RAIGAME nº11
-
Upload
gz-israel -
Category
Technology
-
view
4.827 -
download
30
description
Transcript of RAIGAME nº11
E S C O L A P R O V I N C I A L D E D A N Z A S . A G R U P A C I Ó N C A S T R O F L O X O
nº 11Novembro de 2000E S P E C I A L X U D E U S N A G A L I Z A
R E V I S T A D E A R T E , C U L T U R A E T R A D I C I Ó N S P O P U L A R E S
índiceE S P E C I A L X U D E U S N A G A L I Z A
PresentaciónCarlos Barros
Xudeus galegos na baixa idade mediaJosé Ramón EstévezGloria de Antonio Rubio
A presencia xudía en AllarizAntonio Blanco Rodríguez
A historia do pobo xudeu e o seu reflexo no urbanismo de AllarizMª Ángeles López CortiñasCristina Varela Barrios
A comunidade xudía de Ourense na idade mediaAnselmo López Carreira
Abrahan de León: aproximación á vida dun xudeu en Ourense no século XVGloria de Antonio Rubio
Apuntes sobre os xudeus de MonforteFelipe Aira Pardo
Os xudaizantes de RibadaviaJosé Ramón Estévez Pérez
Novos documentos sobre a xudería e a sinagoga de RibadaviaCarlos BarrosGregorio Casado
páx. 5
páx. 6
páx. 20
páx. 28
páx. 34
páx. 46
páx. 58
páx. 74
páx. 88
PORTADA:
Debuxo de Luís Cid
R E V I S T A D E A R T E , C U L T U R A E T R A D I C I Ó N S P O P U L A R E S
Mariló e Xulio Fernández Senra
Fco. Javier Álvarez Campos
Luís Cid
José Ramón Estévez PérezEmbaixada de IsraelConcello de AllarizConcello de RibadaviaConcello de Monforte de LemosEdificio SimeónCentro de Estudios Medievais de Ribadavia
Tomás Vega Pato
Escola Provincial de DanzasAgrupación Castro Floxo
Xosé Lois Vázquez & Nicole Carpentier, S.C.
Dirección
Secretaría
Cooperación Artística
Colaboración Especial
Icono Raigame (contraportada)
Coordenan
Edita
Deseño e Realización infográfica
Tódolos dereitos de reproducción, adaptación, traducción ou
representación dos textos, ilustracións e fotografías están reser-
vados, e só poderán ser exercidos por terceiros previa solicitu-
de e correspondente permiso dos editores ou dos autores.
RAIGAME Aptdo. 484
Tlf. e Fax 988 24949332080- Ourense
e-mail: [email protected]: www.depourense.com
Todas aquelas persoas que teñan
interese en publicar artigos ou traba-
llos nesta revista poden dirixirse a:
5~
Sobre os xudeus de Allariz escribede xeito monográfico AntonioBlanco Rodríguez, ensinante, histo-riador e concelleiro de Cultura,resumindo de maneira clara asaportacións da historiografía e datradición local. Traballo que conti-núan as arqueólogas María Ánge-les López e Cristina Varela, situandono plano as tres colocacións sucesi-vas da xudería que as tradiciónsoral e erudita foi situando en SanPedro, Socastelo e San Estevo.
Felipe Aira, historiador actual deMonforte de Lemos aporta a estaedición de Raigame, sobre xudeuspúblicos e xudeus conversos noantigo Reino de Galicia, tres artigosde gran interese polas súas referen-cias documentais inéditas sobrexudeus medievais, a familia xudai-zante dos Gaibor, e as orixes inqui-sitoriais da tradición que dicía queos xudeus monfortinos azoutaban aCristo na súa “infame sinagoga”.
Por último, damos a coñecer novosdocumentos sobre a xudería e asinagoga de Ribadavia, transcritospolo arquiveiro Gregorio Casado,no camiño indispensable de asentara historia e a tradición dos xudeusgalegos sobre datos certos que,unha vez publicados, poidan serverificados e interpretados así mes-mo por outros investigadores.
En resume, un feixe de traballos quehaberán de animar os estudiosxudeus en Galicia, así como a recu-peración pola sociedade civil e asinstitucións representativas damemoria silenciada dos nososantergos.
Carlos BarrosUniversidade de Santiago de Compostela
Instituto de Estudios Galegos “Padre Sarmiento”
O pasado xudeu de Galicia non éaínda abondo (re)coñecido, tantopola memoria das xentes como porparte dos historiadores que nos dedi-camos á investigación e á docenciaen universidades e no ensino medio,se comparamos co avanzado nal-gunhas comunidades autónomas.
Trátase dunha eiva da historiografíagalega que dificultou, ata hai pou-co, a toma de conciencia dos gale-gos sobre a súa ascendencia xudía,e, polo tanto, sobre a nosa historiaplural, étnica e relixiosa, conflictivamais tolerante.
O punto de inflexión desta situacióndeficitario foi a celebración, no outo-no de 1991, do Congreso Interna-cional “Xudeus e conversos na histo-ria”, e a publicación das súas Actas,por iniciativa do “Centro de EstudiosMedievais de Ribadavia”, asocia-ción cultural que tamén retomou acentenaria tradición da “Festa daIstoria” transformando, co apoio ins-titucional necesario (local, provinciale galego), a mentalidade de todosnós sobre as nosas orixes xudías.
Iniciativas posteriores en Ponteve-dra e Monforte amosan que está amedrar o interese pola historiaxudía de Galicia.
Na provincia de Ourense atópansetres vilas que foron ben significativasno mapa xudeu e xudaizante deGalicia nas Idades Media eModerna: Ourense, Ribadavia eAllariz, sobre as cales se conservandocumentos e tradicións importantesque permiten investigacións como asque hoxe presentamos aquí.
Anselmo López Carreira, bo coñe-cedor dos arquivos da cidade deOurense e investigador especializa-
do na súa historia urbana medieval,escribe sobre a comunidade xudíade Ourense na Idade Media: fon-tes, colocación, número, profesións,vida interna, etc. O que fai daourensá a xudería medieval galegamellor coñecida, gracias á docu-mentación conservada, que deulugar xa hai anos ós traballos deXesús Ferro Couselo e BenitoFernández Alonso, seguidos hoxeen día, cunha metodoloxía actuali-zada e máis documentación, porAnselmo López Carreira, profesorde historia medieval na UNED.
Gloria de Antonio Rubio, que está afacer a súa tese de doutoramentosobre os xudeus galegos na IdadeMedia, investigación que coidamosvai dilatar significativamente o nosocoñecemento da Galicia xudía,escribe sobre a “moito nobre perso-na” de Abrahám de León, recada-dor de impostos e prestamista docu-mentado entre 1434 e 1479, coren-ta e sete anos repartidos entreOurense e Ribadavia, onde foi mor-domo de Conde de Santa Marta.
Xosé Ramón Estévez, do Centro deEstudios Medievais ribadaviense, tei-mudo investigador dos xudeus deRibadavia, escribe sobre os xudai-zantes de Ribadavia procesados polaInquisición, por causa da delación deJerómino Bautista de Mena no ano1606: sen dúbida a persecución dexudeu-conversos máis sonada deGalicia, e punto de partida dunhamemoria histórica agora reavivada.
Xosé Ramón Estévez e Gloria deAntonio redactaron así mesmo, paraesta publicación da Deputación deOurense, unha breve síntese sobre oescrito ata agora sobre as xuderíasgalegas, con especial mención ástres vilas ourensás antes citadas.
6~
JOSÉ RAMÓN ESTÉVEZ PÉREZ
Ver páxina 74.
GLORIA DE ANTONIO RUBIO
Ver páxina 54.
Biblia Kennicot. A Coruña en 1476.
7~
O s X u d e u s n a G a l i z a
ción algúns autores acudiron a
procedimentos indirectos que
poderían facilitar un achega-
mento á realidade demográfica.
Yitzhak Baer, Luis Suárez e
Miguel Ángel Ladero, entre
outros investigadores, coinciden
en sinalar que as listas de contri-
bucións que debían satisfacer os
xudeus do reino de Castela en
concepto de “cabeza de peito”,
“servicio e medio servicio” e
“servicio de castellanos de
ouro” poden ofrecer datos, en
nengún caso exactos, pero si
aproximativos, do número de
familias obrigadas ao pago de
impostos.
INTRODUCCIÓN
As fontes documentais dispoñí-
beis para a comunidade galega,
non permiten precisar con exac-
titude a data da chegada dos
xudeus a Galiza.
A primeira referencia a xudeus
vivindo en terras galegas docu-
méntase en Celanova no S. X. Con
posterioridade a esta data desapa-
recen da documentación practica-
mente todas as referencias a
xudeus galegos, a excepción dal-
gúns datos indirectos a recaudado-
res que, provintes de Castela, exer-
ceron a súa actividade en Galiza.
As referencias documentais reanú-
danse,de novo,no século XIV,che-
gando no século XV ao seu máxi-
mo apoxeo documental, o que
nos permite aproximarnos tanto
ao censo de xudeus galegos como
á súa distribución xeográfica.
CENSO DA POVOACIÓN
XUDÍA GALEGA
Para tentar un achegamento a
calquera aspecto da demografía
medieval, hai que partir da pre-
misa de que a documentación
que poidera permitir un estudo
estadístico completo é moi esca-
sa.Ante esta falta de documenta-
Xudeus Galegos na Baixa Idade Media
José Ramón EstévezGloria de Antonio Rubio
O s X u d e u s n a G a l i z a
8~
A “cabeza de peito”era unha canti-
dade anual que cada hebreo debía
tributar en recoñecemento do
señorío real e especial protección
que o monarca lle dispensaba.
O “servicio e medio servicio” era
unha cantidade extraordinaria tri-
butada por todas as xuderías e no
século XV cobrábase cada ano,
esquecendo xa o seu primitivo
carácter excepcional, cun mon-
tante fixo de 450.000 maravedís.
Para atender os gastos da guerra
de Granada, impúxose aos
xudeus unha contribución cha-
mada “servicio dos castellanos de
ouro”, debido a que se satisfacía
en dita moeda. En teoría, cada
xudeu maior de vinte anos ou
menor emancipado debía pagar
un castellano de ouro (equivalen-
te a 485 maravedís), anque máis
tarde se convertiu nunha cantida-
de fixa:en 1482 foron 12.000 cas-
tellanos de ouro; en 1485,
18.000; e desde 1486, 10.000.
Todos estos impostos recaudá-
ronse polo sistema de capitación,
é dicir, tense en conta o volumen
de povoación para asignar a can-
tidade a pagar, o que permite
unha certa análise demográfica.
Ademais, Juan II tentou reducir o
imposto persoal hebreo que fora
crecendo paralelamente a outros
tributos. Por tal motivo, ao efec-
tuarse os repartimentos de 1472
e 1474 partíuse do canon pesoal
de 45 maravedís por cada veciño
Tendo en conta que a relación
entre contribución e número de
veciños nunca é exacta, senón
meramente representativa, pode-
ríamos calcular a cantidade de
xudeus que vivían en cada unha
das comunidades citadas.Para elo
divídese a cantidade a pagar por
cada comunidade por 45 marave-
dís (canon persoal) obtense así o
número de veciños ou de cabe-
1. Suárez Fernández, Luis: Documentos acerca de la expulsión de los judíos; pp. 66-69.
1474 1482 1488 1489 1491
Baiona 450 600 - - -
A Coruña con Betanzos, Ribadeo e Pontedeume 1.800 1.500 5.098 4.500 4.815
Ourense con Monforte, Ribadavia e Allariz 2.00 1.000 8.770 6.800 13.550
A Coruña con Betanzos e Ribadeo:Cantidade cotizada Número de familias Número de veciños
1.800 1.800 / 45 = 40 40 x 6 = 240Cantidade / canon persoal número de familias x coeficiente 6
Baiona:Cantidade cotizada Número de familias Número de veciños
450 450 / 45 = 10 10 x 6 = 60Cantidade / canon persoal número de familias x coeficiente 6
Cantidade total de xudeus que habitan en Galiza:Cantidade cotizada Número de familias Número de veciños
4.250 4.250 / 45 = 94 94 x 6 = 564Cantidade / canon persoal número de familias x coeficiente 6
Ourense con Monforte, Ribadavia e Allariz:Cantidade cotizada Número de familias Número de veciños
2.000 2.000 / 45 = 44 44 x 6 = 264Cantidade / canon persoal número de familias x coeficiente 6
zas de familia. Se esta cantidade
se multiplica por 6 (para as fami-
lias xudías sóese aplicar este coe-
ficiente) obteremos o número
total de xudeus dunha comuni-
dade.
No caso de Galiza e segundo os
datos anteriormente citados, terí-
amos, por exemplo, para o ano
1474 as seguintes cantidades:
ou cabeza de familia maior de 20
anos, eximindo do tributo ás
mulleres.
Luis Suárez Fernández1
recolle a
contribución das alxamas de
xudeus no servicio e medio ser-
vicio, sobre datos de 1474 e 1482
e os repartimentos chamados de
castellanos de ouro para a guerra
de Granada. É esta que segue a
continuación:
O s X u d e u s n a G a l i z a
9~
En conclusión podemos afirmar,
que pese a que o sistema de cál-
culo da povoación basado nos
impostos específicos que pagaban
os xudeus, apórtanos unhas cifras
meramente aproximadas, a povoa-
ción xudía galega foi minoritaria
dentro da sociedade cristiana.
DISTRIBUCIÓN DA
POBOACIÓN XUDÍA GALEGA
Os datos anteriores citados, xun-
tados con outros documentos, na
súa maioría do século XV e pro-
vintes de diferentes arquivos
galegos permítenos afirmar que a
COMUNIDADES DA
PROVINCIA DE OURENSE
A grande maioría da documenta-
ción conservada sobre os
xudeus galegos do século XV fai
referencia á cidade de Ourense e
á súa provincia, permitíndonos
coñecer a existencia, non só de
comunidades citadas nos datos
fiscais, analizados anteriormen-
te, senón tamén parte da súa
organización (xuderías e alxa-
mas), e das ocupacións da súa
povoación.
XUDERÍAS
Ao longo da historia, os xudeus
mantiveron sempre unha tenden-
dia a se agrupar en sectores pro-
pios, apartados do resto da povo-
ación, fundamentalmente para
garantizar a pervivencia do gru-
po. Este barrio ou zona habitada
polos xudeus recebe o nome de
xudería. É necesario facer cons-
tar que non se debe confundir
este termo co de alxama. Esta
constitúe a institución xurídica
que acolle aos xudeus.
Xudería de Ourense.
En Ourense, a maioría da povoa-
ción xudía está concentrada na
Rúa Nova. Esta rúa comezaba no
muro que servía de defensa á
cidade e remataba na Praza do
Campo, actual Praza Maior, tal e
como se observa no mapa2
que
se adxunta a continuación.
distribución das comunidades
xudías galegas, desde unha pers-
pectiva meramente xeográfica é
a que se reflicte no gráfico
adxunto:
Neste mapa pode observarse de
forma clara que as comunidades
xudías localizábanse en torno a
varios núcleos:
Núcleo Norte: composto por
Ribadeo, Mondoñedo, A Coruña,
Pontedeume, Ferrol e Betanzos.
Núcleo Sur: composto por Monforte,
Ourense, Allariz, Celanova,
Ribadavia, Tui e Baiona, que se dis-
tribuen ao longo de zonas de
influencia do río Miño e seguindo a
fronteira do norte de Portugal.
Núcleo Central: formado por
Santiago de Compostela, punto de
converxencia dos diferentes camiños
da ruta Xacobea.
2. López Carreira, Anselmo; A cidade de Ourense non século XV, pp. 54-55.
O s X u d e u s n a G a l i z a
10~
1. Catedral
2. Pazo do Bispo
3. Torre Vella ou de S. Martiño
4. Torre dos Brancos
5. Torre de Sta. María
6. Porta do Campo ou do Concello
7. Porta da Burga
8. Porta da Vila
9. Porta da Aira
10. Porta e Torre da Fonte Arcada
11. Postigo de S. Francisco
12. Porta de Cima de Vila ou do Tendal
da Figueira
13. Porta da Pía da Casca ou dos Fornos
14. Porta da Corredoira
15. Porta da Fonte do Bispo
16. Porta da Rúa Nova
17. Rúa da Fonte do Bispo
18. (Rúa da) Corredoira
19. Rúa da Pixotaría
20. Tendal da Figueira
Nome das rúas ás que se fai referencia no mapa.
21. Rúa de Cima de Vila
22. Rúa Escura
23. Rúa dos Fornos
24. Rúa da Obra
25. Rúa dos Zapateiros
26. Rúa dos Arcedianos
27. Rúa Nova
28. Calexa da Rúa Nova ou Eiró
29. “Calella” (que baixa da rúa dos
Zapateiros á rúa dos Arcedianos)
30. Rúa das Tendas
31. Vía Sagra
32. Rúa do Postigo de S. Francisco
33. Rúa da Praza
34. Rúa da Correaría
35. Rúa dos Brancos
36. Rúa da Barreira
37. Rúa da Burga
38. Rúa do Pumar
39. Rúa da Fonteíña
40. Rúa Canicova
41. Rúa do Pelouriño
42. Rúa da Penavixía
43. Rúa da Fonte Arcada
44. Rúa das Chousas
45. Rúa do Penso
46. Rúa do Baño
47. Rúa do Vilar
48. Rúa do Vergal ou do Vergairo
49. Rúa Travesa
50. Rúa da Aira do Bispo ou da Porta
da Aira
51. Cruz da Aira
52. Praza do Sal e das Olas
53. Praza dos Zapateiros
54. Cruz do Vilar
55. Carnicería Nova
56. Curral do Bispo
57. Praza do Campo
58. Praza do Pescado
59. Cruz dos Centeos
60. Cimadevila
O s X u d e u s n a G a l i z a
11~
Coa documentación manexada
até o momento sabemos que,
anque a maioría dos xudeus viví-
an na Rúa Nova, había outros dis-
persos por toda a cidade. As
outras rúas onde habitaron os
xudeus ao longo de todo o sécu-
lo XV son: rúa da Carnicería, rúa
dos Arcedianos, rúa das Tendas,
rúa dos Zapateiros, rúa da Praza,
rúa da Pixotaría, rúa das Chousas,
rúa da Corredoira e rúa da
Barreira.
61. Cruz dos Fornos
62. Cruz dos Ferreiros
63. Curral dos Cabaleiros
64. Fonte do Bispo
65. Eiró
66. Cemiterio (Claustro de Sta. María
Mai)
67. Albergaría da Corredoira
68. Hospital da rúa Nova
69. Hospital da Barreira
70. Igrexa de Sta. María Mai
71. Capela da Madalena
72. Abadía da Trinidade
73. Nosa Señora do Posío
74. Sta. María a Nova
75. Mosteiro de S. Francisco
76. Igrexa de S. Francisco
77. Sinagoga
78. Casa dos Cadórniga
79. Camiño da Fonte do Bo Nome
b- baños
c- tramos de cerca
f- fontes
p- picota ou pelouriño?
Januca: Lit.“Consagración” ou “dedicación”, festa que duraoito días e que conmemora a revolución exitosa dos
Macabeos contra a persecución relixiosa instigada polosSirios Helénicos baixo a autoridade de Antiico IV, (século II
da Era común).Tal como está rexistrado no Talmud, osxudeus victoriosos atoparon soamente un recipente de aceite
non contaminado que normalmente se empregaba paramanter prendida a lámpara perpetua que ardía no Templo.Cada garraga ou recipente de aceite duraba un día e suce-
deu entón o milagre, durando oito días.
O s X u d e u s n a G a l i z a
12~
Xudería de Ribadavia
Ribadavia estaba na época
Baixomedieval totalmente rodea-
da de murallas que acollían no
seu interior a comunidade xudía
que alí habitaba e que no século
XVIII amosaba este aspecto:
3. AHPOU. Clero, Sto. Domingo de Ribadavia, C – 10071, Ribadavia, 1678.
Non se conservou documenta-
ción medieval que identifique o
lugar exacto onde habitaban os
xudeus dentro da cidade, mais a
documentación dos séculos XVI
e XVII é o suficientemente clara
como para poder afirmar que a
rúa da xudería localízase na que
baixa da Praza Maior cara a igre-
xa da Magdalena, e que é a actual
Merelles Caula, segundo un docu-
mento que constaba nos arqui-
vos do mosteiro de Sto. Domingo
e que actualmente se guarda no
Arquivo Histórico Provincial de
Ourense3.
Debuxo da Vila de Ribadavia datado en 1799.
O s X u d e u s n a G a l i z a
13~
Documento onde se cita a rúa da Xudería de Ribadavia.(AHPOU Clero, Sto. Domingo de ribadavia, C-10071, Ribadavia, 1678).
Xudería de Allariz
A característica principal da
comunidade de Allariz é que foi,
segundo a documentación mane-
xada até o momento, a primeira
comunidade xudía galega aparta-
da a vivir a unha zona separada
da povoación cristiana. Este apar-
tamento producíuse despois do
acordo ao que chegaron mem-
bros do Concello, da igrexa e o
representante dos xudeus de
Allariz. Este acordo ou carta de
avenencia foi transcrito, entre
outros, polo historiador Amador
de los Ríos4 e di o seguinte:
“CARTA DE AVENENCIA ENTRE
PER EANEZ, VECINO DE ALLARIZ,
É MÁS HOMES-BUENOS, É ISAAC
ISMAËL, XUEDEU MAOR DE DITA
VILLA.
Pero Eanez, Merino da Vila de
Allariz con más omes da dita Vila
e cregos dela, don Joan Mendo
de San Pedro de dita Vila, Nuno
Ramiro e Rodrigo Eanez, todos a
una voz, e un so pela de todos,
con Isaac Ismael, Xudeu Maor
dos xudeus moradores en esta
vila, en presenza de Miguel
Perez, scrivan del Rey e seu nota-
rio en Allariz e en terra de Limia,
das quales testimunas doy fé.
Iuntados os omes en concello a
són de campana, segun e nosa
costume, diputaron con nos o
direito de acordar con dito
Isaac, Xudeu Maor en esta vila,
por sí e por os demais xudeus,
4. Amador de los Ríos, José; Historia de los judíos de España y Portugal, tomo II, páxs. 553-554.
O s X u d e u s n a G a l i z a
14~
que hi viven o que posto hi vai:
Nas rogas e festas, que os ditos
xudeus fan nos soburvios da vila
por vaixo do noso Castelo, non
vaya hi ningun cristian, morador
na dita vila, por os prendar e
moestar en suas rogas. Que o
dito Xudeu Maor nin su jente
merquen, troquen nin moren en
vivenda fora da Xudería e non
nas outras ruas da vial, do moran
os cristians; e cando nos saque-
mos o noso Deus e sua mäi Santa
María pelas ruas n’â d’estar hi
presente nengun xudeu, e os
cristians tornarnos an das ruas,
donde passaren con noso Deus,
porque se non mofen é non aya
hi camerias, nin ruindades, nin
desaguisados como de costu-
me. E dar â Isaac en prenda a
casa do burgo, que mercou a
Joan da Moeiro, pelos dapnos
que seus xudeos hi fiçeren; e
donar â en juro de heredad pelo
prezo, que conviren, á Sancha
Eanez, abatisa do mosteiro de
Santa Clara, que se está á facer,
a orta que hi ten nos soburvios
da vila, por que as Donas do
mosteiro, que hi fondou a Reina
doña Violante, podan agrandar
a orta e gaçer seu cimeteiro. E
nengun cristian morará na
Xuderia, ni frá hí nengun desa-
guisado: e entren os xudeos
pelas portas da vila para Xuderia
vastimentos, que tiveren por
menester. En presenza dos ditos
omes e xudeus a todo estivese
eu presente, e delo deu testimu-
ña e fice e meu sino, que ê atal.
–Feita en Allariz os vinte dias de
Mayo, Era de MCCCXXVII.
–Miguel Perez. –Seguen o signo e
a rúbrica.”
Neste documento non se fai nengunha mención ao lugar ocupado pola xudería, sen embargo, a referencia ao castelo
permítenos situala próxima a el e á actual igrexa de S. Estevo.
O s X u d e u s n a G a l i z a
15~
A rúa da Xudería de Ribadavia,na actualidade.
Foto Moncho
Xudería de Celanova
De entre todas as comunidades
xudías de Ourense e a súa pro-
vincia, a menos documentada é a
de Celanova, impedíndonos co-
ñecer a localización da xudería.
Sen embargo, temos constancia
da existencia de xudeus vivindo
alí desde data moi temprana. O
Tumbo de Celanova recolle a pre-
sencia dun personaxe xudeu
chamado “Abrahán” que actuou
como testigo en varias doacións
ao mosteiro no século X.
Alxamas
Os xudeus organizáronse a xeito
de comunidades locais autóno-
mas, semellantes aos municipios,
que se denominaron alxamas. As
comunidades galegas presentan
unha clara particularidade. Esta é
que nos documentos fiscais non
se fala nunca de alxama, senón
que se cita “os xudeus de ...”, o
que pode ser indicativo dunha
menor entidade das comunidades
galegas. Sen embargo, na docu-
mentación da cancillería rexia,
algunha desas comunidades son
definidas como alxamas, especial-
mente a comunidade de Ourense.
No documento reproducido nes-
te artigo, como se pode apreciar,
non se fai referencia ás comuni-
dades galegas como alxamas,
senón que se fala de “os xudeus
de ...”.
A organización interna da alxama
sostense gracias a tres pilares
básicos:o Consello,os Tribunais e
a Sinagoga.
O Consello
Á cabeza da comunidade estaban
“os vellos da alxama”, membros
das familias máis ricas e influín-
tes que se xuntaban para nomear
os cargos da alxama e para tomar
decisións que afectaban a toda a
comunidade.
disputa entre dúas mulleres da
súa comunidade: convocan xui-
ces especiais, xúntanse na sina-
goga, escoitan as partes e conde-
an aos que consideran culpábeis.
A Sinagoga
A sinagoga é, fundamentalmente,
un lugar de oración, mais ten
tamén outras funcións moi impor-
O s X u d e u s n a G a l i z a
16~
5. AHPOU. Concello de Ourense, C –1/49.
Documento escrito poloxudeu Rabi Jacob AbenNunes, físico do reiFernando o Católico.Encargado de recoller oservicio e medio servicioque todas as xuderíasdebían pagar ao rei paracontribución á guerra deGranada. Indicamos nodocumento onde sae acontribución dos xudeusde Ourense, Monforte,Ribadavia e Allariz con6.800 maravedís no anode 1489. Pertencente aoArquivo de Simancas,rexistro Xeral do Sello.Vol.VI, núm. 617 –Folio332 (1489, Febreiro 21).
O Tribunal de Xustiza
A alxama contaba cos seus pro-
pios tribunais, con competencia
exclusiva sobre os membros da
súa comunidade. En Ourense
consérvase o único documento
que fala, en 14575, de cómo os
xudeus desta cidade resolven a
tantes para a vida da comunidade,
como poden ser: centro de reu-
nión, dar acollida ao tribunal da
alxama e, sobre todo, ser un cen-
tro de estudo do Talmud e a Torah.
Esta función de estudo da Torah
fai que en algunha das comunida-
des galegas a sinagoga reciba este
nome, existindo referencias docu-
mentais á Torá de Ribadavia e á
Torá de Tuy, en Pontevedra.
O s X u d e u s n a G a l i z a
17~
A sinagoga de Ourense
As primeiras referencias á sinago-
ga de Ourense datan do século
XIV e atópanse dentro de varios
contratos de foro (especie de
contrato de arrendamento). Estos
mesmos contratos localizan a
sinagoga na rúa Nova. Nesta rúa,
como vimos anteriormente, habi-
taba unha grande maioría dos
xudeus da cidade.
Despois da expulsión dos xudeus
en 1492, a sinagoga, segundo
consta na documentación mane-
xada, foi convertida en casa.
A sinagoga de Ribadavia
Ao igual que ocurría cos datos
sobre a xudería, os datos sobre a
sinagoga de Ribadavia proceden
todos eles dos séculos XVI e XVII
e non deixan nengún lugar a
dudas sobre a súa existencia.
A localización da sinagoga dedúce-
se dun foro, feito polo mosteiro de
Sto. Domingo, dunha casa situada
na rúa da xudería, que di textual-
mente: “... la qual dicha casa fue
tora de los judios en el tiempo
que solian bebir en la dicha
villa...”6.
Ao igual que a sinagoga de
Ourense, tras a expulsión dos
xudeus en 1492, a sinagoga foi
utilizada como casa e, ao menos
desde esta data, pertenceu ao
mosteiro de Santo Domingo.
Documento no que se relata unha reu-nión na sinagoga de Ourense paraxuzgar o enfrentamento entre dúasmulleres xudías.(AHPOU, Concello de Ourense, C-1/49).
6. AHPOU. Clero, Sto. Domingo de Ribadavia, C – 10071, 1522, fol. 2.
O s X u d e u s n a G a l i z a
18~
A sinagoga de Allariz.
Soamente a través da presencia
do rabí ou rabino Mosen Cohen
na carta de Avenencia de Allariz
podemos falar da existencia da
sinagoga de Allariz, descoñecen-
do até o momento calquera outro
dato referido á súa localización.
PROFESIÓNS
As profesións exercidas polos
xudeus galegos non difiren moito
das exercidas polos xudeus de
Castela. Quizais, debido á nature-
za da documentación manexada,
detéctase a presencia de xudeus,
principalmente, na recaudación
de impostos e administración do
diñeiro, así como dedicados ao
comercio e á práctica da medici-
ña. En menor medida rexístrase
tamén a presencia de artesanos:
plateiros, xastres, tecedeiros e
zapateiros.
A modo de conclusión e para
rematar, podemos dicir que as
comunidades galegas, en xeral,
anque cunha povoación moi
reducida, non difiren na súa orga-
nización das grandes comunida-
des de Castela.A documentación,
anque escasa, permítenos saber
da existencia de xuderías así
como dos principais elementos
que estructuraban unha alxama:
o Consello, os Tribunais de
Xustiza e a Sinagoga. Ademais,
Documento sobre aTorah de Ribadavia.(AHPOU, Clero, Sto.Domingo deRibadavia, C-10071,1522, Fol. 2
tamén nos permite coñecer a
existencia de outras construc-
cións da vida diaria,derivadas das
súas especiais necesidades ali-
menticias e de culto, como por
exemplo un forno en Ourense,
unha carnicería en Tui ou a exis-
tencia dun cemiterio en Allariz e
A Coruña.
Esta documentación é especial-
mente rica en datos que se refi-
ren á actual provincia de
Ourense, onde nos permite iden-
tificar as súas xuderías, as súas
alxamas e parte da vida xudía
medieval por medio dos datos
sobre numerosos personaxes e a
súa actividade profesional que
aquí desenvolveron ao longo do
século XV.
O s X u d e u s n a G a l i z a
19~
Xudeusumerxidono bañoritual.
20~
ANTONIO BLANCO RODRÍGUEZ
Allariz, 1951
Licenciado en Filosofía e Letras pola
Universidade de Santiago. Especia-
lista en Historia, Sec. Historia da Arte.
Adícase profesionalmente á educa-
ción e ao ensino. Desde 1991 é res-
ponsábel da Área de Educación,
Cultura e Deporte no Concello de
Allariz.
A fábrica de coiros,na zona do Portovello
21~
Portovello– cunha incipiente acti-
vidade de curtición ligada á pre-
sencia xudía que perdurará na
evolución socioeconómica da Vila.
