ka’n la ve leh tarawih a nih kha. Lei lo mah ila, khawmpuichhung daih na na na chu bun tur ka lanei ve asin. Mahse, ka duhna leh itna techuan min hneh zo khawp a, hlim angreng, rilru nuam zan chuang si lo chuanka inkhai haw ve ta mai kha a ni a. Kha tihhunlai khan eng tiang chiahin nge harsatnamin thlen dawn tih chu pa chauh lo chuanan hre lo. Chawlhni a lo thleng a, in chhungdung velah chuan ka han bun chhin phawta, ka kalpui hleithei ta reng reng lo mai a.A chhung chhipahte chuan ka han hnawhtawt ngial \hin naa duhthu a sam thei

chuang lo. Ka lei dawn khan ka bun chhinve ngei a, mahse, ka duhna leh itna techuan “I duh tawk chiah” min lo ti lo emni? Inkhawm tur chuan ka chhuahpui luita tho va. Miten an hmuh hunah chuanmawi an tiin an en zui vawng vawng dawna ni tih suangtuahna erawh chuan mintiphur hle thung.

Biak in thlen nan thui kal a ngaitawh lo; mahsela, ka pen zawng chuanka pheikhawk chhung atangin ka ke artuichu a rawn dawk chhuk purh purh zelsi! Awi karei! Ka sa nghal pup a, tui lumabual ang maiin ka thlan tui fim lum tharthar chuan min rawn bual huh zo va, kachalah te chuan ka duh vang reng pawhni lovin ka thlan tui chu a rawn baw nghal\awk \awk mai a. Eng pawi nge ankhawih dawn tih pawh hre hauh lovin kabiang leh bek velah te chuan tuihawk angmaiin an rawn luang thla ngiai ngiai maia, ka make-up (hmai hnawih) mawlh kha!Neih thinglungkhawng tak mai a ka leive, Oriflame, Avon leh Lakméchawhchawrawi uluk taka ka hnawihhliau hliau te chu ka khabe thleng thlenginan luan thlakpui a. Min lo hmutute apiangmai chu an inen hrek hrek a, an nui tet tetbawk a. An nuih chhan hi ka hria, ka hrechiang khawp mai. Zahna chuaninthlahrunna nei miah lovin ka ke leratanga ka lu chhip thlengin a rawn tuamnghal vek a. Khatih lai kha chuan aw....khuk chem chema, khuk ral vek tak ka

Page 5: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

5

nap. Mahse ruh leh tihrawl, engkim mai\hankin tawh chu khuk ral theih hek lo le.Ka dinhmun dik tak chu pawmin zahnakawn chu ka paltlang a ngai tlat si a.

Ka mut dawn te, ka thawh hlimtehian ka thlir \hin a. “I hmel zawng a mawie,i man pawh a tam reng a, mahse, i pi himin va tizak si em!” Thinrima hremna pektak ka nap, mahse, nunna nei lo ta famchu ngaihdam dilin aw rawl a chhuah theisi lo va, hremna pekin hlawkna a nei lo.Kawmthlangah paih daih mah ila aphunnawi dawn lo va, thinrim chu sawiloha sawisel lo vang a, lungawi takin kapaihna hmun apiangah a awm mai dawnsi a.

Zahna leh mualphona tam tak minsiamsaktu avang hian leiba rul reng renginthlabi ka la chhiar ta reng mai. Thla a lothar ang bawkin thil thar a lo chhuak a,duhna a lo thar leh a, leiba thar kan insiamleh \hin. Kum lo tawp mah se, leiba atawp ve si lo. Thaw ipik lutukna avanghian kum phu lovin kan lang tar a, mahse,tar chu kan la duh lo lehzel bawk si a,incheina man to chi hrang hrang everyouth (tar theih lohna an ti emaw ni?) tehman a lo ngai leh a, a inkhaichhawndiatchho duat mai.

Kum 20 vel liam taah kha chuanhmun dang leh ram danga inkalpawhnatea \hat tawk loh avang leh lirthei te a latlem avangin thingtlang mite tan chuanbazar zung zung te a harsa hle a. Tunaherawh chuan kan kawtkai maiahsumdawng, tinreng zuar an rawn inphotlep tuarh a. Kan lei loh hlauvin an \awnghmang thiam zawng zawng nen anbungruate chu an infaksiak chiam chiambawk a. Keini lah chu an fakna \awngkammawiah kan tawlhthlu phung mai a, harsataka kan thawhchhuah sum tlangte chukan ruahman lawk ni lem lovah a hekhawk hawk mai zawng a nih hi. Mi zingalan mawi ve duhna avang hian kanmamawh ni lem lo, kan duh leh mit itzawng han lei mai hi thil awl tak a lo ni.Duhna leh itna hian kawng dik lo minzawhtir fo. Kan dehchhuah hi a sihchhuahdan kan thiam si loh chuan thla tawp lamchu kut beng bawkin tapchhak zawlahkan \hu hil leh tlawng mai \hin. Heti angkawngah hian Mizo te hian zir tur tamtak kan la nei niin a lang. Kanthawhchhuah mil zela uluk taka nun kanhman hi nun zahawm neihna zawk chu ani.

____________________________“Hlauhna chang hriat loh hi thil hlauhawm tak a ni.”“Hlauhna chang hriat loh hi thil hlauhawm tak a ni.”“Hlauhna chang hriat loh hi thil hlauhawm tak a ni.”“Hlauhna chang hriat loh hi thil hlauhawm tak a ni.”“Hlauhna chang hriat loh hi thil hlauhawm tak a ni.”

“Harsatna tawk mêktu thurawn aiin paltláng tawhte thurawn hi a lak tlak ber fo.“Harsatna tawk mêktu thurawn aiin paltláng tawhte thurawn hi a lak tlak ber fo.“Harsatna tawk mêktu thurawn aiin paltláng tawhte thurawn hi a lak tlak ber fo.“Harsatna tawk mêktu thurawn aiin paltláng tawhte thurawn hi a lak tlak ber fo.“Harsatna tawk mêktu thurawn aiin paltláng tawhte thurawn hi a lak tlak ber fo.”“Hmangaihna der chu hmuiah a awm a, hmangaihna tak chu chet danah a lang thin.”“Hmangaihna der chu hmuiah a awm a, hmangaihna tak chu chet danah a lang thin.”“Hmangaihna der chu hmuiah a awm a, hmangaihna tak chu chet danah a lang thin.”“Hmangaihna der chu hmuiah a awm a, hmangaihna tak chu chet danah a lang thin.”“Hmangaihna der chu hmuiah a awm a, hmangaihna tak chu chet danah a lang thin.”“Hriatna nei tur chuan ‘zir“Hriatna nei tur chuan ‘zir“Hriatna nei tur chuan ‘zir“Hriatna nei tur chuan ‘zir“Hriatna nei tur chuan ‘zir’’’’’ a ngai thin. Finna nei tur chuan ‘thlir thiam’ a ngai thin. Finna nei tur chuan ‘thlir thiam’ a ngai thin. Finna nei tur chuan ‘thlir thiam’ a ngai thin. Finna nei tur chuan ‘thlir thiam’ a ngai thin. Finna nei tur chuan ‘thlir thiam’ a ngai thin.” a ngai thin.” a ngai thin.” a ngai thin.” a ngai thin.”“I thil chhiar atangin hriatna tam tak i dawng thei, mahse fimkhur takin thlifim thin“I thil chhiar atangin hriatna tam tak i dawng thei, mahse fimkhur takin thlifim thin“I thil chhiar atangin hriatna tam tak i dawng thei, mahse fimkhur takin thlifim thin“I thil chhiar atangin hriatna tam tak i dawng thei, mahse fimkhur takin thlifim thin“I thil chhiar atangin hriatna tam tak i dawng thei, mahse fimkhur takin thlifim thin

rawh.”rawh.”rawh.”rawh.”rawh.”

Page 6: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

6

fing tak maiin a lo hokhawm tawh a ningei ang. Hêng hnam hrang 20 dawn laite zingah hian hnam chi khat chauh kanthlur bing dawn a ni.

Kozai hi tute nge ni?Kozai hi tute nge ni?Kozai hi tute nge ni?Kozai hi tute nge ni?Kozai hi tute nge ni?

Tripura ah hian tlangmi hnam chihrang hrang \hahnem tawk tak an awm a,an vai chuan chi hrang 20 (sawmhnih) aiatam mah an ni awm e. Chung tlangmi hnamhrang hrang te chu group hnih ah an \hentheih a – Tripuri group leh Halam grouptiin. Tripuri group ho hi \awng inanghmang deuh vek an ni hlawm a, chi hranglian deuh 5 (panga)-ah an awm a ni. Hengchi hrang 5 a \hen bakah hian chi tenau tete chu an la in\hen tê leh a. Mahse \awngthuhmun hmang, hla thluk leh lam danhrang chauh te an ni hlawm a ni.

Heng Tripuri group a tello zawnghi Halam group chu an ni mai. Anni ho hichi hrang \hahnem fê-ah an in\hen darhleh hlawm a, an \awng pawh inang lomahse inhlat lutuk lo deuh vek an ni. HengHalam hnam hrang ho hian an pi leh pute, an lo chhuahna, an bul chu Mizoramahan chhui lut deuh vek a, Mizoram ah pawha bikin khawthlang Buarpui tlang hi anchhui theih tawpna a ni deuh hlawm. Hunengemawti lai khan he Buarpui tlangahhian hnam hrang hrang te leh chi hranghrang te lungrual takin, nuam ti takin anlo awmho tawh \hin ni awm a ni. A chhanchu Buarpui tlang hi an hre reng chauh ani lo va, an lung a len em em a ni. Tin,Champhai a Rih Lî hi an hmanlai thawnthua hmun luahtu pkhat a ni ve. Buarpuitlângah hian Mizo lal pakhatin thiam leh

KOZAI :KOZAI :KOZAI :KOZAI :KOZAI : Mizo hnam chhiarna ah Kozaihnam hi lang ve a sawina a awm a, a takleh dawt chu kan sawi thei lo. Engpawhnise, an chanchin mawl taka an inhlanchhawn \henkhat lo en ila, chuta\angchuan tute nge an nih a hriat ang chu.Kozai tih hian awmze dang a neih emem an sawi lo.

An lo chhuahna: An lo chhuahna: An lo chhuahna: An lo chhuahna: An lo chhuahna: Anmahni insawi danin Mizoram Buarpui tlang hi an lochhuahna, pipute thawnthu inhlanchhawn anga an chhui theih tawp a ni.Buarpui tlang hma lam sawi tur an hrelo.

Buarpui tlang a\ang chuan lawngin(mau pûm) hmangin lui dung zuiinkhawthlang lam an rawn pan thla ta niawm a ni. Tuna Bangladesh ni ta Comilakhawpui hnaih deuh tlangramah hian anawm ta a. Chuta \ang chuan Tripura(Rengram) ah hian an lo lut chho ta ani.

Hmânlai titi:Hmânlai titi:Hmânlai titi:Hmânlai titi:Hmânlai titi: An hmânlai titi-ah chuanBuarpui tlânga an awm laiin Lusei lalSibuta hnuaiah mahni a lal hran neia,inrelbawl ve an ni a. An lal an hriat rengchu Zawlmanga a ni. Serang a chhunnghe nghe a ni.

KOZAI Rev. Sangthuamluaia (L),

Phuldungsei

Page 7: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

7

Pi pu thawnthu:Pi pu thawnthu:Pi pu thawnthu:Pi pu thawnthu:Pi pu thawnthu: Thawnthu an ngah veêm êm a. Mizo thawnthu, entirnan:Chhura, Zawlpala leh Tualvungi te,Ngaiteii te, Lalruanga te ho hi an nei vevek a ni.

Chi hrang:Chi hrang:Chi hrang:Chi hrang:Chi hrang: Anmahni zingah hian chi hranghrang an awm leh a, Kazang, Cherhlun,etc., Cherhlun hi an lal chi an ni. Mahni alal neiin hun rei tak an awm \hin.

ZAI LEH LAM : ZAI LEH LAM : ZAI LEH LAM : ZAI LEH LAM : ZAI LEH LAM : Zai an uar ve hle; tinlam pawh, Mizo-in Chai lam kan tih angdeuh te hi an nei ve a. Rallu lâm te pawhan nei, an ni chuan “Thaidawr lam” an ti,hei hi Thaidawr lam hla an ni :-

(1) Ka nu chhunga ka chhuak a, Mipa te ka \ang; Sum ni zel puan duh vanga, Thaia nu ka tang. (2) Kin dawr kin dawr ki ti a, Kin dawr lem lo ve, Ami ka tha lai ka tha; Sarlâm zawl ka ang. (3) Sarlam zawlah lian ak, Pou ta rel in la; Dawr kawn din din, Dawr kawn din din.(4) Tuipui len lai, kin len lai, Kin lenlai,kin lenlai; Dawr kawn din din, Dawr kawn din din.

Zirna:Zirna:Zirna:Zirna:Zirna: An retheih leh harsat ai chuan zirnalam hi an uar ve a. Tlangval pakhatinMatric (Madhyamik) a pass a, tunah hianClass – XII (twelve) a zir mek a. Tin, nula2 (pahnih) High School kal mek an awmbawk. Tin, tlangval pakhat hianMadhyamik pass lovin sorkar ah zirtirtuhna a thawk ve.

Sakhuana :Sakhuana :Sakhuana :Sakhuana :Sakhuana : An sakhaw biak dik takpawh an hre tawh lo va, Hindu sakhawbiakna rama awm an nih avangin Hindusakhua bia ang deuh in an awm \hin a.Mahse, 1971 a\ang khan Zoram BaptistMission in a tlawh pawp ve a. Kum khattling \helh chu an khuaah pawhmissionary teacher dah a ni a. Mahse anthawk chhunzawm thei ta lo va, anKristianna pawh a tawp nghal a ni mai.Tunah hian din thar leh mêk a ni a, antlem tham deuh avâng leh sakhuana aan kal sual thui deuh tawh avangin hruaian har hle a. Mahse Kristian sakhua chuan beisei leh innghahna bulpui ber chua ni tawh.

Hetia kan unaute ngei mi hnamkarah hmuhsitawm tak leh baihvaia anawm hi tisa leh thlarauah chhanchhuahan ngaiin dawmkâna cheimawi hi kan tihtur ropui tak a ni ang. Hetianga an awmreng chuan Kozai hnam hi khawvela hriatve tawh loh turin an boral mai ang tih ahlauhawm hlel lo. Israel thlah hnam 12(sawmpahnih) te zinga Benjamin hnaman han mang dawn meuh kha chuan ahnam pumpui an buai a. Dân leh dûn, amawi leh mawilo pawh ngaihtuah lovin,hnam an indin leh dân an zawnpui a nihkha. (Roreltute 21:3)

Kozai hi Mizo ngei an ni e:Kozai hi Mizo ngei an ni e:Kozai hi Mizo ngei an ni e:Kozai hi Mizo ngei an ni e:Kozai hi Mizo ngei an ni e:An inhriat dan:An inhriat dan:An inhriat dan:An inhriat dan:An inhriat dan: Kozai ho hi Halam hnamdangte aia danglamna tak an nei a. Chuchu vawiin thleng hian “ZO” an inti tlata. “Keini Halam” an intiduh reng renglo. “Keini Zo” an inti tlat reng mai a ni.

Page 8: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

8

An hming:An hming:An hming:An hming:An hming: An hming pawh anmahniinhriat ang ngei hian Zo hming ngat vekan la pu. Hetiangin - Lalkhawluona,Thangluona, Letkhupi, Zâwlpuii, etc.Halam te erawh hi chuan an bula vaiho tehming an pu a, Kumara, Bijoy tih ang tehi an ni nuk tawh. Mahse, Kozai ho hichuan Zo hming vek an la pu a ni.

Population:Population:Population:Population:Population: Kozai ho hi Halam zingahpawh a tlem pawl an ni a. vawiin thlengaKozai hming la pu ngat chu khaw khatchauh an awm tawh. An bul vela Halamhnam dang nen an inneih pawlh a, Halamdang te khua an va pêm chuan an awmnahnam hming kha an pu ve nghal mai \hina, chuvangin an tlem tawh hle. Khaw khatah pawh chuan in 6 (ruk) vel chauh an nia, mihring 30 (sawmthum) vel an ni.

Awle, kan han sawi tawh angkhian Kozai chu Mizo hnam dik tak an nia. An chhuahna pawh Mizoram a ni.Anmahni chi hlangin an pem kual a, anhmanlai \awng kha an la chhawm zêl a,Mizo te’n Duhlian \awng kan hmansan taa, anni kan zinga awm ta lo chuan an lathiam ve lo mai a ni.

An tûn dinhmun:An tûn dinhmun:An tûn dinhmun:An tûn dinhmun:An tûn dinhmun: Bengali depah,Tripuri hnam karah khawhar takinMaicrisa khua-ah tunah hian an awm ani. An khawsak a harsa êm êm a, leiletkham khawp an nei lo va, an awmnarama rõ-in ram fê tak a ni bawk nên. Mihnam karah hmuhsitawm takin an awma ni. Tin, an rilru leh khawsak dân pawhTripuri hovin nasa takin an hruai tawha, an hmanlai rilru kha nasa takin an paihtawh niin a lang. An lal chhungkua techu khaw hotu ang deuh chuan an laen a, mahse anni pawh khawsaknakawngah engmah an ni tawh bik lo va.An lal chu Lalkhawliana a ni a, kangmeian tuar fo bawk avangin hmanlai ro thilan neih chhun angte pawh an hloh zotawh a ni. An khaw bul maiahRuankhum (Kuki) an awm a, nupuipasal an in neih pawlhin, CustomaryLaw pawh an in\awm vek a ni. Kristianvek an nih avangin Kohhran (Baptist)-ah an awmin Lungchhir kohhran tiin aninvuah a ni.

