RA DO VAN RA DO NJI

MEAI I RAZMEA

Bi bli o te kSvjedoanstva

Iz d vS vez udru e nj bo r c NOR-

i n ti f i st Cr ne Go re

Z iz d v aAndrija Nikoli

Ured niciZuvdija Hodi

Dragan Mitov urovi

Prof. dr RA DO VAN RA DO NJI

MEAI I RAZMEA

PODGORICA2013.

5Sedam je decenija od Drugog zasjedanja AV-NOJ-a. Njegove odluke, usvojene 29. novembra 1943. godine, u drugoj Jugoslaviji su smatrane aktom njenog utemeljenja kao nove drave i u tom smislu primjereno slavljene. Nobelovac M. E. Asturias bi to, moda, nazvao inom kojim se zadrava stvarnost da bi se dozvolio slobo-dan tok snova.1

Ova je pria posveena tim odlukama.

1 Besede dobitnika Nobelove nagrade za knjievnost, Beograd, 2002, knj. 2, str. 99.

7Za odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a bi se danas, na prvi pogled, moglo rei da i u principu, i realno vie nijesu toliko zanimlji-ve da bi im trebalo posveivati posebnu panju. Ovo, iz nekoliko razloga, a posebno zbog toga:

to se i na njih odnosi (hegelovsko) pravilo da sve to u svijetu propadne, propadne iz va-ljanih razloga;

to je teko nai, ako ga uopte ima, bilo koji njihov sadraj, koji ve nije bio, i to ne jednom, predmetom najrazliitijih interesovanja i obja-njenja, ukljuujui i nauna;

to svako recentno neistoriografsko bavlje-nje prolou, ak i onda kada se radi o vjei-to aktuelnim temama, podrazumijeva izuzet-no veliku snagu, hrabrost i mudrost, budui da: samo (duhovno) veoma snani mogu da obu-zdaju sujetu, odole iskuenjima relativizacije svega minulog i priznaju da je neko drugi, pri-je i nezavisno od njih, uinio neto to je vrijed-no panje i potovanja; samo veoma hrabri mo-gu da posegnu za tim da se u aksiolokom pro-

8miljanju vlastitog svijeta i ivota poslue relik-tima minulog; samo mudri mogu da procijene do koje se mjere, i kako, poruke prolosti mo-gu, i smiju, rabiti kao reperi za dato i budue.

No, zagrebe li se malo dublje, vidjee se da pria o pomenutim odlukama ipak nije dovre-na, tj. da ima mjesta i razloga za njen nastavak. Ovo, naravno, ne zbog bilo kakve sumnje u to da se pomenuto (hegelovsko) pravilo i na njih odnosi, da su literatura i izvori o njima veoma izdani i da i u njihovom sluaju vae napome-ne o iskuenjima koja prate svako recentno va-nistoriografsko bavljenje prolou. Radi se o postojanju dva jako vana i neizbjena pitanja, na koja prave, istorijski i nauno relevantne od-govore tek treba dati.

Prvo, takvo, tako vano, neizbjeno, i posve logino, pitanje je: Da li je, nakon svega to se u drugoj Jugoslaviji (i s drugom Jugoslavijom) de-silo, uopte odriva ijedna afirmativna (pozitiv-na) ocjena o sutini i smislu, implikacijama i do-metima odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a?

Drugo pitanje, gotovo istog ranga i znaaja, je-ste: Da li su i ako jesu, u kakvoj su simbo-likoj i/ili stvarnoj vezi izvjesna, u potonje vrije-me sve ea, prizivanja Marksa i pojedinih do-brih obiaja njegovog vremena, koja bez okoli-enja impliciraju uvjerenje da socijalistika pro-lost nije svuda gdje ju je bilo, nuno predsta-

9vljala emanat i supstrat svih zala i posrnua ovo-ga svijeta, sa vremenom u kome se druga Jugosla-vija razvijala saobrazno odlukama Drugog zasje-danja AVNOJ-a? Posebnu vanost ovom pitanju daje to to je drutvena situacija na junosloven-skim prostorima, tokom perioda u kome su te odluke potovane, bila radikalno drugaija nego prije i poslije toga, iz ega logiki slijedi pretpo-stavka da se radilo o neemu dovoljno velikom i vanom da se, ako nita drugo, zadri u sjeanju.

U prvom sluaju, tj. u sluaju krajnje pozitiv-nih ocjena o znaaju i dometima odluka Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a, misli se ne samo na njihovo takvo konotiranje s aspekta unutarju-goslovenske aktuelnosti i uinaka, ve i na po-kuaje da se eksterno pozicioniraju kao ravne znamenitim dokumentima nastalim u velikim drutvenim (politikim i socijalnim) gibanji-ma na vanjugoslovenskim prostorima. Takvi pokuaji su, na primjer, (u)injeni na naunom skupu u Sarajevu 1618. novembra 1983. godi-ne, gdje je reeno da je u istoriji malo takvih dogaaja i takvih odluka koje su tako sadraj-no i dalekoseno opredijelile budunost jedne zajednice, kao to je to sluaj sa Drugim zasje-danjem AVNOJ-a i njegovim odlukama.2 Pri-

2 AVNOJ i savremenost, Zbornik radova, Sarajevo, 1984, str. 13.

10

tom se nije imao u vidu samo tekst Deklaraci-je Drugog zasjedanja AVNOJ-a, pisane po uzo-ru na dokumente meae, nastale u prolo-sti svijeta (poput, recimo, engleskih istorijskih povelja iz 1215. i 1689. godine, dviju amerikih deklaracija iz 1776. godine, francuske Deklara-cije prava ovjeka i graanina iz 1789. godine, te Deklaracije prava naroda Rusije iz 1917. godi-ne), niti se teilo samo pukom dikcijskom i dis-pozicijskom uporeivanju avnojevskih odluka sa tim svjetski poznatim dokumentima, s ci-ljem da se vrijednosno izjednae. Naprotiv, u fokusu su bile i avnojevske odluke br. 2 i br. 3, koje su prepoznate, s jedne strane, kao kruna uspjeha narodnooslobodilaog pokreta i njegovog revolucionarnog zrenja, zahvaljuju-i kojem e se budue ureenje zajednike dr-ave temeljiti na nacionalnoj ravnopravnosti, bratskoj slozi i socijalnoj pravednosti,3 i, s dru-ge, kao elemenat epohalnosti po kome jugoslo-venski revolucionarni poduhvat, svojim unive-rezalnim istorijskim implikacijama, stoji uz ra-me sa najviim dometima britanskog reformi-stikog uklona, amerikog oslobodilakog dis-kursa, francuskog graanskog uzleta i ruskog lijevog obrta. Takva impresija uesnika po-menutog skupa, iskazana s pretenzijom da bu-

3 Isto, str. 9.

11

de nauno fundirana ocjena, u jednom od nji-hovih referata ovako glasi: Nakon 1943. u Ju-goslaviji su bila donesena etiri ustavna akta, ali su se svi inspirirali odlukama Drugog za-sjedanja AVNOJ-a. Stoga te odluke AVNOJ-a iz 1943. treba shvatiti kao historijski akt od naj-vee vanosti u ustavnom razvoju nae zemlje. One su vanije ak i od prvodecembarskog ak-ta 1918, kojim je stvorena Jugoslavija, ili od Vi-dovdanskog uistava iz 1921. One predstavljaju uvjet opstanka jugoslovenske drave. Slinu va-nost u ustavnom pravu drugih zemalja imaju, na primjer, Magna Charta Libertatum iz 1215. i Bill of Rights iz 1689. u Britaniji; Deklaracija o nezavisnosti iz 1776. u Sjedinjenim Drava-ma; Deklaracija o pravima ovjeka i graanina iz 1789, koja danas i formalno predstavlja dio ustava Francuske; ili Dekret o miru i Dekret o zemlji iz 1917. u Sovjetskom Savezu.4

Pitanje je, meutim, mogu li, u principu, biti objektivni sudovi koje o svom djelu izriu nje-govi tvorci i njihovi partijsko-politiki sljed-benici, pa jo u vrijeme dok to djelo kako-tako pulsira? I uopte: Mogu li odluke Drgog zasje-danja AVNOJ-a, supstancijalno i bilo kako dru-go, biti u ravni s pomenutim meaima za

4 Isto, str. 628.

12

koje se, s manjim izuzecima,5 smatra da pred-stavljaju repere povijesnog kretanja ovjean-stva6 kod fakta da se drava na njima nastala, ve etvrt vijeka nalazi u ropotarnici istorije?

5 U takve izuzetke, na primjer, spadaju Bentamo-ve ocjene o glavnim dokumentima amerike i francu-ske revolucije kao glupostima na tulama, koje se te-melje na ideji prava koje postoji prije zakona i pretho-di dravi (Gvido Faso, Istorija filozofije prava, Podgori-ca, 2007, str. 437). Za francusku Deklaraciju prava o-vjeka i graanina Bentam ak kae da je njena uteme-ljenost na fikciji prirodnog prava i drutvenog ugovora ini dokumentom koje ne nadilazi jedno non plus ul-tra metafizike, sastavljeno iz tri dijela: onog, koji je ne-razumljiv; onog, koji je pogrean; onog, koji je podjed-nako nerazumljiv i pogrean koji je, kao takav, dobar samo za podsticanje na anarhinu pobunu protiv da-tog (B. Rasel, Istorija zapadne filozofije, Beograd, 1962, str. 742). Slina je i kritika koju na raun Tomasa De-fersona izrie Geri Vils, tvrdei da jedan od glavnih au-tora znamenitih amerikih deklaracija nije nita drugo do neka vrsta komunitarnog anarhiste koji je nadah-nut primjerom uroenikih drutava sposobnih da i-ve u participativnoj demokratiji bez Levijatana (Fran-soa atle Olivije Dijamel Evlin Pizije, Enciklopedij-ski renik politike filozofije, Novi Sad Cetinje, 1993, tom I, str. 235).

6 Neki su, poput Hegela, u ocjeni uinaka tih doga-aja ili toliko daleko da su, na primjer, u pobjedi prin-cipa francuske revolucije, odnosno u konstituisanju graanskog drutva, vidjeli konano pomirenje umnog i stvarnog (Vie o tome, u: Radovan Radonji, Politike doktrine, Cetinje, 2019, atr. 799).

13

Dilemu u pogledu realnosti pomenutih ocje-na nameu i neki drugi momenti, koji se, i kad bi se htjelo, ne mogu zanemariti.

njenica je, tako, da dravno ustrojstvo koje promoviu odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a uprkos tome to se u datom jugoslovenskom drutvenom ambijentu moglo smatrati opti-malnim nije bio nikakav svjetsko-istorijski novum. Federacija, kao oblik ureenja etniki ili po drugim osnovama sloene drutvene za-jednice, jeste bila jedan od velikih izuma novog doba, ali ameriki izum.7 Prije nego je promo-visana u Jajcu, ona u raznim varijantama po-stoji u vie zemalja, a u SAD u do sada naj-razvijenijoj formi vie od sto pedeset godina. AVNOJ, na svom zasijedanju u Jajcu, dakle, ne operacionalizuje autohtonu (vlastitu), ve po-zajmljenu ideju. Otuda je i u avnojevskim vi-zijama budunosti vie ideolokih i inih raci-onalizacija preuzetih iz amerikih federalisti-kih rasprava, kominternovske retorike o bal-kanskim sovjetskim republikama i federacija-ma, ili iz sovjetske Deklaracije prava radnog i eksploatisanog naroda, iz januara 1918. godi-

7 Pavle Jovanovi, Nenad Dimitrijevi, Milan Po-povi, Savremeni politiki sistemi, Podgorica, 1998, str. 242.

14

ne,8 nego emanata vlastitih, izvornih, misaonih tvorevina.

injenica je, zatim, da su odluke AVNOJ-a, u odnosu na opte stanje duha i uma u zemlji koje je na njihovoj podlozi trebalo motivacio-no, psiholoki, etiki, politiki i svakako drugo nadgraditi novim kvalitetima i vrijednostima generalno uzevi, odista predstavljale neku vr-stu epohalnog obrta, ali u njima, ipak, nije bilo niega to, u sferi ideolokog i teorijskog, gra-anske i socijalistike revolucije u drugim ze-mljama ve nijesu bile postavile na dnevni red istorije. Stoga bi se teko moglo rei da su vi-jenici AVNOJ-a u Jajcu 1943. godine, odluka-ma nadahnutim idejema pravde, slobode i jed-nakosti u svom vremenu vie i bolje anticipira-li budunost svijeta i ivota nego su to, na pri-mjer, (u)inili:

engleski plemii 1215. godine, kada su svoj oruani otpor kraljevskom apsolutizmu okon-ali usvajanjem Magne sharte libertatum, ko-jom se zakon uzdie iznad svaije pojedinane volje, uklanjaju sve rampe u Engleskoj osim na

8 U drugom stavu prvog paragrafa tog dokumen-ta, na primjer, stajalo je: Sovjetska republika Rusi-ja konstituie se na temelju slobodnog saveza slobod-nih nacija kao federacija sovjetskih nacionalnih repu-blika (V. I. Lenjin, Izabrana dela, Beograd, 1960, tom 12, str. 44).

