RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ

Prof. Dr. Süleyman Daşdağ

D.Ü. Tıp Fakültesi Biyofizik Anabilim dalı

www.dicle.edu.tr/~dasdag

Canlı veya cansız tüm varlıklar atomlardan oluşurlar.

S. Dasdag

Bir elementin tüm kimyasal özelliklerine sahip en küçük parçası olan atom;

proton,

nötron

ve

elektronlardan

oluşur

S. Dasdag

Çapı, yaklaşık olarak 10-10 metre olan atomun belli bir kütlesi vardır.

Bu kütlenin neredeyse tamamı, kendi hacminin yaklaşık olarak 1015 de biri kadar hacime sahip çekirdeğinde yoğunlaşmıştır

S. Dasdag

Çekirdekler

Nötron Proton

S. Dasdag

Nötron / Proton oranı hafif izotoplarda 1 iken ağır izotoplarda artar.

Bu oran arttığında nüklidin kararlı olmadığı bir noktaya gelinir.

S. Dasdag

En ağır kararlı nüklid 83Bi207 dir.

S. Dasdag

Daha ağır nüklidler, dışarıya verecekleri fazla enerjileri olduğu için kararsızdırlar.

Kararsız atomlara radyonüklid denir.

S. Dasdag

Kararsız durumdaki atomların, fazla enerjilerini radyasyon yayarak gidermeleri olayına radyoaktif parçalanma denir.

S. Dasdag

Radyoaktif parçalanma

Alfa Beta Gamma

S. Dasdag

Radyoaktivite kontrol edilemeyen bir olaydır.

Yavaşlatılamaz ve durdurulamaz.

Zayıflayan bir tempo ile tükeninceye kadar sürer.

S. Dasdag

Doğal veya yapay her radyoaktif çekirdeğin kendine özgü bir bozulma ve parçalanma şekli vardır.

Bu olaylar,

Çekirdeğin parçalanma hızı,

ve

Çekirdeğin yaydığı radyasyon cinsi ve enerjisine

bağlı olarak değişir.

S. Dasdag

Radyoaktivite

Doğal Yapay(Uranyum) (Sezyum-137)

S. Dasdag

Radyoaktif cisimlerin, parçalanarak aktivitelerini kaybetmelerine, radyoaktif parçalanma denir.

Radyoaktif parçalanma kanunu;

N = No . e – t

Şeklinde gösterilir.

No = Başlangıçtaki (t : 0 anındaki) mevcut toplam çekirdek sayısı = Parçalanma sabiti

S. Dasdag

Birim zamanda bozulmaya uğrayan radyoaktif çekirdek sayısıRadyoaktif bozulma olayının hızı = Toplam radyoaktif çekirdek sayısı

= Sabit ()

S. Dasdag

92U238 90Th234 91Pa234

82Pb206

(Doğal Parçalanma)

S. Dasdag

Yarı Ömür: Bir radyoaktif maddenin, başlangıçtaki mevcut atom sayısının, yarıya inmesi için geçen zaman

S. Dasdag

Yarı ömür, her element için farklıdır ve o elementin bir özelliğidir.

Örnek;

I131 8.04 gün

I125 60.0 gün

S. Dasdag

Yarı Ömür = T1/2 = 0.693 /

S. Dasdag

Ortalama Ömür = Bozunma sabitinin tersine denir.

Bu değer yarıömürden biraz büyüktür.

To = 1 / , To = 1.44 x T1/2

S. Dasdag

Biyolojik Yarı Ömür (TB) = Canlı dokuya, bir organa veya bir organizmaya verilen radyoaktif maddenin, verilen miktarının, biyolojik ortamdan yarısının atılması için geçen zaman.

S. Dasdag

Vücuttan hemen atılan bir madde ile kalsiyum gibi kemiklere yerleşen bir madde arasında biyolojik yarı ömür açısından büyük fark vardır.

S. Dasdag

Verilen radyoaktif madde bulunduğu organdan atılmıyorsa

TB = TF olur.

S. Dasdag

Efektif yarı ömür (Teff) = Radyoaktif maddenin vücutta etkili olduğu süredir.

S. Dasdag

Biyolojik yarı ömür x Fiziksel yarı ömürEfektif Yarı Ömür = Biyolojik yarı ömür + Fiziksel yarı ömür

S. Dasdag

Radyoaktif Bozunma ile salınan Radyasyonlar

Alfa Beta X ve Gamma Nötronlar

parçacıkları parçacıkları ışınları

S. Dasdag

Parçacık radyasyonu; belli bir kütle ve enerjiye sahip çok hızlı hareket eden minik parçacıkları ifade eder.

S. Dasdag

Bunlar hızla giden mermilere benzerler, ancak gözle görülemeyecek kadar küçüktürler.

S. Dasdag

Alfa parçacıkları, iki proton ve iki nötrondan oluşmuş bir helyum çekirdeğidir.

S. Dasdag

Alfa parçacıkları, çok küçük bir madde kalınlığı ile, örneğin bir kağıt parçası ile durdurulabilir.

