Raina devi & history of bhuwanpokhari

/}gfb]jLs

]jLsf ls+jblGtx¿

–lzjxl/ 1jfnL æjgsfO

tx¿

sfO“nfÆ

/, Ps;fy egf}+ æagfcf}+ e'jgkf]v/L .Æ/, Ps;fy egf}+ æagfcf}+ e'jgkf]v/L .Æ/, Ps;fy egf}+ æagfcf}+ e'jgkf]v/L .Æ/, Ps;fy egf}+ æagfcf}+ e'jgkf]v/L .Æ

ufpFdf 5Fbf;Dd cfkm\g} uflj;sf dxTjk"0f{ 7fpFx¿df klg k'Ug ;lsPg . 5f]8]kl5 sxLn]sfFxL ufpF uPsf] ;dodf uflj;e/ 3'd]+ . knfF;kf6fsf] l;4kfgL u'kmf, lem/jf;sf] /fgLb'nf, tfnkf]v/fsf] afv|] u'kmf, / 8fF8f ufpF / ;'jfvf]nfsf ljleGg rd]/] u'kmx¿ rxf/]+ . df?gL / ;f]/7L gfr]+ . emfd|] / afn'g ufPF . cfkm\gf] ufpFnfO{ sl/a uwf klRr; k'u]kl5 aNn lrg]+ .

bz jif{ k'lu;s]5, ufpF 5f]8]sf] . of] aLrdf ljleGg /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿df /x]/ sfd ubf{ b]zsf ^! lhNnfsf s'gf–sGb/f;Dd k'u]+ . hxfF k'u]+ dflg;x¿df cfzfsf] lbof] aln/x]sf] b]v]+ . c;Gt'li6sf cfjfhx¿ klg g;'lgPsf t xf]Ogg\ . t/, r/d lg/fzfaLr dflg;x¿df ;fgf ;kmntfn] klg 7"nf] v'zL lbO/x]sf] b]v]+ . ;x/sf dfq xf]Og slxNo} ;x/sf] d'v b]Vg gkfPsf b"/b/fhsf dflg;x¿;Fu k|ToIf e]6\g] / pgLx¿sf cg'ej ;'Gg] cj;/ kfPF . st} ;dfh kl/jt{gsf nflu ;lqmo o'jfx¿ e]6]+ . st} ljb]zL÷:jb]zL ;+:yfsf] /fd|f] hflu/ 5f]8]/ Joj;flos s[lif k]zf ul//x]sf cu|hx¿ e]6]+ . st} kf}/vL ls;fg / ufpFsf] d'xf/ kl/jt{gdf sl:;Psf cfdf, efph' / lbbL alxgLx¿ e]6]+ . ufpF 5f]8]kl5 xfd|f] ;dfhnfO{ clnslt eP klg k9\g] cj;/ kfPF . dflg;x¿sf] rfxgf, cfjZostf, r'gf}lt / ;Defjgfx¿nfO{ b]v]+ .

cfh cfkm\g} 7fpFdf klg o:t} ;Defjgfx¿ / ;kgfx¿ b]v]+ . xfd|f :yfgLo ;Dkbfx¿ klg sd dxTjk"0f{ / uj{of]U5 5}gg\ . xfdL e'jgkf]v/Ls} cd"No uxgfsf] ?kdf /x]sf] /}gfb]jL dlGb/sf] rrf{ u5f}{+ . of] ;Dkbfk|lt uj{ u5f}{+ . t/, xfn;Dd xfdL xfd|f] Oltxf; / o;sf] dxTjnfO{ vf]Hg ;s]sf lyPgf}+ . xfdL cfkm}n] c?nfO{ /}gfb]jL dlGb/ / o; If]qsf] P]ltxfl;s ;f+:s[lts dxTj a'emfpg g;Sbf;Dd cy{ /xFb}g . gn]lvPsf] xfd|f] Oltxf; c?n] n]lvlbFb}g, xfdLn] g} n]Vg'k5{ . af]Ng]sf] kL7f] laS5, gaf]Ng]sf] rfdn laSb}g .

rlr{t u|fdL0f ko{6sLo ufpFx¿ 3'd]kl5 ;du| e'jgkf]v/Lsf] t'ngfdf lgs} km'Rr] nfu] . xfdLsxfF k|z:t ;Defjgf 5g\ / cj;/ klg . t/, vfFrf] 5 tL cj;/x¿nfO{ lrGg] / ;b'kof]u ug]{ . o;sf nflu ufpFsf nflu s]xL u/f}+ eGg]x¿sf] tTk/tf / Tofusf] cfjZostf 5 . c?n] u/]gg\, PSn} u/]/ s] kl/jt{g x'G5 < eGg]x¿ nfIfL x'g\ . d nfIfL aGg rflxFg . d]/f] 7fpFaf6 h] ;S5' ToxL of]ubfg ug{ d]/f] st{Jo ;lDemPF . æ/}gfb]jLsf ls+jblGtx¿Æ d]/f] st{Jo xf] . /}gfb]jL dlGb/sf]dfq xf]Og l;+uf] e'jgkf]v/Lsf] Oltxf; s]nfpg] k|of; xf] . o;df ;d]l6Psf tYox¿ kl9;lsPsf / n]lv;lsPsf x'g\ . d}n] PsLs[t ug]{ k|of;dfq u/]sf] 5' .

æ/}gfb]jLsf ls+jblGtæ/}gfb]jLsf ls+jblGtæ/}gfb]jLsf ls+jblGtæ/}gfb]jLsf ls+jblGtx¿x¿x¿x¿Æ n]vg ue{ M Æ n]vg ue{ M Æ n]vg ue{ M Æ n]vg ue{ M

afnljgf]b k9\b} ubf{ cfb/0fLo u'? rGb|k|;fb nD;fn /}gfb]jLsf hg>'ltx¿ ;'gfpg'x'GYof] . xh'/a'jf :j= k+= afns[i0f 1jfnL / csf{ ljåfg\ :j= k+= b]jLk|;fb 9sfnn] a]nfa]nfdf /}gfb]jL;Fu hf]l8Psf cf:yf / rdTsf/sf syfx¿ ;'gfpg'x'GYof] . sIff cf7df /}gfb]jL dfljdf k9\g ;'?u/]kl5 cem /}gfb]jL dlGb/sf] Oltxf; / dxTjnfO{ glhsaf6 a'em\g] cj;/ kfPF .

dnfO{ cem} ;Demgf 5 . :yfgLo eQmaxfb'/ jZofn -g]kfnL_ / hunfn g]kfnLsf] ;xof]udf TolQa]n} /}gfb]jLsf] sf]63/af6 b]lvg] lxd >[ªvnfsf t:jL/x¿ lvr]/ z'esfdgf ;Gb]z afF9\g] sfd u/]sf lyof}+ . t:jL/ lvr]jfkt eQmaxfb'/ bfO{nfO{ ltg'{kg]{ k};f gePkl5 ;§fdf cfkm\g} af/Ldf pAhfPsf] sfpnL / Psdfgf v';f{gL lbPsf] lyPF .

bz hf]8 b'O{df ldl8of g} cWoog u/]sf] x'gfn] tfg;]g ldl8of If]q;Fu glhs x'g] cj;/ ldNof] . w]/}k6s ldl8ofsdL{x¿nfO{ / s]xL ;+:s[lt ljb\x¿nfO{ /}gfb]jL dlGb/sf] P]ltxfl;s tyf wfld{s / ;f+:s[lts dxTjsf af/]df hfgsf/L u/fpg] cj;/ ldNof] . s]xLnfO{ cfkm\g} vr{df o; If]qdf 3'dfpg klg NofPF . cfb/0fLo u'? uf]kfnk|;fb jZofnn] /}gfb]jL If]qsf] k|rf/–k|;f/df k'¥ofpg' ePsf] of]ubfg :d/0fLo 5 . pxfFs} k|]/0ffdf

/}gfb]jL If]qsf] Oltxf; tyf wfld{s / ;f+:s[lts dxTjsf ljifodf vf]h ug]{ sfo{ ;'? u/+] . :j=k+ b]jLk|;fb 9sfn / cfb/0fLo u'? rGb|k|;fb nD;fnaf6 s]xL lnlvt b:tfj]hx¿sf] cWoog u/+] . cGo a'l4hLjL / h]i7 gful/sx¿;Fu s'/fsfgL u/]+ . 5r'jf -w}/]gL_sf aof]j[4 cu|h :j= vqL s'dfnn] /f0ff k|wfgdGqL h'4 ;d;]/ /}gfb]jL dlGb/ bz{gdf cfPsf] atfpg' eof] . pxfF :jo+ h'4 ;d;]/sf] b/jf/df 8f]n]sf] ?kdf sfd ug'{x'GYof] .

sf7df8f}+df :gftstx cWoogsf nflu cfO;s]kl5 cem /}gfb]jL dlGb/ / o; If]qsf] k|rf/ k|;f/df Wofg lbg ;s]df uflj;s} d'xf/ kmg{ ;lsG5 eGg] nfUof] . o;sf nflu ;'?df /fhwfgLdf cfO{ ljleGg k]zf tyf Joj;fo ul//xg'ePsf e'jgkf]v/L uflj; af;Lx¿nfO{ Ps7fpFdf e]6x'g] cj;/ ldnfpg' lyof] . o; sfo{df /]d ljZjsdf{, O{Zj/rGb| 1jfnL, s[i0frGb| 1jfnL, e/t d/fl;gL, d's'Gb d/fl;gL, ljgf]b kxf8L, w'|j e§/fO{, lji0f' e§/fO{, >Ls[i0f e§/fO{ / odaxfb'/ bnf{dLnufotsf cu|hx¿n] lgs} ;xof]u k'¥ofpg'eof] . xfdLn] /}gfb]jLsf] GjfuLnfO{ /fli6«o kj{sf] ?kdf ljsf; ug{ ;lsG5 eGg] p2]Zon] /}gfb]jL GjfuL dxf]T;j cfof]hgf ug]{ lg0f{o u¥of}+ . ufpFaf6 :j= 1fg]Zj/ kf]v/]nsf] g]t[Tjdf uf]ljGbdl0f 1jfnL, km;{axfb'/ vfDrf, v'df kf]v/]n, anaxfb'/ ljZjsdf{, uf]kfn e§/fO{;lxtsf] !# ;b:oLo 6f]nL sf7df8f}+ cfof] . kmn:j?k lj=;+= @)^% ;fnsf] GjfuLnfO{ dxf]T;js} ?kdf eJo tl/sfn] ;DkGg u¥of}+ . e'jgkf]v/L / /}gfb]jL If]qsf] k|rf/ k|;f/df of] dxf]T;j P]ltxfl;s ca;/ aGof] .

dnfO{ ;Demgf 5 . hunfn g]kfnL / d]/f] ;d"xn] sIff cf7 k9\bfb]lv g} rf}kf/Lsf cfdf, lbbL / efph'x¿sf asf]{, ;f8L / tGgf dfu]/ :6]h agfP/ ;f+:s[lts sfo{qmd uYof}{+ . TolQa]n} xfd|f] ;kgf lyof] uf]v'+ufdf /fli6«o:t/sf] ;f+:s[lts sfo{qmd ug]{ . xfd|f] ;kgf k"/f eof] . )^% ;fndf GjfuL dxf]T;j dgfPkl5 To;nfO{ vf;} lg/Gt/tf lbg g;s] klg :yfgLo ?kdf ;f+:s[lts sfo{qmdx¿ eO g} /x] . /fli6«o tyf lhNnf txdf k|rf/–k|;f/sf sfdx¿ klg eO{ g} /x] . t/, xfdL;Fu /}gfb]jL;DaGwL s'g} lnlvt b:tfj]h lyPg . w]/} 7fpFdf lnlvt b:tfj]h gePs} sf/0f xfdLn] rfx]hlt k|rf/–k|;f/ ug{ ;s]sf 5}gf}+ . d]/f] of] k|of;n] xfd|f] cfjZostfnfO{ s]xL xb;Dd ePklg k"/f ug]{5 eGg] ljZjf; lnPsf] 5' .