2.- O período álxido: s. XIII e
s. XIV:
Se ben a lexislación –a primeira
lei de apartamento dictara
Sisebuto no 3ª Concilio de
Toledo– establecía a obrigatoria
segregación de comunidades
étnicas e relixiosas, todo parece
indicar que a práctica cotiá
obviaba ou cando menos difumi-
naba este rigorismo.
Nembargantes puntualmente
deberon producirse numerosos
conflictos e enfrontamentos
como se tira das sucesivas cartas
de avenencia e conciliación entre
ambas comunidades.
Ahistoriografía xudai-
co-alaricana amósase
parca en datos.
Dificultade que xa atoparon Cid
Rumbao e José Puga, principais
estudiosos do tema. O arquivo da
parroquia de S. Esteban, funda-
mental neste caso, foi víctima do
lume no s. XVII. O mesmo lle
aconteceu máis recentemente ó
do Concello, se ben este xa
comezara a desmantelarse con
anterioridade. Por ende a presen-
te aproximación á presencia
xudía en Allariz ten un carácter
fundamentalmente compilatorio.
1.- Orixe do asentamento
xudeu:
No Foro de Allariz, outorgado
por Alfonso VII á Vila en 1.157 e
que regulamenta minuciosamen-
te as relacións de convivencia,
non se fai a máis mínima alusión
á presencia xudía.
A primeira referencia documen-
tal atopámola en 1.186, data na
que o Xudeu Maor merca ó
Concello un pedazo de terreo
con destino a cemiterio. Esta
transación foi posible en virtude
da doación feita en 1.181 polo
Rei Femando II ó Concello das
súas propiedades na Vila e no ter-
mo xurisdicional.
Este primetro asentamento ubicá-
base nos suburbios da Parroquia
de S. Pedro, entre Torre Lombarda
e a Porta de Vilanova, dentro da
muralla e delimitado pola Rúa de
S. Lázaro, en lugar de notable des-
nivel, no que aínda perdura o
topónimo Barranquiño. Entre a
muralla e o río extendíase o
Campo dos Coiros –hoxe
A presencia xudíaen Allariz
Antonio Blanco Rodríguez
O s X u d e u s n a G a l i z a
O s X u d e u s n a G a l i z a
A primeira delas data de 1.249:
“Sepan cuantos vieren esta pági-
na para siempre valedera que
los que habitan en el atrio, por sí
y por su parte y los que habitan
en Vilanova y en S.Pedro por sí y
por su parte, hacen en, firme el
siguiente pacto de amistad...”
Intento evidente de achegamen-
to entre os cristiáns que habitan
nas imnediacións do adro de S.
Pedro e os xudeus dos subur-
bios da mesma parroquia e de
Vilanova.
Chama a atención a masiva
concentración de institu-
cións destinadas a grupos
marxinais ou de presencia
cercana non desexable
(leprosario de S. Lázaro,
Hospital de peregrinos do
Seixón e Hospital do Conde na
rúa do mesmo nome,Albergue de
S. Pedro...) durante estes séculos
nas inmediacións da Parroquia de
S. Pedro.A Vila xurdira e medrara
en rúas paralelas ó castelo xusto
no outro extremo, sendo aínda
hoxe perceptible unha maior
densidade de edificación na zona
leste, preto do castelo, que na
oeste, preto de S. Pedro.
O 20 de maio de 1.289 asínase o
principal documento en relación
coa comunidade xudía: a Carta de
avenencia que debe regular de
mutuo acordo a convivencia entre
etnias.Non é o caso de entrar aquí
propiedades no barrio criastián e
incluso no novo barrio de O
Couto onde se está a construir o
Convento de Sta. Clara ó que na
mesma carta establece o compro-
miso de doar en herdade “a orta
que hi ten....por que as Donas do
Mosteiro podan....façer seu cime-
terio”. O documento sinala clara-
mente a ubicación da sinagoga e
cemiterio: no Subcastelo, en solar
cedido polo Concello en 1.186.
Asemade faise unha primeira refe-
rencia ó barrio de O Couto,confir-
mado posteriormente por Carta
puebla de Sancho IV de 1.293 e
que,co tempo,rematadas as obras,
será ocupado polos xudeus.
22~
Baixada da rúa de Vilanovacara o cemiterio,
e cruceiro do Calvario.
na clásica controversia de Américo
Castro e Sánchez Albornoz sobre a
convivencia e colaboración entre
as tres culturas, incluidos os mou-
ros ou mouriscos. O certo é que o
pacto asínase en pé de igualdade,
baixo a autoridade real representa-
da por Pero Eanes,meiriño da Vila.
Na orde relixiosa acórdase separar
as celebracións públicas sen pre-
sencia dos uns nas dos outros.
Tamén se acorda que os cristiáns
non morarán na xudería e vicever-
sa. O Xudeu Maior, Isaac Ismael,
deberá entregar en prenda “a casa
do burgo polos danos que seus
xudeus hi feçeren...”O que pon de
manifesto que os xudeus tiñan
O s X u d e u s n a G a l i z a
23~
xudía en Allariz debía ser aínda
de notable entidade. Este último
nomea a Fernando de Castro
administrador dos reinos de
Galicia, León e Asturias, quen
mediante Carta outorgada de 5
de maio de 1.366 declara en
Allariz unha especie de amnistía
xeral, tanto a xudeus como a cris-
tiáns:“... por cualesquier malefi-
cios que cualesquiera de ellos
hayan hecho o se hayan guar-
dado de hacer en cualquiera
manera, tanto judíos como cris-
tianos...”.
Así poís, semella comprobado
documentalmente que a finais do
s.XIII os xudeus habitaban no
barrio de S. Pedro e Vilanova e
tiñan cemiterio e sinagoga no
Subcastelo.
Nin a carta de 1.249 nin a de
1.289 deberon eliminar os con-
flictos étnico-relixiosos na súa
totalidade. A Festa do Corpus
fora instituida por bula de
Urbano IV en 1.272 e a súa
procesión ordenada por
Xoán XXII en 1.316. Pola
súa banda, a Cofradía do
Corpus Deus estableceu-
se en Allariz na Parroquia
de S. Pedro e perdurou ata
1.875. No primeiro ano de
celebración da procesión xa
se produciron conflictos
entre xudeus e cristiáns.
Neste contexto deben situarse
os acontecementos de 1.317
con Xoán de Arzúa como
protagonista. Subido a un boi
guiado polos seus criados, a
golpes de fariña e formigas
bravas, vai escorrentar ós
xudeus cara ó seu barrio.
Sentiuse tan orgulloso da súa
fazaña que decidiu crear unha
Fundación co seu nome e capital
para perpetuar a súa memoria, o
que aínda hoxe se fai anual e
puntualmente.
Malia á Pragmática de Carlos III,
en Allariz mantívose a tradición,
entre outras razóns pola Carta
outorgada polo mesmo Rei en
1.766,posiblemente a petición do
Concello,que sanciona a costume
e permite a súa celebración.
Nin a Picouta dos Xudeus, no
Eirado de S. Pedro, debeu cum-
prir o efecto disuasorio agarda-
do. En 1.319 trasladouse ó
Outeiro da Forca -eufemística-
mente rebautizado como O
Xardin- e dalí, a finais do s.XV, ó
Outeiro da Godalla. O topónimo
orixinal mantense na Praza do
Eiró, no que foi adro de S. Pedro.
3.- Decadencia e extinción:
Durante o conflicto sucesorio
mantido entre Enrique de
Trastámara e Pedro I a presencia
A ponte de Allariz sobre o río Arnoia na zona do subcastelo.
O s X u d e u s n a G a l i z a
24~
Bairro do Couto, detrás do Convento.
nos se viven a partir de 1.391 dei-
xaron tamén a súa pegada en
Allariz. A colonia xudía trasláda-
se, agora xa extramuros, ó Sub-
castelo e O Couto onde remata-
ran as obras do Convento.
A Lei de apartamento das Cortes
de Toledo de 1.480 sentará princi-
pios xurídicos aínda máis riguro-
sos.Con todo en Allariz,seguindo a
tradición, se non se ignoran, sí que
se interpretan máis benignamente.
A altura de 1.487 o párroco de S.
Esteban manda Carta de aforamen-
to en beneficio dos xudeus para
que ampliaran o seu cemiterio.
Igualmente significativo resulta o
caso de Mosé Peres, xudeu reca-
dador de alcabalas reais en
Ourense que, ó ser requerido para
que se apartara á Rúa Nova desta
cidade,manifesta que el era veciño
de Allariz, o que sen dúbida amosa
unha maior tolerancia aínda nestas
datas na Vila que na capital.
No mesmo senso semella aclara-
toria a referencia a Juan
Alfonso Carpintero, dirixente
As décadas finais do s. XIV e o
decorrer do s. XV significan un
camiño de decadencia cara a
extinción da colonia xudía. Sen
dúbida os sanguentos acontece-
mentos que no conxunto dos rei-
O s X u d e u s n a G a l i z a
25~
terase ó longo dos séculos seguin-
tes. Ó desmantelamento de cemi-
terio e sinagoga seguíulles a des-
afectación por parte do Concello.
É máis que probable, como afirma
Cid Rumbao, que as pedras corre-
ran cara abaixo,é dicir,cara ó río e
se empregaran na reconstrucción
da ponte de Vilanova (1.559-
1.600) ou no encoro e muiño da
Puchina nas imnediacións do
da revolta irmandiña en Allariz,
que en 1.467 convoca unha fron-
te común de cristiáns, xudeus e
mouros ou mouriscos contra os
cabaleiros do reino.
A nova situación político-social
de finais de século remata coa
Pragmática de expulsión dictada
polos Reis Católicos en Granada
en 1.492. En Allariz os efectos da
mesma deberon ser mínimos por
canto a comunidade xudía xa se
integrara por conversión masiva
ou abandonaran os menos a Vila
sen maiores problemas.
A primeira consecuencia desta
extinción “oficial” foi a remoción
do “fossar” ou cemiterio xudeu do
Campo da Mina practicada en
1.500,onde “...aparecieron cadáve-
res sentados en sus sepulcros en
forma de silla con hebraicos carac-
teres en larga cartela funeraria”.
Posiblemente polas mesmas datas
desmantelouse tamén a sinagoga.
4.- Pervivencia da tradición
xudía:
A presencia da tradición xudía en
Allariz,aínda que máis difusa,man-
A rúa Vilanova, que conduce ó Subcastelo.
O s X u d e u s n a G a l i z a
26~
recinto de Vilanova que os cabalei-
ros da Orde de Malta rexentaron.
No s. XVII o párroco de S.
Esteban, Juan Antonio Conde,
decidiu queimar o arquivo ante
as continuas disputas entre cris-
tiáns novos (conversos) e vellos.
Neste mesmo século, co fin de
desvirtuar a conciencia xudía,
construiuse un Calvario no
camiño que unía Vilanova co “fos-
sar” ou cemiterio xudeu.
Mauro Rivera, secretario do
Concello en 1.740, deixounos a
primeira descrición do Subcastelo:
“secano, de inferior calidad, cabi-
da tres fanegas, que sirve de pas-
to al común. Linda E. muralla de
la Villa; O., Castillo de ella; N., rio
Arnoya y S. dicha muralla”. De
semellante xeito figura no
Catastro de Ensenada de 1.749.
Precisións análogas fará Juan
Manual Mascareñas, informante
de Pascual Madoz en 1.836 para o
seu Diccionario Histórico
Geográfico de España: “El Campo
de la Mina (cemiterio) es un
sitio al ENE- y a cien pasos de la
puerta principal de la Iglesia de
S. Esteban en donde se enterra-
ban los hebreos que subsistieron
en la Villa hasta el s. XVI”.
Ata 1.840 a Vila contou con cemi-
terios no adro de cada parroquia.
Nesta data construiuse o cemite-
rio cristián de Vilanova, para o
que posiblemente se utilizou
pedra da ala N.da muralla e a que
quedaba da sinagoga e fossar.
Curiosamente os documentos
desta época ó referirse a este
cemiterio utilizan o termo “fosa-
rio”, o que avala unha influencia
mutua das dúas culturas.
Desaparecidas as pegadas mate-
riais, mantivéronse por séculos as
actividades económicas, en mans
dos agora conversos do barrio de
S. Esteban, vencelladas ó curtido,
“piliteiros”, zapateiros, tecedores
ou oficios menestrais xunto a pro-
fesións liberais. Especúlase con
que a tradición dos amendoados,
gardada polas monxas do conven-
to,teña relación coa colonia xudía.
Un párroco de Santiago, en abril
de 1.830, a vista de que as dispo-
sicións de Carlos III non surtían
efecto sobre os disciplinantes,
comentaba: “Reminiscencias
mal extinguidas de la supersti-
ción judaica que labró la perfi-
dia hebrea en el Sinaí”.
Son moitas as testemuñas directas
que José Puga aínda tivo ocasión
de recoller e que confirma a vixen-
cia da tradición xudía no s. XIX e
comezos do s. XX. Ós de S. Pedro
seguíaselles a chamar “rifeños”
pola súa actitude de provocación
permanente. De igual xeito ós de
S.Esteban se lles coñecía como “os
da sinagoga”, sendo frecuente o
insulto de “touciños” ou
“marráns”, pois comían en públi-
co carne de porco para demostrar
a verdade da súa conversión.
Tamén na procesión de Semana
Santa a figura do Nazareno ía cus-
todiada por dous saións vestidos
de romanos: o xudeu da corneta,
que a máis de este instrumento
levaba na outra man a soga de
Cristo e o xudeu da tralla que
portaba unha especie de látego.
Se chamarlle a alguén “xudeu” xa
era un insulto, este multiplicába-
se se a fórmula utilizada era
“xudeu da corneta”. En 1.910
produciuse un apedreamento
contra estes xudeus da procesión
que deu pé ó conseguinte xuizo,
sen que ficara claro se as pedras
tiñan como destinatarios ós
xudeus ou ós seus portadores.
De todo isto,o principal documen-
to que pervive na actualidade cons-
titúeo a Festa do Boi de Corpus
que a Fundación con nome de Xan
de Arzúa debe preocuparse non só
por conservar senón tamén por
investigar e autentificar.
Fontes bibliográficas:
AMADOR DE LOS RIOS, José:“Historia de los judíos en España yPortugal” Madrid, 1984.BARROS, Carlos: “O outro admiti-do. A tolerancia cara os xudeus naidade media galega”. Universidadede Santiago.CASTRO, Américo: “España en suhistoria. Cristianos, moros y judí-os”. Barcelona, l983.CID RUMBAO, Alfredo: “Historiade Allariz”. Ourense, 1984.
LOPEZ CARREIRA, Anselmo: “Osxudeus de Ourense no s.XV”.Ourense, 1983.MONSALVO ANTON, J. M.:“Teoría y evolución de un conflictosocial. El antisemitismo en laCorona de Castilla en la Baja EdadMedia”. Madrid, 1985.PUGA BRAU, José : “Os xudeus deAllariz”. Ourense, 1996.SÁNCHEZ ALBORNOZ, Claudis:“España, un enigma histórico”.Barcelona, 1985.
O s X u d e u s n a G a l i z a
27~
Barrio de S. Pedro, coa torre da igrexa ao fondo.
28~
Mª ÁNGELES LÓPEZ CORTIÑAS
Licienciada en Xeografía e Historia
pola Universidade de Santiago de
Compostela. Especialista en Prehis-
toria e Arqueoloxía e Historia Antiga.
Actualmente é profesora de Xeografía
e Historia en Ensino Secundario.
CRISTINA VARELA BARRIOS
Licenciada en Xeografía e Historia
pola Universidade Complutense de
Madrid. Especialista en Prehistoria e
Arqueoloxía. Actualmente realiza tra-
ballos no campo de arqueoloxía, des-
tacando os realizados na vila de Allariz.
MAPA URBANÍSTICODE ALLARIZ
29~
Sen embargo, a primeira chegada
significativa produciuse despois
da destrucción do Templo de
Jerusalén por Tito no século I d.C.
co que existíu un exilio forzado
de xudeus que viñeron a España.
Sen dúbida, moitos de aqueles
hebreos que arribaron a Sevilla e
Granada, desprazáronse despois
até Galiza, deportados, confinados
ou en forzoso exilio, dedicándose
ao comercio e á explotación das
riquezas minerais deste territorio,
sobre todo do ouro.
Non consta que houbese intole-
rancia entre os que podemos
denominar xa hispano-xudeus e
hispano-romanos.
Coas invasións xermanas de sue-
vos, alanos e vándalos, a situación
do pobo xudeu permaneceu está-
Ao falar do pobo xudeu
non podemos obviar
que o seu mundo, a
súa cultura, a súa relixión, dun ou
doutro xeito, están perto de nós,
despois de ter deixado un pouso
importante na cultura galega.
A súa impronta foise labrando ao
longo da historia a través dun
prolongado proceso no que se
suceden a convivencia e o rexei-
to, a asimilación e a marxinación,
o amor e u odio entre cristianos e
xudeus, tanto a nivel peninsular
como a nivel galego.
Este pobo procede de Oriente e
habitualmente existe a crenza de
que a súa chegada a España e a
súa dispersión por toda a
Península produciuse coa destruc-
ción de Jerusalén no século I d.C.
Sen embargo, podemos remontar
a súa presencia ás primeiras eta-
pas históricas nas que fenicios e
con toda seguridade xudeus
tamén, acometerían xuntos activi-
dades comerciais para as que esta-
ban especialmente dotados, visi-
tando terras galegas na búsqueda
de variedade de productos, espe-
cialmente metais. Estableceríanse
de xeito temporal en pequenas
factorías situadas na costa galega,
desde onde mercarían os produc-
tos máis codiciados no mercado.
O historiador romano Estrabón
aportará as primeiras noticias
que demostran a presencia de
hebreos na península, traídos
como cautivos de Nabucodono-
sor para os reis hispanos Pirro e
Ispano que os asentaron en
Andalucía e Toledo.
A historia do poboxudeu e o seu reflexo no urbanismo de Allariz
Mª Ángeles López
Cristina Varela Barrios
O s X u d e u s n a G a l i z a
O s X u d e u s n a G a l i z a
30~
bel, ao contrario do ocurrido coa
chegada dos visigodos. Os pobos
godos estaban orgullosos da súa
linaxe e vían nas leis xudías da
pureza do sangue un antagonismo.
Por elo, cando abandonaron o
arrianismo e abrazaron o cristia-
nismo, convertíronse en grandes
perseguidores do pobo hebreo.
O monarca visigodo que tomou
serias medidas contra os xudeus
foi Sisebuto, que a principos do
século VII, despois do IIIº
Concilio de Toledo, decretou
unhas primeiras leis de separa-
ción entre xudeus e cristianos
anque as dúas comunidades
podían vivir intramuros das dis-
tintas cidades.
Os últimos anos do reinado godo
caracterizáronse por unha gran-
de inestabilidade social, e os
xudeus convertíronse nos chivos
expiatorios do malestar xeral.
Por elo, as comunidades xudías
apoiaron as invasións árabes, que
ao principio os respeitaron. Sen
embargo,coa chegada dos almorá-
vides e os almohades as persecu-
cións aos xudeus foron sistemáti-
cas, polo que estos fuxiron maio-
ritariamente cara as incipientes
xuderías do norte peninsular,
como as de Allariz, Ourense,
Monforte de Lemos, etc.
O exposto anteriormente docu-
méntase nalgunhas vilas como
Allariz, na que, dentro do recinto
da muralla e tendo como veciños
aos cristianos, habitaban os
hebreos unha zona ocupada pola
alxama de S. Pedro.
Balcón de Amoeiro. S. Pedro. 1ª etapa.
Primeira etapa.
O s X u d e u s n a G a l i z a
31~
Achámonos pois ante unha pri-
meira fase que poderíamos cha-
mar de integración do elemento
xudeu, que se reflicte incluso no
plano urbano de Allariz. Todos,
cristianos e xudeus, viven prote-
xidos pola muralla do castelo
anque nas rúas ou barrios colin-
dantes para evitar problemas
ante os diferentes estilos de vida
xa que seguindo as leis do
Talmud, os hebreos practicaron
desde a súa chegada unha ten-
dencia ao aillamento civil, orga-
ninzándose autónomamente en
torno á sinagoga e á autoridade
do xefe maior ou rabino.
Estos feitos estaban ocurrindo en
Allariz, na xudería de S. Pedro,
que se extendía polas zonas da
Lombarda,Arroleiro,S.Lázaro, ter-
minando na porta de Vilanova e o
Portelo da Barreira.
Se a xudería, situada intramuros
da vila, era o lugar de habitación
desta comunidade, non podemos
esquecer que a súa existencia
non estaría completa sen un
lugar de oración, a sinagoga, e un
lugar de enterramento, o fossar.
Ambos situaríanse na actual área
da parroquia de S. Estevo, sendo
desmantelados polos cristianos
tras a expulsión ou conversión
dos xudeus no século XV.
Pero a organización social da
España cristiana medieval foi pro-
vocando novas oleadas de antise-
mitismo tanto no sector dos
viláns que descargaban o seu
odio contra os xudeus como no
sector dos nobres, que sentían
certa envexa polos favores que
recibían dos reis algúns xudeus
Segunda etapa.
Sub-Castelo. 2ª etapa.
O s X u d e u s n a G a l i z a
32~
que ocupaban postos de relevan-
cia: recaudadores, prestamistas,
médicos, asesores.
A elo se lle suma a actuación da
igrexa, que no século XIII irrum-
pe tomando medidas contra as
herexías e presionando á poboa-
ción xudía.
É o momento no que a xudería
de S. Pedro desaparece do centro
de Allariz, sendo obrigada a
comunidade, se-
guindo as leis de
apartamento, a se
trasladar ás casas
da zona do Sub-
Castelo, situadas
ao longo da rúa
que conducía á
Sinagoga, e polo
bairro do Couto.
As dúas zonas,a do
Sub-Castelo e o
Couto, atopábanse
fora das murallas
de Allariz. Estaría-
mos ante unha
segunda etapa de
segregación do
elemento xudeu.
A situación dos
xudeus vai pois
decaendo paulatinamente, e a fins
do século XIV o antisemitismo
estaba moi desenrolado tanto en
Galiza como no resto de España.
En 1492 promúlgase a pragmá-
tica de Valladolid, que prohibe
aos xudeus exercer cargos
públicos e profesións, suprí-
mense os seus tribunais, prohí-
bese-lles relacionarse con cris-
tianos e obrígase-lles a levar un
distintivo visíbel. Estas trabas
fundiron as comunidades
hebreas e precipitaron unha
decadencia da que nunca con-
seguiron saír.
O 31 de Marzo de 1492, tras a
toma de Granada polos Reis
Católicos, publicouse o edicto de
expulsión ou conversión total,
asinado por Torquemada, inquisi-
dor xeral do Santo Oficio.
No caso de Galiza, e en concreto
de Allariz, poucos foron os
xudeus que se foron a outros paí-
ses, solucionándose o problema
coa conversión da maioría ao
cristianismo.
Incrementaríase logo o número
de conversos na vila alaricana
trasladando a súa residencia á
zona de S. Estevo ao tempo que
asistían ao doroso proceso do
desmantelamento da súa sinago-
ga e o fossar, que pasaron a per-
tencer ao Concello, e á descon-
fianza e recelo dos chamados
“cristianos vellos”.
Pasados os séculos, a pegada dei-
xada por esta comunidade en
Allariz pode rastrexarse a través
da toponimia, costumes e festivi-
dades, algúns apelidos, certos ofi-
cios, a estructura urbanística e
constructiva dos barrios citados
anteriormente..., pero tan só o
lento trascorrer da historia
logrou que Allariz perdera a
memoria que distinguía aos cris-
tianos vellos dos conversos.
Terceira etapa.
Bibliografía
Cid Rumbao, Alfredo: “Historiade Allariz”. Ourense, 1984.Onega, José Ramón: “Los judíosen el Reino de Galicia”.Madrid, 1999.Puga Brau, José: “Os xudeus deAllariz”. Ourense, 1996.Santoni, Eric: “El Judaísmo”.Madrid, 1999.Carballo, Francisco; SenénFelipe; López Carreira,Anselmo: “Historia de Galicia”.Vigo, 1992.
Sto. Estevo. 3ª etapa, conversos.
O s X u d e u s n a G a l i z a
33~
Os Rabinos tocaban o shofarpara anunciar as festividades.
34~
ción de fontes documentais sobre os
que ten publicados numerosos libros
como A Revolución Irmandiña
(Galiza Editora, 1987), Os
Irmandiños: Textos, documentos e
bibliografía (A Nosa Terra, 1991),
Ourense no século XV (Xerais,
1991), A cidade medieval galega (A
Nosa Terra, 1999), Cangas na Idade
Media. Estudio e documentación
(Concello de Gangas, 1999), así
como numerosas ponencias e arti-
gos, entre eles “Os xudeus de
Ourense no século XV” (Boletín
Auriense, 13, 1983).
Ten participado en senllos manuais
colectivos de Historia de Galicia
(1979 e 1991) e nunha Historia
Xeral de Galicia (1997).
ANSELMO LÓPEZ CARREIRA
Vigo, 1951
Licenciado en 1976 e Doutorado en
1994 pola Universidade de Santiago,
é Catedrático no IES “María Soliño”
de Cangas e Profesor-Tutor na UNED-
Ourense.
O seu campo de investigación cen-
trouse na Baixa Idade Media, prefe-
rentemente nos temas das
Irmandades,o mundo urbano e a edi-
Torah.
35~
tancias. Non sabemos ata onde
alcanzaban os contactos dos
xudeus ourensáns, pero pode-
mos seguir as súas primeiras eta-
pas. Deixando á parte aos recada-
dores de impostos (entre os que
Iudá Pérez é o máis asíduo) -pro-
cedentes todos de fóra-, atopa-
mos de paso pola cidade a
xudeus de Ponferrada e de
Ribadavia, que atoparían acollida
No entramado da
sociedade medie-
val, coa súa caracte-
rística variedade de xurisdiccións
e códigos, a comunidade hebrea
non deixa de ser un dos múlti-
ples agrupamentos socio-profe-
sionais en que aquela se organi-
za. Mais o certo é que, entre
todos eles, aparece especialmen-
te particularizada; ante todo pola
relixión, que a mantén como
unha illa no océano cristián.
Este elemento superestructural
dótaa de enorme compacidade,
reforzando a tendencia que xa de
por si actúa durante a Idade Media
sobre cada un dos grupos sociais
–visible tamén nas confrarías reli-
xioso-profesionais cristiás–, pero
seguramente é aquí onde se mani-
festa con máxima intensidade.
Entre os xudeus, en efecto, esta-
blécese unha forte solidariedade
grupal sobre os alicerces da reli-
xión, que os convirte en minoría
sinalada, para ben e para mal,
como elixidos e como víctimas.
Os lazos así creados son unha das
claves da súa eficacia económica
no incipiente mundo dos nego-
cios, poñendo á súa disposición
unha excelente infraestructura
extendida a través de longas dis-
A comunidade xudíade Ourense na idade media
Anselmo López Carreira
O s X u d e u s n a G a l i z a
Estuche da circuncisión.
O s X u d e u s n a G a l i z a
36~
entre os seus correlixionarios da
cidade.En 1470 estaban aquí reti-
dos Gonzalo Marco, Xacó Lión e
Mosé, fiadores do fuxido Nicolao
(veciño de Ribadavia), que logo
retorna para liberalos.
Se entre os grupos profesionais
cristiáns era espontánea a tenden-
cia a ocuparen un espacio urbano
contíguo, procurando morar na
mesma rúa, tiña esta que ser aínda
máis intensa entre unha comuni-
dade de tan marcada personalida-
de.A sinagoga, na Rúa Nova, era o
núcleo ao redor do que se instala-
ban de forma bastante compacta.
Sen embargo non se pode falar
con propiedade de barrio xudeu
en Ourense, tanto porque en todo
tempo,debido ao limitado número
de xudeus, viviron nela tamén
moitos cristiáns, como porque ata
1487 algúns deles habitaban fóra
desa rúa.Nos requerimentos muni-
cipais de “apartamento” do 3 de
xullo de 1484 e 22 de maio de
1487 comprobamos, en efecto,
que se cita a varios xudeus para
que se trasladen á Rúa Nova. Por
outra parte en varios padróns de
veciños do s. XV atopámolos con-
cretamente na Rúa dos Arcediagos
(no ano 1428), na da Praza (en
1470), na das Tendas (en 1483 e
1484) e na da Pixotaría (en 1487).
A partir dese ano fatídico si que
todos os xudeus -que xa eran
menos- se viron obrigados a residir
alí... por pouco tempo, pois logo
chegaría a expulsión de 1492.
Fontes para o coñecemento
da xudería ourensá
Os datos referentes ás xuderías
medievais galegas son moi esca-
sos,en certa consonancia coa súa
propia modestia e, sobre todo,
cos avatares padecidos pola nosa
documentación municipal, dos
que saíu moi perxudicado un
grupo social tan caracteristica-
mente urbano como eran os
xudeus. Pero aínda son moito
máis escasos -case inexistentes-
os anteriores aos século XV: prac-
ticamente redúcense estes aos
restos arqueolóxicos atopados na
Coruña (a lauda sepulcral de
dona Seti, hoxe no Museo
Arqueolóxico Nacional de
Madrid), un par de breves citas
do século XI no Tombo de
Celanova e un documento de
Allariz do ano 1289.
No século XV dispoñemos, é cer-
to, dun volume aceptable e, sobre
todo,dabondo compacto,para tra-
cexar rasgos firmes da vida desa
comunidade, pero incluso entón
isto só é aplicable á cidade de
Ourense. Sabemos con certeza
que había xuderías noutras pobo-
acións: unha derrama tributaria
ordenada pola Coroa en 1464 cita,
ademais desta, as da Coruña,
Betanzos, Ribadeo, Monforte,
Ribadavia e Baiona, e por outra
vías cónstanos a presencia de
Circuncisión de Xesús. Retábulo Maior da Igrexa da Nosa Señora do Portal, Ribadavia.
O s X u d e u s n a G a l i z a
37~
- - - - Padróns de Ourense do
século XV, Santiago de
Compostrela, 1995.
Á parte destas obras de edición
de fontes, a xudería ourensá foi
estudiada en varias publicacións,
de maneira monográfica ou
incluida en visións de conxunto:
B. FERNÁNDEZ ALONSO, Los judíos
en Orense, Ourense, 1904.
J.R.ONEGA,Los judíos en el Reino
de Galicia, Madrid, 1981.
A. LÓPEZ CARREIRA,“Os xudeus de
Ourense no século XV”, Boletín
Auriense, Ourense, 1983.
- - - - Ourense no século XV.
Economía e sociedade urbana
na Baixa Idade Media,Ourense,
1991.
- - - - A cidade de Ourense no
século XV. Sociedade urbana na
Galicia baixomedieval,
Ourense, 1998.
O espacio físico da xudería
A reducida comunidade hebrea
ourensá residía ata 1487 (ano en
que se efectiviza a súa marxina-
ción definitiva) en diversas rúas
da cidade, aínda que de certo se
concentraba preferentemente na
Rúa Nova, onde a partir desa data
se houbo de limitar por forza ata
a expulsión de 1492. Pero debido
á súa modestia demográfica nun-
ca a ocupou en exclusiva nin
moito menos; mesmo nesa rúa a
xudeus en Allariz; pero a lamenta-
ble perda das actas municipais e
rexistros notariais (así como a
inexistencia de prospeccións
arqueolóxicas) prívanos dos
medios de aproximación.
Ourense constitúe a excepción.Por
razóns sen dúbida aleatorias, esta
cidade conservou unha cantidade e
unha calidade excepcional da súa
documentación baixomedieval.