S. Dasdag

Alfa parçacıklarının elektrik yükleri büyük olduğundan, geçtikleri bölgelerde yoğun bir iyonlaşma oluştururlar.

Bu yüzden, enerjilerini çabucak kaybederler.

S. Dasdag

Alfa parçacıklarının erişme uzaklıkları kısadır ve dış radyasyon tehlikeleri yoktur.

S. Dasdag

Alfa yayan maddeler sindirim, solunum veya yaralar yoluyla vücuda girerlerse tehlike oluştururlar.

S. Dasdag

Beta Parçacıkları, pozitif veya negatif yüklü elektronlardır.

Çekirdekteki enerji proton fazlalığından kaynaklanıyorsa, + yüklü betalar (Pozitron) yayılır.

Çekirdekteki enerji nötron fazlalığından kaynaklanıyorsa- yüklü betalar (Negatron) yayılır.

S. Dasdag

Dalga tipi radyasyon;

belli bir enerjiye sahip ancak kütlesiz radyasyon çeşididir.

S. Dasdag

Dalga tipi radyasyon;

titreşim yaparak ilerleyen elektrik ve manyetik enerji dalgaları gibidir.

S. Dasdag

Görünür ışık, dalga tipi radyasyonun bir çeşididir.

S. Dasdag

Bütün dalga tipi radyasyonlar ışık hızıyla (3x108 m/saniye) hareket ederler.

S. Dasdag

Gözlerimizin fark edebileceği en yüksek enerjili ışık mor renkli ışıktır.

S. Dasdag

Radyasyonun enerjisi arttıkça ışık rengi mor renk ötesine gider ve morötesi olarak adlandırılır.

S. Dasdag

Morötesi ışığı göremez veya hissedemeyiz, ancak ortamda mevcuttur. Eğer şiddeti büyükse, ciltte bırakacağı güneş yanığına benzer yanık izleri ile varlığı hissedilir.

S. Dasdag

X ve gamma ışınları dalga şeklinde olup, çok giricidirler.

X ışınları atomun elektron uzayından kaynaklanır, gamma ışınları ise atomun çekirdeğinden kaynaklanır.

Gamma ışınları, X ışınlarından daha yüksek enerjilidirler.

S. Dasdag

Nötronlar, kütleleri yaklaşık olarak protonunkine eşit ve elektrik yükleri olmayan parçacıklardır.

Radyoaktif bozulma olayı sonucu oluşmazlar.

S. Dasdag

Parçacık ve dalga tipi radyasyonları iki gruba ayırabiliriz. Bunlar,

İyonlaştırıcı Ve iyonlaştırıcı olmayan

radyasyonlardır.

S. Dasdag

İyonlaştırıcı radyasyon, çarptığı maddede yüklü parçacıklar (iyonlar) oluşturabilen radyasyon demektir.

S. Dasdag

İyon meydana gelmesi, yani iyonizasyon olayı herhangi bir maddede meydana gelebileceği gibi insanlar dahil tüm canlılarda da oluşabilir.

S. Dasdag

İyonlaştırıcı radyasyonlar, önlem alınmadığı takdirde tüm canlılar için zararlı olabilecek radyasyon çeşitleridir.

S. Dasdag

RADYASYONDAN KORUNMA

S. Dasdag

Radyasyondan korunmada dikkat edilmesi gereken parametreler

Süre Mesafe Zırhlama

S. Dasdag

Radyasyon korunmasında dikkate alınması gereken etkiler

Stokastik etkiler Stokastik olmayan etkiler

S. Dasdag

Stokastik Etkiler: Herhangi bir eşik dozuna bağlı olmadan ortaya çıkabilen radyasyon etkisidir.

S. Dasdag

Stokastik Olmayan Etkiler: Meydana geliş olasılığı, belirli bir radyasyon dozunun aşılmasını gerektiren etkilerdir.

S. Dasdag

İyonlaştırıcı radyasyonlarla yapılan çalışmalarda sonuca ulaşabilmek ve zararlı biyolojik etkileri belirleyebilmek için radyasyon miktarının bilinmesi gerekir.

S. Dasdag

Radyasyon terimleri ve özel birimler ile SI birimleri arasındaki ilişki

TERİM

  BİRİMİ

DÖNÜŞÜM ESKİ YENİ

AKTİVİTECurie (Ci) ; 3.7x1010 parçalanma / 1 saniye

Becquerel (Bq); 1 parçalanma/1 saniye

1Ci=3.7x1010 Bq1 Ci=37GBq

IŞINLANMA DOZU

Röntgen (R) ; normal hava şartlarında (00C ve 760 mm Hg basıncı) havanın 1kg'ında 2.58x10-4 Coulomb'luk elektrik yükü değerinde (+) ve (-) iyonlar oluşturan X veya g radyasyonu miktarıdır.

