Racunarstvo i Informatika

1. Historiski razvoj računara

Računar, složeni je uređaj koji služi za izvršavanje matematičkih operacija ili kontrolnih operacija koje se mogu izraziti u numeričkom ili logičkom obliku. Važan korak naprijed u razvoju digitalnih  računala bilo je uvođenje binarnog sustava za unutrašnje numeričke procese. Razvoj računara podjeljen je u šest generacija. Ako ne računamo različita ručna računska sredstva, poput različitih vrsta računaljki i abakusa koji su se javili još u starom vijeku, možemo reći da je  prvu  računsku  mašinu  napravio 1642. godine poznati francuski matematičar i fizičar Blez Paskal (Blaise Pascal, 1623-1662). Paskalova mašina je bila u potpunosti mehanička i koristila je zupčanike a pokretala se okretanjem ručice. Ta mašina je moglada izvodi jedino operacije sabiranja i oduzimanja. Međutim, tridesetih godina kasnije slavni njemački matematičar Lajbnic (1626-1716) napravio je računarsku mašinu koja je, osim sabiranja i oduzimanja mogla da izvršava i operacije množenja i dijeljenja. Naravno da je i ova mašina u potpunosti bila mehanička i nije donjela nikakvu novinu u tehnologiji, ali ipak predstavlja ekvivalent kalkulatora 300 godina prije pojave kalkulatora kakve danas koristimo. Čarls Bebidž, profesor na matematičkom fakultetu na univerzitetu Kembridž je izumio diferencijalnu mašinu. Ova takođe mehanička mašina, je mogla samo da sabira i oduzima, a koristila se zaizračunavanje tablica u pomorskoj navigaciji. Rezultati su upisivani na bakrenu ploću pomoću čelićnih kalupa. Analitička mašina se može smatrati prvim mehaničkim programabilnim računarom iz razloga što je imala četiri dijela:Ulaznu jedinicu, Jedinicu za izračunavanje, Izlaznu jedinicu, Memoriju. Veliki napredak u odnosu na diferencijalnu mašinu je bio u tome što je analitička mašina bila računar opšte namjene. Prvi programer u svijetu je bila kčerka Iorda Bajrona gospođa Ada. Prvi veliki korak u razvoju ovih mašina načinio je njemački student Konrad Zuse. Atansovljeva mašina je bila jako napredna za ono vrijeme. Koristila je binarnu aritmetiku i imala je kondenzatore kao memoriske elemente koji su se povremeno osvježavali radi sprečavanja curenja naelektrisanja. Savremeni RAM čipovi rade upravo na ovom principu. Hovard Aiken, vršeći složena izračunavanja u svom doktoratu na Harvardu, odlučio je da napravi mašinu opšte namjene na bazi releja umjesto mehaničkih zubčanika koje je koristio Bebidž. Njegova prva mašina, Mark I, završena je 1944. Godine na Harvardu. Upravo kada je Hovard završio svoju drugu mašinu Mark II, elektromagnetni releji su bili prevazidženi i počela je era elektronike, era elektronskih digitalnih računara.

Prva generacija

Motiv za ubrzan rad na elektronskim računarima bio je Drugi svetski rat. Podatci o kretanju bili su slati iz Berlina putem radio veze. Naravno te poruke su se mogle prisluškivati ali problem je bio što su bile šifrirane putem uređaja ENIGMA. Konstruktor ove mašine je bio bivši presjednik Tomas Džeferson. Proruke su bile šifrirane uređajem ENIGMA i kao takve su slane, medžutim tu se javlja problem jer je za dešifrovanje tih poruka bilo potrebno izvršiti veliko izračunavanje što dovodi i do novog izuma. Izum koji su koristili za dešifriranje poruka zvao se COLOSSUS. U projektovanju ove mašine učestovao je i poznati engleski matematičar Alen Tjuring. Ova mašina proradila je 1943. godine i čuvana je u strogoj tajnosti.

COLOSSUS nije uticao na razvoj drugih računara ali je ipak to bio prvi elektronski računar. U SAD-eu 1943. Godine, Mokli i njegov postdiplomac Ekert su počeli da rade na elektronskom računalu kojeg su nazvali ENIAC. Ova mašina se sastojala od 1800 vakimskih cijevi i 1500 releja. ENIAC je bio težak 30 tona i zauzimao je veličinu odbojkaškog igrališta. Snaga mašine bila je 140 kW. Za množenje dva broja bile su mu potrebne 3 ms. ENIAC je imao dvadeset registara, a svaki je mogao da sadrži desetorocifren broj i to tako sto je svaka cifra predstavljena sa po deset vakumskih cijevi. Programirao se sa postavljanjem 6000 multipozicionih prekidača, a veze izmedzu komponenata bile su žičane. Mašina je bila završena 1946. Godine kada je bilo prekasno da se primjeni u svrhe koje je bila nemjenjena. Prvi naredni računar koji je proradio 1949. godine bio je EDSAC izradžen na Univerzitetu Kembridž u Velikoj Britaniji. Njegov konstruktor bio je Moris Vilks. Ovaj računar je značajan iz razloga što je bio jedini računar sa zapamčenim programom. Slijedili su JOHNIAC napravljen u firni Rand Korporation, ILLIAC napravljen na Univerzitetu Ilinoisu, MANIAC iz Los Alamos Laboratory i WEIZAC sa Vajcmanovog instituta u Izraelu. Ekert i Mokli su počeli da rade na narednom računaru EDVAC (Electronic Discrete Variable Automatic Computer), ali je taj projekat bio fatalno ugrožen kada su njih dvojica napustila Univerzitet u Pensilvaniji.

U međuvremenu, jedan od učesnika ENIAC projekta, Džon von Nojman (John von Neumann) je otišao na Prinstonov Institut za napredne studije da bi radio na sopstvenoj verziji EDVAC-a, koju je nazvao IAS mašina. Fon Nojman je zaključio da je programiranje računara pomoću velikog broja prekidača i kablova sporo i teško, i da je bolje program predstaviti u digitalnom obliku u memoriji računara. Njegov arhitekturni princip, poznat kao fon Nojmanova mašina, primjenjen je kod prvog računara sa zapamćenim programom EDSAC, i još uvek je osnova za gotovo sve računare i do današnjih dana. Ova arhitektura, kao i IAS mašina koju je fon Nojman izradio u saradnji sa Hermanom Goldštajnom (Herman Goldstine), imala je ogroman uticaj na dalji razvoj računara. Fon Nojmanova mašina je imala pet osnovnih dijelova: memoriju, aritmetičko logičku jedinicu, jedinicu za upravljanje programom, ulaznu opremuizlaznu opremu.

Druga generacija

Godina 1948. donosi taj revolucionarni pomak. Naime, te godine su trojica stručnjaka, koji su radili za Bell Laboratories, Bardin (John Bardeen), Bretejn (Walter Brattain) i Šokli (William Shockley) izumeli tranzistor, za šta su 1956. godine dobili Nobelovu nagradu za fiziku. Za samo desetak godina tranzistori su napravili revoluciju u računarskoj industriji, tako da su do kraja pedesetih vakumske cijevi potpuno izbačene iz upotrebe, bar što se proizvodnje računara tiče. Značajno su smanjene dimenzije računara kao i potrošnja, dok su brzina i pouzdanost rada znatno povećane. Prvi tranzistori zvan računar napravljen je u Linkolnovoj laboratorijina MIT-u. To je bila 16-bitna mašina poput Whirlwind I. Nazvan je TX-0 (Transistorized eXperimental computer 0) a namjenjen je bio samo kao uređaj za testiranje jače mašine TX-2. TX-2 nije predstavljao Bog zna šta, ali je jedan od inženjera koji je radio u laboratoriji, Kenet Olsen (KennethOlsen), 1957. godine formirao kasnije čuvenu kompaniju DEC i proizvodio komercijalne računare nalik na TX-0. PDP-1 se konačno pojavio 1961. godine i imao je 4k 18-bitnih riječi i ciklus instrukcije od 5ms. Ove performanse su bile upola slabije

od IBM 7090, tranzistorizovanog nasljednika mašine IBM 709 i najbržeg računara na svijetu toga doba. Međutim, PDP-1 je koštao 120,000$, dok je IBM 7090 koštao milione  dolara. DEC je prodao više desetina ovih računara i industrija mini računara je rođena. Jedna od prvih je uvođenje CRT displeja i mogućnost da se upiše tačka bilo gdje u okviru ekrana dimenzija 512×512 tačkica. Nekoliko godina kasnije DEC je izbacio na tržište PDP-8 koji je bio12-bitna mašina ali je koštala svega 16,000$. IBM je, sa pojavom tranzistora, napravio mašinu IBM 7090, a kasnije i 7094. 7094 je imao ciklus instrukcije od 2ms i 32k 36bitnih riječi memorije sagrađene od magnetnih jezgara. Godine 1964. je novoosnovana kompanija CDC proizvela mode l6600. Ova mašina je skoro za red veličine bila brža od tada moćnog IBM 7094. Tajna njegove brzine ležala je u tome da je njegov CPU bio visokoparalelizovan, a unutar računara se nalazilo i nekoliko malih računara koji su upravljali poslovima i ulazno/izlaznim operacijama. Vrijedi pomenuti još jedan računar iz ove generacije, a to je Burroughs B5000. Dok su se svi ostali proizvođači bavili samo hardverom, ovaj računar izrađen je tako da olakša posao prevodioca za jezik ALGOL 60.