[He thu ziaktu Rev Sang\huamluaia hiMarch Ni 7, 2004 khan a boral a ni.]____________________________

THUPHA CHAWINA

Rengzo (Vol 2 Issue 1) chhiartu zawng zawng te Editorial Board te’n chibaikan buk a che u. Kum 2016 chhung khan RENGZO Magazine hi vawi hnih chhuaktur a nih laiin remchanlohna avangin vawi khat bâk tihchhuah a ni ta lo va,chhiartute leh thuziak thawhtu te hriatthiamna kan han ngên e.

RENGZO Magazine hi kum khata vawihnih chhuak tura duan a ni a, thuziakchhuah tur nei apiang te’n [email protected] -ah hian englai pawhin athawn theih reng e.

Page 9: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

9

TUNLAI KHATUNLAI KHATUNLAI KHATUNLAI KHATUNLAI KHAWVELWVELWVELWVELWVEL LEH |HALAITE LEH |HALAITE LEH |HALAITE LEH |HALAITE LEH |HALAITE Julius Zochhana Vanghmun

Mithiamte chuan tunlai khawvelhmasawnna chak sawtzia hi a zuanin azuang ni berin an sawi \hin. Kum 16 kalta mai khan kum sangbi thar 2000 AD-ah kan lut a; chu chu kum zabi 21-na ani. Khata chinah khan kan chenna in lehlo te, kan khawsak dan kalhmang te lehkan bungraw neih te chu nasa takin ainthlak zawih zawih a. Thingtlangkilkhawr tak taka cheng te nun pawh hairual lohvin a inthlak chak ve em em ta ani. Hman lawka eirawngbawl nana thingeh keuh keuh ngai \hin, thing alh \ha duhlo chhemtheia chhem phut phut ngai\hinte kha, tunah chuan awlsam takin Gasin kan thlak a, chu chu in tin deuh thawinkan hmang fer fur tawh a. Tin, hmundang kan chhungte leh \hiantelehkhathawna thu inhrilh ngai \hinte,zualko tlan \hinte kha awlsam em eminmobile phone hmangin a tawp zo ta vekbawk. Power supply (electric current)awm loh changa lal\in leh lêmbur êngchau taka chhit ngai \hinte kha tunahchuan inverter leh generator te hmanginkan buai lutuk ta bawk hek lo. Kankhawlaite han thlir ila, lirthei chi hranghrang: scotty, bike, car te a inhung ve firfer hlawm tawh a; Dress lah nise, fashionbranded ber ber hmuh tur a va’n tamtawh em! Kan hun tawn \heuhah hian‘hman’ leh ‘tun’ han khaikhin hian thil adanglam nasat tawhzia chu tumah inhrilhleh chuang tur kan awm lo. Kan khaw-hawi leh rilru puthmang hrim hrim

pawh hi a khawvel (Global) hulh tawhmai a ni ber e. Kum 2004 hma lam mai te khachuan hmun danga zirlai - Shillong,Aizawl, Agartala, Gauhati, etc. a awmte pawisa inthawn harsa em em \hin tekha tunah chuan eng hunah pawh minithnih khat lek chhungin ATM hmanginkan inthawn thleng zung zung tawh a.Mahni ngaihzawng leh zawnglaite tanalove letter ziah duah ngai \hinte kha abo zo ta vek bawk. Tunah chuan ihmangaih leh duh ber chu eng hunahpawh mu chung pawhin duh chenchena rei a titi dun theih ta. Chutiangkhawvel changkanna leh hmasawnnathlipui na takin min nuai vir vel karahchuan keini, \halaite hian kan khawvelnun kan hmang ve mêk a nih hi.Amaherawhchu, tunlai khawvel han tihhian vawiin thlenga kan chenna khawvelleh nitina kan nunin a tawn leh a hriattehi a kawk satliah mai lo va. Ramchangkang- USA, UK, Germany, Japanram mipuite tunlai khawvel leh keiniMizote tunlai khawvel erawh khaikhinphak lohvin a danglam thung si a ni. Mithiamte chuan tunlai khawvel kan tih hichi hnihin hetiang hian an sawi \hin:1. Modern 1. Modern 1. Modern 1. Modern 1. Modern WWWWWorld:orld:orld:orld:orld: Tunlai khawvel antih chu, ram tina sorkarin an ram mipuitenun awlsam zawk leh hahdam zawkaenkawl an tumna, khawvel hmunkilkhawr ber bera mite pawh kankhawsak mekna hi.

Page 10: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

10

2. 2. 2. 2. 2. Post Modern Post Modern Post Modern Post Modern Post Modern WWWWWorld:orld:orld:orld:orld: He khawvel vethung hi chu, finna leh thiamna nasa takaa punna, ram hnufual (third world)-achengten a ngaihna kan hriat phak mangloh, khawl mak leh ropui tinreng nen ramchangkanga miten nun an hman mekna hia ni.

He post modern world hi ramchangkang (Developed Country)-te inelnasang tak niin, thiamna chungchuanghmangin khawvel inlumlet (revolution)-innunphung a thlak danglam nasa em em ani. Chu chuan kawng hrang hrangahkhawvel puma mihring nun, a bikin\halaite hi a chhe zawng leh a \ha zâwnginmin nghawng nasa zual a. Chu thilinlumlet (revolution) zinga \halaite nunkuai her nasatu ber chu Media revolutionhi a ni. TV, radio, internet, phone-te hi‘Electronic media’ an ti a; tin, print mediachuan lehkhabu, newspaper, magazine,signboard-te ang zawng zawng hi a huapvek thung. Heng media-te avang hianchhung tin leh khawtlang nun, Kohhranthlengin kan buaiphah nasa em em a.Media-te hi khawvela thil thleng tinrengmihring leh mihringte inkara kan inhriattawnna leh inpawhtawnna, chuta \angathiamna leh finna kan inzir tawn theihna\angkai êm êm a ni a. Tin, khawvelinsumdawn tawnna (business enterprise)lam atan te pawh a \angkai êm êm bawk.Chutih rualin, suahsualna tinreng: awhna,duhamna, hurna, pawngsual leh mahnimihringpuite chunga hleilenna te a hringchhuak nasa êm êm thung si a ni. Hêngbakah pawh hian Digital Media an la ti lehta zel a. Tun hma lama thlalakna, Cameraroll film ngai chi, a tam bera hmeh 36awmna \hin kha a lo \hing tawh a, tunah

awmna \hin kha a lo \hing tawh a, tunahchuan awlsam zawkin tihpui nikhua lehinneih ni tein changkâng takin kan inakchhuak rup a, Steel camera leh videote-in duh tawk tawk kan hmet pawppawp a, chu chu computer-ah duh zahzah a print pawp pawp theih tawh maia ni. Martin Cooper-a hmuhchhuah,mobile phone hi India hmarchhak (NorthEast)-ah chuan kum 2004 (Feb) thlakhan kan hmelhriat \an ve chauh va.Kum 12 erh awrh chauh kan la hmangchungin heti em ema a darh chak hi rinphak bak tak meuh a ni. Mobile phonehi a hmangtute azirin a in \angkai hleihêm êm a, \henkhat ten eizawnna leh zirnalam thil pawh ni si lovah ‘top-up’ leh‘internet pack’ tihte kan lam reng a. Thildang tel miah lo pawhin kan thla khatmobile phone senso hi Rs.150-200 nita se, kum khatah Rs.1800-2400 kanhman ral tihna a ni ang. Internet hi kahriat sual loh chuan kum 1992 khan TimBerners Lee an a rawn duangchhuak a,nitin deuh thaw hian chawl miah lo vain-update reng a ni ta a. Website ringawtpawh mihringte chhiarsen phak rual loha awm a, engkim maiah hian chhia leh\ha a awm ti ila kan sawi sual lo maithei. Internet hi engkimah a \angkai êmêm a, hna \ha thawh nan a \angkai angbawkin sual hnathawh nan pawh nasataka hman a ni tho bawk. Pathianrawngbawl nan a \angkai êm êm rualin,sualna lam thil bawlhhlawh chi hranghrang: sex lam leh inbumna lamin a changhnem zawk em ni tih theih a ni thung.Chu chuan \halaite nun nasa takin a

Page 11: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

11

.eichhe mêk a ni. Thuhriltu 9:18 chuan“Finna chu indona hriamhrei aiin a \hazawk a; mahse, misual pakhatin thil \hatam tak a tichhe \hin” a lo tih angin,internet te hi finna atan hmang ila chuankan ram leh hnam tan pawh a \angkaidawn vei nen! Mahse, misual pakhatchauh pawhin thil \ha tam tak a tihchhiattheihzia kan Bible chuan min hrilh si a. Khawvel khawilai pawh hi tunahchuan mobile phone leh internet tehmangin kan inpawh tak vek avangin‘Global village’ tih a ni ta a. Khawvelpuma Office tinreng, sumdawnna lehBank lam tante pawh a tello chuan hna athawh theih tawh lo va, thla tin hlawh latur te tan pawh internet kal tlang vek angaih tawh avangin, internet signal a \hatloh chuan hlawh pawh a lak theih loh a nider ta mai. Kawng lehlamah chuan hetiangkhawpa thil \angkai hi mi pawisa inruksak nan te, mi Bank account lo hackhackhackhackhack nante pawh internet thiam chungchuangtechuan an lo ti thei an ti. Internet Bankingleh ATM hi tunlai khawvel tichangkangtupawimawh leh \angkai êm êm a ni a.Internet Banking leh Mobile Banking te hiawlsam takin Bank account kan Monitorzung zung thei a, khawpui liana thil chihrang hrangte pawh kan duh duh kanchah (lei) zung zung thei ta hi malsawmnaa ni.Tin, hmun danga zirlai awmte tanpawh Bank kal kher ngai lovin awlsamtakin mahni phone atangin a thawn theihbawk. Mahse, fimkhur erawh a ngai hle.Kan fimkhur thiam loh chuan kan hriatmiah lovin mi tu tih hriat lohten kan pawisaawmsa kha an lo la chhuak thei hlauh sia ni. India ram khawpui lian zawkah te

khuan ATM card skimmer leh hiddencamera te an lo fit ru \hin a, chung hmangchuan kan ATM card ang chiah ansiamchhuak thei a, pin number nen an lochhinchhiah ru kiau thei tih hriat a \hahle. Savdhaan India kan en \hin a, henga\ang te hian zirtur tam tak a awm. Indiaram khawpui lian New Delhi, Kolkata,Mumbai, Chennai leh adangah te i zin anih chuan hriattur pawimawh tak pakhatchu: ATM Booth hawn dawnin hiddencamera invuah a awm em tih leh ATMcard skimmer invuah a awm em tihte enthlithlai hmasak te te hi a him ber. A chhanchu Bank hnathawktute hi mi rinawm takvek an ni lem lo tih pawh rin tur a ni.Chutiang avang chuan mi fimkhur thiamtechuan an ATM secret code pawh an thlakve zeuh zeuh \hin niin an sawi. He ATMhlu tak hmuchhuaktu, ComputerScientist ropui tak, John ShepherdBarron June 23, 1925 a India ram,Shillong-a piang kha May 15, 2010 khanScotland (U.K)-ah kum 85 mi niin a boralta a ni. Social Networking side (SNS) lamve thung hi chu midangte nena inhriatpawhna, va inhmuh theihna, profileinthawn theihna, thlalak leh thuziak thawntheihna hi a ni ber a. Thuhriltu 1:18 chuan,“Finna a nasat poh leh buaina a tam a,Hriatna a pun poh leh manganna a pung”a ti a; tin, Daniela 12:4 paw’n, “ …tawpnahun thlengin: mi tam tak an tlan vel anga, hriatnate a pung dawn a ni,” a ti bawk. Khawvel thiamna leh finna te sangchho zelah hian phone pawh kan duhchangkang sawt hle a. |halai la naupanglam deuhte chuan handset hlai pui pui,

Page 12: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

12

nan te mahni hna, zirna leh eizawnnatihchhiat nante erawh hmang lo ila. Tin,mite rilru tinat nan leh mi phalna la si lovaan thalak post te hi thil pawi tak a ni.Fiamthu uchuak post \hinte leh thlalakduk dak lo pui pui, zahmawh rawngkaiang chi thehdarhte hi sual a ni tih hria ila,IT ACT 2000 tlawhchhana hrem theih ani tih pawh kan hriat a \ul hle bawk. Mitenthu \ha leh \angkai, zirtirna hlu tak tak anpost te hi a thlawp zawnga lo commentve hi a mawiin, a post-tu tan a lawmawm\hin a. Chutih rualin, tute emaw mi dangterilru tina thei zawng leh huat tur zawngain comment-sak ching pawh kan awm\hin a, a pawi hle a ni. Smartphone kanhmang a nih chuan keimahni a hmangtutepawh hi smart ve deuhva chet hram tumhi kan tih tur a ni dawn lawm ni le?

Awle, a tawp ber atan chuan tunlaikhawvel changkang taka nun hmang mek\halaite hi kan vannei em em a, mahsekan vanneihna hi eng chenin nge kanhman \hat erawh mahni \heuh kan inhriaa. Kan computer, mobile phone, internet,facebook leh whatsapp te hi thil \angkaitak leh nunphung tisamkhaitu te an ni;\angkai tak leh min siamtu Pathian duhdan thlir chungin i hmang zel ang u.Hengte hi Lal Isua lo kal leh hma lohchu a bo dawn lo a, hengte aia changkangzawk pawh a la chhuak zel ang. Chuvang chuan keini \halai Kristian Lal Isuaringtu inti te pawh hian facebook &whatsappah te hian thil \ha lo leh tenawmlamte hi chu join lo hramin i leave ngamang u. Kristian group a awm a,thlamuanna Krista, Pathian hnena inhlan

TTTTTabletabletabletabletablet an tih ang chi te kan hum fer ferhlawm tawh mai. Zanah pawnah hanchhuak ila, an hmet eng noh noh mai a.Nu leh pa tam takten an fate ngen chu anhan leisak a, hmasawnna changkang takaan ngaih kha sual rawngbawl nana anhman meuh chuan inchhirna thlentu maia ni si thin. Facebook hi kum 2004 (Febni 4)-a Mark Zuckerberg-a, HarvardUniversity College a kal laia a \hiantepathum nena an duanchhuah a ni a. Atirah chuan Harvard University Collegete tan chauh va siam a ni a; mahse, IvyLeague leh Stanford University ten lohriain an dil a, Zuckerberg-a te chuanphalsakin an hawnsak a. Tin, Universitydang leh High School zirlai ten an hre zautelh telh a, chungte tan pawh chuan anhawng chho ta zel a; tunah chuan khawvelhuapin mi tu pawh kum 13 chin chunglamtan inregister theia siam a lo ni ta a ni.Whatsapp ve thung hi chu cross platformmobile messaging application a ni a, kanhriat tlangpui theuh angin whatsapp himessenger file - audio, text leh videothlenga inthawn theihna a ni. Kum 2009a Brian Acton leh Jan Kaum te thiandunhmuhchhuah, Whatsapp hi a la rei loh tehreng nen a hmangtu an pung chak khermai. Facebook aiin a awlsamin hman anuam zawk a, ram tam takah Whatsapphian Facebook hi a lan ta mek a ni. Facebook leh whatsapp te hi keini,Mizote zingah pawh a hmangtu kanpungchak sawt ve hle a. A \angkaiin aawlsam a, a khawih vel a nuamin mintihlimtu, entertainment chi khat a tling vea. Thil engpawh mai hi a hmangtu a zirina \hain a \ha lo fo \hin. Thatchhiat phah

Page 13: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

13

____________________________

tharna, Pathian thu sawihona, Bible bungleh chang zawnna ang te hi join hram itum zawk ang u. Heng zawng zawngkhaikhawmna atana ka tarlan duh chu,Thuhriltu 11:9-10 “|halai te u, in \hat laichen ula, in la naupan viau lai hian hlimrawh u. Amaherawhchu, Pathianin inchungah ro a rel dawn tih hre reng angche u. Engmah engto nei suh ula, in pangtinatu awm hek suh se, In \hat lai hun arei dawn lo” tih hi ni se.

Hriatve atan…Hriatve atan…Hriatve atan…Hriatve atan…Hriatve atan…COMPUTER:COMPUTER:COMPUTER:COMPUTER:COMPUTER: Common Operate MemorialPrint Update Tribulation Edit Responsible orororororCommonly OrientedMachine Particularly United and Used UnderTechnical and Educational Research.

