Vizantijska umetnost

Uvod

Postavlja se pitanje kada je započelo Vizantijsko carstvo, odnosno kada možemo da datujemo vizantijsku umetnost. Mnogi istoričari uzimaju osnivanje Konstantinopolja (Carigrada) kao početak Vizantijskog carstva. Godina 330 se uzima kao zvanična godina osnivanja Carigrada, mada je početak gradnje započet 325 godine. Carigrad je osnovan u mestu zvanom Vizantion, otud se koristi naziv Vizantinci, dok su oni sebe zvali Romejima, što ukazuje na njihovu duboku vezanost za Rimsko Carstvo. Vizantija se zasniva na tri stuba: rimsko pravo, hrišćansku veru i helenističku kulturu, sve tri karakteristike ostaće dominantne tokom čitavog njenog postojanja. Vizantijsko carstvo trajalo je hiljadu godina, započeto je osnivanjem prestonice u Istočnom Rimskom Carstvu a trajaće do 1453. godine kada je Carigrad osvojio turski sultan Mehmed II Osvajač. Ostaci vizantijske kulture ostaće još žive u udaljenim provincijama carstva Mistri, delovima Srbije, Gruziji dok konačno Moskva simbolično ne postane „Treći Rim“. Karakteristika vizantijske umetnosti je njena konstantnost i odanost hrišćanskim kanonima. Vizantijom je vladao car, odnosno vasilevs. Njegova vladavina je data od boga i on je imao primat nad crkvom, tako da su vizantijski vasilevsi presedavali Vaseljenskim saborima. U prvim vekovima Vizantiju su potresale hrišćanske raspre. Sam naziv vaseljenska crkva zapravo označava crkva čitave vaseljenje tj crkva čitavog sveta i na nebu i na zemlji. Pravoslavna crkva priznaje 7 vaseljenskih sabora i oni će imati uticaj na umetnost, posebno se izdvajaju 2 sabora: III Vaseljenski sabor 431 (Efes) i VII Vaseljenski sabor u Nikeji 797 godine

Periodiznacija vizantijske umetnosti:

Vizantijsku umetnost možemo da podelimo na tri preioda: Ranovizantijski 324. - 610. gOd osnivanja Carigrada do ikonoborstva Srednjevizantijski, 610. - 1025. gOd VII Nikejskog sabora o ikonoborstvu do pada Carigrada pod Latinsku vlast u IV krstaškom pohodu. Ovaj period su obuhvatile vladavine dve dinastije Makedonaca i Komnina Poznovizantijski, 1025. - 1453. gPocinje vladavinom Aleksija I Komnina; Pad Carigrada pod Latinsku vlast (IV krstaski rat), uspon pod Mihailom VII Paleologom i konacno pad Carigrada 1453

Ranovizantijski period

Iako je ranovizantijski period vezan za vladavinu Konstantina I Velikog i njegovu graditeljsku delatnost sve više se razdvaja ranohrišćanski period od ranovizantijskog.

Obično se uzima umetnost VI veka, gradnja petobrodnih bazilika i pojave jedne od najznačajnijih ličenosti rane istorije Vizantije, a to je Justinijan I. Justinijan I nastavlja graditeljsku delatnost svog velikog prethodnika Konstantina. Konstantin I je započeo gradnju najznačajnije crkve istočnog sveta-crkvu Svete Sofije u Carigradu.

Crkva Svete Sofije u Carigradu

Crkva Svete Sofije prvo je građena kao bazilika i bila je dovršena 360. godine. Međutim, ova bazilika je bila razrorena 532 u pobuni Nika, kada je i sam Justinijan umalo izgubio presto. Nakon smirivanja pobune, on počinje novu izgradnju crkve i ona je bila završena za samo pet godina. Za ovu priliku je angažovao dvojicu arhitekata koji su imali posebne veštine koje su bile neophodne da bi se zamisao nove crkve izvela. Antemije iz Trala je bio stručnjak za geometriju, teoriju statike i kinetike, dok je Isidor iz Mileta bio stručnjak za fiziku i pisao je o tehnikama o presvođavanja. U literaturi se pominje, da je nakon izgradnje došlo do urušavanja kupole i da je taj zadatak zapravo završio Isidor Mlađi. Takođe, ukoliko posmatramo istoriju crkve odmah ćemo uočiti da crkva ima više naziva: Sveta Sofija, Hagia Sofija i Aja Sofija. Poput grada u kojem je podignuta i sam crkva je menjala naziv kako su se menjale vlasti i vere. Sagrađena je kao crkva, pretvorena je u džamiju čim je osvojen Carigrad 1453, tada dobija naziv Aja Sofija, da bi nakon modernizacije Turske pod Ataturkom postala muzej što je dan danas njena funkcija.Crkva je spoj crkve podužnog tipa (longitudinalna crkva bazikalnog tipa) i crkve centralnog tipa sa kupolom. U cenralnom delu se nalazi velika kupola koja simboliše nebeski svod, dok se podnožju nalazi niz prozora koji bočno propuštaju svetlost. Sama kupola počiva na dve polukalote, dok je je sa strane podupiru četiri polukalote, ispod se nalaze dve polukružne niše sa otvorenim arkadama. Kupola takođe počiva na četiri stupca koji nose snažne lukove, dok je prelaz iz kvadrata u krug oboda kupole izveden uz pomoć sferičnih trouglova koji se nazivaju pandantifi. Kupola na pandantifima postaće uobičajena za sve crkve sa kupolom u istočnom svetu.