Nos dous arquivos en que se custo-
dia case toda –o catedralicio (ACO)
e o Histórico Provincial (AHPOu)–
atopamos un número considerable
de documentos. A maioría das refe-
rencias proceden dos fondos muni-
cipais, ben das propias actas do
Concello (os Libros de Acordos,
redactados polo notario Álvaro
Afonso), ben dos seus particulares
libros de notas. En cambio son
extremadamente dispersos no
ACO, de onde tan só nos chegan
noticias esporádicas –algunha de
gran valor–,tanto nos contratos sus-
critos con particulares como nas
actas capitulares, se ben tamén
nalgunha ocasión conforma series
cronolóxicas compactas, como é o
caso dos vintenove contidos no
libro do notario da cidade Álvaro
Afonso, do ano 1434. A todo isto
compre engadir o fragmento dun
rexistro notarial de 1490 que se ato-
pa no Arquivo Histórico Nacional
de Madrid (AHN).
En conxunto, a documentación
que nos fornece información é
esta:
1) ARQUIVO DA CATEDRAL DE
OURENSE (ACO):
Notas de Álvaro Afonso
Fragmentos de Notarios, D e E1
Notas de Estevo Pérez,V e VI
Notas de Gonzalo Aurario, II
Notas de Roi Fernández da
Somoza, III
Notas de Xoán Fernández de
Nogueira
Protocolos de Xoán García, II
Notas de Gonzalo Núñez
Escrituras, XV e XVIII
Clérigos do Coro
Libro de Posesións do Cabido de
1454
Libro de Posesións do Cabido de
1501
2) ARQUIVO HISTÓRICO PROVINCIAL
DE OURENSE (AHPOu):
Libros de Acordos do Concello, I,
II, III, IV e VI
Rexistro de Xoán García
Marqués de Leis, Carp. 30
Caixa 1
Padróns
3) ARQUIVO HISTÓRICO NACIONAL -
Madrid- (AHN):
Notas de Xoán García (1490)
Parte da documentación está
publicada nas seguintes obras:
M. CASTRO e M. MARTÍNEZ SUEIRO,
Colección de documentos del
Archivo de la Catedral de
Orense, Ourense, 1914-1923.
X. FERRO COUSELO, A vida e a fala
dos devanceiros, II,Vigo, 1967.
A. LÓPEZ CARREIRA, De Ourense
medieval. Rexistro de Xoán
García (1484), Ourense, 1993.
- - - - “Contribución ó estudo da
xudería ourensá baixomedieval”,
Xudeus e conversos na Historia,
Santiago de Compostela, 1994.
O s X u d e u s n a G a l i z a
38~
poboación cristiá seguiu a ser
sempre maioritaria. Por iso non
se pode falar con propiedade de
barrio xudeu en Ourense.
Aceptaremos sen embargo que o
asentamento máis nutrido de
xudeus na Rúa Nova facían desta
un lugar peculiar, caracterizado
pola súa presencia. Aí estaba, de
feito, o edificio máis representati-
vo, a sinagoga.
Era esta unha pequena construc-
ción, circunscrita ao solar dunha
casa, como perfectamente se apre-
cia nos deslindes, nos que aparece
situada entre outros edificios ou
solares que a cercaban polas tres
bandas; espacio polo demais sufi-
ciente para atender o culto da
comunidade. O solar abondaríalle
mesmo para dispoñer (seguramen-
te detrás) dunha hortiña cun pozo
(segundo se deduce dun docu-
mento posterior). O inmoble era
propiedade do Cabido, que llo afo-
raba por 3 mrs. longos anuais,
como consta no Libro de
Posesións do Cabido do ano 1453:
“Iten porla signagoga tres mrs.
logos que son tres mrs.e dous cor-
nados curtos ...........III mrs.II cors.”
Acerca da ubicación exacta orixi-
náronse varios equívocos xa des-
de vello, pois nunha nota engadi-
da no s. XVII a un foro de 1395
“dizen que estava” saíndo da
Rúa Nova pola Porta do
Concello, inexactitude non maior
que a de adxudicarlle o enorme
solar, a todas luces excesivo, ocu-
pado hoxe pola igrexa de Santa
Eufemia e o Seminario Conciliar,
como facía B.F. ALONSO en publi-
cación de 1922 e recollían en
1992 E. BANDE e J. C. RIVAS.
Estaba xustamente na outra beira
da rúa, lindando alomenos por un
dos lados cun solar no que logo
se edificou unha casa e topando
no fondo con outra casa que
abría as súas portas á Rúa dos
Arcediagos, como se ve no foro
realizado en 1474 dunha casa
nesa rúa que “detras entesta
enna sinoga dos judios”.
O emprazamento exacto estaría
moi perto da canella que subía
desde a Rúa Nova para a dos
Zapateiros (atravesando o Eiró),
separado dela tan só por ese solar
recén citado, pois fálasenos de
“hun paredeyro que esta en
Ourense a par da signagoga dos
judeus /enna canela que vay/
indo da Rua dos Çapateiros
para a Rua Nova”, aínda que
non podemos precisar en cal das
marxes se atoparía.
Nin que dicir ten que deixou de
cumprir o seu papel relixioso en
1492. En 1501 estaba en poder
do escudeiro e rexedor Roi de
Puga, que fixera de novo a casa,
indicándose que dispoñía do dito
pozo e que ademais agora se
habilitara nela un forno. Con B.F.
ALONSO seguímoslle a pista deica
1555, pero na actualidade non se
aprecia rastro material dela.
Aínda menos ficou do cemiterio
xudeu, daquela forzosamente
ben notorio, pero do que non
existe constancia documental
nin tan sequera sospeita acerca
do emprazamento.
Efectivos demográficos
Ao igual que as demais de
Galicia, a xudería ourensá era
tamén pequena, a pesar das miti-
ficacións elaboradas sobre este
tema, quizais polo hermetismo
en que a historia o pechou.A opi-
nión de que nesta cidade a comu-
nidade hebrea podía ter consti-
tuido “se non a metade do vecin-
dario, polo menos unha boa par-
te” [B.F. ALONSO, Los judios en
Orense, 10], ademais de ambígua
é unha absoluta desmesura.
Na propia Rúa Nova, onde se con-
centrou sempre a maior parte da
súa poboación e a totalidade des-
de 1487, non pasaron de ser unha
reducida minoría, xa que no
momento en que semellan ter
sido máis non pasaban do 15 % do
total dos veciños desa rúa.
Unha primeira idea acerca da
súa relevancia farémonola
observando o que a xudería
ourensá, xunto coas de
Monforte e Ribadavia, cotizaba
no repartimento da Coroa de
1464, pois ás tres xuntas corres-
pondíanlles 2.000 mrs., que
podemos comparar cos tamén
2.000 asignados á de Astorga
por si soa, os 4.600 á de
Ponferrada, 8.000 á de Murcia
ou 12.000 á de Avila. E estamos
falando xa dunha época en que
as outrora grandes comunidades
peninsulares se atopaban en
decadencia definitiva.
Volvendo agora sobre a nosa pro-
pia documentación, estamos en
condicións de confirmar a modes-
tia demográfica da xudería ouren-
O s X u d e u s n a G a l i z a
39~
res e medicinas. Tamén lles era
moi propia a profesión de albei-
tar (veterinario), tradicionalmen-
te detentada por eles durante
moito tempo, na que sabemos de
dous, ambos igualmente en 1484,
precisamente as únicas persoas
dedicadas a ela que localizamos
en todo o século na cidade.
Pero é sen dúbida a súa especializa-
ción capitalista o que máis chama a
atención. Primeiramente porque
nos preguntamos ata que punto
son homologables co estereotipo
acuñado pola historia; tamén por-
que eran xudeus os que practica-
ban sistemas de crédito máis avan-
zados no comercio viti-vinícola.
Deixaremos algo de lado aos reca-
dadores, porque a pesar de seren
xudeus case todos e bastantes os
nomes chegados a nós, en cambio
non eran ourensáns,pois, traballan-
do para a Coroa no arrendamento
e cobro de pedidos e alcabalas,
sá.Aínda tendo en conta os consa-
bidos ocultamentos e exclusións
de todo tipo propias destes censos,
as porcentaxes de veciños xudeus
móvense a uns niveis ínfimos e sen
saltos chamativos. Os datos expó-
ñense no seguinte cadro:
—————————————————–Porcentaxes de veciños xudeus—————————————————–
% veciños total—————————————————–
1454 1,4 45 1455 1 321470 3 461483 1,4 291484 2 431487 0,6 101488 1,4 221490 0,9 151491 0,8 13
—————————————————–
Engadamos para completar a
panorámica que no censo de
1428 figuran dous veciños
xudeus na Rúa dos Arcediagos,
onde nunca máis os volveremos a
atopar, o que nos fai pensar que a
pobaoción xudía sería máis ele-
vada a principios da centuria.
Respecto ás oscilacións que se
aprecian convén non perder de
vista os factores aleatorios capa-
ces de distorsionar uns resulta-
dos baseados, ao fin e ao cabo, en
magnitudes tan reducidas.
Tomando todo isto en considera-
ción cabe resaltar o tamaño redu-
cido da comunidade hebrea
ourensá,composta por unhas dez
familias cara a mediados de sécu-
lo e apenas tres no momento de
decadencia, que se precipita a
partir de 1484, cando se come-
zan a adoptar medidas de marxi-
nación por parte da nova monar-
quía. Nos anos inmediatamente
anteriores á expulsión o número
de xudeus iríase xa reducindo
inexorablemente a causa das
conversións ao cristianismo,
acerca do cal temos algúns indi-
cios que logo comentaremos.
Actividades profesionais
É un lugar común a especializa-
ción dos xudeus nas actividades
capitalistas e, en concreto, nas
directamente relacionadas coa
circulación do diñeiro, como o
arrendamento do cobro de
impostos, o cambio e o présta-
mo. Confirmaremos plenamente
tal dedicación na nosa cidade,
mais sen restarlle importancia a
outras ocupacións.
As preferencias profesionais dos
ourensáns coinciden coas que
por todas partes se lles recoñe-
cen. De entre os oficios artesa-
nais que a nosa documentación
cita destaca con ventaxa o da
xoiería, no que traballan seis pra-
teiros e ourives (incluindo un
converso), e moi cerca deles,
como metalúrxico especializado
(pero xa non tan arquetípico),un
posible armeiro. Por último, o
tecelán e o zapateiro exercen uns
oficios nos que, ao contrario dos
anteriores, son minoría insignifi-
cante entre aos cristiáns.
Outro dos seus campos preferen-
tes constituíao a sanidade. En
1484 o cirurxián Rabí Iudá inten-
taba curar ao escudeiro Álvaro
Paradela, que “estava mortal e
tal que a seu creer estava peli-
groso”, aplicándolle os seus sabe-
Colgante medieval xudeu.
O s X u d e u s n a G a l i z a
40~
viñan de fóra e,para facer posible a
súa misión,os encargados das máis
amplas circunscripcións cedían,
mediante os poderes oportunos,os
cobros locais, poñéndose así en
contacto con veciños da cidade,
mesmo cristiáns. Por exemplo, o
20 de agosto de 1437 Salomón
Baquix, recadador de todo o arce-
bispado, outorga poder para o bis-
pado de Ourense a Iudá Pérez e a
principios do ano seguinte,o 14 de
xaneiro de 1438, presentan poder
para proceder ao subarrendamen-
to do cobro das alcabalas da cidade
conxuntamente Salomón Mollero,
de Ponferrada, e o xuíz e notario
cristián Afonso Enríquez, en apa-
rente compañía.
Para cumprir a súa misión comprí-
alles botar tempo na cidade,o que
ás veces obrigábaos a residiren
nela durante períodos moi dilata-
dos ou inclusive a se aveciñaren
durante varios anos, como debeu
facer Abraán Cominero en 1446,
chegado coa misión de recadar as
alcabalas de 1445, para o que en
decembro de 1446 fixo avinza co
Concello por un período de cinco
anos. Iudá Pérez e o seu fillo
Abraán de Lión eran recadadores
das alcabalas da cidade e bispado e
mahordomos dos condes de Santa
Marta. O primeiro -a quen tamén
se cita en 1449 como “contador”
do conde- andaba xa por aquí en
1432 e seguía (a non ser que fose
outro) en 1488, de maneira que
este último ano o Concello lle
daba -por certo en perxuízo seu-
trato de veciño. O fillo, con poder
do pai para actuar (parece que
estaba aínda máis instalado), resi-
diu alomenos entre 1434 e 1451:
en 1436 presentábase como reca-
dador das alcabalas dese ano e en
1451 recibía poder como recada-
dor de pedidos atrasados.
Ambos exercían ao mesmo tem-
po como prestamistas, activida-
de, polo tanto, estreitamente vin-
culada á de recadador, amosándo-
nos así unha forma de converter
en beneficios os impostos cuxo
cobro arrendaban. Nunha oca-
sión, polo demais absolutamente
inusual, o préstamo que fai Iudá
ten como garantía explícita por
parte do que o recibe a súa terra.
Dous meses despois concede
outro, presentándonos un pecu-
liar sistema de compra adiantada
da colleita de viño, xa que é nes-
te producto no que o acreedor se
compromete a facer efectiva a
devolución. Desde o punto de
vista formal o mercador xudeu
adiántalle unha determinada
suma de diñeiro ao productor,
que se compromete a entregar
cando sexa a vendima a cantida-
de de viño acordada ao prezo do
mercado (polo que o diñeiro
recibido previamente debe supo-
ñer unha aproximación a axustar
despois). En varios documentos a
operación aparece claramente
expresada desta maneira, como
un acuse de recibo por parte do
productor, pero noutros presén-
tasenos como un préstamo, no
que a producción fai de garantía.
Baixo calquera apariencia, o que
chama máis a nosa atención é o fei-
to de atoparnos ante algo moi
semellante ao sistema polo cal, no
mundo industrial, o capitalista
(neste caso o xudeu), ao mercar
por anticipado a producción, en
boa medida a dirixe, animando ao
labrego a un tipo determinado de
cultivo,aquel que o mercado esixe,
ao tempo que lle facilita o capital
necesario para manter a explota-
ción. Tal operación convérteo en
dono do producto, sendo el quen
se beneficie logo da exportación e
das oscilacións do mercado.
A fórmula reaparece noutros cin-
co contratos, dos que ún é asina-
do por Abraán de Lión e o resto
polos prateiros Salomón e David.
Tamén é prateiro Mosé de León,
quen prestara diñeiro a un cris-
tián en 1455.
Con prendas retidas como garantí-
as dos créditos e con diñeiro reci-
bido en depósito, efectuaban ope-
racións de maior envergadura,
acerca das cales temos moi pouco
información. Nin sabemos, desde
logo, que tipo de asociacións mer-
cantís podían constituir -o cal pare-
ce ser unha situación común a
toda Europa-,nin con certeza o que
estaba a facer en Portugal David: o
caso foi que alí, en xullo de 1441,
tomáronlle por certa represalia o
equivalente a un valor total de
2.596 mrs., entre diñeiro que leva-
ba depositado de varios xudeus
ourensáns e unha prenda que reti-
ña dun meiriño por un préstamo.
Mais no mundo dos negocios
non só se adicaban directamente
ao tráfico monetario. Isaque
Rodriga consta como mercador
en 1484, e o albeitar Xacó tamén
se debía ocupar do comercio,
porque tiña débedas en 1459 e
1483, esta última de 2.600 mrs.
pola compra de roupa, demasia-
O s X u d e u s n a G a l i z a
41~
No século XV posiblemente habe-
ría unha figura semellante en
Ourense, que sustentaría a súa
autoridade na función relixiosa de
que estaba investido, pois a sina-
goga era o punto central da súa
existencia colectiva. Algo sobre
isto nos chega a través dun docu-
mento de 1459, que dá a impre-
sión de ter estado a punto de des-
velar de todo a cuestión. Unha
denuncia por certas faltas cometi-
das por uns franceses contra a
sinagoga foi presentada ante o
Concello por Abraán Vello, quen,
polo tanto,parece actuar en nome
da comunidade. Pero as inoportu-
nas roturas do papel impídennos
acceder a outros detalles posible-
mente reveladores.
Era asemade no terreo relixioso
onde se atopaban as medidas
compulsivas aplicables dentro
dos seus propios límites, é dicir,
sen recorrer á autoridade común
da cidade. En 1457 suscitárase
unha pelexa entre xudeus, con
agresión a unha muller, polo que
a instancias do seu marido e dos
xuices árbitros se decreta a exco-
munión na sinagoga.
De feito os xudeus,que como veci-
ños estaban suxeitos ás cargas fis-
cais da cidade con respecto á
Coroa, tiñan un “colledor” propio,
e acordouse ademais que,para evi-
tar abusos, escollesen tamén un
“reparador” “pera que vise ontre
eles os ditos repartimentos, e o
que vise que fose agraveado que
o desagravease”. En 1434 o cargo
recaíu en Barselai, que era “colle-
dor” na Rúa Nova polos xudeus, e
do diñeiro para tratarse de con-
sumo propio.
Naturalmente existían diferencias
socio-económicas dentro da pro-
pia comunidade. Estructurados
profesionalmente nas mesmas
categorías que o resto da poboa-
ción, tamén entre eles había mes-
tres e criados en ambos extremos
da xerarquía. Salomón Castelao
era mestre no seu oficio -proba-
blemente tecelán ou prateiro; en
cambio Xacó Vilamarín era criado
do recadador Mosé Pérez.
Pero o certo é que aínda sospei-
tando que tamén debía haber
xudeus en situación económica
apretada,a documentación non os
descobre. Todo o contrario, no
padrón da encomenda de 1454
mesmo as viúvas figuran cotizan-
do cantidades que as sitúan nun
nivel de cómodo desafogo, e o
zapateiro, que semella ter o oficio
máis modesto, incluiríase entre os
veciños afortunados. Os demais
están en condicións semellantes
ou mellores. Tanto a denominada
“xudía de Monterrei” como unha
“dona xudía” cotizaron 6 mrs., o
que xa de por si é dabondo,e máis
aínda se temos en conta as reduc-
cións de que se beneficiaban as
viúvas.Entre os homes correspon-
díanlle ao zapateiro 10 mrs., e por
debaixo del tan só se situaba
Abraán Vello, con 6 mrs., en tanto
que Samuel de Ribadavia pagaba
10, Samuel de Lión 13 e David 15.
O Concello era consciente dos
beneficios reportados á cidade
por un grupo tan activo e rico, e
por iso as sisas de 1439, que gra-
vaban a todo veciño que a quixe-
se abandoar con 12 mrs. para a
obra da Ponte, eran para eles o
dobre de pesadas, coa intención
de evitar a súa marcha... ou alo-
menos para aproveitar a súa
riqueza en caso de insistiren.
De feito obtíñanse beneficios
alén dos que reportaba o seu tra-
ballo. David contábase entre os
veciños que en 1455 empresta-
ran diñeiro para seguir a causa
sostida pola cidade contra o bis-
po, e Mosé Marcos tiña unha
avinza co Concello nada menos
que de 600 mrs. anuais. Con
todo, non faltou o caso de que as
autoridades municipais, pese ás
boas relacións imperantes, carga-
sen o peso tributario máis do
aceptable; por exemplo en 1432,
provocando a protesta colectiva
dos xudeus, que denunciaban un
exceso de 10 mrs. por persoa en
certa “talla”, asegurando que nin-
gún a pagaría. Debeu ser precisa-
mente por iso ou por algo seme-
llante polo que en 1434 se acor-
dou a presencia de observadores
propios no reparto dos impostos.
Organización da xudería
ourensá
É moi pouco o que trascende sobre
este tema a través da nosa docu-
mentación. No ámbito territorial
inmediato á cidade é unha noticia
de Allariz a que nos aporta o pri-
meiro dato:a existencia dun Xudeu
Maior, que representa publicamen-
te á comunidade.En efecto,enteirá-
monos de que no ano 1289, na
resolución dun contencioso xurdi-
do nesa vila cos cristiáns, interviña
Isaque Ismael,“xudeo maor”.
O s X u d e u s n a G a l i z a
42~
lembrábase que o de haber “repa-
rador” era “uso et costume, por
quanto en este pedido que se ago-
ra reparara non se vera ao dito
repartimento judio nehuun”.
As relacións co resto da socie-
dade
Temos xa calificado de cordiais as
relacións entre as dúas comunida-
des relixiosas da cidade, e a tole-
rancia está xeralmente admitida
como rasgo característico en toda
Galicia, nunha sociedade xa de
por si compartimentada como era
a feudal. A naturalidade con que
ao longo da maior parte do século
se aceptaban por parte da maioría
cristiá as peculiaridades da mino-
ría xudía en absoluto nos farían
presaxiar as dramáticas medidas
adoptadas polos Reis Católicos.
Cando en 1434 se establece a fis-
calización da derrama de impos-
tos entre a comunidade por parte
do citado “reparador” xudeu, nin
se cuestiona que este fará “jura-
mento en sua ley”, conforme
viña sendo costume, e aínda en
1467, tan pouco tempo antes des-
es drásticos cambios, continuaba
a ser a formula legal que respal-
daba coa súa forza os compromi-
sos: este ano, con ocasión do
arrendamento das alcabalas do
couto de Ceboliño, prestaron
xuramento Xoán de Belmonte e
o recadador Abraán Abensalade,
tomándose do primeiro co sinal
da cruz “e do dito recadador aos
des mandamentos de sua ley,
segundo forma de dereito”.
Dicíamos que o Concello procura-
ba retelos na cidade por motivos
económicos.Sen embargo a cidade
chegaba a asumir perdas, pois non
refugou -nunha actuación moi
acorde co papel proteccionista
propio daqueles concellos- resarcir
a David polos 2.596 mrs. que lle
foran requisados en Portugal.
Á marxe dos intereses, os xudeus
eran tratados como calquera
outro veciño, sen que apreciemos
ningunha diferencia respecto aos
demais. Non existe indicio de que
os xuices se houbesen mostrado
nunca parciais contra eles en cau-
sas que os enfrontasen con cris-
tiáns, e cando en 1442 xentes de
Pedro Díaz de Cadórniga saquea-
ron a sinagoga e asasinaron a un
veciño xudeu, non só o Concello
denunciou os feitos, senón que o
bispo excomulgou ao Cadórniga,
sendo logo os propios xudeus os
que o exculpen de responsabili-
dade directa e soliciten o levanta-
mento da pena.
A boa veciñanza superaba inclusi-
ve os marcos institucionais e revé-
lase no trato cotián entre xentes
de ambas comunidades. Un dos
poucos exemplos ofrécenolo a
asistencia de xudeus á voda dun
fidalgo cristián en 1457, na que
coinciden con “fidalgos et donas”
e na que estes precisamente,
como amigos dos convidados,
exercen os seus bos oficios para
apaciguar certa disputa xurdida
entre un par de familias xudías.
Equidade institucional e contac-
tos personais estannos a falar
dunhas relacións nada conflicti-
vas; mais tampouco se nos ocul-
tan as diferencias obxectivas que
os separaban, pois eran notables,
e ocasionalmente chegábanse a
producir altercados.
Do ambiente danos unha idea moi
plástica o citado documento de
Allariz do 20 de xuño de 1289, xa
que consiste nunha avinza prohi-
bindo a interferencia recíproca nos
actos relixiosos, do que se culpa
concretamente aos xudeus, “por-
que se non mofen e non haya hi
camerias nin ruindades nin des-
aguisados, como de costume”.
En Ourense aconteceu algo
semellante. En abril de 1441 esta-
ba preso o prateiro Mosé Pérez
en espera de que se vise a súa
causa “por rason que disera yri-
sia e infamia contra deus e
Santa Maria disendo que Santa
Maria que parira tres veses”.
A controversia relixiosa era cam-
po propicio para os roces, pero
nunha ocasión percibimos un
antixudaísmo tal vez máis enraiza-
do, aínda que non se manifesta en
ourensáns, senón nuns franceses
de paso pola cidade, hospedados
na alberguería da Rúa Nova, que
na noite do 19 ao 20 de abril de
1459 se achegaron á sinagoga e a
agraviaron ensuxando na súa por-
ta, polo que Abraán Vello presen-
taba denuncia ante os xuices.
Episodios de violencia, como
vimos, non faltaron. Pero o citado
saqueo da sinagoga de 1442, sen
negar a agresividade cara aos
xudeus por parte dos autores e o
manifesto ánimo de lucro, é pre-
ciso incluilo no contexto dos
enfrontamentos políticos do
tan seren veciños de Vilafranca e
de Allariz, respectivamente, e
teren xa trasladado de Ourense ás
súas familias.
Ignoramos todo acerca das reper-
cusións do decreto de expulsión
de 1492 na nosa cidade. É outro
lugar común que en Galicia todos
os xudeus -os poucos que aínda
había- se convertiron e ficaron.
Aparecería entón o problema dos
conversos. Sintomaticamente no
citado padrón de 1504, á marxe
deses dous nomes de cristiáns
novos figura a palabra “ojo”, tene-
brosa advertencia que algunha
pluma rigorosa engadiu con letra
diferente.
O s X u d e u s n a G a l i z a
43~
momento, máxime cando igual-
mente se produciron víctimas
entre os veciños cristiáns.
Tal panorama foi o predominante
ata a subida ao trono dos Reis
Católicos. O proxecto político
destes, a construcción do chama-
do “Estado Moderno”, fortemente
autoritario e intransixente en
materia relixiosa, fixo cambiar as
cousas para a comunidade xudía
de forma cada vez máis dramática.
Formando parte dun proceso en
marcha durante todo o século, as
conversións cara ao cristianismo
ían xa mermando a comunidade
hebrea.Non é doado localizar aos
conversos. Hai motivos dabondo
para pensar que o eran Xoán
Fernández (sobriño de Abraán) e
Diego López (fillo de Iudá Pérez),
pois mantiñan lazos estreitos cos
xudeus, pero os seus nomes xa
non o son. Coñecemos con segu-
ridade a Pedro Sánchez e a Xoán
de Maceiredo, que expresamente
constan como cristiáns novos no
censo de 1504.
As desercións debéronse acelerar
conforme aumentaban as medidas
de marxinación. En 1484 facíase
público o decreto adoptado nas
Cortes de Toledo que obrigaba aos
xudeus a residir exclusivamente
na Rúa Nova, dirixidose expresa-
mente a varios que tiñan fóra dela
as súas moradas. Sen embargo as
autoridades locais foron laxas na
aplicación, pois a orde debe repe-
tirse, máis amplamente, en 1487,
denunciando precisamente os
novos responsables municipais (é
digno sinalar unha profunda reno-
vación dos membros do Concello
entre ambas datas) que o manda-
mento non se tivese levado a efec-
to antes.Agora foi efectivo.Tan só
dous xudeus se resistiron a acata-
lo, os recadadores Mosé e Iudá
Pérez, sobre os que se insiste o
ano seguinte, e ao que eles se vol-
ven a negar, alegando non estaren
avecindados na cidade.Ambos, en
efecto, levaban moito tempo
vivindo en Ourense, e Iudá Pérez
tivera con anterioridade casa afo-
rada na Rúa Nova.Agora manifes-
Menorá: Candelabro de sete brazos, símbolo tradicional do xudaismo.Tense acesa durante as vintecatro horas por considerarse como olume eterno, créndose que cando Deus se apresentou a Moisés nomonte Sinai, fixoo sobre un almendro con seteramas ardendo. Reflicte no mundo daCábala xudía os dez Sefirot. Zacarías considerou que as sete emanacións de Deuscorresponden aos sete “ollos do Señor”, (4: 1 – 14).
O s X u d e u s n a G a l i z a
44~
ABRAÁN, fillo de Salomón o velloABRAÁN, sobriño de Xoán FernándezABRAÁN ABARCA, prateiroABRAÁN ABENSALADE, recadadorABRAÁN COMINERO DE VILLALÓN, recadadorABRAÁN DE ALLARIZ
ABRAÁN DO CAMPO
ABRAÁN PÉREZ DE LIÓN, fillo de Iudá Pérez, mordomodo conde de Santa MartaABRAÁN RODRIGA, veciño de Allariz, recadador de alca-balasABRAÁN SENEOR, recadadorABRAÁN VELLO
ABRAÁN BENVENISTE, recadadorALEGRÍA
BARSELAI
CARLOS
CARRASCO
ÇINFA, donaDAVID, prateiro* DIEGO LÓPEZ DE ASTORGA, fillo de Iudá PérezDON OURO, muller de Samuel CianoDONA XUDÍA
DONOURO, muller de David prateiroFORNEIRA DA RÚA NOVA
GONZALO MARCO, veciño de RibadaviaISAQUE CABALEIRO, veciño de AllarizISAQUE RICO, veciño de PonferradaISAQUE RODRIGA, mercadorIUDÁ PÉREZ, veciño de Astorga, recadador das alcabalasda cidade e bispado, mordomo e contador do condede Santa MartaLEONOR
LIDECE
LOITOSA
MOSÉ, veciño de RibadaviaMOSÉ DE LEÓN
MOSÉ MARCOS, prateiroMOSÉ PÉREZ, recadador das alcabalas da cidade e bis-pado, mordomo e procurador de Xoán Pimentel¿NICOLAO, de RibadaviaNORA DE DONA XUDIT
ORDOÑA
* PEDRO SÁNCHEZ
(?) PISTÓN
RABÍ IUDÁ, cirurxiánRABÍ SALOMÓN, recadador
RABÍ SAMUEL, recadadorRICA DE SAMILLÁN, muller de Abraán Abarca*(?) RUI DE BACEIREDO
SALOMÓN, tecelánSALOMÓN, prateiroSALOMÓN CASTELAO, mestreSALOMÓN DE SAN MILLÁN, mestre, veciño de PonferradaSALOMÓN MAIORGANO
SALOMÓN MOLLERO, veciño de PonferradaSALOMÓN O VELLO, pai de AbraánSALOMÓN VAQUIX, recadador no arcebispado, tío deXento Aben FaraxSAMUEL
SAMUEL ALBEITAR
SAMUEL CIANO, prateiroSAMUEL DE LIÓN
SAMUEL DE RIBADAVIA
SANTO CAZO
SANTÓN CORCOS, veciño de PonferradaSAUL, armeiroXACÓ ALBEITAR
XACÓ CABALEIRO
XACÓ LIÓN, veciño de RibadaviaXACÓ VELLO
XACÓ VILAMARÍN, criado de Mosé PérezXENTO ABEN FARAX, recadador, sobriño de SalomónVaquix* XOÁN DE MACEIREDO
* XOÁN FERNÁNDEZ, prateiro, ourive, sobriño de AbraánXUDÍA DE MONTERREI
XUDÍA, muller do rubioXUDEU “DARRIDO” (¿de Arrido)XUDEU “O RUBIO E CAPADO”XUDEU TENDEIRO
XUDEU ZAPATEIRO
XUDIT, dona
Relación dos xudeus e conversos presentes na documentación ourensá (* conversos)
O s X u d e u s n a G a l i z a
45~
As sisas de 1439, que gravaban a todo veciño quequixese abandoar a cidade con 12 maravedís para
a obra da Ponte, eran para eles o dobre de pesadas.
46~
Mª GLORIA DE ANTONIO RUBIO
Salamanca, 1959
Licenciada pola UNED en Xeografía
e Historia, ten publicado diversos
artigos como “Los judíos en Galicia,
con especial atención a los de
Ribadavia”, “Los judíos de Pon-
tevedra en la Edad Media”, “Los
judíos gallegos en la Edad Media”
ou “Judios gallegos medievales”,este
último na Revista Wizo, publicada en
Israel. Como historiadora é asesora
Interior doCastelo dosCondes deRibadavia,mandado construir porBernardinoSarmiento,I Conde da Vila.
do Centro Sefardí de Ribadavia, cola-
bora en traballos do Centro de
Estudos Galegos “Padre Sarmiento” e
ten impartido conferencias sobre a
comunidade xudía.