15

morskim obalama, gradovima daje da uivaju sve slobode i slobodne obiaje kako na kop-nu, tako i na moru, trgovcima daje pravo da slobodno i bezbjedno odlaze iz Engleske i dola-ze u Englesku, a kralj obavezuje na potovanje odluka Velikog savjeta kraljevstva;9

ili akteri engleske slavne revolucije 1689. go-dine, meu kojima su i kralj Viljem i kraljica Meri, kad usvajanjem Povelje o pravima demon-striraju, kako bi Edmund Berk rekao, sklonost zapanjujuoj mudrosti,10 budui da njome mi-re tradiciju nasljeivanja prava na krunu sa pri-stankom kralja na potovanje kreativne ulo-ge parlamenta, koji radi rjeavanja i mijenja-nja, jaanja i ouvanja zakona treba da se e-sto sastaje;11

ili predstavnici trinaest amerikih kolonija, kad Deklaracijom prava, od 12. juna 1776, od-bacuju nasljee i staleke privilegije kao izvo-re posebnih politikih prava, prenose preroga-tive korporacije direktno na linost, prihvata-ju ideju o podjeli vlasti i iafirmiu stanovite da

9 Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobo-dama, Priredio Milan Veovi, Beograd, 1998, str. 315322.

10 Edmund Berk, Razmiljanja o francuskoj revolu-ciji, Podgorica, 2001, str. 120.

11 Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i sloboda-ma, str. 331.

16

svi koji imaju vrstu vezu sa drutvom treba da raspolau pravom glasa sve to na pretpostav-ci da su ljudi po prirodi podjednako slobod-ni i nezavisni i imaju izvjesna uroena prava,12 a Deklaracijom o nezavisnosti od 4. jula 1776. trasiraju put izbavljenja iz ralja britanskog ko-lonijalnog ropstva13 to zajedno s ustavom iz 1787. godine, pored ostalog, ini platformu na kojoj su, kako Kondorse kae, upoznali cije-lu Evropu, od Neve do Gvaldakivira, sa pravi-ma ovjeka;14

ili poslanici Narodne skuptine Francuske, kada 26. avgusta 1789. godine, svojom Dekla-racijom prava ovjeka i graanina proglaavaju principe nezastarivih prava ovjeka na slobo-du, svojinu, bezbjednost i otpor prema ugnje-

12 Isto, str. 302303.13 Kljunu odrednicu ove druge deklaracije ini sta-

novite: Mi smatramo za oigledne istine da su svi lju-di stvoreni jednaki; da ih je njihov Tvorac obdario iz-vjesnim neotuivim pravima meu koje spadaju i-vot, sloboda i traenje sree. Radi osiguranja tih pra-va, ustanovljene su meu ljudima vlade, koje imaju od-govarajua ovlaenja izvedena iz volje onih kojima se vlada, a pravo je naroda da izmijeni ili ukine vladu kada mu kakav oblik vladavine postane tetan za ostvariva-nje tih ciljeva, i da ustanovi novu vladu za koju e utvr-diti naela po kojima e vladati i koja e biti najpogod-nija za ostvarivanje bezbjednosti i sree (Isto, str. 304).

14 B. Rasel, Op. cit., str. 693.

17

tavanju, koji su bili istiji, taniji i dublji ne-go oni kojima su se rukovodili Amerikanci;15

ili boljevici kada 1917. godine, u Deklaraci-ji prava naroda Rusije, potpisanoj od strane Le-njina i Staljina, proglaavaju da se sve to je u toj zemlji ivo i sposobno za ivot oslobaa mrskih okova.16

injenica je, najzad, da jo jedna stvar pro-blematizira (drutvene, dravne, politike, psi-holoke, etike) domete i tekovine odluka Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a. Pokazalo se, naime, da je njihovo prisustvo u svijesti socijalnih i politikih subjekata kojih su se najvie ticale bi-lo neuporedivo krae nego je to sluaj sa sljed-benicima bilo kojeg drugog pomenutog mea-a. Magna charta libertatum i Bill of Right su, tako, i dalje bitan dio aktuelne britanske ustav-ne potke. Ameriki ustav iz 1787. godine, ina-e dobrim dijelom izveden iz filozofije i logi-ke dviju deklaracija iz 1776. godine, i dalje je na snazi, kao to je to sluaj i sa federativnim ure-enjem te zemlje. Francuska je od 1789. godine vie puta mijenjala oblike svog drutvenog ure-enja, ali je Deklaracija prava ovjeka i graa-nina zadrala svoje mjesto u istorijskom pam-

15 Isto.16 Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i sloboda-

ma, str. 404.

18

enju Francuza i, kako je ve reeno, predsta-vlja sastavni dio ustava Pete republike. Ruska (sovjetska) promenada izmeu dva oktobra,17 uprkos tome to je u gotovo svim svojim do-metima od onih kojima se uobiajeno mjeri materijalno-tehniki razvoj, do onih koji pon-deriu univerzalne duhovne vrijednosti osta-la ispod kapitalistikih obzorja i odnosa na ijoj kritici i prevladavanju je trebalo da gradi novi svijet, nije dovela, barem u ravni principi-jelnog, vrijednost najveeg dijela sadraja bilo kojeg od glavnih crvenih dokumenata usvo-jenih u Petrogradu 1917. godine. Svemu tome nasuprot, nepunih deset godina nakon pome-nutog naunog skupa u Sarajevu, od svega ju-goslovenskog drutvenog i dravnog to se smtralo emanatom i postulatom odluka Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a, nije bilo ni kamena na kamenu. tovie, glavni arhitekte raspada tog drutva i drave, svoju misiju su najveim dijelom obrazlagali, i jo obrazlau, nasunom potrebom da se bez ostatka uniti nakazna avnojevska tvorevina sa njenim fantazmago-rinim bratstvom i jedinstvom kao kvazifor-

17 Simboliki je ruski (sovjetski) lijevi pohod po-eo juriom na Zimski dvorac, u Petrogradu (oktobra 1917), a zavrio juriom na Bijeli dom, u Moskvi (ok-tobra 1991).

19

mulom prevladavanja razdora meu nepo-mirljivim junoslovenskim narodima, religi-jama i kulturama.

to se, pak, tie prizivanja Marksa i nekih dobrih obiaja njegovog vremena, koja navo-de na pomisao da socijalistika prolost ne-kih zemalja nije bila savim crna, rije je o vr-lo interesantnom, na svoj nain provokativ-nom i, dakako, nimalo sluajnom i usamlje-nom iskazu: Vrijeme prolazi a konfuzija se po-veava. Analizirajui u XIX vijeku rani kapita-lizam, Karl Marks je dobro uoio njegove bla-godeti, industrijalizaciju i dramatine promje-ne u evropskim, tada feudalnim drutvima ko-je je donosio, ali je ukazao i na njegovu runu stranu: pohlepu, eksploataciju i konani rezul-tat: vulgarno bogatstvo malobrojnih i ekstrem-nu bijedu masa. Iz toga je proistekao Komuni-stiki manifest: program satkan na uvjerenju i nadi da sve moe biti drugaije i pravednije. Ne ponavlja li se neto slino i danas, s jedinom ra-zlikom da sama bijeda nije vie tako ekstrem-na, dok bogatstvo pojedinaca jeste. Ali e su Marks i Manifest XXI vijeka? Dananji intelek-tualci se oigledno zadovoljavaju time da svijet samo opisuju, ne elei da ga mijenjaju.18

18 Prizivanje Marksa, Podgorica, Dan, 5. februara 2012, str. 11.

20

Uzmu li se, dakle, u obzir navedana dva kru-cijalna pitanja, potreba za novim nauno-teo-rijskim ili na drugi nain relevantnim osvrtima na smisao i znaaj, implikacije i domete odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, ne samo da nije suvina ve je i nuna. Naravno, jednako je ne-upitno i to da takav poduhvat, da bi imao smi-sla, podrazumijeva odgovarajuu, makar i sa-etu, analizu onih njihovih aspekata koji pru-aju odgovore na pitanja:

(I) to su one, u vrijeme donoenja, u unu-tranjim i meunarodnim okolnostima kakve su tada bile, objektivno znaile kako za domi-cilni drutveni prostor, tako i za njegovo, ne sa-mo blie, okruenje;

(II) to impliciraju u jugoslovenskom razvo-ju tokom vremena u kome ovaj bitno korespon-dira s njihovom sutinom i sadrajem;

(III) u kakvom su realnom odnosu s krahom druge Jugoslavije, te da li je njihov smisao potrt nestankom zemlje, na njima (u)temeljene;

(IV) gdje se one, formalno i faktiki, u teorij-skoj i istorijskoj ravni, nalaze u odnosu na upo-redne meae?

I Pogleda li se kada su, kako i zato, tj. u ka-

kvim su konkretno-istorijskim uslovima i ko-jim povodima uslijedile velike drutvene pro-

21

mjene u zemljama s ijim se meaima upo-reuju uinci i dometi odluka Drugog zasjeda-nja AVNOJ-a, nee biti teko primijetiti da su okolnosti u kojima je nastao avnojevski diskurs bile kudikamo nepovoljnije i tee.

Engleske istorijske povelje su bile odraz i iz-raz stalno rastue moi jednog naroda i drave. Magna sharta libertatum je, tako, emanat onog relativno visokog nivoa njihove socijalno-eko-nomske razvijenosti, politike konstituisano-sti (konsolidovanosti) i duhovne emancipova-nosti, kad se ogranienja prerogativa apsolut-ne monarhije javlja kao pretpostavka njihovog daljeg napretka. Bill of Rights, takoe, indici-ra nov snaan korak dalje u drutvenom razvo-ju Engleske. Stalno idui naprijed, ova zemlja uspijeva da, tokom svoje slavne revolucije, na autoritetu tradicije koja, veli Berk, podjed-nako nije imala razumijevanja ni za fanatizam pobornika arbitrerne monarhistike vlasti, na-viklih da se dre dogme po kojoj je nasljedno kraljevstvo jedini legitimni oblik vlasti na svi-jetu, ni za fanatizam pobornika arbitrerne na-rodne vlasti, uvjerenih da je izbor od strane naroda jedini legitimni izvor politikog autori-teta19 proiri kontrolu parlamenta nad kru-nom (koje se ne odrie), faktiki ustolii poli-

19 Edmund Berk, Op. cit., str. 111.

22

tiki pluralizam (predstavljen u vigovcima i torijevcima) i primijetno razmakne granice osnovnih graanskih prava i sloboda. Efekti ta-kvih solucija bili su dvostruki. Ostrvska kralje-vina je Evropi, ve posrnuloj pod teretom so-fista, ekonomista i majstora raunanja, na dje-lu dokazala da je ljudski materijal hiljadu puta znaajniji od svih formalnosti itavog svijeta,20 a sebi je u jedra povijesnog broda okrenula jo jedan snaan vjetar.

Slino je bilo i u britanskim zapadnim kolo-nijama. Sjevernoamerika pobuna protiv diri-izma britanske krune temeljila se na ekonom-skoj, politikoj i vojnoj snazi tamonje iselje-nike populacije, koja uz to ima i sreu da, ka-ko smatraju njeni politiki predvodnici, i pored skrupuloznog odnosa prema mnjenju ranijih vremena, nikad nije dozvolila da bude zaslije-pljena kultom prolosti, tradicije i velikih ime-na da bi zaboravila sopstveni poloaj i pouke koje je stekla vlastitim iskustvom. Njenu filo-zofiju slobode utemeljenu na ideji sposobno-sti ovjeanstva da vlada sobom, odnosno na ideji poretka koji jami sigurnost spolja, mir iznutra i pravednost meu lanovima drutva konstituiu kako najvii onovremeni evrop-ski misaoni uzleti, tako i uvjerenja poput De-

20 Isto, str. 127.

23

fersonovog da zemlja pripada ivima.21 Gvido Faso sposobnost za tako mudra i progresivna oprdjeljenja objanjava time da se ameriki Bill of Right, kako on naziva Virdinijsku deklaraci-ju prava, zasniva na Lokovim i Monteskjeovim idejema i naelima ustavne engleske tradicije reafirmisanim moralnom energijom mladog naroda, vaspitanog u puritanskoj nepopustlji-vosti, ali koji se oslobodio apsolutistikih im-plikacija puritanizma.22 Prema takvoj soluciji Vilijam Evart Gledston pokazuje ak i neku vr-stu divljenja. Za njen simbol, i svakako najva-niji konstitucionalni akt, on kae: Ako je bri-tanski ustav najsuptilnije djelo koje je nastalo u toku progresivne istorije, ameriki ustav je naj-udesnije djelo koje su ikada u jednom trenut-ku stvorili mozak i naum ljudi.23

Francuska revolucija je takoe produkt su-koba u kome, kako bi marksisti rekli, narasle proizvodne snage razbijaju neodgovarajui im oblik drutvenih odnosa i, bez obzira na proti-vurjena i nimalo njena spoljna (povrinska) manifestovanja te konfliktnosti, zakonito kr-e novi, iri i uspjeniji put svog daljeg razvoja.