LAPTLAPTLAPTLAPTLAPTOP:OP:OP:OP:OP: Lightweight Analytical PlatformTotal Optimized PowerMOUSE: MOUSE: MOUSE: MOUSE: MOUSE: Manually Operated Utility usedfor Selecting EquipmentKEYBOARD:KEYBOARD:KEYBOARD:KEYBOARD:KEYBOARD: Keys Electronic Yet BoardOperating A to Z Response DirectlyMONITMONITMONITMONITMONITOR: OR: OR: OR: OR: Mass On Newton Is Train OnRat.UPS: UPS: UPS: UPS: UPS: Uninterruptible Power SupplySMS: SMS: SMS: SMS: SMS: Short Message ServicesSMPS:SMPS:SMPS:SMPS:SMPS: Switch Mode Power SupplyCPU: CPU: CPU: CPU: CPU: Central Processing UnitRAM:RAM:RAM:RAM:RAM: Random Access MemoryINTERNETINTERNETINTERNETINTERNETINTERNET: International NetworkingGOOGLE: GOOGLE: GOOGLE: GOOGLE: GOOGLE: Global Organization of OrientedGroup Language of EarthSIM: SIM: SIM: SIM: SIM: Subscriber Identity ModuleVIRUS: VIRUS: VIRUS: VIRUS: VIRUS: Vital Information Resources UnderSiege.

Zamtlang Khuanun mal tin a sawm,Awih lai an rel, a vul mawi lai;Vohlai naufa hlim ri thang vel,A chawih ngei e, ser par vul nen.

Anpai sirah duat ten a chawi,Boruak thiang nuam sakhmel mawi nen;Sum pai lo lian, an hawi thiam lo,Zu sa barin, nawmchen an rui.

A fel dawn lo, an nun her dan,A ko fo \hin, an chhawn silo;A lo kha e, ser hnu tui thlum,A lo kang chat, sum pai hnar kha.

Kunin an \ap, an hril thiam lo,Zamtlang hliapin rau tin a ngui;Mahse kuhva chhawl ang lo duah,Beiseina chu malsawm lo ni.

Ngawpui hnawtin kuhva lo lawi,Mual dung tinah tlarin an sawi;Hmana ser kha hawng dang an vuah,An au bang lo, a hming an muan.

.

Muangten an awi ‘hei chu’ tiin,Mahse lo hrang, zar ei hri leng;A pawi leh ta, hnuk hrui fan hial,A tlang tluanin, nguiin an chhiar.

Sum pai leng tur mitthlaa nui kha,|uan thar rela sir thlak \ul leh;Rah malsawmna a hnawng em ni?Tha zung leihbuak a thlawn dawn maw?

Hringmi hmathlir pamham luatah,Rohlu lentu, nungcha kan suat;Sum pai hmathlir, nawm mak vohin,Leilung rorel kan her sual e.

Siamtu ruatsa zah ngai tawhin,Malsawm neitu hmasa tawh se;Tlawmin kung thar vit phun ila,Malsawm ropui kan dawng tawh’ng’e.

- Saidingliana Sailo,Saidingliana Sailo,Saidingliana Sailo,Saidingliana Sailo,Saidingliana Sailo, Behliangchhip Behliangchhip Behliangchhip Behliangchhip Behliangchhip

KUHVA

ENG

AWIH

HLA

Page 14: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

14

(1) Hnamah i chiang phawt ang u:(1) Hnamah i chiang phawt ang u:(1) Hnamah i chiang phawt ang u:(1) Hnamah i chiang phawt ang u:(1) Hnamah i chiang phawt ang u:Mizo chanchin ziaktu ‘Historian’ an ziahdân chuan hnamdang te’n ChinChinChinChinChin tih te,LuseiLuseiLuseiLuseiLusei tih te, KukiKukiKukiKukiKuki ti te in min ko \hin a.Burma-hoin min kohna, Chin hi British hokhan rawn hmang zuiin a bika min enkawlnân vawiin thlenga kan la hman tâk TheTheTheTheTheChin Hills Regulations Chin Hills Regulations Chin Hills Regulations Chin Hills Regulations Chin Hills Regulations Act, 1896Act, 1896Act, 1896Act, 1896Act, 1896pawh hi an lo siam a ni. Hnamdangin min kohna chuengpawh lo nise, keimahni ngeiin hnampum anga kan inkohna chu ‘MIZO’ tih ani. Hei hi tun hma deuha kan pi/pu te hlaphuah hrang hrang leh hmunhma hmingan phuah a\ang te in a chiang hle. Tichuan,Mizo tih chuan, Mizo hnahthlâk hnamhrang hrang, India ram hmun hrang hranga chêng te, Burma ram chhunga chêngte,Bangladesh ram chhunga chêngte a huamvek a ni. ‘Mizo’ kan hriat dân leh kan pawmdân a inthuhmun loh nuaih avângin Mizokan inti vek lo hi a pawi ber lai chu a ni.Khawvel khawi hmunah pawh awm ila,Mizo kan ni tih hi i pawm tlâng ang u.Amaherawh chu, political boundary inmin daidan chuan Mizo Foreigner kanawm thei a ni tih hi kan hriat a \ul bawk ani. Pu Laldingliana, IFS chuan, “Ka fapapakhat hi Ireland ah a inbengbel a, khualeh tui nihna pawh a nei tawh. Mizo a nihnapawh a la bo lo, a la ni reng, mahse, MizoForeigner a ni,” a ti. Mizo te Jerusalem,Mizoramah in lo kir hlen duh anihchuan,Mizorama in Mizo pui te hian lawm

RAM LEH HNAM HUMHALH Lalrochuanga Pachuau,

Aizawl

,takin kan lo pawm ang che u. Amaherawhchu ramin Dân a nei a, chumi Dân hnuaiahngei chuan ni zel rawh se. Kan seilennaram mite zia hi thui tak kan nunah kan la\hin a. Mizoram ah ram Dân hnuaia rawnkir hlen tur in nih pawhin in seilenna miziakha rawn luhpui lo vin, kan khawtlâng ahrilru thianghlim tak nên lo tel ve hmiah(100%-in) mai turin kan duh che u a ni.Chuti ni lo va, intibing zâwnga hmalaknate, chhiatni-\hatnia intih mikhual tlat te,sawrkar leh khawtlâng rilrem loh zâwngaeizawnna vuan tlat te in nih chuan inchênna khawtlâng in an pawm thei ngailo vang che u. Dân ang taka khawsa te hituman kan haw ngawt bik lo, kan veh kanveh ngai bawk hek lo.

Sap Missionary te Mizoram ah lolut in Kum 1894-ah A Aw B min siamsaka, ziak leh chhiar min zirtir a, Bible minlehlinsak bawk a. |awng hrang hrang nei\hin chu \awng khat hmang kan lo ni \anta. Mizo hnam zawng zawng te’n kaninhman\awm tur ‘Mizo \awng’‘Mizo \awng’‘Mizo \awng’‘Mizo \awng’‘Mizo \awng’ kan tihtak mai, Duhlian/Lusei \awng chu min tihtlanglâwn sak a ni ta ber mai. Mizo teMizo teMizo teMizo teMizo tekan inpumkhat a, hnam anga kan lokan inpumkhat a, hnam anga kan lokan inpumkhat a, hnam anga kan lokan inpumkhat a, hnam anga kan lokan inpumkhat a, hnam anga kan lochak zâwk nân Pathianin Chanchinchak zâwk nân Pathianin Chanchinchak zâwk nân Pathianin Chanchinchak zâwk nân Pathianin Chanchinchak zâwk nân Pathianin Chanchin|ha hmangin ‘Mizo \awng’ min pe ta|ha hmangin ‘Mizo \awng’ min pe ta|ha hmangin ‘Mizo \awng’ min pe ta|ha hmangin ‘Mizo \awng’ min pe ta|ha hmangin ‘Mizo \awng’ min pe taa nia nia nia nia ni. Duhlian/Lusei \awng bik a ni tawhlo, Mizo hnahthlâk zawng zawng te’n kanin\awm turin Pathianin min pe a ni. Mizozingah hman \han loh avanga Mizo \awngthiamlo leh pai deuh a awm theih; a thiam

Page 15: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

15

viau avang khan a Mizo bik a ni lo va, athiam vak loh avang khan Mizo a nilo tihnaa ni chuang lo. Mizo tih hi ‘Lusei’ tihnaemaw a la ngai tlat – “Kei chu Mizo ka nilo, Lai ka ni, Hmar ka ni,” lo ti tawk te kanawm bawk, hei hi a pawi takzet a ni. Kan\obul leh kan history pawh hrechiang manglo te’n The Scheduled Castes andThe Scheduled Castes andThe Scheduled Castes andThe Scheduled Castes andThe Scheduled Castes andScheduled Scheduled Scheduled Scheduled Scheduled TTTTTribes lists (Modification)ribes lists (Modification)ribes lists (Modification)ribes lists (Modification)ribes lists (Modification)Order 1958-ah min lo dah hrang veOrder 1958-ah min lo dah hrang veOrder 1958-ah min lo dah hrang veOrder 1958-ah min lo dah hrang veOrder 1958-ah min lo dah hrang vengawt pek a, hei hian tumah min tibuaingawt pek a, hei hian tumah min tibuaingawt pek a, hei hian tumah min tibuaingawt pek a, hei hian tumah min tibuaingawt pek a, hei hian tumah min tibuailo se, bul thuhmun kan nihna hre lo telo se, bul thuhmun kan nihna hre lo telo se, bul thuhmun kan nihna hre lo telo se, bul thuhmun kan nihna hre lo telo se, bul thuhmun kan nihna hre lo tethiltih ah i ngai hmiah angthiltih ah i ngai hmiah angthiltih ah i ngai hmiah angthiltih ah i ngai hmiah angthiltih ah i ngai hmiah ang. Lai \awng hiMizo \awng a ni a, Hmar \awng pawh Mizo\awng a ni, Mara \awng pawh Mizo \awngtho a ni, chutiangin Mizo hnahthlak \awnghrang hrang te hi Mizo \awng vek a ni, akhaikhawm nan tuna kan hman mêk ‘Mizo\awng’ kan tih tak mai hi kan hmang a nimai. Mizo hnahthlaka piang tawh phawtchu Mizo ni sa a piang kan ni tih i pawmvek ang u. ‘Mizo’ ah Mizo hnahthlak zawngzawng kan leng vek. Mizo ah lungawi tlângila, i inpawm tlâng ang u. (2) Dân lova hnam dang (2) Dân lova hnam dang (2) Dân lova hnam dang (2) Dân lova hnam dang (2) Dân lova hnam dangsumdawng te: sumdawng te: sumdawng te: sumdawng te: sumdawng te: The Lushai Hills District(Trading by Non- Tribals) Regulations,1953 chuan Mizorama hnamdang te’n ansumdawn ve theihna dân a siam a. Mahse,January Ni 21,1972 a Mizoram UnionTerritory-a hlankai a nih rual rual khan heDân hi a tawp nghal. ‘The MizoramTrading by Non-Tribals (Regulation) Act,1974’ chu kum 10 atan May Ni 7 , 1977a\ang khan hman \an a ni a. May Ni 7, 1987khan a thi zui ve leh ta a ni. District Councilkan neih te hian hnamdang hnenah TradeLicense engemawzat an pe niin a lang a.Anni tih loh hi chuan Mizoramah hnam-

dang te’n sumdawn theihna an neita lo.The Mizoram Trading (Regulation) Billchu 1991 a\ang khan duan \an niin vawiinthleng hian hman theihin peih a la ni lo.Tunah hian hnamdang sumdawng tlemte,District Council hunlaia phalna lo neitawh, vawiin thlenga Mizoram a la awmte tih loh hnamdang sumdawng zawngzawng hi DAN LOVA SUMDAWNGvek an ni. Neitu nihna tak tak nei chuangsi lova Mizo hming ringawt hawh asumdawngte pawh hi dan lovasumdawng tho an ni. Kum 2013 khan Central YMAStudy Team te chuan Aizawl khawpuichhunga hnamdang dân lova sumdawng256 lai a dap chhuak a. Heng bakah hianualau taka dawr hawng lo, sumdawnglian tak tak ‘Flying Business’ ti tam takan awm a ni. April, 2014 khan GovtHrangbana College B.Com 6th Semesterzirlai 10 rual chuan chiang zawka hriattumin Aizawl khawpui chhungahnamdang dan lova sumdawng chhiarpuian nei leh a. Hrangbana College zirlaitehian hnamdang dawr ni ngeia an rindawrah kalin, ‘Dawr nghaktu te cheziathlir in reilote ah fiah takin a neitu dik takkan hre thei a ni’ an ti. (Survey titu zirlaite hian dawr neitu hming an zawh chuanreilote ah Mizo dik tak, sum uma an Mizonihna hralhtu te Manager dawhkanah anlo \hu fur dawn tih an hriatchian avanginzawh \ulin an hre lo). Aizawl khawpuichhungah dawr hmun neia hnamdangdân lova sumdawng 340 an awm tih anhmuchhuak a ni. Kum khat chhunginhnamdang dân lova sumdawng 84(32.81%) zet an awm belh a nih chu! (a

Page 16: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

16

hi awm lo ta sela damlo te hian \anpuituan va mamawh dâwn êm! tih kangaihtuah \hin a. Engtin nge kei tehlulhi mite tâna malsawmna ka nih theihang? A theih loh.......a theih loh……..

Ka rilru-ah Florence Nightingalechanchin bawk hi a lo lang leh \hin.Chuvângin, \anpui ngai te tanpuitu niturin nurse hi training ve ila, hemi kawngzawh hi mi te tâna malsawmna nihawlsamna ber a nih dawn hi, tiin mahnichênna state ka chhuahsan ta a ni. Nangpawh mi te tân malsawmna nih tum la,i kawng zawh lai kha chhût ngun angche. Tichuan mite tân malsawmna i nithei dâwn nia.

figure hi survey neih danphung a inanchiah loh avangin a danglam hret thei).

A va buaithlak ve le, hetia an awmpangngaia kan awmtir a, kan thlir liammai mai a, engmah kan tih si loh chuankan \henawm State te dinhmun khu kandinhmun a ni ve vat dawn a ni. Cachar

Kan Bible chuan, “Nangmalsawmna ni ang che” a ti a. Kangaihtuah neuh neuh \hin a, mihringahka lo piang ve a, taksa bung hranghrangah piansualna awm lovin, nu lehpa te mitah chuan nula duhawm lehhmuh nuam tak ka ni ang. Zirna lamahmi fate angin B.A, M.A zir thleng lo mahila, Class- XII ka zir zawh tawh hi chuaneng kawng nge ka zawh ang tih kangaihtuah a.

Ka rilru-ah Florence Nightingale hia lo lang a. Damlo, natna khum a mu,\anpui ngai, hospital-a mu mi tam takawm te, Doctor te indaihlo êm êm leh\anpui an ngaihzia ka hmu a. Nurse te

NANG MALSAWMNA NI ANG CHE

Lal\hafeli Hmawngchuan

District, Kachari hnam awmna turahBengali lo chu hmuh tur an awm mangtawh lo. Tripura –ah Tripuri dik tak chutlângram ah an nawr tawm bo deuh vektawh. Meghalaya khawpui, Shillong –aan Bazar pui ber Police Bazar –ah chuanleilung fa dik tak te chuan kawngsir ahkuhva leh jadoh bak an zuar tawh lo.

____________________________

____________________________“Páwnlám lándàn ringawt hi bumtu tha tak a ni thin.”“Páwnlám lándàn ringawt hi bumtu tha tak a ni thin.”“Páwnlám lándàn ringawt hi bumtu tha tak a ni thin.”“Páwnlám lándàn ringawt hi bumtu tha tak a ni thin.”“Páwnlám lándàn ringawt hi bumtu tha tak a ni thin.”

“Thuam mawi tak hian a neitu nihna a thùp a, mahse a tawngkam atangin a nihna a pholang thung.”“Thuam mawi tak hian a neitu nihna a thùp a, mahse a tawngkam atangin a nihna a pholang thung.”“Thuam mawi tak hian a neitu nihna a thùp a, mahse a tawngkam atangin a nihna a pholang thung.”“Thuam mawi tak hian a neitu nihna a thùp a, mahse a tawngkam atangin a nihna a pholang thung.”“Thuam mawi tak hian a neitu nihna a thùp a, mahse a tawngkam atangin a nihna a pholang thung.”“Uanthuanna a rehin zahawmna a in\an.”“Uanthuanna a rehin zahawmna a in\an.”“Uanthuanna a rehin zahawmna a in\an.”“Uanthuanna a rehin zahawmna a in\an.”“Uanthuanna a rehin zahawmna a in\an.”

“Ropuina hi khelh chhuah chi a ni a, zahawmna erawh chu a thawh a thawhchhuah chi a ni.”“Ropuina hi khelh chhuah chi a ni a, zahawmna erawh chu a thawh a thawhchhuah chi a ni.”“Ropuina hi khelh chhuah chi a ni a, zahawmna erawh chu a thawh a thawhchhuah chi a ni.”“Ropuina hi khelh chhuah chi a ni a, zahawmna erawh chu a thawh a thawhchhuah chi a ni.”“Ropuina hi khelh chhuah chi a ni a, zahawmna erawh chu a thawh a thawhchhuah chi a ni.”