Coulomb / kilogram (C/kg) ; normal hava şartlarında havanın 1 kg'ında 1 Coulomb'luk elektrik yükü değerinde (+) ve (-) iyonlar oluşturan X veya g radyasyonu miktarıdır.

1C/kg=3876 R1R=2.58x10-4 C/kg

SOĞURULMUŞ DOZ

radiation oz (rad); ışınlanan maddenin 1 kg'ında 10-2 Joule'lük enerji soğurulması meydana getiren herhangi bir radyasyon miktarıdır.

Gray (Gy) ; ışınlanan maddenin 1 kg'ında 1 Joule'lük enerji soğurulması meydana getiren herhangi bir radyasyon miktarıdır.

1Gy=100rad1rad=0.01 Gy

DOZ EŞDEĞERİ

röntgen equivalent man (); 1 Röntgenlik X veya g ışını ile aynı biyolojik etkiyi oluşturan herhangi bir radyasyon miktarıdır. rem=(rad)x(WR)*

Sievert (Sv) ; 1 Gy'lik X ve g ışını ile aynı biyolojik etkiyi meydana getiren herhangi bir radyasyon miktarıdır.Sv= (Gy)x(WR)*

1Sv=100 rem1rem=0.01Sv

S. Dasdag

Soğurulmuş Doz

Birim kütle başına depolanan enerjinin ölçüsüdür. Her tür radyasyona uygulanabilir.

Birimi; Gray (Gy) = 1 Joule/kg

Eski birim rad = 0.01

1 Gy yüksek bir doz değeridir.

S. Dasdag

Radyoterapide tedavi dozları 50-60 Gy civarındadır.

Klasik radyolojik tetkiklerde alınan doz 0.001Gy'den küçüktür.

Yıllık doğal radyasyondan kaynaklanan doz düzeyi (Toprak, Kozmik, gıdalar, Radon) yaklaşık 0.0024 Gy'dir.

S. Dasdag

Eşdeğer Doz

Vücutta toplanan enerjinin ifadesidir.

Düşük doz düzeylerinde radyasyonun tipine ve enerjisine göre biyolojik hasarlarını da içeren bir kavramdır.

Birimi; Sievert (Sv) = 1 Joule/kg

Radyasyon korunmasında kullanılan bir birimdir.

Eski birim rem = 0.01 Sv

1 Sv yüksek bir doz değeridir.

S. Dasdag

Etkin Doz

Doku veya organların aldığı dozun tüm vucut için yüklediği riski ifade etmek için kullanılan bir kavramdır.

Birimi Sievert'tir.

S. Dasdag

Dünya Genelinde Doğal Radyasyon Kaynakları nedeniyle alınan yıllık etkin doz 2.4 mSv'dir.

Bir akciğer filminden alınan doz 0.02 mSv

Bilgisayarlı tomografi ile akciğer tetkikinden alınan doz 8 mSv

Tıp alanında çalışan radyasyon görevlilerinin aldıkları dozun yıllık ortalaması 1 - 5 mSv civarındadır.

Çernobil nedeniyle Türk Halkının aldığı kişisel doz ortalaması 0.5 mSv'dir.

S. Dasdag

Doğal radyasyonun bir kısmını uzaydan gelen kozmik ışınlar oluşturur.

Bu ışınların büyük bir kısmı dünya atmosferinden geçmeye çalışırken tutulurlar.

Sadece küçük bir miktarı yerküreye ulaşır.

S. Dasdag

Yeryüzü atmosferine giren kozmik ışınların miktarı yeryüzünün manyetik alanından da etkilenir.

S. Dasdag

Kutup yakınlarına ekvatora oranla daha fazla kozmik ışın gelir.

Bu ışınlar atmosfere nüfuz ettiklerinde karmaşık reaksiyonlara uğrarlar ve atmosfer tarafından azar azar tutulurlar.

Bu nedenle yükseklik azaldıkça doz miktarı da azalır.

S. Dasdag

İnsanların büyük çoğunluğu yüksekliği az olan bölgelerde yaşadıkları için, kozmik radyasyon nedeni ile maruz kaldıkları dozlarda fazla farklılıklar gözlenmez.

S. Dasdag

Bir dağın tepesinde veya havada yol alan bir uçakta bulunan bir kişi, deniz seviyesinde bulunan bir kişiden çok daha fazla kozmik ışına maruz kalır.

S. Dasdag

Bu yüzden bir pilot, uçuş süresi boyunca, deniz seviyesinde çalışan bir kişinin maruz kaldığı doğal radyasyon düzeyinden yaklaşık 20 kat daha fazla bir radyasyon dozuna maruz kalır.

S. Dasdag

Kozmik Işınlardan 1 saatte Alınan Radyasyon Dozunun Yüksekliğe Göre Değişimi

Yeryüzündeki radyonüklidlerin yaydığı gama ışınları nedeniyle tüm vücut radyasyona maruz kalır.

S. Dasdag

Alınan radyasyon dozu,

bölgenin taşına,

toprağına ve yapı malzemesine bağlıdır.