21 Fransoa atle Olivije Dijamel Evlin Pizije, Op. cit., str. 236.

22 Gvido Faso, Op. cit., str. 360.23 Pavle Jovanovi, Nenad Dimitrijevi, Milan Po-

povi, Op. cit., str. 242.

24

Usljed toga, njen glavni dokument (Deklaraci-ja prava ovjeka i graanina), uprkos tome to ni u zemlji ni u inostranstvu nije doivio pro-mociju kakvu su eljeli njegovi autori,24 ne sa-mo da ne indicira neko stanje krize i pometnje unutar francuskog drutva ve, naprotiv, nosi u sebi njegovu tenju za iskorakom dalje u od-nosu na ono to je ve stvorilo i ima. Jedan od njenih voa, Maksimilijan Robespjer, taj trend pregnantno izraava konstatacijom da se svijet promijenio, ali ga jo treba mijenjati, i to ta-ko da revolucija bude samo prelaz iz vladavine zloina u vladavinu pravde.25

24 Posebno velika oekivanja te vrste ima Maksimi-lijan Robespjer, koji se 10. maja 1793. godine ushie-no obraa poslanicima Narodne skuptine, rijeima: Deklaracija prava je ustav svih naroda; ostali zakoni su promjenljivi po svojoj prirodi i podreeni Deklara-ciji. Neka ona bez prestanka bude svim ljudima pred oima; neka sija na elu vaeg narodnog kodeksa; ne-ka prvi lan tog zakona bude formalna garancija svih ljudskih prava; neka drugi lan govori da je svaki za-kon koji ih vrijea tiranski i nitavan; neka ona bude sa pompom noena u vaim narodnim ceremonijama; neka zasjeni poglede naroda na svim skuptinama, na svim mjestima gdje se nalaze njegovi zastupnici; neka bude ispisana na zidovima naih kua; neka bude prva lekcija koju e oevi dati svojoj djeci (Drava i politi-ka, Beograd, 1968, knj. I, str. 208).

25 Fransoa atle Olivije Dijamel Evlin Pizije, Op. cit., str. 859860.

25

Prva socijalistika revolucija, kao izraz stre-mljenja mnogih ka boljim oblicima i viim sa-drajima ivota, izbila je u zemlji koja je samo tri godine prije tog ina (1914), bila etvrta in-dustrijska sila svijeta sa mnogo krupne indu-strije (polovina radnika je radila u fabrikama sa vie od pet stotina zaposlenih).26 Osim to-ga, njena socijalna struktura i politika kultura bile su na nivou podobnom za velike drutve-ne preokrete. U razdoblju 19031917. godine, Rusija je, kako Lenjin pie, kao nijedna druga evropska zemlja, raspolagala bogatstvom obli-ka, nijansa, metoda borbe svih klasa moder-nog drutva, i to borbe koja je, zbog zaostalo-sti zemlje i teine pritiska carizma, naroito br-zo sazrijevala, naroito udno i uspjeno usva-jala odgovarajuu posljednju rije amerikog i evropskog politikog iskustva.27

I ne samo to. Prostor Velike Britanije, nakon povlaenja iz

njega rimskih legija (410), samo je jo jednom (u toku Drugog svjetskog rata) bio ugroen od neke strane sile. Dolazak u njega, tokom V vi-jeka, germanskih plemena (Angla i Sasa), nije imao gotovo nikakve negativne posljedice, bu-

26 ovani Sartori, Demokratija ta je to, Podgorica, 2001, str. 283.

27 V. I. Lenjin, Op. cit., tom 13, str. 412.

26

dui da su se njihovi teritorijalni i politiki enti-teti vremenom uklopili u starinski dravni or-ganizam. Graanska revolucija na tom prosto-ru (zapoeta donoenjem Povelje o slobodama, a okonana usvajanjem Povelje o pravima) se, dobrim dijelom i zbog toga, odvijala na tipino reformistiki nain: relativno dugo i mirno, u znaku stanovitog drutvenog napretka eko-nomski i na druge naine snano pomognutog kolonijalnim osvajanjima.

Obje amerike deklaracije, sa svim to im je neposredno prethodilo, ili je njima proizvede-no, emanat su relativno mirnog i stabilnog vre-mena na domicilnom kontinentu. Rat sa Engle-skom, kojim e SAD konano obezbijediti svoju nezavisnost, uslijedie tek tri i po decenije na-kon njihovog usvajanja (18121814). Do suko-ba izmeu Sjevera i Juga, sa karakteristikama graanskog rata, doi e ak itavih pola vijeka nakon sticanja nezavisnosti (18611865). Osim toga, veli Tomas Deferson, SAD su imale sre-u da budu odvojene prirodom i irokim oke-anom od istrebljivakog haosa jedne etvrtine Zemlje.28

Francuska je ve krajem srednjeg vijeka ima-la izgraenu dravu sa monom centralnom vlau. Njen glavni grad je poetkom XVIII vi-

28 Besede, Beograd, 1966, str. 227.

27

jeka bio kulturni centar svijeta. Snaan razvoj poljoprivrede, dobre finansijske veze sa drugim zemljama i kolonijalna osvajanja, kojima je svo-je prekomorske posjede proirila na prostor 20 puta vei od vlastite dravne teritorije, ui-nili su da ta zemlja u vrijeme donoenja Dekla-racije prava ovjeka i graanina, uz sva unutra-nja revolucionarna previranja (koja nijesu pro-tekla bez nasilja i krvi), zajedno s Engleskom, bude jedna od dvije najmonije sile svijeta.

Tzv. buroasko-demokratska revolucija u Rusiji izvedena je u februaru 1917. godine, ta-ko da u noi crvene odluke u Petrogradu iz-meu 24. i 25. oktobra, koja je simboliki zapo-ela pucnjima sa topovnjae Aurora na Zim-ski dvorac, a zavrena proglaavanjem bolje-vikih dekreta u dvorcu Smoljni sa porukama mir narodima, zemlja seljacima, sva vlast sovjetima nije bilo krvi. Dvojica kadeta stradalih tom prilikom, po svemu sudei, bili su rtve sluajne meusobne razmjene vatre. Pandorina kutija u toj zemlji otvorena je tek na-kon proglaenja sovjetske vlasti, kada su doma-im bijelim pritekle u pomo vojne snage sa 14 zagraninih dravnih prostora.

Vrijeme i uslovi u kojima su odluivali vije-nici AVNOJ-a u Jajcu, meutim, ni izdaleka ni-jesu bili takvi. Naprotiv, karakterisalo ih je naj-manje est momenata za koje se moe rei da je

28

svaki, na svoj nain, bio ekstremno nepovoljan, odnosno nepodoban za bilo kakvu elementar-no valjanu, a kamoli veliku odluku.

Prvo. Drutveni prostor Jugoslavije nosio je u sebi, i na sebi, jasne i ive fatalne oiljke ne-dovrene prolosti u svakom, pa i psiholoko-etikom pogledu. Ili, kako se u jednom od re-ferata na pomenutom sarajevskom skupu ka-e, evropsko klasno drutvo je balkanski pro-stor od Karantanije do Soluna bilo gurnulo na najnii nivo klasne piramide, izloen najotri-jem ukrtanju fanatinih interesa i stremljenja velikih svjetskih tvorevina, usljed ega su nje-gove kvazi vie i srednje drutvene grupe bi-le pretvorene u smjesu mekih kimi, slugan-stva, dvolinosti i cinine neosjetljivosti za vla-stite i ine nacionalne i dravne interese. Jedi-no to je na toj podlozi moglo klijati bili su go-li izdajnici i dotad najbjedniji imperijalistiki privjesci.29

Drugo. Socijalno-ekonomska situacija u ze-mlji (sa svim to zakonito proizvodi u duhov-noj sferi), u godinama neposredno pred dono-enje avnojevskih odluka, bila je jedna od naj-gorih, ako ne i najgora u Evropi. Uee poljo-privrednog stanovnitva u ukupnom stanovni-tvu je 1937. godine u njoj iznosilo 76,3%, pre-

29 AVNOJ i savremenoist, str. 503504.

29

ma 33% u ehoslovakoj, 30% u Danskoj, 21% u SAD, 20% u Holandiji.30 Njen nacionalni do-hodak po glavi stanovnika 1938. godine izno-sio je 60 US dolara, prema 521 u SAD, odno-sno 337 u Njemakoj i 236 u Franscuskoj.31 Go-dine 1940, kada je ivotni minimum za sam-ce iznosio 45 dinara dnevno, vie od 68.000 ju-goslovenskih radnika imalo je nadnicu ispod 8 dinara, 227.000 imalo je nadnicu do 24 dina-ra, a 161.000 radnika primalo je oko 34 dinara dnevno, to znai da je vie od 65% od njih oko 700.000, ostvarivalo tek 50% minimalnih sred-stva za ivot.32 Dvije i po godine ratnih razara-nja do Drugog zasjedanja AVNOJ-a, pogorale su i takvo stanje.

Tree. Jugoslavija je 1941. godine bila ne sa-mo vojniki poraena, ve i politiki razbijena i podijeljena meu okupacionim silama, pod ijim su okriljem marionetske nacionalistike vlade, zajedno sa mnogobrojnim kvislinkim formacijama, zapoele stravino namirivanje

30 Jugoslavija 1945- 1964, Statistiki pregled, Beo-grad, 1965, str. 362.

31 Duan Bilandi, Borba sa samoupravni socijali-zam u Jugoslaviji 19451969, Zagreb, 1969, str. 23.

32 Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Beo-grad, 1963, str. 282, 445.

30

dugova prolosti.33 Bratoubilaki rat, pod-staknut gotovo svim najekstremnijim idejama nacoinalovinizma, klerikalizma i rasizma ra-zarao je do temelja samu esenciju zajednitva naroda koji su u njoj ivjeli, prijetei da ugrozi ak i njihovu bioloku supstancu.

etvrto. Unutranji raskoli i pokolji nijesu mogli biti zaustavljeni bez osloboenja zemlje od okupatora, koji je strategijom munjevitog

33 U relevantnim istoriografskim dokumentima je o tome ostalo zapisano: Razornu djelatnost razvile su raznovrsne petokolonake snage od pojedinih mini-stara, generala i viih dravnih inovnika do ustaa i folksdojera. U Sloveniji je ban Natlaen, ve prvog da-na rata, stvorio tzv. Narodni svet, odbijajui uee ko-munista u njemu. Poslije faktikog raspada jugosloven-ske drave pokuao je da strvori samostalnu Sloveniju pod protektoratom Treeg Rajha. Potpredsjednik (ju-goslovenske) vlade Maek je odmah poslije napada na zemlju napustio vladu i preao u Zagreb, izjasnivi se protiv otpora (agresoru), a 10. aprila, kada su njemake trupe ule u Zagreb i proglaeno stvaranje ustake ma-rionetske Nezavisne Drave Hrvatske (NDH), uputio je poziv hrvatskom narodu da bude lojalan i iskreno sarauje sa novom vlasti. Crnogorski separatisti i pro-bugarski faistiki agenti u Makedoniji, folksdojeri i iredentistiki raspoloeni Maari, albanski iredentisti na Kosovu i Metohiji i u zapadnoj Makedoniji razvili su petokolonaku aktivnost, doekujui trupe agreso-ra kao oslobodioce (Istorija Saveza komunista Jugo-slavije, Beograd, 1985, str. 174).

31

rata ve u prvom naletu pregazio pola Evrope i stekao nesluene prednosti nad snagama an-tifaistike koalicije, a to se nije moglo postii bez pomoi sa strane. Pomo sa strane se, me-utim, mogla dobiti samo po cijenu koja se ni-je smjela platiti. Vodee sile antifaistike koali-cije, uprkos Atlantskoj povelji,34 nijesu krile na-mjeru da pobjedom u Drugom svjetskom ratu stvore sebi poziciju s koje e projektovani no-vi svjetski poredak sila osovine zamijeniti fak-tikim vlastitim gospodarenjem svijetom. Sta-

34 Atlantskom poveljom, koju su potpisali efovi SAD i Velike Britanije 14. avgusta 1941. godine, utvr-ena su naela njihove spoljne politike nakon Dru-gog svjetskog rata, u kojima se istie: da dvije zemlje ne prihvataju bilo kakve teritorijalne promjene izvre-ne suprotno izraenoj volji zainteresovanih naroda; da svi narodi imaju pravo da sami izaberu oblik vladavi-ne u kome ele da ive i da suverena prava naroda, ko-ja su im silom oduzeta, moraju biti ponovo uspostavlje-na; da svi narodi moraju imati slobodan pristup trgovi-ni i svjetskim izvorima sirovina, kao i pravo slobodne plovidbe; da poslije pobjede nad nacistikom tiranijom treba uspostaviti mir koji e biti zasnovan na odustaja-nju od prijetnji silom ili upotrebe sile od strane svih dr-ava i osiguran irokim i vrstim sistemom kolektiv-ne bezbjednosti, u okviru koga moraju biti razoruane sve agresorske snage, a miroljubivim narodima olak-an teret koji predstavljaju trokovi naoruanja (Bal-kanski ugovorni odnosi 18761996, Beograd, 1998, knj. II, str. 508509).