Treća generacija

Pronalazak integrisanih elektronskih kola 1964. godine donio je novi revolucionarni pomak u računarskoj industriji. U početku bila su to kola malog stepena integrisanosti (SSI - Small Scale of Integration) koju se dozvoljavala da nekoliko tranzistora bude na jednom čipu, a kasnije (1968.godine) su se pojavila MSI kola (Medium Scale of Integration) kod kojih je na jednom čipu smještano više destina tranzistora. Godine 1971. dolazi doproizvodnje integrisanih kola velikog stepena integrisanosti (LSI - LargeScale of Integration) sa više stotina tranzistora na jednom čipu. Zahvaljujući ovim pronalscima, računari su postajali manji, brži,pouzdaniji i jeftiniji. Do 1964. godine IBM je bio vodeća kompanija za proizvodnju računara. U to vrijeme pojavio im se veliki problem, jer dve uspješne mašine, 7094 i 1401, nisu bile kompatibilne. Prvi računar je bila veoma brza mašina za numerička izračunavanja koja je koristila paralelnu binarnu aritmetiku na 36-bitnim registrima, dok je drugi bio ulazno/izlazni procesor  koji  je  koristio sekvencijalnu decimalnu aritmetiku nad memorijskim riječima proizvoljne dužine. Mnogi klijenti su željeli da imaju obe mašine, ali ne i posebne programerske timove koji ne bi mogli da sarađuju. Kada je došlo vrijeme da se ova dva proslavljena računara zamijene novim proizvodom, IBM je preduzeo radikalan korak. Uveo je jedan tipračunara IBM System/360, zasnovan na integrisanim kolima, koji je bio projektovan i za naučnu i za poslovnu primjenu. System/360 je sadržao mnogo inovacija. To je bila familija mašina sa istim „jezikom“ sve većeg kapaciteta i moći. Ovu ideju su ubrzo prihvatili i ostali proizvođači računara. Još jedna velika novina bio je koncept multiprogramiranja, gde je istovremeno više programa u memoriji i dok jedan obavlja ulazno/izlazne aktivnosti, drugi koristi CPU. Mašina je imala 16 32-bitnih registara za binarnu aritmetiku, ali je memorija bila  bajtovski  orijentisana,  kao kod  1401,  a još  uvek  su  postojale sekvencijalne instrukcije za prenošenje zapisa promenljive dužine po memoriji. Sljedeća bitna karakteristika ovog računara bio je, za to vrijeme,ogroman adresni prostor od 224 bajtova, odnosno 16MB. Obzirom na  cijenu meorijskih  čipova  toga  vremena,  ovaj kapacitet je praktično značio beskonačnu veličinu. Već sredinom osamdesetih godina,

ograničenje od 16MB je postalo problem, pa je IBM morao djelimično da odustane od kompatibilnosti da bi uveo 32-bitno adresiranje, tj. adresni prostor od 232 bajtova.Takođe je načinjen veliki napredak i u proizvodnji mini računara kada je DEC proizveo PDP-11, 16-bitnog nasljednika računara PDP-8. PDP-11 je bio bajtovski orijentisana mašina sa registrima dužine riječi, a zbog izuzetno povoljnog odnosa cijena/performanse doživjeo je veliki uspjeh na tržištu, anaročito su ga kupovali univerziteti. Uopšte, ovu generaciju računara, osim pomenutog, karakterišu i pojave koncepta keš memorije i virtuelne memorije, kao i koncepta dijeljenja procesorskog vremena (time sharing). Osim toga, treba naglasiti da se u ovom razdoblju pojavio i prvi mikroprocesor (1971. godine), što će imati velikog značaja za kasniji razvoj računarske tehnike. Takođe se javljaju iprvi vektorski i protočni računari. Pomenimo i prvi superračunar Cray-1 iz1974. Godine.

Četvrta generacija

Do osamdesetih godina napredak u tehnologiji integrisanih kola doveo je do stvarnja VLSI čipova (Very Large Scale of Integration) koji su mogli da sadrže nekoliko desetina hiljada, a zatim i nekoliko stotina hiljada,pa čak i nekoliko miliona tranzistora na jednom čipu. Naravno da je to vodilo ka manjim i bržim računarima. Cijena računara je pala do te mjere da se otvorila mogućnost da svaki pojedinac ima sopstveni računar. Tada je i započela era personalnih računara. anašnji računari se mogu grubo podeliti u pet kategorija koje se donekle preklapaju. Ova podela se zasniva na fizičkoj veličini, performansama i oblasti primjene. Najnižu klasu čine personalni računari. To su mašine zasnovane na mikroprocesorima, tj. procesorima izvedenim na jednom čipu, a obično su namenjene samo jednoj osobi za korišćenje u kancelariji,u edukaciji ili za kućnu upotrebu. Mini računari se naveliko koriste u aplikacijama u realnom vremenu, na  primer za kontrolu vazdušnog saobraćaja ili automatizaciju fabrika. Teško je reći šta čini jedan mini računar, jer mnoge kompanije proizvodeove računare sa 16-bitnim ili 32-bitnim mikroprocesorima uz izvijesnu količinu memorije i ulazno/izlaznih čipova, gde je sve to smešteno na jednoj štampanoj ploči. Tradicionalni veliki računari su naslednici mašina kao što su IBM 360i CDC 6600. Stvarna razlika između supermini računara i velikog računara je u ulazno/izlaznim mogućnostima i aplikacijama za koje se koriste. Tipični supermini može da ima jedan ili dva diska reda veličine 1GB, dok veliki može da ima i sto takvih. Supermini se koriste za ineteraktivne aplikacije,dok se većina veliki računara koristi za velike pakete poslova ili obradu transakcija kao što su one u bankarstvu ili za rezervaciju avionskih karata, gde su potrebne ogromne baze podataka. Na vrhu se nalaze superračunari. Ove mašine su specijalno projektovane tako da se maksimizira broj FLOPS-ova (FLoating pointOperations Per Second). Sve što je ispod 1 gigaflops se ne može smatrati superračunarom. Superračunari imaju jedinstvenu, visokoparalelnu arhitekturu radi postizanja tih brzina, a efikasni su samo kada se primjenjuju na mali opseg poslova. Za ovu generaciju računara karaktersitičan je i intenzivni razvoj računarskih mreža različitih opsega (LAN, WAN i dr.)

Peta generacija

Peta generacija računara je u povoju i razvija se tokom osamdesetih i devedesetih godina. Nju odlikuje masovni paralelizam, kao i proizvodnja računara koji su orijentisani određeni problemima.Takođe je karakteristična  pojava  RISC  arhitektura (Reduced Instruction SetComputer). Ovi računari imaju mali broj instrukcija koje izvršavaju  jednostavnu obradu, ali se zato uglavnom sve izvršavaju u toku jednog taktnog intervala, za razliku od  uobičajenih CISC mašina (ComplexInstruction Set Computer) koje imaju veliki broj instrukcije, od kojih su mnoge prilično "moćne" ali za svoje izvršenje zahtijevaju veći broj taktnih intervala. Mada su RISC mašine počele svoj život na tržištu, nije izvesno kada će ova generacija (i hoće li u potpunosti) zameniti postojeću generaciju računara.

2. Brojni sistemi u računarstvu

Još u stara vremena Rimljani i Grci su imali svoje brojne sisteme u kojima su računali. Međutim, ti brojni sistemi bili su vrlo složeni i nisu bili prikladni za izvođenje složenijih matematičkih operacija.Pretpostavlja se da su tek Hindusi u Indiji prvi otkrili da se neki proizvoljni skup različitih stvari može preslikati na jedan apstraktan ali uređen skup znakova. Ovaj referentni skup sastavljen je od deset različitih znakova koji se nazivaju cifre. Pri tome se cifre mogu dodavati jedna do druge i time dobivaju različite vrijednosti. Tako je nastao decimalni brojni sistem kojim se i danas služimo. Ovaj sistem brojanja i računanja stigao je preko Bliskog Istoka u Italiju, a kasnije se proširio i u cijeloj Evropi tokom 11. i 12. vijeka. Međutim, decimalni brojni sistem nije i jedini sistem u kome se mogu izraziti brojevi. Postoji čitav niz drugih brojnih sistema koji imaju neke zajedničke karakteristike.

Brojni sistemi - osnovne karakteristike

Svaki brojni sistem definisan je slijedećim veličinama:

1. Skupom cifara sa kojima se radi u datom brojnom sistemu,2. bazom, koja je fiksna za jedan brojni sistem.

Baza decimalnog brojnog sistema je 10, a osnovni skup cifara je; 0, 1, 2 , 3, ... 8 i 9. Pomoću navedenih cifara može se predstaviti svaki broj. Obično se taj broj piše u skraćenom

obliku, imajući u vidu da je decimalni brojni sistem pozicioni. Bitno je spomenuti da se brojni sistemi dijele na:

1. Pozcijske brojne sisteme,2. Nepozicijske brojne sisteme

Nepozicijski brojni sistemi su oni kod kojih značenje pojedini znakova ne ovisi o njezinu položaju u zapisanom broju. Najpoznatiji nepozicioni brojni sistem, koji se i danas upotrebljava je sistem rimskih brojeva. On se sastoji od sljedećih znakova:

znakovi I V X L C D M

vrijednost 1 5 10 50 100 500 1000

Pravila za njihovo zapisivanje su:1. Ako nekoliko jednakih znakova stoji jedan uz drugog onda im se vrijednosti sabiraju

(npr. XXX znaci X + X + X, tj. time je zapisan broj 30),2. ako su uzastopno zapisana dva različita znaka od kojih lijevo stoji ona s većom

vrijednošću, onda se njihove vrijednosti sabiraju (npr. XVI znaci X + V + I, tj. time je zapisan broj 16);

3. ako su uzastopno zapisane dva različita znaka od kojih lijevo stoji onaj s manjom vrijednošću, onda se njegova vrijednost oduzima od desno napisanog znaka (npr. XC znaci C - X, tj. time je zapisan broj 90).

U pozicijskim brojnim sistemima upotrebljava se ograničeni broj znakova s tim da njihova vrijednost ovisi o položaju u zapisanom broju. Otuda su ti sustavi dobili svoj naziv. Svaki pozicioni brojni sistem ima svoju bazu, znakove i najveći element. Baza je broj različitih znakova u određenom brojnom sistemu. Najveći element je najveći znak sistema i iznosi baza-1. Baza pozicionog brojnog sistema može biti bilo koji broj, ali uz decimalni najpoznatiji brojni sustavi su binarni, oktalni i heksadecimalni (zbog svoje primjene u informatici i važnosti za rad računara).

Brojni sistem Baza Znakovi Najveći element

Decimalni 10 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 9Binarni 2 0, 1 1Oktalni 8 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 7Heksadecimalni 16 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E,

FF

Decimalni brojni sistem

Baza decimalnog sistema je broj 10, znakovi pomoću kojih zapisujemo brojeve su 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, i 9. To je sistem u kojem mi od davnih dana pa sve do danas računamo, a

razlog je jednostavan – čovjek je počeo računati uz pomoću prstiju na rukama kojih je deset. Pojedina brojna mjesta mogu se označiti indeksima koji su jednaki eksponentima baze pa ih nazivamo:

1. od dec. tačke sa desne strane prema lijevoj - nulto, prvo, drugo, treće, ...2. od dec. tačke sa lijeve strane prema desnoj - minus prvo, minus drugo, ...

Poziciona vrijednost pojedinog znaka određuje se produktom znaka sistema s odgovarajućom težinom. (U primjeru je poziciona vrijednost znaka 7 jednaka 7 · 100 = 700, a poziciona vrijednost znaka 5 jednaka 5 · 10−2 = 0,05.) Vrijednost broja određuje se sabiranjem svih pozicionih vrijednosti. (Iz primjera: 1000 + 700 + 30 + 2 + 0,4 + 0,05 = 1732,45).