S. Dasdag

Vücudumuzda bulunan radyoaktif elementlerden (özelikle Potasyum-40 radyoaktif elementinden) dolayı da belli bir radyasyon dozuna maruz kalırız.

S. Dasdag

Yiyecek, içecek ve teneffüs ettiğimiz havadan aldığımız radyoaktivite nedeni ile vücudumuz doğal olarak radyasyona maruz kalmaktadır.

S. Dasdag

Potasyum-40'ın vücuttaki miktarı, vücuttaki kas miktarı ile değişir.

S. Dasdag

YAPAY RADYASYON KAYNAKLARI

S. Dasdag

Tıbbi Uygulamalar

1. Tanısal Radyoloji2. Nükleer Tıp3. Radyoterapi

Endüstriyel Uygulamalar

1. Hata tespiti2. Sterilizasyon

Nükleer Serpinti

Nükleer Güç Santralleri

Tüketici Ürünleri

S. Dasdag

Dünya Genelinde Alınan Yıllık Ortalama Kişisel Dozlar

Doğal -

Kozmik 0,4

Gama Işınları 0,5

Vücut İçi ışınlanma

0,3

Radon 1,2

Yapay -

Tıbbi 0,4

Nükleer Denemeler

0,005

Çernobil 0,002

Nükleer Güç 0,0002

Toplam (ortalama)

2,8

S. Dasdag

Tıbbi Uygulamalar

Radyoloji 0.5

Dişçilik 0.06

Nükleer Tıp 0.8

Radyoterapi 0.6

Radyasyon Kaynağı

Doz (mSv)

S. Dasdag

Tanısal Amaçlı Bazı X-Işını Tetkikleri Nedeni ile Alınan Etkin Doz Değerleri

 

 

TetkikKonvansiyonel X ışını, Doz, (mSv)

Bilgisayarlı Tomografi, Doz, (mSv)

Kafa 0.07 2,3

Diş < 0.1 -

Akciğer 0.14

Karın 0.53 13.3

Kalça 0.83 13.3

Omurlar 2 8.8

Barsak 6 -

El, ayak 0.06 -

S. Dasdag

Tanısal Amaçlı Bazı Nükleer Tıp Tetkikleri Nedeni ile Alınan Etkin Doz Değerleri

 

Tetkik Etkin Doz, mSv

Beyin 6.99

Kemik 4.3

Troid, Akciğer 12

Karaciğer, Böbrek 1.5

S. Dasdag

Hastalık kategorisine göre hedef hacim için ortalama tedavi dozları

Kanser/tümör türü Tedavi Dozu (teleterapi),

Gy

Tedavi Dozu (Brakiterapi),

Gy

Lenfoma 39 -

Meme 54 16

Akciğer 49  

Baş-boyun 60 44

Beyin 53 -

Prostat 59 35

Jinekolojik 50 45

S. Dasdag

İnsan vücudu özel hücrelerden oluşmuş değişik organlardan oluşur.

S. Dasdag

İyonize radyasyonlar bu hücrelerin normal işleyişini etkileyebilirler.

S. Dasdag

İyonize radyasyonların biyolojik etkileri, hücrelerde bulunan atomların iyonlaşmasıyla başlar.

S. Dasdag

İnsan vücudundaki dokular veya diğer maddelerde, radyasyondan kaynaklanan zararların temel mekanizması, maddeleri oluşturan atomların iyonlaşmasıdır.

S. Dasdag

Dokuların soğurduğu iyonlaştırıcı radyasyon, dokuların moleküllerini oluşturan atomlardan, elektronlar koparmaya yetecek enerjiye sahiptir.

S. Dasdag

Radyasyonların zararlı etkilerini anlamak için bir model;

Elektron, moleküler bağlarla bir arada tutulan iki atom tarafından ortaklaşa kullanıldığında, iyonlaştırıcı radyasyon etkisiyle yerinden oynar, bağ kırılır ve bu yüzden molekül ayrılır.

S. Dasdag

İyonlaştırıcı radyasyon hücreler ile etkileştiğinde, hücrenin kritik bir kısmında hasar oluşturabilir (oluşturmayabilir de).

S. Dasdag

Kromozomlar, hücrenin kendini yenilemesinde, işlevlerini yerine getirmesinde rol oynadığı ve genetik bilgileri içerdiğinden ötürü, hücrelerin temel (kritik) parçalarıdır.

S. Dasdag

Hücrelerin, kromozom hasarlarını onarmayı da içeren, düzenli olarak çalışan etkin bir onarım mekanizması vardır.

S. Dasdag

İyonlaşma bazı durumlarda, hücrenin yapısını değiştirir. Fakat bu değişiklikler, hücrelerde doğal olarak ortaya çıkan değişikliklerden farklı değildir. Yani, iyonlaşma olumsuz bir etki oluşturmaz.

S. Dasdag

Normal zamanlarda da hücrelerde hasarlar oluşur, oluşan hasarlar onarılır ve normal çalışmalarını sürdürürler.