Page 17: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

17

Chhunzawmna…………

LUSHAI LUSHAI LUSHAI LUSHAI LUSHAI : Tripura rama Lushai (Lusei)awm ho hi \huang li laia Tripura hi lut anni-1) Rivung Lal Vanhnuaithanga thlah kalzel te kha, Changpui tlâng te, Sawldentlângah te leh Va-ak tlângah te an awmhnuin, kum 1820 vel khan Tripura hi anlut a. An awmna te chu – Longtorai tlângahte, Hauvabari ah te, Sakhan tlângah te,Jampui tlângah te an awm hlen ta a ni.2) Chhakchhuak Lal Ngunchungnunga hopawh tuna Bangladesh ni ta a\ang hian,kum 1822-ah khan Sakhan Tlângsângchhimlamah an awm a. Kum 1829-ahSakhan Tlângsang ah an lo phei leh a, anawm hlen ta a ni.3) Sailo lal Dokhuma pawh MizoramSerhmun khua a\angin kum 1904-ahHmun\ha tlângah a zuk awm a. Kum1910-ah Jampui tlâng hmar lamahHmawngchuan khua-ah a chho leh a,chumi hnuah Behliangchhipah a phei leha, heta \ang hian Vanghmun te, Tlaksihte, Hmunpui leh Hmawngchuan te a dinta zel a ni. Lal Dokhuma hi Tipperah Rengphalna la hmasa ngata pem thla a nihavangin Reng duhsak pawh a hlawh hle ani. Kum 1922 October ni 24 ah khan RajaBahadur nihna pek a ni ta reng a ni. Hei lopawh a in ban tlar thum a sak a duh chuansak sak a tum a, mahse Laldokhuma hianMizopa tlawmngaihna avang pawh a niang, “A ngai lo ve, ka khua te pawhin min

sak sak thei” tiin a hnar an ti.4) Kum 1911-ah Lal Dokhuma uSailianpuia fapa Lal Hrangvunga pawhMizoram Bunghmun khua a\anginPhuldungsei a zuk din a. Amah hiKristian ni sa a chhuk a ni a, Chanchin\hathehdar pawh a tuipui hle. A khuaaKristiante tan Tlangsang khua a din leha, chu pawh chu amahin a \hut leh ngata ni. Hemi hnuin Phuldungseiah bawk aphei leh a, Sabual , Bangla Zion, Vaisam,Kachari khuate a din belh leh a, LalHrangvunga hi Tripura ram a Kristiannameichher chhi luttu hmasa ber a ni.

Lushai ho hi tun hma lamah chuanJampui tlang dung tluanah te, Sakhantlang dungah te, Tualsen phai tlangah te,Dosda phaiah te, Langkaih dung tluanahte an awm \hin a. Amaherawhchu chhanhrang hrang avangin an pem darh nasaa. Tunah chuan, Jampui tlangah khawsawm leh Langkaih dungah khaw khatchiah an awm tawh. Mihring hi sangngavel awmin an insawi. Mihring an tlemavangin Sawrkarah pawh hnam anga thiltih a harsa. An vela Tuikuk lo lut ve tenan tam khalh tawh a, an thlawhhma rampawh an hum hlei thei tawh lo. Lal neihlai a an ram chin tal hum tumin RegionalCouncil an dil reng a, mahse vawiin thlengin an la hlawhtling thei lo. Hei hi Lushai(Lusei) ho politics ber a ni.

TRIPURA RAMA ZO (KUKI) CHANCHIN Ngurdawla Aizawl

Page 18: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

18

LUSHAI (LUSEI) PEM LET LEHLUSHAI (LUSEI) PEM LET LEHLUSHAI (LUSEI) PEM LET LEHLUSHAI (LUSEI) PEM LET LEHLUSHAI (LUSEI) PEM LET LEHT E :T E :T E :T E :T E :1) Kum 1800 A. D – 1811 A.D velah khanZadeng lal te kha Jampui tlangah lehSakhan tlangah te an lo awm tawh ngei ani tih hi upaho sawi a\ang te leh ziaktuhoziak a\ang te in kan sawi thei a ni. Sakhantlang pawh an zuk thleng ngei a ni. Sakhantlanga an awm lai hian an thlangtlak laia anhruaitu ho chu an thi vek niin an sawi.Hemi hnu hian luahzawlah te an kir chholeh a ni. |henkhat chuan Jampui tlanghming pawh hi Zadeng ho hri avanga anpemdarhna hmun a nih avanga Jampuitlang ni ta angin an sawi. Mahse Zadengho awm hi a tlai hle mai a, a hma pawhinluahtu an lo awm tawh \hin si a, chunghochuan an lo phuah tawh daih a rinawm. Achhan chu Mizorama tlang hming tam takkhi Lusei ho lo chhuk ve hma a phuahdeuh vek a ni. Zadeng ho hma a lo awmtawh, Langrong leh Saiva te hnam hian anphuah a nih dan an lo sawi ve bawk. Hlaphuahtu nih inchuh te pawh a ang dawndawn a ni.2) Hualngo ho pawh hi Kum 1800 A.Dvelah bawk thlang an tla a. Jampui tlangchhim lamah sawn awmna chu an nei ngeitih an sawi thei. Sazuk phaiah te an tla thlaa, chuta \angin Saisawm tlangah pawh anzuk awm ngei a ni. An hmun hlui pawhJampuijola bul hnaiah hmuh tur awmin ansawi. Khawlum an tuar lo va, an damtheih loh avangin an pem let leh a. Jampuitan tlangin Tukkalh ah te, Hualngo hmunahte an awm chho zelin, a tam ber chuanChin Hill an chho leh a ni. Tin, Lianlungaho chuan Hmarlam an pana, Hmar LalThado ten nen an inhmuh thiam loh

avangin Lianlunga chu an lo thahsak a, aho te chu vawiina Hmar Lusei an tih takte saw an ni.

ROKHUM (RUANKHUM): ROKHUM (RUANKHUM): ROKHUM (RUANKHUM): ROKHUM (RUANKHUM): ROKHUM (RUANKHUM): Rokhumho chu Zahmuaka fa te zinga Rokhumathlah te, Lal kal zel kha an ni a.Hnamdangin an lam thiam loh avanginRuankhum tiin an lam ve bawk. Rokumho hian chanchin an ngah vak lo a ni ang,Mizo Historian hmasate pawh khan anchanchin an hre tam lo; An sawi dan berpawh – khawthlang lamah an lal a, anropui lemlo tih leh an lo awm tawhna ansawi theih chu chhim lama Thinglianhmuna an awm tawh thu chu an sawithei. Chuvangin, Lusei lal an ni a. Luseigroup chiah an ni. Anmahni pawhin, Zoan inti thin a ni. Mase Tripura an luh hunhian Kuki hming an pu a, Kuki hming purei ber an ni nghe nghe.

An thlang tlak dan hi an sawichiangkuang thei lo. Engpawh nise,Thinglian hmun a\ang chuan Bangladesh-ah lutthlain zawi zawiin tuna an awmnaTripura chhim hi an thleng ta a ni ber ang.Midang chanchin a\ang pawhin, chu chuan kal dan a ni deuh vek. An lal ropui berleh lal ziding an sawi theih chu Lalhnehaa ni. Mahse a sual em avangin a khua tenan that a, lal aiawhtu Lakara chuan a thlaka, chumi thlah kal zel chu vawiin thlenginan la lal, Rokhum ho hian Lal an in banve lo va. Tripura-ah chuan Zo(kuki) zinga lal nei awm chhun an ni.

Rokhum ho hi an tam lo va. Ahlanga an la awm na chu, Tripurachhimtawpah Kozai ho nen inhnaitein anawm. Hauvabari-ah Bawngho nen an in

Page 19: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

19

awm pawlh a. Kamalachhera-ah khuanMual\huam, Bawng leh Hrangkhawl te nenan awm ho bawk.

Rokhum ho hi zirna lamah anchangkang a, an tlem ngaihtuahin mithiampawh an nei \hahnem phian. An fakawmem em na chu, an mithiam ho khu an hawia zau hlawm a, Zo(Kuki) inpumkhatnapawh a tuichilh ber hnam an ni. An \awngchawikan tum hian awmzia a nei lo tih anhre chiang a. Anmahni a hlanga an awmnakhuaah pawh Mizo |awng School Privatein an din hram hram a ni. Pathian Biakinkhawmnaah pawh a theih chen cheninMizo Service angin an kal bawk. Tun hmalam khan B.C.M. in English MediumSchool a lo din sak tawh a, Mahse mihringan tlem chhuanlamin an in withdraw-saklehin an sawi. School an din kharawngbawlna atan an lo din lo em ni dawn.Tunah School \ha deuh chu awm sela anvelah chhimtu tur Jamatia leh hnamdanginan hual vel tlat a ni. Rawngbawlna atanpawh centre-ah siam nise a chang a zauhtehreng nen. An duh dan tak chuan ankhuaah khuan Mizo \awng hmang in thumvel tal awm ve sela, Mizo \awng tuallengse an duh a ni. An duhna hriatthiampui thei awm aan ngaih, Jampui Baptist Association hokha English Medium Cum Mizo Schooldin sak turin an han beisei leh deuh a.Mahse an lo bengkhawn chiam lo emawni, Monu lamah hnamdang zingah Schooltih tlak deuh an dinsan leh daih a, anvanduai a kaltluang nge, Pathian remruatzawk ni ang le, saihlum pakhata Savapahnih perh thlak theihna hmun nia a lantehreng nen. Chutiang nimahse vawiin ni

thleng hian hnam inpumkhatna duhtutean la ni reng tho mai.

KOZAI: KOZAI: KOZAI: KOZAI: KOZAI: Kozai ho khu hnam khat velemah chuan an tlem ren rawn khawp mai.Duptalli bul Lungchhir khuaah a hlanginin sawm vel an awm. An sulhnu hriat theihawmchhun chu Mizoram chhim lamahsawn Kozai khua saw ani. Molsom(Mual\huam) ho chuan Buarpui khuaahawm ho tawhin an insawi. Mahse zankhatthil thuah min pem san vek a ni an ti. Kozaiho pawhin Buarpui chu an awm tawhnaa nih chu an sawi ve bawk.

Kozai ho hian Chhinlung/Sinlungchhuak an inti ve a, tunhma lam chuanan tam ve khawp a, mahse raldo hrat hnaman ni a, ral kutah an thi nasa a, chuvangatlem ta niin an insawi. Kum 1970 veltekha chuan anmahni \awng an la hmang a,tunah chuan Rokhum ho \awng anhmang tawh a, Hnam khat leh khaw khatangin an khawsa ho tawh. An upa lamteanmahni \awng la hmang chu an awm.

Tun hma lam chuan an rethei hle ani ang, Pastor Lal\huama Pathianrawngbawlaa zuk chettlat hun lai chuanan in te chu a chhe khawp a, tuithawldahna pawh tla lek leka dah ngai a ni a.An khawsak an tlabal hle niin an sawi\hin. Tunah erawh chuan an dai velahrubber an ching a, an hnai hnu chuan, aninte chu Mud Wall vekin an sa a. An inchhungah TV, Fridge, Steel Almirah etc.an hung khip khep a, an cheng hnawngtih a hriat khawp mai. An velah Jamatialeh hnamdangin an hual nasa, hun lo kalzel tur thlir chuan hnam anga hmuh rengngaihna a awm lo.

Page 20: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

20

BABABABABAWNG:WNG:WNG:WNG:WNG: Bawng ho pawh hianChhinlung/Sinlung chhuak an inti. Anthlang tlak dan hi chhungkua a pem angpawh niin an insawi lo. Mi run hrat hnaman ni a, hla tak takah mi run turin an ralmu \hin a. Tripura an lo luh dan pawh hiSipai rual ang a lo tla thla an ni a, ral in anlo that chiam a, a thi bangte chuanMual\huam, Kaipeng leh Hrangkhawl anrawn bel a. Chuti chuan nupui fanautean neih leh hnuin hnam angin andingchhuak leh thei ta chauh a ni.Chuvangin, “Mual\huam te, Kaipengte lehHrangkhawl chu NU angin kan ngaina,an fanu ten pasal an neih pawhin Rs.15/-leh vawk pakhat leh Zu bel khat kan chawiziah \hin”, an ti. Tripura Reng kha Mogh-Ral hlauvinKailashahar-ahte, Rengdilah te a tlanchhe\hin a. Chung ral do tur chuan Reng khanKukiho min pun \hin a. Chuvangin, Renginlallukhum a khum dawng apiangin Kuki-in tui kan theh ve ziah \hin a ni, an ti. An awmna an hriat hlat theih berchu Rihli Champhai a ni. Mizoram chhimlamah Bawngthah hmun hming a awm a,hemi hmun hi an hmelma ten an thahchimih \helhna hmun an sawi kha a nih arinawm. Tichuan, Tripura-ah lut thlain, ansawi angin Mua\huam, Kaipeng lehHrangkhawlte lo awm hmasa khan an zukbel ta a ni ang. Tlai khaw hnuah chuan Rivung lalkhua leh tuiah an awm hlen ta a ni. Tunaan awm tamna ber pawh Havabari ah a lani. An khaw bul hnaiah hian tlangramngaw zau tak pawh neiin an insawi. Aphairuam velah chuan Bengali hovin anhual khat vek tawh. Kamalchera khuaah

in \hahnem fe an awm bawk.

BABABABABAWNGCHER: WNGCHER: WNGCHER: WNGCHER: WNGCHER: An ni ho pawh hianLungcherkek(Sinlung) atang lo chhuakniin an insawi. Tun hma lam chuan antam ve khawp a, mahse an hmelma Marahovin an run a, an that nasa a, chumia\anga tlem ta niin an insawi. Halamgroup a chhiar tel an ni a, nupui pasalinneih pawlh avangin a ral zawkah an\ang nasa a ni maithei. Tunah hianAmarpur bial Melsi khuaah hian in 48vel an awm, hmundangah a hlang aawmna an neih hriat a ni lo. Nelsi khuaahpawh hian Koloi hnamte nen pawh anawm ho va, nupui pasal pawh an inneihpawlh nual a ni. Tin, Kaipengte nenpawh an awmna a inhlat lo va, \awngthu-ah pawh Kaipeng \awng leh anmahni \awng inchawhpawlh an hmangtawh a, nupui pasalah pawh an inneihpawlh mek a ni. An tlem an inhria a,chuvangin hnam inpumkhat apawimawh zia pawh an hria a, angaihven pawl tak pawh an ni. Mahsechet ngaihna an hre lo va,chhanchhuaktu an mamawh hle in aninhria.HNAM TENAU DEUH TE:HNAM TENAU DEUH TE:HNAM TENAU DEUH TE:HNAM TENAU DEUH TE:HNAM TENAU DEUH TE:1. 1. 1. 1. 1. THANGACHEPTHANGACHEPTHANGACHEPTHANGACHEPTHANGACHEP: An hnam hmingawmzia hi thlanga awm tethlanga awm tethlanga awm tethlanga awm tethlanga awm te tihna mai ani. Cachar rama Sakachep (chhakaawm) te nen khian thuhmun an ni. Anawmna ber chu Longtorai tlâng thlanglam, Kamalpur bialah an awm deuh ber.Ram mumal pawh an nei lo va, phairam thengrengah an cheng a, a tam zawkchu eichawp zawngin an khawsa maimai a ni. Thangachep inti

Page 21: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

21

bik deuh awm mahse an inpawlhsawpnasat avangin thliar thiam pawh an harsa.Anmahniho pawhin Halam tiin an insawiber a, an zingah mahni hnam hming pawhhre lova, Halam inti ringawt pawh an awmhlawm. Tuna an awm tamna ber chuChhimbuksa khua ah a ni.2. DAP:2. DAP:2. DAP:2. DAP:2. DAP: Dap ho hi Dapzar Paite an tihho kha an ni mai thei. Anmahni zingah anchanchin sawi thei ka hmu lo a ni.Chuvangin, ngaihdan leh chhui dan angaziah ve mai loh theih pawh a ni lo.Vanchhunga chuan Rivung lal \huihruaizingah Dapzar Paite an tel thu a ziak a,chu lovah Paite \henkhat pawhin Dap hokhu kan chipui an ni an ti ve bawk. Dapleh Hmarchaphang ho hi an in awm pawlhdeuh a. Dakbari-ah te, Neihtungpara ahte, Patua paraah te, Tlangbal leh Bakmaraah te an awm hlawm.3. LANGKAI:3. LANGKAI:3. LANGKAI:3. LANGKAI:3. LANGKAI: Anni ho pawh hian Halaman inti ber. Tun hma lam chuan hnam lianve deuh pawh an nih a rinawm. TiperahReng ral dopuitu zingah pawh an hmingte a lang phak a ni. Chorai ho hian kanhnam an tia, Koloi ho pawhin kan hnaman ti ve bawk. Tuna an awm tam deuhnachu Zanthum leh Tlangbal-ah an awm.4. SAIHMAR:4. SAIHMAR:4. SAIHMAR:4. SAIHMAR:4. SAIHMAR: Anni ho pawh hi Halaminti lehzual ho zinga mi ve bawk an ni.Mizoram ah hian an lo cheng ve tawh ngeia ni tih rin theihna chu, Mizoram chhimlama Saihmar tlang saw an lo awm tawhnaa nih a rinawm. Tuna an awmna ber chuKamranga-ah a ni.5. RUPINI :5. RUPINI :5. RUPINI :5. RUPINI :5. RUPINI : Anni pawh hi Halam groupa chhiar an ni a, mahse, Debbarma \awnghmang tawh an nih avangin, Borok groupami ni-ah an inngai dawn tawh ang.