Binarni brojni sistem

Baza binarnog brojnog sistema je broj 2 što znači da se u tom sustavu koriste samo dvija znaka: 0 i 1. To je sistem pomoću kojeg rade računala. Binarni sistem je pogodan za rad računara. U određenom trenutku električni krug može biti aktivan ili ne; protok kruga može biti ostvaren u jednom ili drugom smjeru; uređaj može biti pod naponom ili ne; čestica može biti magnetizovana ili ne; laserska zraka se reflektuje ili ne. Brojna mjesta su jednaka eksponentima baze pa ih nazivamo:

1. od dec. tačke sa desne strane prema lijevoj - nulto, prvo, drugo, treće,...2. od dec. tačke sa lijeve strane prema desnoj – minus prvo, minus drugo,...

Vrijednost broja određuje se zbirom svih mjesnih vrijednosti.Primjer:

(***) = 1 · 64 + 1 · 32 + 0 · 16 + 1 · 8 + 1 · 4 + 0 · 2 + 1 · 1 + 0 · 0,5 + 1 · 0,25 == 64 + 32 + 8 + 4 + 1 + 0,25 == 109,25

Ovo zapisujemo 1101101,01(2)=¿ 109 , 25(10)

Heksadecimalni brojni sistem

Da bi se prevazišao problem sa dužinom zapisa binarnog broja, uveden je heksadecimalni sistem. Zapis broja u ovom sistemu zahtjeva manje cifara nego u decimalnom sistemu i znatno manje cifara nego u binarnoj predstavi, što je mnogo prihvatljivije za čoveka. Iako računar operiše nad binarnim brojevima, rezultati u binarnom obliku mogu se vrlo jednostavno prevesti u heksadecimalni oblik zahvaljajući pogodnom odnosu osnova ova dva sistema (24= 16). Heksadecimalni brojni sistem je sistem u kome se za predstavljanje brojeva koristi 16 heksadecimalnih cifara: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E i F. Pošto se u svakom brojnom sistemu za označavanje jedne cifre mora koristiti samo jedan simbol, to su u heksadecimalnom sistemu za predstavljanje dvocifrenih brojeva usvojene oznake početnih slova abecede.

Oktalni brojni sistem

Baza oktalnog sistema je broj 8, znakovi pomoću kojih zapisujemo brojeve su: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 i 7. Kako za stastavljanje oktalnog broja na raspolaganju imamo 8 navedenih znakova, niz oktalnih brojeva izgleda ovako: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15...

Primjer. Pretvaranje oktalnog broja 423 u decimalno bi izgledalo ovako:

4238= 4 * 82 + 2 * 81 + 3 * 80 = 4 * 64 + 2 * 8 + 3 * 1 = 27510

Prevođenje prirodnih brojeva iz jednog u drugi zapis

Prevođenje u decimalni (dekadski) zapis broja

Postupak prevođenja binarnog (ili nekog drugog zapisa broja) u decimalni identičan je određivanju vrijednosti broja. To možemo vidjeti na sljedećim primjerima:

1. binarni decimalni

11010,11(2)=1∗24+1∗23+0∗22+1∗21+0∗20+1∗2−1+1∗2−2=

=24 + 23 +21 + 2−1 + 2−2= 16 + 8 + 2 + 0, 5 + 0,25 = 26,75(10)

2. oktalni decimalni

734,02(8 ) = 7 * 82+ 3 *81 + 4 * 80 + 0 * 8−1+ 2 * 8−2 =

= 7 * 64 + 3 * 8 + 4 * 1 + 2 * 0,015625 =

= 476,03125(10)

3. heksadecimalni decimalni

1 A 3 E ,D(16)=¿1 *163 + 10 * 162+ 3 *161 + 14 * 160+ 13 * 16−1 =

= 4096 + 10·256 + 3·16 + 14·1 + 13·0,0625 =

= 6718,8125(10)

Prevođenje u binarni zapis broja

1. decimalni binarni

77(10) = ?(2)77 138 019 19 14 02 01 10

Zaustavljamo se kad dobijemo 0 ovdje.

Tako da je rješenje: 77(10) = 1001101(2)

2. oktalni binarni

Kod ovog prevođenja postupak je takav da svaki znak pretvorimo u binarni zapis, ali tako da je svaki znak napisan s tri bita (npr. broj 2 ćemo napisati kao 010).

1507,2(8 ) = 001 101 000 111, 010 = 110100011101(2)

Suvišne nule ispred i iza broja se mogu izbaciti.

3. heksadecimalni binarni

Kod ovo prevođenja postupak je sličan kao i kod predhodnog, samo sto sada svaki znak zapisujemo sa četiri bita. Suvišne nule ispred i iza broja se mogu izbaciti.

A 13 D ,05(16) = 1010 0001 0011 1101, 0000 0101 = 101000010011110100000101(2)

Sabiranje u binarnom sistemu provodi se na identičan način kao i sabiranje decimalnih brojeva, s tim da treba imati na umu tablicu sabiranja binarnih brojeva:

0 + 0 = 00 + 1 = 11 + 0 = 11 + 1 = 0 i 1 se prenosi dalje

Oduzimanje kao i sabiranje u binarnom sistemu provodi se na identičan način kao i sabiranje decimalnih brojeva, s tim da treba imati na umu tablicu oduzimanja binarnih brojeva:

0 – 0 = 01 – 0 = 11 – 1 = 00 – 1 = 1 i 1se prenosi dalje (oduzimamo ga u sljedećoj koloni s desne strane)

77 : 2 = 38 138 : 2 = 19 019 : 2 = 9 19 : 2 = 4 14 : 2 = 2 02 : 2 = 1 01 : 2 = 0 1

Množenje u binarnom sistemu svodi se na sabiranje binarnih brojeva. Provodi se na isti način kao u decimalnom sistemu, s tim da treba imati na umu tablicu množenja binarnih brojeva:

0 * 0 = 00 * 1 = 01 * 0 = 01 * 1 = 1

Dijeljenje u binarnom sistemu provodi se na identičan način, što znači da ce se ono ustvari svesti na oduzimanje binarnih brojeva.

Primjer: 1010001 : 1001 = 1001-1001 0001001- 1001 0000

Memorisanje brojeva u memoriju računara

Sve tipove podataka (cijele brojeve, racionalne brojeve, znakove) računar pohranjuje u binarnom obliku. U memoriji računara jedan znak može zauzimati 1, 2, 4 ili čak 8 bajtova, ovisno o tipu. Cijeli brojevi najčešće se pohranjuju u 2 bajta (16 bitova). Za prikaz samog broja koristi se 15 bitova, dok vodeći bit služi za kodiranje predznaka. Ako je u vodećem bitu 0, broj je pozitivan, a ako je 1, broj je negativan. Realni brojevi mogu se pohranjivati na dva načina:

1. Prikaz s nepomičnim zarezom,2. prikaz s pomičnim zarezom.

Kod prikaza s nepomičnim zarezom, tačno određeni broj bitova koristi se za cijeli dio, a ostatak za decimalni dio broja. Međutim, na taj način nije moguće prikazati baš velik raspon brojeva i s odgovarajućom točnošću. Zbog toga se češće koristi prikaz realnih brojeva s pomičnim zarezom. Svaki realan broj moguće je zapisati u obliku ± M∗10E gdje je -1 < M < 1. Pri tom se M naziva mantisa, a E eksponent.

Kodiranje karakteraASCII - American Standard Code for Information

Osim brojeva, sva slova abecede (i velika i mala), interpunkcijski znakovi pa čak i znak za razmak te znak za prelazak u novi red mogu se zapisati uz pomoć 0 i 1. To je zapravo i nužno jer računar pamti podatke samo u obliku 0 i 1. Danas se za kodiranje znakova najčešće koristi kod poznat po svojoj kratici ASCII (skraćeno od American Standard Code for Information Interchange). U poćetku je to bio standard SAD-a, ali je kasnije utvrđen i kao međunarodni standard pod nazivom ISO-7. Brojka 7 znaci da se za kodiranje koristi 7 bitova, odnosno 1 byte s tim da je krajnji lijevi bit slobodan. U 7 bitova moguće je pohraniti 27=128 različitih znakova što je sasvim dovoljno da se pohrane svi znakovi s tastature.

UNICODE standard Problem sa ASCII kodom je taj što različite zemlje koriste različite kodne stranice. Čak i unutar jedne zemlje možemo naići na više kodnih stranica. Time je komunikacija i razmjena informacija otežana jer nije svaki znak kodiran istim brojem (osim prvih 128 znakova - oni su standardizirani za SVE kodne stranice!). Rješenje tog problema se vidi u razvijanju i korištenju Unicode. Unicode obično koristi 2 bajta, tj. 16 bitova, čime je moguće kodirati čak 216= 65536 različitih zakova.

3. Arhitektura računara

Računarski sestem je elektronski uređaj koji se koristi za automatizaciju procesa prikupljanja , čuvanja, obrade i prenosa informacija pod kontrolom programa kojeg je razvio čovjek-programer.

Arhitektura računara, poznata i kao računarska arhitektura, je teorija koja podržava izgradnju i organizaciju računara i računarskih sistema.Pod pojmom računarska arhitektura podrazumijevamo opštu konfiguraciju njegovih osnovnih komponenti od kojih je sačinjen, njihovih bitnih karakteristika i povezanosti.Najprostije rečeno ona se bavi problemima upotrebe i pravljenja računara. Posmatrano sa stanovišta arhitekture računara, upotreba računara se svodi na njegovo programiranje, jer je namena računara da izvršava programe. Način programiranja zavisi od osobina skupa naredbi računara. Ovim osobinama se bavi arhitektura naredbi. Cilj pravljenja računara je implementacija (ostvarenje) tih naredbi.Ostvarenje naredbi obuhvata organizaciju i izvedbu računara. Organizacija računara se bavi organizacionim komponentama koje obrazuju računar (njihovom namenom i funkcijom), kao i međusobnim odnosima ovih komponenti, dok izvedba računara se bavi pomenutim problemima proizvodnje komponenti. Pojam arhitektura računara obuhvata arhitekturu različitih naredbi i njenu implementaciju, odnosno organizaciju i izvedbu računara.Između arhitekture naredbi i njene implementacije postoji međuzavisnost.Važno je istaći da računarski arhitekti moraju usklađivati svoju „gradnju“ s ograničenjima materijala i tehnika koje koristi za nju.

Računar – osnovne komponent Računar – osnovne komponent

MEMORIJSKA ARHITEKTURA Osnovna definicija memorije gdje se kaže da je to sposobnost nekog organizma da sačuva, zadrži te kasnije pozove informaciju se može koristiti i kada govorimo o računarskoj memoriji. Memorija je predviđena za čuvanje podataka i naredbi programa koje se izvršavaju u procesoru.Postoji više vrsta memorija računara odnosno memorija koje računar može da koristi:

1. RAM memorija (memorija u koju se podaci mogu i upisivati i čitati te čijem sadržaju se može pristupiti po bilo kom redoslijedu)

2. ROM memorija (memorija iz koje se podaci mogu samo čitati)3. Spoljne memorije (hard disk, optički diskovi i fleš memorija)

RAM memorija je jedan od oblika pohranjivanja računarskih podataka čijem sadržaju se može pristupiti po bilo kojem redoslijedu.To je memorija sa proizvoljnim pristupom što znači da svaki bajt memorije ima adresu i da se korištenjem adrese njegov sadržaj može pročitati ali i izmjeniti.Kod ove vrste memorije podaci se mogu i zapisivati, a ne samo čitati.Ova memorija se često naziva i operativna memorija te služi za pohranu podataka i držanje podataka i programskog koda.RAM memorija je energozavisna tj, prestankom napajanja električnom energijom njen sadržaj se gubi. U razvoju su različite vrste "stabilnih" RAM-ova koje mogu zadržati svoje podatke i kada im je prekinuto napajanje.