S. Dasdag

Bazı iyonlaştırıcı olaylar, normalde hücrede bulunmayan maddeler üretirler.

Bu durum, hücre yapısı ve bileşenlerinin bozulmasına neden olabilir.

S. Dasdag

Hücreler, sınırlı düzeyde oluşan hasarları onarabilirler.

Kromozomlarda oluşan hasarlar genellikle onarılır.

S. Dasdag

Vücudumuzda her gün sürekli olarak oluşan, binlerce kromozomal değişiklik vardır.

S. Dasdag

Buna karşın vücudumuzun etkin onarım mekanizmaları, onarılabilir düzeylerde oluşan hasarları sürekli onarır.

S. Dasdag

Eğer zarar görmüş bir hücre, kendini onarmadan önce bir işleve gereksinim duyarsa, ya onarım işlevi gerçekleşmez ya da işlev yanlış gerçekleşir veya işlev tamamlanmaz.

S. Dasdag

Bu durumda hücre normal işlevlerini yerine getirmeyebilir veya diğer hücrelere zarar verir.

S. Dasdag

Bu hücreler kendi kendilerini eşleyemeyebilirler veya kontrolsüz bir şekilde çoğalabilirler ki bu tür hücreler kansere zemin oluşturabilirler.

S. Dasdag

Bir hücre radyasyon nedeniyle ciddi bir şekilde zarar görmüşse veya işlevleri bozulmuşsa hücre ölebilir.

S. Dasdag

Hücrenin radyasyondan zarar görme düzeyi, hücrenin radyasyona ne kadar duyarlı olduğuna bağlıdır.

S. Dasdag

Hücrelerin tümü, radyasyonun zararlı etkilerinden aynı şekilde etkilenmezler.

S. Dasdag

Genel olarak, bölünme hızı yüksek olan hücreler, bölünme hızı düşük olan hücrelere göre radyasyondan daha fazla etkilenirler.

S. Dasdag

Hemopoetik sistem olarak adlandırılan bu sistem radyasyona çok duyarlıdır.

S. Dasdag

AKUT VE KRONİK RADYASYON DOZLARI

S. Dasdag

Potansiyel biyolojik etkiler;

Radyasyonun ne kadar çok ve hangi hızda radyasyonla etkileşime bağlıdır.

Bu bağlamda akut ve kronik etkiler olmak üzere iki tür radyasyon etkisinden söz edilebilir.

S. Dasdag

Radyasyonun Doza Bağlı Biyolojik Etkileri

Akut Etkiler Kronik Etkiler

S. Dasdag

Akut radyasyon dozu, tüm vücudun 10 Rad veya daha yüksek dozlarda radyasyona maruz kalma olarak tanımlanır.

S. Dasdag

Eğer alınan radyasyon dozu yeterince büyükse, doza bağlı olarak biyolojik etki, saatler veya haftalar içinde ortaya çıkar.

S. Dasdag

Ani olarak yüksek dozlarda radyasyona maruz kalma sonucu ortaya çıkan sendromlar, Akut Radyasyon Sendromu olarak adlandırılır.

S. Dasdag

Radyasyon hastalığına ilişkin belirtiler,

>100 rad düzeyinde ani olarak radyasyona maruz kalma sonucu ortaya çıkar.

S. Dasdag

Tüm vücudu, >450 rad düzeyindeki bir radyasyona maruz kalan kişilerin % 50 sinin, 60 gün içinde öldüğü istatistiksel olarak gösterilmiştir (Tıbbi yardım almamışsa).

S. Dasdag

Tıbbi yardım alan kişilerde iyileşme, kişinin yaşına ve genel sağlık durumuna göre bağlı olarak değişim gösterir.

S. Dasdag

Kan yapıcı organ (Kemik iliği sendromu),

>100 rad düzeyindeki radyasyon, kemik iliği, dalak ve lenfatik dokular gibi en hızlı bölünen hücrelerde hasara neden olur.

Belirtiler: iç kanama, yorgunluk, bakteriyel enfeksiyonlar ve ateş.

S. Dasdag

Gastrointestinal Sistem Sendromu;

>1000 rad düzeyinde radyasyon, mide ve bağırsak gibi daha yavaş bölünen hücrelerde hasara neden olur.

Belirtiler: mide bulantısı, kusma, ishal, su kaybı, elektrolit denge bozukluğu, sindirim yeteneği kaybı, ülser kanaması ve kan yapan organ sendromu.

S. Dasdag

>5000 rad düzeyindeki radyasyon, sinir hücresi gibi yenilenmeyen hücrelerde hasara neden olur.

Belirtiler: Koordinasyon kaybı, Konfüzyon, Koma, Kasılma, Şok, Gastrointestinal sistem ve kan yapıcı organ semptomları.