Debbarmaho chuan Rupini Sikam an loti \hin in an sawi. Hei hian Zo (Kuki) annih a ti chiang. Chorai ho sawi dan chuanTuiRupini (Tuirini) khi Rupini pasal\hakan manna lui a nih avanga a lui hmingkhi phuah a ni an ti. Chuvangin Tuirinilui kiang hnaiah an lo awm tawh a ni tiha rinawm. Tunah chuan a hlanga awmbikna an neih hriat a ni lo, hengTeliamura leh Champaknagar velah hianmi hnam karah an awm ber.6.KOLOI:6.KOLOI:6.KOLOI:6.KOLOI:6.KOLOI: Koloi ho pawh hianDebbarma \awng an hman tawh avanginZo (Kuki) an nih hi an pawm ngam chiahlo. An hnam hming pakhat chu Buhkanga ni a, heta \ang pawh hian Zo(Kuki) annihzia a lang. Tin, an hnam hming pakhatABEL tih a awm leh a. Heng ho hiDebbarmaho chuan Abel Sikam tiin ankovin an sawi bawk. Borok group-ahan lut nghet hle tawh a ni. An mithiamzinga lar deuh Abel Koloi pawh Borokgroup inzawm khawm pawlah an hotulian a ni. Mithiam an ngahin an kang viauniin a lang. Tuna an awm tamna chuJampuijola velah leh Ompi bul hnaiah tea ni.

HNAM |HENKHAHNAM |HENKHAHNAM |HENKHAHNAM |HENKHAHNAM |HENKHATTTTT PEMKIR LEH PEMKIR LEH PEMKIR LEH PEMKIR LEH PEMKIR LEHT ET ET ET ET E1. KOM: 1. KOM: 1. KOM: 1. KOM: 1. KOM: Kom ho hian, “Tripura chukan thleng thla ve a, mahse Manipurlamah kan phei leh a ni” an ti a. A hunleh kum an sawi thei lo.2. SAIV2. SAIV2. SAIV2. SAIV2. SAIVAAAAATE:TE:TE:TE:TE: Hmar hnam chi khat anni. Kum 1600 A.D vel khan Jampuipawh luahin an insawi . Lal Tuchhinga,an lal Misunga (Kailasahar bul vela lal)farnu Bapuii a ru a, Jampui tlangah hian

Page 22: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

22

a tawmpui a. Chumi avanga Jampui tlangtih ni ta-in an sawi. Chumi awmzia chuTawmpuina tlang tihna a ni. Heng hi hlathu pawhin an lo nei (by HC Rosanga).Hmar ho hi an awm ngei tih rin theihnachu, tun hma lam khan Vaisam khawvelahtuibur lu lianpui pui chhar tur a tam \hina, chu lovah thlanroah \hi beh te pawhkan lai chhuak. Hmar tuibur chu lian puipui a ni tih an sawi. Heng Saivate ho hihnam angin an awm hlen lo a ni ang.3. BIA3. BIA3. BIA3. BIA3. BIATE:TE:TE:TE:TE: Anni pawh Hmar hnam chikhat an ni a, an thlang tla khan Jampuitlang chu thleng ve in an insawi. TichuanHmar lamah an phei a, Haflong thlenginan phei ta niin an insawi.4. CHHEHLA4. CHHEHLA4. CHHEHLA4. CHHEHLA4. CHHEHLAWN:WN:WN:WN:WN: Chhehlawnho pawhhi Hmar hnam chikhat niin an sawi. Thang-

____________________________

puichhuna (Lal Dokhuma upa minVunga pa) sawi dan chuan – “Darlonglal Vanpuia thih hnu-in Talan a\angin miengemawzat pem kir zingah naupangteniin a lo tel ve a, chutih lai chuanHmawngchuan khaw hlui, Lungpuibulah hian mihring an lo awm a,Chhehlawn \awng an hmang tih an sawi.Hei hi a kum leh hun chhui letin kum1800 A.D vel chu a ni ngei ang. Tin,Lengpui khua Jubilee Souvenir-ah khanLengpui khaw dintute chu Lusei \awnghmang ni lo, Hmawngchuan khuaa\anga lo pem chho angin a sawi bawk.Chhehlawn ho hi hnam ang chuan aninbawk hran zel lo a ni ang. MahseHmunpui khawvelah chuan a chi anginan la tamin an sawi thei.

SOCIAL NETWORKING LEH ZOFATE : FACEBOOK Samuel Lalduhsaka

Agartala

“Chairs. They’re made so people cansit down and take a break.

Anyone can sit on a chair and if thechair is large enough they can sit

down together and tell jokes or makeup stories or just listen.

Chairs are for people and that’s whychairs are like Facebook.”

- Facebook Ad.

Social Networking leh SocialNetwork Sites kan tih te hi an rawn larhluaina a la rei lo hle. Mahse, khawvelan nghawng dan leh kan nunphung aninfluence nasatzia chu sawiin a siak lothung! Chumi lakah chuan Zofate pawhhi inthiarfihlim thei kan ni bik lo va,Facebook phei chu a mihringa chhiaraa uar ber pawl kan ni hial ta ve ang! A

Page 23: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

23

chunga thil thleng khi ka’n tarlan hmasakkher chhan pawh Facebook-in kannunphung min chiahpiah nasat tawhzia,min tihbuai theihzia leh thil serious tak,ram/hnam pumpui pawh min tibuai theimai a nihzia a lantir chian em avang a ni.

Social Networking chu?Social Networking chu?Social Networking chu?Social Networking chu?Social Networking chu? Social Networking chu SocialNetwork Site (SNS) hmanga midangtenena va inbiakpawh hi a ni. SocialNetwork Site chu Internet kaltlanga miinmidangte lo hmuh theih tur profile a siamtheihna, chu site hmang ve midangte nenathil an in share tawn theihna, a thuziakleh thlalak te a tarlan theihna leh midangpawhin an lo thlir ve theihna hi a ni, ti ilaInternet hmang \hin chuan kan hrethiamnghal vek mai awm e. Chutih laiin, SNSte erawh an inang vek lova, SNSpangngai mipui tlanglawnin kan hman angchi te chu – Orkut, MySpace, LinekdIn,Friendster, Bebo, Habbo leh Facebookang chi te – hi an ni a. Hei bakah hianmedia sharing sites YouTube, Flickr,Hulu leh a dangte an rawn lar chho leha; microblogging SNS – Tumblr, Twitter,etc – te; tui zawng (interest) in sharetawnna SNS atan Pinterest tih te pawh arawn lar chho leh bawk.

A bikin Zofate zingah socialnetworking han tih hian kan rilrua lo langnghal mai chu Facebook a ni awm e.Facebook hi khawvelah pawh a hmangtutam ber, Zofate zingah pawh a lar ber anih bawk avangin kan thu chai mek pawhhi Facebook en chung leh rilrua pai rengchunga ziak a ni a. Chu chu chhiartute

pawhin kan hriat a pawimawh awm e.

Social Networking lo in\an danSocial Networking lo in\an danSocial Networking lo in\an danSocial Networking lo in\an danSocial Networking lo in\an dan

SNS te hian Web 2.0 technologyan hmang a.1 Tunhmaa web page te khachu a siamtu chauhin a khawih thei a,midang tan chuan lo en leh lo chhiarbak kha tih ve tur a awm lem lo. Web2.0 a rawn chhuah hnu chuan web page(website) tlawhtu/hmangtu ten tel venaan nei ta a, thuziak leh thlalak te an postve thei ta a, midang hmangtu/tlawhtu tenen inbia-in an rawn active ve thei ta a.Internet chuan ze thar interactive lehcollaborative ziarang a rawn pu \an ta ani. SNS te hian Web 2.0 technology hian hmang vek a ni.

Computer hmang leh Internetkaltlanga social networking awlsam lehchak zawk neih hi thil theih a ni tih hriainhma an lakna pawh a rei leh ta hle. SNShmasa lamah te chuan chat room ah temi an inbe ber a; tin, publishing toolhman awlsam tak tak te siamin thuziakleh thlalak post/publish theihna te dah ani bawk a. A hmaa Internet hmangtutetana la tih theih ngai loh, website pakhathmangtuten (users) chutianga thu/thlalakan han chhuah (post/publish) a, ahmangtu midangten an lo comment a,han titi ho vel chu social networking zia-rang ber a ni chho ta nghal pang a.Chutiang networking website hmasa larzualte chu Theglobe.com (1995),Geocities (1994) leh Tripod.com (1995)te hi an ni. SNS te chu thang zelin anwebsite kalphung pawh an rawn her

Page 24: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

24

danglam chho zel a; 1990s tawp lam, kum2000 rawn herchhuah hma si khan SNShmangtute tan user profile siam theihnafeature chu an rawn ‘introduce’ leh a,chumi profile hmang chuan SNS hmangtuchuan user dangte nen friends ah insiamina friend list ah chung a thiante chu a dahthei ta a. Chu bakah chuan users te tanaawlsam leh remchang zawk feature hranghrang siamchhuak leh belh zelin SNS hranghrang te chuan an site theuh chu antichangtlung chho zel bawk a. Chutiangnetworking site hmasa lar zualte chuSixDegrees.com (1997), Makeoutclub(2000), leh Friendster (2002) te hi an niawm e. Hun reilo te chhungin MySpace,LinkedIn leh Bebo te an rawn lar chho veleh a. Social networking lar chho chak lutukfinfiahtu leh tichiangtu chu 2005 khanMySpace chuan Google2 aiin tlawhtu angah daih tawh zawk a ni. Tichuan, 2004khan Facebook pawhin bul rawn \an veinkum 4 chhung lekah (2009) khawvela SNSlian ber a ni chho ta nghal a ni.

------- (Footnotes) -------

1 Web 2.0 tih hming hi 1999 kuma an phuah kha a ni. Web2.0 hi World Wide Web version thar anga ngaih theih nimah se a technical lamah chuan update a awm lem loniin an sawi. Chu ai chuan, software developer te leh alo hmangtuten an hman dan tihdanglamna in Web 2.0hi a pianchhuahtir a ni mah zawk awm e.

2 Google hi khawvela website lar ber 5 zinga pakhat a ni.Google hi web search engine a ni ber a, website dangai thilduhte kha ‘keyword’ type lutin i zawng thei a ni. Tin,e-mail service provider a ni tel bawk. Chu bakah Googlehian Internet service dang – blog siamna te, web pagepublish-na, social networking tools, organization tools,chat tools – te a keng tel bawk.

22 Blogging hi mi tupawhin awlsam taka web pagesiamna a ni, ti ila mawl taka sawifiah dan a ni mai awme. A thlawnin site hrang hrangin blog siamna an nei.Zofate zingah pawh blog siam an awm nual a.

Thenkhatin hnam leh ram, khawtlang leh kristian nundan

Social Networking leh ZofateSocial Networking leh ZofateSocial Networking leh ZofateSocial Networking leh ZofateSocial Networking leh Zofate Mihringte hi “social animal” kanni, tiin an sawi kan hre \hin awm e.Mahnia khawsa thei lo, tlei lo, midangtemamawh leh midangte nena khawsahokan nih avangin inpawhtawnna kanmamawh a. Hmasang a\ang tawh khanmihring society ah networking hi a loawm daih tawh, kan changkan ang zelinnetworking kan neih dan erawh adanglam mai zawk a ni. Khua, veng,pawl, kohhran, thianzaho, etc te hi socialnetworking ziarang vek a ni, ti ila kansawi sual tam awm lo ve.1 MithiamtenComputer an hmuchhuak a, Internet anhmuhchhuah leh hnu phei chuan hengkhawl leh thiamnate hian nasa takin kannetworking system an tidanglam ang tihhi chu thil chiang sa a ni. Nakinah chuantun aia samkhai leh man tlawm zawk hiannetworking hi kan la ti thuai ang tih pawha chiang a ni.

chungchang thu tha tak ziahnan leh thlalak thlir nuamleh tangkai dahnan an hmang a, mi tam takin kantangkaipui hle a ni.

misual.comhi mithiam leh puitling tak takin thu tha tak tak postnan an hmang thin a. A enkawltuten he websitekaltlanga an thiltih an sawifiah dan chu an ziah angangin hetiang hi a ni:

“We write, edit, format and publish stories.We moderate the comments in case it is offensive.We try our best to verify the authenticity of submitted articlesand news.We bring the latest Breaking news about Mizoram to you. Welook for more ways to involve the Zo community at thediscussions.We promote global Zo unity and harmony (or at least, try to).We sometimes like to take a break from the online world and

mingle with real people, but we love you all the most.”

Page 25: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

25

Zofate zingah social networking tihtawngkam a lar hma kha chuan Computerleh Internet hmanga kan networking zia(trait) kan chhuahna ber chu mIRCkaltlanga chat te, Yahoo Messenger tihtekha a ni deuh mai awm e. Heti takaFacebook a rawn lar hma khanmisual.commisual.commisual.commisual.commisual.com leh blog siam a lar hle bawk(misual.com leh blog te hi Web 2.0technology hmang tho an ni) Hemi hnuhian MySpace leh SNS dangte kan han hrelar chho ve leh a. Facebook a rawn lar takhnu phei chuan tute pawh mai hian kan tita sup sup a ni ber! Zofate zingah pawhFacebook hmang ve lo chu tunlai chhanah,thalai zingah ngat phei chuan, mi an lohnaleh rual pawl lohna ang hiala ngaih a ni ta.

Heti taka social networking a lo larnachhan pakhat chu mobile phone hmangaInternet hman theih a nih tak avang hi a nia, chu chu Zofate zingah pawh a ni. Surveyti lem lo pawha thil chiang sa chu Zofatezinga Facebook hmangtu tam zawkte hianmobile phone atangin an hmang thin a ni,tih hi a ni.

Facebook chu Internet-a socialnetworking service pakhat a ni a. February2004 a bul tan, Facebook Inc. ta (owned)

- - (Footnotes) - -

1 mIRC hi Internet Relay Chat (IRC) a client pakhatWindows operating system-a hman chi a ni; mIRC hmandawn chuan a program (software) hi download a ngai ani.

We promote global Zo unity and harmony (or at least, tryto).

We sometimes like to take a break from the online worldand mingle with real people, but we love you all the most.”

leh enkawl (operate) a ni. September2012 ah khan Facebook hmangtu hiTluklehdingawnkhat (1 billion) an tlingtawh a, chung zinga a chanve aia tamchuan mobile phone a\angin Facebookhi an hmang a ni. Facebook hmang turchuan a site ah hian in register hmasaka tul a, chumi hnuah chauh mimal profilesiam siam theih a ni. Facebook ah hianFacebook hmang vetu midangte khafriends atan kan va add thei a, chu chuannin an lo confirm a ngai ve thung ani.

Tin, Facebook ah hian grouphrang hrang a awm a, pawl, khua, veng,kohhran, thianho, etc ten heng group hian siam a. A hmangtu-in a duh thlangina va join thei a, group thenkhatah chuana enkawltu (Admin=GroupAdministrator) ten an lo confirm(pawm) loh chuan member a nih theihloh thung. Facebook hi MarkZuckerberg-a’n Harvard University-a azirlaia a thiante nena an siam a ni. A tirahchuan Harvard zirlaite tan chauhmember nih theih a ni a. Ivy League lehStanford University-a zirlaite tanmembership hi an hawng leh a,university dang leh high school zirlaitetana hawng chho zelin mi tupawh kum13 chin chunglam tan in register theihinan siam ta a ni. Chutihlaiin ConsumerReports (May 2011) survey-in a tarlandanin Facebook hmangtute zingamaktaduai sarih leh a chanve (7.5million) chu kum 13 hnuailam niin, kum10 tling lo pawh maktaduai nga (5million) an awm a ni. Facebook hi social

Page 26: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

26

networking site te zinga hmangtu ngah berleh hman rim ber a ni. “Facebook tel lokhan engtin nge maw kha leh chen khakan lo khawsak le?” tiin mi tam tak chuanan zawt fiam hial reng a ni.

Facebook hmangtute kum hi anaupang tial tial mai! Chawhrualin kum22 a ni. 2010 khan kum 23 a ni a, 2008 ahphei chuan kum 26 a ni. A awmzia chuthalai naupang lamah Facebook hi a tlana tihna a ni. Hmangtu tam berte hi Brazil,India, Indonesia, Mexico leh USA a mitean ni. Facebook account tam tak hi fakeaccount (mi hming hawh lehphuahchawpa siam) a ni thung a;Facebook company ngei pawhin hei hipawhin hei hi pha lovin accountmaktaduai 87 vel hi chu hetiang fakeaccount hi a ni thei ang tih a pawm a ni.

Facebook |angkaina/thatna leh thatFacebook |angkaina/thatna leh thatFacebook |angkaina/thatna leh thatFacebook |angkaina/thatna leh thatFacebook |angkaina/thatna leh thatlohna:lohna:lohna:lohna:lohna: Thil reng reng hian thatna leh thatlohna a nei thin a, Facebook pawh hianthatna a nei a, tin, hman dik loh chuan thilpawi nasa tak thlen thei a ni bawk. Zofatetana Facebook thatna leh that lohna pointhrang hrang heti hian kan sawi dawn a ni.

|angkaina/|hatna|angkaina/|hatna|angkaina/|hatna|angkaina/|hatna|angkaina/|hatnaKan sawi tawh angin mihringte hian

networking hi kan mamawh hrim hrim a,chu chu kan zia-a bet tlat a ni bawk a.Hetia Facebook a lo chhuaha kan hanhman phak ve takah chuan nasa takin kan\angkaipui a ni.