ævf]hÆ xfdL vf]Hg ;S5f}+ . vf]h ;lsPsf] 5}g . xfd|f] Oltxf; cem} vf]lh;lsPsf] 5}g . d}n] vf]h]sf] klg k"0f{ 5}g . hlt 5 xfdL;Fu o;nfO{ k|rf/ ug{ ;S5f}+ . /, ug'{k5{ . o;sf nflu uflj; sfof{non] dxTjk"0f{ ;+of]hgfTds e"ldsf v]Ng'k5{ . cu'jf / a'l4hLjLx¿sf] t emg} dxTjk"0f{ e"ldsf 5 . xf], ;/sf/L tj/af6 /}gfb]jL dlGb/ If]qsf] ljsf;sf nflu vf;} kxn x'g ;s]sf] 5}g . o;df xfd|f] klg sdhf]/L 5 . ufpF ljsf; / ;fdflhs kl/jt{sf nflu xfdL /fhgLlts cf:yfeGbf dfly p7\g ;Sg'k5{ . hft / wd{eGbf dfly p7\g ;Sg'k5{ . /, xfdL / xfd|f] e'jgkf]v/Lsf] efjgf /fVg' k5{ . xfd|f k/Dk/f, ;+:s[lt / cfkm\gf] kgx¿nfO{ hf]ufO/fVg' k5{ .

cGTodf, of] k'l:tsf tof/Lsf nflu ;w} k|]l/t ug'{x'g] cfb/0fLo u'? rGb|k|;fb nD;fn, ydg ;f7L3/], t:jL/x¿ pknAw u/fOlbg'x'g] hunfn g]kfnL, dxTjk"0f{ ;'emfj / ;Nnfx lbg'x'g] v'df kf]v/]n, km;{axfb'/ vfDrf, e'kfn vfDrf, nfnaxfb'/ bnf{dL, dfgaxfb'/ /fpt nufot ;Dk"0f{df xflb{s cfef/ JojQm ug{ rfxG5' . /, cfufdL lbgdf tkfO{+x¿sf] ;'emfj / ;Nnfx adf]lhd k'l:tsfnfO{ kl/dfh{g ug]{ k|ltj4tf hgfpF5' . of] xfd|f] Oltxf; xf] . of] xfd|f] uf}/j xf] . cfpg'xf];\ xft]dfnf] u/f}+ . /, Ps;fy egf}+ æagfcf}+ e'jgkf]v/L .Æ

DofUbL, a]gL ldlt M !# d+l;/, @)&) . lzjxl/ 1jfnL æagsfOFnfÆ

/}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)

ऐ�तहा�सक प�ृठभ�ूम:

ऐ�तहा�सक तथा परुाताि�वक मह�व बोकेको पा�पा

िज�लाको सदरमकुाम तानसेनदे�ख पि�चममा पा�पा,

ग�ुमी र अघा"खाँची िज�लाको �समानामा सम$ु

सतहदे�ख १,३७२ �मटरको उचाइमा भवुनपोखर-

गा.वस पद"छ ।

भवुनपोखर- नामाकरण हुनु अ�घ यो ठाउँ गोखुंगाका

नामले प4र5चत 5थयो ।! गा.वसको मा5थ�लो भेगमा

रहेको घनाज6गलको बीचमा 7�स8 रैनादेवीको मि9दर

रहेको छ । मि9दर :े; २७०५४’१४.८” उ�तर-

अ:ांसदे�ख ८३०२०’१९.७” पवूC देशा9तरसEम

फै�लएको छ । तानसेनबाट १ घIटाको पJकK सडक,

�यसप�छ क4रब २० �मनेटको कNची नागबेल- सडक

बसमा या;ा गरेप�छ यहाँ पOुन सPक9छ ।

गोखुङाको लेक वRैदक कालदे�ख न ैतपोभ�ूमको Sपमा

रहेको पाइ9छ । गEुबजाकारको मि9दर �नमा"णको

शलै-ले प�न यसलाई पिुUट गरेको छ । देवीको मVुय

मि9दर सतह वगा"कार भई ज�मनमा डढे �मटर गRहरो

छ भने छानो काठका बलोहSलाई जोडरे गEुबजाकारमा

�नमा"ण ग4रएको छ । वRैदककालमा �नमा"ण ग4रएका

नेपालको कणा"ल- 7देशका अ5धकाशं मि9दरहS प�न

7ायः यZत ै शलै-का भएको पाइ9छ । ऋOवदेमा प�न

हजार ZतEभ भएको यZत ै गEुबज शलै-को वा�णी

भवनको वण"न पाइ9छ (१।४।१—५।६३।६ ऋOवेद) ।

पौरा�णक कालमा माIड^य ऋ.षको तपोभ�ूम माडी,

औव" ऋ.षको तपोभ�ूम अग"ल-, अa; ऋ.षका प;ु

दवुा"शाको तपोभ�ूम दगुा"खोला, ^याकरणका bाता

पा�ण�नले महादेवबाट १४ वटा स;ुहS (अइउण, ऋलकृ,

...) 7ाdतगरेको :े; पणेना दह, ऋUय श6ृगको तपोभ�ूम

श6ृगा, ee क9याको तपोभ�ूम तथा bवाल- वशंका

आRदपeुष समेुeको तपोZथल 4रडी, भगृ ु वशंीय

मह.ष"हS, वाि�मPक र क.पलम�ुनको तपोZथल यस ै

:े; वरपर पनg हुनाले प�न यो :े; परापवू"कालदे�ख न ै

प.व; भ�ूमको Sपमा रहेको अनमुान गन" सPक9छ ।

�यसो त प.व; hीकृUणगIडकK :े; आफैमा पावन

भ�ूमको Sपमा आRदकालदे�ख न ै7�स8 छ । @

शिJतसँगम9;का अनसुार 7ा5चनकालमा

मानसरोवरदे�ख दi:ण र महाकाल-दे�ख पि�चमको

भभूाग कुमाउँको नामले 7�स8 रहेको 5थयो (सम$ु

गdुतको 7यागिZथत ZतEभ ) । नेपालको इ�तहासमा

अRहलेसEम �ल�खत 7मा�णक मा�नएको �लNछवी

काल हो । �लNछवी कालको नेपाल पवू"मा आसामदे�ख

पि�चममा कुमाउँसEम फै�लएको 5थयो । �यस

समयमा पा�पा :े;लाई म�लपरु- भ�न9jयो ।

�लNछवी, शाJय जZत ैकोल-यहS प�न नेपालका परुाना

राजवशं मा�न9छन ् । क.पलवZतकुो पवू"तफ" को

राlयलाई कोल-य राlय भ�न9jयो र �यसमा पा�पा

प�न पद"jयो ।#

गIडकK7mवण :े;को लौPकक नाम ‘मगरात’ हो ।

‘मगरात’ मगरहSको उ�पि�तZथल हो । यो :े; प�न

मगरात :े;म ै पछ" । र, यस :े;मा मगरहSकै

बाहु�यता रहेको छ । Pकराँत म9ुधुमअनसुार मगरहS

Rहमालयको उ�तरभागमा ‘�सन’ नामक Zथानमा

देखापरेका 5थए । �सङ र 5चत ु मगरको नेत�ृवमा

उनीहS उ�तरबाट दi:ण�तर हालको eकुम, रो�पा,

पा�पालगायतका :े;मा झरेका 5थए । उनीहSको बाo

जात भए �यसलेै यस :े;लाई ‘बाo मगरात’ भ�नयो ।

/}gfb]jLsf] df}nf]


पि�चम नेपालमा ई. ११०० �तरको एक ताpप;मा

‘मOवर .वषय’ (िज�ला)को उ�लेख गरेको पाइएको छ

।$

भवुनपोखर- :े;मा रहेका मगर विZतहS प�न �नकै

परुाना रहेको �यहाँका मगर वशंावल-ले 7मा�णत गद"छ

। इ�तहासका .व�भ9न कालखIडमा मगरहS

राlयसqचालनको मह�वपणू" पदमा रहेको पाइ9छ ।

रैनादेवीको मलूपजुार- प�न मगर रहनलेु धा�म"क

काय"मा प�न मगरहS अगाrड रहेको पिुUट हु9छ

। ई.Zवी १४२० �तर गIडकK भेगका साम9त

गजstमको म�ृयपु�छ उनका छोरा धम"पालले

भवुनपोखर-दे�ख दi:ण—पवू" क4रब १५ Pकलो�मटरको

दरु-मा रहेको ‘ रि"दकोट’मा राlय गरेको �ल�खत

इ�तहास पाइ9छ । पा�पा राlय Zथापना हुनअु�घ यो

:े; ‘4रिuदकोट’ राlयको Sपमा रहेको 5थयो । �यस

समय डोट-मा 4रप ुम�ल, जुEलामा व�सराज, द�ुलमुा

ससंार stम, अछाममा ई9$ stम तथा उप�यकामा

lयो�तम"�ल र वनेपा भेगमा शिJत�सहंराम बvधनको

शासन 5थयो ।%

मा5थका तjयहSले गोखुंगा :े;मा वRैदक कालमा

ऋ.षम�ुनहSले तपोभ�ूमको Sपमा 7योग गरेको सहजै

अनमुान गन" सPक9छ । यस :े;मा रहेको 7ाकृ�तक

स9ुदरता, 7ा5चन गफुाहS र �यस :े;मा 7ाdत

पाषाणकाल-न सामwीहSले यस तjयलाई 7मा�णत

गरेका छन ्।

$माणका आधारह�:

स;x शताuद-को सeुमा पा�पाका सेन वशंीय राजा

मकुु9द सेनको 7थमकाल-न राlय सीमा पवू"मा बराह

:े;, पि�चममा ee :े;, उ�तरमा मिुJत :े; र

दi:णमा ह4रहर :े;सEम पगेुको 5थयो । महाभारतमा

शक, यवन र Pकराँतका साथै प�लवहSले प�न यस

:े;मा राlय गरेको पाइ9छ । RहमवतखIडका पालक,

पाल कुलको वRैदक सZंकृत 7सतू ‘पाल-’ भाषाको मलू

के9$ प�न ‘पा�पा’ र ‘पा�ह-’ माझखIड हो ।

पyपरुाणमा काल-गIडकKको समीपव�त " Sपदेश र

�यसको राजधानी ‘पालपापरु-’ भ�नएको छ ।^

खनालहSको परुाना RटपोटहSमा .व.स.ं १४४२ सालमा

चामपुाzयायकK धम"प�नी भागा बlयलेै अधा"कोटका

राजाबाट खन .वता" पाएकK 5थइन ् । उनका ना�त

रामकृUणलाई 4रuद-कोटका राजा धम"पालले राजगeु

बनाई .वता" Rदएको ताpप; पाइएको छ ।& धम"पालका

पना�त e$सेन अ�घका ११ पZुताले यस ै :े;मा राlय

गरेको र उनीहS मगर राजा रहेको 7ा5चन सेन

वशंावल-मा उ�लेख छ ।*

मि9दरमा आठ सय वष" परुानो घ9ट रहेको छ । घ9टमा

‘रोइन देवी’ लेखेको पाइ9छ । भारतको राजZथान,

गोरखपरु, Rहमाqचल 7देश, नेपालको कणा"ल- 7देशमा

समेत रैनादेवी र गोखुंगाकK देवीको पजूाआजा ग4रने

गरेको पाइ9छ । यसले परापवू"कालका रैनादेवीको 7भाव

पि�चम नेपाल र �छमेकK मलुकु भारतमासमेत पगेुको

अनमुान गन" सPक9छ । यस ै मि9दरको नामबाट

दैलेखको .व9zयाबा�सनी गा.वसमा समेत रैनादेवीको

मि9दर Zथापना ग4रएको छ । �यसगैर- भारतको

राजZथानको जोधपरु :े;मा प�न रैनादेवीको पजुा गनg

7चलन रहेको पाइ9छ । वत"मान समयमा प�न यस

:े;�भ; पनg .व�भ9न Zथानमा कत ै रैनादेवी त कतै

गोखुंगादेवीको नामले मि9दर बनाई पजूाआजा गद{

आइएको पाइनलेु प�न यो तjयलाई पिुUट गरेको छ ।(

9वागी पव" मनाउनासाथ PकसानहS आ|नो उuजनीमा आधा4रत सामwीको ^यवZथापन, �यसको प4रचालन र ^यवसायमा केि9$त हुन

था�दछन ्। उनीहSको जीवन पुनः अ�य9त ^यZत हुनपुOछ । यसर- उनीहSको जीवनलाई कम"का 7�त पुनः सम.प"त हुन ेभावना जाwत

गराउन ेभएकोले प�न हाpो जनजीवनमा 9वागी परEपराको .वशेष सामािजक मह�व रह- आएको पाइ9छ ।


भुवनपोखर' गा(वस वडा नं. ५ �नवासी नारायण

मरा�सनीसँग रहेको त-प.को पूणा/श :

hी }षीकेशौ जयतः

ZवZती hी hच"रनसरनपूव"क Sपनारायणे�याRद .व.वध

.वeदावल- .वराजमानमान यातमानो9नत hीम9महा

राजा5धराज hी hी hीराजा मनमुकु9दसेन बहादरु देवानां

सदा समर .वजयीनां........आगे गहृप�त पाzयायकजो

बरमार �झ~K �न^यं समेत^य �त" बेत जयाRदहल से तावाप;

कै सद5थ" Rदहल �तलकरा.ष षा�तरlमा से षा ं आ�सषं

देसुम�नतंनकरै सघन सकठ समय चतु�समंाउ 5च�तकै

Rदहल संवत ् १८२९ साल �म. भा$ सुRद १३ रोज ४ मु.

नुवाकोट सुभम.्....................

भुवनपोखर' गा(वस वडा नं. ५ �नवासी चुतभु2ज अ5धकार'सँग

भएको ता-प.को पूणा/श:

hी }षीकेशौ जयतः

ZवZती hी�वरhरणपूव"क Sपनारायणे�याRद .व.वध

.वeदावल- वीराजमानमाननो9नत hीमहाराजा5धराज

hी hी hी hी म9मुकु9दसेन देवाना ं सदा समर

.वजयीनां.......... कासीराम जैसीकै बडहरया ् षेत मुर- ४०

चाल-स हलेवा मुर- १० दस पचासमुर- .व�त"रहल सेदथC

Rदहल वडहरयाकै �सवानपूव" वर पहरा साँध दषीन वर

खोलसी साध पूव" वर ग9यार-कै eष साध उ�तर वर

पोष¥यालकै .व�त" साध प�छम वर पव�यालकै .व�त" साधकै

Rदहल संवत ् १८१९ साल मोती hवण वRद ३ मुकाम पा�पा

शुभं........