32

ljin, stoga, jo u toku najeih ratnih okraja, bez okolienja trai od zapadnih saveznika iz antifaistike koalicije razumijevanje za njego-vu posebnu zainteresovanost za sudbinu Polj-ske, jer se, kako kae, Poljska granii sa So-vjetskim Savezom, pa je problem Poljske neo-djeljiv od problema sigurnosti Sovjetskog Save-za.35 Zapadni saveznici, u isto vrijerme, tako-e sasvim otvoreno, iraavaju zabrinitost zbog toga to se zemlje kojima gospodari Sovjet-ski Savez, plus komunistike partije u mno-gin dravama, ve tokom rata svrstavaju na jednu stranu.36 U takvoj stratekoj igri velikih ratnih saveznika, koja je neumitno vodila pla-niranoj poslijeratnoj velikosilskoj konfrontaci-ji, i ulozi su bili veliki.37 Male zemlje i njiho-

35 Tajna prepiska Ruzvelt Staljin, Zagreb, 1965, str. 297.

36 Tajna prepiska eril Staljin 19411945, Zagreb, 1965, str. 378.

37 Jedan od njih je, na primjer, bila i sama Komin-terna. Rasputanje ove organizacije bilo je, dobrim di-jelom, posljedica iskazivanja Staljinove dobre volje prema zapadnim saveznicima u trenutku kada je njiho-vo podozrijevanje prema smislu njenog postojanja mo-glo da utie na obim i karakter vojne saradnje u anti-faistikoj koaliciji, iako u zvaninom saoptenju po-vodom tog ina pie da je Kominterna sve vie odi-vljavala ukoliko je pokret rastao i njegovi zadaci u po-jedinim zemljama postali sve sloeniji, i ak je postala

33

vi interesi trebalo je da poslue velikima, kako je tada i javno govoreno, samo kao moneta za potkusurivanje.

Peto. Uspostavljanje kontrole nad situaci-jom u zemlji iskljuivalo je svaku eventualnu obnovu starog poretka, budui da bi to znai-lo vraanje na klasne, politike, meunacional-ne i meuvjerske odnose koji su i doveli do nje-nog brutalnog raspada. Neku drugaiju, novu, soluciju, meutim, nijesu preferirali ni istoni, ni zapadni saveznici. Preventivno djelujui u tom smislu, Moskva, na primjer, ve uoi Prvog zasjedanja AVNOJ-a poruuje da e se pitanje reima u Jugoslaviji rjeavati poslije razbijanja italijansko-njemake koalicije i poslije oslobo-enja zemlje.38 Odluke Drugog zasjedanja AV-NOJ-a, koje su znaile nastavak zapoetog dru-tvenog preobraaja zemlje, Sovjeti su nazvali udarcem u njihova lea.39 Na Zapadu su reak-

smetnjom za dalje uvrivanje nacionalnih radnikih partija (Rrirunik za istoriju meunarodnog radnikog pokreta, Beograd, 1964, str. 582).

38 Moa Pijade, Izabrani spisi, Beograd, 1966, tom I, knj. V, str. 792.

39 uro Salaj, jedan od urednika Radio-stanice Slo-bodna Jugoslavija, koja je svoj program emitovala iz Moskve, o tome kae: Prva reakcija u Moskvi bila je estoka. Radio-stanica Slobodna Jugoslavija dobila je nareenje da ne objavi rezoluciju o zabrani povratka kralja Petra u Jugoslaviju, tovie, jugoslovenski pred-

34

cije bile donekle drugaije, ali u prvi mah ne i mnogo povoljnije. Podrke, poput one koja sti-e sa stranica njujorkog lista PM (Post Meridi-em), bile su rijetke.40 ea su bila rezonovanja, poput britanskih, da je AVNOJ svojim odluka-ma doveo Zapad pred svren in, da je britan-ski uticaj na Jugoslaviju i Balkan nepovratno izgubljen i da je opasnost da proruski Titovi partizani dovedu u svoju zemlju sovjete sa-svim realna.41 Englezi, dodue, formalno nije-su osporavali odluke Drugoga zasjedanja AV-NOJ-a, ali su usljed bojazni od komunistike budunosti Jugoslavije, konstantno vrili pri-tisak na rukovodstvo NOP-a s ciljem da se u or-gane nove vlasti ukljue predstavnici graan-skih partija koji bi faktiki obezbijedili politi-

stavnik u Moskvi Veljko Vlahovi bio je opomenut, pa su sve njegove emisije za Slobodnu Jugoslaviju, bile sta-vljene pod cenzuru. Manuilski mu je prenio poruku Staljina: Hazjajin (domain, gazda) je neobino ljut. On smatra da je to udarac u lea SSSR-u i odlukama u Teheranu (Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, Beo-grad, 1979, knj. I, str. 15).

40 Rije je o ocjenama: PM je za svakog ko eli i ko se bori za savezniku pobjedu. PM je za svakog ko je spreman da pomogne uspostavljanje demokratskog mira. Tito i privremena vlada, koju su uspostavili par-tizani u Jugoslaviji, bore se za oba cilja (PM, New York, 12. decembar 1943, str. 1).

41 Avnoj i savremenost, str. 253.

35

ki status quo.42 Stvari su poele da se mijenjaju tek krajem februara 1944. godine, nakon govo-ra Vinstona erila u britanskom Donjem do-mu, kada je, na zaprepaenje dijela torijev-skih poslanika, rekao da komunistima u Jugo-slaviji pripada ast to su (oslobodilaom po-kretu) udarili temelje, to je taj pokret jaao i brojno rastao, uprkos njemakih operacija iro-kih razmjera, i to se nastavljao proces preo-braavanja i ujedinjavanja u kojem su nadvla-dale opte nacionalne koncepcije, a da su ju-goslovenski partizani u maralu Titu nali iz-vanrednog vou, ovjenanog slavom borbe za slobodu.43

esto. Jugoslovenska izbjeglika vlada, koja je uporno slijedila svoju kvislinku politiku, ta-koe je bila protiv bilo kakvih promjena u ze-mlji koje bi dovele u pitanje monarhiju i ugrozi-

42 Jedna od posljedica tih pritisaka bilo je sklapanje sporazuma Tito ubai i ulazak predstavnika nekih graanskih stranaka u Privremenu vladu DFJ. U obja-njenju NKOJ-a o razlozima zbog kojih je zakljuen ta-kav sporazum navodi se da je to uinjeno u prvom re-du po inicijativi i na pritisak premijera ministra Velike Britanije Vinstona erila, te da je NKOJ morao po-pustiti pred tim pritiscima jer je to bio uslov da se do-bije oruje i ratna oprema za NOVJ (Slobodan Neovi, Temelji nove Jugoslavije, Beograd, 1973, str. 254255).

43 Isto, str. 258.

36

le poziciju starih vladajuih snaga.44 U saopte-nju izdatom tim povodom u Kairu, odluke AV-NOJ-a nazvala je djelom nasilnog, teroristikog pokreta koji ne odgovara ni u emu demokrat-skim i socijalnim shvatanjima naeg naroda i njegovom narodnom duhu,45 otro zamjeraju-i saveznikim silama zbog toga to je na Kon-ferenciji u Teheranu odato priznanje Narodno-oslobodilakoj vojsci Jugoslavije i odlueno da joj se prui pomo.46 Slino su regovali i et-nici u zemlji. Na njihovu inicijativu, u januaru 1944. osnovana je Jugoslovenska narodna de-mokratska zajednica, u kojoj su se, pored ne-kih prvaka graanskih stranaka iz Srbije, Cr-ne Gore i Slovenije, i jugoslovenski orijentisa-nih Hrvata, nali i socijalisti sa ivkom Topa-loviem na elu. Na svom kongresu u selu Ba (Srbija) ta skupina je osudila odluke AVNOJ--a, izrazila aljenje to saveznike sile pomau Narodnooslobodilaku vojsku Jugoslavije i iz-

44 U Istoriji Saveza komunista Jugoslavije o tome pi-e: Iako formirana na zahtjev britanske vlade s ciljem da se olaka rjeavanje jugoslovenskog problema, vla-da B. Puria ostala je i dalje zastupnik najekstremnijih velikosrpskih krugova koji su nastavljali da podravaju etnike (Istorija Saveza komunista Jugoslavije, str. 279.

45 Avnoj i savremenost, str. 252.46 Istorija Saveza komunista Jugoslavije, str. 279.

37

jasnila se za obnovu monarhistike Jugoslavi-je na trijalistikom federativnom principu.47

Svemu tome uprkos, vijenici AVNOJ-a su 29. novembra 1943. godine, obuzeti nekom vr-stom sensimonovskog optimizma,48 smogli snage da usvoje Deklaraciju iji prve rijei, ma-da iskazane neto drugaijom dikcijom nego, na primjer, one u znamenitoj amerikoj Dekla-raciji nezavisnosti, ne predstavljaju manje od njih pregnantan raport istoriji.49 I, to je jo

47 Isto.48 Rije je o vjerovanju znamenitog socijalutopiste

Kloda Anrija Ssn Simona, da zlatno doba ljudskog ro-da nije iza nas, ve pred nama; ono poiva na usavra-vanju drutvenog poretka (Fransoa atle Olivije Di-jamel Evlin Pizije, Op. cit, knj. II, str. 899900).

49 Te rijei glase: U toku dvije i po godine nepre-kidne narodno-oslobodilake borbe protivu okupato-ra i njegovih pomagaa, narodi Jugoslavije postigli su krupne i odluujue uspjehe, kako u unutranje-po-litikom, tako i u spoljno-politikom pogledu. Poslije svakog neprijateljskog pokuaja da razbije nau narod-no-oslobodilaku vojsku, naa se oruana sila povea-vala, unutra uvrivala i vojno- struno podizala. to se neprijatelj vie trudio da ugui oslobodilaki pokret naih naroda, to su se vie narodne mase zbijale u tom pokretu oko Vrhovnog taba i proslavljenog narod-nog voe druga Tita, oko Antifaistikog vijea narod-nog osloboenja Jugoslavije i oko nacionalnih politi-kih predstavnika pojedinih naroda Jugoslavije. Stalno se poveavala naa osloboena teritorija, rasle su nae

38

vanije, uspjeli su da donesu dvije krucijalno vane odluke o hit et nunc dravno-pravnom ozbiljenju zapoetog procesa korjenitih dru-tvenih promjena. Prva odluka bila je: 1. Ta-kozvanoj Jugoslovenskoj vladi u inostranstvu oduzimaju se sva prava zakonite vlade Jugosla-vije, a napose pravo da pred stranim dravama zastupa narode Jugoslavije. To vai i za svaku drugu vladu koja bi u budue bila stvorena u zemlji ili izvan zemlje, a mimo volje naroda Ju-goslavije, koja se danas izraava jedino u An-tifaistikom vijeu narodnog osloboenja Ju-goslavije. 2. Kralju Petru II Karaoreviu za-branjuje se povratak u zemlju, s tim da e pi-tanje kralja i monarhije rijeiti sam narod svo-jom sopstvenom voljom poslije osloboenja i-tave zemlje. 3. Nalae se predsjednitvu Anti-faistikog vijea narodnog osloboenja Jugo-slavije da, u svrhu ponitenja i ponovnog skla-panja, odnosno odobrenja, pregleda meuna-rodne ugovore i obaveze koje je u inostranstvu u ime Jugoslavije sklopila izbjeglika jugoslo-venska vlada. 4. Meunarodni ugovori i oba-veze, koje bi u budue u inostranstvu sklopi-

materijalne rezerve i poveavali izvori za snabdijeva-nje za nau Narodno-oslobodilaku vojsku i stanovni-tvo. Uporedo s tim razvijali su se organi narodne vla-sti i upravni organi te vlasti (Slubeni list DFJ, br. 1, Beograd, 1945).

39

la u ime Jugoslavije i njenih naroda izbjegli-ka takozvana Jugoslovenska vlada, nee se pri-znati.50 Druga odluka je glasila: 1. Narodi Ju-goslavije nikad nijesu priznali i ne priznaju ras-komadanje Jugoslavije sa strane faistikih im-perijalista i dokazali su u zajednikoj oruanoj borbi svoju vrstu volju da ostanu i dalje ujedi-njeni u Jugoslaviji. 2. Da bi se ostvario princip suverenosti naroda Jugoslavije, da bi Jugoslavi-ja predstavljala istinsku domovinu svih svojih naroda i da vie nikada ne bi postala domenom bilo koje hegemonistike klike, Jugoslavija se izgrauje i izgradie se na federativnom princi-pu koji e obezbijediti punu ravnopravnost Sr-ba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogo-raca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slove-nije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Herce-govine. 3. U skladu s takvom federativnom iz-gradnjom Jugoslavije, koja se temelji na najpu-nijim demokratskim pravima, jeste injenica da ve sada u vrijeme narodno-oslobodilakog rata, osnovne organe narodne vlasti kod poje-dinih naroda Jugoslavije, predstavljaju narod-no-oslobodilaki odbori i zemaljska antifai-stika vijea narodnog osloboenja (Glavni na-rodno-oslobodilaki odbor Srbije, Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog osloboenja Hr-

50 Slubeni list DFJ, br. 1, Beograd, 1945.

40

vatske, Slovenaki narodno-oslobodilaki od-bor, Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine, Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog osloboenja Cr-ne Gore i Boke, Zemaljsko antifaistiko vije-e narodnog osloboenja Sandaka, inicijativ-ni organi za Zemaljsko antifaistiko vijee na-rodnog osloboenja Makedonije) i da je Antifa-istiko vijee narodnog osloboenja Jugoslavi-je vrhovno zakonodavno i izvrno predstavni-ko tijelo naroda Jugoslavije i vrhovni predstav-nik suvereniteta naroda i drave Jugoslavije. 4. Nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbi-jedie se sva nacionalna prava.51

etiri su uvjerljiva pokazatelja odluno-sti i snage tog pregnua, koji kad su u pita-nju njihovi neposredni uinci u pozitivnom smislu prepoznatljivo izdvajaju odluke Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a iz korpusa uporednih meaa.