1. Midangte nena inpawhna1. Midangte nena inpawhna1. Midangte nena inpawhna1. Midangte nena inpawhna1. Midangte nena inpawhnaFacebook hian midangte nena kan inpawh

-na ah nasa takin min pui a ni. Hmundangram danga awm te tan Facebook hmanghian chhungte nen chanchin awlsam takainhriat tawn theih a ni. Tin, kan thian hluite,kum engemaw zat kan lo hmuh tawh lohleh an chanchin pawh kan hriat lohte nenpawh Facebook ah hian inchhar lehin kaninpawh leh thei a ni. Tunlai chhanahmihringte kan changkangin kan buai tawha, thenrualte (thenawmte takngial pawh)nena han inkawm leh inlen chilh fo te a loharsa telh telh a, chutiangah chuan awlsamtakin kan \hian \hate chanchin khaFacebook hmang hian (kan va be pawp akan va zawt a nih kher loh pawhin) awlsamtakin kan hre thei a ni. Chhungte leh\hiante birthday te pawh Facebook-ahhian a rawn lan mai \hin avangin mibirthday theihghilh loh nan te hlei hlei a\angkai. 2. Chanchin thar hriatnan 2. Chanchin thar hriatnan 2. Chanchin thar hriatnan 2. Chanchin thar hriatnan 2. Chanchin thar hriatnan: Facebook hian chanchin thar kandawnsawn dan nasa takin a tidanglam a.Radio, TV leh chanchinbu te kan neialawm... kan ti a ni mai thei. Mahse, abikin Aizawl pawn lam leh Zoram pawnaawmte tan kan hriat chak zawng lehngaihven zawng chanchin thar nasa takinkan dawn theih phah a ni. Tin, Facebook-a chanchin thar a danglam bikna chuinteractive a nihna hi a ni. Khachanchinthar-ah khan kan hriat chianduhlai kan va zawt thei a, kan hriat zawnga nih chuan kan va belh ve thei bawk.Chu mai bakah, chawp leh chilhin a hmunatangin miin khawvel pum huapa Zofatetan chanchin thar leh thil thleng thar apuang thei a. Mibo zawn chungchangahte, misual hnuchhui chungchangah te,

Page 27: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

27

chhiatna (tuilian, lirnghing, etc) ah teFacebook hian nasa takin chanchinthar kaninhrilh tawnna mai bakah kan in\anpui tawnnan \angkaina a nei a ni. Chutiang atana abika siam chanchinthar post-na group larzualte chu Special Report leh ZoramKhawvel Chanchinthar tihte hi a ni awm e. 3. Mipui/|halai rilru siam nan 3. Mipui/|halai rilru siam nan 3. Mipui/|halai rilru siam nan 3. Mipui/|halai rilru siam nan 3. Mipui/|halai rilru siam nan:Facebook hmangtu tam zawk hi \halai annih avangin \halaiten hun an hman tamberna Facebook hi \halaite rilru sukthleksiamnan a \angkai khawp mai. Hmaichhanazawhna an siam ngam lem loh hi \halai tamtak chuan Facebookah hian an zawt ngama, nun beidawng leh buai te fuih nan lehhan kawm zauh nan pawh Facebook hi aremchang khawp mai. Hman kum lawkaArab ram \henkhata mipui movement ArabSpring a lo chhuah khan Egypt leh Tunisiate chuan an ram hruaitu dictator te an paihthla tawp mai a nih kha. Arab ram dang –Syria, Libya, Yemen leh Bahrain – ah tepawh nasa takin he movement hiannghawng a nei a, Jordan, Saudi Arabia lehUAE sawrkar te pawhin mipuite ham\hatzawkna tur an duanchhuah phah a ni tihkan hre awm e. Dubai School ofGovernment-in Arab Social Media Reporta siamah chuan kha movement ti-alhtu chuFacebook leh Twitter hmanga activists tennasa taka an campaign avang a ni, an ti. Hemovement lo in\anna chu Facebook lamatangin a ni, tiin an chhui a ni. Khami hunlaikhan nasa takin Arab ramah te chuanFacebook hmangtu an pung reng bawk ani. Sawrkar kalsual tur ven nan, lungawihlohna auchhuah nan, khawtlang nunsiamthat nan, \halaite rilru leh mipui rilrukawng dika hruai nan Facebook hi a \angkai

a. Zofate pawh hian chumi kawng chukan zawh ve mek a ni. 4. Pawl leh Kohhran tan4. Pawl leh Kohhran tan4. Pawl leh Kohhran tan4. Pawl leh Kohhran tan4. Pawl leh Kohhran tan: Pawlbil leh kohhran bil anga Facebook-agroup siam kan awm ta nual mai.Kohhran han tih hian official takinkohhran-in “Facebook ah group i siamang u” an ti chu a ni lem lo va. Mahse,member \hahnemngaiten an siam niin alang. |halai pawl anga group siam te,mission field anga group siam te pawha awm a ni. Heng hian member te nasatakin a sensitize a, inpawhtawnna a siama, pawla identity pawh a tithuk sawt angtih a rinawm. Mission field lamamissionary te hlei hlei hian hei hi an\angkaipui a ni. Tin, pawl dang (kohhranni lo) tan pawh pawl project tihlawhtlingtura member te tihchak leh huikhawm,member te zinga \anrualna siamchungchangah te nasa takin Facebookgroup hian \angkaina a nei. Khawpuilamah phei chuan hmanhmawh thil thu-a committee meeting kohna’n te,programme inhriattirna’n te kan hmangta fo mai chu a nih hi. 5. Hnam inpumkhat nan: 5. Hnam inpumkhat nan: 5. Hnam inpumkhat nan: 5. Hnam inpumkhat nan: 5. Hnam inpumkhat nan: Zofatehi chi-bing hrang hrang, hmun hranghrangah – Mizoram, Myanmar, Manipur,Tripura leh India ram state dangah te,khawvel hmun hran hranah te – kancheng darhsarh ve ta hle. Chutiangadarhsarh leh in\hendarh kan nih avangchuan hnam anga kan inpumkhat theihnatur kawng ngaihtuahin mimal leh pawlthenkhat chuan mut-mawh hnar-mawhah an neih a ni. Thu leh hla, rimawi,inkhawmpui, leh seminar te hmangin kantlangau a, Zofate hi inpumkhata hnam

Page 28: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

28

ropui leh chak nih kan duh a ni. Tunlai\halaite hi Facebook hian nasa takininpumkhatna kawngah min hruai mek ani. Kan \awngkam hman bik, \awng lerang chi, entirnan – nawi, chhas, ei lo, etc– te hi Facebook a\angin kan tidarh zungzung a. Mizo \awng (Duhlian) pawhFacebook ah chuan Paite, Hmar, Mara,Lai, Darlawng, etc pawh ni raw sek sekkan hmang nasa ta em em mai. Chutihlaiin, Mizorama cheng lo chu Mizo ni velova ngai tlat kan la awm. Tin, Mizorampawna cheng \henkhat (a bikin Lusei nilo) ten Mizo ni lova inngaihna rilru kan lapu bawk. Facebook (leh SNS dangte)hmang hian hei ai hian kan mithiam lehmilarte hian han campaign nasa deuh se,Zofate hi kan inpumkhat lehzual ngeiin arinawm a ni.

Facebook \hat lohna ve thungFacebook \hat lohna ve thungFacebook \hat lohna ve thungFacebook \hat lohna ve thungFacebook \hat lohna ve thung Zofate chauh kan ni bik love,khawvel pum huapin mi tam takinFacebook (leh SNS dangte) hi an atchilha, chhiat phahna’n, mi bumna’n, hunkhawhralna’n, nupa inkar buaina’n, dawtthu thehdarhna’n an hmang mek a ni.Mihringte hian mize sual kan pianpui tlatmai hi engkimah a lang a, Facebook ngeipawh hian chu chu a pumpelh bik lo. 1. Hun a heh a, 1. Hun a heh a, 1. Hun a heh a, 1. Hun a heh a, 1. Hun a heh a, addictaddictaddictaddictaddict a awl a awl a awl a awl a awlbawkbawkbawkbawkbawk: Psychologist Dr. Cecile SchouAndreassen hova University of Bergen ahFacebook Addiction chungchang anzirchianna ah upa lam aia naupang laminFacebook an addict nasat thu a sawi a.Mahni inrawntawkna nei lo leh khawtlangatel tam lote hian Facebook an hman nasatthu sawiin, hetiang mite hian hmaichhan

(a tak) aia social media kaltlanga titi leh\hian kawm nuam an ti zawk a ni, a ti.Mahni hun rel fel thiam mite zingahFacebook addict an tlem a, Facebookleh social media dangte pawh a \angkaizawngin an hmang tlangpui, a ti bawk.He research atanga an hmuhchhuahpakhat chu hmeichhiate tan Facebookaddict a awlsam zawk tih hi a ni. Engpawhnise, Zofate chauh ni lo,hnamdang zingah pawh Facebookhmang thiam lo tak tak chu an tam. Zofa\halaite pawh hian kan hun tam tak chuFacebook ah hian \ul lem lovah kankhawhral a ni. Chutih laiin, Facebookhmangtute hian ‘kan t\ngkaipui lo’ tiherawh kan duh lo viau hlawm.“Facebook hi kan \angkaipui nge kanchhiatpui?” tih ka zawh fiamna chu mi30 velin an rawn chhang a, “Kan\angkaipui” an ti deuh vek a ni. Kan hmandan chu eng pawh lo ni ta se, kan hun hiFacebook hian min laksak tam ta hle, tihhi chu a chiang a ni. 2. Pawisa a hek 2. Pawisa a hek 2. Pawisa a hek 2. Pawisa a hek 2. Pawisa a hek: Chuti taka Face-book kan hman nasat chuan kan pawisapawh kan seng ral teuh ang tih a chiangmai awm e. Facebook hman dawn hianInternet connection neih a ngai a,thlakhatah Internet connection hi a mantlawm ber chu Rs. 250 vel a ni. Tunlaiathalai Internet connection neiin anconnection an hman ralna ber chuFacebook a ni. Tin, phone lamah pawhInternet subscribe a ngai a, thla khata Rs.100 man vel a ni tlangpui awm e. Vawiinaphone a\anga Internet subscribetu tamzawk hian Facebook hi awm ta lo se ansubscribe kher awm lo ve. Internet Pack

Page 29: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

29

pawh Facebook Pack emaw ti tlat an awmthu te pawh fiamthu-a sawi mah nise aphena thudik chu kan hmu thiam mai awme. Heng zawng zawnga kan sum hmanral hi chhut dawn ila, tam tham tak tur ani. Facebook-a hun kan hman ral hi apawsa-in chhut tel phei ila chu men pharawn awn na khawp tur a ni ngei ang le! 3. Thuthang (rumours) a titam: 3. Thuthang (rumours) a titam: 3. Thuthang (rumours) a titam: 3. Thuthang (rumours) a titam: 3. Thuthang (rumours) a titam:Awlsam taka mi tupawhin thu thar lehchanchin thar kan puan theih tak avanginFacebook hian thuthang a titam hle. Thilthleng ngeiah pawh, eng ber nge thudiktih hriat harsa khawpin kan rinthu leh dawtthlengin kan sawi luai luai a, lo endiktu(screen tu leh edit tu) an awm ve tawh silo va, “khual-thuthang leh ar pan chuk”ang mai kan nih chang a awm. 4. Rinawm lohna a thlen: 4. Rinawm lohna a thlen: 4. Rinawm lohna a thlen: 4. Rinawm lohna a thlen: 4. Rinawm lohna a thlen:Facebook \hatlohna point tam tak zingalian ber mai leh huatthlala ber mai churinawmlohna a thlen nasa lutuk hi a ni.Hei hian mihringte kan inkungkaihna(relationship)-ah hliam na tak min tuartira, khawvel hi relationship inhliamna ‘na’tuarin a rum mek a ni. US-a lawyer\henkhat chuan Facebook hi relationshipbuaina thlentu number 1 a ni, an ti hial!Hei hi a chhan nia lang chu an buainatecourt lamah chin felsak tur leh sawipuitura rawn pantute atangin enge buainathlentu tih an hriat vang a ni. Zofate zingah pawh ngaihzawnglaka rinawm lohna, kawppui laka rinawmlohna, nupa kar buaina a thlen mek a. Chuchu a hnuaiah hian kan sawi chhunzawmdawn a ni. 5. Nupa kar buaina leh in\henna 5. Nupa kar buaina leh in\henna 5. Nupa kar buaina leh in\henna 5. Nupa kar buaina leh in\henna 5. Nupa kar buaina leh in\hennaa tipunga tipunga tipunga tipunga tipung: May 19, 2012 khan Facebook

siamchhuaktu leh CEO ni bawk MarkZuckerberg chuan nupui a nei a. Internetleh chanchinbu hrang hrangah chuan –Nupa tuak tharte hian nupa kawpchawiainlungrual taka awm an duh chuanFacebook hmang suh se – tiin an ziakchiai chuai mai! Divorce Online-in UK-a surveyan neihna ah chuan nupa inthen zawngzawng hmun thuma thena hmun khat aiatam chuan an inthen chhan thubuaiziahna ah ‘Facebook’ an sawi tel tih anhmuchhuak a. USA a inthen thubuaibuaipuitu attorney zinga 80% chuaninthen thubuai (divorce case) lut zingah“social networking” tih a ri zing telh telha ni, an ti bawk! Divorce Online thupuangtu MarkKeenan-a chuan, “Miin ngaihzawng neiha duh emaw, opposite sex nena han flirtvel a duh chuan Facebook hi hmunremchang leh awlsam ber a ni,” a ti thlawtbawk! Nupa emaw, inngaizawng emawpawh ni se, intihthiamloh changinFacebook lama tuan ta vak, mahnikawppui te timualpho a mi zawng zawngchhiar theih tura an vak ching an awm fomai. Zofate pawhin hengte hi kan latawn tur ni lovin kan tawn mek a ni. 8. Rilru hahna (stress, 8. Rilru hahna (stress, 8. Rilru hahna (stress, 8. Rilru hahna (stress, 8. Rilru hahna (stress,depression) a thlen: depression) a thlen: depression) a thlen: depression) a thlen: depression) a thlen: Facebook hi hanen ila, \halai lam status tam ber hi chukhawharna, mal riauva inhriatna, lungawilohna leh hlim lohna lam a ni. Thinrimnahrithlaa lo ang bawrh bawrh tawk lah bolo! www.worldcrunch.com in a tarlandanin miin Facebook-a hun a hman tamlutuk chuan khawtlang (society) ah malriaua inhriatna a nei thuai thei a, rilruhahna (depression) a nei awlsam bik

Page 30: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

30

bawk.Dr. Hanna Krasnova hovaHumboldt University leh Darmstadt’sTechnical University (Berlin khawpuia mive ve) ten Facebook hmangtu mi 600 tean zirchianna ah chuan – Facebookhmangtu, thu leh thlalak pawh post ngaivak lo, mahse \hiante thu post leh thlalakchhiar/en/hmu ve reng si (silent reader,passive user tite pawhin an sawi \hin)chuan mite tluk lova inhriatna leh mahninuna lungawi lohna an nei hma bik a ni –tih an hmuchhuak bawk. Heng hi a chhantlangpui nia lang chu, thikna te, miteawhna, midangin an thu/thlalak post te anlike/comment tlem vang te a ni. 9. Cybercrime a tipung 9. Cybercrime a tipung 9. Cybercrime a tipung 9. Cybercrime a tipung 9. Cybercrime a tipung: SNS tehian cybercrime tipungtu leh misualte tanahmanraw remchang tak an ni. Mi vauna’n(cyberbullying), mi enthlak nan(cyberstalking), naupang leh kum tling lobumnan (child exploitation), mi hming lehthlalak hmanga mi lemchannan (cyber-impersonation or identity theft) atan temiin an hmang fo mai. Zofate zingah pawhheng thil hi a thleng fo tawh a, kan invenfimkhur loh chuan pawi nasa zawk akhawih thei a ni.

RawtnaRawtnaRawtnaRawtnaRawtnaFacebook hi kan tawngpawng hlauh tura ni lo va, sawichhe vak vak tur pawhkan ni lo. Mahse, kan fimkhur erawh angai a ni. Zofa \halaite hi Kristian kan nihnaleh Lal Isua ringtu leh neitu kan nihna hiFacebook hian min tihdalsak loh nan hmakan lak a ngai a ni. Mimal leh chhungkuamai ni lovin kan khawtlang leh kohhran,

thlenga min tichhiat theihna lai a awmavangin tlawmngai pawl hrang hrang tekohhran \halai pawlte, zirlai pawl te lehkohhran thleng hian Facebookzirchianna hi uar deuh deuh ila, seminarleh consultation te neiin Facebook-inkan hmaa challenge lian tak min dahsakmek hi hmachhawn turin kan puanven isawi chhing ang u.