लिुEबनी अqचलका धेरैजसो िज�लाहSमा गोखु6गाको

रैनादेवीको Zथान Zथापना गरेर पजुा गनg गरेको पाइ9छ

। र, नया ँ अ9न �भ�याउँदा यहाँकै 9वागीलाई मा9ने

ग4र9छ । यZता तjयहSले परापवू"कालमा रैनादेवीको

7चार—7सार पि�चम नेपालमा मा; नभएर �छमेकK

मलुकुमा समेत रहेको दे�ख9छ । तर प�छ�लो समयमा

7चार—7सारको कमीले यो :े; ओझेलमा परेको

Zथानीय जगलाल नेपाल- बताउनहुु9छ । मि9दरमा

पjृवीनारायण शाहकाल-न हातह�तयार र ख�ग, ताpप;

र रैनादेवीको आ|न ैमालhी रहेको Zथानीय फस"बहादरु

खाEचा बताउनहुु9छ । मि9दरमा अ:ता कु�नको ला5ग

ज6गलको बीचमा RढकK रा�खएको छ भने धुपका ला5ग

कोलको ^यवZथा ग4रएको छ । मि9दर सqचालनाथ"

परापवू"कालदे�ख Zथानीय राजा रजौटाहS�वारा गठु�को

^यवZथा गर- मगरजा�तका पजुार-ले पजूाआजा गनg

^यवZथा छ ।

पjृवीनारायण शाहभ9दा अगाrड न ैपा�पाका त�काल-न

सेन वशंीय राजा मकुु9द सेन �.वतीयले १८२९ �तर

देवीको दै�नक पजुाआजाको ला5ग ४० मरु- धान फ�ने

खेत गठु�को Sपमा ^यवZथा ग4रRदएको बढुापाकाहS

बताउँछन ्। मकुु9द सेन �.वतीयले हालको भवुनपोखर-

गा.वस वाड न.ं ३ िZथत लाEपातमेा गठु�को ^यवZथा

गर- ताpप; 7दान गरेका 5थए । तर, �यो ताpप; .व.स.ं

१९५० को अ:ता राVने मि9दरमा आगलागी हँुदा नUट

भएको 5थयो। यो इ�तहासम ैखोिजको मVुय .वषय हो ।

हाल यो गठु�को खेत 4रडीखोलाको बगरमा प4रणत

भएको छ । खेत बनाउन खोlदा हरेक ढु6गाम�ुन सप"

भेRटएप�छ देवीको डरले �यो काम रोPकएको Zथानीय

समाजसेवी फस"बहादरु खाEचा बताउँछन ्।

भवुनपोखर- गा.वसको वाडन ं ५ �नवासी नारायण

मरा�सनीको घरमा “.....सवंत ्१८२९ साल �म. भा= स>ुद

१३ रोज ४ म.ु नवुाकोट” लेखकेो मकुु9द सेन �.वतीयको

एउटा ताpप; पाइएको छ । तर, �यो ताpप;लाई क�तले

.वता"प; प�न भनेका छन ् । मरा�सनीकै भनाइलाई

आधारमा9ने हो भने .व.स ं१८७७ सालमा hी ५ रावजे9$

.व~म शाहले .वता" था�मRदएकोमा .व.स ं १९५० मा

घरमा आगलागी हँुदा सो ताpप; डढेर दईु टु~ा भएको छ

। यता मि9दरका पजुार-हS प�न रैनादेवीको अ:ता

राVने मि9दरमा भएको आगलागी र मरासीनीको घरमा

भएको आगलागीको समय �म�न गएको बताउँछन ् ।

यसले कत ै�यो ताpप; रैनादेवीकै गठु�को हो Pक भ9ने

आश6का जगाइRदएको छ ।

सोह- गाउँकै चतभुु"ज अ5धकार-सँग रहेको मकुु9द सेन

�.वतीयकै पालाको “.......सवंत ्१८१९ साल मोती Aवण

व>द ३ मकुाम पाBपा” ले�खएको .वता"प;मा समेत

‘.वतC Rदहल’ ले�खएको छ । मरा�सनीसँग भएको


ताpप;मा ले�खएको “....�तलक रा.ष षा�तरlमा

आ�सषं...” भ9ने शuद उ�लेख छ । यस :े;मा

रैनादेवीको अ:तालाई आजसEम प�न ‘�तलक’ भ�न9छ

। यसले सो ताpप; .वता"को नभई रैनादेवीको गठु�कै हो

भ9ने 7माण Rद9छ ।

यसले के देखाउँछ भने सो समयमा मि9दरको ला5ग

.वता" Rदँदा पजुार-लाई नRदई गाउँका भ$ वा 7मखुलाई

राVन Rदएको हुन सJछ । अक� यहाँका पजुार-

पढेलेखेका नभएका हुनाले प�न जा9ने sाtमण

समदुायका ^यिJतले उJत ताpप; राखेको हुन सJछ ।

यस .वषयमा खोिजन ु आव�यक छ । तर, यी दवु ै

.वता"प; वा गठु� प; जे भएप�न नेपालको इ�तहास तथा

पा�पा राlयको इ�तहासको अzययनका ला5ग �नकै

मह�वपणू" र अRहलेसEम 7ाdत परुाना ताpप; हुन ्

भ9नेमा दईुमत छैन ।

यZतो एै�तहा�सक तथा पावन पIुय भ�ूममा रैनादेवीको

मि9दर रहेको छ । मि9दरको उ�तर र दi:ण दबु�ैतरबाट

प.व; जलधारा बगेका छन ् । दi:णतफ" बाट बगेको

जलधारा बाJल-खोला हँुदै 4रडीखोलामा �म�स9छ भने

उ�तरतफ" बाट बगेको जलधारा आeखोला हँुदै

4रडीखोलामा �म�स9छ । 4रडीखोला प.व;

काल-गIडकKमा �म�सनपOुछ । रैनादेवीको �शरोभागबाट

बगेका यी जलधाराले दi:णतफ" बाट देवीको पाउ धुँदै

प.व; ee :े;मा गएको Pकंवद9ती यस :े;मा पाइ9छ ।

यी जलधारा माग"मा Zनान गरे वा .प;ी तप"ण गरे मिुJत

पाइने जन.व�वास रहेको छ ।

गोखुंगादेवीबाट कसर' रैनादेवी नाम रDयो ?

रैनादेवी नाम कसर- रहन गयो भ9ने .वषयमा

.व�भ9न मतहS पाइ9छन ् । ग�ुमी र

अघा"खाँचीलगायतका :े;मा रैनादेवीलाई अRहले

प�न गोखुंगाकK देवी भ9ने 7चलन छ । सन ्

१९१९ मा दोmो .व�वयु8ताका छहराका एक

प�टनीयाले रैनादेवीलाई चढाएको घIटामा

‘रोइनादेवी’ उ�लेख ग4रएको छ । यसले �यस

समयमा रैनादेवीलाई ‘रोइनदेवी’ भ�नने गरेको

7Uट हु9छ ।

यस :े;मा परापवू" कालदे�ख न ै मगरहSको

राlय रहेको अगाrड न ैउ�लेख गरेका छx । यस :े;का

धेरैजसो ठाउँहSको नामाकरण प�न मगर भाषाबाटै

भएको दे�ख9छ । पवूC पा�पामा मगर ढूटको बाहु�यता

छ भने पि�चमतफ" eकुम, रो�पासEम मगर खाम—पाङ

भाषाको बाहु�यता छ । रेस6ुगा, देल6ुगा, केe6गा, माडी,

केलाडी, सपा6द-, बरा6डी जZता ठाउँका नाम प�न मगर

भाषाबाट रहेको पाइ9छ । Zथानीय ‘खामटुङ’ गाउँको

नाम प�न सZंकृत भाषाबाटै रहेको दे�ख9छ । सZंकृतमा

टु6ले चराहेनg थलोलाई जनाउँछ । मगर खामहSको

बसोवास भएको खक" मा चराहेनg ठाउँलाई खामटुङ

भ�नएको हुनसJछ । यसर- हेदा" गोखुंगाको नाम प�न

मगर भाषाको ‘ग�’ र ‘खुं’ शuदबाट बनेको मा9न

सPक9छ ।

मगर भाषामा ‘ग�’ शuदको अथ" Rहमालनेरका पहाडको

से.पलो ठाउँ वा गाउँमा5थको भाग भ9ने ब�ुझ9छ भने

‘खु’ं शuदले गरुाँसलाई जनाउँछ । यसर- हेदा" गरुाँस

फु�ने डाँडालाई ‘ग�खु’ं भ9दाभ9दै काला9तरमा गोखुंगा

भएको मा9न सPक9छ । रैनादेवीको मि9दरमा

u'unaf6 lnOPsf] /}gfb]jL dlGb/ If]qsf] t:jL/


प�ुयौल-दे�ख मालhी गाउँदै आएका लEसाल वशंका

Zथानीय व.ु8जीवी च9$7साद लEसालका अनसुार यस

लेकमा परापवू"कालदे�ख न ै गाई पा�लँदै आएको हुनाले

गाई पा�लने थुEकोलाई ‘गोथुEका’ भ9दाभ9दै

काला9तरमा गोखुंगा हुन गएको हो । पjृवीनारायण

शाहकाल-न नेपालमा इलाका वा :े;लाई ‘थुम’को Sपमा

5च�नने हुनाले ‘गोथुम’बाट गोखुंगा भएको भ9ने

अनमुान गन" सPक9छ ।

Zथानीय बढुापाकाहS टाढाबाट हेदा" एउटै रेखामा रहेका

देल6ुगा, गोखुंगा, कुट- र हालको रैनादेवी उNचमा.व

रहेको लेक गाईका चार थुनजZत ैदे�खने हुनाले ‘गोथुन’

भ9दाभ9दै गोखुंगा रहन गएको हुनसJने बताउँछन ्

। हामीले गोखुंगा कसर- नामाकरण भयो भ9ने .वषयमा

चचा" ग4रसJयx । अब रोइनादेवीबाट रैनादेवी कसर-

हुनगयो भ9ने .वषयमा केह- चचा" गरx । यस सEब9धी

एउटा Pकंवद9ती �नकै च5च"त रहेको छ ।

परापवू"कालमा भगवान श6करको .वय"बाट उठेको

lवालाबाट दईु पर-को गभ" रह- एउट-बाट कुमार र

अक�बाट मUटा देवता पदैा भएको वण"न पाइ9छ ।

यहाँका दला"मी थरका मगरहSले रैनादेवीलाई

कुलदेवताकै Sपमा मा9ने गरेका छन ् । यसले मUटाकै

स9तानको Sपमा रैनादेवी जि9मएको हुनसJने आधार

दे�ख9छ । रैनादेवीले भगवान श6करसँग म के गeँ भनेर

7�न गदा" ‘पjृवीतलमा गएर गोखुंगा नामको प.व; भ�ूम

छ �यहा ँ गएर मानवको र:ाथ" काम गनू"’ भनी आbा

पाएप�छ उनी यस Zथानमा आई एक 5च�तले तपZयामा

�लन भइन ्।

हालको देवीको मVुय मि9दर रहेको ठाउँमा एकजना

9यौपाने थरका sाtमण र उनका छहर- थरका मगर

सहयोगी गाई पालेर बसेका 5थए । हाल कोटघर रहेको

ठाउँमा गाईगोठ 5थयो भने मि9दर :े;मा तोर- बार-

5थयो । असोजको मRहना 5थयो । बार-मा पह�लपरु तोर-

फुलेको 5थयो । गोठमा अ�य9त ैदधूाल ुलनै ुगाई 5थइन ्।

छहर- मगर सध ैगाई चराउन गोठालो जा9थ े । तर, ती

दधूाल ुगाई सध ैआ|नो बथान छाडरे हराउँ5थन ्। साँझ

गोठमा फPक" एर लनै ु गाईले दधू Rदन छाrडन ् । यसले

9यौपाने sाtमण र छहर- सहयोगी 5चि9तत 5थए । एक

Rदन उनीहSले गाईले Pकन दधू Rदइनन ् भ9ने कुराको

5चयो गनg �नधो गरे । सध� झ� गाईको हुल चराउनको

ला5ग वन�तर गए । अकZमात ती लनैु गाई आ|नो

बथान छाडरे तोर-बार-को बीच भागमा पगुी उ�भइन ् ।

उनको थुनबाट एकाएक दधूका धारा बOन थाले । यो

देखेर गोठाला गएकाहS �यहा ँ के रहेछ भनी हेन" गए ।

उनीहSले �यहा ँसनुको एउटा मौलो देख े। सनुको मौलो

खनेर �झJने लोभले उनीहSले Rदनभर लगाएर मौलो

ख9न थाले । तर, उनीहS ज�तज�त ख9दै जा9छन ्

सनुको मौलो �यि�त न ैभा�सदै गयो । अ9�यमा उनीहS

हार खाएर गोठमा फPक" ए । अRहले प�न गोठालाहSले

सनुको मौलो �झJन खनेको खाडल जZताकोतZत ैदेVन

सPकने Zथानीय बा�स9दाहeको .व�वास छ ।

गोठमा फPक" सकेप�छ रा�त सपनामा चार हात भएकK र

बाघमा5थ चढेकK देवी 7कट भएर 9यौपाने sाtमणलाई

आफू Zवग"बाट तपZयाका ला5ग यस ठाउँमा आएको

बताउँदै आइ9दा सनुको मौलो खनेको ठाउँमा sाtमण र

छहर- मगरहS आएमा उनीहSको वशं न ैनाश हुने hाप

Rदइन ् । �यसको भो�लप�ट �झस�मसेमा Zथानीय

दला"मी थरका एक �सपाह- प�टनतफ" जाँदै रहेछन ् ।

हालको गोखुंगा पँधेरानेर रहेको फलाँटको eखनेर

आइपOुदा उनले एउट- क9या रोइरहेको सनेु । �यो eवाई

~मशः उनीतफ" आयो । उनले बाघमा चढेकK एक स9ुदर

dfn>L ufpFb} :yfgLo nD;fn j+zsf a|fXd0fx?


क9यालाई रोइरहेको देख े। �तमी को हौ ? भनेर सोzदा

ती क9याले आफू Zवग"बाट तपZया गन" यस ठाउँमा

आएको तर 9यौपाने sाtमण र उनका सहयोगीले आ|नो

तपZया भ6ग ग4रRदएको हुनाले आफू �यसठाउँमा बZन

नसकK अ9तकत ैजानलागेको बताइन ्। यो स�ुनसकेप�छ

दला"मी थरका ती �सपाह-ले देवीको शरणमा पद{ �यो ठाउँ

छाडरे अ9तकत ैनजान आwहगद{ देवीको र:ाथ" आफू र

आ|ना स9तान ला5गरहने बताए । �यसप�छ देवी अलप

भइन ् । यZता तरहले ती �सपाह-ले 9यौपाने sाtमण र

उनका सहयोगीहSले सनुमौलो खनेको ठाउँमा हरेक

आइतबार, नवदगुा"को नव ै Rदन, बशैाख े प�ुण"मा र

म6�सरमा धुमधाम�सत देवीको पजूाआजा गनg चलन

चलाए । यसर- देवी eँदै RहडकेK हुनाले ‘रोई Rह�9या देवी’

भ9दाभ9दै काला9तरमा ‘रोइनादेवी’ हँुदै ‘रैनादेवी’

भएको भ9ने जनhुती पाइ9छ । केह-ले RहँडकेK देवी

फPक" इन ् वा देवी यह-� रRहन,् ‘रRह9देवी’ भ9दाभ9दै

रैनादेवी भएको भ9ने प�न मत पाइ9छ ।!)