ROM memorija služi za pohranu podataka na računar.Ova memorija se razlikuje od RAM memorije po tome što se upis informacija u ROM memoriju vrši samo jedanput, nakon toga taj sadržaj se može samo čitati.Za razliku od RAM memorije sadržaj ROM memorije se ne gubi prestankom napajanja električnom energijom. Upis sadržaja u ROM je onemogućen da bi se sprečilo slučajno ili namerno oštećenje njegovog sadržaja.U ROM-u se također nalazi i kompleks programa koji obrazuje bazni ulazno-izlazni sistem ili skraćeno BIOS.U ROM-u se također nalazi i program koji je zadužen za početno punjenje OS (operativnog sistema).

SPOLJNE MEMORIJE Tip memorije gdje procesor nema neposredan pristup.Program dok se nalazi u spoljnoj memoriji se ne može izvršavati i obrađivati.Za razliku od operativnih memorija kod spoljnih memorija podaci i programi se čuvaju u „neradnom stanju“, te da bi se mogli izvršavati moraju se donijet u operativnu memoriju.Spoljne memorije su elektronezavisne, jer se informacije koje se nalaze u njoj neće izgubiti prestankom napajanja računara električnom energijom.Za razliku od operativne memorije, spoljne memorije su znatno većeg kapaciteta,Brzina razmjene podataka sa spoljnom memorijom je neuporedivo manja.Najčešće spoljne memorije su:

1. Hard disk – tvrdi disk, uređaj koji piše, čita, briše i trajno pamti podatke, izumeljen je 1950-tih i svaki računar ima bar jedan hard disk

2. CD – Compact disk, koristi optički zapis za snimanje podataka, prenosivi je medij na koji se podaci mogu samo upisivati mada postoji i CD-RV verzija koja omogućuje prepisivanje, odnosno daje mogućnost brisanja sačuvanih podataka

3. DVD – koristi tehniku optičkog zapisa podataka, ima znatno veći kapacitet od CD-a

4. Flopi disk – uređaj koji služi za pohranjivanje podataka, predstavlja prenosivi medij i sve je manje u upotrebi zbog izuzetno malog kapaciteta ali i pojavljivanja modernijih prenosivih medija

5. Blu-Ray disc – nasljednik DVD-a sa znato većim kapacitetom koji se može poredit sa hard-diskom

PROCESOR

Procesor je elektronička komponenta napravljena od minijaturnih tranzistora na jednom čipu.To je najvažniji uređaj računara koji dešifruje naredbe programa i zadaje akcije koje obezbjeđuju njihovo izvršavanje tako što iz memorije preuzima podatake koji se obrañuju, nad njima realizuje aritmetičko-logičke operacije i rezultat smešta na zadatu memorijsku adresu. CPU je srce svakog ralčunara, ali centralni nije jedini proces.Svaki proces izvana izgleda jako jednostavan, ali ustvari on je jako kompleksan i složen u unutrašnjosti.Prvo proces je napravljen 1971. godine, mogao je samo sabirati i oduzimati, ali bio je pravo čudo jer su se prvi put na jedan čip uspjela smjestiti integralna kola i tranzistori. Procesor obrađuje i izvršava jedino mašinski kod, te razumije jedino mašinski jezik.CPU se sastoji od 4 dijela a to su:

Upravljački organ – tu se vrši dešifriranje i izvršavanje naredbi Artimetičko-logička jedinica (ALU) – tu se obavljaju artimetičko-logičke operacije Radni registri – u kojima se čuvaju međurezultati u toku izvođenja artimetičko-

logičkih operacija

Keš-memorija – povećava brzinu procesora tako što pamti podatke koji će ubrzo biti obrađeni

CPU radi tri stvari,a to su:

Izvodi osnovne matematičke operacije (sabiranje. Oduzimanje, množenje i dijeljenje) pomoći ALU, mada moderniji procesori izvršavaju i kompleksnije operacije.

Prebacuje podatke s jednog memorijskog mjesta na drugo. Može skočiti na novi set instrukcija shodno zadanim naredbama.

Procesor i operativna memorija su povezani snopom provodnika koji se naziva magistrala. Dio magistrale gdje se prenose adrese bajtova ili ulazno-izlaznih uređaja se naziva adresalna magistrala.

MAGISTRALA

U toku izvršavanja programa procesor se stalno „obraća“ operativnoj memoriji, uzima iz nje naredbe programa, podatke koje obrađuje i u operativnu memoriju smješta rezultate obrade.Procesor i operativna memorija su povezani snopom provodnika koji se naziva magistrala.Kroz računar šalju se tri vrste signala podaci, adrese i upravljački (kontrolni) signali.Dio magistrale gdje se prenose adrese bajtova ili ulazno-izlaznih uređaja se naziva

adresalna magistrala.Ona je jednosmjerna jer prenosi adrese od procesora ka ostalim uređajima računara.Dio magistrale koji prenosi sadržaj adresiranih bajtova zove se magistrala podataka.Kontrolna magistrala prenosi upravljačke i kontrolne signale koji usklađuju rad svih komponenti računara.

Matična ploča, poznata kao i osnovna ploča je centralni dio stroja u računaru.Na njoj se razmještaju sve do sad pomenute komponente računara.Zove se matična zbog toga što se na nju nadovezuje osnovne komponente računara kao što su procesor, operativna memorija, itd. Priključna mjesta koja se nalaze na matičnoj ploči se zovu slotovi u koje se priključuju dodatni uređaji.Na njoj se nalazi i niz standardnih priključnih mjesta koje nazivamo portovi te se na njih priključuju drugi uređaji, npr. tastatura, printer i sl.

Monitor je izlazni uređaj koji prikazuje tekst, brojčani podatak, sliku, grafike.To je uređaj bez kojeg bi računar bio skoro neupotrebljiv.Za prikazivanje grafike neophodna je grafička kartica.Grafička kartica je uređaj koji podatke uskladištene u računaru u digitalnom obliku pretvara u odgovarajuće analogne signale. Printeri (štampači) su uređaji koji služe za pravljenje tekstualnih i grafičkih dokumenata.Prvi printer na svijetu se pojavio u 19. st., a izumio ga je Charles Babbage. Tastatura je ulazni uređaj pomoću kojeg upravljamo računarom te unosimo tekst i znakove. Iako današnje tastature sadrže 104 tipke, one mogu izvesti mnogo više znakova i funkcija kombiniranjem postojećih da bi se dobio neki znak ili ostvarila neka naredba.

VON NEUMANNOVA ARHITEKTURA Dobila je naziv po matematičaru John Von Neumannu. Odlike ove arhitekture su:

programi i podaci koriste jedinstvenu glavnu memoriju glavnoj se memoriji pristupa kao jednodimnezijonalnom nizu značenje ili način primjene podataka nije spremljeno sa podacima

HARDVARSKA ARHITEKTURA Dobila je ime po američkom sveučilištu Hardvard prilikom izgradnje računara Hardvard Mark I.Osnovna odlike ove arhitekture je podjela glavne memorije na dvije cjeline: jedna memorija je odvojena za izvršne instrukcije i dok je druga memorije predodređena za spremanje podataka

RISC ARHITEKTURA RISC je kratica za Reduced Instruction Set Computer ili tip središnje jedinice (procesora) sa smanjenim skupom naredaba. Filozofija RISC-a svodi se na:

stvaranje procesora s manjim opsegom naredbi povećanje broja registara dostupnim CPU stavljanjem cache memorije na CPU korištenje tzv. pipelining-a koji omogućava izvršavanje više naredbi jednog otkucaja

unutarnjeg sata CPU-a

CISC ARHITEKTURA CISC je engleska kratica za Complex Instruction Set Computer i ona označava računarsku arhitekturu čija je filozofija gradnje ta da uvrsti što je moguće više naredbi na mikro razini - to jest na razini CPU.

4. Memorijske komponente racunara

Svi računari zahtevaju prostor za skladištenje i memoriju za pokretanje programa i skladištenje datoteka. Postoje različiti tipovi memorije i skladištenja i svaki ima sopstvenu svrhu. Većina ljudi koristi kombinaciju sledećih uređaja za skladištenje.Svaki računar ima jednu ili više disk jedinica-uređaja na kojima se skladište informacije na metalnim ili

plastičnim diskovima. Čvrsti diskovi mogu da uskladište veliku količinu informacijaNajjednostavniji način da dodate više prostora na čvrsti disk jeste da priključite spoljni čvrsti disk. On može dodati prostor za skladištenje na unutrašnji čvrsti disk računara, posebno ako unutrašnji čvrsti disk računara nema dovoljno prostora. USB (univerzalna serijska magistrala) fleš disk jeste mali prenosni uređaj koji se priključuje na USB port računara. Poput čvrstog diska, USB fleš disk skladišti informacije, ali obično mnogo manje informacija u odnosu na većinu čvrstih diskova. Lako ih možete nositi sa sobom, što ih čini veoma pogodnim za prenošenje informacija sa jednog računara na drugi. Danas su gotovo svi računari opremljeni CD ili DVD jedinicama koje se obično nalaze na prednjoj strani sistemske jedinice. CD jedinice koriste lasere za čitanje (preuzimanje) podataka sa CD-a, a mnoge CD jedinice takođe mogu upisivati (snimati) podatke na CD-ove. DVD jedinice imaju iste mogućnosti kao CD jedinice, a uz to čitaju i DVD-ove. Fleš memorijske kartice skladište informacije kao što su tekst, slike i muzika.Memorijske kartice možete brisati i ponovo ih koristiti. Adrese koje se generišu u programu zovu se virtuelne adrese, a adreseoperativne memorije realne adrese.Opseg adresa koje se generišu u programu se zove virtuelni adresni prostor, a opseg adresa operativne memorije realni adresni prostor. U ovim razmatranjima se uzima da se kompletan virtuelni adresni prostor dodeljuje svakom procesu. Kompletni programi i podaci svakog procesa nalaze se na disku, a samo njihovi delovi za kojima u određenom trenutku postoji potreba dovlače se sa diska i smeštaju u neki dio operativne memorije. Kada je kompletna operativna memorija popunjena segmentima različitih procesa, jedan ili više segmenata se vraća na disk da bi se u operativnoj memoriji oslobodio prostor dovoljan za smeštanje segmenta koji se dovlači.Postoje tri osnovne vrste organizacije virtuelnih memorija, i to:

• stranična,• segmentna i• segmentno-stranina.Kod stranične organizacije virtuelne memorije virtuelna adresa ima dva polja: broj stranice(page) dužine p bita i adresa riječii u stranici (word) dužine w bita.Kod segmentne organizacije virtuelne memorije virtuelna adresa ima dva polja: broj segmenta (segm) dužine s bita i adresa riječi u segmentu (word) dužine w bita.  Kod segmentno-stranične organizacije virtuelne memorije virtuelna adresa ima tri polja:broj segmenta (segm) dužine s bita, broj stranice (page) dužine p bita i adresa riječi u stranici (word) dužine w bita. Hardver predstavlja, dakle fizicke komponente koje je potrebno instalirati i ukljuĉiti da bi računar proradio.Softver se sastoji od podataka smeštenih na magnetnim medijumima u elektronskim memorijama itd.Hardver i softver udruženi čine računarski sistem. Memorijska jedinica sluzi da se u nju upisuju i pamte (memorišu) i podaci i instrukcije od kojih se sastoji program. Da bi se neki program mogao izvršiti mora se najprije smestiti u memoriju računara. Isto tako i podaci koji se obraduju smeštaju se u memoriju računara

5. Ulazno izlazne komponente

Računar prihvata ulazne podatke putem ulaznih jedinica. Njihov zadatak je da prime podatke od korisnika, da ih pretvore u oblik prihvatljiv računaru (u nizu binarnih cifara) i proslijede u centralnu jedinicu na dalju obradu. U najčešće korištene uređaje spadaju: tastatura, miš, komadna palica i skener.

Tastatura je najzastupljeniji ulazni uređaj pomoću kojeg upravljamo računarom,te njome unosimo znakove i tekst. Sve što se otkuca na tastaturi, odmah se ispisuje na ekranu, tako da korisnik može pratiti tok svog rada.

Dijelovi tastature su:•alfanumerički dio, koji služi za unos slova,znakova interpukcije i cifri,•numerička tastatura koja služi isključivo za unos brojeva,•kursorske tipke koje služe za pokretanje kursora i •funkcijske tipke koje služe za dodjeljivanje određenih funkcija i njihovom lakšem povezivanje.

Miš je pokazivački uređaj koji se pomjera po horizontalnoj podlozi, a na ekranu se pokazuje njegov trenutni položaj. Miš je izum Douglasa Engelbarta i nastao je 1963g. U mišu se nalaze dva valjka postavljena pod uglom od 90˚koji dodiruju kuglu i registruju pomjeranje. Jedan valjak registruje pomijeranje naprijed i nazad, a drugi lijevo i desno. cMiš obično ima dvije tipke: primarnu tipku( obično lijeva ) i sekundarnu tipku. Mnogi miševi imaju i kotačić između dvije tipke kojiomogućuje glatko pomicanje preko zaslona s podacima. Web kamera je kamera koja prenosi slike u stvarnom vremenu koristeći se World Wide Web-om ili nekim drugim video calling programom. Web kamera je vrsta video kamere koja se direktno spaja na računar u svrhe prenošenja video signala. Skener omogućava učitavanje ispisanog materijala-tekstova, fotografija, crteža i sl. u slike koje računar raspoznaje i koje onda može pohraniti. Tako „učitane“ slike možemo obraživati, možemo im mijenjati veličinu, možemo ih dorađivati i ispisivati na štampaču.Mikrofon je ulazni uređaj koji služi za unos zvuka u računarski sistem. Umogućava snimanje glas i zvuka, ali i kao komunikaciju preko interneta. Kao izumitelj prvog mikrofona spominje se Emile Berliner, dok je prvi kvalitetniji mikrofon izumio Alexander Graham Bell.

Izlazni uredžaji: Podaci koji se dobijaju na izlaznim uređajima nazivaju se razultati obrade podataka. Uloga izlaznih uređaja je da rezultate obrade podataka učine dostupnim korisniku i da ih trajno ili privremeno sačuvaju za dalju obradu. Izlazni uređaji mogu se podijeliti na :

•uređaje sa trajnim zapisom i•uređaje sa privremenim zapisom.

Izlazne komponente računara su :•monitori•svjetlosni indikatori•štampači•crtači•pisač•video projektor

Svi rezultati radnji koje obavlja računar i komande koje zadaje korisnik ispisuju se na ekranu

monitora. Slika na monitoru može biti crno-bijela ili u bojama, zavisno od vrste monitora i grafičke kartice. Značaj monitora je u tome što oni danas predstavljaju glavno sredstvo komunikacije između čovjeka i računara. Monitori se razlikuju i prema dijagonalnoj veličini ekrana i mogu biti 14'', 15'', 17'', 20'', 21'' pa i veči.

Svjeltosni indikatori: To su pokazivački uređaji koji koriste binarni oblik prestavljanja podataka. Kada sijalica svijetli, vrijednost podataka je 1, a kada ne svijetli, onda je 0.

Štampač je izlazni uređaj koji ispisuje podatke sa računala na neki materijal (najčešće na papir, foliju). Uloga štampača kao izlaznih uređaja je nezamjenjiva. Na temelju binarnih izlaznih podataka iz računara štampač formira skup znakova i zapisuje ih na papir.

Zvučnici su uređaji koji se koriste za reprodu zvuka. Mogu biti ugrađeni u sistemsku jedinicu ili spojeni kablovima. Zvačnici nam omogućavaju slusanje muzike i izvunih efekata koji su pohranjeni na našem računaru.

6. Printeri i skeneri

Od svih ulazni-izlaznih jedinica koje su se kroz prošlost i sadašnjost povezivale s računalima, pisači su zasigurno najpristupačniji. Čim su računari zaživjeli u stvarnom svijetu i prve se informacije mogle očitavati na zaslonima s katodnom cijevi, postalo je neophodno udovoljiti i potrebi da se one prenesu na papir i time učine dostupnima i osoblju izvan računarskog centra. Tako su se još u početku računarske ere počeli razvijati printeri, što je danas općeniti naziv klase koja okuplja tehnički raznolike uređaje kojima je zajednička osobina da tekstne i grafičke informacije s računara ispisuju na fizičkim medijima koji su za ljudsko oko čitljivi. Papir je stoljećima bio neizbježan element poslovanja te se njegova upotreba nije smanjila niti masovnim uvođenjem računala u poslovne procese. Papir ostaje prisutan jer se i danas mnogi digitalni dokumenti ispisuju na papir, faksiraju, kopiraju itd. S obzirom na sve te činjenice i na paralelnu uporabu papirnih i digitalnih dokumenata poslovne procese treba prilagoditi. Kako bi se papirnati dokumenti uklopili u automatizirane procese i digitalne poslovne sustave, mnoga poduzeća se odlučuju za skeniranje papirnih dokumenata te spremanje tih dokumenata u elektronički sustav za upravljanje dokumentima.

Printer

Printer je uređaj kojim se podaci (slika, tekst ili oboje) ispisuju sa računara na papir. Brzina ranih prntera se mjerila u jedinici znakova u jednoj sekundi. Danas se brzina ispisivanja mjeri u stranicama u minuti.

Vrste printera

LASERSKI: Osnovna tehnologija rada laserskog printera je smišljena još 1940. godine.Osnovni dio laserskog printera je bubanj koji se naelektrizira laserskom zrakom. Na taj način

se kreira posebna virtualna slika na bubnju koji je tada spreman za prolaz kraj tonera. Toner je inače kutija s bojom u prahu. Dok bubanj prelazi iznad tonera, električno nabijeni dijelovi bubnja privlače prah koji zatim pri temperaturi od 200° C prelazi u tekuće stanje i učvršćuje se na papir koji se prethodno negativno nabije uz pomoć žice koja se zove korona. Površina bubnja je negativno nabijena. Kako je toner negativno nabijen, čestice se neće prihvatiti za bubanj samo na onim mjestima gdje je on ostao negativno nabijen. Samo će ona mjesta koja su bila pod utjecajem laserske zrake i na kojima je neutraliziran negativan naboj prihvatiti čestice tonera. Kada čestice tonera na bubnju stvore pozitivnu sliku, potrebno ju je prenijeti na papir što se odvija uz pomoć električnog naboja. Papir se prije dolaska do bubnja pozitivno nabija, tako da suprotno nabijene čestice papira mogu prijeći na papir. Kako se kod novijih laserskih printera koristi samo jedan laser, dolazi do određenih nepravilnosti. Laserska se zraka na svom putu od lasera do bubnja usmjerava pomoću posebnog poligonalnog rotirajućeg ogledala. Problem je zbog toga što se kut pod kojim laserska zraka dolazi na bubanj kontinuirano mijenja. Samo kada je strana poligonalnog ogledala paralelna s bubnjem postići će se najveća preciznost. Kako se kut navođenja povećava, tako se povećava i veličina tačke što bi moglo dovesti do vidljivih grešaka na ispisu.

Laserske printere je moguće podijeliti u mnogo skupina i podskupina: osobni, SOHO, uredski i grafički. Osobni laserski printeri su uređaji koji se ne trebaju odlikovati nekom pretjeranom brzinom. SOHO laserski printeri ovaj printer je namijenjen korisniku koji nema posebne uredske prostorije, nego mu se cijelo preduzeće svodi u vlastitom stanu ili kući. Takav korisnik ima potrebu za kvalitetnim ispisom teksta.Uredski laserski printeri ovi printeri moraju zadocoljavati kvalitetu tekstualnog ispisa, ali i dosta dobre grafičke sposobnosti. Moraju zadovoljavatu dva uvjeta: brzina ispisa i količini dokumenata koje je potrebno ispisati. Grafički laserski printeri nazivaju se i profesionalni laserski printeri. Ti printeri prije svega moraju zadovoljavati zahtjev za izuzetno kvalitetnim ispisom i koristiti vrlo fin toner .

MLAZNI: printeri su vrsta kod koje ne dolazi do dodira papira s mehanizmom za ostvarenje otiska, već mlazom gađa papir: u svakoj sekundi ispali oko 50.000 kapljica mastila.Pri dodiru s papirom mlaz se pretvara u obojenu tačku na papiru. Kod printera s mlazom tinte, treba obratiti pažnju na izbor papira kako se ne bi razlijevala tinta.

MATRIĆNI: printeri su vrsta gdje pomoću iglica, koje preko trake bojom udaraju u papir.Naziv im potiče od činjenice da je svaki otisnuti znak sastavljen od tačaka koje su raspoređene u matrični oblik i da se te točke otiskuju uz pomoć iglica smještenih u glavi printera. Glava printera je pokretna i kreće se vodoravno s jednog kraja papira na drugi. Između papira i glave printera nalazi se traka navlažena bojom preko koje iglice udaraju u papir ostavljajući trag u obliku obojenih tačaka.