EPILOGUEEPILOGUEEPILOGUEEPILOGUEEPILOGUEHe thu ka ziah mek lai hian Facebookkhawvel chu a ngai tei-n a ri luih luihreng a. Mi \henkhatin Pathian thu an losawi bawrh bawrh a, \henkhatin thla aen avanga an lunglen thu te, hmangaihnaavanga an buai thu te, hmeichhia tenmipa rin ngam vang an tih thu te, mipalamin hmeichhiaten a ruka flirt an chinve thozia te, exam turin lehkha an zirpeih loh thu te, kohhran inkhawmpuiatana hmalakna leh member te \ang tlangtura insawmna thu te, Chapchar Kuthnaih tawhzia te leh a lo in\an dante...duh duh kan sawi luih luih a ni bermai! Tlangval hovin (pa pawh an tel)nula hmel\ha deuh thlalak an lo like/comment rawn luih luih bawk a! Chungzawng zawng karah chuan ka friend listzinga nula tleirawl pakhat chuan niminpiah mai khan a bialpa a duhzia, ahmangaihzia leh khawvel hmaah pawha zahpui lohzia a rawn sawi chiam maia, like-tu pawh an thahnem na rawh e!Mahse, zanin zet chu, “Nang ka lo tawngche hi ka va inchhir em!” a rawn tih lehtak hi! Facebook, aw Facebook....

Page 31: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

31

TRIPURATRIPURATRIPURATRIPURATRIPURA MIZO MIZO MIZO MIZO MIZO TE HMALAKNATE HMALAKNATE HMALAKNATE HMALAKNATE HMALAKNA |HENKHA |HENKHA |HENKHA |HENKHA |HENKHATTTTT H.C. Kailuia Behliangchhip

Tripura hi Mizoram thlang lamaawm a ni a, population hi a ram len lohngaihtuah chuan mihring kan \hahnemhle a. Nuai 37 chuang zet kan awm.Tribal pawh nuai 14 zet kan tling awme.

‘Mizo’ tia inchhiar ngam chu Jampuitlanga awm te hi kan ni mai awm e. Mizotia inchhiar ngam chu: Sailo, Pachuau,Chuaungo, Chuauhang, Jongte, Ralte,Hmar, Khiangte, Rivung, Chanwgthu,Rivung, etc. etc.

Heng kan sawi tak Mizo te hi hmunkhata awm vek an nih avangin \awnghman pawh ‘Lushai tawng’ emaw‘Duhlian tawng’ a ni a. Amaherawh chu,kan Zo (Mizo) anpui Mizo an nih inhrelo leh kir thei tawh lo Zohnahthlakah hianan awm a, chutiang hote chu tam tak anawm a ni. Hnamdangte nen an piana\angin an awm ho daih tawh avanginLusei \awng hmang lovin hnam dang\awng nen an hman pawlh tawh avanginan \awng a pai deuh \hin. Chutiang hothenkhatte chuan ‘Mizo’ or ‘Zo’ nih pawhan inhre lo. |henkhat erawh chuan“Zomi kan ni” an ti bawk \hin. Chutiangchu an nih avangin engtin nge hma kanlak ang? Engtin nge kan insuihkhawmleh theih ang le?

Kum 1979 khan L.Z. Sailo chuAizawl tlang atangin Tripura-ah lo kalin‘Insuihkhawm leh zai i rel ang u’ tih hlahmangin Zohnahthlak (kan unaute)ramah kalin a rawn campaign hial a nihkha le. Pu L.Z. Sailo hian mi tam takrilru a chawk tho a, heng kan unau Mizothlah an nih pawh inhre tawh lo te nenakan insuihkhawm leh theih nan ahmanraw \ha ber chu ‘Literature’ niin angaih theih avangin nasa taka tan lak zuia ni ta a ni.

KUKI KUKI KUKI KUKI KUKI TEN MIZO |ATEN MIZO |ATEN MIZO |ATEN MIZO |ATEN MIZO |AWNG ZIRWNG ZIRWNG ZIRWNG ZIRWNG ZIRAN DUHAN DUHAN DUHAN DUHAN DUH Jampui Tlang hi kan Popolationtlem ngaihtuah chuan mithiam an\hahnem hle a, mahse kan population atlem avangin Politics-ah kori kan sutehchiam lo; Chu mai bakah kan chennaram tawng Bengali kan thiam \hat lohavangin harsatna kan tawk bawk ani.Chuvangin kan mithiam ten MizoConvention chu hnam angin din a ni a,chu Convention chuan Hnam anga kanharsatna leh Zo hnam insuihkhawm dankawngte dapin hma an la bawk a ni.

Kum 1981-ah M.C. chuanVanghmun khuaah inkhawm an ko va,Bulu Kuki leh a thiante chuaninkhawmchu rawn chhimin Mizo \awng

Page 32: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

32

an zir duh thu an sawi avangin M.C.hruaitute an lawm hle. Kuki ten Mizo\awng an zir duh chuan Tripura Zofateinsuihkhawm nan Literature hi hmanrawpawimawh tak a ni dawn a an hriat avanginphur takin hma an la ho ta a ni.

MEMORANDUM MEMORANDUM MEMORANDUM MEMORANDUM MEMORANDUM AN AN AN AN AN THEHLUTTHEHLUTTHEHLUTTHEHLUTTHEHLUT

Kum 1983 ah Memorundumthehlutin Lushai \awng chu PrimarySchool ah Pawl V thlenga zir theih tur lehZirlaibu an duh anga buatsaih sak turinMemorundum chipchiar taka buatsaihina tawpah Bulu Kuki (Ex-Minister)Lalhuala Darlong, Sona Bahadur Molsomten Halam-Kuki aiawhin hming an ziak a,dt. 5-Oct.1983 ah an thehlut a ni.

HARSAHARSAHARSAHARSAHARSATNATNATNATNATNA |HENKHA |HENKHA |HENKHA |HENKHA |HENKHATTTTT

Tripura-ah hian Lushai Languagehi Calcutta University in 1st language-ahmin lo phalsak daih tawh avangin Zofatekan vannei hle. Jampui High Schoola lutZote chuan Lushai subject an lak a \ul vetlat avangin kan \hatpui hle a. Zofate zingami Molsom, Darlong bakah Reang,Chakma te pawhin an lak a \ul avanginMizo \awng thiam \ha lo tan chuan subjecthar tak a tling a. ‘Kan Zotlang ram nuam’tih ringawt pawh an ‘by-heart’ mai thei \hinlo a ni.

ZIRLAIBU HARSAZIRLAIBU HARSAZIRLAIBU HARSAZIRLAIBU HARSAZIRLAIBU HARSATNATNATNATNATNA

Kan sawi tawh angin kan population a tlemavangin zirlaibuah harsatna kan tawk a,Class-I atangin Zirlaibu Zoram atangin man

to tak tak lei a ngai \hin a ni. Tun maiakan harsatna lian tak mai chu, Class-IX-X syllabus Mizoram Board-in anthlak avangin harsatna naupangten antawk a, Tripura Board-in syllabus lothlak ve mai an remti si lo; heng thilharsatna avang hian Kuki-MizoLanguage Development AdvisoryCommittee Tripura chuan nasa takinhma a la ta mek a ni.

HALAM-KUKI LEADERSHALAM-KUKI LEADERSHALAM-KUKI LEADERSHALAM-KUKI LEADERSHALAM-KUKI LEADERSMEETINGMEETINGMEETINGMEETINGMEETING

Halam-Kuki Leaders Meeting, ahmun Darchawi, Dt. 21-May-1987 ahneih a ni a, palai 50 zet an kalkhawm.Pu Vankhuma Darlongin chair a la a,Pu Denghera General Secretary MizoConvention chuan rorel a ziak a ni.

Halam-Kuki Tripura a awm tehi kan awm darh hle a. Tripura-ahminority niin kan chanvo tur tam tak kanchang pha lo a ni. Education(Safeguard) dan a siam te pawh kansorkar hian min la uksakpui lo va. Abik takin heng hi sawi a nih hnuin henghi kan thutlukna chu a ni:

Resolution:1. Halam Kuki Linguistic DevelopmentCommittee atanga thu kan dawn daninPrimary Schoolah a duh apiangin Zo\awng a zir theih a, mahse sikul tam takinzir duh siin zirtirtu an nei lo va, sorkarinmin phalsak chin hi chu min tihsak thuairawh se, kan ti.

Page 33: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

33

2. Halam-Kuki Community hian Class-X chin zirna School 3: Jampui HighSchool, Darchawi High School lehGongrai High School a nei a. Mahse,Class-11 leh Class-12 zirna Tripurachhungah a nei lo va. Madhyamik passedte Pre-University a zir turin Tripurapawnah insengso takin kal a ngai \hin a,hei hi a chhan chu language ah harsatnakan neih vang a ni. Chuvangin khing kan harsatna sukiang turin kan sorkar ten khing HighSchool 3 te khi Class-XII thleng zir theihnan min upgrade sak turin dil kan remti.3. India Dan (Constitution) enin ADCchhunga minority te hian Constitutionrights (Vide-Sixth Schedule) kan nei a,he Autonomy neih theih dan leh aremchang Halam-Kuki Leader te hian lostudy ngun turin kan passed e.4. Hemi ‘Halam-Kuki Community’ kantih kal danphung hi Hnam leh a chanvote ngaihven tura ding a ni a, eng politicalparty mah a kawp lo a, Halam-KukiCommunity tangkai theihna apiangahchet \heuh i tum ang u, tih kan puangbawk e.5. Tripura Halam Kuki dinhmun enfiahturin heng mite hi kan ruat e.i. Pu Lalngova darlong President M.C.ii. Pu Denghera G.S.M.C.iii. Pu Vankhuma Darlong Pradhaniv. Tomborliana Joytang Pradhan.

Pu Vankhuam Darlong leh Pu Dengheraten hming an ziak a ni.Dt. 21-5-87

ZIRLAIBU-AZIRLAIBU-AZIRLAIBU-AZIRLAIBU-AZIRLAIBU-A HARSA HARSA HARSA HARSA HARSATNATNATNATNATNA Harsatna \henkhat lo awm leh chukan sawi tawh angin kan population atlem avangin zirlaibu-ah harsatna kantawk a, Class-I a\angin High Schoolthlengin naupangte zirlaibu Zoram a\anginlak a ngai a, man to tak takin lei a ngai\hin. Tun maia Naupangte harsatna chuMizoramin Syllabus an thlak avanginlehkhabu lei tur kan hmu thei lo va,syllabus hlui chu an la zir nawk nawk riha ni. A chhan chu Tripura Board in HighSchool Syllabus an thlak ve mai si lo,chuvangin Naupang leh Zirtirtute an buaihle a ni.

CLASS XI-XII-AH MIZOCLASS XI-XII-AH MIZOCLASS XI-XII-AH MIZOCLASS XI-XII-AH MIZOCLASS XI-XII-AH MIZOSUBJECTSUBJECTSUBJECTSUBJECTSUBJECT Hotute \hahnemngaihna leh kiltina\anga beihna avangin Lushai Subject chuzir min phalsak leh ta a ni.Recognition of Lushai Language as a first languageto Class XI-XIIBy Order: S.W. TenzingSecretary to the Govt. of Tripuradated: 7-11-89 tiin.Class XI-XII ah Lushai chu 1st language-ah min phalsak leh tak avangin kan lawmhle a, kan sorkar chungah pawh kan lawmtak zet a ni.

UNIVERSITYUNIVERSITYUNIVERSITYUNIVERSITYUNIVERSITY-AH-AH-AH-AH-AH Kan hriat tawh angin CalcuttaUniversity khan min lo phalsak daih tawhmahse, Tripura ah harsatna kan la tawh

Page 34: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

34

tlat avangin Sorkar nawr reng a ni a. Dated16-01-1992 ah official mi pawimawh taktak, mi 14 zet ten Council Roomah meetingan nei a, chuta an Resolutionah chuanhetiangin an tarlang:

RECOMMENDATION OF MIZOA|LANGUAGE UPTO UNIVERSITYLEVEL Dr. J.B. Ganuli, Vice Chancellor ofTripura University expressed thatLushai(Mizo) language is recognised bythe Calcutta University and therefore, thesame language stands automaticallyadopted by the Tripura University also.As regards, supply of books in Mzolanguage, it was decided that theEducation Department of the sameGovernment will arrange for purchasingof the Books necessary for the purposefrom Mizoram and supply f the same tothe Mizo students of Tripura.The meeting ended withthank to the chair.

No. F. 5/ADC/CEO/Con/92Dated. Agartal.The 18th Jan,1992

Sd/-(K.R. Chattarjee)Chief Executive OfficerT.T.A.A.D.C.

Copy to: ....... (all concerned are given)

SORKARIN COMMITTEE SORKARIN COMMITTEE SORKARIN COMMITTEE SORKARIN COMMITTEE SORKARIN COMMITTEE AAAAA DIN DIN DIN DIN DINTTTTTAAAAA

Kum 1978 ah Left front Government(Communist sorkar) Tripuraah a lo pianga, Left Front sorkar thar chuanDevelopment of Minority Language chupolicy pakhatah a neih a. 1985 ADC firstElection-ah Pu Kailuia Joty chuCommunist Party atanga thlantlin a lo nita bawk nen; Chuvangin, Tripura sorkarchuan Mizo te min hmelhriat \an ta bawka, chumi denchhenin Zohnahthlak(Zofate) inzawmkhawm nana pawimawhber chu Literature a lo ni a .Chutianginkiltin a\angin sorkar an nawr ta a ni.

Halam-Kuki language AdvisoryCommittee:1. Bulu Kuki ..... Chairman2. H.T. Khuma .... Convenor3. Johana Darlong ... member4. Rev. K. Rajanee.. member5. Binoy Kumar Tuisam ... member6. B.K. Guswami ... Representative ofEducation Departmnet

Halam Kuki Advisory Committeehian sorkar-ah Proposal siamin nasa takinhmalak a ni a, mahse harsatna khirh takHalam–Kuki ah a lo piang ta a ni.

|A|A|A|A|AWNG INCHUHNAWNG INCHUHNAWNG INCHUHNAWNG INCHUHNAWNG INCHUHNATripura sorkar chuan kan harsatna minsutkian tum mahse keimahni zingah \awnginchuhna, Halam-Kuki ten CommonLanguage ah tu \awng (languange) ngekan hman ang? Halam-Kuki ah hian hnamtam tak an awm avangin tu \awng nge

Page 35: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

35

kan hman ang? Molsom ten “Kan \awng”,Darlongin “Kan \awng”; Chutiangin,Zofate inti mah ila kan \awnga dang \heuhbawk si. Chutiang chu a nih avngin Mizo\awng chuan hmun a chang mai lo. 1995-ah Pu H.T. Khuma Chairman ah dah a nive leh ta a. Ani hun chhung hian Sub-Committee te dinin Halam-Kuki Groupatan ‘Mizo tawng’ chu thlan a ni ta a ni.Zirlaibu hmanhmawh takin duhthusam lotakin an buatsaih rum rum a, mahselavanduaithlak takin a lo boral ta si a. 1989-ah Pu D.C. HrangkhawlChairman ah dah a ni ve leh ta a. Anihunah hian he Committee hian thawhchhuah a nei lo. Committee pawh thlakan nih avangin Mizo \awng chuan hmun achang lo hle a ni.

HUN KHIRH HUN KHIRH HUN KHIRH HUN KHIRH HUN KHIRH AAAAA THLENGTHLENGTHLENGTHLENGTHLENGKum 2008 ah Pu kailuia chu Halam-KukiDevelopment Committee ah dah a ni veleh thung a. Committee hmasa tenTextbook an siam zawh lohtechhunzawmin Class-V text book an siammek laiin a bu hmingah an buai deuh va.Group YMA ten ‘Mizo Class V Zirlaibu’ti tura an tih avangin ‘Mizo |awng’ tiin anvuah ta a. Chutih laiin Molsom a\anginObjection Memorandum thehlutin ChiefMinister hnenah Depution an nei a, anthuziak heading-ah chuan:Subject: Submission of MemorandumObjection for introducing of Mizolanguage as Vernacular language of Halam

communitytiin dt. 22-2-12-ah an thehlut ta a ni. An memorandum thehluh chuOfficial mi tam tak hnenah a kal kual nasahle a, a tawpah chuan Chairman HalamKuki-language Development Committeehnenah a lo lut ta a.Hetiangin an ziak:ToThe Chairman Advisory Committee forDevelopment of Halam-KukiSir,Enclosed please find herewith theMemorandum by Molsom YouthAssociation for pertaining to theintroduction of Mizo language asvernacular langauge of HalamCommunity.I would therefore request you to kindlyintimate your view in this regards.DirectorSCERTI-3-12

Darlong a\angin MemorandumChairman hnenah bawk a lo thleng leh a.An memorandum thupuiah chuan:Subject: An objection for introducingMizo language as Halam-Kuki Languagetiin an ziak a ni.Dated 22-March, 2012Kan Zofa unau \henkhat ten hetiangObjection Memorandum an siam hi andemawm lo ve. Mizo \awng hian \obulSorkarah a neih tawh tlat avangin an la\hatna tur a ni mahna le. Chutih laiin mi

Page 36: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

36

Dated 2nd February, 2012 Agartala-ah represent te chu kalkhawmin mi\hahnem tak Halam hnam hrang hrangrepresent leh Kuki a\angtein an kalkhawma, Darlong ten represent an tir lo. Seminar chu Pu Kailuia Joty,Chairman chuan inkhawm a kaihruai a,hnam hrang hrang a\angin Halam-KukiCommon language-ah Mizo |awnghman harsatna a sawitir a, palai ho chuana hranga Committee din an duh thu ansawi avangin Kailuia Joty Chairmanchuan thu tawpna a sawi a. Palai kal zawng zawngte lawmthua hrilh pahin thil awmzia a sawi a, Halm-Kuki Committee ten hun rei tawh taka\angin Common language-ah tu \awngnge kan hman ang a, tia ngaihtuahna hmana ni a, hnam tinin ‘kan \awng’ kan ti \heuha, Darlong ten ‘kan \awng’ an ti a,chutiangin kan inchuh a ni. Chuvangin,Mizo |awng hi University thlenga kan zirtheih dawn avangin Mizo |awng hi hmanrih mai chu a \ul avangin Textbook pawhchu hnawhsarum deuha buatsaih a ta ani. Hetia Mizo |awng kan lo hman hisawiselna a awm takah chuan Halam-Kuki Language Committee cu tunah hian\hiah ni sela, a hranpain Halam LanguageDevelopment din ni rawh se.(Member tenkut an beng dur dur ta a ni). Chutiangbawkin Kuki-Mizo languageDevelopment Committee chu din ni bawkrawh se (Kut an beng leh dur dur a) [chhuak lehah chhunzawm tur][chhuak lehah chhunzawm tur][chhuak lehah chhunzawm tur][chhuak lehah chhunzawm tur][chhuak lehah chhunzawm tur]

\hahnemngai ten an beina rah chu a lo langzel bawk a nih hi.