म�टा सFंकृ�तको Gपमा रैनादेवी:

नेपालका सबजैसो बा�स9दाले 7�य: वा परो: Sपले

मUटा देवताको पजूागरेको पाइ9छ । एकपटक .व�वका

सब ै जा�तहS खस 5थए । प�छ भौगो�लक तथा

सांZकृ�तक .वभाजनले .व�भ9न जा�तहSमा .वभािजत

भए । देवी पजून सEपणू" खसहSको परEपरा छ । तर,

अ�भलेखहSमा मUटा परEपराहSबारे कुन ै �ल�खत

तjयहS पाइएका छैनन ् । Rहमाल- :े;का खसहSले

मUटालाई बपौ�त पेवाजZत ैठा9छन ् । खसहSले पRहले

दे�ख न ै मUटाको पजूा गथg । यZतो परEपरा

नेपालमIडलमा प�न चलेको कुरा ए�सयाRटक सोसाइट-

ब6गालको मखुप;मा hी 5च9ताहरण च~वतCले

अनसु9धान गरेका 5थए ।

कुलपजुालाई हेदा" Zथानीय मगरहSले रैनादेवीलाई

कुलायनको Sपमा पlुने गरेको िजउँदो इ�तहास छ ।

दi:ण र दi:ण—पवूC, मzय ए�सयाका धेरैजसो

मलुकुहSमा धामी झाँ~KहSले मUटासँग सोधेर बल- वा

रोट चढाउने परEपरा छ । यZतो परEपरा रैनादेवी

मि9दरमा प�न छ । यहा ँमठु� सोzदा, गाउँमा कुन ै.वपत ्

पदा" धामीले देवीसँग सोzने 7चलन छ । नेपालका शाह,

ठकुर-, च9$वशंी र खाँडहSले मलूदेवी, आलमदेवी,

.व9zयावा�सनी र बारामUटालाई कुलदेवता मा9छन ् ।

रैनादेवीको इ�तहास प�न यी देवीहSको इ�तहासको

सि9नकट छ । डो�पािZथत a;परुास9ुदर- देवीलाई ब8ु,

कोन र Rह9दधुम"का अनयुायीले मUटा देवताकै Sपमा

पजुा गद{ आएका सय वष" परुानो अ�भलेखबाट मUटा

देवताको 7मा�णक आधार पाइ9छ । यस ै तjयलाई

7मा�णत गनg आधार गोरखा राlयका अ�यालकूलका

sाtमणहSले राजाको कुलायन पजुा गदा"

“माRदUटा9तeमाRद"लः पाला9तो :े;गो पनुः राहा9तोब ै

sाtमणाना ंपqचैत ेकुलदेवताः” भ9दथ े।

.व.स ं१४४६ मा भा$ मRहनाको पजुा गदा" पि�चम :े;का

राजा मलयवमा"ले 7दान गरेको ताpप;मा ‘कनकुवा’

नामको Zथान वण"न गरेको हुनाले कालामUटा वा

कवामUटाको नाम उ�लेख गरेको हो Pक भ9ने अनमुान

गन" सPक9छ । कनफ�ा योगीहSका चौरासी �स8हSको

नाममा जाल9धरपा, मUटपा, सरlया रहेजZत ै

सपादल�य साpाlयमा �नमपाको नाम प�न 7Vयात छ

। बाo मगरातका मगरहSले मIडल-देउ भनी आ|नो

देवाल- गनg गरेको पाइ9छ । मUटालाई मगरहSले �तन ै

anL lbPkl5 dlGb/sf k'hf/L


लोकका देवता मा9छन ् । पि�चम नेपालमा

मUटादेवतालाई अ�नUट, अ�नकाल, अ�पाय,ु अ�त~मण

हटाइ कुलको र:ा गनg देवताको Sपमा मा�न9छ । यZता

तjयहSले रैनादेवीलाई मUटा देवताकै स9तानको Sपमा

�लन सPक9छ । कुन ै नयाँ काचम गदा", नया ँ अ9न

�भ;याउँदा देवीका धामीले धुपधुवा ँर आरती Rदयो बालेर

�नण"य गनg मUटा परEपरा र मतवाल- खसहSले

मUटालाई Rदने ब�ल 7चलन यहा ँप�न रहेकाले रैनादेवी

मUटा देवताकै स9तान हुन ्भ9नेमा दईु मत हुन ैसJदैन

। नेपालको मलू सZंकृ�त भ9न ुन ैमUटा सZंकृ�त रहेकोले

प�न रैनादेवीको पजुा परEपरा र अिZत�व मUटा

सZंकृ�तसँग ैसeुभएको 7मा�णत हु9छ ।

Hवागी सFंकृ�त र रैनादेवी:

कृ.षसँग गाँ�सएका हाpा अनेकx सामािजक सZंकार

हाpो लोकजीवनको अ�भ; सZंकृ�तकै Sपमा .वक�सत

हँुदै आएका छन ्। ‘9वागी’ पव" प�न यस ैअ9तग"त पद"छ

। सZंकृतको ‘नवा;’ शuद नेपाल-मा ‘नवुागी’ हँुदै हाpो

जनजीsोले ‘9वागी’ उNचारण गरेको पाइ9छ । यो

पव"मा 7�येक वष" नया ँ धानबाल- पाकेप�छ काँचो

चामलमा दह-, केरा, सकुुमेल र अ9य मसला एकै

ठाउँमा �मलाई �यसलाई राpर- मछेुर .व5धपू"वक देवता

तथा .पतहृSलाई चढाइसकेप�छ �यसलाई 7सादZवSप

खाने परEपरा रह- आएको छ ।

हाpा 7�येक सZंकृ�तहSले मलू Sपमा आzयाि�मक

सZंकृ�तलाई न ै वरण गरेका हु9छन ् । यस�भ;

मानवताको मह�व, आZथा, .व�वास र सामRूहक

Rहतको प: 7बल बनेर उ�भन पगेुको पाइ9छ । देवता र

.पतहृSलाई नचढाई केह- कुरा नखाने हाpो आZथा र

.व�वासलाई यो सZंकृ�तले प�न Zवीकारेको छ । नया ँ

धान �भ�याई तलुसी, राधा, दामोदरको .व5धपू"वक

.ववाह सEप; गर- 9वागी खाने ग4र9छ ।

दUुकृतRंह मनUुयZय सव"म9ने ^यविZथतम ्

पो यZया9न ंसम�वा�त स तZया�न�त Pकि�वषम ्।

—कूम"परुाण —१७।१५

यो �लोकको अथ" हु9छ मा9छेले ज�त पाप गछ" �यो

उसले खाएको अ9नको कारणले हु9छ । वेवाZताले .वना

.व5ध अ9न खाने मा9छे आफै स6कटमा पद"छ ।

कूम"परूाणको यो �लोकले प�न परापवू"कालदे�ख न ैअ9न

खाँदा �नि�चत 7P~या प¥ुयाएर खान ुपनg श9देश Rदएको

छ । �यसलेै प�न कृ.ष पेशामा आ5hत सबकैा ला5ग

9वागी पव" जीवनशलै-कै Sपमा .वक�सत हँुदै आएको

दे�ख9छ । खासगर- wामीण :े;का कम"योगी

PकसानहSले 7�येक वष".वशषे हष" उम6ग र

उ�लासपू"वक मनाउने यो पव"लाई नेपाल- समाजको

एउटा �नता9त बेOल ैPक�समको पव" मा; सPक9छ ।

हाpा धम"w9थ र परुाणहSले आषाढ शJुल एकादशी

�त5थका Rदन पनg ह4रशयनी एकादशी �त5थदे�ख का�त "क

शJुल एकादशीको �त5थसEमको चार मRहनाको

समयाव5धलाई ‘चतमुा"स’ को Sपमा प4रभा.षत गरेको

पाइ9छ । असार मRहनामा धान रो.पसकेप�छ

चतु"मासका चार मRहना कम"योगी PकसानहSले आ|नो

^यZत जीवनबाट केह- मा;ामा मिुJत पाउँछन ्। .वशषे

गर- यो चार मRहना उनीहSका ला5ग .व�भ; Pक�समका

�त, उपासना, यb, अनUुटान आRद गनg र .व�भ;

Pक�समका जा;ाहS चलाउने, पव"हS मनाउने अवसरका

Sपमा प�न देखापद"छ ।

k~r]afhfdf gfrufg ub}{ :yfgLo o'jfx?


9वागी पव" मनाउनासाथ PकसानहS आ|नो उuजनीमा

आधा4रत सामwीको ^यवZथापन, �यसको प4रचालन र

^यवसायमा केि9$त हुन था�दछन ् । उनीहSको जीवन

पनुः अ�य9त ^यZत हुनपOुछ । यसर- उनीहSको

जीवनलाई कम"का 7�त पनुः सम.प"त हुने भावना जाwत

गराउने भएकोले प�न हाpो जनजीवनमा 9वागी

परEपराको .वशषे सामािजक मह�व रह- आएको पाइ9छ

। नेपालको सबजैसो :े;मा नया ँअ9न �भ�याउने आ—

आ|न ैपरEपरा छन ्। पवूC नेपालको Pकराँत समदुाय�भ;

पनg राई, �लEब,ु सनुवुार, याVखा जा�तहSले यो चाडलाई

‘चासोक तङनाम’ को Sपमा मनाउँछन ् भने पि�चम

नेपालमा यस पव"लाई ‘9वागी’ पव"कै Sपमा मनाउने

ग4र9छ ।

Pकराँत सZंकृ�तमा ‘तागेरा �नवाफुमा’ले मा�नसलाई

धान, जौ र कोदोको aबउ Rदएर अ; बाल- लगाउन र बाल-

पाPकसकेप�छ पकाएर खान �सकाएको भ9ने Pकंवद9ती

पाइ9छ । यसर- नया ँ बाल- पाPकसकेप�छ यमुा

साममांग, थेबासममांग, थुंग था9Oबा, चोखोबा,

�मJसामको पजूा—अच"ना गर- बाल- �भ�याउने परEपरा

छ । यस पव"लाई �लEब ुजा�तले चासोक तङनाम, राई

जा�तले साकेला, याVखा जा�तले चोसोवा र सनुवुार

जा�तले फोलUयादरको Sपमा मनाउने गछ"न ् । म6�सर

पणूCमामा पनg यस पव"लाई उधौल- प�न भ; ेग4र9छ ।

PकराँतहSले म6�सरे प�ूण"मालाई उधौल- र वशैाख े

प�ूण"मालाई उभौल-को Sपमा मा9ने गछ"न ्। परEपरागत

Sपमा मनाइँदै आइएको Pकरातँ उधौल- र उभौल- पव"लाई

नेपाल सरकारले .व.स.ं २०५८ दे�ख रािU�य पव"को

मा9यता Rदएको छ ।

पि�चम नेपालका आRदवासी जनजा�त समदुायमा हरेक

वष" नयाँ बाल- �भ�याउँदा �समे, भमेू, नाग,

खोलापारेलगायतका देवी देवताको पजूा—अच"ना गनg

परEपरा छ । नेपालको सदुरू, मzय र पि�चमाqचल

.वकास :े;का धेरैजसो Zथानमा 7ायः ह4रबो5धनी

एकादशी �त5थको भो�लप�ट अथा"त ् का�त "क श�ुक

�वादशीका Rदन यो पव" मनाइने ग4र9छ । तर, पि�चम

पा�पा�तर मनाइने 9वागी पव"ले वेOल ै aबशषेता बोकेको

पाइ9छ । यहा ँपि�चम पा�पामा मनाइने 9वागी पव"को

चचा" गनg 7यास ग4रएको छ ।

गोखुंगा Iे. र रैनादेवीको महJव:

रैनादेवी मि9दर र यस वरपरको :े; ऐ�तहा�सक,

धा�म"क, सांZकृ�तक, 7ाकृ�तक तथा पय"टकKय �िUटले

अ�य9त ै मह�वपणू" Zथलको Sपमा रहे ता प�न यस

सEब9धी खास ै खोज तथा अनसु9धान हुनसकेको

दे�खदैँन ।

यस :े;को भौगो�लक अविZथ�तलाई हेदा" यस :े;ले

इ�तहासमा मह�वपणू" साम4रक मह�व राVने गरेको

सहजै अनमुान गन" सPक9छ । पा�पा, ग�ुमी र

अघा"खाँचीको �समानामा पनg यो मि9दरमा पाइएका

पाषाणकाल-न ह�तयार, शाहकाल-न तरबार, ढाल र

अ9य य8ु सामwीहSले प�न यो Zथल कुन ैमह�jवपणू"

Pक�लाको Sपमा रहेको 7मा�णत हु9छ । पjृवीनारायण

शाहको नेपाल एPककरणको समयमा एकRदन रैनादेवी

सपनामा 7कट भएप�छ अक�Rदन .वहान ैराजाले ‘हे !