U prvom redu, to je dinamika oivotvorenja ovih odluka u ratnim uslovima.

Proces sprovoenja odluka Drugog zasje-danja AVNOJ-a, u smislu dovrenja izgradnje federalne strukture zemlje putem ustanovlje-nja dravnog bia njenih lanica, okonan je za

51 Isto.

41

manje od godinu dana.52 U momentu oslobo-enja zemlje, u maju 1945. godine, sve su fe-deralne jedinice imale svoje vlade, u kojima za razliku od savezne vlade nije bilo predstavnika graanskih stranaka. Nakon odranih izbora, Ustavotvorna skuptina je, 29. novembra 1945. godine, usvojila Deklaraciju o proglaenju Fe-derativne Narodne Republike Jugoslavije, ko-ja glasi:

I. Demokratska federativna Jugoslavija pro-glauje se narodnom republikom pod imenom Federativna Narodna Republika Jugoslavija.

Federativna Narodna Republika Jugoslavi-ja je savezna drava Republikanskog oblika, za-jednica ravnopravnih naroda, koji su slobod-no izrazili svoju volju da ostanu ujedinjeni u Jugoslaviji.

II. S ovom Odlukom se u ime svih naro-da Jugoslavije ukida monarhija u Jugoslaviji, a kralj Petar II Karaorevi sa cijelom dina-stijom Karaorevia liava svih prava koja su njemu i dinastiji Karaorevia pripadala.53

Zatim, to je rijeenost vostva NOP-a, sna-no ispoljena uoi i neposredno nakon Drugog

52 Tokom 1944. godine demokratskim republikama proglaene su: Slovenija 19. februara; Hrvatska 8. maja; Bosna i Hercegovina 1. jula; Crna Gora 14. ju-la; Makedonija 2. avgusta; Srbija 11. novembra.

53 AVNOJ i savremenost, str. 627.

42

zasjedanja AVNOJ-a, da istraje u ostvarivanju njegovih odluka.

Nagovjetavajui takav kurs, Tito, na pri-mjer, oktobra 1943. godine jasno stavlja do znanja uesnicima Moskovske konferencije da vostvo NOP-a nee, ni po koju cijenu, prihva-titi planove Londona da angauje dio svojih vojnih potencijala u oslobaanju jugosloven-ske teritorije.54 Na istoj liniji je i ilasova po-ruka saveznicima od 7. novembra 1943. godine: Mi ratujemo za svoje vlastito osloboenje, sve to smo stekli stekli smo sopstvenim rukama, ali ratujemo zajedno i sa saveznicima i smatra-mo da je dunost saveznika da nas pomau, jer pomau i svoju vlastitu stvar, a da je stvar nas samih i jedino nas samih kako emo ure-diti nae unutranje stvari. Tako mi tumaimo Atlantsku povelju.55 Bila je to jasna poruka ur-bi et orbi da se borba jugoslovenskih partizana ni po jednom relevantnom kriterijumu ne mo-e uporeivati s raznim ustancima u drugim evropskim zemljama,56 te da e se nove vlasti u

54 Josip Broz Tito, Sabrana djela, Beograd, 1984, tom 17, str. 54.

55 Milovan ilas, lanci, Beograd, 1947, str. 99.56 Objektivno se ti ustanci, ak i u zemljama koje su

imale pokrete otpora, ni po broju uesnika, ni intenzi-tetu borbenih djejstava, ni po faktikim vojnim i poli-tikim uincima, ne mogu uporeivati sa jugosloven-

43

Jugoslaviji prema rezultatima te borbe odnositi iskljuivo kao prema svojoj tekovini. Tito e na to podsjetiti i u svom govoru na Visu 12. sep-tembra 1944. godine, kada e kazati: Ako smo mi u sklopu naih velikih saveznika jedna mala zemlja po teritoriji, svojim djelima smo doka-zali da je na narod velik duhom. Bilo bi nam mnogo krivo i ne bismo se s tim mogli pomiri-ti, kad bi se u ovim danima, u kojima se rjea-va sudbina pojedinih zemalja, naa zemlja sma-trala neim treestepenim, kada bi nas drali po strani i kada bi nam drugi krojili koulju. Mi hoemo da budemo zajedno sa naim save-znicima za stolom gdje e se rjeavati sudbina Evrope, pa i nae zemlje. To je nae pravo i mi emo pri njemu i ostati.57 Ponovio je to i u go-voru u Ljubljani 27. maja 1945. godine, istiu-i da jugoslovenski narodi tee da budu u sva-kom pogledu nezavisni.58

skom narodooslobodilakom borbom. Veina njih se, uostalom, javlja tek nakon otvaranja tzv. drugog fronta i iskrcavanja Amerikanaca u Normandiji, kad je ishod Drugog svjetskog rata bio sasvim izvjestan. ak je i u-veni Varavski ustanak, pod vostvom B. Komrakov-skog, poeo tek 1. avgusta 1944. godine, kada su jedini-ce Crvene armije ve bile na obalama Vltave.

57 Josip Broz Tito, Jugoslavija u borbi za nezavisnost i nesvrstanost, Beograd, 1978, knj. 5, str. 12.

58 Tito, Govori i lanci, knj I, str. 302.

44

Dalje, to je injenica da u vostvu NOP-a i jugoslovenskom rukovodstvu koje je promo-visano odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ--a zaista misle ono to govore, a to znai i da se, kad se o njihovoj zemlji radi, nee ostvariti savezniki projekti o podjeli sfera uticaja. Do-zvola Nacionalnog komiteta osloboenja Jugo-slavije od 14. januara 1944. godine engleskim vojnicima da mogu s partizanima uestvovati u odbrani Visa i napadu na Lastovo data je stro-go uslovno i glasila je: Dozvoljavamo iskrca-vanje 150 engleskih vojnika za odbranu Visa i napada na luke. Odobravamo zajedniki napad na Lastovo i zajedniku posadu. Civilna poza-dinska vlast mora biti vrena samo od naih or-gana.59 Englezi su pred kraj rata morali da se obrate NKOJ-u s molbom da im dozvoli prolaz kroz Ljubljanska vrata u Austriju, kako bi ta-mo nastavili borbu. NKOJ se odluno suprot-stavio i planu izbjeglike vlade iz Londona za stvaranje neke vrste njenog stratekog oslonca u etnikim formacijama i ostacima monarhi-stike strukture u Srbiji, to bi moglo olaka-ti infiltraciju zapadnih krugova u proces oslo-boenja sjeverozapadnih djelova zemlje, a time i usloviti da se vlast u tom regionu konstituie na drugaijim osnovama od onih na kojima se

59 Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, knj. I, str. 42.

45

formirala u toku narodnooslobodilake borbe. U tome smislu traio je angaovanje sovjetskih trupa u oslobaanju sjeverne Srbije i Beograda. No, i ove saveznike trupe mogle su da stupe na jugoslovensko tlo samo pod uslovom da ga na-puste im prestanu borbena djejstva.60 Uee jedinica Crvene armije u borbama za Beograd i na podrujima prema Maarskoj i Austriji nije dovelo u pitanje injenicu da je odluujuu ulo-

60 Povodom sporazuma koji su tom prilikom sklopi-li vlada SSSR i Vrhovna komanda Crvene armije sa Na-cionalnim komitetom i Vrhovnim tabom Narodnoo-slobodilake vojske Jugoslavije, TASS je 28. septembra 1944. godine prenio saoptenje sovjetskog vrha: Prije nekoliko dana sovjetska komanda imajui u vidu in-terese razvijanja borbenih operacija protiv njemakih i maarskih trupa u Maarskoj obratila se Nacional-nom komitetu osloboenja Jugoslavije i Vrhovnom ta-bu NOV i POJ Jugoslavije s molbom da daju pristanak na privremeni ulazak sovjetskih trupa na jugosloven-sku teritoriju koja granii s Maarskom. Sovjetska ko-manda saoptila je tom prilikom da e sovjetske tru-pe, poto izvre svoje operativne zadatke, biti povue-ne iz Jugoslavije. Nacionalni komitet i Vrhovni tab Ju-goslavije pristali su da zadovolje molbu sovjetske ko-mande. Sovjetska komanda je primila uslov, koji je po-stavljen s jugoslovenske strane, da e na teritoriji Jugo-slavije, u oblasti gdje e se nalaziti jedinice Crvene ar-mije, djelovati civilna administracija Nacionalnog ko-miteta osloboenja Jugoslavije (Josip Broz Tito, Sabra-na djela, tom 23, str. 204).

46

gu u oslobaanju Jugoslavije odigrala njena na-rodnooslobodilaka vojska. Pod istrim uslovi-ma, Tito je 5. oktobra 1944. godine u Krajovi primio jednu delegaciju iz Bugarske koja je mo-lila da se njihovoj vojsci dozvoli da zajedno s je-dinicama NOV i POJ uestvuje u posljednjim operacijama protiv Hitlerovih armija i tako se barem donekle iskupi za svoj raniji kolaboraci-onizam sa njima.61 Bila je to, ujedno, i potvrda vie da je Dord Blin, asnik 46. obalske arti-ljerije Armije SAD, bio u pravu kada je Tita na-zvao tvorcem mone armije od blizu 300.000 ljudi i, poslije etvorice velikih (Ruzvelta, Staljina, erila i De Gola), vjerovatno najutu-cajnijim voom na svijetu.62

Najzad, to je injenica da neposredne razul-tate u politikom, vojnom, dravno-pravnom i svakom drugom relevantnom pogledu kakve su proizvele odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a, s obzirom na navedene okolnosti, nije imao ni-jedan drugi mea u novijoj istoriji ovjean-stva. Zakrvljeni, politiki, vjerski, nacionalno i svakako drugo duboko podijeljeni i unazaeni jugoslovenski drutveni prostor je, zahvaljujui prestrojavanju u skladu sa avnojevskim odlu-kama, za par godina preobraen u dravnu za-

61 Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, knj I, str. 31.62 AVNOJ i savremenost, str. 252.

47

jednicu sa primjernim demokrtaskim ustroj-strvom unutar i izmeu njenih lanica, te za-vidnim meunardnim ugledom i spoljnopo-litkom orijentacijiom u skladu s najprogresiv-nijim onovremenim reperima. Na stazi njenog povijesnog kretanja bili su podjednako sopstve-ni mir, sloboda i nezavisnost i stvaranje uslova za bolji i pravedniji svijet uopte.

IIPoluvjekovno testiranje odluka Drugog za-

sjedanja AVNOJ-a, u okolnostima kakve su bi-le jugoslovenske, ne samo da nije moralo, nego, kako se pokazalo, nije ni moglo da bude lako i bezobolno, nuno uspjeno i sa zakonito sre-nim krajnjim ishodom.

Oekivane i nepredviene probleme i isku-enja tog procesa, pritom, nijesu nametali samo zahtjevi da se prevladaju ekonomske, socijalne, kulturoloke, psiholoke i druge esto ekstrem-no izraene razlike izmeu pojedinih djelova zemlje. Stalan i velik izvor tekoa predstavlja-lo je i to to se, s jedne strane, u svjetskim raz-mjerama relativno mala i u mnogom pogledu zaostala zemlja, mogla izbaviti iz posvemanje zaostalosti i uopte enormno zaotrenih unu-tranjih problema jedino poduhvatima poput odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a i to su, s druge, te odluke bile sazdane na, objektivno i

48

subjektivno, izuzetno sloenim i teko ostvar-ljivim zahtjevima. Naime, iako ti zahtjevi for-malno nijesu bili novi ni nepoznati, sutinski su ipak predstavljali neto s im svijet do tada nije imao gotovo nikakvog iskustva, niti je nu-dio bilo kakvu njegovu ohrabrujuu (izglednu) operacionalizaciju. Na to, uostalom, ukazuje njihovo poreenje sa onim to su imali da rje-avaju socijalni i politiki subjekti u zemljama uporednih meaa.