Vrste printera prema tehničkoj izvedbi: -mehanički printeri: printeri s bubnjem, printeri s lancem, printeri s iglicama,linijski printeri, printeri s lepezom

- nemehanički printeri: tintni ili kapljični,terminalni,kristalni printeri,laserski printeri, printeri s termalnim prijenosom, magnetografski printeri

Linijski printeri: Su kompjuterski izlazni uređaji koji u jednom ciklusu rada ispisuju jednu liniju teksta (od 80 do 160 znakova). Brzina pisanja linijskih printera je od 150 do 3000 linija u minuti.Serijski printeri: Pišu znak po znak u redoslijedu. Ispis teksta može biti s lijeva na desno i s desna na lijevo, čime se izbjegava nepotreban povrat glave printera na početak retka.

SKENERI

Skener je ulazni uređaj koji analizira neku fizičku sliku kao što je fotografija, tekst, rukopis, ili neki predmet te ga potom pretvara u digitalnu sliku. Prema principu skeniranja, dijele se na dvije vrste:

Skener na principu refleksije; Skener na principu prosijavanja.

Kao trajan i stabilan izvor bijelog svijetla obično se koriste fluorescentne lampe, a za sam postupak pretvorbe zadužena je glava, najvažniji dio skenera, bogato opremljena sičusnim fotoosjetljivim elementima. U skenerima se redovno koriste CCD ili PMT sklopovi, a upotreba jednih ili drugih zavisi o vrsti i klasi skenera. CCD su elementi manjih dimenzija te nešto slabije osjetljivosti i niže cijene što ih čini standardom za ručne, stolne i specijalizirane skenere za dijapozitive, dok se PMT ćelije koriste u visoko profesionalnim sistemima iznimne preciznosti. Skeniranje u boji predstavlja dodatni problem jer se u tom slučaju ne mjeri samo intezitet svijetlosti, več i njezina nijansa. Postoje tri glavne vrste skenera: ručni, stolni s nepomičnim i stolni sa pomičnim papirom. Premda se u većini slučajeva prenose podaci sa papira, pomoću skenera je moguće prenijeti u računar i sliku tvrdog predmeta, što je moguće pomoću 3D skenera. Najraširenija vrsta su stolni skeneri s nepomičnim papirom koji sliče fotokopirnom stroju.

RUČNI SKENERI: su najjednostavniji i najjeftiniji te služe u primjenama na koje se postavljaju najmanji zahtjevi. Kretanje glave za skeniranje u ovom slučaju obavlja sam korisnik kotrljanjem skenera preko šablona. STOLNI SKENERI: su kategorija koja se najburnije razvijala u zadnjih nekoliko godina. Njihove su današnje mogučnosti sve bliže rotacijskim skenerima uz bitno manju cijenu i veču praktičnost. Ovi su skeneri obično A4 ili A3 formata. ROTACIJSKI SKENERI: kvalitetno razlučivanje boja i visoke rezolucije. Rad sa današnjim rotacijskim skenerima velika je satisfakcija onima koji su to mogli priuštiti, jer ovi uređaji često sadrže i bogate biblioteke postava parametara za najraznovrsnije šablone, klasificirane po dominantnoj boji itd., čime se minimizira trošak vremena i mogučnost greške, a postižu impresivni rezultati.

Jednobojno skeniranje To je način rada u kojem skener za svaku analiziranu tačku odredi samo da li je crn ili bijel, a dobivena bitmapa sastoji se samo od crnih i bijelih poksela. Pohranjivanje slike zahtijeva 1 bit po svakom pikselu.

Skeniranje u sivoj skali Svakom se pikselu dodjeljuje numerička vrijednost u rasponu od 0 do 255 koja odgovara pojedinoj razini zacrnjenja. Nastalo je kao oblik neposrednog prijenosa polutonske (kako je obično zovemo ‘’crnobijele’’) fotografije na računalo.

Skeniranje u punoj boji Pikseli bitmape nastale ovakvim skeniranjem sadrže numeričke iznose od 0 do 255 za svaku od osnovnih svjetlosnih komponenti: crvenu, zelenu i plavu.

DIJELOVI SKENERA Poklopac, Kontrolna traka, Memorijska karta I mjesto za nju, USB priključak, Papir mjesto, mjesto odakle izlazi papir, Papir rotora, Printer izlaz, USB uređaj za konekciju sa PC,Napojni,Skener traka.Skener lampa, Toner.

7. Operativni sistemi

Pod pojmom operativnog sistema u klasičnom smislu podrazumijeva se "softver potreban za izvršavanje (aplikativnih) programa i za koordinaciju aktivnosti računarskog sistema. Taj softver može obuhvatiti procedure raspodjele resursa računarskog sistema, kontrole ulazno-izlaznih operacija, upravljanja memorijom, upravljanja podacima, prevođenja programskih jezika itd. Funkcijama operativnog sistema treba smatrati: funkcije upravljanja memorijom računara; funkcije upravljanja centralnim procesorom računara; funkcije upravljanja periferijskim uređajima; funkcije upravljanja podatcima, odnosno informacijama; procedure optimizacije kompleksa navedenih funkcija. Karakteristikama nekog OS : Istovremenost,paralelizam, Zajedničko korištenje, odnosno dijeljenje resursa, Pouzdanost, Sigurnost, Upotrebljivost i Djeljivost modularnost. Svrha kao opći pojam se sastoji iz ciljeva koji imaju precizniju definiciju. Primarni cilj operativnog sistema jeste da računar učini prikladnim i jednostavnim za upotrebu. A sekundarni cilj je da koristi hardver na što efikasniji način. Razvoj operacijskih sustava uvjetovan je razvojem računala pa svaka generacijama razvoja računala postavlja nove zahtjeve prema sistemskom softveru određujući razvoj operacijskih sustava. Operativne sisteme možemo podijeliti na osnovu različitih kriterija:

prema broju korisnika i/ili procesa, prema načinu obrade poslova, prema distribuciji procesorske snage i ostalih resursa, prema namjeni i funkcionalnim osobinama. Prema broju korisnika, OS se dijele na: jednokorisničke i višekorisničke. Prema namjeni, operativni sistemi se dijele na: OS opće namjene i OS specijalne namjene. Prema načinu obrade poslova OS se dijele na: sistemi sa grupnom obradom, interaktivni sistemi, kombinirani sistemi. Prema funkcionalnim osobinama računarskog sistema za koji su namijenjeni, OS se dijele u sljedeće kategorije: OS za velike računarske sisteme, OS za sisteme sa dijeljenim vremenom, OS za stone računare, OS za višeprocesorske sisteme, mrežni operativni sistemi, distribuirani sistemi, OS za upravljanje u realnom vremenu. Karakteristikama nekog OS možemo nazvati njegove osobine koje koje ispoljava pri upotrebi. Iz niza osobina koje mogu posjedovati OS izdvojiti ćemo:

Istovremenost - paralelizam (Concurrency)Zajedničko korištenje, odnosno dijeljenje resursa (Sharing)Pouzdanost (Reliability)Sigurnost (Security)Upotrebljivost (Usability) iDjeljivost - modularnost (Modularity)

Paralelizam u radu podrazumijeva usporedno odvijanje više procesa u računarskom sistemu. Pouzdanost je karakteristika OS koja govori o učestalosti grešaka ili zastoja. Jasno je da pouzdanost sistema zavisi ne samo od operativnog sistema, već i od spoljašnjih događaja i zahteva poput režima korištenja, konfiguracije sistema, zahtijeva korisnika i slično. Sigurnost sistema je osobina koja omogućava OS da zaštiti od neovlaštenog pristupa one dijelove u računarskom sistemu koje korisnik želi zaštititi. Najčešće se radi o zaštiti podataka i programa. Operativni sistem mora zaštititi i samog sebe od ostalih programa u sistemu. Upotrebljivost je karakteristika po kojoj se funkcije operativnog sistema moraju što jednostavnije koristiti. To se prije svega odnosi na komunikaciju između OS i korisnika, odnosno na kontrolno upravljački jezik. Modularnost je karakteristika koja ukazuje na na modularan pristup izgradnji samog operativnog sistema. Ova karakteristika omogućava proizvođaču da ga modifikuje u dijelovima koje treba ili želi da promeni, a da se pri tom ne mijenja čitav sistem, a takođe i samom korisniku da ga nadograđuje.

Funkcije operativnih sistema. Za razliku od karakteristika, koje su poželjna svojstva, funkcije sistema su zadaci koje sistem mora da realizuje. Kako je svaki zadatak moguće algoritamski riješiti na više načina, postoji mnogo različitih OS koji na različite načine riješavaju iste zadatke. Različita riješenja uslovljena su i hardverom na kojem se izvršavaju moduli OS. Kažemo moduli, jer su savremeni OS napravljeni tako da predstavljaju skup modula.Za naše potrebe proučavanja operativnih sistema navesti ćemo samo globalne funkcije koje moraju biti riješene u svakom OS. Uz upravljanje računarskim resursima - procesorima, operativnom memorijom, perifernim uređajima i podatcima, OS treba da obezbijede interpretiranje i izvođenje kontrolno upravljačkih komandi i programa, upravljanje poslovima, zaštitu, a često i podršku daljinske obrade i rada u mreži. Upravljanje procesorima možemo ilustrirati slijedećim pitanjima: kojem procesu dodijeliti procesor za izvršavanje, koliko dugo smije proces držati procesor, koliko procesa može konkurisati za

procesor i sl. Upravljanje memorijom ima svrhu riješavanja problema oko efikasnog korištenja operativne memorije. Ono je neraskidivo vezano sa dodijelom procesora i upravljanjem perifernim uređajima. Upravljanje perifernim uređajima odnosi se na cijelokupan rad oko ulaznih, odnosno izlaznih uređaja od njihovog dodjeljivanja do izvršavanja zahtijeva sa pojedinim ulazno/izlaznim operacijama. Upravljanje podatcima odnosi se na rukovanje podatcima na spoljašnjim memorijama, dakle na način smeštanja na eksterne memorije, pristupe podatcima, upisivanje i čitanje podataka iz datoteka, kreiranje, održavanje i brisanje datoteka, upravljanje eksternim memorijama i drugo. Ono što je zajedničko za module koji upravljaju svakim od navedenih resursa računarskog sistema je da moraju da obezbijede:vođenje evidencije o resursu,donošenje odluke o dodijeli resursa,alokaciju resursa i dealokaciju resursa.

Svrha operativnih sistema je da osiguraju okruženje u kojima korisnici mogu izvršavati svoje programe. Svrha kao opći pojam se sastoji iz ciljeva koji imaju precizniju definiciju. Primarni cilj operativnog sistema jeste da računar učini prikladnim i jednostavnim za upotrebu. A sekundarni cilj je da koristi hardver na što efikasniji način. Ova dva cilja prikladnost i efikasnost su često međusobno suprotstavljena. U prošlosti se veća pažnja poklanjala efikasnosti negoli prikladnosti i komforu samog korištenja računara, da bi se kasnije počelo više pažnje poklanjati samom korisniku računara.