S. Dasdag

Bilim adamları, bu düzeydeki radyasyona maruz kalan kişilerin ölüm nedeninin radyasyonun sinirler üzerine etkisinden kaynaklanmadığını,

asıl nedenin, beyinde oluşan sıvı ve basınç, ve iç kanamalardan kaynaklanan komplikasyonlar olduğunu iddia etmektedirler.

S. Dasdag

Diğer akut etkiler ise, 200-300 rad düzeyinde radyasyona maruz kalan kişilerde, Deride kızarıklık (erythema), saç foliküllerinin zarar görmesine bağlı saç dökülmesigörülür.

S. Dasdag

125-200 rad düzeyinde radyasyona maruz kalan bayanların yumurtalıkları etkilendiğinden ötürü, bu bayanların % 50 sinde kalıcı adet düzensizliği görülmektedir.

S. Dasdag

600 rad düzeyinde radyasyona maruz kalanların yumurtalık ve testislerinde kısırlık görülmektedir.

S. Dasdag

50 rad düzeyinde radyasyona maruz kalanların tiroid bezlerinde iyi huylu tümör gelişiminin olduğu ortaya konmuştur.

S. Dasdag

Ani olarak alınan radyasyon dozuna bağlı olarak gelişen etkiler, deterministik etkiler olarak da adlandırılmaktadır.

Bu da oluşan etkinin, maruz kalınan doza bağlı olarak değişim göstereceği anlamına gelir.

S. Dasdag

Bir başka deyişle, alınan radyasyon dozu belirli bir eşik değeri aşarsa, zararlı etkiler ortaya çıkar.

S. Dasdag

Kronik radyasyon etkileri

S. Dasdag

Kronik doz, uzun zaman diliminde düşük düzeylerde radyasyona maruz kalma sonucu ortaya çıkan etkilerdir.

S. Dasdag

Vücut kronik olarak alınan radyasyon dozunu, akut olarak alınan radyasyona göre daha iyi tolere edebilir.

S. Dasdag

Böylesi durumlarda, hücrelerde oluşan hasar düşük olduğundan, vücudun oluşan zararları onarmak için gerekli zamanı vardır.

S. Dasdag

Vücudun ayrıca ölü veya işlevini yitirmiş hücreleri sağlıklı yeni hücreler ile değiştirmek için yeterli zamanı vardır.

S. Dasdag

Mesleki ışınlamalar, kronik ışınlama sınıfında değerlendirilir.

S. Dasdag

Yüksek dozlarda radyasyonların biyolojik etkileri bilinmesine rağmen, düşük dozlardaki radyasyonların, özellikle eşik değer altındaki radyasyonların etkileri net olarak bilinmemektedir.

S. Dasdag

Bazı araştırmalar, yüksek dozlarda radyasyona maruz kalan kişilerde, alınan radyasyon dozu ile bazı geç veya gizli ortaya çıkan etkiler arasında bir ilişki olduğunu ortaya koymuştur.

S. Dasdag

Bu etkiler, bazı kanser türleri ve genetik etkileri içermektedir.

S. Dasdag

Biyolojik hasarı ölçmede kullanılan en önemli biyolojik radyasyon soğurma birimi REM dir.

S. Dasdag

Somatik ve Genetik etkiler

S. Dasdag

Somatik etki, radyasyona maruz kalan kişide gözlenen etkiler olarak tanımlanır.

S. Dasdag

Somatik etkiler, alınan radyasyon dozuna bağlı olarak

Erken ortaya Geç ortaya çıkan

çıkan somatik etkiler somatik etkiler.

S. Dasdag

Erken ortaya çıkan somatik etkiye verilebilecek en iyi örnek,

400 rad lık bir radyasyona maruz kalan kişinin saçlarındaki geçici dökülmedir.

S. Dasdag

Renk ve yapısal değişim olasılığı ile birlikte, radyasyona maruz kaldıktan iki ay sonra yeni saçlar çıkar.

S. Dasdag

Geç ortaya çıkan somatik etkiler, radyasyona maruz kaldıktan yıllar sonra ortaya çıkan etkilerdir.

Bu etkilere verilebilecek en iyi örnek, kanser oluşumundaki artış ve kataraktır.

S. Dasdag

Genetik veya kalıtımsal yolla ortaya çıkan radyasyon etkileri, radyasyona maruz kalan kişinin kendinde değil de, daha sonraki nesillerinde ortaya çıkan etkilerdir.

S. Dasdag

Radyasyonun insanlarda oluşturabileceği genetik etki riski, göreceli olarak somatik etkilerden daha düşüktür.

S. Dasdag

Bu yüzden, insanları radyasyondan korumak, gelecek nesilleri de korumak anlamına geliyor.

S. Dasdag

Embriyo ve fötus radyasyona çok duyarlı olduğu için, hamile bayanların radyasyondan korunmaları son derece önemlidir.

S. Dasdag

Embriyo veya fötüsün korunmasının önemi, insanoğlunun radyasyona en duyarlı olduğu dönem oluşudur (Özellikle hamileliğin ilk 20 haftası).