Ravena

Pošto se iz ovog perioda vizantijske umetnosti nisu sačuvali svi spomenici u samom Carigradu kompleks spomenika i crkava u Raveni predstavljaju važan topos za proučavanje umetnosti ovog perioda koji je bio pod direktnim uticajem dvorske umetnosti Carigrada. U početku Ravena je bila važna luka na Jadranu, da bi zatim postala prestonica zapadnorimskog carstva (402), da bi krajem veka bila prestonica ostrogorskog kralja TeodorihaZatim, Ravena postaje glavni centar vizantijske provincije na Apeninskom poluostrvu. Procvat doživljava u 6. veku u vreme cara Justinijana, episkopa Maksemilijana i dobrotvora Julijana Argentija.

San Vitale u Raveni

Crkva je započeta još u vreme kralja Teodoriha, ali je glavni tok gradnje i ukrašavanja završen u vreme vizantijske vlasti pod arhiepiskopom Maksemilijanom. Crkva svojom arhitekturom i mozaicima predstavlja direktan uticaj carigradske dvorske arhitekture toga doba. Ova crkva ima oktogonalnu osnovu (osmougaonu), ima narteks i apsidu. Ovakav tip dvorske crkve direktno je preuzet od dvorske crkve Svetog Srđa i Vakha u Carigradu i imaće veliki uticaj na potonje dvorske crkve u srednjem veku, pre svega isti tip crkve javiće se u arhitekturi Dvorske kapele u Ahenu, prestonici cara Karla Velikog, osnivača karolinške dinastije.

Crkva San Vitale je ostala najpoznatija po sačuvanim mozaicima. Dva najpoznatija mozaika nalaze se zidovima sa obe strane oltara tako da su okrenuti jedan prema drugom. Na jednom mozaiku je prikazan car Justinijan sa pratnjom, dok je na drugom prikazana carica Teodora sa pratnjom.

Car Justinijan sa pratnjom

Iako carski par nije bio prisutan na svečanostima, ovde je prikazan povodom osvećenja crkve i da bi se istakla njihova vlast nad crkvom i državom, kao i da bi podržali arhiepiskopa Maksimilijana koji je u to vreme bio omiljen u Raveni.

Ukoliko posmatramo figure uočićemo da su prikazana vitka tela sa malim glavama, ali izraženim očima što je bila odlika carske umetnosti toga doba. Detaljno je prikazana odeća, posebno su istaknuti delovi odeće carskog para koji je ovde imao ulogu u svečanoj povorci koja se odvija pred posmatračem. Način kako je sve ovo prikazano ukazuje da mi zapravo posmatramo nebeski, a ne zemaljski dvor. Prolaznost je ovde zamenjena večnošću nebeskog carstva i samim tim i jedinstvo političke i duhovne vlasti iskazuje da je vizantijski vasilevs (car) Bogom dana vlast (dolazi od Boga). Mozaici nas navode da je cara Justinijana i caricu Teodoru uporedimo sa Isusom i Bogorodicom. Na rubu Teodorine haljine izvezena je scena Tri mudraca ( ova scena vezuje se sa Rođenjem Hristovim (Božić), kada su tri mudraca sa istoka došli da se poklone malom Hristu i Bogorodici ). Car Justinijan je sa druge strane prikazan sa dvanaestoricom pratilaca-pandan Hristu sa dvanaest apostola (apostoli su učenici Hristovi, npr. S. Petar, S. Pavle, S. Jovan Apostol..) Takođe, ono što ovu scenu izdvaja je i da su prikazani likovi na ovim mozaicima verno prikazani vodeći računa o njihovim individualnim karakteristikama, ali osnovni ideal lepote je zadržan. Tako da ćemo od ovog trenutka pa na dalje u vizantijskoj umetnosti videti obla lica sa krupnim tamnim očima, povijenim obrvama, malim ustima i

dugim nosem koji je skoro orlovski i ovome se izražava ta konstatnost u vizantijskoj umetnosti

Carica Teodora sa pratnjom

Zaključak

Umetnost ranovizantijskog perioda u osnovi je carska umetnost i ostavila je velika dela umetnosti koji su svima prepoznatljivi. Osnovni modeli umetnosti ovog perioda pojavljivaće se i u kasnijem periodu, pre svega crkva sa kupolom na pandantifima, karakteristične crte lica figura i bogato ukrašena odeća. Međutim, već u srednjevizantijskom periodu, carsku umetnost zameniće monaška umetnost koja je skromnija. Mozaici će ostati u carskim crkvama i palatama, dok će fresko slikarstvo postati dominatna slikarska tehnika u manastirima koji će se podizati tokom narednih perioda vizantijske umetnosti.