8.Historija operativnog sistema Windows

1975-1981: početak rada korporacije Microsoft

Godine su 1970-e. Na poslu se oslanjamo na pisaće mašine. Ako nam je potrebno da kopiramo dokument, vjerovatno ćemo koristiti šapirograf ili indigo papir. Malo ko je čuo za mikroračunare, ali dvojica računarskih entuzijasta, Bil Gejts i Pol Alen, shvataju da je rad na ličnom računaru staza koja vodi u budućnost. Godine 1975. Gejts i Alen osnivaju partnerstvo pod imenom Microsoft. Kao i u većini početaka, Microsoft je počeo kao malo preduzeće, ali imao je veliku viziju – računar na svakom radnom stolu i u svakom domu. Tokom narednih godina, Microsoft počinje da mjenja naš način rada.

Osvit programa MS-DOS U junu 1980. Gejts i Alen angažuju Gejtsovog bivšeg kolegu sa Harvarda, Stiva Bolmera, kako bi im pomogao u vođenju preduzeća. Sljedećeg mjeseca IBM prilazi preduzeću Microsoft u vezi sa projektom pod šifrovanim imenom „Šah“. Microsoft se odgovara fokusom na novi operativni sistem – softver koji upravlja hardverom računara ili ga pokreće i pri tom služi za premošćavanje jaza između hardvera računara i programa, na primjer, softvera za obradu teksta. To je osnova na kojoj se mogu pokretati računarski programi. Svoj novi operativni sistem nazvali su „MS-DOS“. Kada se IBM računar koji radi pod sistemom MS-DOS pojavio 1981, predstavio je javnosti jedan potpuno nov jezik. Kucanje komande „C:“ i raznih zagonetnih komandi postepeno je postalo deo svakodnevnog rada. Ljudi su otkrili taster kosa crta (\). MS-DOS je efikasan, ali se pokazalo da je velikom broju ljudi težak za razumevanje. Mora da postoji bolji način da se napravi operativni sistem. MS-DOS je skraćenica za Microsoft Disk Operating System.

1982-1985: predstavljanje operativnog sistema Windows 1.0

Microsoft radi na prvoj verziji operativnog sistema. Šifrovano ime je Interface Manager i smatra se konačnim imenom, ali izbor ipak pada na ime Windows zato što najbolje opisuje okvire ili računarske „prozore“ koji predstavljaju temelj novog sistema.  Windows je najavljen 1983, ali je bilo potrebno neko vrijeme za projektovanje. Skeptici su ga nazivali „prodavanjem magle“. Dvije godine posle prve objave, 20. novembra 1985, Microsoft isporučuje Windows 1.0. Umjesto da kucate MS-DOS komande, sada jednostavno pomjerate miša kako biste se putem pokazivača i kliktanja kretali kroz ekrane odnosno „prozore“. Bil Gejts kaže: „To je jedinstveni softver dizajniran za ozbiljnog korisnika PC računara…“ On sadrži padajuće menije, trake za pomjeranje, ikone i dijaloge koji olakšavaju učenje i korišćenje programa. Imate mogućnost da pređete sa jednog programa na drugi bez potrebe da ih pre toga zatvorite. Windows 1.0 dolazi uz nekoliko programa, uključujući MS-DOS upravljanje datotekama, programe „Bojanka“, Windows Writer, „Bilježnica“, „Kalkulator“ i kalendar, datoteku kartice i sat koji vam pomažu da upravljate svakodnevnim aktivnostima. Čak postoji i igra – „Reversi“.

1987-1992: Windows 2.0–2.11 – više prozora, veća brzina

Dana 9. decembra 1987. Microsoft objavljuje Windows 2.0 sa ikonama radne površine i proširenom memorijom. Pomoću poboljšane grafičke podrške sada možete preklapati prozore, kontrolisati raspored na ekranu i koristiti tasterske prečice kako biste ubrzali rad. Neki projektanti softvera za ovo izdanje pišu svoje prve programe zasnovane na operativnom sistemu Windows. Windows 2.0 je dizajniran za procesor Intel 286. Godine 1988. Microsoft postaje najveće preduzeće za softver za PC računare na svijetu na osnovu prodaje.

1990-1994: Windows 3.0–Windows NT – uvođenje grafike

Dana 22. maja 1990. Microsoft objavljuje Windows 3.0, posle kojeg ubrzo slijedi Windows 3.1 1992. Ova dva sistema zajedno prodaju se u 10 miliona kopija tokom prve 2 godine, čime ova verzija postaje najrasprostranjeniji Windows operativni sistem do tada. Razmjere ovog uspjeha navode Microsoft da revidira prijašnje planove. Virtuelna memorija poboljšava vizuelnu grafiku. Godine 1990. Windows dobija izgleda predstojećih verzija. Windows sada ima znatno bolje performanse, naprednu grafiku sa 16 boja i poboljšane ikone. Novi talas 386 ličnih računara dodatno podstiče popularnost operativnog sistema Windows 3.0. Uz punu podršku za procesor Intel 386 programi se pokreću primjetno brže. U operativni sistem Windows 3.0 stižu programi Program Manager, File Manager i Print Manager.

Windows NT

Kada je Windows NT objavljen 27. jula 1993, Microsoft je stigao do važne prekretnice: dovršavanja projekta koji je započet krajem 1980-ih – izrade naprednog novog operativnog sistema ni iz čega. „Windows NT predstavlja ništa manje do korjenitu promjenu u načinu na koji preduzeća mogu odgovoriti na zahtjeve poslovnog korišćenja računara“, kaže Bil Gejts prilikom objavljivanja ovog sistema. Međutim, za razliku od operativnog sistema Windows 3.1, Windows NT 3.1 predstavlja 32-bitni operativni sistem, što ga čini

strateškom poslovnom platformom koja podržava savremeni inženjering i naučne programe. Grupa koja je projektovala Windows NT prvenstveno se zvala tim za „prenosne sisteme“.

1995-2001: Windows 95– PC postaje omladinac (a ne zaboravite ni Internet)

Dana 24. avgusta 1995. Microsoft objavljuje Windows 95 koji postavlja rekord prodajom 7 miliona kopija tokom prvih pet sedmica. To je najbolje reklamirano lansiranje koje je Microsoft ikada preduzeo. Televizijske reklame predstavljaju bend Rolling Stones koji peva „Start Me Up“ praćenu slikama novog dugmeta „Start“. Saopštenje za štampu počinje jednostavnim rečima: „Stigao je“. Windows 95 ima ugrađenu podršku za Internet, pozivno umrežavanje i nove Plug and Play mogućnosti koje olakšavaju instaliranje hardvera i softvera. 32-bitni operativni sistema takođe nudi unapređene mogućnosti multimedije, moćnije funkcije za prenosni rad na računaru i integrisano umrežavanje. Windows 95 uvodi prvo pojavljivanje menija „Start“, trake zadataka i dugmadi za umanjivanje, uvećavanje i zatvaranje na svakom prozoru.

Hvatanje Internet talasa

Tokom ranih 1990-ih insajderi iz svijeta tehnike govore o Internetu – mreži svih mreža koja ima moć da poveže računare širom sveta. Tokom 1995. Bil Gejts objavljuje bilješku pod naslovom „Plimski talas Interneta“ i izjavljuje da je Internet „najvažnije razviće od pojave ličnog računara“. U ljeto 1995. objavljuje se prva verzija programa Internet Explorer. Pregledač se pridružuje onima koji se već takmiče za prostor na World Wide Web mreži. Godine 1996. Microsoft objavljuje Flight Simulator za Windows 95 – tokom njegove 14-godišnje istorije to je prvi put da je dostupan zaWindows.

1998-2000: Windows 98, Windows 2000, Windows Me

Objavljen 25. juna 1998, Windows 98 je prva verzija operativnog sistema Windows dizajnirana posebno za korisnike. Lični računari su uobičajena stvar na poslu i kod kuće, a pojavljuju se i Internet kafići u kojima se možete povezati sa mrežom. Windows 98 je opisan kao operativni sistem koji „bolje radi i bolje igra“. Pomoću operativnog sistema Windows 98 jednostavnije možete pronaći informacije na računaru, kao i na Internetu. Druga poboljšanja obuhvataju mogućnost bržeg otvaranja i zatvaranja programa i podršku za čitanje DVD diskova i uređaja univerzalne serijske magistrale (USB). Još jedna stvar koja se prvi put pojavljuje jeste traka za brzo pokretanje koja vam omogućava da pokrećete programe bez potrebe da ih tražite u „Start“ meniju ili na radnoj površini. Windows 98 je poslednja verzija zasnovana na operativnom sistemu MS-DOS.

Windows Me

Dizajniran za kućnu upotrebu računara, Windows Me u poređenju sa prethodnim verzijama nudi brojna poboljšanja muzike, video sadržaja i kućnog umrežavanja, kao i poboljšanu bezbjednosti. Tehnički govoreći, Windows Me je bio poslednji Microsoft operativni sistem zasnovan na bazi kodova operativnog sistema Windows 95. Microsoft je objavio da će svi naredni proizvodi operativnih sistema biti zasnovani na jezgru operativnih sistema Windows NT i Windows 2000.

Windows 2000 Professional

Više od puke nadogradnje na Windows NT Workstation 4.0, Windows 2000 Professional dizajniran je sa namjerom da zamjeni Windows 95, Windows 98 i Windows NTWorkstation 4.0 na svim poslovnim desktop i laptop računarima. Napravljen na osnovu provjerene Windows NT Workstation 4.0 baze kodova, Windows 2000 dodaje značajna poboljšanja u pogledu pouzdanosti, jednostavnosti upotrebe, kompatibilnosti sa Internetom i podrške za rad na prenosnim računarima. Između ostalih poboljšanja, Windows 2000 Professional pojednostavljuje instalaciju hardvera dodavanjem podrške za veliki broj novog Plug and Play hardvera, uključujući napredno umrežavanje i bežične proizvode, USB i infracrvene uređaje.

2001-2005: Windows XP – stabilan, upotrebljiv i brz

Dana 25. oktobra 2001. objavljen je Windows XP sa redizajniranim izgledom i doživljajem koji je usmeren na upotrebljivost i centar za objedinjene usluge pomoći i podrške. Dostupan je na 25 jezika. Od sredine 1970-ih do objavljivanja operativnog sistemaWindows XP, širom svjeta je isporučeno oko milijardu PC računara. Za Microsoft operativni sistem Windows XP postaće jedan od najprodavanijih proizvoda tokom godina koje će usljediti. Sistem je brz i stabilan. Raste svjest o računarskim virusima i hakerima, ali strah se u izvjesnoj meri ublažava isporukom bezbjednosnih ispravki na mreži. Korisnici počinju da razumiju upozorenja o sumnjivim prilozima i virusima. Veći naglasak se stavlja na pomoć i podršku. Ključna poboljšanja za korisnike prenosnih računara uključuju podršku za bežično 802.1x umrežavanje, Windows Messenger i daljinsku pomoć.