S. Dasdag

Doğum öncesi radyasyonların biyolojik etkileri:

Büyüme geriliği

Küçük kafa/beyin

Zeka geriliği

Çocukluk çağı kanserleri

S. Dasdag

RADYASYONUN TIBBİ ALANDA KULLANILMASI

S. Dasdag

Tıbbi alandaki radyasyon uygulamaları,

radyasyonla görüntü elde edebilme

ve radyasyonun hücre veya tümörleri yok edebilme

yeteneğine sahip olması temeline dayanır.

S. Dasdag

Radyasyon hastalıkların teşhis ve tedavisinde önemli rol oynar.

S. Dasdag

Radyasyonun tıbbi alanda halen kullanılmakta olan ve gün geçtikçe geliştirilen en eski çeşidi X ışınlarıdır.

S. Dasdag

Genellikle hastalıkların teşhisi amacıyla kullanılan X ışınları, hastadan geçirilerek hastalıklı bölgenin görüntüsü röntgen filmi olarak da adlandırılan radyografi filmi şeklinde elde edilir.

S. Dasdag

Tıpta Radyoloji olarak adlandırılan bu yöntem hastalıkların teşhisinde son derece yaygın bir şekilde kullanılmakta ve her yıl X ışınlarıyla milyonlarca kişi muayene edilmektedir. 

S. Dasdag

Bazı radyolojik tetkikler sonucu hastaların maruz kaldığı etkin dozlar,tetkik çeşidine ve ülkelerin tıbbi açıdan gelişmişlik seviyelerine göre, şöyle özetlenmektedir.

S. Dasdag

Bazı radyolojik tetkikler sonucu, ülke seviyelerine ve yapılan tetkiklere göre,hastaların maruz kaldığı etkin dozlar.

* Seviye 1; Doktor başına 1000'den az hasta düşen ülkeler** Seviye 2; Doktor başına 1000-3000 arası hasta düşen ülkeler (Ülkemiz de bu gruptadır.)*** Seviye 3; Doktor başına 3000-10000 arası hasta düşen ülkelerSeviye 4; Doktor başına 10000'den fazla hasta düşen ülkeler

TETKİKLER HER BİR TETKİKTE MARUZ KALINAN ETKİN DOZ (mSv)

Seviye 1* Seviye 2** Seviye 3-4*** Dünya

Göğüs Radyografisi 0.14 0.14 0.20 0.14

Göğüs Fotofloroskopisi 0.65 0.65 0.65 0.65

Göğüs Floroskopisi 1.1 1.1 1.1 1.1

Kol, bacak ve eklemler 0.06 0.06 0.1 0.06

Omurga

Bel 1.8 1.8 2 1.8

Göğüs 1.4 1.4 1.5 1.4

Boyun 0.27 0.27 0.3 0.27

Kalça ve Kalça eklemi 0.83 0.83 1 0.83

Kafa 0.1 0.1 0.15 0.1

Karın 0.5 0.6 1 0.55

Üst sindirim sistemi 3.6 4 4 3.7

Alt sindirim sistemi 6.4 6.4 6.4 6.4

Safra kesesi grafisi 2 2 2 2

Üriner sistem grafisi 3.7 3.9 4 3.7

Mamografi 0.5 0.5 0.5 0.5

Bilgisayarlı Tomografi 8.8 5 5 8.6

Anjiyografi 12 12 12 12

Cerrahi işlemler 20 20 20 20

Diş 0.02 0.1 0.1 0.03

Vücuttaki organ veya dokuların işlevleriyle ilgili çalışmalar yapmak üzere bazı radyoaktif maddeler kullanılır.

S. Dasdag

Bu yöntemle yapılan çalışmalar, Nükleer  Tıp olarak adlandırılır.

S. Dasdag

Bu tür çalışmalarda radyoaktif madde, vücuda enjekte edildiği zaman incelenecek dokuda toplanmasını ve geçici bir süre buraya yerleşmesinisağlayacak bir kimyasal madde ile birleştirilir.

S. Dasdag

Radyoaktif maddenin vücuttaki dağılımı veya akışı Gama kamera adı verilen  cihazlarla gözlenir.

S. Dasdag

Gama kamera vücuda enjekte edilen radyoaktif maddeden salınan gama ışınlarını algılayarak incelenen dokunun görüntüsünü oluşturur

S. Dasdag

Vücuda enjekte edilen radyoaktif maddeden salınan gama ışınlarını algılayarak incelenen dokunun görüntüsünü oluşturur.

S. Dasdag

Bu görüntünün incelenmesi sonucunda  doku hakkında bilgi edinilir.

S. Dasdag

Bu tür teşhislerde maruz kalınan doz, radyoizotopun cinsine ve miktarına göre değişir.

S. Dasdag

Bazı tanısal amaçlı nükleer tıp uygulamalarında hastaların maruz kaldığı etkin dozlar, tetkik çeşidine ve ülkelerin tıbbi açıdan gelişmişlik seviyelerine göre, bir sonraki yansıda özetlenmektedir.