47~
comercio do viño.
O comercio do viño, principal-
mente a súa exportación a outros
puntos de Galiza, era o apartado
principal do comercio ourensán.O
destino principal era Santiago de
Compostela onde se documentan
numerosas mencións que confir-
man os contratos mercantís entre
as dúas cidades.O segundo destino
en importancia era Pontevedra,
seguida de outras cidades galegas
como A Coruña ou Noia.
A cidade de Ourense, nesta épo-
ca, está formada por un conxun-
to de artesanos e comerciantes
asentados en numerosos talleres,
tendas e mercados. Estas profe-
sións son exercidas tanto por
cristianos como por xudeus, que
manteñen entre sí unhas rela-
INTRODUCCIÓN
A economía do s. XV en
Ourense e a súa
comarca articúlase en
torno a dous grandes núcleos: un
núcleo agrario, cunha forma de
producción feudal e onde predo-
mina o cultivo do viñedo, e un
núcelo urbano, formado por arte-
sanos e comerciantes, onde vai
xurdindo unha economía capita-
lista, sendo, precisamente, o
comercio do viño o que contri-
búe á expansión do viñedo non
só en Ourense en particular,
senón en toda Galiza en xeral.
A importancia do viñedo na eco-
nomía do século XV, está amplia-
mente recollida na documenta-
ción. Deste modo atopamos que
tanto a uva como o viño son
empregados en contratos de
foro (especie de contrato de
arrendamento) para cubri-lo
importe da renda, facéndose
constar no propio contrato, a
obriga por parte do agricultor
de coidar e manter as viñas.
Serve tamén o viño, como vere-
mos no apartado corresponden-
te, como garantía de cobro dos
contratos de préstamo, tanto dos
que non teñen interese encuber-
to como dos que o teñen. Neste
último caso, poder cobra-lo viño
permítelle ao prestamista, por un
lado, ocultar o interese esixido,
por outro, evitar que unha posí-
bel devaluación da moeda afecte
as súas gañancias, e sobre todo,
en caso de impago, quedarse cun
ben facilmente convertíbel en
diñeiro, dada a importancia do
Abrahan de León:aproximación á vida dun xudeuen Ourense no século XV
Gloria de Antonio Rubio
O s X u d e u s n a G a l i z a
O s X u d e u s n a G a l i z a
48~
cións cambiantes segundo vai
avanzando o século.
Os fondos documentais, conser-
vados tanto no Arquivo Histórico
Provincial de Ourense como no
Arquivo da Catedral desta mesma
cidade, son os que nos ofrecen
unha documentación máis ampla
sobre os xudeus que viviron nes-
ta provincia durante a Baixa
Idade Media.Esta documentación
permítenos reconstruir, anque de
maneira parcial, a vida de algúns
personaxes que alcanzaron un
maior nivel económico ou social.
Tal é o caso de Judá Pérez, Mosé
Pérez ou Abrahán de León, de
quen a súa vida, e especialmente
as súas actividades profesionais,
son o obxecto deste artigo.
DATOS BIOGRÁFICOS
E PROFESIONAIS
A presencia de Abrahán de León,
ao menos na documentación
manexada até o momento,abarca
desde o ano 1432 até o ano 1477.
O 13 de Febreiro de 1432, o xuíz
de Ourense Juan Sanchís condea
a Alfonso Sordo a pagar 10 mara-
vedís que debe da alcabala
(imposto do 10% sobre o valor
das compravendas que se efec-
tuaban en Castela) a Abrahán de
León e deste modo os seus bens
serán desembargados. A última
referencia documental sobre
Abrahán de León ten lugar no
ano 1477 e tamén fai alusión a un
asunto económico. Neste caso
pídese, ao contrario que no pri-
meiro documento, que non se
demanden os maravedís que Juan
Domínguez debía a Abrahán de
León.
Os datos personais sobre este
xudeu medieval son moi escasos,
pois soamente sabemos que en
1434 estaba casado. Sen embar-
go, os seus asuntos profesionais
están amplamente documenta-
dos ao longo de case 50 anos.
Estos 50 anos pódense dividir en
dous grandes períodos de tempo
diferenciados tanto polo seu
lugar de residencia, os primeiros
anos da súa vida profesional pasa-
dos en Ourense e o resto en
Ribadavia, como pola actividade
profesional que desempeña en
cada un destos lugares.
Anque descoñecemos a data
exacta do seu traslado de
Ourense a Ribadavia, sabemos
que no ano 1434 era veciño de
Ourense porque así se fai cons-
tar en varios documentos que se
atopan no Libro de notas de
Álvaro Afonso, notario desa
cidade. Sabemos, tamén, que en
1453 xa era veciño de Ribadavia
segundo se rexistra nunha carta
de poder que Abrahán de León
recibe para recaudar tributos
correspondentes ao período
comprendido entre os anos
1453 e 1456. Segundo o profe-
sor Luis G. de Valdeavellano, para
ser considerado veciño dun
lugar era necesario cumplir
unha serie de condicións, tais
como ter nacido no lugar ou ben
residir na povoación un certo
tempo, ter posesións de bens
inmóbeis no lugar, e ser admiti-
do como “veciño” polo concello.
Partindo desas premisas, é fácil
supor que Abrahán de León tería
abandoado Ourense para insta-
larse en Ribadavia nunha data
anterior a 1453, posibelmente
en torno ao período 1438-1444,
data na que é nomeado mordo-
mo de Diego Pérez Sarmiento,
conde de Santa Marta de
Ortigueira e señor de Ribadavia.
1. Estancia en Ourense
Durante a súa estancia en Ou-
rense,Abrahán de León dedícase
fundamentalmente a dúas profe-
sións: a recaudación de impostos
e ao préstamo de diñeiro.
1.1. Recaudador de impostos
Na Idade Media, a estructura da
Facenda Real presentaba tres
grandes niveis: o primeiro nivel
correspondía aos contadores,
que eran os encargados de por
en arrendamento a todas as ren-
das, e aos tesoureiros. O segundo
nivel correspondía aos recauda-
dores, ben dunha zona e bispado
concreto ou dun imposto especí-
fico. O terceiro nivel correspon-
día aos arrendadores de rendas
reais. Abrahán de León, como
recaudador, pertencía ao segun-
do nivel da estructura da Facenda
real. Era, polo tanto, o encargado
de recibir o diñeiro procendente
das rendas da coroa e o seu
nomeamento correspondía direc-
tamente ao rei quen, para elo, esi-
xíalle o pago dunha fianza.
Abrahán de León actuou tanto
como recaudador dunha zona
concreta como dun imposto
específico.
O s X u d e u s n a G a l i z a
49~
1456 e, polo tanto, élle retirado o
poder real. A partir desta data e
até o ano 1479 non aparece nen-
gún dato sobre a figura de Judá
Pérez. Os documentos sobre a
súa persoa reanúdanse a partir
do ano 1479 e até 1488 o que
nos indica a presencia dunha ter-
ceira persoa con este nome.
As datas de existencia de Abrahán
de León e Judá Pérez indícannos
que sería o segundo Judá quen
mantivo unha estreita relación
profesional, sempre relacionada
co diñeiro e o cobro de tributos,
con Abrahán para actuar no seu
nome: ou ben se admite que o
Como recaudador dunha zona
concreta aparece na documenta-
ción que, no ano 1434, recibe
poder de Judá Pérez para recau-
dar todos os maravedís debidos
pola cidade de Ourense e polo
seu bispado. No mesmo docu-
mento, Abrahán de León recibe
poder para dar cartas de pago
unha vez cobrada a cantidade
debida, pero especifícase moi
claramente que para que esta car-
ta de pago teña validez ten que
estar escrita pola súa propia man
e firmada co seu nome.
Judá Pérez é un personaxe moi
relacionado con Abrahán de
León, sendo moi abundante a
documentación conservada
sobre el. A primeira vez que se
documenta a súa presencia é no
ano 1423 e a derradeira no 1488,
o que fai practicamente imposi-
bel que sexa a mesma persoa. O
máis probábel, basándonos nas
datas dos documentos e nas dife-
rentes profesións exercidas, é
que se trate de tres persoas dife-
rentes co mesmo nome. A pri-
meira referencia sobre Judá Pérez
aparece na documentación do
ano 1423, e exerce como criado
de Garses Alvares. O segundo
Judá Pérez exercía a súa activida-
de entre 1434 e 1456, data na
que se rexistra que non pagou as
fianzas requeridas polo rei para
recaudar as alcabalas do bispado
de Ourense dos anos 1453 a
Praza da Magdalena na xudería de Ribadavia.Foto Moncho
O s X u d e u s n a G a l i z a
50~
pago de deudas se faga a calque-
ra dos dous, ou ben Abrahán pre-
senta documentos en nome de
Judá, etc. Como exemplo serva o
documento anteriormente cita-
do, no que Judá Pérez dá poder a
Abrahán para recaudar e dar car-
tas de pago en Ourense e no seu
Bispado no ano 1434.
Como recaudador dun imposto
específico,concretamente da alca-
bala do viño, Abrahán de León
aparece varias veces na documen-
tación manexada até o momento.
Tódalas referencias corresponden
ao ano 1434 e trátase de diferen-
tes documentos cos que é posíbel
reconstruir, anque só en parte, o
método de recaudar os tributos
na cidade de Ourense. Os feitos
sucedéronse do seguinte xeito:
O 5 de Xaneiro de 1434 Abrahán
de León e Pero Fernández, nota-
rio, solicitan o cobro da alcabala
dos viños de Ourense ao xuíz da
cidade Lois Gonçalves. O xuíz dá
a súa autorización e manda pre-
goar o cobro na Praza do Campo,
actual Praza Maior, na Cruz dos
Ferreiros e na Cruz dos Çenteos.
No mes de Febreiro, documéntase
unha reclamación ante o xuíz de
Ourense con motivo da cantidade
que Nuno González ten que pagar
da alcabala do viño.O xuíz senten-
cia que sexa o notario de Ourense
quen estipule a cantidade correcta.
O 23 de Febreiro Abrahán de León
entrega a Alfonso García un saqui-
ño de diñeiro co importe corres-
pondente á alcabala do viño.
Ao día seguinte,o 24 de Febreiro,
suponse que tras contar o diñei-
ro,Alfonso García otorgou a carta
de pago da alcabala por un valor
de 5.000 pares de blancas.
O resto dos documentos que fan
referencia á alcabala dos viños
son reclamacións de deudas
correspondentes á alcabala do
ano 1433 e que ascendían a un
total de 913 maravedís vellos.
1.2. Prestamista.
Un dos recursos empregados ao
longo de toda a Baixa Idade
Media para tratar de paliar as
sucesivas crises que tiveron lugar
nesta época, foron os contratos
de préstamo con ou sen interese
encuberto ou usurario. É impor-
tante destacar que, ao contrario
que na actualidade, no que o ter-
mo “usura” ten un matiz absoluta-
mente despectivo, na Idade
Media, como propón o profesor
David Romano, era un termo ino-
cuo, equivalente ao que hoxe
denominamos interese. Nesa
época, prestar diñeiro a interés
era lícito sempre que se fixese
dentro dos límites legais fixados.
A actividade prestataria foi exerci-
da tanto por cristianos como por
xudeus e, en ambos casos, son
numerosas as disposicións legais
que regulan os contratos de prés-
tamo. Ambas lexislacións, a xudía
e a cristiana teñen un punto en
común: permiten o préstamo con
interese sempre e cando sexa fei-
to a persoas de diferente relixión.
É dicir, un cristiano non pode
prestar con interese a outro cris-
tiano, pero sí a un xudeu, do mes-
mo modo que un xudeu non
pode prestar con interese a outro
xudeu, pero sí a un cristiano.
A normativa cristiana respecto ao
préstamo con interese está reco-
llida en toda clase de textos
legais.Así:
Nos Foros e ordenanzas munici-
pais, que representan o dereito
consuetudinario de orixen alto
medieval, a usura non está proibi-
da senón simplemente regulada
para impedir fraudes ou abusos.
Nas Sete Partidas fíxase o intere-
se nun 33,3%, que será o habitual
durante toda a Idade Media, ao
menos na letra das leis.
Nos Concilios Provinciais prohí-
bese, como xa vimos anterior-
mente, que un cristiano preste
diñeiro a outro cristiano, pero
permite prestar diñeiro con inte-
rese a persoas de diferente fe.
Os cadernos de Cortes, que
reflicten fundamentalmente a
posición das cidades, fixan un
interese entre o 66,6% e o 33,3%.
Anque a súa principal preocupa-
ción será como reducir as deudas
xudías, non se atreven a cuestio-
nar o papel dos xudeus como
prestamistas.
Na documentación galega atopa-
mos numerosos documentos que
fan referencia tanto a contratos
de préstamo aparentemente sen
interese, como a contratos de
préstamo claramente usurarios.A
figura de Abrahán de León docu-
méntase realizando ambos tipos
de contratos.
O s X u d e u s n a G a l i z a
51~
Yuda Peres 150 mrs.que unidos a
25 que debia de antes se obligo a
pagar en vino o en dinero la mis-
ma cantidad prestada. Non se tra-
taría de un préstamo con interese
cuberto porque o deudor com-
prométese a devolver a mesma
cantidade prestada, en diñeiro ou
en viño. O que non podemos
saber é se nas cantidades declara-
das como prestadas xa estaba
incluido ou non o interese que
tería que pagar pola cantidade
recibida.
1.2.2. Contratos de préstamo
con interese encuberto
Na documentación rexístranse
tamén varios contratos de présta-
mo nos que a cuantía prestada
tense que devolver en viño ou en
diñeiro, pero ao prezo do merca-
do do viño no momento da finali-
zación do contrato e que son cla-
ramente usurarios. De todos eles,
ao menos un é realizado por
Abrahán de León o 14 de
Setembro de 1434. O contra-
to di textualmente: “A XIIII
de setenbro, lourenço calvo
de seixalvo reçebeu de
abraan de leon viinte mara-
vedíes vellos en diñeiros fei-
tos et outorgouse de lle dar
a esta dorna primeira que
ven dous moyos de boon
viño de lagar a como valuer
reganchaan nen a mayor
valia nen a menor forro e
quite de alcavala etc. Pena
dous maravedíes etc...”.1
teñen que ser devoltas nuns prazos
de tempo moi curtos. Anque for-
malmente non existe interese xa
que se obriga a devolver a mesma
cantidade prestada, sin embargo é
fácil supor que os intereses estive-
ran incluidos na cantidade declara-
da como prestada.
1.2.1.1. Contratos de présta-
mo ordinario
Nun contrato de préstamo ordi-
nario, o notario debe facer cons-
tar a cantidade prestada,a data de
devolución do diñeiro e a pena
que se imporá se non se devolve
no prazo establecido. Un exem-
plo deste tipo de contrato é o fei-
to por Abrahán de León a Inés
Alfonso: Eynes Afonso, recibio de
Abraan de Leon en nombre de
1.2.1. Contratos de préstamo
sen interese encuberto
Na documentación atopamos
dúas formas diferentes de prestar
diñeiro: a obrigación de bens por
parte do deudor e os contratos
de préstamo ordinario.
1.2.1.1. Obrigacións
Unha obrigación é o compromiso
de entregar un ben ou diñeiro nun
prazo de tempo determinado, a
cambio dunha cantidade prestada.
Abrahán de León, ao longo do ano
1434, presta diñeiro en varias oca-
sións e os deudores,a cambio,obri-
gan os seus bens. O 9 de Febreiro
de 1434 obriga os seus bens Joan
Gyón da Coruña como deudor
principal e o seu fiador, veciño de
Ourense, a cambio de 200 marave-
dís e unha seira de pasa que debe-
rán pagar antes de un mes.O 21 de
Setembro obrigan os seus bens
Roy Bouçosa e o seu fiador Diego
Díaz por 81 maravedís vellos que
deberá pagar, como máximo,
antes de dúas semanas. Outro
exemplo é a obriga feita por
Álvaro Pato e o seu fiador Diego
Barbeiro para pagar, ben a
Abrahán de León, ben a Judá
Pérez,ben a calquera persoa que
teña poderes deles, por 140
maravedís que deberá pagar
antes do entroido.
En xeral, as obrigacións recolli-
das até o momento caracterízan-
se porque as cantidades presta-
das son relativamente altas e
Prestamista xudeu.
1. López Carreira, A.: “Contribución ó estudo da xudería ourensá baixomedieval”, en Xudeus e Conversos na Historia, Santiago, 1994 (Actas doCongreso Internacional, Ribadavia, 1991), p. 210, doc. 20.
O s X u d e u s n a G a l i z a
52~
O feito de que a referencia ao
viño oculta un préstamo con
interese dedúcese a partir de
dous razóns: a primeira razón
derívase das profundas diferen-
cias de valor dadas aos moios de
viño en cada contrato (o moio de
viño é unha unidade de medida
que equivale a 144 litros) e a
segunda, da imposibilidade de
considerar este contrato como
unha compravenda ou como un
contrato de préstamo simple ou
con prenda.
Para comprobar os diferentes
valores asignados a un moio de
viño atopamos na documentación
manexada até o momento os
seguintes valores:nun documento
do 14 de Setembro de 1434 prés-
tanse 20 maravedís a cambio de 2
moios de viño; o 30 de Xuño de
1434 préstanse 60 maravedís a
cambio de 2 moios de viño;o 4 de
Xullo de 1434 préstanse 40 mara-
vedís a cambio de 2 moios de
viño; e por último, o 16 de Xullo
de 1434 préstanse 240 maravedís
a cambio de 5 moios de viño.
Destas grandes diferencias de
valor entre o máis barato,10 mara-
vedís o moio (20 mrs. / 2 moyos),
e o máis caro, 48 maravedís o
moio (240 mrs. / 5 moyos), nun
período tan reducido de tempo,
dedúcese que non pode ser unha
compravenda debido á fluctua-
ción dos prezos, e polo tanto, trá-
tase dun préstamo.
É importante destacar que o inte-
rese é maior canto menor é o
valor do moio. Se o prestamista
pide 48 maravedís por moio que-
re dicir que pensa obter, ao
menos, 50 maravedís nuna venda
porterior. Polo tanto, cando
Abrahán de León presta a
Lorenzo Calvo 20 maravedís a
cambio de 2 moios, este deberá
pagar 100 maravedís (50 por
cada moio de viño) ou o seu
equivalente en viño, o que supón
un interese do 500%, claramente
usurario. Sen embargo, aquel a
quen se lle prestaron 240 mara-
vedís a cambio de 5 moios de
viño, deberá pagar 250 marave-
dís, é dicir, un interese do 4,16%.
A segunda razón que nos permite
afirmar que estamos ante un con-
trato de préstamo con interese é
a imposibilidade de considerar o
contrato realizado por Abrahán
de León:
A) Como unha compravenda.
B) Como un contrato de présta-
mo ordinario.
C) Como un contrato de présta-
mo con prenda.
A) non podemos considerar que
se trata dunha compravenda de
viño para consumo propio por-
que os xudeus consideran “impu-
ro” o viño elaborado polos non
xudeus e polo tanto non o poden
consumir.Tampouco se pode tra-
tar dunha compravenda de mer-
cancía para a súa comercializa-
ción porque no contrato non
existe unha cláusula de penaliza-
ción que, no caso de que o
comerciante non recebise o viño
prometido, poidese recuperar o
seu diñeiro. Os dous maravedís
que, segundo o documento se
imporán como pena, non se
poden considerar como unha
cláusula de penalización por non
cumplir o contrato, pois trátase
da cantidade que terá que abonar
o deudor pola alcabala.
B) non se trata dun contrato de
préstamo ordinario porque,
como xa vimos, en todo contrato
deste tipo debe figurar a cantida-
de prestada, a data de devolución
do diñeiro e a cláusula de indem-
nización por incumplimento de
contrato. Esta cláusula non existe
no contrato que estamos a anali-
zar. Non podemos atribuir esta
forma de realizar contratos aos
“usos e costumes” da época, pois
na documentación manexada
atópanse contratos que cumpren
coas condicións necesarios para
ser considerados contratos de
préstamos ordinarios.
C) podería entenderse que son
contratos con prenda, é dicir, que
para garantizar a devolución da
cantidade de diñeiro prestada ofré-
cese a entrega dun ben,neste caso
o viño,que pasará a propiedade do
prestamista se o deudor non paga.
Sen embargo,se o viño fose a pren-
da, sería suficiente devolver a mes-
ma cantidade prestada en diñeiro
para cumplir o contrato. Pero, no
contrato realizado por Abrahán de
León, se se opta pola devolución
en diñeiro este será igual ao valor
que teña o viño no mercado,e non
ao diñeiro recibido.
2. Estancia en Ribadavia
O segundo período da vida de
Abrahán de León transcorre na
vila de Ribadavia e intimamente
ligada, nun primeiro momento, ao
O s X u d e u s n a G a l i z a
53~
IIIº conde de Sta. Marta. Á morte
de Bernardino en 1493, sucedera-
lle a súa filla maior Francisca
como IIª condesa de Ribadavia.
Durante a súa estancia en Ribada-
via, as profesións exercidas por
Abrahán de León refírense á recau-
dación de tributos e á administra-
ción da casa condal de Santa Marta.
2.1. Recaudador ao servicio
do conde de Sta. Marta
Como recaudador ao servicio do
conde de Santa Marta,Abrahán de
León aparece citado nun docu-
mento do ano 1438 no que o con-
ámbito do conde Santa Marta de
Ortigueira e Señor de Ribadavia.O
condado é unha dignidade nobilia-
ria concedida por Juan II a Diego
Pérez Sarmiento, señor de Santa
Marta de Ortigueira, Ribadavia,
Celme, Mucientes, etc. En 1440,
Diego Pérez Sarmiento permutou
a súa vila e fortaleza de Tariego
(Palencia) pola de Santa Marta de
Ortigueira que pertencía a Pedro
de Acuña, guarda Maior do
Consello Real. Dous anos despois,
o 15 de Novembro de 1442,Juan II
confirmaba o señorío co título
condal. O Iº conde de Sta. Marta
estivo casado con Teresa de
Zúñiga, coa que non tivo descen-
dencia. Sen embargo, tivo dous
fillos naturais,García e Bernardino,
que foron lexitimados por Juan II.
En 1465,no seu testamento,Diego
Pérez Sarmiento deixa herdeiro
universal a Bernardino,futuro con-
de de Ribadavia.
O condado de Ribadavia non se
creará até 1476,concretamente o
16 de Abril.A merced do título de
conde de Ribadavia dado a
Bernardino Pérez Sarmiento, ade-
lantado maior de Galiza e señor
de Ribadavia, está comprendida
na aprobación dada polos Reis
Católicos en Madrigal, á concor-
dia coa que rematou o litixio
sucesorio entre Bernardino e o
seu sobriño Francisco Sarmiento,
Porta nova que daba paso a xudería de Ribadavia.Foto Moncho
O s X u d e u s n a G a l i z a
54~
de da poder a “Abraan de leon mi
recabdador” para otorgar foros
(especie de contrato de arrenda-
mento), arrendar as súas propieda-
des, realizar demandas, requeri-
mentos, apremios, etc. En virtude
deste poder, realiza varios foros,
todos eles feitos a habitantes de
Pazos de Arenteiro. Así, o 14 de
Xanerio de 1444 afora unhas viñas
a García Outeiro; o 10 de Xullo de
1454 afora unhas leiras para poñer
viñas a García de Moredo; o 12 de
Maio de 1457 afora unha casa a
Álvaro García; o 10 de Agosto de
1457 afora unha adega a Alfonso
Martínez; o 24 de Maio de 1459
afora cinco leiras para poñer viñas
a García de Moredo; finalmente, o
3 de Febreiro de 1462 afora unha
casa a María de Vilar.
A súa actividade como recauda-
dor non se limita, exclusivamen-
te, a realizar estos contratos de
foro senón que tamén se docu-
menta a actividade recaudadora
de Abrahán de León en relación
con outros campos económicos.
Un documento de 1449 recolle
como Abrahán de León cobra, en
nome do conde,cinco fanegas de
centeo que este debía recibir
cada ano do Mosteiro de Oseira.
Figura, na documentación, como
recaudador das alcabalas do bis-
pado de Ourense durante os anos
1453-1456. Neste caso, recauda o
imposto no nome de Judá Pérez e
comparte o poder con Fernan
Dias de Madrid.
En 1450,Abrahán de León recebe
poder de Judá Pérez para recau-
dar unhas cantidades atrasadas
correspondentes aos “pedidos”
(tributo de carácter extarordina-
rio) do ano 1443, tras un longo
conflicto cos veciños de Ourense
sobre a cantidade esixida polos
recaudadores.
2.2. Administrador da casa
condal
Entre as profesións relacionadas
coa administración da casa condal,
Abrahán de León exerceu as de
“facedor”e mordomo do conde.
2.2.1. Facedor
Un facedor é un administrador,
representante ou procurador da
presoa representada. No caso
concreto de Abrahán de León,é o
facedor do conde de Santa Marta
e como tal é definido en varias
ocasións na documentación
manexada.
2.2.2. Mordomo
O mordomo, en termos xerais,
formaba parte do persoal ao ser-
vicio da facenda dunha casa nobi-
liaria. Era o responsábel da casa,
neste caso do conde de Santa
Marta, nos aspectos económicos
e financieiros. O seu nomeamen-
to debeu ocurrir entre 1438, data
na que como xa vimos exerce xa
como recaudador do conde e
onde non se menciona que
tamén sexa mordomo do mesmo,
e 1444, ano da primeira referen-
cia documental a este cargo que
se rexistra nunha carta de poder
onde textualmente atopamos:
“Sabean quantos esta carta
viren commo eu Abraan de
Leon, mayordomo que soo de
don Diego Peres Sarmento, con-
de d-Ortigeyra...”.2
Queda pois
confirmado, nestes documentos,
que a data de nomeamento de
Abrahán de León como mordo-
mo do conde de Sta. Marta de
Ortigueira debeu ocurrir entre os
anos 1438 e 1444. A última refe-
rencia a Abrahán de León é do
ano 1477 con motivo da rendi-
ción de contas de Judá Pérez en
razón do seu cargo de mordomo
de Bernardino Pérez Sarmiento,
que nesta data xa é conde de
Ribadavia.
RELACIÓNS CO SEU ENTORNO
Anque, como xa vimos, os datos
directos que a documentación
nos aporta sobre a personalidade
de Abrahán de León son moi
escasos, sen embargo, indirecta-
mente, permítennos saber como
eran, por un lado as relacións cos
seus correlixionarios e, por
outro,o grao de estimación social
do que gozaba entre os membros
da comunidade cristiana.
a) Relacións coa sociedade
xudía
Unha das principais normas de
convivencia das comunidades
xudías era a axuda mutua entre
os diferentes membros da comu-
2. Losada Menéndez, M.J. y Soto Lamas, T: “Algunos documentos de Abraan de Leon, recaudador del conde de Ribadavia: 1438-1462” en Boletínde Estudios Fontán-Sarmiento, num. 16 (1995), pp. 60-61, doc. 2.
O s X u d e u s n a G a l i z a
55~
Casa dos Condes de Ribadavia, donde se está instalando o Centro de Información da Cultura Sefardi. Foto Moncho
nidade.Abrahán de León non foi
unha excepción a esta norma,
pois a documentación amósano-
lo obrigando todos os seus bens,
o 22 de Xullo de 1457, como
garantía de que Donouro non sai-
rá da cidade até, ao menos, o mes
de Setembro. En caso contrario
terá que abonar todo o que ela
estaba obrigada a pagar.
b) Relacións coa sociedade
cristiana
En xeral, o status social que
Abrahán de León tivo dentro da
sociedade cristiana debeu ser
moi alto, tanto no período no que
viviu en Ourense como no que
viviu en Ribadavia.
Durante a época na que viviu en
Ourense, é definido por Álvaro
Afonso, notario da cidade, o 24 de
Febreiro de 1434 como “A moy
nobre persoa de abraan de
leon”.3
Posteriormente, e por este
mesmo notario, o 14 de Setembro
dese mesmo ano faise referencia a
Abrahán como “moito nobre per-
soa”.É importante mencionar que
é o único xudeu que merece tal
consideración,a pesar de que este
notario tamén fai referencia, en
numerosas ocasións, a Judá Pérez
e a outros personaxes xudeus da
vida ourensana.
Pero, quizais, o documento que
mellor reflicte o status persoal
deste personaxe sexa o que ten
data de 26 de Setembro de 1438.
Neste momento,Abrahán de León
xa está traballando ao servicio do
conde de Santa Marta que, ade-
mais,é o carto Adiantado Maior de
Galiza (dos da súa linaxe) do
Consello do Rei.Abrahán é xulga-
do e condeado por non ter abona-
do carenta maravedís que debía
do pago dos “pedidos” e, en virtu-
3. López Carreira, A.: op. cit., p. 206, doc. 9.
O s X u d e u s n a G a l i z a
56~
de da sentencia contra el pronun-
ciada, debía ir a prisión. Mais os
propios xuíces decidiron que,
como era facedor do conde de
Santa Marta, Adiantado de Galiza,
non podía ir a prisión, e polo tan-
to, que prenderían a outro veciño
por el. O documento di textual-
mente; “... dixo que lles amostra-
van o corpo do dito Abraan para
que o prendesen et os ditos juises
diseron que se o prendesen que
era fasedor de sennor endeanta-
do e que prenderian outro vesino
desta dita çibdad por elo ...”.4
A súa situación económica é
outro referente da súa boa rela-
ción cos membros da sociedade
cristiana. As persoas que tiña ao
seu servicio, claro indicativo dun-
ha situación económica desafoga-
da, eran, aparentemente, todos
cristianos, o que fai supor as súas
boas relacións con esta sociedade.
Nos anos 1450 e 1451 atopamos
como criados seus a Jerónimo de
Balinas e Juan Domínguez. Como
homes ao seu servicio, en 1444 a
Álvaro Fernández, en 1457 a Juan
de Cobreyros e Juan do Real, e en
1462 a Juan Domínguez, Juan
Caeneyro e García.
CONCLUSIÓNS
A modo de conclusión, podemos
afirmar que a vida de Abrahán de
León, dedicada fundamentalmen-
te, e ao longo de case 50 anos, a
profesións relacionadas co cobro
de tributos e á administración de
diñeiro, desenrolouse perfecta-
mente integrada dentro da socie-
dade cristiana, onde alcanzou
unha grande consideración social,
chegando a ocupar os máis altos
cargos dentro da administración
da casa condal de Santa Marta de
Ortigueira onde, ademais de se
ocupar dos asuntos económicos,
encargouse da administración e
representación do conde.
Esta integración na sociedade
cristiana non lle supuso un apar-
tamento da súa propia sociedade,
xa que, e a documentación
demóstranolo, ao menos nunha
ocasión obrigou todos os seus
bens para protexer a Donouro,
muller de David, platero.
Polo tanto, podemos considerar
as relacións de Abrahán de León
coa sociedade cristiana como o
prototipo de boas relacións que
manteñen ambas culturas en
Galiza até os anos 80 do século
XV, momento no que se fixo evi-
dente un claro deterioro das rela-
cións que evolucionarían até a
ruptura total en 1492.
(Abraham bar (ou fillo de R.) Meir ben Péres)
Lápida descoberta na Praza da Palloza (A Coruña) no ano 1871.
4. Antonio rubio, G.: “Los judíos en Galicia, con especial atención a los judíos de Ribadavia”, en La herencia judía en la Red de Juderías de España-Caminos de Sefarad, Girona, 2000, p. 131.