गोखुंगाकK देवी �तमी यRद स�तकK छौ भने मलेै यो पाडोलाई ब�लको Sपमा पठाएको छु’ भनी बल-

पठाएको Pकंवद9ती पाइ9छ । राजाले पठाएको उJत

पाडो नवरा;को नवx Rदन महानवमीको .वहान गोखुंगा

देवी मि9दरमा आइपOुयो । मि9दरमा पजुाआजा

च�लआएको 5थयो अकZमात पाडो आएर मौलोनेर घाँट-

थापेर उ�भएप�छ �यहा ँउपिZथत सब ैडराए ।

पाडोको घाँट-मा बाँधेर राखेको कागज खोलेर हेदा"

राजाले ब�लRदन ुभनी पठाएको प; रहेछ । �यसप�छ

�यो पाडोलाई पRहलो ब�लको Sपमा मौलोमा बध ग4रयो

। अचEमको कुरा बध ग4रएको पाडोको �शरलाई

कोटघरमा रहेको महाकाल-को म�ुत "मा नचढाउँदासEम

�शर काRटएको पाडो उ�भइन ै रtयो भ9ने Pकंवद9ती


पाइ9छ । �यसप�छ गोरखाबाट हरेक वष" राजाले

ब�लको ला5ग पाडो पठाउने ^यवZथा ग4रRदए र �यस

पाडोलाई सरकार- पाडो वा जेठो पाडो भ9ने ग4रयो ।

अRहले प�न मि9दरको कोषबाट जेठोपाडोको ब�लRदने

परEपरा छ । प�छसEम िज�ला .वकास स�म�तबाट

जेठोपाडोको ला5ग छु�ै रकमम आउने गरेको र प�छ�लो

समयमा रोPकएकाले मि9दरको कोषबाटै जेठो पाडो

Pक9ने ग4रएको पजुार-हS बताउँछन ् । अRहले प�न

जेठोपाडोको ब�ल Rदएप�छ महाकाल-को म�ूत "मा

नचढाउँदा सEम च�दैन । यसलाई सबलेै रैनादेवीको

चम�कारका Sपमा �ल9छन ् । यह-� चम�कार हेन"

टाढाटाढाबाट मा�नसहS अखाउने गछ"न ्।

रैनादेवी :े; सांZकृ�तक Rहसावले प�न �नकै मह�वपणू"

मा�न9छ । यहा ँ रहेको कुमाल तथा मगर सZंकृ�त,

सोरठ�, बालनु, सराए ँर 9वागी सZंकृ�त नेपालका अ9य

सZंकृ�तभ9दा पथृक छन ् । पि�चमाqचल :े;मा ठूलो

नाचका नामले 5चनीने सोरठ� नाचको दोmो खIडमा ‘हा

गोखुंगाकK रैनादेवी सरन पर�’ भ9ने 7चलन हुनलेु प�न

यससEब9धी थप अzययन हुन ु जeर- छ । �यसगैर-

मि9दरको भेट- नचलाउने परEपरा रहेकाले यहाँका

75चन म$ुाहSको खोजी हुनु आव�यक छ ।

मि9दर :े;मा रहेको स�ला, कटुस, चाँप, सौर, Rटमरु,

�याउ, गुँरासलगायतका दलू"भ तथा बहुम�ुय बनौष5ध,

काँड�ेयाकुर, लइँुचे, �त;ा, का�लज, 9याउल-, खरायो,

दEुसी, मगृ, 5चतवुा, Zयाल, |याउरो, �नगाल-

बाघजZता व9यज9त ु र यहाँको 7ा5चन वनज6गल

पय"टकKय तथा वन.वbानको अzययनका �िUटले �नकै

मह�वपणू" मा�न9छ । �यसगैर- र�यौल-, झाpे, हनमुान

उ;ने, RहEपोई नाNने परEपरा यहाँको �नकै 75चन

परEपरा हुन ्।

पाषाणकाल-न सZंकृ�तको अzययनका ला5ग रानीदलुा

गफुा, �स8पानी गफुा, बा�गेफुा र कमेरे गफुा 7मखु

छन ् । यहाँका अ9य साना �तना गफुाहSमा पाइने

चमेराका 7जा�तहS अzययनका अक� .वषय

हुनसJछन ् । क4रब डढे Pकलो�मटर अOलो �लZने

पहाडमा दलू"भ 5ग8का .व�भ9न 7जा�तहS प�न

पाइ9छन ्।

गोखुKगा रैनादेवीको Hवागी :

पा�पा िज�ला भाषा, कला र सZंकृ�तमा �नकै धनी

मा�न9छ । यहाँको सांZकृ�तक .व.वधताको एउटा

मह�वपणू" अ6ग हो रैनादेवीको 9वागी पव" । काि�तक

मRहनामा धानबाल- Zयाहार- नया ँ अ9नको

7साद(अ:ता) देवीलाई चढाई मा; दह- चामल �मलाई

uf]v'+uf If]qdf kfOg] lu4sf] Ps k|hflt

uf]v'+uf If]qdf kfOg] b'n{e ;'gfv/Lsf] Ps k|hflt


7सादका Sपमा wहण गनg परEपरा च�लआएको छ ।

सोह- अ:ता देवीलाई चढाउने पजुा काय"~मलाई 9वागी

पव" भ9ने ग4रएको छ ।

9वागी मनाउने परEपरा यस:े;मा कRहले दे�ख

सeुभयो भ9ने कुन ै7माण नभेRटएप�न अ9न �भ�यान

का�त "क १७ गतकेा Rदन .व5ध पवू"क धामी झाँ~K�वारा

देवीसँग सोधी 7�येक का�त "क २३, २५, २७ र २९

गतमेzये एक Rदन धान काटने (मठु� लाने) ग4र9छ र

सोह- Rदन दे�ख े ११ औ ं Rदनका Rदन देवीलाई

पशपु:ंीको भाकल Rदइ9छ । रैनादेवीसँग मागेको बर

कRह�य ै प�न खेर नजाने Zथानीय बा�स9दाहSको

.व�वास रहेको छ ।

यहाँका Zथानीय बा�स9दाहS वष"भर परदेशी भएप�न

9वागीको समय पारेर घर आउने गछ"न ्। 9वागीको Rदन

aबहानदेै�ख मि9दरमा पजुाआजा हुने गछ" भने रातभर

सोरठ�, Vयाल-, बालनु र मालhी गाउने तथा नाNने

ग4र9छ । प�छ�लो समयमा Zथानीय बा�स9दाको

पहलमा 9वागी मेलालाई महो�सवकै Sपमा मनाउन

था�लएको छ ।

गोखुंगा Iे.का केह' (व�श�ठ सांFकृ�तक परLपराहG:

गोखुंगा :े; भ9नाले यहा ँ भवुनपमेखर- गा.वसमा

परEपरागत Sपमा च�दै आएका केह- .व�शगUठ

सांZकृ�तक परEपराहSलाई जनाउन खोिजएको हो ।

नेपालका अ9य :े;मा जZत ै खोलापारे, �समे, भमेू,

भोटानी, वाय,ु समय, देउराल- र थानी देवीदेवता

पजूागनg 7चलन यहा ँ प�न िज.वत ै छन ् । Zथानीय

7.व5धको 7योग गर- काठका भाँडा, ठेकK, चौठ�

बनाउने, फलामका भाँडा, छालाका जु�ता, हलो, जुवा,

मोहलालगायतका सामwीहS बनाउने 7चलन प�न यहा ँ

7च�लत छन ् । यस खIडमा गोख6ुगा :े;मा मा;

.वशषेSपमा 7च�लत केह- सZंकृ�तक 7चलनहSलाई

मा; उ�लेख गनg 7यास ग4रएको छ ।

हनमुान उतानN: यस :े;मा .वशषेगर- sाtमण

समदुायमा वीर च�ने अथा"त ् हनमुान उतानg 7चलन

�नकै 7च�लत छ । भवुनपोखर- गा.वसका वाड न.ं ९, ३

र २ का sाtमण समदुायमा बालनु (भजन) गाउँदा

हनमुान उतानg ग4र9छ । खामटु6मा हरेक १५ Rदन

aबराएर हनमुान उतानg ग4र9छ । रामायणको भजन

गाउँदा केह-

भजन गाउनेहSलाई वीर चढेको पाइ9छ । यसर- वीर

चढेका पeुषहSले जZतोसकैु चम�का4रक काम अoाए

प�न गन" सJने .व�वास रा�ख9छ । यहाँका 5गर- ढकाल,

.पताEबर bवाल-, ल�मण bवाल-लगायतलाई वीर

चढेर eखमा बाँदर जZत ैRह�ने गरेको, भ4र गाwी दाँतले

टोकेर बोकेको, बाढ- आएको खोला तरेर फलफूल खोजेर

�याएका PकZसाहS �नकै च5च"त छन ्। हनमुान उतादा"

यZतो बालनु गाइ9छ :

पEफा भ9ने तलाउमा जाँदा, बडमेानका हनमुान ल�का

स5ुwव आए गहना बझुाए, �मतरे- लाउने त4रका

भ9छन ्रामlयलेू य ैहोनी भयैा पEफाको तलाउ

चले हनमुान पEफाको फूलबार-मा

लो वीर हनमुान �सता खोिज �याइदेउन ।

रJयौल' (िजउँती): बेहुलो अ9माएप�छ .वहे घरमा

आइमाइहS जEमा भएर र�यौल- खे�छन ्। यो :े;मा

र�यलै-लाई िजउँती भ�न9छ । यZता गीतहSमा केह-

अि�ललता प�न पाइने गछ" । यस नाचमा पeुषहSलाई

सहभा5ग गराइँदैन । यस नाचमा मRहलाहS पeुष वा

जोगीको भेषमा हाZया�मक ढ6गले नाNने गछ"न ् ।

र�यौल- नाचीसकेप�छ ‘िजउँतीको .पठो क�त न�मठो’

भ9दै 7साद खाने 7चलन छ । दलुाहाका तफ" बाट

िजउँतीमा5थको कोशले- Rदने 7चलन प�न छ ।

र�यौल-मा यZतो गीत गाइ9छ :

पँधेरा मा5थ पँधेरा म�ुन, ओ मेरा बाँदरैु बाँदरु पाकोको


मेरा बाँदरैु रातो चोलो Pफँजझे� बाँदरु पाकेको ।

लामोपराल गदुर-लाई छोटो गाईलाई

के भनेर बोलाउने जेठाजकुो भाइलाई

�स9का 5चरे धारो पा�पाल- पँधेरो

आजका जोइपोइलाई Rदउँस ैअधेँरो

�भ; लOयो नाठाले, बाRहर .वसनु खायो पाठाले

>हLपोइ नाच : RहEपोइ नाच .वशषेगर- �तजको गीत

गाउँदा र कह-लेकाह-� बालनु गाउँदा प�न नाNने ग4र9छ

। पeुषहS डोको ओढेर डोकोलाई मRहलाको Sपमा

�सगारेर नाNने गछ"न ् । RहEपोइ नाNदा .व�भ9न

Pक�समको 7हसन समेत ग4र9छ । यो नाचमा गाइने

गीतको एक टु~ा :

पालपा परुका हामरा राज ै

आ हे RहEपोइ राज ैिजउलाई ढोगन

नव ैडाँडा प4रका हामरा समधी

आ हे RहEपोइ समधीलाई ढोधन ।

गोखुंगा Iे.मा $च�लत सोरठP गीत (ठूलो नाच) :

सो्रठ� नाच नेपालमा 7च�लत �नकै लोक.7य नाच हो ।

लामो समयसEम गाइने हुनाले यस नाचलाई ठूलोनाच,

सोरठ�, पा6दरेु, नचर- नाच प�न भ9ने ग4र9छ ।

यहाँको कुमाल र मगर समदुायमा यो नाच �नकै

7च�लत छ । �तहारको देउँसीरेका Rदन अ�मलेमा सोरठ�

नाचको ठूलो मेला न ैलाOछ । �यस अवसरमा क4रब

एक दज"न टोल-हSले आ—आ|न ै सोरठ� गाउँछन ् ।

�यसगैर- रैनादेवीको मि9दरमा 9वागीमा प�न सो नाच

ना5चने ग4र9छ । सोरठ� सeु गनg 7मखु ^यिJतलाई

गरुा" भ9ने चलन छ । सोरठ�मा नाNने गाउने र बजाउने

�तनथर- हु9छन ् । सeुमा गरुा"ले पRहलो 5गत गाउँछ र

�यसलाई अ9यले छोdछन ्। सोरठ�को आरEभमा गरुा"ले

देवीको नामा सब ै दलेवीलाई सEझेर देवी बाँzछन ् ।

नाNनेहSमा दईु या चार जना मRहलाको भेषमा पeुषहS

माeनी ब9छन ् र एउटा बीचमा नाNने पसु"¬ग� हु9छ ।

गीतको aबचaबचमा छोटो Vयाल- प�न नाNने ग4र9छ ।

कृUण च4र;, रामायण, नागकथा गाउँदा प�न सोरठ�कै

जZतगैर- गीत गाइ9छ तर कथा भने फरक—फरक

हु9छ । �यZता गीतमा प�न सोरठ�कै आधार �लइ9छ ।

यहा ँ सोरठ� गीतका शuदहSलाई उतानg मा; 7यास

ग4रएको छ । कुराकानी र अ9तवा"ता"लाई आधार मानेर

ले�खएको हुनाले केह- 7सगं छुटेका प�न हुनसJछन ्

भने केह- �सल�सला न�मलेका 7सगंलाई आफै

�मलाएको छु । प�दा कुन ैअथ" नलाOने जZतो दे�खएता

प�न गाउँदा �नकै कण".7य र लया�मक स�ुन9छ

(हेनु"होस ्अ9�यमा) ।

रैनादेवी मिHदर कसर' पQुने ?