S. Dasdag

Tanısal amaçlı nükleer tıp uygulamalarında, ülke seviyelerine ve yapılan işlemlere göre,hastaların maruz kaldığı etkin dozlar.

İŞLEMLERKULLANILAN RADYOİZOTOPLAR

HER BİR İŞLEMDE MARUZ KALINAN ETKİN DOZ (mSv)

Seviye 1

Seviye 2

Seviye 3

Seviye 4

Dünya

Kemik Tc99m 4.5 4.5 4 4 4.5

Kalp-Damar Tc99m, Tl201 8 8 12 12 8

Akciğer perfüzyonu Tc99m 1.5 2 2 2 1.5

Akciğer ventilasyonu Tc99m, Kr81m, Xe133 1 1 1 1 1

Tiroid scan Tc99m, I131/I135 2 10 30 30 3.4

uptake I131, I123/I125 15 20 30 30 15

Böbrek Tc99m, I131/I123 1.5 3 3 3 1.9

Karaciğer/Dalak Tc99m 1.7 2 2 2 1.7

Beyin Tc99m 6 6 6 6 6

Her bir işlemde hastanın maruz kaldığı ortalama etkin doz

4.3 6.7 20 20 4.6

Radyasyonun tıptaki bir diğer kullanım alanı kanserli hücrelerin tedavi edilmesi çalışmalarıdır.

S. Dasdag

Tıpta bu uygulamalar radyoterapi olarak adlandırılırlar.

S. Dasdag

Yüksek enerjili X ışınları veya Co-60 ve benzeri gama ışını yayanradyoaktif maddelerin kullanıldığı radyoterapide, radyolojide alınan radyasyon dozunun binlerce katı radyasyon dozuna (kanserin türüne göre 60.000 mSv'e kadar çıkılabilir) ihtiyaç duyulur.

S. Dasdag

Sağlıklı hücrelerin de bu dozun tamamını almasını önlemek için kanserli doku birkaç yönden ışınlanır.

S. Dasdag

Radyasyonun tıbbi uygulamaları, toplum için en çok radyasyon dozuna maruz kalınan yapay radyasyon kaynağını oluşturur.

S. Dasdag

Tıbbi uygulamalar sonucu halkın maruz kaldığı yıllık ortalama radyasyon dozunun Dünya ortalaması 0.3 mSv'tir

S. Dasdag

Radyasyondan Korunma Yöntemleri

S. Dasdag

Doğal ve yapay radyasyon kaynaklarıyla iç içe yaşamaktayız.

S. Dasdag

Dış uzaydan gelen kozmik ışınlar,

vücudumuzda bulunan radyoaktif elementler,

yaşadığımız evlerin yapı malzemelerinin içerdiği doğal uranyum ve toryumun parçalanmasıyla ortaya çıkan radyoaktif radon ve toron gazları,

tarlalarda kullandığımız fosfor içeren suni gübreler,

S. Dasdag

Yiyecek ve içeceklerimizdeki radyoizotoplar,

Evlerimizde ısınmak için kullandığımız fosil yakıtlar,

Hastalıklarımızın teşhis ve tedavisinde kullanılan radyasyon üreten ve radyoaktif madde içeren cihazlar,

Nükleer bomba denemeleri ve nükleer tesisler 

nedeniyle radyasyon hayatımızın vazgeçilmez bir parçasıdır.

S. Dasdag

Radyasyondan tamamen arındırılmış bir ortamda yaşamamız ve ondan tümüyle korunmamız şimdilik mümkün gözükmemektedir.

S. Dasdag

Bazı önlemler alarak maruz kalabileceğimiz radyasyon miktarını en aza indirmeye çalışabiliriz.

S. Dasdag

Radyasyon korunması ulusal ve uluslararası yasalarla sağlanmaktadır.

S. Dasdag

Her ülkenin, radyasyon çalışanları ve toplum üyeleri için oluşturduğu radyasyon güvenliğini sağlayıcı yasa, tüzük ve yönetmelikleri bulunmaktadır.

S. Dasdag

Ülkemizde uygulanan Radyasyon Güvenliği Tüzük ve Yönetmelikleri, ICRP'nin radyasyon korunması bakımından ortaya koyduğu 3 temel ilkeye dayanmaktadır. Bu ilkeler:

S. Dasdag

a)Net bir fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilemez.

S. Dasdag

b) Ekonomik ve sosyal faktörler gözönüne alınarak, bütün radyasyon uygulamalarında maruz kalınacak dozun mümkün olduğu kadar düşük tutulması için gerekli önlemler alınmalıdır .

S. Dasdag

c) Mesleği gereği radyasyonlarla çalışanlar ve halk için yılda alınmasına müsaade edilen doz sınırları aşılmamalıdır.

S. Dasdag

Kaynaklar:

http://www.jlab.org/div_dept/train/rad_guide/effects.html#cells

http://www.taek.gov.tr/bilgi/elkitabi_brosur/radyasyonvebiz/r14.htm