O s X u d e u s n a G a l i z a
57~
Xudeu entrando na súa casa. Antes de entrar toca a Mezuza, situada na“xamba da porta”. É un pergamiño que contén versículos bíblicos
específicos e está fixada na entrada das casas xudías.Normalmente póñense os primeiros parágrafos do Shemá.
58~
FELIPE AIRA PARDO
Historiador e especialista na historia
local de Monforte de Lemos. Durante
tres anos estivo encargado do Museu
de Arte Sacro das Clarisas de
Monforte. Autor de diversos traballos
de Investigación histórica para o
Concello de Monforte.Ten publicado
traballos como “La Tau, escudo de
Mosteiro de S.Vicente do Pino coa torre da homenaxe, torreón pequeno e parte da muralla.
Apuntes sobre os Os seguintes datos, na
súa maioría inéditos
até a data, están toma-
dos do traballo “A Pegada Hebrea
en Monforte de Lemos”, realizado
por iniciativa do Concello de
Monforte, presidido por Nazario
Pin Fernández.
Monforte de Lemos”, “Las calles de
Monforte, Historia de sus nombres
desde el siglo XIII al XX”,“Los judios y
conversos de Lemos del XIII al XVIII”
e “El castillo de Monforte de Lemos”.
59~
cidindo cos personaxes máis
poderosos da familia condal,entre
os que podemos citar ao Cardenal
Rodrigo de Castro; o VI Conde de
Lemos, Virrei de Nápoles e
Embaixador en Roma;o VII Conde
de Lemos, coñecido como “O
Gran Conde de Lemos”, protector
e mecenas dos grandes literatos
españois entre os que destacan
Cervantes, Góngora, Mira de
Amescua, os irmaos Argensola,
Lope de Vega, etc., ademais de
Virrei de Nápoles e Presidente do
Consello de Italia e das Indias.
Nesta época dourada ten lugar a
edificación das grandes construc-
cións monfortinas como o
Convento de S.Antonio –orde fran-
ciscana–,o Colexio da Nosa Señora
da Antiga, rexido por Xesuitas; o
convento dominico de S. Jacinto;o
mosteiro de franciscanas de Sta.
Clara. Estas fundacións víñanse a
Amilenaria cidade de
Monforte está situada
no centro do val de
Lemos, bañada polo río Cabe.
As súas orixens remóntanse ao
povo dos Oestrymnios, expulsa-
do pola tribu celta dos Lemavos.
Os Lemavos tiñan a súa capitali-
dade no Castro Dactonium, e
sobre el levantouse o Mosteiro
Benedictino de S. Vicente do
Pino, edificio erixido durante a
Alta Idade Media, anque desa
época practicamente nada se
conserva.O que hoxe vemos per-
tence a construccións dos sécu-
los XVI, XVII e XVIII.
Monforte foi capitalidade do pode-
roso Señorío, despois Condado de
Lemos.Durante o século XV tiña as
posesións de Sarria, Castro
Caldelas, Monforte, Ponferrada,
Vilafranca, Cornatuelo, etc. En tem-
pos dos Reis Católicos e do II
Conde D. Rodrigo Enríquez de
Castro, o poderoso dominio feudal
foi dividido en dúas partes, como
consecuencia do recelo da coroa
cara un nobre con tanto aparato
militar e poder económico.O novo
Condado de Lemos quedaba inte-
grado polas propiedades situadas
en terras de Galiza, mentres que
Ponferrada pasaba a mans directas
da monarquía. Cornatuelo, Vila-
franca e algunha outra de menor
importancia integraban o recén
creado Marquesado de Vilafranca,
sendo os seus primeiros titulares
os pretendentes a todo o Condado
de Lemos, un fillo do Conde de
Benavente e Juana Osorio, filla do I
Conde de Lemos e tía do II Conde
D.Rodrigo.
Monforte alcanza o seu esplendor
entre finais do século XVI e a pri-
meira parte do século XVII, coin-
IO Monforte xudeu
Felipe Aira Pardo
O s X u d e u s n a G a l i z a
xudeus de Monforte
O s X u d e u s n a G a l i z a
60~
unir ás xa existentes de S.Vicente
do Pino. Tamén se reconstrue a
ponte medieval, coñecida hoxe
como “A Ponte Vella”.
Temos que destacar tamén o
complexo fortificado.Trátase dun
conxunto de murallas, torreóns,
portas da vila, portas falsas e
torre da homenaxe.
Os xudeus de Monforte.
Os xudeus de Monforte, pola
documentación manexada, a
maior parte inédita até a data,
nunca tiveron unha zona concre-
ta de concentración (xudería). O
seu lugar de emprazamento res-
ponde ao modelo doutras cida-
des. Ubícase en torno ás portas
da vila e nas prazas do mercado.
Debemos descartar a tan traída e
levada afirmación de que a xude-
ría monfortina atopábase na
actual rúa Abelardo Baanante,
coñecida como Rúa Nova e A
Calexa. Efectivamente, sí existi-
ron vivendas de semitas nesa vía,
pero, ao mesmo tempo, os hebre-
os residían noutras rúas monfor-
tinas, formando o que podemos
denominar como “Rúas de ámbi-
to xudeu”.
As noticias máis antigas.
Anteriores ao século XV, entre
outras referencias, temos noti-
cias ailladas como a do ano 915,
na que se cita a un testigo
“Ismael Judila”, que poidera
corresponder a un xudeu ou un
mozárabe.
Durante o século XIV varios titu-
lares do Señorío de Lemos desig-
naron xudeus para postos impor-
tantes. Cabe destacar ao Infante
Felipe, home que gozaba da ami-
zade dos xudeus, até o punto de
que o hebreo Yuzaf de Ecija con-
vertiuse no almoxarife real de
Alfonso IX, gracias á influencia
do Infante, que era tío do monar-
ca. D. Pedro Fernández de Castro
“O da Guerra”, Señor de
Monforte en 1334, tiña como
recaudador ao xudeu Don
Guilleumo e o seu almoxarife era
D. Samuel, irmao de D.
Guilleume.
O fillo de D.Pedro,D.Fernán Ruíz
de Castro “Toda la lealtad de
España”, Señor e Conde de
Lemos, 1343-1369, carcterizouse
Colexio de Nosa Señora da Antiga, no pasado, Colexio dos Xesuitas.
O s X u d e u s n a G a l i z a
61~
A maior pare das noticias corres-
ponden ao século XV, que é, ao
noso entender, o momento de
maior presencia semita en
Lemos.É necesario precisar que a
maioríados documentos que se
conservan datan deste século. De
calquera xeito, non se descarta a
existencia desta comunidade con
anterioridade, anque polo mo-
mento as noticias escasean.
Os sucesos acaecidos no ano
1391, coas persecucións e
matanzas sistemáticas de hebre-
os en diversas rexións españo-
pola súa política pro xudía,
seguindo a liña marcada polo seu
rei D. Pedro I O Cruel.
Outro documente importante é o
pago das alxamas de xudeus á
Coroa de Castilla, anos 1474,
1488, 1489 e 1491. No grupo de
Ourense atopámonos as poboa-
cións de Monforte de Lemos,
Allariz e Ribadavia.
O selo de Salomón.
Na parte máis antiga da Torre da
Homenaxe, construida no século
XIV, observamos signos lapida-
rios e marcas de canteiros. O que
máis abunda é a estrela de cinco
puntas ★ , o Selo de Salomón.
Esta estrela ten varios significa-
dos. Para os celtas era o signo da
divinidade; durante a Idade
Media foi denominada Cruz de
Trasgo, pertenceu a unha loxia
numérica, nº 5; para os xudeus
representa os cinco libros do
Pentateuco, cada punta un libro.
Por outra banda, baseándonos na
organización de certas corpora-
cións de constructores que se
consideraban herdeiras das
medievais, como as famosas
“Compagnons de France”, a
estas marcas dábaselles a consi-
deración de aval de garantía, de
traballo de garantía. Coa fin da
Idade Media, o costume de usar
estos signos lapidarios desapare-
ceu. O Renacemento aportou
novos hábitos e cambios de men-
talidade. De feito, despois de dei-
xar de utilizalos perdeu o seu sig-
nificado orixinal.
Documentos inéditos que nos
sitúan nas rúas de ámbito
hebreo.
Porta da Alcazaba, no século XV,zona de ámbito xudeu.
O s X u d e u s n a G a l i z a
62~
las, influíron decisivamente na
súa elección de residencia. Os
galegos estaban máis enfocados
cara o movimento antiseñorial,
na guerra irmandiña de 1467-
1469, que no movimento antise-
mita.
A finais do século XIV, ao
Noroeste peninsular chega un
grande número de hebreos, só
superado pola chegada de fami-
lias xudías durante as últimas
décadas do século XV.
Unha das conclusións máis
importantes que sacamos da
documentación manexada é
que os hebreos viviron mestura-
dos cos cristianos en diversas
vías medievais de Monforte, en
torno ás portas da vila e prazas
do mercardo.
Así, sabemos, por exemplo, que
no ano 1449 Mose Judyo moraba
no intramuros de Monforte,e que
no ano 1453 Ester Judía moraba
na rúa Zapatería, hoxe Travesa do
Cárcere Vello.
En 1474, a familia semita formada
por Manuel e Lidica, vivían nos
Ferreiros.
No ano 1462, Isaac Chamizo
moraba nunha casa da rúa Nova,
actualmente rúa Abelardo
Baanante, coñecida popularmen-
te como a Calexa.
No ano 1488 Boaventura Judía tiña
a súa casa na Praza do Acouge,
inmóbel que mercara nese ano o II
Conde de Lemos Rodrigo Enríquez
de Castro. A praza do Acouge, ou
sexa, do Mercado, atopábase na
actual praza das Pescaderías.
En definitiva, vemos como se
situaban nas portas da vila e nas
prazas do mercado.
A sinagoga, segundo os datos dos
que dispomos, emprazábase na
rúa Falangueira.A tradición popu-
lar así o confirma.
Temos que ter en conta que nas
Ordenanzas do ano 1432 decíase
que todo lugar onde viviran máis
Ponte de Pedra ou Vella, reconstruida sobre unha medieval a finais do século XVI.
O s X u d e u s n a G a l i z a
63~
alcanzaron grande fama en
Portugal.
Á cidade de Monforte engadíuse-
lle de forma oficial, no ano 1916,
o término “de Lemos” para dife-
renciala de outras localidades do
mesmo nome.
Non coñecemos outra povoa-
ción, rexión, accidente xeográfi-
co ou familia nobre (salvo as pro-
cedentes da nosa terra) que se
identifiquen con “de Lemos”.
“De Lemos” ou “Lemos” apelida a
un importante número de fami-
lias establecidas en Ourense,
Monforte, Vigo, A Coruña, Xinzo,
etc., País Vasco, Madrid, Cata-
luña...; países europeos como
Portugal, Alemania, Holanda,
de 10 cabezas de familias xudías
estaba obrigado a ter sinagoga.
Familias sefardíes de apelido
“De Lemos”.
O vocábulo “De Lemos” ou
“Lemos”é singular da nosa terra e
dá nome ao val. O seu significado,
se seguimos a Manuel Murguía,
Padín e Bullet, entre outros, alude
ao chan húmido, o que encaixa
perfectamente co noso país.
Lym, Leman, Limoges, Limia, son
algúns dos topónimos españois e
europeus que, ao igual que o
noso Lemos, titulan povoacións
de chans fertis e húmidos.
Desde a Alta Idade Media “De
Lemos”deu nome aos titulares da
vila, os Señores e logo Condes
herdeiros e perpetuos, por riba
dos apelidos Castro, Enríquez,
Osorio, etc.
Unha das ramas da familia dos
López que se distinguín desde os
primeiros momento da Recon-
quista, tiña propiedades e caste-
los no val de Lemos, señoreando
os actuais concellos de Sober e
Pantón. Para se diferenciaren de
outras familias colocaron o térmi-
no “de Lemos”, constituindo a
familia López de Lemos.
As familias fidalgas de apelido “de
Lemos”,aveciñadas no país lusita-
no, tiñan as súas raíces na nosa
terra. Os descendentes dos
Condes de Lemos e dos Condes
de Amarante (López de Lemos)
Antiga Praza do Azouge, hoxe Travesa do Cárcere Vello, na zona xudía do século XV.
O s X u d e u s n a G a l i z a
64~
Francia...; países americanos
como Brasil, Arxentina, Chile,
Panamá, Canadá, EE.UU., etc.
O que resulta certamente sorpren-
dente é a cantidade de familias
sefardíes que, sobre todo desde o
século XVI até a actualidade, se
extenderon por Europa e América
co apelido De Lemos, Lemos.
Non se pode afirmar que todas as
familias sefardíes de apelido De
Lemos proveñan da nosa cidade.
Non todos terían como móvil
para adoptar este apelido a súa
orixe xeográfica en Monforte ou
na Terra de Lemos. Pode que
algúns, no momento da súa con-
versión, do seu bautismo cristia-
no, adoptaran o nome para bus-
car a protección dos Condes de
Lemos ou de outros nobres rela-
cionados con esta rexión,ou para
honrar algunha deuda contraída
con estas familias.
Sabemos da existencia de des-
cendentes destas familias sefardí-
es en lugares tan dispares como
Altoona, Hamburgo, Prusia,
Curação, Santo Domingo, Ámster-
dam,...
Os hebreos expulsados de
Sefarad seguiron varias rotas,
unha delas dirixíase cara o Norte
de África, desde Marrocos até
Exipto e principalmente a
Palestina. Outra rota tivo como
destino Italia, Grecia, Romania, e
sobre todo Turquía. Outra tivo
como punto de destino os Países
Baixos, desprazándose desde alí a
Centro Europa, especialmente a
Alemania, Dinamarca e algúns a
Inglaterra. A partires da segunda
metade do século XVI, moitas
familias sefardíes tiveron como
punto de referencia América.
Existiron tres épocas importan-
tes e con características diferen-
tes.A primeira oleada, de 1654 a
1820, estivo composta na súa
Unha das vivendas máis antigas da rúa Falangueira (unha das tres vías do antigo Monforte intramuros) co tabuleiro na xanela.
O s X u d e u s n a G a l i z a
65~
cantaban os sarrianos aos veci-
ños da cidade do Cabe e que
dicía: Monforte de Lemos,
Monforte dos demos, cincocen-
tos veciños, trescentos ladróns e
o resto xudeus.
Na lenda máis importante e enrai-
zada na nosa localidade, “A coroa
de lume”, en diversas versións,
como a de Galo Salinas, mencióna-
se a un xudeu con papel destacado
no desenlace de tan terríbel suce-
enorme maioría por familias pro-
cedentes de España e Portugal.A
segunda oleada, de 1820 a 1860,
procedía esencialmente de
Alemania. Unha terceira oleada
de 1880 a 1924, chegaba dos paí-
ses do este de Europa.
Coa axuda de diversas personali-
dades do mundo sefardí ou rela-
cionado con el, logramos recopi-
lar máis de medio centenar de
familias sefardíes, todas co apeli-
do Lemos, e unha inmensa maio-
ría, con outro ou outros apelidos
de orixen sefardí-lusitano.
Bruxas, adiviñadores, blasfe-
mos...
Na documentación que manexa-
mos, sobre todo do século XVI,
desvélase, entre outras noticias, a
cantidade de blasfemos, adiviña-
dores e bruxas aveciñados en
Monforte e procesados polo
Santo Oficio de Galiza.
Son un total de cincuenta casos
entre os anos 1580 e 1600, que
inclúen a algunhas persoas pose-
ídas polo demo.
En canto aos edictos de fé deste
mesmo tribunal, aparecen cinco
casos da zona de Lemos, perten-
centes a este tempo, amén dos
procesos contra diversos mem-
bros da familia xudeu-conversa
dos Gaibores.
Lendas, ditos e refráns que
notan a tradición hebrea en
Monforte.
A tradición xudía en Lemos déi-
xase ver, igualmente, nos ditos
populares. Por exemplo, o que
O Sr. Moshe Shaul, Vicepresidente daAutoridade Nacional do Ladino eDirector de “Alei Yerushalayim” nocasco antigo de Monforte xunto a
Concellala de Cultura AidaMenéndez e o autor do artigo.
66~
O Agregado Cultural da Embaixada de Israel, Sr. Eyal Sela, co concelleiro Alejandro Sousa e o investigador e histo-riador monfortino Felipe Aira Pardo. Agosto 99.
so. Está claro que un relato que se
desenrola na nosa terra tiña que
contar con algunha representación
da comunidade xudía.
Non debemos esquecer tampou-
co que o noso burgo contou cun
importante gremio de plateiros.
Algúns historiadores locais citan
un xudeu,Samuel Arqueba, lexen-
dario personaxe, e dicimos esto
porque non se ten publicado até
a data nengún documento que
avale a súa existencia.
Se damos un paseo polas rúas con
maior personalidade da nosa cida-
de atoparemos cun singular tipo
de construcción, anque cada vez
en menor medida, pois deixan
paso a ás novas edificacións.
Consiste nun inmóbel de baixo e,
xeralmente, un piso, con corredor
de madeira e, na súa planta baixa,
unha xanela con “tabuleiro”, que
era o mostrador, desde onde o
profesional espuña ou vendía os
seus productos. Pénsase que este
tipo de construccións son un resi-
duo da actividade comercial dos
xudeus e logo converso.
En diversos padróns de décadas
pasadas apareceron veciños co
apodo “Judas”. Incluso Leandro
Carré Alvarellos, na súa obra “Las
leyendas tradicionales gallegas”
faise eco da noticia que recolleu
na parroquia de Vilamelle sobre
“o xudeu errante”.
Hoxe, os mais vellos de
Monforte recordan que non fai
moito tempo era normal deno-
minar aos veciños do barrio de
S.Vicente como “rabudos”, vocá-
bulo que segundo a tradición,
deriva de rabino, dado que nesta
zona ubicouse a sinagoga e a
comunidade xudía e conversa
de xeito maioritario.
67~
lagares que de nuevo...Testigos foron presentes: Juan deGaibor, Mayordomo del SeñorConde et...”
Outro documento do ano 1532
que fai alusión aos membros que
integraban o Concello da Vila,
cita a Jorge de Gaibor:
“Sepanquantos estacarta deforovieren como nos la Justicia erre-gidores e procurador destavillade Monforte delemos e a saberJuan Diaz de freijo, Alcaldedehordinario e francisco desco-var ealonso vasante e Gonzalodestrada e JORGE DE GAI-VOR regidores desta villa eDiego Alvarez procuradore dellaestando juntos...”.
Afamilia dos Gaibores
asentada en Lemos,
polo menos desde o
século XV, era de orixen hebreo,
e segundo varios documentos da
Inquisición de Santiago de finais
do século XVI, parece ser que o
seu tronco foi Juan de Gaibor, pai
de Jorge de Gaibor, que se bauti-
zou en idade xa avanzada, sen
dúbida, para evitar a expulsión
decretada no ano 1492.
Di un documento até o momento
inédito, do ano 1580, que fai
mención a un suceso producido
no ano 1539:
“Jorge de Gaybor difunto vecino deMonforte de Lemos, denunciadode que... se volvió sin presentarse a
su casa a do murio de ay a pocosdias ay contra el dicho Jorge deGaybor y sus descendientes famapublica que son cristianos nuevosy que su padre fue el tronco deellos se bautizo en monforte siendohombre de edad cumplida”.
Un documento do ano 1493, cita-
do por Carlos Rodríguez Fernán-
dez na súa “Colección Diplomá-
tica de S.Vicente del Pino”, di:
“1493 enero 14.El Abad de San Vicente deMonforte, Don Fernando doCastelo afora a Arias Gómez porcuatro voces, una casa y una leirapor 30 pares de blancas, por razóndel foro, Arias Gómez entrega alMonasterio una casa con sus
Apuntes sobre os xudeus de Monforte
IIA Familia xudía-conversa
de apelido Gaibor
Felipe Aira Pardo
O s X u d e u s n a G a l i z a
O s X u d e u s n a G a l i z a
68~
Unha lápida de mármore do país
atopada a finais do século XIX
nunha casa do casco antigo de
Monforte di:
“AQUÍ IACEN JUAN DE
GAIBOR Y SU IJO JORGE DE
GAIBOR FUNDADOR DESTA
CA “PILLA FUE” RON VECI-
NOS Y REGIDORES DESTA
VILLA”.
Á inscripción fáltalle unha parte,
o que motivou a crencia erronea,
hoxe aclarada de que dita peza
avalaba a fundación dunha casa
na cidade do Cabe por parte da
linaxe dos Gaibores, cando en
realidade, refírese a unha capela.
Pomos entre comilla a parte que
lle fala á lápida.
Benito F.Alonso, na súa obra “Los
judíos de Ourense”, na páxina
38 di:
“En Junio de 1892, publico LaVoz de Galicia un trabajillo
nuestro acerca de los judíos deMonforte, y no poseyendo nin-gún ejemplar del número delperiódico en que vio la luz, hoyreproducimos aquí la inscripcióncon diseño de la lápida que dimosa conocer, y que por encargonuestro copió el Sr. PérezGuitián: r e f i é r e s e a l jud íoJuan de Gaibor y su h i j oJorge , j e f e s de la t ru ibumonfort ina .Cuando el Sr. Pérez Guitián nosremitió copia de dicha lápidahallábase esta formando parte delinterior del muro de una casa enla ciudad de Monforte, en dondesuponemos que existirá en laactualidad...”
Hoxe, a peza en cuestión custó-
diase no Museo Arqueolóxico
Provincial de Ourense.
O feito de que foran chamados
ao Concello da Vila denota que
ostentaban un recoñecemento e
poder na sociedade local de
aquela época. Esta posición pui-
do derivar da súa situación eco-
nómica ou ben da súa competen-
cia persoal nos asuntos da admi-
nistración do concello.
A lápida formaba parte da cape-
la que os Gaibores fundaron a
comezos do século XVI no
hoxe desaparecido convento
franciscano monfortino de S.
Antonio.
Un documento do ano 1596, per-
tencente ao Arquivo Parroquial
de Sta. María da Régoa
(Monforte) di:
“Testamento de Pedro Fernándezdos Campos.Sepan quantos esta carta de tes-tamento vieren y última volun-tad vieren como yo PedroFernández dos Campos zapaterovecino de la villa de Monforte deLemos, estando como estoy enfer-mo......y asimismo mando que se ponga
Lápida funeraria da famila de xudeus conversos Gaibor, século XV.
O s X u d e u s n a G a l i z a
69~
relixioso erguido polos Condes
de Lemos e panteón da familia
condal, tería varios obxectivos
para os Gaibores, un deles, sen
dúbida, facer esquecer o seu
pasado semita e evitar calquera
dúbida sobre a súa conversión.A
pesar de todo elo, abríronselle
expedentes no Santo Oficio de
Santiago, tal como expomos nes-
te traballo.
Os seguintes documentos son a
proba da persecución á que se
viron sometidos os membros da
familia Gaibor de Monforte, por
parte dos inquisidores. Un docu-
mento do ano 1580 di:
“Antonio de Gaybor bastardo deldicho Juan de Gaibor vecino deQuiroga. Denunciado de tres
un altar sobre mi sepultura queestá sobre la pila del agua benditaque está en un pilar de la capil lade los Gaibores , debajo delCoro, y allí se ponga unha imagende Nuestra Señora de la Soledad ode la Angustia de bulto todo ello ami costa...”
Un documento do ano 1779 di:
“En la referida villa de Monfortedicho dia primero de diciembre deel año de mil setecientos y setenta ynueve por presencia de el ReverendoPadre Guardian de el Convento deS. Antonio se exhibio en este oficioun legajo de autos ejecutivos queprincipiaron con una escrituravinculada que hizo Pedro deGaibor de a Plaza , en veinte denoviembre de el año de mil qui-
nientos y ochenta por ante SueroSánchez de Seijas a favor de ... conla obligación de hacer decir en sucapilla de el convento de S.Francisco de esta vi l la quehizo y fundo Jorge de Gaiborpadre del dicho Pedro deGaibor tres misas cada semana...”.
Algúns membros das ordes de fran-
ciscanos e dominicos foron autén-
ticos perseguidores dos xudeus.
Américo Castro afirma que a xente
de baixa e servil condición, cebá-
banse nos depoxos das ricas xude-
rías,ben reforzada na súa furia anti-
hebrea polas pláticas de certos fra-
des, sobre todo, pertencentes ás
ordes mendicantes.
O feito de fundar unha capela en
S. Antonio de Monforte, centro
O Alcalde Nazario Pin na recepción a Moshe Shaul e á súa dona en agosto 99.Acompañábaos Felipe Aira, investigador encargado do estudio sobre a xudería local.
O s X u d e u s n a G a l i z a
70~
cosas, la primera que aconsejava acierta persona que estaba rezandoen la iglesia delante del SantisimoSacramento que no rezase y querenegase de la fee que por rezar noavia de yr al cielo, y asimismo queaviendo parido una su puerca lla-mo a un clerigo para que le fuese abautizar los lechones... deziendoleun hombre al dicho Antonio deGaybor que fuese a oyr misaRespondio que para que queria yraoyr misa que el les deria misayen acavando de decir tomo unatajada de navo y se puso detrás deUna arca yla alzaba con ambasmanos deziendo que aquella herala ostia consagrada que para quequerian otra misa, es cristianonuevo como esta dho capitulos ayproceso según se refiere ante el pro-visor deastorga nose recevieronmas testigos hasta ver el proceso...”
Dese mesmo ano, outro docu-
mento inédito di:
“Bautista de Gaybor vecino de lavilla de Monforte ovispado deLugo de hedad de treinta y seisaños, justificado por seis testigostres de los quales contestan en quealgunos meses antes estando el Reoen cierta cassa de la dicha villa deMonforte donde jugaban el y otraspersonas y abiendo perdido algu-nos dineros se lebanto con muchacolera se fuea un tintero y saco losalgodones y con ellos hizo una cruzen la pared y dixo que botaba a
dios yaquella cruz de no jugar ensu vida en aquella cassa y quemientras yhaciendo aquello dioalgunas palmadas recias en lacruz y con furia...”.
Antolín López Pélaez,na súa obra
“Los benedictinos de Monforte
de Lemos”, comenta:
“... otra (denuncia) en 1564, de la
sentencia dada por el abad con-
tra los clérigos Jerónimo Álvarez
y Antonio, que habían maltratado
de obra a Pedro de Gaibor, por
cierto que de lo que éste, natural
de Monforte mas se quejaba era
que le hubiesen llamado Judio; el
provisor libró despacho de inhi-
bición”.
Son estos datos das dificultades
ás que se tiveron que enfrentar
estas familias de ascendencia
hebrea durante os séculos XVI e
XVII para conseguir facer esque-
cer o pasado semitas aos seus
veciños.
Os Gaibores son citados en diver-
sos padróns do século XVI.Un do
ano 1554 di:
“En la villa de monforte de Lemosa onze dias del mes de agosto delaño del señor de mil e quinientos ecincuenta e quatro anos estandoante los ... e Sebastián de recemillalcalde de ordiario dela dha villapor el concexo e requimiento dellae alonso basante e juan de gaibor efernando perez da somoza e andreo
cañaveral regidores de la dha villae francisco de gaibor procu -rador general del la y en pre-sencia...”.
No citado ano e nos de 1556 e
1558 menciónanse a:
“Juan de Gaibor, Antonio deGaibor, Francisco de Gaibor,Pedro de Gaibor...” Álvaro deGaibor era procurador xeral doconcello no ano 1556.
Segundo os padróns consultados,
inéditos até o momento, a media
que pagaban os veciños era de 2
ou 2,5 reais, mentres que Juan de
Gaibor pagaba 100 e 200 reais
respectivamente; Antonio de
Gaibor 11 e 11; Francisco 15 e
16; e Pedro de Gaibor 35 e 40.
Despois de investigar nos libros I
de Bautismo das parroquias mon-
fortinas de S. Vicente e Sta. María
da Régoa, a partires do ano 1567
menciónanse membros Gaibor.
Podemos citar, a máis dos xa
nomeados a Benito de Gaibor
(1567), Cristobal de Gaibor
(1568), Francisca de Gaibor
(1567),Bautista de Gaibor (1558),
Mariana de Gaibor (1591), Isabel
de Gaibor (1599), Bautista de
Gaibor (1600) María Alonso de
Gaibor (1609), Felipe de Gaibor e
Orozco (século XVIII).
Entre eles observamos varios
Alcaldes de Ordinario, Mordo-
mos, Procuradores do Concello
da Vila, etc.
71~
abrir la caxa en que está cerrada y
colocada no es posible abrirse por
más vueltas que se den a la llave,
si dentro de la sacristía se halla
algún judío”.
Armando Cotarelo Valledor, na
súa obra “El Cardenal Rodrigo de
Castro y su fundación de
Monforte de Lemos”, citando a
Frai Jacobo de Castro escreve:
“... En la iglesia (refírese á con-
ventual de S. Antonio) sobresalía
el retablo mayor, de altas y her-
mosas columnas, con buena ima-
gen colosal del santo patrono, y
en otras dependencias se vene-
raba dos crucifijos milagro-
sos...”.
Temos un interesante e inédito
documento redactado polo Santo
Oficio de Santiago que nos relata
como Jorge de Gaibor, a quen xa
Frai Jacobo de Castro,
Cronista da Orde
Franciscana, coinci-
dindo coa súa visita ao convento
monfortino no século XVIII, dei-
xou noticia da existencia de dúas
curiosas pezas alí custodiadas.
Comenta o que foi Cronista
Oficial da cidade do Cabe, o Sr.
Germán Vázquez, na súa obra
“Historia de Monforte y su tierra
de Lemos”, citando a frai Jacobo:
“... Una de ellas estando azotándo-
la unos judíos en su infame sina-
goga dio voces llamando al padre
guardián, quien ... guiando de
aquella lastimosa voz ... se entró
en la sinagoga y recobrando la
imagen ... tuvo tiempo para dar
cuenta a un ministro del Tribunal,
quien prendió y castigó a los judí-
os, y depositó la imagen en este
convento... En cuanto a dos imá-
genes de Cristo muerto bien cru-
cificado que en este convento se
tienen con especial veneración de
la estatura de una tercia...uno con
el título de “La Colada” y este está
en la Sacristía con las demás reli-
quias y el otro con el título de “Los
Azotes”está en la celda guardianal
con una estatua de San Antonio de
estatura pequeña... Es tradición
que una vil mujer la entró en una
caldera de colada, que estaba hir-
viendo, deseando... borrar la her-
mosura de la imagen... Por más
que sudó y afanó la proterva
mujer en sepultar en lo profundo
de la caldera la imagen, ésta se
subía a la superficie de la colada.
No se ejecutó esta execrable mal-
dad con tanta cautela que no se
hiciese pública; y averiguada fue
presa y castigada la mujer por el
Santo Oficio... Sucede con esta
santísima imagen una cosa bien
portentosa y es que, siendo fácil
Apuntes sobre os xudeus de Monforte
IIIO Cristo dos Azoutese o Cristo da Colada
Felipe Aira Pardo
O s X u d e u s n a G a l i z a
O s X u d e u s n a G a l i z a
72~
nos temos referido, é acusado
por azoutar un crucifixo, é máis,
incluso se detalla como o seu
fillo Juan de Gaibor, o leva poste-
riormente ao convento de S.
Antonio, onde, durante séculos
foi considerado milagreiro.
Frai Jacobo de Castro, no ano
1722 cambia en parte o suceso
ou ben cóntanllo a el xa cambia-
do, convertindo o feito en algo
máis espectacular e atractivo
para a devoción de aqueles fieis.