पा�पा िज�ला सदरमकुाम तानसेन दे�ख क4रब ३८

Pकलो�मटरको दरु-मा अविZथत रैनादेवी मि9दर

महाभारत पव"त h6ृखलाअ9तग"त सम$ु- सतहदे�ख

क4रब १,६०० �मटरको उचाइमा रहेको छ । मि9दर :े;

7ाचीन, धा�म"क, ऐ�तहा�सक, पय"टकKय एंव

परुाताि�वक मह�वका Rहसाबले िज�लाम ै सEप9न

मा�न9छ ।

रैनादेवीको मि9दर पा�पा, ग�ुमी र अघा"खाँचीलगायत

यस :े;को 7�स8 तीथ"Zथल हो । अ5धकांस मगर

समदुायको वाहु�यता रहेको भवुनपोखर- गा.वसमा

sाtमण, :े;ी, कुमाललगायत अ�पस6Vयक दमाई,

कामी, साक� र चुँदाराहSको बसोवास रहेको छ ।

नेपालकै 7�स8 तीथ"Zथल भरैवZथान मि9दरको बाटो

हँुदै यहा ँ पOुन सPक9छ । ग�ुमी िज�लाको प.व;

तीथ"Zथल ee :े;, ऋUय श6ृगको तपोभ�ूम h6ृगा, र

ग�ुमी िज�लाको सदरमकुाम तEघासदे�ख पगुनपगु

पाँच घ9टाको पदैल या;ाप�छ प�न यो :े;मा पOुन

सPक9छ । अधा"खाँची िज�लाको ऐ�तहा�सक Zथल

पाणे�न तपोभ�ूम र दवुा"सा भ�ूम यो मि9दर :े;बाट

क4रब दईु घ9टाको दरू-मा रहेका छन ् । चाँप, गरुाँस,

कटुस, सौर, काफल, hीखIडलगायतका दलु"भ एव ं

बहुम�ुय वनZप�तको घना ज6गलको बीच भागमा

रहेको यस मि9दरमा वष{भ4र पजुापाठ गनg र


पशपु:ंीको बल- चडाउने ग4र9छ । दश�को नवदगुा"भर र

9वागी पव"को अवसरमा यहाँ ठूलो मेला लाOने गछ" ।

दश�को महाअUठमीका Rदन मzयरातमा ग4रने

का�लकाको पजुा, सोरठ� नाच, सराँय, मालhी, बालनु र

Vयाल- नाच यहाँका 7मखु आकष"ण हुन ्। ज6गल�भ;

रैनादेवीको शिJत पीठ, स�य देवी र का�लकाको मि9दर

रहेकाछन ् । यस मि9दरमा sाtमण र छहर-

मगरहSलाई 7वेश �नषधे छ ।

मि9दर :े;बाट धौला5गर-, अ9नपणू",

माछापछेुलगायतका दज"नौ RहमhङखलाहSको

मनमोहक ��यावलोकन गन" सPकने यो Zथान अ�य9त

स9ुदर एंव 7ाकृ�तक स9ुदरताले प4रपणू" छ । यस

मि9दर सतहको पि�चम—उ�तरबाट 4रडी खोला र

वाJल- खोला ब5गरहेका छन ्। रैनादेवी ज6गल :े;मा

का�लज, �त;ा, लइँुचे, काडँ�ेयाकुर, मगृ, ज6गल-

खरायो, �नयाल- बाघलगायतका दलू"भ चराचुe6गी तथा

व9यज9तहुSको बासZथान रहेको छ । यस गा.वसको

व4रप4र दरुदराजका गाउँहSसEम पा�पा िज�लाको

भवुनपोखर- गा.वसमा अविZथत रैनादेवी मि9दर

:े;को उ�तरमा ग�ुमी िज�लाको दौघा गा.वस,

दi:णमा अघा"खाँची िज�लाको पणेना र �खRदम

गा.वस �यZत ैपवू"मा पा�पा िज�लाकै छहरा, सोमाद- र

�स�घे�वर गा.वस पछ"न ्।

स�तदेे.व, का�लका र रैनादेवीका .व�भ9न शिJत

पीठहSले यो लेकको धा�म"क मह�वलाई बढाएका छन ्।

यो :े; 7ाकृ�तक सौ9दय"का अलावा अदवुा, अिEलसो र

दाल5चनी, स9ुतला र जडीबटु-को उ�पादनका �िUटले

िज�लाम ै7Vयात छ ।

गोखु6गाबाट उ�तर�तर हेदा" एकैRदनमा प5ुगएला

जि�तकै निजकमा अ;पणू" 7थम, दोmो र तmेोका साथै

धवला5ग4र, माछाप�ेुलगायत १५ भ9दा बढ- Rहमाल

दे�ख9छन ् । सयूा"Zतको बेला धवला5ग4रको छाया ँ त

गोखु◌ु6गाम ै पद"छ । 5चसो हावापानी, घना वन र

जै.वक .व.वधताले �यि�तकै आक.ष"त गछ" ।

फागनुदे�ख चैतको समयमा पOुनभुयो भने त डाँडाभ4र

लाल- छनg गरुाँसले Zवागत गनg छन ्।

धा�म"क भावनाले गोखु6गा जाने हो भने हरेक

आइतबार, दश�को नवरा;भर, वशैाख े प�ूण"मा, वशैाख े

प�ूण"को १५ Rदन प�छ पनg छोट- पजूा, चैत ेदश�, दशकैो

प�ूण"मा र म6�सरको 9वागीमा यहा ँ मेला लाOछ ।

यहाँको मि9दरमा दला"मी थरका पजुार- छन ् । मVुय

मि9दर�भ; sाtमण र छहर- मगरलाई 7वेश �नषधे छ

तर बाह-रबाटै फूल, अ�यता चढाउन सPक9छ । तपाइँ

देवीको नाममा रोट प�न चढाउन सJनहुु9छ । यRद

पqचवल- लजैाने हो भने एकRदन अ�घ Zथानीय

प4रयार थरका अगवुाहSलाई भे�न सJनहुु9छ ।

आज प�न Zथानीय बढुापाकाहS हरेक नवरा;मा अिOन

lवालासRहत देवी ग�ुमी िज�लाको दौघा गा.वसमा

रहेको देवी थानमा घEुन जानेगरेको बताउँछन ् ।

क�तपय धामीहS रैनादेवीको वनमा देवीलाई Rदउँस ै

देखेको समेत बताउँछन ् । यस :े;का सब ैजा�त तथा

समदुायले कुन ै नया ँ काम गदा", �घऊ तताउँदा, भ�सी

^याउँदा, परदेश जाँदा, .ववाहलगायतका अ9य कुन ै

शभुकाय" गदा" पRहले रैनादेवीलाई चढाउने 7चलन छ ।

प4रवारमा जेठो स9तान जि9मएप�छ देवीलाई पवू"ढाई

Rदने र पqचवल- लजैाने 7चलन आजभो�ल समेत

च�लरहेको छ । रैनादेवीसँग मागेको बर परुा हुने

.व�वास ग4र9छ ।

पQुने कसर' ?

बटुवल वा पोखराबाट बस चढेर पा�पा, तानसेन पOुन

सPक9छ । तानसेन सदमुकुामबाट पि�चमतफ" ३०

;f]/7L gfr gfRb} :yfgLo du/ ;d'bfo


�मनेटको पिJक, ३० �मनेटको wाभेल र बाँकK २५

�मनेटको किNच सडकमा क4रब डढे—दईु घIटाको बस

या;ाबाट गोखुंगा चौपार- प5ुग9छ । गोखुंगा चौपार-बाट

१० �मनेट उकालो Rहँडपे�छ मि9दरम ैपOुन सPक9छ ।

तानसेनबाट भवुनपोखर- सEमको बाटोभर तपाइँलाई

wामीण जीवनमा; होइन बसबाटै स9ुदर RहमालहSको

लामो मालाले मोहनी लाउनेछन ्। बाटोम ै4रिuदकोटको

लेक देVनहुुनेछ । उ�तरमा रेस6ुगा लेक र दi:णका

पाणे�न तपोभ�ूमको बीचमा उ�भएको छ गोखुंगा ।

एकैRदनमा गोखुंगा घमेुर बास बZन साँझ ् तानसेन

फPक" न सPक9छ । अथवा पाल टाँगेर प�न रात aबताउन

सPक9छ । यहा ँ होटल र लजको स.ुवधा भने छैन ।

गाउँम ै केह- Rदन बसेर घEुन प�न सPक9छ । Zथानीय

समदुायले पाहुनालाई �नकै राpो Zवागत गछ"न ् र

9यनूतम खच"मा पा4रवा4रक Sपमा खान र वZनको

ला5ग स.ुवधा Rद9छन ्।

तपाइँ यस गा.वसका 7मखु ZथलहS �झरवासको

रानीदलुा गफुा, अदा"इँको कमेरे गफुा, तालपोखराको

बा� े गफुा, पलाँसपाटाको �स8पानी गफुा घEुन

सJनहुु9छ । अ�मलेमा च5च"त झाpे, खामटुङको बालनु,

कैलाशनगरको मालhी, गोखुंगाको पqचेवाजामा

रमाउन सJनहुु9छ । 4रडीखोलामा जल.वहार गन"

सJनहुु9छ भने बाJल- खोलामा झना"हSको मनोरम

��यहS अबलोकन गन" सJनहुु9छ । छचुवाको कुमाल

सZंकृ�तले तपाइँलाई मोहनी लाउने छ ।

तपाइँसँग केह- Rदन बाँकK समय छ भने दवुा"शा ऋ.षको

तपोभ�ूम, पाणे�न तपोभ�ूम, h6ृगा र SS :े;सEम

पOुन सJनहुु9छ । पाणे�न तपोभ�ूम यहाँबाट ३०

�मनेटको बाटो हो । पणेना गाउँको �सरानमा एउटा ठूलो

चौर र दह छ । जहा ँपा�ण�न ऋ.षले तपZया गरेका 5थए

र महादेव7स; भई १४ वटा स;ुहS (अइउण, ऋलकृ, ...)

पा�ण�नलाई सनुाएका 5थए, जसको आधारमा

पा�ण�नले .व�वकै सबभै9दा वbैा�नक मा�नएको

सZंकृत^याकरण, अUटाzयायी, लेखेका 5थए भ; े

.व�वास ग4र9छ । यस :े;मा रहेको घना ज6गल र

.व�भ9न 7जा�तका ज6गल- जनावर तथा प:ंीहS

पाइ9छन ् । यहाँबाट रातमा भारतको गारखपरुदे�ख

नौतनुहवा र नेपालकै Sप9देह- िज�लाका .व�भ9न

ठाउँहS देVन सPक9छ । पणेनामा गोरखनाथको

मि9दर र कुट-(उप�लाखक" ), �शव मि9दर(चौर), कृUणा

मि9दर, हनमुान मि9दर(दह), बरजुको मि9दर(दह),

�स8ाhम(दह, तलेुडाँडा) आRद मि9दरहS छन ्।

फPक" ने ~ममा बाटोम ै पनg पा�पाको भरैवZथान

मि9दरको दश"न गन" सPक9छ, जसको 7मखु .वशषेता

ठूलो a;शलू हो । तानसेनको रणउ�े�वर- मि9दरलाई

नेपालअ6wेज य8ुताका कनgल उिजर�सहं थापाले

भाकल गरेर अ6wेज फौजलाई बटुबलको िजतगढ-

Pक�लामा हराएको कथासँग जोडरे हे4र9छ । य8ु

िजतपे�छ .वजयो�सव ZवSप तानसेनमा .व.स.ं १८७६

दे�ख था�लएको भगवती जा;ा अRहलेसEम �नका�ल9छ

।

थप दईु Rदनको समय छ भने, गोखुंगाबाट फकg र

पा�पाको 7ाकृ�तक स9ुदरता र मगर सZंकृ�तको

निजकबाट अवलोकन गन" सPक9छ । तानसेनबाट

चारघIटाको पदैल बाटोमा प5ुगने नेपालको ताजमहल

रानीमहल गएर फPक" न सPक9छ । .व.स.ं १९५४ मा

पा�पाका बडाहाPकम ख�ग सEशरेले आ|नी 7े�मकाको

नाममा �नमा"ण गराएका यो महल तानसेनबाट

उ�तरतफ" काल-गIडकKको Pकनारमा ढु6गाको

पहरामा5थ बनाइएको छ ।

पा�पाप�छ �स8ाथ" राजमाग"बाट पोखरा �निZकन प�न

सPक9छ । अथवा ३९ Pकलो�मटर तल बटुबल जाने हो

भने िजतगढ-, म�णमकुु9द सेनको दरबार र पाक" हS

हेन" सPक9छ । बटुवलबाट केह- पवू" गौतम ब8ुको

मामाघर रहेको ठाउँ देवदह, भरैहवादे�ख २२ Pक�म

पि�चम ब8ुको ज9मZथल लिुEबनी र पि�चम

क.पलबZतिुZथत �तलौराकोट दरबारको �मण गन"