Amerika federacija, na primjer, izrasla je iz entiteta u kojima je u jo u toku njihovog ko-lonijalnog statusa postojala razvijena graan-ska svijest, ija politika kultura obiluje sna-no izraenim elementima participativnog i koji ve imaju odgovarajue drutvene i drav-ne ustanove. Kondorse je, stoga, mogao da ka-e da je obini zdravi razum nauio stanov-nike britanskih kolonija da i Englezi koji su ro-eni na drugoj strani Atlantskog okeana ima-ju ista onakva prava kao i oni koji su roeni na Grinikom meridijanu.63 Oeve osnivae, dakle, nije muio problem materijala iz ko-jeg e graditi ameriko dravno zajednitvo, ve su se bavili izborom njegove najbolje forme, pri emu su izvjesna (organizaciona) uputstva u tom pogledu mogli da nau u, svakako po-

63 B. Rasel, Op, cit., str. 693.

49

znatom im, Sen-Pjerovom Projektu vjenog mi-ra, iz 1713. godine.64 U Jugoslaviji je, meutim, federalizam predstavljao neku vrstu prvog ko-raka, i osnovnog sredstva, kojim je domicilnim narodima sa pretenim brojem onih ija poli-tika kultura jo nije bila izala iz okvira domi-nantnih podanikih obzorja trebalo omogu-iti da stvore svoje drave.

Jugoslovenski federalizam kao uzor kori-sti sovjetsko iskustvo u regulisanju odnosa u sloenoj drutvenoj i dravnoj zajednici. To po-sebno vai za formulisanje graanskih prava i sloboda, te odnosa na relaciji centralna vlast federalne jedinice lokalna samouprava, gdje se prvi jugoslovenski ustav prepoznatljivo osla-nja na pravnu logiku i politiku retoriku so-vjetske konstitucije iz 1936. godine.65 Uz to, i

64 Radi se o projektu stvaranja zajednice drava i-ji je krajnji cilj bio uspostavljanje trajnog mira, a koja bi opstojala na principu politikog stausa quo, u smislu da svaka drava-lanica ostane u biti nezavisna, s tim to bi dio njihovih zajednikih poslova bio prenesen na centralne organe nad ijim bi radom imale punu kon-trolu (Fransoa atle Olivije Dijamel Evlin Pizije, Op. cit., tom II, str. 896897).

65 Takoe su veoma koriena i sovjetska uputstva u pogledu meunacionalnih odnosa, kako ih projektuje Deklaracija prava naroda Rusije, u smislu da se u novoj zajednici garantuje: ravnopravnost i suverenost naro-da; pravo naroda na slobodno samoopredjeljenje, sve

50

u Beogradu se, jednako kao i u Moskvi, idea-lom smatra uspostavljanje drutvenih odnosa u kojima e, kako je Marks znao da kae, zako-ni pravde i morala, kojima ljudi treba da se ru-kovode u meusobnim odnosima, postati vr-hovni zakoni u odnosima meu narodima.66 Sve to, ipak, ne znai da se jugoslovensko po-imanje slobode, kao cilja koji moe biti ostva-ren tek sa svjetsko-istorijskom pobjedom pro-letarijata nad buroazijom, sasvim podudara s onim u Sovjetskom Savezu. Naprotiv, znatno je blie uvjerenju Dona Stjuarta Mila, da jedina sloboda koja zasluuje to ime, jeste sloboda da sopstveno dobro traimo na svoj nain,67 ne-go Staljinovom stanovitu, da je osloboenje mase uslov za osloboenje linosti, usljed ega i glavna parola marksizma mora da bude sve za masu.68 Na toj razlici, koja nije bila samo te-

do otcjepljenja i stvaranja samostalne drave; ukida-nje svih i svakojakih nacionalnih i nacionalno-religij-skih privilegija i ogranienja; slobodan razvoj nacio-nalnih manjina i etnikih grupa (Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, str. 405).

66 K. Marks F. Engels, Izabrana djela, Beograd, 1949, tom I, str. 339.

67 J. S. Mill, Three Essays (On Liberty, Representative Goverment, The Subjection of Women), London, 1975, str. 83.

68 J. V. Staljin, Anarhizam ili socijalizam, Beograd, 1949, str. 7.

51

orijska, nastajala su mnoga jugoslovensko-so-vjetska nesaglasja tokom itavog Drugog svjet-skog rata, a ona e se nai i u osnovi sukoba KPJ sa Kominformom 1948. godine. 69 Drugo je pitanje to to ni u Jugoslaviji, kao ni drugdje, u razumijevanju sutine i sadrine pojmova sopstveno dobro i na svoj nain nije uvijek bilo lako doi do, kako bi filozofi kazali, kon-templacije iste istine.70

Osim toga, ostvarivanje odluka Drugog za-sjedanja AVNOJ-a bilo je mogue samo na te-melju zajednitva jugoslovenskih nacionalnih i dravnih entiteta kojim e et verbis et re biti po-tovano sveto trojstvo:

a) da se njime nita ne konstruie i ne oktro-ie, ne namee i ne podmee, ve se razumno i u granicama realnog, meusobno pribliava i funkcionalno usklauje ono to, kao istorijski

69 Vie o tome, u: Radovan Radonji, Sukob KPJ sa Kominformom i drutveni razvoj Jugoslavije, Zagreb, 1979, III izdanje, str. 3554.

70 Naprotiv, veli Robert Dal: U pluralistikoj zemlji sa umjereno sloenim drutvom, to jest u bilo kojoj sa-vremenoj demokratskoj zemlji, teko je tano odre-diti pojam zajednikog dobra da to moe posluiti kao smjernica za donoenje kolektivnih odluka. U najma-nju ruku, moe se rei da su sva tri termina konkret-no dobro, zajedniko i dobro problematina (Ro-bert Dal, Demokratija i njeni kritiari, Podgorica, 1999, str. 400).

52

ve formirano i potvreno, egzistira kroz razli-ite dravne i drutvene entitete;

b) da je ono formalno i faktiki mogue i po-eljno samo tada i dotle, kada i dokle ne dovodi u pitanje njihove specifine regionalne i druge osobenosti i dinamizme, ne sputava ih u razvo-ju i ne ograniava im pravo i slobodu da samo-stalno odluuju o svemu gdje je takva odluka za njih smatrana boljom od zajednike;

c) da se njime nijedan od tih entiteta ne lia-va izvornog suvereniteta, odnosno prava da ga napusti kad ocijeni da njime, iz bilo kog razlo-ga, ne ostvaruje svoje temeljne interese i ciljeve.

Tome na putu, meutim, stajao je moan oponent: antinomija centralizam decentrali-zacija, potpomognuta jo i veoma svjeim tra-umama prethodnog zajednitva, karakteristi-nog po tome to su vie-manje svi njegovi (volj-ni i nevoljni) konstituenti nastojali da ga isko-riste za ostvarivanje svojih ciljeva i interesa na raun onih drugih. Odgovor na probleme i iskuenja koji su otuda konstantno vrebali, a na koje slovenaki politiki prvaci ukazuju ve u prvoj fazi stvaranja novog zajednitva,71 nije se

71 Slovenaki delegati ve na Drugom zasjedanju AVNOJ-a postavljaju pitanje jezika u naoj vojsci, uz obrazloenje da je u prolosti ba to pitanje unosilo u vojsku veliko nezadovoljstvo. Godinu dana kasnije iz Slovenije stiu i upozorenja da bi valjalo potovati pro-

53

nalazio u uvjerenju koje u poetku snano pro-ima cjelokupan jugoslovenski politiki vrh, da upravljanje svim vanim poslovima u zemlji sa jednog mjesta nema alternativu.72

gram to vee liberalnosti prema pojedinim zemljama, da se ne treba bojati nacionalnih formalnih atributa, te da isprva moe biti jedinstvo samo u osnovnim na-elima (Radovan Radonji, Crnogorska enigma, Pod-gorica, 2002, str. 31).

72 Paradigmatino u tom pogledu bilo je Titovo razmiljanje na Drugom kongresu Narodnog fronta Jugoslavije, 27. septembra 1947: Novo drutveno ure-enje u naoj zemlji zahtijeva i novi oblik politikog ivota. Mnogobrojne i heterogene po svojim shvatanji-ma, politike partije predstavljale bi najveu smetnju za brz i trajan razvitak nae zemlje. Ne samo politi-ka nego i ekonomska struktura nae zemlje iskljuuje mogunost postojanja mnogih partija, sa starim pro-gramima i starim shvatanjima. Jedinstven ekonom-ski program zahtijeva i politiko jedinstvo. Zamisli-mo sebi ovakvu sliku: svrili smo rat, treba prei na iz-gradnju zemlje, treba sav narod mobilisati za izvre-nje mnogobrojnih i vanih zadataka, a imamo razne partije na elu s raznim Grolima, Maekima, ubai-ima, Lazicama, Gavriloviima itd. Jedan kae: ne tre-ba graditi najprije ovaj most, ve onaj drugi. Drugi e kazati: zato se daje vie pomoi, recimo Bosni, Lici, Crnoj Gori, nego nekoj drugoj repiblici? Kazali bi: to e nama Petogodinji plan, to e nama industrija-lizacija, elektrifikacija, to e nama planska poljo-privreda, neka svaki seljak radi kako zna i moe To bi nae snage paraliziralo (J. B. Tito, Govori i lanci, knj. III, str. 133).

54

Enormne tekoe u rjeavanju svih tih pro-blema pratila su i ne manje sloena iskuenja izazvana kolektivizacijom poljoprivrednih ga-zdinstava, opadanjem (masovnog) graditelj-skog elena ve u periodu obnove i izgradnje, iz-nenadnom ekonomskom blokadom sa Istoka i nesnalaenjem kod prvih koraka samoupravne transformacije.73 Iipak, sve to nije odmah zau-stavilo tokom rata i revolucije pokrenuti talas drutvenih promjena. Naprotiv, taj zamah je bio toliko snaan da je zemlja tokom prve dvije decenije novog ivota, u svojem povijesnom

73 Dramatinost situacije u kojoj se zemlja nala sa-mo zbog ekonomske blokade s Istoka, na primjer, ilu-struju podaci: da je iz kredita ugovorenih sa Sovjet-skim Savezom, Poljskom i ehoslovakom, koji su na-mah otkazani usljed sukoba sa Kominformom, treba-lo izgraditi sve objekte u zemlji predviene prvim Pe-togodinjim planom (Josip Broz Tito, Borba Saveza ko-munista Jugoslavije za socijalistiku demokratiju, Beo-grad, 1952, str. 5457); da su nakon prekida trgovin-skih odnosa sa istonoevropskim zemljama rezerve ze-mlje u pogonskim gorivima bile svedene na svega 23 dana (Svetozar Vukmanovi Tempo, Revolucija koja te-e, Beograd, 1971, knj. II, str. 99); da su krediti sa Zapa-da kojima je trebalo ublaiti posljedice ekonomske blo-kade sa Istoka dobijani pod neobino tekim uslovima (na najvie 45 godina, uz godinju kamatu od 11%), i tek poslije isplate odtete za nacionalizovanu zemlju i priznanja dugova stare Jugoslavije (Isto, str. 102).

55

bilansu imala nekoliko odista podjednako ek-skluzivnih i fascinantnih uspjeha.

Uspjenim okonanjem sukoba sa Sovjet-skim Savezom i istonoevropskim socijalisti-kim zemljama, Jugoslavija se dobrim dijelom i subjektivno i objektivno -nala se izvan orbite staljinizma, a time i u prilici da (na)pravi prve korake ka uslovima i vremenu u kojima e ideje pravde, slobode i jednakosti legalno i legitim-no praktikovati na naine koji joj najvie odgo-varaju bez bilo ijeg mentorstva spolja i bez bilo kakve unutranje hipoteke apriorne ideo-loke opredijeljenosti ili revolucionarnosti po svaku cijenu. U njoj se na elemente politikog pluralizma, pa ak i disperzije vlasnitva, poe-lo gledati drugaije nego u zemljama lagera. Nezadovoljstvo njenih graana datim vie ni-je bilo lieno saznanja o moguim alternativa-ma. Znalo se kakav bi trebalo da bude poredak u kome se eli (i moe) bolje ivjeti. Vii je bio standard ivota njenih graana, izraeniji nji-hov tzv. potroaki mentalitet i jasniji zahtjev u pogledu zatite ljudskih prava i sloboda. U njoj je sve manje bilo mjesta za fikciju da se masov-nim unesreenjem moe stii do srenog no-vog ovjeka, a razorenim drutvom do fanta-zmagorinog carstva nebeskog na zemlji. Dru-tvena stvarnost kojoj je veina njenih graana teila bila je antipod boljevikoj inverziji, ka-

56

rakteristinoj po nadreenosti sistema ovjeku, drave drutvu, partije dravi, politike ekono-miji, ideologije nauci, svrsishodnosti procedu-ralnoj racionalnosti, nunosti slobodi, moni-zma pluralizmu.