LUSHAI INTO MIZOLUSHAI INTO MIZOLUSHAI INTO MIZOLUSHAI INTO MIZOLUSHAI INTO MIZOGovernment of TripuraDirectorate of School Education(Grant-in-Aid Section)No. F. 15 (28-11) – SE/GIA/2005(L)/7681Dated Agartala 5/2/2001NOTIFICATIONIt is hereby notified that (School) Department,Government of Tripura has decided for mutationof the nomenclature of the ‘Lushai’ subject into‘Mizo’ subject in the syllabus of the Tripura Boardof School Education.So, the Secretary, Tripura Board of SecondaryEducation, Agartala is hereby instructed for makingnecessary amendment in their syllabus. The mattermay be informed to all concerned GovernmentSchools in Jampui Hills of Kanchanpur Sub-Division.SignedUnder Secretary to the Government of Tripuratiin an ziak a ni.Tun hma kha cuan Madyamik Question-ah Lushai an tih \hin kha tunah chuanMizo an ti ve ta! A va lawmawm em!

Halam-Kuki harsatna a thlen avangangawihbopui mai chu a chi loh avanginCommittee chuan Halam-Kuki leaders akokhawm a, Agartala-ah Seminar neih \ha-in an hre ta a.

HALAM-KUKI LEADERSHALAM-KUKI LEADERSHALAM-KUKI LEADERSHALAM-KUKI LEADERSHALAM-KUKI LEADERSKOHKAKOHKAKOHKAKOHKAKOHKAWM WM WM WM WM AN NIAN NIAN NIAN NIAN NI

Page 37: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

37

“Hmeichhia te te si,” ti-a hmeichhiateharsatna hrethiam lek loa an diriamna\awngkam tinrengte chu chhan a sawt lotih hria ni awm takin ngawi rengin angaithla a, mit khap lek lova hmalam enaa nunhlui lungchhiatthlak tak ngaihtuahaa rilru a sawrbing mek lai chuan a bengdarkiu vawng vawng khawpa an rawn bennaavang chuan a harh chhuak chiangkhawp mai.

A hmeichhe nihna tizahawmtupakhat, a sam sei hnap chu uluk hauh lochuan an hlep hmawk hmawk a,hnuailam bihin a mittui a dir zung zunga. Khawtlang phal loh zu a zawrh avangalumeh kawlhsak tawk mek leh zahthlakthei ang bera khua fanpui tur a ni.

Amah chu Lalhmangaihi, kum28bawr vel, a fapa kum 3 mi leh a nu pitarkum 58 vel mit lehlam del nena khawsaan ni. Pasal chu a nei ve a, mite angbawkin hmangaihna avanga hlimna pawha lo tem ve tawh asin; mahse, a tan chuanchu hlimna chu a tawi lulai deuh a ni. Apasal, a innghahna leh a thlamuanna awmchhun chuan an fapa kum 1 mi lek a nihlaiin accident avangin mual a liamsan tasi! A pasal hi Myanmar lam mi a nihavangin a chhungte nen pawh an inpawhlem lo. Lalhmangaihi hian unau pianpui

a nei lo a, a pa chanchin pawh sawi tur ahre tam lo. A nu mitkhing del leh a fapachu a kut a awm an ni a, a enkawl angaih si avangin a phak tawk tawkah ainhlawh ve \ang \ang a; mahse, a beithamdeuh a ni.

Beiseina chhawm nun tlak neih chua tan thil harsa a ni ta. Mi hausa fa, nunbeidawng te’n thil pawi nasa tak ankhawih \hin ang bawk hian, retheihna fanubeidawng Lalhmangaihi chuan kawngawm chhun nia a hriat, zu zawrh hnathawkin tun hi a thleng ta a ni. A thil tihsual chu a pawm a, thiamthu sawi a tum hek lo. Hmeichhe hmel\hapangngai ve tak kha a lu a kawlh vektawh a, a silhfen \awmkai lo takte chupawtthlerin a banah chuan ran ang maiahlingin khawlai fanpui a ni ta! An en luih luih a, an nuihsawhbawk a, a hmalam en tura a hawi chhuahngam loh avang chuan a pai leh khat khat\hin a; chutih lai chuan an in zawn anhnaih tawh tih erawh chu a hrechiangkhawp mai! A thin a phu zawih zawih a;a nu rilru tur a hria a, a fapa erawh chu angaihtuah ngam lo. An in zawnah chuan muangchangina han hawichhuak a, a sa zual \henkhatchuan, “I fanu hi rawn en teh,” tiin a nu

ZU ZUAR NU H.C. Lalrinzuali,

Tlaksih

Page 38: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

38

chu an lo au el bawk a; chu’ng thawmbengchheng avang chuan a fapa, ahmangaih ngawih ngawih chu antukverhah chuan a rawn dak ta! A hmaichu a bal nian a, \ap zo hlim tih hriat takina meng tui par bawk a, Lalhmangaihichuan amah a ngen vanga \ap a ni tih ahai lo. Chu naupang kutah chuan a piin athlemna, chaw\hing fang vel chu a berhliai bawk a. A ngaih em em, a nu a vahmuh chuan hrilhhai hmel takin a en vevawng vawng a. A nu erawh chuan a enlet ngam lo. A tha a khur a, a ding a, a mittuichu lei charah chuan a far thla zung zunga. Chutia a din reng lai chuan a hnungading, an khawtlang hruaitu rawva zetchuan, “Kal ta che,” tih pahin a tiang kenchuan a hlap ta zawt mai a, chu veleh loen rengtu a fapa chu a \ap ta tuarh tuarha; mahse, a kalsan a ngai si. “A nu... Anu…,” tih ri chu a bengah a chamkumkhua tawh dawn a ni. A phu tawk hremna nia an hriatan pek chi kim hnu chuan, Police kutahhlanin jail tang tur chuan an phur ta vawnvawn a. Mi chi hrang hrang, sualna hranghrang vanga lungin tangte chu an kat nuka, a \hen phei chu an thawveng em emmai lehnghal. Hringnun hi amah maiahmachhawn chu nise, khawvel eng aichuan chu jail run thim chu a tan a nuamzawk ta ve ang. Mahse, a nu mit \ha lo,che hleithei lo leh a fapa, a nu mamawh

ngawih ngawihtu chu a khawvel an nimiau si a. An vuakna vanga a taksa na \humleh a mittui tlak nasat avanga a lu na burte avang chuan mut hahchawlh hlek chu\hain a hria a; mahse, a va hlawhchhamchiang em! A pangti lum ngheng lova muhilthei lo a fapa, naupang te chu a ngai a, alainat a, a \ap ri bawk chu a bengah arawn ri nawn leh \hin. Tunah te hian a pichak lo tak nen khan engtin tak he zanhrehawm hi hmang ve ang maw!

(In lamah ve thung chuan)

Naupang khawngaihthlak chu a \apbang tawh dawn lo emaw tih turin a \aptuarh tuarh a. A pi chuan theihtawpin athlem a. Naktukah a nu chu a rawn hawdawn thu leh thil \ha deuh a hawnsakdawn thute chu beisei miah lo leh mittuihru zauh zauh chung chuan a hrilh a. Aw…zan hrehawm chu a va nichiang em! Engtin tin emaw naupangpawh chu a in\ap muhil ve ta mai a. Lalhmangaihi erawh a dawldangina cher hle a; ei tur a hun takah dawng \hinmah se, in lama a fapa leh a nu chuan engnge an lo ei ve ang ? A hrawkah hnawhtua awm tlat a, a mittui bawk chu a chaw ani leh \hin. Hun te chu an kal duak duak a,sum hmachhuan tur nei \ha leh mite angakawng han sialsaktu chu nei sela a chhuakve tawh mahna? Mahse, chu zawng a tanthil theih a ni lo; a chhan chu a rethei em ani.

Page 39: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

39

A fapa ngai chuan nitin a \ap awl lo a,chhungte kan niah ngaihsaktu a nei ve ngaihek lo. Thla tam a liam leh hnu chuan kantua nei ve ta tlat mai! Vengtu police pakhatchuan a rawn hruaichhuak a, chuta a thilva hmuh zet chuan a va \hawng tak em! A nu chuan a fapa chu a lo pawma, an cher dun hle. A fapa chu a chau a nitih hriat ngawih ngawih hian a pi awmahchuan a bei hle hle a. A nu a hmu thutchu a hre lo emaw tih mai turin a en vangvang a. Lalhmangaihi chuan \awng zaireng a rel lo. A fapa chu a pawm a, akuah vawng vawng a, naupangkhawngaihthlaka chuan, “Anu... minkalbosan tawh suh, ka ngai tawh lutukche. Inah haw ang,” a ti a, a \ap ta a. A nu chuan, “Bawihte, ka lo haw\ep tawh a lawm, zanin chu a pi bulah lomu leh phawt rawh aw…” tih bak a sawithei lo. A pi chuan a dam loh vanga harsatak chunga rawn kalpui a nih thu te a sawia, a rilru hah zualna tur chi erawh a sawiduh bik lo. Lalhmangaihi chuan a chhuah\ep a rin thuin a nu chu a hnem ve bawka. A fapa erawh chu a pang a sa hle a, anu \angah chuan na pawh nei lo ang maiathlamuangin a bei hle hle a; mahse, aninhmuh hun chu a tawp ta si! A fapa chuan a pawm bet tlat a, a \apvawn vawn a. Mahse, a pi chuan pawmluiin a kalpui ta a, chu \ap thawm,“Anu...,”

ti-a chiau vawn vawn ri chu ngaithla ngamloin a beng a hup tlat a. A fapa damlo a ngaihtuah em avangchuan a tlaivar \hak a, tlanchhuah mai tea duh rum rum a; mahse, kawng a awmsi lo. Zing ni chhuak chu a dul ruih a, nidang ang bawkin beiseina chhuahpui tura nei lo. Chumi ni chuan engmah reng aei lo a, tlai lam a lo nih chuan kantu a neileh ta nawlh mai! Mak ti tak chuan achhuak a, an khawtlang hruaitu pakhatlo \hu reng a va hmuh chuan mak a titelh telh a, ngawi reng chuan a va \hu vetawp a. Chuta a rawn kantu thusawi chua ni thu ngaihthlak hrehawm ber mai chu.A FAPA KHA A THI! Lalhmangaihi chuan a melh ngaia melh tlawk tlawk a, a mittui erawh asur zung zung a, a hmangaih a fapa neihchhun, a mah ngaia \ap vawn vawn khaa dawm miah lohin mual a liam a maw?Nu tan chuan a aia na a awm thei kher loang. A thinlung chu chemte-a vih angmaiin a na a, a thutna a\ang chuan a tlazawi hnawk a, “Bawihte…,” tiin a phunsep sep a. An bial laih a, an sawi nawknawk bawk a; mahse, a phun chu a zawitial tial a, Lalhmangaihi chu harhchhuaktur a awm ta lo.

Mi-in thilsual a tih tamtak hi chuMi-in thilsual a tih tamtak hi chuMi-in thilsual a tih tamtak hi chuMi-in thilsual a tih tamtak hi chuMi-in thilsual a tih tamtak hi churetheihna leh harsatna vang a ni. iretheihna leh harsatna vang a ni. iretheihna leh harsatna vang a ni. iretheihna leh harsatna vang a ni. iretheihna leh harsatna vang a ni. ihekna aiin a tuarna hre hmasa rawh..hekna aiin a tuarna hre hmasa rawh..hekna aiin a tuarna hre hmasa rawh..hekna aiin a tuarna hre hmasa rawh..hekna aiin a tuarna hre hmasa rawh..In diriam ai chuan hmangaihna nenaIn diriam ai chuan hmangaihna nenaIn diriam ai chuan hmangaihna nenaIn diriam ai chuan hmangaihna nenaIn diriam ai chuan hmangaihna nenainchhawmdawl hi misualte damdawiinchhawmdawl hi misualte damdawiinchhawmdawl hi misualte damdawiinchhawmdawl hi misualte damdawiinchhawmdawl hi misualte damdawi\ha ber a ni.\ha ber a ni.\ha ber a ni.\ha ber a ni.\ha ber a ni.

Page 40: RENGZO MAGAZINE thar - kokborokoml.tripura.gov.in · hnihah tih chhuah a nih pawhin ziaktu ten lo hriatthiam hram ni se tiin kan inngen bawk a ni. Tunah hian Directorate of Kokborok

RÊNGZO

40

Testimony & Sharing:

HLAWHTLINNA LEH ROPUINA: THLIRNATLANG DANG ATANGIN

R.C. Jongte University of Edinburgh, Scotland

ropuite ral nih hi ka duh lo hrim hrim ani lo; Mahse khawvel teh dana ropuinazawng lutuk nun hi a hneawm em a kahriat vanga sawi mai ka ni. A hneawmka tih hian mi nuna mi chauh ni lo, keimanun a mi hlei hlei te hi a hneawm ka ti ani). Hetiang hlawhtlinna leh ropuina hika zawn ber ni fo se ka ti ngawt mai!

“Survival of the fittest” (a theiapiangte dinchhuahna) thurin hikhawvel nun dan dik leh thil nih ngeingei dan tur ni a kan hriat tlat tawhnakhawvelah hian “hlawhtlin tlan” (ahuhoa hlawhtlin) dan hi kan zir thar leha ngaiin ka hria. A thei te leh chak techauh an din khawchhuahna khawvelhi Pathianin din a tum tak khawvel a nitheiin ka hre ngang lo. Pathian chuankhawvelin dam tlak lo leh tling lo te hidam khawchhuah tir a tum ngar ngarzawk niin ka hria. Hei hi kan pi leh putenunah pawh mak tak maiin tuhin a loawm tlat mai a, chuvang chuan – “semsem dam dam, ei bil thi thi” tiin “in-peizawn-nun” hi nun dan tur dik a nitih an lo hmuchhuak daih tawh a ni.Intlansiakna, in-elna, leh innhuphurhnate avanga kan inhliam vak vaknakhawvelah hian “hlawhtlin dan tharropuina chi dang” (damtlanna thlenzawktu tur) kan zawn a hun hle in kahria.

Hlawhtlinna hi “Mi engzat nge i tlanpelh, mi engzat nge i hneh, Mi engzatnge i tihtlawma, mi engzat nge i hnial dangtheih? emaw academic degree engzat ngei neih a, sum leh pai engzat nge i neih achhiahhlawh leh kid engzat nge i neih”tih lam hi ni berin ka hre lo fo \hin. Chung ai chuan.... Hlawhtlinnakawng i zawhnaah (emaw Pathian kohnachhanga i kalna kawngah) “mihlawhchham tur engzat nge i puih, nunkehchhia engzat nge i tuam dam, tluengzat nge i kaihthawh (emaw an tluknabulah tal an chanchin ngaithla turin i kunhniam \hin em?), khawvelin hmangaih tlakloh a tihte hmangaihna nen i kuangkuahem?” tih te hi a pawimawh zawk fovinka hria. Tarlan hmasak tak ho khi engmahan ni lo ve tihna chu a ni lo; Mahsehlawhtlinna tehna fung dik ber, tha berleh rintlak ber atana hman ngawt rengtlak an ni lo tih ka sawi tumna a ni. He khawvel ka chhuahsan ve ni-ah chuan mi ropui engzat nge min raltura lo kal tih ai chuan michhe daikil karami kan tih te, ruihhlo ngai leh misual kantih ten “a ni kha chuan min hmangaihmawle” ti-a mittui far khat lek pawh katan an seng ve a nih ngai chuan, chumihmang zawk chuan Pathian zara kahlawhtlinna leh ropuina neih ve chhunchhun chu teh ka duh zawk em em. (mi