José María Monsalvo Antón, na
súa obra “Mentalidad antijudía
en la Castilla medieval. Cultura
clerical y cultura popular en la
gestión y difusión de un ideario
medieval”, afirma:
“Entre las historias,unas hacían alu-
sión a profanaciones de crucifijos.
En otros casos se trataba de profa-
naciones de imágenes de la Virgen
o bien de hostias tema éste último
que se difundió más vigorosamen-
te que en los –exempla- a través de
falsas imputaciones contra los judí-
os contadas como casos verídicos,
como luego indicaré,en los –exem-
pla- de profanaciones más o menos
el esquema era el mismo. Un judío
o varios profanaban una hostia,una
pintura de Cristo o un crucifijo –
real o imagen de cera fabricada- ad
hoc- o una tabla o estatua de la
Virgen,bien dañando el objeto físi-
camente el objeto con violencia y
ensañamiento o bien mediante
cualquier otra vejación. Luego,
como muestra de su carácter
sagrado y sobrenatural, el objeto
profanado provocaba un fenóme-
no prodigioso: de la hostia salía
sangre o se convertía en carne
viva,normalmente con la figura de
un niño,o sangraban los crucifijos,
o bien moría –ipso facto- el judío
profanador de la imagen de la
Virgen. El cierre de estas historias
era el castigo del judío o judíos pro-
fanadores y un efecto final sobre
sus correligionarios en el que podí-
an ocurrir o matanzas de judíos o
conversos masivas de aquellos que
vieron el milagro, no siendo
incompatibles ambas posibilida-
des. Los detalles y variantes de
estas historias de profanaciones
resultaban secundarias: variantes
sobre el desenlace...”.
O profesor Carlos Barros, no súa
comunicación “El otro admitido.
La tolerancia hacia los judíos
en la Edad Media Gallega”, afir-
ma sobre o tema:
“Del siglo XVIII es también la fabu-
lación de que los judíos de
Monforte azotaban en su infame
sinagoga la imagen de Jesucristo
que –ay en la sacristía y celda de los
padres Guardianes–, la cual mila-
grosamente dio voces que alerta-
ron a los franciscanos que se lleva-
ron y dieron cuenta del hecho a la
Inquisición que prendió y castigó a
los judíos.Este anacronismo de ubi-
car una sinagoga en Monforte de
Lemos en tiempos de la
Inquisición... En fin, la propia
Inquisición propagaba estas fantás-
ticas acusaciones de sacrilegio diri-
gidas contra los falsos conversos,
cuyo delito principal consistía en
seguir practicando clandestinamen-
te la religión de sus mayores...”.
Nós dispomos de datos novos e
inéditos, sumamente importantes
para o tema que nos ocupa. Un
documento do Santo Oficio do
ano 1580 di:
“Jorge de Gaybor difunto vecino deMonforte de Lemos, denunciado deque azotava en su casa de noche aun crucifixo, examinaronse cercade ello doze testigos entre los qualesdeclaro uno que siendo su criado ydexandole encerrado y volviéndosepara le hablar sintio que dava gol-pes y poniéndose a escuchar le pare-cio al testigo que los dava a un cru-cifixo que tenía allí, consta asimis-mo por el testigo y dicho de vistaque en el tiempo que se tratava des-te pleyto en Monforte de Lemosdelante del Juez seglar y le fue eldicho Juez a buscar la casa al dichoJorge de gaybor un muchacho suyollevava para sant francisco deaquella villa un crucifixo ascondidoy fue descubierto lo qual se tubo porindicio contra el dicho Jorge deGaybor consta asimismo que eldicho Jorge de Gaybor fue poraquel tiempo habia quarenta años(esto dícese no 1580 e o suceso oco-rre no 1540) a presentarse enlaInquisición de Valladolid y que sevolvió sin presentarse a su casa adomuriode ay a pocos dias ay con-tra el dho Jorge de gaybor...”.
Outro documento do mesmo ano
e do mesmo tribunal, afirma:
“Juan de Gaybor difunto hijo deldicho Jorge de Gaybor vecino deMonforte, denunciado de que sien-do muchacho le toparon con uncrucifixo y unos azotes en la manoy que como bio gente los ascondioen una arca –examinaronse quatrotestigos y que no resulto cosa de vis-ta mas de que siendo pequeño y
O s X u d e u s n a G a l i z a
73~
una escritura de foro que en fuerzade dichos autos y licencia hizo lareferida doña Benita VázquezSalgado dela expresa casa y gueriaa favor del mencionado donIgnacio Correa en ranta anual...un quarteron de cera para elSANTISIMO CRISTO DELA COLADA SITO EN ELCONVENTO DE SANFRANCISCO.. .”
Sabemos desta peza até anos antes
da invasión napoleónica e, tendo
enconta a tradición relixiosa e
popular da mesma, o lóxico é que
fora colada a bon recaudo antes da
entrada dos invasores franceses.Tal
vez hoxe se garde, descoñecéndo-
se o seu verdadeiro valor histórico,
nalgunha casa de Monforte.
aprendiesdo a ler le azoto al dichoJuan de Gaybor el clerigo que leenseñava por averle hallado azo-tando y deste castigo ay dos testigosde vista aunque el uno dize lo bioentonces castigar Pero que no savesi era por aquello, no se examinopor ser defunto el clerigo”.
Outro do ano 1580:
“Pedro de Gaybor vecino de lavilla de Monforte de Lemos dehedad de sesenta años fue testifi-cado por un testigo de vista y dosde oydas de qye en una arca suyaavian visto unos azotes y un cru-cifixo pintado en tabla estos testi-gos de vista fue una criadasuya...”
Un documento de 1583 do mes-
mo tribunal, comenta:
“En Monforte Pedro de gaybor hijo
deldho Jorge degaybor vecino
demonforte, denunciado deque-
cierta moza criada suya conquen-
tenia conversación leavia avierto
Una arca que tenia Un sobrado y
avia hallado ay Un crucifixo yunas
llagas examinosela dha moza yfue
de vistayotors tres de oydas”.
En canto ao Cristo da Colada, ato-
pamos algúns documentos que
avalan a existencia do mesmo no
convento franciscano a finais do
século XVIII. Nun documento do
ano 1785 dise:
“En la villa de Monforte a treintadias del mes de junio año de milsetecientos ochenta y cinco por par-te de don Ignacio Correa vecinodesta villa se exivio en este oficio lospapeles y escriptura siguientes –... y
Un grupo de escolares do Colexio Divina Pastora de Monforte, acompañados do investigador Felipe Aira e dun profesor do centro con motivo dunha visita ao casco antigo e Xudería de Monforte.
74~
JOSÉ RAMÓN ESTÉVEZ PÉREZ
1952
Autodidacta da historia de Ribadavia,
ten publicado diversos artigos sobre
a historia da vila do Ribeiro en xor-
nais como “La Voz de Galicia”, “La
Región” ou “El Faro de Vigo”. Tamén
en “Shajar”, revista da comunidade
xudía do Uruguay. Así mesmo ten
participado diversos congresos
como poden ser “Jornadas D’Historia
dels Jueus de Catalunya”, “Curso de
Verao da Universidade de Toledo –
Cultura Hispano Judía y Sefardí”, e
colaborado na organización de expo-
sicións, “A Galiza Xudía”, Pazo de
Bendaña, Santiago, 1994,“Sefardismo
en Galiza e a súa proxección históri-
ca”, Teatro Principal de Pontevedra,
1998. Asesor do Centro de
Información da Cultura Sefardi de
Galicia e Presidente do Centro de
Estudios Medievais de Ribadavia.
Ribadavia.
75~
Foron diversos os intentos. O pri-
meiro tivo lugar no ano 1520,
cando se nomea ó letrado
Maldonado como inquisidor
apostólico no Reino de Galicia
polo tribunal da Suprema1. Sen
embargo, as dificultades econó-
micas e a hostilidade de diversas
institucións (Igrexa e Audiencia)
fan que fracase o intento de esta-
blecerse, pasando en 1532 a
xurisdición, inquisitorial ó Tribu-
nal de Valladolid2.
En 1561 téntase de instalalo outra
vez, mais volta fracasar, disolvén-
dose no ano 1567. Será no ano
1574 cando se asenta definitiva-
mente o tribunal en Santiago3.
Na vila de Ribadavia,
que foi sé dunha
importante xudería
entre os séculos XI e XV, a expul-
sión dos xudeus de 1492 signifi-
cou un duro golpe para os seus
habitantes no económico e no
social. Mais moitos destes
xudeus, en vez de iniciar unha
nova diáspora, deciden conver-
terse e seguir integrándose na
comunidade ribadaviense. Mais,
iso si, co velo do bautismo católi-
co continuarán realizando as
cerimonias da relixión dos seus
antepasados.
Esta comunidade xudaizante veu-
se favorecida por diversas causas:
Unha delas foi o serodio do esta-
blecemento do Tribunal da
Inquisición na rexión galega,ó que
se chamou Tribunal de Santiago
pola súa ubicación, mentres no
resto da Península xa levaba fun-
cionando moitos anos (o Tribunal
de Santiago foi o derradeiro en
establecerse). Nun principio a
rexión galega dependía do
Tribunal da Inquisición de
Valladolid, ó que se lle facía difícil
poder controlar todo o territorio
galego pola súa lonxanía, o abrup-
to do seu territorio e a dispersión
das súas poboacións. Por esta
razón obvia foi ineficaz durante un
longo período, ata que se decidiu
instalar un tribunal en Santiago.
Os xudaizantes de Ribadavia
José Ramón Estévez Pérez
O s X u d e u s n a G a l i z a
1. CONTRERAS, Jaime, El Santo Oficio de la Inquisición de Galicia, Madrid, 1982, p. 23.2. Iden, p. 25.3. Idem, p. 27.
O s X u d e u s n a G a l i z a
76~
Outra causa foi o incremento de
xudaizantes no Ribeiro de Avia,
debido primeiramente á expul-
sión dos xudeus de Portugal en
1497 e ás persecucións de xudai-
zantes que levou a cabo o Tribunal
da Inquisición de Coimbra,
Portugal, en 15224, o que fixo que
moitas familias se asentaran defi-
nitivamente en Ribadavia e contri-
buiran deste xeito a ampliar e
potenciar a súa comunidade.
Tamén influíu o feito de estar moi
unidos entre eles (incluso tiñan
certas medidas de seguridade
para a súa protección) e o ben
avidos que estaban coa comunida-
de cristiá. Por outra banda, é posi-
ble que certos comportamentos e
cerimonias destes xudaizantes
pasaran inadvertidas ou non se
lles dera demasiada importancia
por parte do resto de habitantes
da vila, debido, probablemente, ó
carácter galego,moi predisposto á
lenda e ó máxico.
Todas estas causas favoreceron
que os xudaizantes non foran
molestados durante un período
longo de tempo, co que puideron
contribuir ó auxe económico de
Ribadavia no século XVI e princi-
pios do século XVII. Esta comuni-
dade espallou os seus contactos
no século XVI cara sinagogas
europeas, sobretodo a de Venecia,
na que os conversos portugueses-
españois tiñan moita influencia, e
onde tamén controlaban unha
parte do comercio marítimo5.
Outro grupo de emigrantes con-
versos instalouse en Baiona
(Francia), cos que os criptoxu-
deus ribadavienses mantiveron
contactos moi estreitos, incluso
no século XVII, foron vivir alí
varias familias (entre elas a fami-
lia Piña). Estes conversos permití-
ronse enviar ós seus fillos estu-
diar ás sinagogas referidas; tal foi
o caso de Jerónimo Bautista de
Mena, que estudiou na sinagoga
de Venecia6.
No século XVII, a sinagoga que
tivo un realce extraordinario foi
a de Amsterdam, onde a conti-
nua emigración criptoxudía cara
estas terras fixo que se vivira
outro período dourado da cultu-
ra xudía, destacando personaxes
tan importantes como Benito
Espinoza ou Menasseth ben
Israel.
Todas estas emigracións cara
estas sinagogas e o seu florece-
mento, e os seus contactos cos
criptoxudeus hispano-portugue-
ses, tiveron gran repercusión,
pois foron unha causa importan-
te da potenciación deste cripto-
xudaísmo7. Hai que destacar que
Portugal e España nesta época
formaban un só país.
A groso modo,os contactos entre
os criptoxudeus ribadavienses e
as sinagogas europeas e o feito
de que varios dos seus integran-
tes foran estudiar a elas, regresan-
do cos coñecementos aprendi-
dos nas súas aulas, fai que se
coñezan e estendan os ritos e
cerimonias da lei de Moisés na
vila de Ribadavia.
EDICTO DE FE EN RIBADAVIA
E PRIMEIRAS DETENCIÓNS
Todo en Ribadavia transcorría
normalmente, a comunidade crip-
toxudía ou xudaizante convivía
cos demais habitantes da vila har-
moniosamente.Mais,de súpeto,os
cimentos da convivencia estremé-
cense, e un lóstrego de zozobra e
medo percorre os corpos dos
seus habitantes ó saber que a
Inquisición prepara unha publica-
ción de edicto de fe, a celebrarse
na igrexa do convento de Santo
Domingo, acto que se celebraba
con gran pompa8.
Un personaxe desta mesma
comunidade criptoxudaica
entregara ó tribunal de Santiago
en 1606 unha lista onde se acu-
saba a unhas duascentas persoas
de crenzas e práctica de ritos
xudaicos. Este personaxe foi
Jerónimo Bautista de Mena, natu-
ral de Ribadavia. Jerónimo
Bautista, na súa lista, acusa e
inclúe á súa propia familia,come-
zando pola súa nai Ana Méndez,
defunta, ós seus irmáns Ana de
Mena, de 17 anos, e Nicolás de
sete ou oito anos, que vivían con
el, a seus cuñados e irmáns
4. Idem, p. 23.5. MECHOULAN, Henry e NAHON, Gerard, Menasseh ben Israel. Esperanza de Israel, Madrid, 1987, p. 18.6. A.H.N., Lecí. 2042. Caso de Jerónimo Bautista de Mena, exp. 51.7. MECHOULAN, Henry e NAHON, Gerard, cit., P. 18.8. BARREIRO DE V. , Bernardo, Galicia diplomática. Una audiencia en el Tribunal del Santo Oficio y los edictos de fe, Pontevedra, 1885, pp. 53-73.
O s X u d e u s n a G a l i z a
77~
uns acusaban ós outros nas súas
declaracións.Uns nos interrogato-
rios e outros no tormento foron
confesando un a un o seu cripto-
xudaísmo. Os pais acuasaban ós
fillos e os fillos ós pais; foron anos
terribles para esta comunidade.
non se pararon ante ninguén. Foi
moitos anos despois cando saíron
á luz os abusos e desfalcos reali-
zados por estes representantes da
Inquisición, que chegaron a ser
de escándalo. Incluso tivo que
intervir o consello da Suprema do
Santo Oficio.No ano 1607 realizá-
ronse a maioría das detencións, e
Símbolo da Inquisición.
Jacome de Oliveira, Antonio de
Morais, Susana Vázquez e Isabel
Vázquez9, a Felipe Álvarez, boti-
cario,e ós seus fillos Gaspar Álva-
rez (estudiante en leis),
Fernando Méndez e Antonio
Méndez, ós irmáns Enrique de
Morais (defunto) e Jerónimo de
Morais, a súa filla Isabel de
Morais e a súa muller Blanca
Coronel, ó rexedor de Ribadavia
Juan López de Hurtado e á súa
muller, Beatriz Méndez, a Marcos
López, avogado, e á súa muller,
Leonor Gómez, e un sen número
máis de familias que caeron en
mans do Tribunal do Santo
Oficio, a metade de Ribadavia,
como o manifesta o escritor
Bernardo Barreiro10
.
O Santo Oficio, en Outubro de
1606, por medio do “licenciado
Camarra, que puso audiencia
formada en la villa de
Ribadavia, nombrando escri-
bano de ella a Alonso de
Novoa, y por alguaciles ordina-
rios con barra de justicia, a
Juan de Ybarra, su criado, y
Antonio Pereira, cristiano nue-
vo, y por alguaciles extraordi-
narios nombró a otras perso-
nas. Hicieron muchos abusos,
procedieron contra escribanos
en razón de sus oficios, como
fue contra Juan González y
Antonio Seoane, de la villa de
Ribadavia”.11
Na vila ninguén estivo seguro nos
anos que precederon a Outubro
de 1606, posto que estes señores
9. CONTRERAS, Jaime, op. cit., pp. 596-597.10. BARREIRO DE V., Bernardo, Idem, p. 71.11. A.H.N., leg. 2891.
O s X u d e u s n a G a l i z a
78~
era por enemistad por lo que
venía a delatar, porque todos
son sus conocidos, con los
que trata de continuo, sino
porque era verdadero católi-
co14”. Mais, ¿cal foi o principal
motivo polo que este home pui-
do encerrar tanto odio no seu
interior e transmitilo deste xeito
tan tremendo, incluso sabendo
que levaba ós seus irmáns á mor-
te?. A única pista dánola
Bernardo Barreiro:“jamás había
perdonado a sus hermanos y
cuñados las pequeñas diferen-
cias que existían en el reparto
12. A.N.N., Leg. 2042. Caso de Jerónimo Bautista de Mena, exp. 51.13. BARREIRO DE V., Bernardo, cit., p. 47.14. CONTRERAS, Jaime, cit., p. 597.
O potro foi moi empregado cosreos de Ribadavia.
JERÓNIMO BAUTISTA DE
MENA
Descendente de xudeus, era sol-
teiro.A súa nai,Ana Méndez, dera
cartos para que fora estudar ás
sinagogas de Venecia, Pisa e
Salónica, onde se educou na lei
mosaica. Fíxose circuncidar, e
cando regresou empezou a predi-
car esta lei, preciándose de face-
lo12. Ensinaba o xeito dos xexúns,
aínda que claro está, todo isto
ante os xudaizantes, pois ante os
cristiáns preciábase de ser todo o
contrario. Bernardo Barreiro des-
críbeo como un hipócrita “esta
hipocresía le conducía a perma-
necer arrodillado y con los bra-
zos abiertos ante los altares de
la iglesia conventual de San
Francisco13”. O profesor Contre-
ras cualificao de “fanático con-
vertido, que justifica diciendo
ante los inquisidores que: no
O s X u d e u s n a G a l i z a
79~
- Un foi condenado a seis meses
de cadea.
- Cinco a un ano de cadea e hábi-
to.
- A cinco déronselles dous anos
de cadea.
- Un a catro anos de cadea sen
hábito.
- Vinteún foron condenados á
cadea perpetua.
- Dous foron relaxados en persoa.
- Catro foron relaxados en estatua
por estaren defuntos.
- Un foi absolto.
- Un foi suspenso.
OFICIOS OU PROFESIÓNS
Os xudaizantes procesados en
Ribadavia tiñan na súa maioría
oficios nobres, querendo inter-
pretar como nobres aqueles
que non son nin campesinado
nin labor de braceiro. É dicir,
que a maioría tiñan oficios,
carreiras e postos de certa cate-
goría que lles permitían unha
estabilidade económica e
benestar social.
Así pois, entre estes encausados
atopamos, segundo a súa profe-
sión, a un avogado, un estudian-
te en leis, dous graduados en
arte e medicina, un médico, un
boticario, dous que vivían da súa
facenda, un mercador de peixe,
tres mercadores de panos, tres
mercadores sen especificar e un
de sus bienes, y no fiando a la
justicia la decisión de su causa
alimentaba contra ellos un
odio impecable que no se apa-
garía nunca”15
. Esta acusación
ante o Santo Oficio foi a súa
satisfacción mesquiña por todo
o que acontecerá, non sendo
estrano este caso en Galicia, pos-
to que a través da historia as
diferencias con respecto a terras
e herdanzas remataron con san-
gue e morte.
Como producto da súa acusa-
ción, levantouse contra Jeró-
nimo Bautista de Mena unha ole-
ada de xenreira e odio que foi o
que alimentou a súa morte. Así
pois apareceu morto un día mis-
teriosamente nunha rúa de
Ribadavia16
, o que non é de estra-
nar, e posiblemente o asasinara
alguén que se atopaba entre as
duascentas persoas acusadas.
Cabe destacar que xa facía tem-
po, algunhas persoas que non
pertencían á súa familia tiveron
certos altercados con el. Pedro
Álvarez dixera na súa confesión
“que Jerónimo Bautista de
mena era su inemigo por cier-
ta pendencia17
”, aínda que ver-
dadeiramente nunca se soubo
quen o asasinou.
Despois de certo tempo, cando
xa remataran os procesos no ano
1609 e o Santo Oficio puido reu-
nir as suficientes acusacións con-
tra el, realizouse proceso contra a
súa sona e foi atopado herexe,“y
que sus huesos, por estar en
parte señalados, fuesen desente-
rrados y quemados con su esta-
tua”18
, procedemento habitual.
para defuntos ou ausentes.
DELICTOS DO XUDAÍSMO
Os ritos e cerimonias da lei de
Moisés que eran considerados
como herexía e podían ser cau-
sa de condea e pena, tal como o
describe o tribunal do Santo
Oficio, foron os seguintes: res-
pectar o Sábado e non traballar
nel; poñer roupa e pescozo lim-
pos neste día; acender o cande-
labro durante a véspera; cam-
biar as sabas da cama os Venres;
realizar o xexún que chaman
Grande e que cae polo mes de
Setembro; desovar e desangrar a
carne; respectar o xexún da raí-
ña; rezar oracións sen Gloria
Patri, rezar o Semag e a Amida e
os salmos de David; non comer
carne de porco e, por outra ban-
da, non cumprir como cristiáns
os ritos da Santa Mai Igrexa. O
Santo Oficio aplicaba unha con-
dea determinada segundo a gra-
vidade do delito cometido polo
acusado, que oscilaba entre un
ano de prisión e morrer na
fogueira19
.
Analizando a corenta e dous con-
denados, neste caso de
Ribadavia, as penas impostas
detállanse do seguinte xeito:
15. BARREIRO DE V., Bernardo, op. cit., p. 47.16. CONTRERAS, Jaime, ojo. cit., p. 597.17. A.H.N., Leg. 2042, exp. 51.18. Idem.19. A.H.N. , Leg. 2042. Na maioría dos caso estudiados, vemos nos expedientes os delitos polos que eran acusados de xudaizar.
O s X u d e u s n a G a l i z a
80~
xastre. Ademais, un non tiña ofi-
cio e de catro non se especifica
cal era este. Estes catro últimos
debían vivir coas súas familias,
posto que a maioría eran xoves.
En canto ós cargos políticos,
había dous corríxidores de
Ribadavia e un alguacil de facen-
da20
. Nesta estatística non se
inclúe ás mulleres, pois nos seus
procesos non se indicaba o seu
oficio (se o tiñan).
Con todo isto,podemos dicir que
a maioría dos acusados se atopa-
ba nunha posición económica
bastante aceptable, por non dicir
inmellorable para os tempos dos
que nos ocupamos.
LUGARES DE ORIXE
A maior parte das persoas
encausadas era de Ribadavia,
mais tamén os portugueses for-
maban unha componente
numerosa debido ás constantes
migracións que tiveron lugar
nesta época. Hai que recalcar
que algúns dos nados en
Ribadavia eran descendentes de
xudaizantes portugueses. Con
todo, o grupo máis numeroso
formábano os nados en
Ribadavia, co 45% dos condena-
dos estudiados. Os portugueses
formaban o 23% e o resto (o
32%) os chegados de varias
poboacións de Galicia, que na
súa maioría eran residentes ou
veciños de Ribadavia:
LUGAR DE ORIXE
Ribadavia 19
Portugal 10
Ourense 4
Pontevedra 2
Salvaterra do Miño 2
Verín 1
Chantada 1
Sen especificar 3
IDADES
No que fai referencia ás idades
dos encausados, vemos que pre-
dominan os xoves.
Homes
Entre 20 e 30 anos 10
Entre 30 e 40 anos 4
Entre 40 e 50 4
Entre 50 e 60 2
Entre 60 e 70 3
Máis de 70 1
Mulleres
Entre 10 e 20 anos 3
Entre 20 e 30 2
Entre 30 e 40 3
Entre 40 e 50 1
Entre 60 e 70 2
Máis de 70 1
OS PROCESOS
Nos procesos seguíase unha orde
pautada para todos, como extraí-
do dun rigoroso manual que,
efectivamente, existía. Primeira-
mente rexistrábase información
sobre as persoas acusadas, e se
reunían suficientes probas e tes-
temuñas mandábase prender, e
inmediatamente despois secues-
trábanselles os bens, pasando ser
patrimonio da Inquisición. Segui-
damente tentaban atopar máis
testemuñas, aínda que en realida-
de bastara cunha soa.
Entre a entrada na cadea e a pri-
meira audiencia, soía pasar un
período longo de cárcere, incluso
ás veces un ano. Dábaselles por
escrito a súa acusación, e tamén
letrado para poder defender a
súa causa, o que con frecuencia
non lles servía de moito. Se con-
fesaban o seu delicto na primeira
audiencia a causa pechábase e
dábaselles a condena pertinente,
mais se non o confesaban dában-
selles as audiencias necesarias ata
que se confesaran culpables. Se
mantiñan ou non se tiñan as sufi-
cientes probas, comunicábaselles
que recibirían tormento. Se aínda
así continuaban negativos, dába-
selles o tormento, normalmente
no potro (sistema moi emprega-
do no século XVII).Aínda, a pesa-
res de todo, moitos vencérono
soportando estoicamente o sufri-
mento. Temos de destacar así a
María Vázquez, de 60 anos, “que
había vencido el tormento y eso
que se le había dado dos vuel-
tas”21. A metade dos procesados
do caso de Ribadavia torturáro-
nos con este sistema.
Despois da confesión, que se rea-
lizaba a costa de moito sufrimen-
to, eran condenados a unha
20. ESTÉVEZ, José Ramón, Judíos y judaizantes en Ribadavia, Girona, 1990.21. A.H.N., Leg. 2042.
O s X u d e u s n a G a l i z a
81~
determinada pena segundo o tri-
bunal atopara o delicto moi gra-
ve, grave ou leve. Debemos recal-
car que varios dos condenados
puideron saír en liberdade des-
pois de condonar a súa pena por
unha certa cantidade de cartos,
como no caso de Simón Pereira22.
AUTOS DE FE
Os autos de fe celebrábanse con
gran despregue de medios e a
toda pompa, e podían ser públi-
cos ou privados. Estes últimos
nunha igrexa. Os públicos, no tri-
bunal de Santiago, realizábanse
na Praza da Quintana, actualmen-
te chamada Quintana dos mor-
tos, onde asistía numeroso públi-
co a tan cruel manifestación. No
caso de Ribadavia, 28 dos acusa-
dos foron protagonistas do auto
público de fe que se celebrou en
Santiago o 11 de Maio de 1608.
Todos desfilaron co hábito (ou
“sambenito”)23. Aqueles que eran
entregados ó brazo segrar e rela-
xados en persoa, como Felipe
Álvarez e o seu fillo Antonio
Méndez, de 21 anos, se se arre-
pentían, normalmente eran aga-
rrotados antes de mandalos á
fogueira, pero se non se arrepen-
tían eran enviados directamente
a ela.
O Domingo 22 de Febreiro de
1609, na igrexa catedral de
Santiago celebrouse un auto par- Martirio del Santo Niño
22. CONTRERAS, Jaime, op. Cit., p. 546.23. A.H.N., Leg. 2042, exp. 45. Ó rematar o expediente especifícase o lugar, a data e as persoas que formaban o tribunal de Santiago.
O s X u d e u s n a G a l i z a
82~
Aos condenados púñaselles o traxe de S. Bieito. Os arrepentidos eran agarrotados e levados á fogueira.
O s X u d e u s n a G a l i z a
83~
ticular de fe, onde se deron dife-
rentes penas a sete reos concer-
nentes ó caso de Ribadavia. As
menos graves foron para Isabel
Rodríguez, de quince anos “que
guardase carcelería durante
seis meses, donde les pareciese a
los inquisidores”24
e Phelippa
Rodríguez, irmá da anterior e de
dezasete anos, gardando tamén
carcelería durante un ano25, aínda
que outros tiveron mellor sorte,
como sucedeu con Francisco
Chaves e Silva, a quen absolveron
despois dun longo proceso no
cal a súa propia memoria e o fei-
to de coñecer perfectamente as
súas terras servironlle para a súa
defensa ante os seus acusado-
res26. Algúns fuxiron a Francia,
exactamente a San Juan de Luz e
Bayona,como nos casos de Diego
Fernández, o licenciado Piña e
Isabel Luz, e integrándose nas
comunidades xudías destas
poboacións.
RESUMO
Hai que destacar o convencidos
que estaban algúns dos procesa-
dos, como no caso de Felipe
Álvarez, que confesou ter vivido
23 anos como xudaizante “cre-
yendo que la ley de Moisés era
buena para salvar el alma en
su observancia y hacer dichas
ceremonias, que eran obras
meritorias para ir al cielo”27
,
aínda que realmente algunhas
persoas que seguiran crendo na
Auto de Fe.Gravado de Goya.
24. A.H.N., Leg. 2042, exp. 49.25. Idem.26. A.H.N., Leg. 2042, exp. 50.27. A.A.N., Leg. 2042, exp. 45.
Despois de ver todo isto pre-
guntámonos por que Ribadavia
estivo sempre ben predisposta
cara ó tema xudeu, dende este
histórico proceso ata os nosos
días, sacándoo a relucir con fre-
cuencia na súa historia, nas súas
festas e as súas tradicións. Por
exemplo, atopamos a tradición
da festa da “Istoria”, que se
representou ata a revolución de
1868, e que actualmente segue a
representarse, festa que ten que
ver coa historia do pobo xudeu,
ou a famosa comparsa dos gar-
das xudeus en Entroido, nos
O s X u d e u s n a G a l i z a
84~
lei de Moisés tiñan ideas algo
confusas sobre esta relixión,
posto que non contaban con
persoas moi versadas nela. Mais
todo cambiou máis tarde, princi-
palmente pola ilusión e empeño
postos por moitos membros do
grupo ó enviar a varios xoves da
comunidade a aprender a lei nas
sinagogas europeas. Isto, e os
continuos contactos que tiveron
con elas, supuxo un importante
florecemento e coñecemento da
lei mosaica na comunidade gale-
ga. Debemos tamén recalcar que
moitos dos condenados eran
descendentes de xudeus, como
se manifesta nos seus procesos.
Anos despois destes procesos,
algunhas persoas saíron en liber-
dade, como Simón Pereira ou
Isabel de Morais, que tiña 26 anos
e fora condenada a 2 anos de
cadea.Ela era viúva de Antonio de
Sosa, escribán, e cando saíu da
cadea casou de novo con Antonio
Álvarez, e en 1618 sae nun docu-
mento librando preito contra eles
o alguacil maior do Santo Oficio
sobre certas cantidades de cartos
endebedados sobre o censo28.
Faldóns de Edictos de Fe que se colgaban nas igrexas.Neles aparecían os nomes dos condeados e incluso as súas figuras.Foto de Juan J. Puig
28. FERRO COUSELO, Jesús, Catálogo de libros de la sección de clero, Arquivo Histórico Provincial de Ourense, Ministerio de Cultura, Madrid, 1980,p. 181.
Documentos de Santo Domingo de Ribadavia, 1075, Preito executivo promovido por Lope Osorio de Mercado, alguacil maior do Santo Oficio e rexedorde Santiago, contra Antonio Álvarez e a súa dona Isabel de Morais, e consortes sobre diversas cantidades de cartos que estes endebedaban dun censo.1608-1618.