सPक9छ । यहाँबाट भरैहवा वा बटुवल फकg प�छ देशका

जुनसकैु ठाउँमा पOुने यातायातको स.ुवधा उपलuध

हुनेछ ।


सोरठP सोo h6ृगार�भ; बा5धएको नेपालको 7ा5चन

लोकनाटक हो। सोरठ� शuद 7ा5चन राजा जै�सगेंका

सोoवट- रानीबाट आएको शuद सोoौट-बाट अप�सं

भएर आएको .व�वास ग4र9छ। सोरठ�को कथा र �मथक

झ9ड ै सातौ शतािuद �तरको मगर राजा जै�सहंको

िजवनमा घटेको मह�वपणु" घटनामा आधा4रत छ ।

राजा जै�सहंको जेRठ hीम�तबाट कुन ैस9तान नभएप�छ

उनले बेदा6के राजाको छोर- हैम�तसगं aबवाह गरे ।

रानीबाट सोरठ�को ज9म हु9छ । �यसप�छ दरबारमा

सौत�ेल आमाको ष�य9; सeु हु9छ । सोरठ�लाई नRदमा

बगाई9छ । सोरठ�लाई जाल हा9ने ~ममा कुमालले

भे�ाएर पालन पोषण गद"छ । घ�ना ~मबश राजा

जै�सहंले उन ै सोरठ� रानीलाई aबवाह गन" पOुछन तर

छोर-ले रहZयोदघाटन ग4रRदि9छन । �यसको 7ायि�चत

Zवeप राजा राजग�ी �यागी साधुको भेषमा गहृ�याग

गछ"न ्। यसर- यो सोरठ� कथा एउटा कथा मा; नभएर

मगरहeको ई�तहास हो । यो अ�त oदयaबदारक घ�ना

हो । त�का�लन अवZथामा हाpो पखुा"मा लेखपढको

कमी 5थयो �यसलेै यो कथालाई �ल�खत eप Rदन सभंव

भएन । यसलाई Zमरण ग4र राVन र पZुता दर

पZुतालाई बझुाउन �तहारको अवसर पारेर गीत र

नाचको माzयम अपनाइएको पाई9छ ।

सोरठ�को कथालाई गSुबाउले मादलको तालवादन र

सगंीतकासाथमा जगाउने गद"छन।् यस लोकनाटकमा

7Zततु ग4रने सोरठ� नाच नेपालको पवू"दे�ख

पि�चमसEम र Rहमालदे�ख तराईसEम फै�लएको

पाइ9छ। यो

कनाटक गSुङ, दरुा, 5धमाल,कुमाल, मगर र थाeहSको

कुलदेवताको पजूा आरधनाको �न�म�त 7योग ग4रने

धा�म"क लोक नाटक हो। सोरठ� लोकसाRह�यको

कथावZत ु कुन ैलामा घIट� लाOने प�न हु9छन ् र कुन ै

छोटा र छ4रता �मठासपणू" हु9छन ्। सोरठ�मा 7योग

हुने भाषा गेया�मक Sपको �मठास र रसमय पाइ9छ।

य�य.प यो लोकगीत चाRहँ तकुब9द- र चु�Pकलो Sपमा

बाि9कलो पाइँदैन तर प�न ग�यझ� ठठ"राउँदो प�न होइन

। सोरठ�मा केवल जोरजोर मादलहSकै ताल गिुqजएको

हु9छ। �याउरे र Vयाल- (कथा) तालकै थEकाहSबाट।

एउटा राजा र एउटा रानीको जीवन कथा लाई मादलको

ताल र 5गतको लयमा सोo हागामा ढालेर 5गत गाईएको

हुनाले सोरोठ� भ�नएको हो। अ�न सरZव�त नाच

भ9नकुो अथ" यसमा धुब" स�य कुरा छ यसमा सरZवती

लाOछ र यसमा सब ैसरZव�तको aब5ध aबधा9त गनु" पनg

हु9छ र सोरोठ� (पखुgउल-) सरZव�त जुन ै नामले

उNचारण गरे प�न यसको मह��व र कथा बZत ुहS एउटै

हो। मगरहSको अ�य9त मह�वपणू" मौ�लकता

झ�काउने अ�त 7Vयात लोक सZकृ�त र पRहचान हो र

यो �य�त न ै लोक.7य छ र यसले आ|न ै aबशषेता

बोकेको छ। यसमा मादलको २२ ताल हु9छ ।

सोरठPको केह' अशं:

एकुमा देशको राजा एकुमादेशको रानी

भया .परती भयो रानी ग4रभ रtयो ।

एकै र मास दवु ैर मRहना,

दवु ैर मास तीन ैर मRहना

चारै र मास पाँचैर मRहना,

जाना जानी भयो रानी

छवई र मास सात ैर मRहना,

बाम ैकोखी चलन लाOयो

सात ैर मRहना आठै र मास,

दाRहने कोखी चलन लाOयो

नवइ र मास दशरै मRहना

रानीलाई लाOयो .परै र कUट

(सJुकेर' गराउन सुँढेनीलाई बोलाइHछ)

सुँढेनी बोलाउन कटुवाललाई पठाइ9छ

गावकेैरे कटुवाल बोलाइमा


�यायो राज ैlयकूो घर

सनुमा सनु कटुवाले हामरो हुकुम

जावमा जाव कटुवाले हामरो हुकुम

सोzयानी माईलाई बो�याई �याओ

गइमा पOुयो कटुवाले सोzयानी माईको यागन ठrडया

सनुमा सनु सोzयानी माई

एकु महाराजको हुकुम

राजैको रानीलाई लागलैा .परकUट

सोह- कामले आइपOुयो सोzयानी माई

Rहँडमा Rहँड सोzयानीमाई

राजैको द4रबार बोलायो

सुँढेनी तक2 ग�छ2न ्:

जनता म त जानेहो कटुवाले

�सरमा लाउने मlुया;ोन नाई

कटुवाल: �सरैमा लाउने मlुया;ो उह-

राजैlयलेू Rदनेछन ्

जान मत जाने हो कटुवाले

कुम ैलाउने चो�लया नाइ

कटुवाल: कुम ैलाउने चोल-या

राजैlयलेू Rदनेछन ्।

जान त जाने हो म कटुवाले

याँगमैा लाउने बरकK नाइ

कटुवाल: याँगमैा लाउने बरकK राजैlयलेू Rदनेछन ्

जाँदा त म त जाँदा हो कटुवाले

गुँदै लाउने फ4रया नाइ

कटुवाल: गुँदै लाउने फ4रया उह-� राजैlयलेू Rदनेछन ्

याघीमा याघी सोzयानी माइ प�छमा प�छ

कटुवाले आइमा पOुयो राज ैसोzयानी माई

रानीजीको aबZतरैमा बसलैा सोzयानी माई

रानीजीलाई लागलैा कUट हेर- देउन

सोzयानी माई

जावमैा �याव ैमहाराज ै

कटुवा तले रानीlयलूाई म4रदन

जर-बटु- ओखती च9$ सयू"ले Rदनेछन ्

सोह- ओखती खाइ सइ �स�तल हुनेछ

ओखती र .वखती जोगी टमाटेले Rदनेछ

सोह-मा ओखती खाइ ज�नमन भयो

Rदवमैा बि�त बा�लमा बाल-

बेटा हो Pक बेRट हो हे4रमा देउन सोzयानी

बेटा नह- बेRटया ज�नम भयो

�सला6गे काठमा बेर- धागोले बेर-

Sपकेरे छु4रया धागोले बाँधी

न�ल बेडाओ सनुको झ4रया

ग6गाजलको पानी भ4रमा आओ

बा�लखलाई नहुाओ

अ9नपरेु तो4रया मलकपरेु के�लया

पे�लमा आओ सोzयानीमाई

बालखलाई म4रदन

�घवलैाउने �घव ैखाने �घव ैतलेको म4रदन

(बा�लकाको 5चना हेन2 जैसीलाई बोलाइHछ)

गावकेैरे कटुवालेलाई बोलायो

जावमा जाओ कटुवाले

.वजया जैसीलाई बोलाई �याओ

गइमा पOुयो कटुवाले जै�शको यागन ठrडयो

जै�शजीलाई बोलायो

नमZकार जैसीlय ू, जयमा जय, .व�वाश ै

केह-मा काम केह-मा हुकुमले आइपOुयो कटुवाले

सनुमा सनु जैसीlय ूएकुमा महाराजको हुकुम

Rहँडमा Rहँड जैसीlय ूराजैजीले बोलायो


जान त जाने हो म कटुवाले �सरैमा पोगर- नाइ

�सरैमा लाउने पोगर- राजैlयलेू Rदनेछन ्


याँगमैा लाउने क�मज नाइ

याँगमैा लाउने क�मज राजैlयलेू Rदनेछन ्


टेकKमा Rह�ने लौर- नाइ

टेकKमा Rह�ने लौर- राजैlयलेू Rदनेछन ्


गोड ैलाउने जु�तया नाइ

गोड ैलाउने जु�तया राजैlयलेू Rदनेछन ्

हातमैा लेइ लौर- कEमरमा लेइ पोZतक

अ�घमा अ�घ जैसीlय ूप�छमा प�छ कटुवाले

आइमा पOुयो राजैlय ूजैसीlय ू

यगनमैा गयो ठrडयो

नमZकार महाराजlय ू

राजैlयलेू जैसीलाई पलैाकK

जय क�याण महाराजा

केह- कामले बोलायौकK

रानीजीले बेRटया जनEयो

सोह- बालखको ज�नम हेर-देउ जैसीlय ू

हातमैा लेउ महरे जैसी य:ँता

उपरै लेउ जैसीजी पोZतक

पावमैा लेउ जैसीजी ढलवट

ढलवटे कोट-मा कोट- हे4रदेउ जैसीजी

या:ता गनीमा गनी बाला सोधीन हे4रदेउ जैसीजी

पोZतक पढ-मा पढ- हे4रदेउ जैसीजी

बाल ैसो5धन हेर- देउ जैसीजी

जZतोमा देVछौ जZतोमा भनी देउ जैसीजी

गाoो केलाई मा9छौ जैसीजी

एकै घ4रका लगाइला ढलवट-

आफै पिIडत म�लम

दवु ैघ4रका लगाइला ढलवट-

आफै पिIडत रोओइला

�तन ैघ4रका लगाइला ढलवट-

आफै पिIडत हाँसोइला

पलैामा खावलैा दाना र पानी

खावलैा आमा र बाब ु

खावलैा दानार पानी

खावलैा दाजुर भाई


खावलैा Rदद- र बRहनी


सातरै मलूको पानी जमर-

मलू ैशाि9तपो गराउ

आमा नह- खावलैा बाबा नह- खावलैा

खावलैा दाना र पानी

दाजी नह- खावलैा बRहनी नह- खावलैा

खावलैा दाना र पानी

(बा�लकालाई सम=ुमा बगाइHछ)


याई पOुयो कटुवाले

राजैजीको यागन ठrडयो


राजैजीलाई बोलायो नमZकार महाराजा

जय कटुवाले .व�वास ैकटुवाले

केह-मा काम केह-मा हुकुमले आइपOुयो कटुवाले

सनुमा सनु कटुवाले एकुमा महाराजको हुकुम

जाओमा जाओ कटुवाले

वेRटया ससुारेलाई बोलाओ

गइमा पOुयो कटुवाले

वेRटया स9ुहारैको यागन ठRढयो


वेRटया स9ुहारेलाई बोलायो

नमZकार स9ुहारे

जयमाजय कटुवाले

केह-मा कामले आइपOुयौ कटुवाले

राज ैद4रवार बोलायो वेRटया स9ुहारे

Rहँडमा Rहँड वेRटया स9ुहारे राजैजीको द4रबार

हातमैा लेउ लौर- कEमरमा लेउ जा.वया

अ�घमा अ�घ स9ुहारे प�छमा प�छ कटुवाले

आइमा पOुयो राजैlय ूवेRटया स9ुहारे

यगनमैा गयो ठrडयो

सdतरंगे ग9ुडी �झकKमा�झकK

.व�यायो बस स9ुहारे

सनु ैगेडुवा गाल-मागाल- मधुस बनायो

Sपकेरे गेडुवा आफै तौल- लेउ स9ुहारे

सपकेैरे झपनी बनायो

देखमादेख राजैlय ूसनुकK मधुस

देखमादेख राजैlय ूसपकैो झपनी

सनुकK बाकस उघार-

�भ;को बालक बाRहर �नकाल-

सनु ैमधुसमा खेलायो

5ध;को बालक �झPकमा�झकK

सनु ैमधुसमा खेलायो

ग�नया ताला उचाल- चापी लगाइब9द ग¥यो

सनु ैमधुसलाई सप ैझपनीलाई ढाकैला

आओमा आओ लोकै पqच सनु ैमधुस बनाउन

कोह-मा भाइ अ�घमाअ�घ

कोह-मा भाइ प�छमाप�छ

सनु ैमधुस काँधैमा बोकK

Rहँडमा Rहँड लोकैमा पqच

सम$ुको छेवमैाछेउँ

याइमापOुयो राजैlय ूसम$ुको छेव ै

वार- भगंालो पार- भगंालो

माझ ैसेती गIडकK जमनुा

जमनुाको �तरैमा�तरै मधुस बगायो

फरकK आयो राज ै

घरैमा आयो राज ै

अभा5गनी रRहछौ रानी

बाबकुो जात �नरमाया

आमाको जात मायाल ु

आमाlय ूरोइला ६ मRहना वष" Rदन

बाबlुय ूरोइला �छनघर-

(रानीले (वलौना ग�छ2न)्

काखैको बालख खोसीमा खोसी सम$ु बगाई

बाबकुोजात �नरमाया आमाको जात मायाल ु

बाRहर हेदा" रमाइलो �भतर हेदा" अzँयारो

कैसेमा गर- .वरसEला बालो मेरो स9ुदर वेRटया

आँसमुा मेरो बRहमाबRह Rहयार �भजायो

दधूमा मेरो बRहमाबह- चो�लया �भजायो

कैसे गर- .वरसमला बाल ैमे4र वेRटया

Rहयासको बाल ैदधू ै.पयौला

हामर- बाल ैसम$ु

याeको बाला छलरै मल ै

हामरो बाला सम$ु

याeको बाल ै�भर बाRहर

हामरो बाल ैसम$ु

याeको बाला य�घर प�छ हामरो बाल ैसम$ु

कैसेमा गर- .वरसEला बाल ैमे4र बेट-या

ससंारै हेर-माहेर- मनबझुाउ रानी

यो पापी ससंार यZतछै मायाजाल

(कृ�ण च र.मा यFतो गाइHछ)