Zemlja biljei brz privredni razvitak. U re-kordno kratkom roku se industrijalizuje i po tom osnovu oslobaa mnogih zavisnosti spolja, ukljuujui i dio onih stratekog znaaja. U de-ceniji 19521962. ima drugu po veliini stopu rasta drutvenog proizvoda u svijetu, i vidno se pribliava srednje razvijenim zemljama (sa svim to to znai u njenom ekonomskom, soci-jalnom i kulturnom statusu i habitusu uopte). U toj deceniji godinji rast njenog drutvenoga proizvoda iznosi 9,6%; zapoljenosti 5,9%; pro-duktivnosti rada u drutvenome sektoru 5,9%, osnovnih sredstava privrede 8,5%; robnog iz-voza 12,6% i robnog uvoza 8,7%.74

Ekvidistanca prema velikim silama koja je ini podjednako okrenutom svima i otvore-nom za sve spoljne uticaje, ukljuujui i one sa Zapada jo vie je osnaila njenu ionako sa-svim solidnu meunarodnu poziciju, koju ima kao ugledna lanica antifaistike koalicije i ze-mlja-suosniva Organizacije ujedinjenih naci-

74 Branislav Marovi, Ekonomska istorija Crne Gore, Podgorica, 2008, tom II, str. 233.

57

ja. Jugoslavija i njene politike organizacije mo-an su generator disolucije istonoga bloka, od-nosno njegovih pogleda na svijet i koncepcija meunarodnih odnosa. Posebno vanu potvr-du da je tako dala su dva poznata jugosloven-sko-sovjetska dokumenta Beogradska dekla-racija, 1955. godine,75 i Moskovska deklaraci-ja, 1956. godine.76 Na tom fonu je i Prva kon-

75 U beogradskom dokumentu konstatuje se da e dvije zemlje meusobne odnose razvijati na principi-ma: nedjeljivosti mira na kome jedino moe da poi-va kolektivna bezbjednost; potovanja suverenosti, ne-zavisnosti, integriteta i ravnopravnosti meu drava-ma u uzajamnim odnosima i odnosima sa drugim dr-avama; priznavanja i razvijanja miroljubive koegzi-stencije meu narodima, bez obzira na ideoloke razli-ke i razlike u drutvenom ureenju, to podrazumijeva saradnju svih drava na podruju meunarodnih od-nosa uopte, a posebno ekonomskih i kulturnih odno-sa; pridravanja naela uzajamnog potovanja i nemi-jeanja u unutranje stvari ma iz kakvih razloga eko-nomske, politike i ideoloke prirode poto su pita-nja unutranjeg ureenja, razliitih drutvenih siste-ma i razliitih formi razvitka socijalizma stvar isklju-ivo naroda pojedinih zemalja (Savez komunista Jugo-slavije u meunarodnom radnikom pokretu, Beograd, 1968, str. 1516).

76 U moskovskom dokumentu, koji su potpisali predstavnici SKJ i KPSS, stajalo je: Obje strane, pridr-avajui se gledita da su putevi socijalistikog razvit-ka u raznim zemljama i uslovima razliiti, da bogatstvo formi razvitka socijalizma doprinosi njegovom jaanju

58

ferencija nesvrstanih zemalja, odrana u Beo-gradu 1961. godine, na kojoj se, shodno zalaga-njima Jugoslavije za principe na kojima treba da poiva organizacija savremenog svijeta,77 utvruje platforma za djelovanje zemalja nje-govih lanica.78 Djelujui saobrazno tim prin-cipima, Jugoslavija daje zapaen doprinos su-zbijanju podjela i protekcionizama, te uklanja-nju carinskih barijera, nacionalnih, ideolokih

i polazei od injenice da je jednoj i drugoj strani tua svaka tendencija za nametanje svog miljenja u odrei-vanju puteva i formi socijalistikog razvitka sloile su se u tome da gore pomenuta saradnja (odnosi se na sa-radnju SKJ i KPSS R. R.) treba da se temelji na punoj dobrovoljnosti i ravnopravnosti, na prijateljskoj kritici i na drugarskom karakteru razmjene miljenja o spor-nim pitanjima izmeu naih partija (Isto).

77 Tito, Govori i lanci, knj. XIV, str. 41.78 Radilo se o utvrenoj obavezi tih zemalja: (1)

da vode nezavisnu politiku zasnovanu na koegzisten-ciji drava razliitih sistema i nesvrstanosti ili da poka-zuju elju za voenjem takve politike; (2) da trajno po-dravaju pokrete za nacionalnu nezavisnost; (3) da ni-jesu lanice multilateralnog saveza formiranog u kon-tekstu sukoba velikih sila; (4) da, ako se nalaze u bila-teralnom vojnom savezu s nekom od velikih sila ili su lanice regionalnog odbrambenog saveza, taj savez ne smije biti zakljuen u kontekstu sukoba velikih sila; (5) da, ako su nekoj stranoj sili ustupile vojne baze, ta kon-cesija ne smije biti data u kontekstu sukoba velikih sila (Titograd, Praksa, br. 4/1978, str. 40).

59

i vjerskih zapreka politikoj, ekonomskoj, na-uno-tehnikoj, kulturnoj i drugoj saradnji ka-ko u vlastitim odnosima sa drugim dravama, tako i uopte u odnosima meu narodima i ze-mljama u svijetu.79

Njeni vodei socijalni i politiki subjek-ti uvjereni su da imaju odgovore na sva pita-nja i izazove sa kojima se suoavaju, te da znaju puteve i sredstva kojima mogu realizovati svoj projekat drutvenog razvoja. Saobrazno tome, Program SKJ, usvojen 1958. godine, oznaava-ju kao dokument koji, vie nego bilo koji dru-gi u novijoj istoriji radnikog i posebno komu-nistikog pokreta, s marksistikog nauno-teo-rijskog stanovita objanjava savremeni svijet, njegove probleme i protivurjenosti, moguno-

79 Konkretno to znai da ona: intenzivira redovnu robnu razmjenu i drugu saradnju sa skandinavskim ze-mljama i zemljama Beneluksa; obnavlja veze sa Kana-dom, Hondurasom, Paragvajem, Venecuelom, Bolivi-jom, Panamom, Kostarikom, Kubom, ileom, Brazi-lom; uspostavlja diplomatske odnose s Egiptom, Eti-opijom, Izraelom, Jordanom, Libanom, Sirijom, Indi-jom, Burmom, Iranom, Pakistanom, Japanom i Indo-nezijom. Jugoslavija ve krajem 1953. godine ima diplo-matske odnose sa 49 zemalja (meu kojima su bile sve evropske drave osim panije i Portugalije). Ima i 16 novih ekonomskih sporazuma sa zemljama sa kojima do tada nije saraivala.

60

sti revolucionarnih socijalistikih promjena.80 Temelj jugoslovenskog preobraajnog procesa, prema tom dokumentu, ine:

proizvoa, koji radom na drutvenim sred-stvima za proizvodnju stvara dobra za podmi-rivanje vlastitih i optih potreba;

radni kolektiv, koji je kao nosilac privrei-vanja zainteresovan za usklaivanje individu-alnih i kolektivnih interesa;

komuna, kao osnovna teritorijalno-politi-ka i drutveno-ekonomska zajednica u kojoj se povezuju i najveim dijelom ostvaruju ciljevi i interesi radnih ljudi i svih graana;

socijalistike drutvene organizacije (poli-tike, socijalno-ekonomske, kulturne i druge), koje djeluju kao instrument drutvene zajed-nice, povezujui i usmjeravajui akciju svih su-bjektivnih snaga i vrei ulogu nosioca socija-listike misli i njenog stalnog razvitka.81

Idila, meutim, nije bila potpuna. Navedene i druge rezultate i uspjehe uporno prati hipote-ka nedokuenog odgovora na pitanja: kako sa-moupravni sistem uiniti superiornijim ne sa-mo od tzv. realnog socijalizma, ije su ozbilj-ne nedostatnosti razotkrivene tokom sukoba sa Kominformom, ve i od bilo koje klasne para-

80 Isto, str. 410.81 Istorija Saveza komunista Jugoslavije, str. 408.

61

digme uopte; i kako drutvo slobodnih i rav-nopravnih, koji ive u bratstvu i jedinstvu, us-postaviti u zemlji sa ekstremnim razlikama u nivou ekonomske razvijenosti sjevera i ju-ga, odnosno kulturoloke i ideoloke polarizo-vanosti istoka i zapada? Problem je utoliko vei to nijedna od mjera dravne politike (od Osnovnog zakona o upravljanju privrednim preduzeima 1950, preko ustavnih promje-na zapoetih 1951. i nastavljenih donoenjem Ustavnog zakona 1953, do privredne reforme iz 1964), koje su preduzete s ciljem da se pre-mosti jaz izmeu centralistiko-administrativ-nog diriizma i neutaive birokratske uzurpa-cije, na jednoj strani, i proklamovanih demo-kratskih prava i sloboda, na drugoj nije dao eljene rezultate.

U tim i slinim momentima nalazi se naj-vei dio objanjenja zato jugoslovenski ko-munisti na svom Devetom kongresu (1969) u kontekstu i dalje snanoga nastojanja da do-kau da ideja socijalizma, kao konkretnoisto-rijskog procesa drutvenog oslobaanja rada i izbavljanja ovjeka iz okova klasne eksploataci-je i dominacije, nije fikcija ve neto to se ui-stinu moe ostvariti izraavaju spremnost da se odreknu nekih agregata na kojima su do tada temeljili vlastitu viziju (i izgradnju) dru-tva prelaznog perioda, te da potrae nove for-

62

mule za odnose izmeu konstitutivnih djelova jugoslovenske dravne zajednice. Sutinu to-ga zaokreta, u teorijskom smislu, odraavala su stanovita:

da se etatizam pokazao nesposobnim da rjeava drutvene protivurjenosti i probleme efikasnog razvitka;82

da dravnovlasniki monopol vodi eko-nomskoj neracionalnosti i autarkinom pri-vrednom razvoju;83

da odsutnost demokratije zatvara ive izvo-re stvaralatva i progresa.84

Politiku platformu, na kojoj je promjene trebalo izvesti konstituisale su, vie od ostalih, ocjene:

da su odnosi meu republikama bili optere-eni objektivno veoma protivurjenim intere-sima, tako da na jedinstvenom tritu, na pri-mjer, nije isti poloaj jedne razvijene i jedne ne-razvijene republike;85

da se usljed razliite strukture proizvod-nih snaga u republikama vrlo lako dogaa da odluke jedinstvene politike federacije u stvari

82 Deveti kongres Saveza komunista Jugoslavije, Beo-grad, 1969, str. 58.

83 Duan Bilandi, Historija Socijalistike Federa-tivne Republike Jugoslavije, Zagreb, 1978, str. 347.

84 Isto.85 Ustavne promjene, Beograd, 1971, str. 20.

63

nejednako pogaaju pojedine od njih i stvara-ju konflikte meu njima;86

da se takvi problemi ne mogu savladati ide-olokim formulama, a jo manje dravnom pri-nudom preko federacije;87

da su jugoslovenske nacije, bez obzira na meusobne razlike u razvijenosti posta-le kompletne moderne nacije koje ne mogu a da ne trae sve neophodne uslove za svoju pu-nu i svestranu ekonomsku, politiku i kulturnu afirmaciju meu drugim narodima svijeta.88

Na urgentnost ozbiljnih popravki sistema koje su predstojale, i u prvom redu podrazu-mijevale reformu federacije iji bi akcenat bio na decentralizaciji sistema upravljanja, utica-la je i pojava nimalo bezazlenih politikih tala-sanja u gotovo svim jugoslovenskim republika-ma, a ponajvie u tri najrazvijenije i objektivno najuticajnije.

Slovenija, tako, svoju osjetljivost na unita-rizam, centralizam i etatizam iskazuje u tzv. cestnoj aferi (1969), tokom koje e javno i jasno istai potrebu za uvoenjem istih rauna iz-meu republika i radikalno smanjenje bavljenja federalnih organa poslovima koje mogu i treba

86 Isto.87 Isto.88 Duan Bilandi, Op. cit., str. 375.

64

da budu u ingerencijama republika. To obrazla-e time da se u Sloveniji stvaraju ekonomske, a u drugim republikama politike investicije.89

Hrvatska je takoe uvjerena da je postoje-i sistem odnosa u federaciji ekonomski ugro-ava i sve vie osiromauje (jer se njena sred-stva enormno prelivaju drugima). Izlaz iz toga ona vidi: prvo, u likvidaciji saveznog drav-nog kapitala; potom, u deviznom sistemu koji e obezbjeivati da devize pripadaju onima koji ih zarade; najzad, u novom nainu raspodje-le novca iz emisije Narodne banke. Savez ko-munista Hrvatske e (1971) na toj liniji defini-sati politiku platformu o ueu ove Republike u daljem uvrivanju federativne zajednice, ali ne posredstvom integrativne funkcije save-zne drave ve direktno preko raznih oblika saradnje i povezivanja sa drugim narodima i republikama u svim oblastima drutvenog, pri-vrednog i kulturnog ivota.90

Oficijelna Srbija, pak, emituje poruku da sve to odgovara drugima, odgovara i njoj. Poloaj i veliina Srbije i njeni potencijali (materijalni i ljudski) takvi su da, kako kau srpski komuni-stiki liberali (1972), ona moe da igra svaku igru i da u svakoj varijanti nae sebe i svoj in-

89 Isto, str. 361.90 Isto, str. 421.

65

teres. Naravno, sve to pod dva uslova: da se ze-mlja oslobodi tutorstva saveznoga vrha, odno-sno prakse da se u Jugoslaviji iz jednoga cen-tra, i na isti nain, regulie sve; i da se izbjeg-ne svaki manevar kojim bi se decentralizacija drave kompenzirala centralizacijom partij-skog odluivanja. Istiui da bi tako neto zna-ilo uspostavljanje prinudne uprave nad nacija-ma i da velikodravni centralizam ne odgovara nikome, oni preferiraju reformu koja e obez-bijediti potpuni suverenitet svake republike, uz minimalnu zajedniku orijentaciju. Saobra-zno tome, poruuju da ne eznu za vraanjem na stanje kada se smatralo da po definiciji Sr-bija i Jugoslavija imaju isti stav.91