A.H.N.- Arquivo Histórico Nacional, Madrid.Sección Inquisición. Tódolos mazos referidos nestas notas bibliográficas atópanse incluidos nesta sección.
O s X u d e u s n a G a l i z a
85~
cadea de dous anos.
Susana Vázquez, muller de
Jacome de Oliveira, de 22 anos;
confiscación de bens, hábitos e
cadea dous anos.
Jorge Álvarez, de 44 anos; con-
fiscación de bens, hábito e cadea
dous anos. A nota do Tribunal da
Inquisición di así:“En esta causa
y en otras semejantes habían de
poner pena de cárcel perpetua, y
en la causa que el reo confesase
en el tormento, cárcel perpetua e
irremisible”.
Pedro Álvarez, de 26 años,
alguacil da facenda; confiscación
de bens, hábitos e cárcere dous
anos (foi un dos acusados por
Jerónimo Bautista de Mena).
Antonio Vázquez, de 34 anos;
confiscación de bens, hábito e
cadea perpetua.
Manuel Gómez, de 42 anos,
confiscación de bens, hábito e
cadea perpetua.
Fernando Álvarez, de 23 anos;
confiscación de bens, hábitos e
cadea perpetua.
Jerónimo de Morais, de 60
anos, rexedor da vila; confisca-
ción de bens, hábito e cadea per-
petua.
Antonio de Morais, de 36 anos.
confiscación de bens, hábito e
cadea perpetua.
Fernando Gómez, de 52 anos;
anos trinta, na que máis dun dos
nosos avós participou, o mesmo
que hai algúns anos soía alarde-
arse de ter nacido ou vivir no
barrio xudeu. É posible que sexa
ANO 1608
Penitenciados con abxura-
ción de vehementi pola Lei
de Moisés
Leonor Gómez, de 68 anos,
abxurar de vehementi; perde-la
metade dos seus bens e pasar na
cadea da penitencia catro anos
sen hábito.
Reconciliados pola Lei de
Moisés
Antonio Blandon, de 27 anos;
confiscación de bens, hábito e
cadea un ano.
Ana de Mena, de 19 anos,
muller de Eduardo Coronel; con-
fiscación de bens, hábito e cadea
un ano.
Fernando Álvarez, de 44 anos;
confiscación de bens, hábito e
cadea un ano.
Juan López Hurtado, de 40
anos,rexedor de Ribadavia;confis-
cación de bens, hábito e cadea
dous anos.Hai que ter en conside-
ración que lle quedaban catro
fillos pequenos, dous deles cegos,
posto que á súa muller déuselle
hábito e cadea perpetua.
Duarte Coronel, de 30 anos;
confiscación de bens, hábito e
confiscación de bens, hábito e
cadea perpetua.
Jacome de Oliveira, de 24
anos; confiscación de bens, hábi-
to e cadea perpetua.
Inés Díaz, de 40 anos; confisca-
ción de bens, hábito e cadea per-
petua.
Ginebra Vázquez, muller de
Pedro Fernández, de idade de 72
anos; confiscación de bens, hábi-
to e cadea perpetua.
Pedro Fernández, de 71 anos,
mercador; confiscación de bens,
hábito e cadea perpetua.
Beatriz Méndez, muller de Juan
López Hurtado, rexedor da vila,
de 50 anos;confiscación de bens,
hábito e cadea perpetua.
Fernando Méndez, fillo de
Felipe Álvarez, de 23 anos; confis-
cación de bens, hábito e cadea
perpetua “y que en todo el tiem-
po de su vida no llegue a puer-
tos de mar, con 10 leguas alre-
dedor ni salga de estos reinos de
Su Majestad, so pena de impeni-
tente relapso”.
Simón Pereira, de 26 anos; con-
fiscación de bens, hábito e cadea
perpetua. Idem da nota anterior.
Antonio de Morais, de 43 anos,
vive da súa facenda; confiscación
de bens, hábito e cadea perpetua
e irremisible.
Pedro Fernández, de 39 anos:
simplemente un caso insólito ou
coincidente, ou ben que nos ato-
pemos definitivamente ante un
caso singular da memoria e tra-
dición dun pobo.
RELACIÓN DE XUDAIZANTES DE RIBADAVIA CONDENADOS POLA INQUISICIÓN(A.H.N.) LEG. 2042
O s X u d e u s n a G a l i z a
86~
confiscación de bens, hábito e
cadea perpetua e irremisible.
Antonio Vázquez, médico de
26 anos; confiscación de bens,
hábito e cadea perpetua irremisi-
ble.
Gaspar Álvarez, estudiante, fillo
de Felipe Álvarez, boticario, de
idade de 20 anos;confiscación de
bens, hábito e cadea perpetua e
irremisible.
Felipe Álvarez, boticario de 60
anos; confiscación de bens, hábi-
to e cadea perpetua, “Consul-
tando a la Suprema, mando
que la cárcel y hábito fuese irre-
misible”. (Relaxado en persoa).
Antonio Méndez, fillo de
Felipe Álvarez, 21 anos; confis-
cación de bens e relaxado en
persoa.
MARZO E XULLO DE 1609
Votados por xudaizantes
Antonio Pereira, suspenso.
Alonso Rodríguez de Morais,
defunto,“que se mire si hay más
testificaciones o procédase con-
tra su fama y memoria”.
Condenados polo delicto do
xudaismo con abxuración
de vehementi
María Vázquez, viúva de Lucas
Rodríguez, de 60 anos; condena-
da a un ano de cadea sen hábito
“y a pagar cincuenta mil mrs.
para gastos de este Santo
Oficio”.
Penitenciados pola lei de
Moisés
Isabel Rodríguez, filla de
Fernando Álvarez, de idade de 15
anos; confiscación de bens e con
hábito penitencial “el cual le sea
quitado luego que sea absuelta,
que estuviese seis meses de cár-
cel en la parte que pareciese a
los inquisidores”.
Phelippa Rodríguez, filla de
Fernando Álvarez, de idade de 17
anos; confiscación de bens e
hábito penitencial, “el cual se le
quitó habiéndole absuelto y que
parte de un año lo guarde cár-
cel en la parte que ordenen los
inquisidores”.
Isabel de Morais, viuda de
Antonio N. de Sosa, escribÁn, de
idade de 26 anos; confiscación de
bens,hábitos y cárcere dous anos.
García de Sousa, de idade de 40
anos, muller de Antonio Vázquez,
mercador reconciliado; confisca-
ción de bens,hábito e cadea dous
anos.
Catalina de León, de idade de 32
anos,muller de Hernando Álvarez;
confiscación de bens, hábito e
cadea perpetua,“y que al otro día
se le diesen doscientos azotes por
las calles públicas, por fautor y
encubridor de herejes y encubri-
dor de sus bienes, y por rebosan-
te vario en sus declaraciones y
tardo mal confidente”.
Francisco de Chaves y Silva,
de 53 anos; absolvérono.
1 DE SETEMBRO DE 1609
A FINS DE AGOSTO DE
1610
Relaxados en estatua por
xudaizantes
Blanca Vázquez, defunta, muller
de Fernán Gerónimo;“fue votado
que la rea fuese declarada haber
sido hereje, apóstata y como tal
fuese condenada su memoria y
fama, con confiscación de bienes
y se sacase su estatua a la iglesia
catedral donde se le leyese su sen-
tencia y se relajase a la justicia y
brazo seglar”.
Ana Méndez, defunta, muller de
Gonzalo Vázquez; foi votado o
mesmo que na anterior.
Marcos López, licenciado,
defunto; votouse o mesmo que
nos anteriores casos.
Jerónimo Bautista de Mena,
mozo solteiro, defunto: votouse
en consulta o mesmo que nos
anteriores casos “y que sus hue-
sos, por estar en parte señala-
dos, fuesen desenterrados y que-
mados con su estatua”.
O s X u d e u s n a G a l i z a
87~
Familia xudía celebrando a “pesaj”.
88~
GREGORIO CASADO
Licenciado en Xeografía e Historia
pola Universidade de Santiago.
Paleógrafo especializado en letra cor-
tesana e procesal. Traballou varios
anos na ordenación dos fondos docu-
mentais no Arquivo do Reino de
Galicia e noutros arquivos galegos.
CARLOS BARROS
Profesor Titular de Historia Medieval
da Universidade de Santiago. Doutor
vinculado do Instituto Padre
Sarmiento (CSIC). Coordinador da
rede internacional Historia a Debate
(www.h-debate.com). Coordinador
científico do Congreso Internacional
“Xudeus e Conversos na Historia”
(Ribadavia, 1991) e editor das súas
Actas. Responsable do equipo de his-
toriadores que están a facer o Centro
de Información Xudía de Ribadavia.
Voda xudía:os noivos diríxense á Sinagoga baixopalio, acompañadospolos seus familiares e amigos.
89~
Novos documentos sobre a Xudería e a Sinagoga de Ribadavia
Carlos BarrosGregorio Casado
O s X u d e u s n a G a l i z a
Os datos coñecidos sobre a histo-ria xudía de Ribadavia e Galiciason aínda unha mextura de feitosdocumentados e tradicións orais,recollidos con agarimo polos his-toriadores locais desde finais doséculo XIX. Datos que hoxe endía, con arquivos máis organiza-dos e mellores coñecementos his-toriográficos e profesionalidade,temos a obriga de revisitar, ó tem-po de descubrirmos novas fontesxudías sobre Galicia.
É menester distinguir o mellorposible a información derivada defontes contemporáneas das sim-ples invencións, polo regular benintencionadas; así como averiguar
a base real das persistentes tradi-cións locais, desde a toponimia ataos “lugares de memoria”, queveñen reclamando desde hai sécu-los o interese da tradición oral e dahistoriografía local:barrios xudeus,sinagogas, ciminterios, etc.
Coidamos que esta recolleita dedocumentos do convento deSanto Domingo de Ribadavía, quese atopan depositados no ArquivoHistórico Provincial de Ourense(agredecemos a súa dirección eempregados a colaboración pres-tada),nos van permitir avanzar naresolución do enigma da dimen-sión cuantitativa de presenciaxudía na Ribadavia medieval, o
lugar preciso onde viviron osxudeus que foron expoliados en1386 polas tropas do Duque deLancaster, e, sobre todo, o sitiopreciso onde estivo a sinagogaata o ano 1492, considerando quea primeira mención é de 1522,esto é, 30 anos despois do seuabondono como casa de oracióndos seguidores la lei de Moisés.
A transcripción e publicación des-tes documentos forma parte dainvestigación previa que estamosa realizar co obxecto da constitu-ción,por iniciativa do concello deRibadavia,do primeiro centro per-manente de información históricada Galicia xudía.
DOCUMENTO Nº 1
[Ribadavia]Cuadernillo que contén diversos documentos relativos a unha casa propiedade do mosteiro de Santo Domingo deRibadavia, sita na rúa da Cruz ou “Judiaría”.Contén, entre outros:
1.- 1522, xanerio, 7 Ribadavia (Ourense)Escritura de aforamento pola que o convento de Santo Domingo de Ribadavia afora a María Marcos unha casa sita na rúa da “Judiaría”, por dous reais cada ano (folio 21 recto - 21 verso).2.- [s. d.] [Ribadavia (Ourense)] Copia simple do foro anterior (folio 22 recto - 22 verso).
Signatura: Arquivo Histórico Provincial de Ourense; sección Clero, caixa 10.0711, s.n.
1. Atópase inserto nun cuadernillo no que o título comeza: “Ribadavia. Casa que fueron dos en la calle de la Cruz o Judiaría y forma esquina a laizquierda bajando de esta calle a la de San Martín...” Neste cuadernillo, cun total de 22 folios, agrupáronse diversas escrituras relativas á casa encuestión, ademais de varias follas con anotacións para o control da súa propiedade en diferentes épocas, até o século XVIII.
O s X u d e u s n a G a l i z a
90~
[Cubierta]Ribadavia. Casa que antes fueron dos en la calle de la / la judiaria y forma esquina a la iz- / quierda bajando de
esta calle a la de san Martín. /En 24 de febrero de 1644 dio en foro el convento a Francisco /
5Rodríguez la parte de la casa / que estava entre las
calles de / la Cruz y San Martín y formaba esquina bajando a la / izquierda, por renta en cada un año de dos reales deplata de / 34 maravedíes cada real, pagos por día de San Martín. Pasó la escritura / por ante Gonzalo Cervela, escri-bano de su magestad, vecino de Santa /
10Eulalia de Vanga. /
Renta dos reales vellón /Plazo 11 de noviembre /En 20 de noviembre de 1576 ya había dado en foro el convento / a Bartolomé de Limés y a su muger, Ana González,otra casa /
15que estava pegada a la antecedente por la parte de arriba o poniente, / por renta en cada un año de 4
reales de plata, que hacen oy 8 reales de / vellón, pagos por día de San Martín. Pasó la escritura ante Fernán Daño, /escribano de número de Ribadavia. / Renta 8 reales vellón / 20
Plazo 11 de noviembre / Estas dos casas las hizo una el doctor don Gregorio Fernández Rey / en el año 1678, y cobra por ellas [el convento]
2
dichos diez reales, y por lo mismo también / se reunieron bajo esta cubierta todas las escrituras pertenecien- / tes aambas casas, aunque sin confundir los documentos de una casa /
25con los de otra. /
[Mazo 5º, nº 24 / 3º]3
//
14r [Cajón. Ribadavia. Casa en Judairía. Número 3]
4
En 20 de noviembre de 1576, ante Fernán Daño, escrivano, / vecino que fue desta villa, afora este convento una cassasita en / la calle que vaja de la Plaza Maior para la cruz y iglesia de la Mag- / dalena, a mano yzquierda cuando vaja-mos de la plaza, a Bartolo- /
5mé de Liméz y a su muger, Ana González, ambos en una voz, / y a quatro vozes después
de ellos. / [Renta]
5Por renta de quatro reales de plata puestos en el convento por día / de San Martín. /
[Dézima]6
Si se bende paga dézima, y no se puede vender sin lizencia del convento. /10
Está vien demarcada, demarcacon otra que es deste convento. / [1ª voz]
7Ynés González, hija de los sobredichos, fue primera voz. /
[2ª voz]8
El lizenciado [Domingo]9
González Escaramán y sus hermanos, 2ª voz. / [3 voz]
10Don Gregorio Rey, terzera voz. /
Don Diego Rey, quarta voz. / 15
[Ojo]11
Los perfeutos según el foro que tubiese esta cassa son deste / convento, sin por ellos pagar nada. / Apeose ante Cerbela, año de 1644. / Apeo de Fernán Daño, año de 1576, en la declaración de / Bartholomé de Liméz, folio 97. Y en la declaración de /
20
Gregorio Daño, folio 97 buelta la oja. / Este año de 1747 posee esta cassa y paga la dicha renta don Caetano / Rey Villamarín. //
20r[Ribadavia. Cassa]
12
En [2]13
7 días del mes de febrero de 1522, ante / Bartholomé Lorenzo, escribano, afora este convento / a María14
Marcos,viuda de Fernán Daño, y vezina / de Bentosela, una casa que está en la rúa de la /5 plaza vieja. Está vien demarcada.A tres vozes después della. / [Renta]
15Por renta de un real de plata o [una]
16gallinas. /
Esta cassa está vajando desde la plaza mayor a la iglesia / de la Madalena, mano izquierda. / Este año de 1747 posee esta cassa y paga esta renta /
10don Caetano Rey Villamarín. /
[También está aquí la escriptura que hizo desta cassa entre / que [sic] Gregoria Rodríguez con el doctor don GregorioRey, / y se la trueca con la carga del foro a este convento por / ser de su directo dominio]
17. /
15Nota (llave). De esta escritura de 7 de enero del año 1522 que se halla / bajo esta cubierta, y es original, se hallan dos
copias en el libro / intitulado de San Antoniño, una al folio 34 B, y otra al 92 / B, y siempre que el convento necesite usarde ella lo hará más bien / de las copias, que no de este original. (Signo). //
21rSepan quantos esta carta de fuero vieren como nos, / los reverendos padres fray Juan de Çamora, prior del monesterio
de / Santo Domingo extramuros de la villa de Ribadavia, e / fray Domingo Dastariz, superior, e fray Gonçalo de Çelanoba,/
5e fray Pedro de Santa [plar]
18[Marta]
19, flayres conventuales del dicho / monesterio, estando todos juntos en nuestro capí-
2. Entre renglóns.3. Á marxe, abaixo.4. Á marxe, arriba.5. Á marxe, esquerda.6. Á marxe, esquerda.7. Á marxe, esquerda.
8. Á marxe, esquerda.9. Entre renglóns.10. Á marxe, esquerda.11. Á marxe, esquerda.12. Á marxe, arriba.13. Tachado.
14. Correxido sobre “Antonia”.15. Á marxe, esquerda.16. Enmendado.17. Tachado.18. Tachado.19. Entre renglóns..
O s X u d e u s n a G a l i z a
91~
tulo por son / de canpana tañida, segund que lo avemos de yuso [sic] et / de costumbre de nos ayuntar para las cosasconplideras al / dicho nuestro monesterio, e considerando que lo adelante contenydo /
10es en hutilidad e probecho de
dicho nuestro monesterio e nuestro, / en su nombre otorgamos e conosçemos por el thenor de / la presente que por nosy en nombre de los otros padres / del dicho monesterio questán ausentes, por los quales nos obli- / gamos que bos ayanpor bueno lo adelante contenydo, /
15que aforamos e damos en fuero e por razón de fuero a vos, / María Marcos, mujer
que fuestes [e quedastes]20
de Fernán Daño, ve[...]ina21
de Vento- / [vozes]22
sela, questays presente, en una voz e a tres bo-/ zes después de vos hechas una en pos de otra, / conviene a saber que bos aforamos la casa questá en la /
20rúa de la
plaça, ques del dicho monesterio, que parte / de una parte con una de Alonso Rodrígues, e de otra parte con o- / tra dePedro [Vázquez]
23de Pugua [sic], que traen los ojos
24de Pedro Daño, / e detrás parte con las casas de Jácome Rodríguez
e / de Rodrigo Castellano, la qual dicha casa fue tora de los /25
jodíos en el tiempo que solían bebir en la dicha villa, la qual/ sale con las puertas a la rúa pública, la qual
25/ vos aforamos con todas sus entradas e salidas, / según que le pertenes-
çen del çielo a la tera26
[sic], con tanto / que la traygays vien corregida, [a]27
como no falezca /30
por mengua de buenreparo, e [...]
28/ paguaredes [sic] vos e vuestras bozes al dich[...]
29nuestro [...]esterio
30//
21ve a nos en su nonbre e a los que
después de nos ve- / nieren al dicho nuestro monesterio de fuero e pensyón / [por un real]31
en cada un año un real deplata de trenta e quatro / pares de blancas [dos lonbelos]
32o dos gallinas /
5[o dos gallinas]
33por día de navidad. E de lo
ál34
que la dicha casa / [por]35
quede libre de otro foro e çenso alguno turante36
[sic] / el dicho tiempo e bozes, e sereyscon él serbiente y o- / bediente, e no la devidireis, ni enajenareys, / ni trocareis, ni canbeareys con persona alguna /
10syn
nuestra liçencia e mandado, e quel dicho fuero nos a / de pagar de contino37
una persona e nos no seamos / obliguados[sic] a lo resçebir de más, e obligamos / los vienes del dicho monesterio de vos la haçer sana e de / paz turante el dichotiempo e bozes. E yo, la dicha /
15María Marcos ansí lo resçibo por my e por las / dichas mis bozes [ansy lo resçibo]
38, y obli-
go mis / vienes de conplir las condiçiones en este fuero conte- / nidas. E ponemos de pena entre nos, las dichas / partes,que qualquier que lo non conpliere o guardare que /
20pague a la parte aguardante dos mill maravedíes, / e a la voz del
Rey otros tantos, e la pena pa- / guada [sic] o no questa quarta [sic] quede firme e balga. / Que fue fecho y otorguado[sic] en el dicho nuestro monesterio, a / syete días del mes de henero, año del señor /
25de mill e quinientos e veynte e dos
años. Testigos questa- / van presentes Lorenço Fernándes e Payo Rodríguez e Alonso Álvar- / ez, vezinos de la dicha villa,e Alonso Ribela y otros, e yo el escribano / c[...]osço
39los otorgantes. /
(1ª columna) (2ª columna) (3º columna) (4ª columna)Fray Juan Zamora, prior Frey Domingo Destariz, superior Lorenço Fernández Fray Pedro de Santa Marta
(rubricado (rubricado) (rubricado)
22r[Al margen: Traslado del foro que antecede]
40
Sepan quantos esta carta de fuero bieren como nos, los / reverendos padres fray Juan de Zamora, prior del monasteriode Santo / Domingo extramuros de la villa de Rivadavia, y fray Domingo de / Astariz, superior, e fray Gonzalo de Celanova,e fray Pedro de /
5San Martín, frailes conventuales de dicho monasterio, es- / tando todos juntos en nuestro capítulo por
son de can- / pana tañida, según que lo avemos de uso e de costun- / bre de nos aiuntar para las cosas conplideras anuestro dicho / monasterio, e considerando que lo adelante contenido /
10es en utilidad e
41provecho de dicho nuestro
monasterio / e nuestro, en su nombre otorgamos e conocemos por el / tenor de la presente e por nos y en nombre de losotros padres / del dicho monasterio que están ausentes, por los quales / nos obligamos que ellos aian por bueno lo ade-lante /
15[Fuero]
42contenido, que aforamos e damos en fuero e por ra- / zón de fuero a vos, María
43Marcos, muger que
fues- / tes de Fernán Daño, vezina de Bentosela, que estais / presente, en una voz e a tres voces después de vos echas /una en pos de otra, conbiene a saver que bos afora- /
20[Cassa]
44mos la casa que está en la rúa de la Plaça, que es del
/ dicho monasterio, que parte de una parte con una de / Alonso Rodrígues, e de otra parte con otra de Pedro Vázquez/ e topa en una que fue de los hijos de Pedro Daño, e detrás / parte con las casas de Jácome Rodrígues e de RodrigoCaste- /
25llano, la qual dicha casa fue tora de los / jodíos en el tienpo / que solían vivir en la dicha villa, la qual sale con
las puertas / a la rúa pública, la qual vos aforamos con todas sus entra- / das e salidas, según que le perteneçe del cie-lo a la tierra, / contento que la traigais bien coregida [sic], como no fallezca /
30por mengua de buen reparo, e della
pagaredes vos e / buestras voçes al dicho monasterio e a nos en su nonbre / [Renta]45
e a los que despué [sic] nos vinie-
20. Entre renglóns.21. Roto: “...vezina...”.22. Á marxe, esquerda.23. Á marxe, esquerda.24. Correxido sobre “oyos”. Expresiónempregada no sentido de “baixo a vixilan-cia de”.25. Engadido posteriormente: [la qual].26. Por “...tierra...”27. Entre renglóns. Anotación posterior.28. Roto. De acordo coa copia do mesmoque acompaña ao orixinal: “...della...”
29. Roto: “...dicho...”30. Roto: “...monesterio...”31. Á marxe, esquerda.32. Tachado.33. Á marxe, esquerda.34. Ál: (antigamente) Outra cousa. “Lo ál”:“lo otro” ou “lo demás” [Moliner, María:Diccionario de uso del español].35. Tachado.36. Turar: (ant.) Durar [Moliner, María:Diccionario de uso del español].37. Contino: (ant.) Contínuo [Moliner,
María: Diccionario de Uso del español].38. Tachado.39. Roto: “...conosco...”.40. Non se trata dun traslado propiamentedito. No que a tipoloxía documental se refi-re, trátase dunha “copia simple” que, polodemais, contén bastantes incorreccións conrespeito ao orixinal.41. Correxido sobre “y”.42. Á marxe, esquerda.43. Correxido sobre “Antonia”.44. Á marxe, esquerda.
O s X u d e u s n a G a l i z a
92~
1vE después de lo suso dicho en la dicha / [Esteban González, carpintero]
49villa de Ribadavia a catorze días del mes / de
diziembre de mil e quinientos e çinquen- / ta e çinco años, por ante mi, el dicho escribano /25
público e testigos de yusoescriptos, / paresçió presente Esteban Gonçález, / carpintero, e respondiendo a la / dicha descomunión dixo que heraver- / dad que él paga en cada un año de fuero /
30al monesteryo de Santo Domingo / de Ribadavia veynte marabedís
nuebos / [cassa / a la Ma- / dalena]50
por la casa en que vibe, questá en la plaça / de la Madalena junto al muro destavilla, / como parte con casa que quedó de Gregorio da La- //
2rma, e parte con otra casa de Guiomar Rodríguez, / que
es la dicha casa de fuero del dicho monesterio. / Dixo que no tenía fuero porque su suegra lo / escondyó o dyó en guar-da en otra parte, /
5e que no sabe dél ni quantas vozes están / en él. Y esto responde a ello. Testigos Gre- / goryo Cao e
Juan Cao, su hijo. Sancho Rodríguez, notario. / E después de lo suso dicho en la dicha villa de / Ribadavia a diez y siete días del mes /
10[Martiño de Lapela]
51de diziem-
bre del dicho año, por ante mi, el / dicho escribano público e de los testigos de / yuso escriptos, paresçió presente Martiñode La- / pela, vezino de la dicha villa, e presentó [Fernán Garçía / esscribano]
52/ [Abad de / Santiago]
53una carta de fue-
ro firmada e synada /15
de Fernán Garçía, escribano, que hizo el moneste- / rio e conbento de Santo Domingo de Ri- /badavya a María Marcos, vezina de Ben- / tosela, muger que fue de Fernán Daño, / a ella en una voz e a tres bozes des-pués /
20della, de la casa que está en la dicha villa [Cassa / en la Rúa / de la Plaça]
54/ en la Rúa de la Plaça, que parte
con otra casa / de Alonso Rodríguez, e parte con otra casa / de Pedro Vázquez de Puga que traen los hijos / de PedroDaño, e detrás parte con las /
25casas de Jácome Rodríguez, que agora tiene San- / cho Rodríguez, e con casa de Rodrigo
Cas- / tellano, la qual dicha casa fue tora de los / judíos. An de pagar della cada año un real [1 real / de plata]55
/ de pla-ta de treynta e quatro pares /
30de blancas e dos gallynas, por día de na- / vidad. Está aora el fuero en la segunda / voz,
vibe aora en la casa el dicho Martiño de La- / pela. Testigos Jácome Daño e Fernán Daño, / su hermano, hijos de PayoRodríguez, vezinos de la dicha villa. /
35Sancho Rodríguez, notaryo. [Escriptura 97]
56
45. Á marxe, esquerda.46. Emborronado.47. Entre renglóns.48. Atópase inserto nun cuadernillo intitula-do: “Reconocimiento y apeo de varios vienesy casas en Ribadavia y sus inmediaciones,hecho desde el año 1555 hasta el de 57, en
virtud de una paulina del provisor de Tuy porante el escribano Sancho Rodríguez, vecinode esta villa. Se halla bajo esta cubierta elreconocimiento y apeo original y la copia”.A este apeo séguelle unha copia do mesmoe outo apeo posterior. 49. Á marxe, esquerda.
50. Á marxe, esquerda.51. Á marxe, esquerda.52. Á marxe, dereita.53. Á marxe, esquerda.54. Á marxe, dereita.55. Á marxe, dereita.56. Á marxe, abaixo.
DOCUMENTO Nº 3
[Cuberta] Reconocimiento y apeo original que / pasó por ante el escribano de número de es- / ta villa Fernán Dañoen el año 1577. /
De este escribano hay en el depósito un /5
testimonio de otros apeos más circustanciados que / este, / a donde sedebe acudir en lo que no se halle / aquí, cuyo testimonio está aforado en pergami- / no con la rotulata de haberse
hecho en el año / de 1576, y éste en la mayor parte es original de aquel, /10
y por lo mismo no le puse aquí índicecomo en el / otro. / Signatura: Arquivo Histórico Provincial de Ourense; sección Clero, caja 10.076, s.n.
DOCUMENTO Nº 2
1555, decembro, 14 Ribadavia (Ourense)Apeo de bens e casas pertencentes ao convento de Santo Domingo de Ribadavia na vila de Ribadavia e as súasinmediacións (14 follas).
Signatura: Arquivo Histórico Provincial de Ourense: Sección Clero, caixa 10.07648
, s.n.
ren al dicho nuestro monasterio de / fuero y pensión en cada un año un real de plata46
/ de treinta e quatro pares deblancas o dos gallinas por día /
35de navidad. E de lo ál que la dicha casa quede libre de otro / fuero e censo alguno
durante el dicho tienpo e voçes, e / sereis con él serviente y obediente, e no la vendereis, / ni enajenareis, ni trocareis, nicanbeareis a persona al- / guna sin nuestra licencia e mando, e quel dicho fuero nos ha /
40de pagar de continuo una
persona e nos no seamos obliga- / dos a lo rescivir de más. E obligamos / los vienes del / dicho monasterio de vos la hacersana e de paz duran- / te el dicho tienpo e voçes. E yo, la dicha Antonia Marcos, / ansí lo recivo por mi e por las dichasmis voçes, y obligo /
45mis vienes de cunplir las condiciones en este fuero con- //
22vtenidas. E ponemos de pena nos, las
dichas partes, que cada / una de nos no cunpliere o guardere [sic] que pague a la parte a- / gardante dos mil marave-díes, / e a la voz del Rey otros tantos, e / la pena pagada o no que esta carta quede firme e valga. /
5Que fue fecho y
otorgado en el dicho nuestro monasterio, a / siete días del mes de febrero, año del señor de mill e qui- / nientos e veintee dos años. Testigos que estavan presentes Lorenço / Fernández e Paio Rodríguez e Alonso Álvarez, vezinos de la dichavilla, e Alon- / so Rivela e otros. E yo el esscribano conozco los otorgantes. Frai Juan /
10de Zamora, prior, frai Domingo,
[superior]47
, frai Pedro de Santa María, [tachado: Domingo], Lorenço / Fernández. //
O s X u d e u s n a G a l i z a
93~
57. Por “...traía...”58. Por “...traían...”
59. Por “...poseían...”60. Á marxe, arriba.
Declaración de Bartolomé de Limés. / E luego encontinente, heste dicho día, mes e año e lu- /
25gar ariba [sic] dichos, ante mi, el dicho escribano, y en presençia
del / dicho señor prior paresçió pressente Bartolomé de Limés y // Gregorio Daño, vecinos desta dicha villa de Ribadavia, econ / juramento que ante todas cosas hizieron de [sic] en forma dixeron / e declararon: hel dicho Bartolomé de Limés quetraya
57una / casa que ubo de Bartolomé Beloso en troque, que /
5hera la mitad de la casa que hel monesterio e con-/ ben-
to aforó a María Marcos e Fernán Daño, vecinos de / Bentosela, la qual dicha casa hestá en la plaza bieja desta / villa, eparte con la otra mitad que traen hel / dicho Gregorio Daño e sus hermanos, hijos que queda- /
10ron de Catalina Daño e
Martiño de Lapela, nie- / tos de Gregorio Daño, hijo que fue de la dicha María Marcos e / Fernando Daño, e de otra partecon casa que agora tiene / Juan Daño, e detrás topa en una casa de Jácome Rodríguez / hijo que quedó de MendoAlonso, e sale con las puertas /
15a la calle pública, e dize que dicho Bartolomé Beloso se la dio / con que pagasse en cada
un año a heste monesterio por / nabidad real e medio, y él ansí lo paga después que / tiene la dicha casa, y que él, en supoder, no tiene fuero ninguno / ny save las bozes que ay, y quel dicho Bartolomé Beloso se la dio /
20por de fuero del dicho
monesterio, y él ansí lo conosçe y confiesa / ser del dicho monesterio. E dixo e declaró que hesta / hes verdad, en lo qualse afirmó e ratificó, e no lo firmó / por no saber, e dixo ser de hedad de treynta años, poco / más o menos. Testigos. / 25
Y luego hel dicho Gregorio Daño dixo e declaró debaxo del / dicho juramento que hél y sus hermanos trayan58
e pose-yan
59/ la mitad de la dicha casa arriba declarada, que fincó de los // dichos Fernando Daño e María Marcos, y parte e
demarca / con las mismas demarcaçiones, dize que parte con / una que quedó de Pedro da [Porquera?] y con la otra /casa que atrás ba declarada que trae el dicho Bartolomé /
5de Limés, y dize que la mitad que trae el que / declara e sus
hermanos y la otra mitad que / trae el dicho Bartolomé de Limés hes toda una casa y es de / fuero del dicho monesteriode Santo Domingo, según / quedó de los dichos Fernando Daño e María Mar- /
10cos, e que paga de renta en cada un
año / por la dicha mitad, por cada día de nabidad, una / gallina e medio real, e que dize tiene fuero / della y que hes latercera boz, y esto hes verdad / y lo que save, en lo qual se afirmó e ra- /
15tificó, e lo firmó de su nombre, e dize ser de
hedad / de beinte e dos años, poco más o menos, e / dize ansimismo que no tiene ni trae otra / propiedad ninguna deldicho monesterio. Gregorio Daño (rubricado). / Pasó ante mi, Fernando Daño (rubricado). /
DOCUMENTO Nº 4
Ribadavia (Ourense)
Carpeta que contén diversos papeis e escrituras relativas a unha casa propiedade do mosteiro de Santo Domingode Ribadavia, situada na rúa da “Judiaría” ou rúa da Cruz.