अSको बाला छमर छम

हामरो बाला खोजी कहा ँपाई

ह4रमा RदयोकK कंश राजाले

ड�समा RदयोकK बासकुK नागले

फPक" मा आइनौ हामरो बाला...।

(कुमालेले सनुको मधुस भेटाउँछन)्

एकु देशको कुमाले एकुदेशको म�हारे

दनु ुभाइ �मल-रजुल-

मा�छया मारन जाम

हातमैा लेउ मरे जा�लया

कEमरै लेउ के�लया

जाउन त जाउँ म�हारे दाज ै

बाच ैबाँधी जाउँ

एकाल- बाचा दवुाल- बाचा

बाच ैबाँधी �तन�याल-

जाउन त जाउ म�हारे दाज ै

प4ुरव ैRदशा जाउँ

प4ूरव ैRदशा सेती गIडकK

कुन ैRदशा जाउँ

उ�तरै Rदशा मलू ैगIडकK


पि�चम ैRदशा काल- गIडकK


उँभोमा हेरx Rहमरैचुल-

उँधोमा हेeँ सात ैसम$ु

सम$ुको �तरै�तर मा�छया मारन जाम

एकहोर- जाल Pफँजैला मयैा

एकु नह- मा�छया

दोसर- जाल Pफँजैला म�हारे

जाल ैफे4र म�छया

कुमाले जालजैाल Pफँजैला मयैा

एकुनह- मा�छया

म�हारे जाल Rटकुरे पाखुरो मा�छया

कुमाले जालPक नह- मा�छया

�तसर- जाल Pफँजैला कुमाले

hीखIड जल ैजमनुा�तर

एकु अचEम दे�खयो

आओमा आओ म�हारे दाज ु

एकु अचEम दे�खयो

जलक जलक जि�क9छ

याओमा हेर म�हारे दाज ु

भतूपो हो क दैत ेपो हो Pक

छ�नपो लाOयो Pक

भतूपो नह- होला दैत ेपो नह- होला

सनु ैमा�छयापो होला

दनुमुा भाइ �मल-माजुल-

सनु ैमा�छया पJडन जाम

वा4र �न भगैालो

पा4र �न भगंालो

माझ ैगरै- जंघार

छामीमाछामी वा4र उतारx Pक

पार- उतारx वा4र बगर

हेरमाहेर लोकै पqचसनुसर- मा�छया

बाँधीमा देउ चुँडीमा देउ �तसर- भयैा

सनुसर- मा�छया

कुमालेले जाल ैउघार- हेदा"

Sपकैो झपनी

Sपको झपनी उघार- हेदा"

सनुकैो मधुस

�याउमा �याउ तालामाकँडी

सनु ैमधुस उघान"

सनु ैमधुस उघार- हेदा"

बाल ैस9ुदर बेRटया

बाRहरको अलमल तमु धनी �लवलैा


�भ;को अलमल हामी धनी �लवलैा

हातमैा लेउ भरे कुमाले


काखैमा लेउ भरे कुमाले


पाउमा लेउ भरे कुमाले


काँधैमा लेउ भरे कुमाले


देखमादेख घरकK माई


झाँकर-पो हो Pक भँयारपो हो Pक

छ�नपो लाOयो Pक

झाँकर- नह- भँयार नह-


मागीपो �यायो Pक चोर- पो �यायो Pक

याह- पापी कुमालेले

मागेको होइन

चोरेको होइन

जाल ैजमनुामा पाएको

हातमैा लेओर घरकKमाई


दधू ै.पआओ घरकKमाई


न त मेरो Rहयारै दधू

न त मेरो भ��सको दधू

कैसेमा गर- पालुँला


�शकार खUड:

�शखारै खेलन जामरे (जाम ्भयैा लछुमान ्)

यावमैा याव ैलोगमैा पqच ग4ैरगामले

�शखारै खेलन जाम

हातमैा लेउ भरे धनकुK, काँधैमा लेउ भरे ठोकर-

प4ूरव ैRदशा मधुवन उ�तरै Rदशा रानीवन

पि�चम ैRदशा �म4र6जेवन द�खन ैRदशा काल-वन

प4ूरव ैRदशा मधुवन जोरै ह4रनको वथान

उ�तरै Rदशा रानीवन जोरै चराको बथान

पि�चम ैRदशा �म4र6 जेवन

का�लज ैकुखुर-को बथान

द�खन ैRदशा काल-वन जोरै मजुुरको बथान

सवमैा भाई �मल-रजुल- �शखारै खेलन जाम ्।

(यहा ँमादल फका2इHछ)

(�शकार खेBन जानेबेला भयो)

डाPकमा �याउ हा�सल पा�सल कुकुर

धुले पलैा खेल-खेल- लगाउ खदेवुा

अ�घमा कुकुर प�छमाप�छ खदेवुा

जाउमा जाउ याहेर- ठादg बथान

चारै Rदशा, चारै कुना घेर- लगाउ बथान

सवन घमुायो कुकुर, खेदवुाले खेदेर

याव उठो ह4रन जागो रहो यार-

आयो ह4रनकैो बथान हानलैा र राज ै

एकुमा वान लागलैा र ह4रनलाई

मारोPक मारेइन हे4रमा देउ खदेवुा

लागो राज ैह4रनलाई रगतकैो घRटका

रगतकैो घRटका हेर रगतकैो पोखर-

रगतकैो घRटका हेदा" मरयो

ह4रनकैो बथान राजैlयकूो वान

कोह-मा भाइ अ�घ कोह- भाइ प�छ

आओमा आओ यार- सनु ैह4रन प~न

�घसाद{ �याउ ह4रन राजैlयकूो पास

सनुकैो छु4रया �झकKमा �झकK काम खुटाउ गराउ

एकुमा पाउ काRटमा काट- राजlैयलूाई �शखार

मटुुमा कलेजो �झPकमा�झकK पकुवा बनाउ

�यह-� पकुवा बाँडीमाबाँडी स4ुरज चढाउ


�यह-� पकुवा बाँडीमाबाँडी भमेूलाई चढाउ

�यह-� पकुवा बाँडीमाबाँडी अ�घ�न चढाउ

�यह-� पकुवा बाँडीमाबाँडी खाव राजैlय ू

सोइमा पकुवा खाईमाखाई रावलैा पानीको .पयास

(राजाको ला5ग पानीको खोजी हुHछ ।)

हेर भाइ पानीको कुवा क�त पर होला ?

एकादेश मदैानमैा कसकैसकैो झुपrड

यो देश मदैानमैा कसकैो 5ग4रया

कुमालेको 5ग4रया देउमादेउ घर प�त

वनवासी अयायीलाई पानी .पओन

कुमाले घर खो�लयाको पानी

तमु राजैला सहुाउँदैन खो�लयाको पानी

कुमालेको घर खो�लयाको पानी

हाम राजैला सहुाउँछ खोल-याको पानी

कुमालेको घर कeवाको पानी

तमु राजैला सहुाउँदैन कeवाको पानी

हाम राजैलाई सहुाउँछ देउमा देउ पानी .पओन

कुमार- बाललेै Rदएको पानी

हामरा राजैले .पउँछ ।

(ववाह खUड:

बe हेरन जाम हो

प4ुरव ैRदशा राजैघर

उ�तरRदशा राजैघर

पि�चम ैRदशा राजैघर

द�ख न ैRदशा राजैघर

बe हेरन जाम

(यसको प�न बाँकK भाग छ...)

बHधन बाँXने (प>हलो चरण)

(प>हलो गीत गाइसकेप�छ सबमैा

हाइहाई ग�ु सरन �तमरो

सव ैहामरो भHने चलन छ । )

पRहला केरे समझx च9$ र सयू"को नाउँ

हाइहाई गeु हाइहाई गeु सरन �तमरो सेव ैहामरो

आकाश केरे समझx नौ लाख ताराको नाउँ

पाताल केरे समझx बासकुK नागकैो नाउँ

नेपालकेरे समझx पशपु�त नाथको नाउँ

गोखा"केरे समझx मनकामनाको नाउँ

Rहमालकेरे समझx धौला�सर-को नाउँ

पा�पा केरे समझx भगवतीमाईको नाउँ

यह-�केरे समझx �समे, भमेूको नाउँ

गाउँकेरे समझx गोखुंगा देवीको नाउँ

(सामRुहक) गोखुंगाकK रइनादेवी सरन पर� हो ।

(प>हलो गीत गाइसकेप�छ सबमैा बाँधेर हेर

सगंी सरन �तमरो सेव ैहामरो )

पवू" बाँzयो पि�चम बाँzयौ चारै Rदशा बाँधेर

बाँधेर हेर सगंी सरन �तमरो सेव ैहामरो

उ�तर बाँzयो दi:ण बाँzयो

बाँzयो चारै Rदशा बाँधेर

आकाश बाँzयx पाताल बाँzयx

बाँzयो चारै Rदशा बाँधेर

मादल बाँzयो माeनी बाँzयो

बाँzयो सगंीसाथ बाँधेर

झे4रय ैबाँzयो मजुुरै बाँzयो

बाँzयो कठताल बाँधेर

पशुु"6गे बाँzयो भलै-भाइ बाँzयो

बाँzयो सगंीसाथ बाँधेर

एकाल- बाचा, दवुाल- बाचा

तीन�याल- बाचा बाँधेर

Yयाल' (�छटो ताल)

बाघमार- छालाको तरकु बनायो

हिZत हाडको पासा बनायो

चलो भाइ डमरे पासाखेलन जाम


कक" ल-को गाभा काट- छुकुनी बनायो

मा�छया �मZयो �समीमा

पातल- नानी नजर बZयो �तमीमा

हेर तमसा राज ैहेर तमसा

काल- र नागको हेर तमसा

बHधन प�छको चरण

�शरै �सदंरू �शरैया सहुायो हो

सरZवती सर नमनूा

हा ओ सखी हो सरZवती सर नमनुा

�लल ैRटकKया �ललयैामा सहुायो

हो सरZवती सर नमनूा

कान ैस�ुनीया कानयैा सहुायो हो


आँखी गाजल ुआखँीया सहुायो हो


गल ैकिIठया गलयैा सहुायो हो


कुम ैचोल-या कुममैा सहुायो हो


कEमर पटुकK कEमरैमा सहुायो हो


हात ैचु4रया हातमैा सहुायो हो सरZवती

सर नमनूा

गुँदै गनुीया गुँदैया सहुायो हो


पाव ैप�जर- पावयैा सहुायो हो


Vयाल- (�छटो ताल)आ हो रोइनादेवी तमु ैशरन

मRटयाज ओ�याउने मRटयाज aब�याउने

मRटयाज बनायो �सरानी

आ हो रोइनादेवी तमु ैशरन

बHधन फुकाउने गीत :

पवू" फुJयो पि�चम फुJयो फुJयो चारै Rदशा

फुJयो �न हेर गeु सरन �तमरो सेव ैहामरो

उ�तर फुJयो◌ ेदi:ण फुJयो फुJयो चारै Rदशा

आकाश फुJयो पाताल फुJयो फुJयो चारै Rदशा

मादल फुJयो माeनी फुJयो फुJयो सगंीसाथ

झे4रय ैफुJयो मजुुरै फुJयो◌ ेफुJयो कठताल

पशुु"6गे फुJयो भलै-भाइ फुJयो फुJयो सरZवती

बाच ैफुJयो ब9धन फुJयो फुJयो सगंीसाथ ।

Yयाल' (�छटो ताल)

(�यह- र बासना टपJकै Rटपी लजैाउ ए भगवान )

डाँड ैप4रको इ9$कमल फूल डाँड ैव4रको वासना

�यह- र बासना टपJकै Rटपी लजैाउ ए भगवान

डाँड ैप4रको सयप;ी फूल डाँड ैव4रको वासना

डाँड ैप4रको थुंगे�वर- फूल डाँड ैव4रको वासना

डाँड ैप4रको मखमल- फूल डाँड ैव4रको वासना

;dfKt;dfKt;dfKt;dfKt


;Gbe{ ;fdu|Lx? M ;Gbe{ ;fdu|Lx? M ;Gbe{ ;fdu|Lx? M ;Gbe{ ;fdu|Lx? M

!= :j= b]jLk|;fb 9sfn;Fu lj=;+= @)^) ;fndf ul/Psf] s'/fsfgL @= 8f= 6Lsf/fd kGyL, s]xL hg>'ltx?, ls/0f k':tsfno, u'NdL, lj=;+= @)$! . #= wgah| ah|frfo{ / 6]saxfb'/ >]i7, g]kfn / Pl;ofnL cWoog ;+:yfg, lq=lj=lj=;+= @)#) . $= wgah| ah|frfo{, dWosfnsf z'?sf s]xL clen]v, sG6«LJo"zG; 6' g]knLh\ :68Lh, ef]n'd %, @)#% . %= ss{ k]l6«s, Pg PsfpG6 ckm b ls+u8d ckm g]kfn -Go" lbNnLM Pl;og klAns]zg ;lj{;]h, !(&% O{:jL_ . ^= ?kfVo b]z]˜:To'k u08sL:yf], ot\ /fhwfGofl:t r kfnkf k"M .. kb\d k'/f0f, j}zfv dxfTDod\, c= (@_ . &= kfNkfuf}8fM Ps P]ltxfl;s cWoog, sf7df8f}+, km'Nrf]sL klAns]zg P08 l8li6«Jo";g, @)^# lj=;+= . *= lji0f' k|;fb l3ld/], l3ld/] k|sfzg, e/tk'/, @)$% . (= rGb| k|;fn nD;fn;Fu ul/Psf] s'/fsfgLdf cfwfl/t, @)^# . !)= rGb| k|;fn nD;fn, ck|sflzt, /}gfb]jLaf/] hfgsf/L, @)^# .

cgnfO{g ;Gbe{ ;fdu|Lx? M cgnfO{g ;Gbe{ ;fdu|Lx? M cgnfO{g ;Gbe{ ;fdu|Lx? M cgnfO{g ;Gbe{ ;fdu|Lx? M

1. http://laxmeshwormahangkal.org.np/content/mahaista.php

2. http://ne.wikipedia.org/wiki/%E0 %80

3. http://meroreport.net/profiles/blogs/6365517:BlogPost:50713

4. http://bankailas.wordpress.com

5. http://blog.raptisamachar.com.np

Raina devi & history of bhuwanpokhari

Documents

Transcript of Raina devi & history of bhuwanpokhari