U vrijeme kada je krenula u naznaene pro-mjene Jugoslavija je bila liberalnija, demokrat-skija i humanija od ostalih socijalistikih ze-malja. Ipak, pokazalo se, ne i toliko drugaija od njih da bi prieljkivani demokratski prepo-rod bio ostvaren. Ustavna reforma iz 1974, sa svojim idejom da se centralistiko upravljanje supstituie sporazumijevanjem i dogovaranjem republika, nije dosegla do proklamovanog ci-lja. Ona, ne samo da nije doprinijela realizaciji zahtjeva da se svakom narodu omogui da ras-polae ostvarenim vikom rada, odnosno da

91 Isto, str. 371, 417.

66

odluuje o uslovima svog ekonomskog, kultur-nog i uopte drutvenog ivota, ve se pretvo-rila u manevar koji je donekle disperziranom, ali i dalje neprikosnovenom, partijsko-drav-nom monopolu omoguio da iza njene fasade izgradi jo ira i vra uporita svoje domina-cije. Umjesto anticipiranog bitno relaksirajueg konfederalizma, dobila se nova, jo violentni-ja spirala sve dramatinijih konfliktnosti. Pri-vredni razvoj zemlje se jo vie usporava, ra-zlike u nivou razvijenosti pojedinih njenih dje-lova se poveavaju, a zaostajanje za evropskom civilizacijom u ekonomskoj efikasnosti, poli-tikoj demokratiji i kvalitetu ivota postaje jo oiglednije. U skupini ekonomskih indikatora tog trenda, dva su upeatljivija od ostalih. Je-dan pokazuje da Jugoslavija, nakon privrednog uzleta ezdesetih i prve polovine sedamdesetih godina, poinje da zaostaje za tempom razvo-ja susjednih zemalja, to potvruju podaci da je njen drutveni proizvod u periodu 19651985. godine povean etiri puta, dok je u Italiji u is-to vrijeme povean 5,7 puta, Grkoj 5,8 puta, a u Austriji ak 7 puta.92 Drugi se odnosi na kre-tanje inflacije i pokazuje da je ova 1986. godi-

92 World Development Statistics, Oxford Univ. Press, 1987, str. 207.

67

ne ve bila dostigla 190%, 1987 419%, a 1988 1.232%.93

Republiki partijski kongresi, odrani to-kom 1986. godine, na kojima je uraen posljed-nji oficijelni bilans postignutog u socijalisti-kom samoupravnom razvoju zemlje, pokazali su svu nemo vodeih snaga u odnosu na iza-zove krize koja se neumoljivo produbljuje i zao-trava. Na kongesu crnogorskih komunista, na primjer, konstatovano je:

da postoji veliki raskorak izmeu opredje-ljenja, utvrene politike i stvarnosti;94

da su sve izraenije birokratsko-tehnokrat-ske sprege i naglaenija uloga centara politi-ke moi na raznim nivoima doveli do potiski-vanja samoupravljanja i delegatskog sistema, do blokade u odluivanju, do svojevrsne suspenzi-je sistema i plana;95

da su odve este blokade sistema samou-pravnog sporazumijevanja i drutvenog do-govaranja, iza kojih su stajali partikularisti-ki interesi i zatvaranja na svim nivoima, do-vele do neefikasnosti delegatskog sistema i

93 ivko Andrijaevi erbo Rastoder, Istorija Cr-ne Gore od najstarijih vremena do 2003, Podgorica, 2006, str. 482.

94 Deveti kongres Saveza komunista Crne Gore (Do-kumenti), Titograd, 1986, str. 86.

95 Isto, str. 11.

68

do krupnih problema u ostvarivanju ustavnog koncepta federacije;96

da su parcijalna, nedovoljno prouena i ne-usklaena rjeenja u oblasti ekonomske politi-ke dovela do tekih poremeaja u robno-nov-anim odnosima, jo veeg otuivanja dohot-ka od radnika i uopte siromaenja materijalne osnove samoupravljanja, usljed ega je polo-aj radnika u drutvenoj reprodukciji gotovo vraen na stanje s kraja ezdesetih godina;97

da su, usljed prevage parcijalnih interesa nad zajednikim, pojaani dezintegracioni procesi i zatvaranja na nivou osnovnih i radnih organi-zacija, optina, republika i pokrajina, to je do-velo do produbljavanja razlika u regionalnom razvoju i ojaalo tendencije meusobnog po-dozrenja i podvajanja;98

da se meu najvanijim uzrocima takvo-ga trenda nalaze pojave i produbljivanje ne-jedinstva u SKJ, tendencije njegove federali-zacije, agresivnije ispoljavanje policentrinoga etatizma;99

da su, uz sve to, u osjetnom porastu i su-bjektivne slabosti nerad, nedisciplina, neod-

96 Isto, str. 86.97 Isto, str. 15.98 Isto, str. 1112.99 Isto.

69

govornost i nedomainski odnos prema sred-stvima u drutvenoj svojini.100

Meutim, od svih odgovora na te izazove, a bilo ih je raznih, najei i najglasniji na tom skupu bio je onaj: Moramo biti generacija ko-munista koja se nee prepoznati po stanju kri-ze i njenom opisivanju, ve prije svega po spo-sobnosti da osmisli neophodna rjeenja za nje-no uspjeno savladavanje i za svestrani razmah sistema socijalistikog samoupravljanja, po odlunosti da se ta rjeenja dosljedno sprovo-de u ivot.101

Da je takav odgovor sutinski bio isto to i svojevrstan rekvijem socijalistikom samou-pravnom sistemu pokazala su ubrzo zbivanja u kojima istorija kao da je htjela jo jednom da potvrdi Marksov nalaz da je udno ponaa-nje Francuza 1848. godine prije bilo zakoni-tost nego iznenaenje.102 Politika platforma s

100 Isto, str. 95.101 Isto, str. 38.102 Odnosi se na njegovu konstataciju: Ljudi prave

svoju sopstvenu istoriju, ali ne po svojoj volji, ne pod okolnostima koje su sami izabrali, nego pod okolnosti-ma koje su neposredno zatekli, koje su date i naslijee-ne. Tradicija svih mrtvih generacija pritiskuje kao mo-ra mozak ivih. I upravo kad izgleda da su zauzeti time da sebe i stvari preokrenu, da stvore neto ega jo ni-je bilo, upravo u takvim epohama revolucionarne krize oni bojaljivo prizivaju u svoju slubu duhove prolo-

70

kojom je dogoeni narod u Crnoj Gori dvi-je godine kasnije poao u antibirokratsku re-voluciju, da bi okonao svoju agoniju, glasila je: Crnogorsko rukovodstvo je izgubilo parni-cu s narodom. Krahirala je jedna pogrena po-litika u kojoj su se fabrikovali stavovi, koja se kitila retorikim cvijeem, a iza toga neizmjer-no malo stajali rezultati, injenice.103 Ni drug-dje nije bilo bitno drugaije. Kritika pojava za koje se smatralo da deformiu socijalistiki si-stem, ubrzo se i u propagandnoj kampanji i u faktikom politikom injenju pretvorila u kritiku samog sistema, a zahtjev za ravnoprav-nou u jugoslovenskoj zajednici u zahtjev za uspostavljanje novog jugoslovenskog poretka. Preinaena je svekolika vizura perioda ko-munistike vladavine. Pola vijeka mirnog ra-zvoja nakon Drugog svjetskog rata proglaeno je za vrijeme u kome su carevale ludosti, arla-tanstva, improvizacije i avanturizam. Narodo-nooslobodilaka borba je preimenovana u bra-toubilatvo, kvislinzi su izjednaeni sa antifa-istima, socijalizam (zajedno sa samoupravlja-

sti, pozajmljuju od njih imena, bojne parole, kostime, da bi prerueni u to preasno ruho i pomou tog pozaj-mljenog jezika izveli novi svjetsko-istorijski prizor (K. Marks F. Engels, Izabrana djela, tom I, str. 181).

103 Poslije svega krah pogrene politike, Titograd, Pobjeda, 11. januar 1989, str. 2.

71

njem i bratstvom i jedinstvom) nazvan je gro-teskom, a druga Jugoslavija tamnicom najveeg naroda koji u njoj ivi. Linosti koje su do tada smatrane zaslunim za prosperitet zemlje i nje-nu meunarodnu afirmaciju, oznaene su kao probisvijeti, talog, veoma esto ljudi bez bio-grafija, ljudi koji su u nesrei svog naroda i u nekakvoj nasilnoj revoluciji vidjeli priliku da se dograbe vlasti.104

Takav rasplet krize mogao je da izmije-ni sliku o drugoj Jugoslaviji u svemu osim u sljedeem:

da ta zemlja, sa dometima kojima se svijet divio, nije bila fatamorgana ve stvarnost;

da je vrijeme njenog uzleta trajalo koliko i njen razvoj saobrazan principima na kojima je stvorena;

da slian prodor, uzlet i uspjeh, za tako krat-ko vrijeme, pa jo u okolnostima kakve su bi-le njene, nije imala nijedna druga zemlja u no-vijoj istoriji, ukljuujui i domovine uporednih meaa.

I po tome su odluke Drugog zasjedanja AV-NOJ-a, bile (u pozitivnnom smislu) neto dru-go u odnosu na domete i uinke ostalih (upo-rednih) velikih dokumenta.

104 NIN, Beograd, 19. avgust 2004, str. 4.

72

IIIDramatini obrt u jugoslovenskoj uspje-

noj prii donio je osim potvrde Kasirero-ve teze da u politici uvijek ivimo na vulkan-skom tlu, tako da moramo biti spremni na iz-nenadne potrese i erupcije105 i nezaobilazna pitanja:

Zato je krahirao jugoslovenski samouprav-ni sistem?

U kakvom su meusobnom odnosu nesta-nak druge Jugoslavije kao drave i odluke Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a, u smislu da li je dru-go moglo biti uzrok prvome? Jesu li zajed-no s njihovim edom drugom Jugoslavijom otile u prolost i odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a?

Na potpune odgovore na ova i slina pitanja jo e se ekati. Oni e uslijediti tek onda:

kada se bude imala vremenska distanca ne-ophodna za objektivnu analizu;

kada se tog posla prihvate oni kod kojih su nauni principi iznad i ispred nacionalnih i vjerskih naloga, a logos pretpostavljen mitosu;

kada se jo potpunije i snanije nametne po-treba da se, u kontekstu aktuelnih odmjerava-nja bivih lanica jugoslovenske dravne i dru-

105 Ernst Kasirer, Mit o dravi, Beograd, 1972, str. 273.

73

tvene zajednice sa partnerima i partnerstvima unutar evroatlantskih i inih integracija kojima tee, te procjenjivanja to im sve ove donose, sagleda vlastito politiko nasljee i pravo koje im ono u tom pogledu daje.

To, meutim, ne znai da se o pomenutim pitanjma i moguim odgovorima na njih ne moe razgovarati, i da se ve ne razgovara, u okviru nekih optih pretpostavki kao to su, na primjer, ove:

(1) da je krah jugoslovenskog socijalistikog samoupravnog sistema posljedica kraja socija-lizma kao takvog;

(2) da se u itavoj toj stvari radi o posljedi-ci istroenosti birokratsko-etatistikog sistema, ija su motivaciona struktura i politika kultu-ra bile ne samo limitirajue za bilo kakav dalji napredak, nego i razarajui po ve stvoreno u njegovim okvirima;

(3) da se krajnji uzroci kraha druge jugoslo-venske drave nalaze u pokuaju zamjene av-nojevskog principa jednakosti njenih konstitu-enata hegemonijom jednog od njih nad svima ostalima;

(4) da je vrh jugoslovenskog politikog si-stema, olien u Savezu komunista, zatajio u vr-enju svoje povijesne misije;

(5) da glavna objanjenja, podjednako za po-javu i za nestanak, jugoslovenskog uda tre-

74

ba traiti u kvalitetu kormilara, u smislu da je sve dolo s ljudima sa vizijom, a da je sve nesta-lo onda kad takvih vie nije bilo, ili su posta-li manjina.

Konkretno, radi se o sljedeem. (1) Za objanjenje pretpostavke da je jugo-

slovenski sluaj zakonit emanat opte sudbine socijalizma kao takvog, obino se navode dvije reference neprimjereni drutveni odnosi i ne-upitna produkciona inferiornost ekonomskog sistema.

Prvo se ilustruje svojevrsnim Bermud-skim trouglom socijalizma, kojega ine:

a) neprimjereno stanje u oblasti zadovoljava-nja ovjekovih socijalno-ekonomskih potreba i politikih prava;

b) nespermnost politikih elita na vlasti na bilo kakve promjene kojima bi se ugrozio dati odnos snaga drutvene moi;

c) nepostojanje drutvene sile koja bi, mimo oficijelne elite (na vlasti), uinila bilo to ozbilj-nije na promjeni datog stanja.

Za ilus