Contén, entre outros:
- 1577, xanerio, 3 / Ribadavia (Ourense): Escritura de aforamento pola que fray Juan de Villafranca, prior do monas-terio de Santo Domingo de Ribadavia afora a Leonor Rodríguez e a súa filla Catalina González unha casa sita na rúada “Judiaría. Copia simple (folios 39 y 40).
- 1597, decembro, 29 / Ribadavia (Ourense) : Autos da venda dunha casa sita na rúa da “Judiaría”, a petición deMaría Rodríguez. Copia certificada (folios 43 y 44).
- 1577, xaneiro, 3 / Ribadavia (Ourense): Copia simple do foro de Leonor Rodríguez.
Signatura: Arquivo Histórico Provincial de Ourense; sección Clero, caixa 10.070, s.n.
[Cubierta]Ribadavia. /
Casa al principio de la calle de la Cruz. / En 19 de de junio de 1761 aforó este convento esta casa a / Manuel JacintoGiráldez, por renta en cada un año de 13 / reales vellón. Pasó la escritura por ante el escribano Gregorio José Saavedra./ 5
Renta 13 reales vellón. / Plazo 24 de junio. / Se hallan bajo esta cubierta todas las escrituras y documentos / pertenecientes a dicha casa. //
36r[Nº 24. Ribadavia. Casa en la calle de la / judiaría. / Benito de Mera]
60
En 3 de henero de 1577 ante Fernán / Daño, escribano vezino desta villa / aforó el convento a Leonor Rodríguez, / viudade Juan Rodríguez, y a su hija /
5Catalina Rodríguez, ambas a dos en / una voz y a dos voces después de la / muerte de
entrambas / una casa sita en la calle de la judiaría / que fue de Jácome Alonso y demarca /10
según este fuero con otracasa que / tenía Bastián Mosquera, nieto del / dicho Jácome Alonso e María Gonçález, / que también es de fuero des-te monasterio, / y de otra parte con casa que es de Alonso /
15López, y sale con las puertas a la / calle pública. /
O s X u d e u s n a G a l i z a
94~
Renta dos reales por San Martín. / Después, en 29 de diziembre 1597, ante Matheo / Sánchez, escribano desta villa, vendió María /
20Rodríguez, hija de
Domingo Rodríguez, / las dos tercias partes desta casa a su hermano / Alonso Rodríguez por 50 ducados, pidió lizencia/ al convento y confiesa el foro y la renta / [Ojo]
61y reservó para sí la otra tercia parte y así [Dize una nota que / la tie-
ne Vicas, /año 1661]62
/25
repárese si está dividida en dos. / Este foro ha destar acavado. La escri- / ptura de foro estáduplicada aquí / y juntamente está la venta. //
36v Folio 128 B En el apeo de Fernán / Daño, Álvaro Mosquera, clérigo, / declaró cómo la [parte de]
63cassa que se aforó
/ a Leonor Rodríguez era de foro deste /5
convento, y la otra mitad de la / cassa que vivía Bastián Mosquei- / ra tam-bién era de fuero deste / convento. Y esto mesmo dice el fuero / echo a Leonor Rodríguez. /
10Y es de suponer que la
metad que lleba- / ba Leonor Rodríguez es la que entró / en el foro a ella echo, porque paga dos / reales, y no la deEstebo Mosqueira. / Y assí la dicha no entró en este foro, /
15 y es del convento, y la llebaba / María González y después
Pedro / Vázquez, y la vendió a Mera. /
38r[Ribadavia. Cassa. Calle de la judiaría / Número 24.]
64
En 3 de henero de 1570 ante Fernán / Daño afora este convento a Leonor / Rodríguez, mujer que quedó de Juan Ortizy a su / hija, Catalina González, y a dos vozes después, /
5una casa en la calle de la judaría. /
Pensión dos reales por día de San Martín. / Ay otro foro anterior echo a ésta misma, que era de / dos reales de plata. Número 24 / 10
Vicas la tiene, año de 1661, / debe pagar dos reales y medio por toda la cassa. //
39r[Á marxe: Foro de Lionor Rodríguez, muger de Juan Portugués, defunto]
Sepan quantos la presente carta de fuero y afora- / miento vieren como yo, frai Juan de Villafranca, prior del / monas-terio de Santo Domingo estramuros desta villa de Rivadavia, que / presente estoy, por virtud del poder que del con-vento tengo, /
5antel presente escrivano, que dexa de yr aquí ynserto su traslado / por su prolexidad, del qual yo el
dicho escrivano doy fee que pasó / ante my y está por caveça deste apeo, e por virtud dél yo, el dicho / frai Juande Villafranca, digo que aforo e doy en aforamiento e por razón / de fuero, a vos Lionor Rodríguez, muger biuda
65
que sois e quedastes de Juan /10
Portugués, vezina desta villa, e a vuestra hija Catalina González, del dicho JuanPortugués, / anbas a dos en una boz y dos bozes después del postrimero de bos / [Vozes]
66que sean vuestros hijos o
hijas si los ubiéredes, si no que sea boz des- / te fuero la persona o personas que más de derecho heredaren los otros/ buestros bienes, con que al tiempo de vuestro falleçimiento nonbreys /
15la primera voz, y la primera nonbre la
segunda, por horden subçesiba, / y la tal boz se benga nonbrar delante my y los que después de / mi binieren y obli-garse a pagar la dicha renta y cunplir las más con- / diçiones deste dicho fuero dentro de treynta días luego siguien-tes, con- / biene a saver que bos afuero una casa en que bos bibíss [sic], [junto]
67sita /
20[Cassa]
68en la calle de la
judiaría que fue de Jácome Alonso e María González, ques la mitad [...]69
/ la casa que fue del dicho Jácome Alonsoy María González, que vos heredais por la dicha vuestra / hija, e la conpró Alonso do Seixo, defunto, la qual parte conla otra mitad / de casa que tiene Bastián Mosquera, nieto de dicho Jácome Alonso e María González, que /[Demarca- / ciones]
70tanbién hes de fuero del dicho monasterio, e de otra parte con casa que quedó de /
25Álvaro
López y hes de su hija Juana López, y sale con las puertas / a la dicha calle pública, con todas sus entradas y salidas,serbidunbres, / segund vos la teneis a jure, a máss con condiçión que la tengais bien / cubierta, tejada e reparada,de como no fenesca por mengua de buen / labor y reparo, y demás que no la venderedes, ni trocaredes, ni ena- /
30
jenaredes por manera alguna sin nuestra licençia e mando, el de que / después de nos binieren, y si hos fuere dadalicençia la daredes a persona / llana y abonada que cunpla, guarde, las condiçiones deste f[...]
71, / [Renta]
72y dare-
des e pagaredes en cada un año dos reales por día [...]73
San / Martiño primero benidero en cada un año, y al cavode las dichas bo- /
35zes la dexaredes libre e quite al dicho monesterio con los perfetos / e mejoramientos que en ello
tubiéredes echo y sin por ello pagar / cosa alguna el dicho monesterio, y demás que nos dareis u[...]a74
/ carta defuero a vuestra costa para en guarda del dicho monesterio. / Y no dando ny pagando en cada un año la dicha ren-ta ny con- //
39vpliendo las más condiçiones aquí contenidas, queste fuero y derecho dél / quede y caya en comiso
e perdais el derecho que por él tubiéredes, e yo e los / que después de mi binieren al dicho monesterio lo podamosentrar, tomar, sin otro / más auto ni sentençia de juez ni justiçia. Y conpliendo las dichas condiçiones /
5e pagando en
cada un año la dicha renta obligo los bienes e rentas / del dicho monesterio de hos lo hazer çierto, sano y de paztodo el dicho tiempo / e bozes, e que no hos será quitado ni tomado por más ny por menos / que otro dé ny prometa
61. Á marxe, dereita.62. Á marxe, dereita.63. Entre renglóns.64. Á marxe, arriba.65. Correxido sobre “...biuba...”
66. Á marxe, esquerda. Anotación posterior.67. Tachado.68. Á marxe, esquerda. Anotación posterior.69. Roto: “...de...”70. Á marxe, esquerda. Anotación posterior.
71. Roto: “...foro...” 72. Á marxe, esquerda. Anotación posterior.73. Roto: “...de...”74. Roto: “...una...”
O s X u d e u s n a G a l i z a
95~
ni por decir ni alegar queste fuero está en- / gañoso ny lo que lo queremos por el tanto ni por otra ninguna ra- /10
zón,y saldremos a la defensa e saneamiento dello, sin / más seremos requeridos tomaremos la voz e auçión y haremos /sano e libre dellos. Yo, la dicha Leonor Rodríguez, por mi e la dicha mi hija / ansy lo resçivo el dicho fuero con todaslas más condiçiones / en él contenidas e declaradas, y so las penas en él puestas /
15e declaradas, las quales con-
siento e aprovo y he por buenas, / e prometo y me obligo con mi persona, todos mis bienes muebles e raíces, / avi-dos e por aver, de ansí lo cunplir, guardar e pagar como aquí se / contiene. Y anbas partes, para que ansí lo cunpli-remos y guardaremos, / damos todo nuestro poder cunplido como lo tenemos a todos los juezes /
20e justiçias y exe-
cutores de su magestad y de todas sus çiudades, villas / e lugares de los sus reinos e señoríos, a la jurdiçión [sic] de las/ quales y cada una dellas nos sometemos con las dichas nues- / tras personas e bienes, renunçiando como renun-çiamos nuestra ley, do- / mizilio e propio fuero e la ley sit conbenyrit [sic]de jurdiçión, /
25para que siendo requeridos
con esta carta nos lo haga guardar, / pagar, cunplir, haziendo prisión en nuestras personas y execuçión / en nuestrosvienes, bien e tan conplidamente como sy / esta dicha carta e lo en ella contenido fuese sentençia de- / finitiva dadapor juez conpetente en plenario juizio e por /
30[...]
75consentida e no apelada e pasada en cosa juzgada, / çerca y
en razón de lo qual dezimos que renunçiamos y a- / partamos de nos y de nuestro favor e ayuda a todas / las leis,fueros, derechos de que nos podríamos aprovechar / para yr e pasar contra lo que dicho hes, y la ley general quedize /
35que general renunçiaçión de leys fecha no bala, / y otorgamos dello la pressente escriptura de //
40rfuero antel
presente escrivano e testigos. E porque yo, / la dicha Lionor Rodríguez no sé firmar ruego a Roy Gómez / e FranciscoRodríguez, escrivanos, firmen por my de su nonbre. / Fecho y otorgado en el monesterio de Santo Domingo estramu-ros de la dicha /
5villa a tres días del mes de henero, entrante el año / de setenta y siete años. Testigos los sobredichos
Francisco Rodríguez y Roy Gómez, / escrivanos, e Rosendo Gómez, vezinos de la dicha villa. Yo, / el escrivano, doy feconozco a los otorgantes e partes. Frai Juan / de Villafranca, prior. Roy Gómez. Passó ante my, Fernando Daño, /
10
escrivano. Yo, el dicho Fernán Daño, escrivano público de Su Magestad e / del número desta villa de Ribadavia doife que pre- / sente fui en uno con los testigos e partes al otorgamiento desta / dicha hescretura, e segúnd que antemi pasó la fize escrebir, / e firmé e siné a tal. /
En testimonio (signo) de verdad. / Fernando Daño, escrivano. //
42r[Ribadavia. Venta de cassa / calle de la judiaria. / Benito de Mera. / ]
76
Venta de una cassa en la calle de la judiaría / que era deste convento, y requirió la que la / tenía aforada se la querí-an comprar, / y el convento no la compró, y assí ella la /
5vendió con la carga del foro, que son dos / reales, en 29 de
deciembre de 1597, ante / Matheo Sánchez. Esta venta a Alonsoonso [sic] / Rodríguez. / Esscribano, Antonio Salgado. /
43rEscrivano presente dadme por fe y testimonyo a mi, / María Rodríguez, viuda que finqué de Santiago da Touça, en
cómo digo / que yo tengo una cassa sita en la calle de la Judiería / forera de dos reales en cada un año al conventode Santo /
5Domingo, y agora tengo neçesidad vendella a Alonso Rodríguez, / my hermano, y por ella me da çinquen-
ta ducados, que requiero / al padre fray Domyngo Brabo, prior del dicho conven- / to, la resçiva por el tanto para eldicho convento si la / quisiere, y en defeto se me dé liçençia para bendella al /
10dicho mi ermano. Y de cómo ansí lo
digo pido al presente / escrivano me lo dé por fe y testimonio y a los presentes / dello me sean testigos. / Dentro del monesterio del señor Santo Domingo estra- / muros de la villa de Ribadavia a veinte y nuebe días del mesde /
15dezienbre de quinientos y noventa y siete años, yo, escrivano, intimé / el testimonio de atrás a fray Domyngos
Bravo, prior / del dicho convento, que dixo consultaría este negocio / con los padres del dicho convento y miraría eltunbo / y fuero que de la dicha cassa se paga al dicho convento, /
20y allando ser en provecho del dicho convento
la dicha / liçençia, la daría, y esto respondió. Y ésto ensseñándo- / le el fuero de la dicha cassa. Testigos AlonsoRodríguez, armero, / y Jácome González, estudiante, vezinos desta villa / de Ribadavia. Fray Domingo Brabo. Ante mi,Mateo Sánchez, escrivano. / 25
Sepan quantos esta carta de venta, çesión y tras- / pasaçión vieren cómo yo, María Rodríguez, viuda que finquéde / Santiago da Touça, mi marido, defunto, vezina desta villa de Ribadavia, / que presente hestoy, otorgo yconozco por el tenor della, por mi / y en nombre de todos mis erederos y susçesores que despu- /
30és de mi vinye-
ren y susçedieren, vendo y luego //43v
firmemente entrego por juro de heredad para agora / y todo tiempo de sien-pre jamás a vos, Alonso Rodríguez, mi / hermano, armero, y a Ynés Fernández, vuestra muger, / vezinos de la dichavilla que presentes estais, para vos y todos /
5vuestros herederos que después de vos vinyeren y suçedie- / ren, con-
biene a saber lo que ansí hos vendo: las dos ter- / [Casa]77
çias partes de la casa que tengo sita en la calle de la /judiería ques para la delantera, y la otra terçia parte / para la trasera la dexo reservada para mi, que hes /
10den-
de la cámara atrás, según toda ella parte / de un lado con casa que fincó de Gonçalo de Puga, / escrivano defun-
75. Roto: “...nos...” o “...nosotros...” 76. Á marxe, arriba. 77. Á marxe, esquerda.
O s X u d e u s n a G a l i z a
96~
to, y del otro parte con casa de Álvaro Mos- / quera, ansimesmo escrivano, en do [sic] al presente vevís, la / qualhos vendo con su cavalleriça, soportal alto /
15y vajo, la qual es mía propria por me la aver da- / do y dotado
Domingos Rodríguez, mi padre, con Domingos / Gonçález, escrivano, mi primero marido, y hos la vendo con / todassus entradas y salidas, usos, costunbres, / derechos y servidunbres quantos a e aver debe y de /
20derecho en qual-
quiera manera me pueden perteneçer, / [Renta]78
y con dos reales de fuero al convento del señor Santo / Domingohestramuros de la dicha villa, de los quales / pagareis las dos terçias partes e yo la una, conforme / a lo que cadauno tiene, en cada un año y sin otra carga, /
25fuero ny ypoteca, y por preçio y quantía de çincoenta / ducados
de a honze reales cada uno, que por ella me distes y pa- / gastes, e yo de vos resçeví en esta manera, los treyntaen reales / de a ocho y de a quatro en presencia del presente escrivano y testigos, / de la qual dicha paga y res-çivo yo, escrivano, doy fe, y los veinte /
30ducados restantes a conplimiento de los dichos çincoenta confieso / ave-
llos de vos resçevido antes de agora, de que me doy por paga, / y de lo que de presente no pareçe renunçio laley del engaño //
44ry exeçión de la innumerata pecunia con sus concordanzas / y las más deste casso. Por ende,
dende oy, fecha79
desta, en / adelante me aparto, desisto y desapodero de las dichas / dos partes de casa, tenen-çia, útil dominyo y posesión y o- /
5tras axçiones reales y personales que en qualquiera manera / me puedan y
devan perteneçer, todo ello lo çedo, renuncio, tras- / paso y trasfiero en bos, el dicho Alonso Rodríguez y en ladicha vuestra muger, / ijos y erederos para sienpre jamás, y hos doy poder cunplido / en forma para que de hoy,echa [sic] desta, hen adelante la podais /
10entrar, tener, poser, gozar y usufrutar y azer della y en ella / como de
cosa buestra propria, adquerida y ganada por vuestros / propios dineros, fueros y derechos, títulos, tomar y adpren-der [sic] / della la real tenençia y posesión por buestra propia autoridad / o por justiçia, o como quisiéredes y porvien tubiéredes, y en el /
15ynter
80me constituyo por vuestra propria ynclina
81, posedora / y tenedora, y si la entrare
de aquí adelante, eçeto la otra / dicha terçia parte para la trasera que allí me queda, será por / vos y en vuestronombre, y no de otra manera.Y si agora o en algún tiempo del / mundo se allare valer más de la dicha quantía,en poca o en /
20mucha, de la tal demasía os ago graçia, donaçión, çesión / y traspasaçión pura, mera, perfeta,
ynrrevocable, a quel / derecho dize entre vivos, por muchas graçias y buenas obras / que de vos he reçevido yespero reçevir de aquí adelante, dig- / nas y mereçedoras de mayor satisfaçión y paga de la prueba, /
25de lo qual
os rellebo82
aunque a ello el derecho hos obligo [sic], y en este / caso renuncio la ley del engaño y ley del horde-namiento real y ley / segunda códiçe residendan vendiçionen y todas las más / leys que ablan y tratan sovre lascosas que se dan i venden / por más o menos de la mitad del justo preçio, para que no me /
30valgan en juiçio ny
fuera dél. Y me obligo en forma con la dicha mi / persona y bienes muebles y raízes avidos y por aver, de os la azerçier- / ta, segura, sana y de paz para sienpre jamás. Y si a ella os fuere repuesto
83/ pleyto o letixio por alguna per-
sona, dentro de çinco días que yo o mys / herederos por vuestra parte seamos requeridos, tomaremos por /35
vos opor ellos la voz y el pleyto y lo seguiremos a nuestra propia //
44vcosta y mensión asta os dejar con ella en paz, so
pena de hos dar otra tal y tan / buena y en tan buen sitio y lugar y de tanto valor y renta, con más / todos los per-fetos y mejoramyentos que en ella ubiéredes echo y mejorado, / con todas las costas, gastos, daños, yntereses ymenoscabos que çerca /
5dello se os siguieren y recreçieren. Y para más fuerça y seguridad de lo / susodicho hos
ypoteco la otra terçia parte de casa que es para la trasera / que allí me queda según dicho es, por espeçial yespresa ypoteca de / jure pinoris vel ipoteci, la qual no venderé ni henajenaré si no / fuere con la dicha ypoteca,y la escritura en contrario echa no balga /
10en juiçio ny fuera dél. Y para lo mejor conplir doy todo mi poder / con-
plido a todos los juezes y justiçias que desta causa puedan y devan co- / noçer para que ansí me lo agan cunpliry pagar vien y a tan conplidamente / como si esta dicha escritura y lo en ella contenido fuese sentençia difinytivade juez / conpetente contra mi dada y por mi consentida y no apelada y pa- /
15sada en cosa juzgada, çerca de
lo qual renuncio todas leis en / my favor para que no me valgan en juiçio ni fuera dél, y las de / los enperadores,senatus consulto, Veleano, Justinyano, / leis de Toro, Partidas, segundas nuncias, y su auxilio, para que / no me bal-gan en juiçio ni fuera dél, ny alegaré menor edad, bienes /
20dotales eridetarios, arrales ny parrafrenales ni otro
derecho que / me pueda conpeter. En fe de lo qual otorgo dello la presente carta de venta / antel presente escri-vano y testigos, y por no saber firmar ruego a Diego / Fernández, vezino desta villa, lo firme por mi de su nombre.Ques fecha y otorgada / en la villa de Ribadavia a beynte y nuebe días del mes de deziembre de mil y quinientos/
25y noventa y siete años, hestando presentes por testigos el dicho que a de firmar / y Jácome González, hestu-
diante, su criado, vezino ansimesmo de la dicha villa, y Gregorio / Correa Laço, vezino de la villa de Vigo. Yo, escri-vano, doy fe conozco la otorgante. Soy testigo, / Diego Fernández. Ante mi, Mateo Sánchez, escrivano. Con- /querda con el tanto que en mi ofiçio doy fe queda. Y por /
30verdad, yo, el dicho Matheo Sánchez, escrivano del
Rei Nuestro Señor y vezino de la dicha / de Rivadavia, lo signo y firmo. Y no resçeví derechos. / En testimonio (signo) de verdad, et cétera. / Matheo Sánchez / escrivano, et cétera. /
78. Á marxe, esquerda.79. O “f” e o “e” van montados.80. Por “ínterin”.
81. Por “inquilina”, conforme á fórmula.82. De “relevación”: (dereito) Exención dun-ha obrigación.
83. Reponer: (Tribunais) Volver a causa aun estado determinado anterior.
O s X u d e u s n a G a l i z a
97~
46rNúmero 24. Ribadavia. Cassa en la calle / de la judiaría. /
Este foro se otorgó a 3 de henero de 1577 ante Fernán / Daño. Házese a [Joana]84
Leonor Rodríguez, mujer / de JoanPortugués, vezino desta villa, por tres /
5vozes después dellos. /
La propiedad es una cassa en la calle / de la Judiaría, que está al vajar de la / plaza yendo para la madalena, [amano]
85. /
Paga en cada un año por día de san martín dos reales /10
en el año 1644 pagaba Alonso / Rodríguez el pobre. Vicas(signo) / Número 24. //
47r[Demarcado. / 72. / Ribadavia. Número 20]
86Sepan quantos la presente carta de fuero e aforamiento bieren / como
yo, frai Juan de Billafranca, prior del monesterio de Santo / Domingo estramuros desta villa de Ribadavia, que presenteestoi, / por bertud del poder que del conbento tengo, antel presente /
5escribano, que dexa de yr aquí ynserto su tras-
lado por su pro- / lexidad, del qual yo el dicho escribano doi fe que pasó ante mi y está / por caveza deste apeo, e porbertud dél yo el dicho frai Juan / de Billafranca digo que aforo e doi en aforamiento e por razón de / fuero, a vos LeonorRodríguez, muger viuda que sois e quedastes de Juan Portugués, vezina /
10desta dicha villa, e a buestra hija Catalina
Gonçáles, y del dicho Juan Por- / [Vozes]87
tugués, ambos e dos en una boz e a dos bozes después del postrimero debos / que sean vuestros hijos ho hijas, si los ubiere, si no que sea boz deste fuero la persona / o personas que más dederecho heredaren los otros vuestros vienes / con que al tienpo de vuestro falleçimiento nonbreis la primera boz e la pri-mera /
15nonbre la segunda, por horden susçesiba, e la tal boz se benga a nonbrar / delante mi e los que después de
mi benieren e obligarse a pagar la dicha renta / e conplir las más condiçiones deste dicho fuero dentro de treinta días/ luego siguientes, conbiene a saber que bos aforo una casa en que bos / [Una casa]
88bebíss, sita en la calle de la
Judiaría, que fue de Jácome Alonso e María /20
Gonçález, que es la mitad de la casa que fue del dicho Jácome Alonsoy María Gonçález, / que vos heredais por la dicha buestra hija, e la conpró Alonso do Seixo, / defunto, la qual parte conel otro [sic] mitad de casa que tiene Bastián / Mosquera, nieto del dicho Jácome Alonso e María Gonçáles, que tanbién/ hes de fuero del dicho monesterio, e de otra parte con casa que quedó de Álvaro Ló- /
25pez y hes de su hija Juana
López, e sale con las puertas a la / dicha calle pública con todas sus entradas e salidas, ser- / bidunbres, según bos lateneis a jure, e a más con condiçión que la / tengais bien cubierta, tejada e reparada como no fenesca por / menguade buen labor e reparo, e demás que no la benderedes, troca- /
30redes ny enajenaredes por manera alguna sin nues-
tra liçençia e man- / dado e los que después de nos benieren, e si hos fuere dado liçençia / la dexedes a persona lla-na e abonada que cunpla e guarde / [Paga décima]
89las condiçiones deste fuero, e daredes e pagaredes la dézima
/ de todo lo que hos dieren por la dicha casa al dicho monesterio, e nos /35
[Dos reales]90
dareyss e pagareyss en cadaun año dos reales por día de San / Martiño primero benidero en cada un año, e al cabo de las dichas / bozes dexare-des libre e quite al dicho monesterio con los perfetos / e mejoramientos que en ella tubiéredes hecho sin por ello / pagarcosa alguna al dicho monesterio, e demás que nos dareyss /
40una carta de fuero a buestra costa para en guarda del
dicho / monesterio. E no dando e pagando en cada un año la dicha / renta, ni conpliendo las condiçiones aquí con-tenidas / queste fuero e derecho dél quede e caya en comiyso e perdayss / el derecho que por él tubiéredes, yo e losque después de /
45mi benieren al dicho monesterio lo podamos entrar, tomar / sin otro más auto ni sentençia de juez ni
justiçia. / E conpliendo las dichas condiçiones e pagando en //47v
cada un año la dicha renta obligo los vienes e rentasdel dicho mo- / nesterio de bos azer çierto, sano e de paz todo el dicho tienpo e bozes, e que / no hos será quitado nitomado por más ni por menos que otro dé / ni prometa, ni por dezir ni alegar queste fuero está engañoso ni que /
5lo
queremos por el tanto ni por otra ninguna razón, e saldremos / a la defensa e saniamiento91
dello, sin más seremos reque-ridos / tomaremos la boz e auçión
92e aremos sano e libre dello. Yo e la dicha / Lionor Rodríguez, por mi e la dicha mi hija
ansí lo resçibo el dicho fuero / con todas las más condiçiones en él contenidas e declaradas e so las /10
penas en él pues-tas e declaradas, las quales consiento / e apruebo y he por buenas, e prometo e me obligo con mi per- / sona e todosmis bienes muebles e raízes, abidos e por aber, / de ansí lo conplir, guardar e pagar como aquí se contiene. E ambas /partes, para que ansí lo conpliremos e guardaremos, damos todo /
15nuestro poder conplido como lo tenemos a todos
los juezes / e justiçias y executores de Su Magestad e de todas sus çibdades, / villas e lugares de los sus reinos e señorí-os a la jurisdiçión / de las quales e de cada una dellas nos sometemos con las dichas / nuestras personas e vienes, renun-çiando como renunçiamos /
20nuestra lei, domisilio e propio fuero e la lei sid conbenerid de / jurisdiçión, para que sien-
do requeridos con esta carta nos lo agan / guardar e pagar, conplir, aziendo presión [sic] en nuestras personas, / exe-cuçión en nuestros vienes, bien e tan conplidamente como / si esta dicha venta e lo en ella contenido fuese sentençiadefinitiva dada /
25por juez conpetente en plenario juizio e por nos consentida / e no apelada e pasada en cosa juzga-
da, çerca y en razón dello / dezimos que renunçiamos e apartamos de nos e de nuestro fabor / e ayuda a todas las leis,
84. Tachado.85. Tachado.86. Á marxe, arriba.87. Á marxe, esquerda.
88. Á marxe, esquerda.89. Á marxe, esquerda. Anotación posterior.90. Á marxe, esquerda.91. Sanear: (dereito) Indemnizar o vendedor
ao comprador do perxuizo que lle sobrevénpor algún vicio da cousa vendida.92. Aucción: (dereito) Dereito a reclamar cer-ta cousa.
O s X u d e u s n a G a l i z a
98~
fueros e derechos de que nos podríamos / aprobechar para ir e pasar contra lo que dicho es, e la lei general /30
quedize que general renunçiaçión de leis fecha no balla
93, y otor- / gamos della la presente carta de fuero antel presente
escribano e testigos. / E porque yo, la dicha Lionor Rodríguez, no sé firmar, rogo a Roi Gómez / e Francisco Rodríguez,escribano, firme por mi de su nonbre. Fecho y otor- / gado en el monesterio de Santo Domingo estramuros de la /
35dicha
villa a tres días del mes de henero, entrante / el año de setenta e siete años. Testigos los sobredichos Françisco Rodríguez/ e Roi Gómez, escribanos, e Rosendo Gómez, vezinos de la dicha villa. / E yo, escribano, doi fe que conosco a los otor-gantes / e partes, frai Juan de Billafranca, prior, Roi Gómez. /
40Pasó ante mi, Fernando Daño, escribano. E yo, Fer- / nán
Daño, escrivano público e del número / desta villa de Ribadavia, doy fe que //48r
presente fue [sic] en uno con los testi-gos / e partes al otorgamiento desta dicha hes- / cretura, e según que ante mi pasó / lo hize escrebir e firmé e syné de/
5mi nonbre e syno a tal. /
En testimonio (signo) de verdad. / Fernando Daño, escribano. //
48v[Casa.]
94Afora este convento a Leonor Rodríguez, biuda de Juan Portugués, y a su hija / Catalina González y a dos
voces después la nuestra casa sita en la calle de la judería / por dos reales en cada un año, paga a día de San Martín,ante Fernando Daño, escribano, / enero, 3, año 1577. Paga déçima. / 5
Visto 1605 / Paga este fuero Alonso Rodríguez, / está en tercera bos este año de 1644, / entesta esta casa al baxar de la Plaça para/ la Madalena. / Fuero del monesterio de Santo Domingo que / hizo el reverendo prior / a Lionor Rodríguez, / muger que fue de JuanPortugués / de una casa. / Pagava dos reales / por San Martín. / Ay otro foro.
93. Por “valga”.94. Á marxe, arriba.