Windows XP je imao nekoliko izdanja tokom narednih godina:

Windows XP 64-bitno izdanje (2001) predstavlja prvi Microsoft operativni sistem za 64-bitne procesore dizajniran za rad sa velikom količinom memorije i projektima kao što su specijalni efekti za filmove, 3D animacije, inženjering i naučni programi.

Windows XP Media Center Edition (2002) napravljen je za kućni rad na računaru i zabavu. Možete pregledati Internet, gledati televizijski program uživo, uživati u digitalnim kolekcijama muzike i video zapisa i gledati DVD-ove.

Windows XP Tablet PC Edition (2002) ostvaruje viziju rada na računaru zasnovanog na olovci. Tablet računari uključuju digitalnu olovku za prepoznavanje rukopisa, a takođe možete koristiti i miš ili tastaturu.

Windows XP je sastavljen od 45 miliona redova kôda.

2006-2008: Windows Vista – pametan u pogledu bezbjednosti

Windows Vista objavljen je 2006. godine sa najjačim bezbjednosnim sistemom do tada. Kontrola korisničkog naloga sprječava potencijalno štetan softver u izvršavanju promjena na računaru. Više od 1,5 miliona uređaja kompatibilno je sa operativnim sistemom Windows Vista pri njegovom pokretanju.

2009:  Windows 7 je donio nove načine u radu sa prozorima kao što su funkcije kačenje, „Peek“ i „Shake“ koje su unaprjedile funkcionalnost, ali i unjele zabavu u rad sa interfejsom. On je označio i početak Windows tehnologije kontrole dodirom koja omogućava korisnicima uređaja sa osetljivim ekranima da dodirom prstiju pregledaju web, listaju fotografije i otvaraju datoteke i fascikle na računaru. Procenjuje se da je Windows 7 imao 8 miliona beta korisnika koji su ga testirali širom svjeta prije nego što je objavljen.

2012: Windows 8 je Windows koji je potpuno redizajniran: od čipseta do korisničkog utiska pri radu. Može da se koristi i za zabavu na tabletu i za PC računare sa svim funkcijama za obavljanje poslova. On donosi potpuno nov interfejs koji bešumno radi i na ekranima osetljivim na dodir i preko miša i tastature. Windows 8 sadrži i poboljšanja poznate Windows radne površine, kao što su nova traka zadataka i pojednostavljeno upravljanje datotekama Uz Windows 8, Microsoft je objavio i Windows RT koji radi na određenim tabletima i PC računarima. Windows RT je dizajniran za elegantne uređaje sa dugim trajanjem baterije i pokreće samo aplikacije iz Windows prodavnice. On se dobija i sa ugrađenom verzijom sistema Office koja je optimizovana za ekrane osetljive na dodir.

9.Linux operativni sistem

Linux je kompletan operativni sistem koji je potpuno besplatan. Mnogi ga smatraju ‘alternativnim’ operativnim sistemom, naspram ‘mainstream’ Microsoftovim Windowsima. Istina je da Linux razvijaju entuzijasti širom svijeta, ali isto tako ga koristi i promoviše IBM, Oracle i slični. Prvi Linux kernel je 1991.g razvio finski student računarstva Linus Torvalds. Linus je ustvari stvorio Linux kao poboljšani Minix, mali UNIXoidni sistem. Na početku je zamišljen kao neambiciozni projekat, namijenjen vrlo uskom krugu ljudi. Suprotno njegovim očekivanjima Linux se razvio u moćan operativni sistem. Za razliku od komercijalnih programa, Linux ne razvija neka kompanija nego veliki broj programera koji to rade iz hobija, u slobodno vrijeme. Razlika između distribucija je verzija, broj programskih paketa, sigurnost, brzina, stabilnost, jednostavnost instaliranja... Raznim potrebama odgovaraju razne distribucije Linuxa, ali i dalje se u svim distribucijama radi o istom operativnom sistemu. Neke od popularnijih distribucija su: Mandrake, RedHat, Debian, SuSE, Knoppix, Slackware, Caldera. Postoji i jedna distribucija na hrvatskom jeziku, HRID. Linux operativni sistem sastoji se od kernela, sistemskog softvera, korisničkih aplikacija, programskih prevodioaca i njihovih odgovarajućih biblioteka i dokumentacije. Sadržaj konkretne Linux distribucije definisan je sadržajem instalacionih medijuma, koji u slučaju nekih Linux sistema uključuju razne sajtove širom svijeta. Kernel je jezgro operativnog sistema - on omogućava izvršavanje procesa, dodjeljuje im memoriju i druge resurse i obezbjeđuje mehanizam za ostvarivanje usluga operativnog sistema. Kernel štiti korisničke procese od direktnog pristupa hardveru - procesi pristupaju hardveru korištenjem sistemskih poziva kernela, čime se obezbjeđuje jedna vrsta zaštite između samih korisnika. Sistemski programi koriste kernel u cilju implementacije različitih servisa operativnog sistema. Osnovne karakteristike

- Linux je case sensitive, tj. razlikuje velika i mala slova, pa su tako datoteke Primjer i primjer različite datoteke, - Nazivi datoteka u Linuxu nemaju ekstenzija, tj. ukoliko se neka datoteka zove npr. primjer.txt, dio .txt nije nastavak nego samo dio imena. Posljedica toga je da npr. Windows oznaka za sve datoteke *.* pod Linuxom zapravo znači sve datoteke koje u svom imenu sadrže tačku (u Linuxu je oznaka za sve datoteke samo *), - Linux svoj datotečni sistem ne dijeli prema fizičkoj (ili logičkoj) podjeli, nego sve direktorije dodaje na osnovni s oznakom /. Prilikom logovanja na računar sa Linux operativnim sistemom, korisnik će se naći u svome home direktoriju, - Ovaj OS ima neke karakteristične direktorije, npr. podaci na disketi ili CD-u nalaziti će se u direktoriju /mnt/floppy odnosno /mnt/cdrom, itd., - /dev Linux operativi sisstemi koriste oznake datotečnog sistema (file system) za označavanje uređaja priključenih na računar (npr. CD-ROM-ovi, hard diskovi, tastatura, miš...). Te oznake se nalaze u direktoriju /dev, - /dev/ttyS0 - ttySn su ekvivalenti COM1 do COMn portovima, - /dev/psaux je ekvivalent PS2 mišu - hda označava da je vaš disk spojen kao primary master, tj. na prvom IDE kanalu. Po analogiji hdb označava primary slave, hdc secondary master itd., - Deamon-i su programi koji rade u pozadini operativnog sistema i čekaju da budu pozvani, a onda se (prilikom poziva) aktiviraju i izvršavaju funkciju za koju su namijenjeni, - Više o načinu korištenja pojedine naredbe može se saznati ukucavanjem naredba --help ili man <ime_naredbe>, - Programi se pokreću ukucavanjem ./ prije imena programa. Sve distribucije u terminalskom prozoru, izvršne datoteke označavaju zelenom bojom. Ukoliko direktoriji, datoteke, paketi,... nisu označeni različitim bojama to se može postići ukucavanjem naredbe ls --color, - Kako se ne bi moralo uvijek ukucavati ./ prije naredbe u trenutnom direktoriju ili zvati naredbu sa punim path-om (stazom) – recimo /usr/X11R6/bin/xterm, postoji environment varijabla PATH kojasadrži direktorije u kojim se nalaze izvršni programi. Za razliku od nekih drugih operacijskih sistema, Linux (i Unix općenito) drže veliku većinu programa u direktorijima /bin, /usr/bin, te /usr/local/bin, na istim putanjama mogu se nalaziti i /sbin direktoriji, ali u njima su većinom naredbe koje pokreću u pozadini neki proces ili služe root account-u za administraciju. - Računar se ne gasi samo prekidačem ili isključivanjem iz struje, već se koristi naredbu halt u konzoli ili npr. u Mandrake distribuciji prvo se stisne Logoff, a poslije se odabereShutdown.Prije početka rada na računaru, korisnik se mora ulogovati (na nekim sistemima se može definisati i automatsko logovanje, pri čemu se nakon paljenja računara i podizanja sistema automatski prijavljuje default korisnik). To je proces prijave rada nekog korisnika operacijskom sistemu. Svaki korisnik ima svoje korisničko ime (eng. login, user name, user login) i šifru (eng. password), s kojima se prijavljuje na računar. Telnet i ssh klijenti su programi koji komuniciraju sa telnet, odnosno ssh, poslužiteljskim programom na ličnom računaru. Osnovna razlika izmedu telnet i ssh načina komunikacije je što telnet sve podatke šalje u čistom tekstualnom (nekriptiranom) obliku, dok ssh koristi kriptiranje. Ssh je iz tog

razloga, po pitanju sigurnosti, mnogo pogodniji za korištenje, jer pri korištenju telnet-a, zloćudni korisnici, jednostavnim “slušanjem” prometa na mreži mogu doći do podataka o korisničkim šiframa i svih drugih povjerljivih podataka. Opšta svojstva KDE (desktop) je svojim izgledom i rasporedom elemenata vrlo slično MS Windows grafičkom dizajnu. Ikone se na radnu površinu postavljaju pritiskom na desni klik miša, a sve aplikacije se pokreću iz Starta koji se nalazi u donjem lijevom uglu i označen je velikim slovom K. Ikone za pokretanje aplikacija u Startu razvrstane su u odgovarajuće grupe:

- Amusement - igre i ostali programi namijenjeni za zabavu, - Applications - važnije aplikacije za upravljanje datotekama, tekst editori, alati za kompresiju, komunikaciju itd., - Configuration - sve aplikacije za konfiguraciju sistema, - Documentation - pomoć i upute za rad s programima, - Multimedia - multimedijalne aplikacije (slika, zvuk i video), - Networking - mrežni klijenti (web, mail, news grupe), - Office - uredski alati, - Terminals - terminali. Tri osnovne verzije Linux kernela su početna verzija, verzija 1.x i verzija 2.x. Početna verzija 0.01, koju je 1991. Godine kreirao Linus Torvalds, podržavala je samo Intel 80386 kompatibilne procesore, mali broj hardverskih uređaja i Minix sistem datoteka. Mrežni servisi nisu imali kernelsku podršku. Verzija 1.0, nastala u martu 1994. Godine, uključivala je podršku za standardne TCP/IP mrežne protokole. Ova verzija je dodatno podržavala ext i ext2 sisteme datoteka, široku klasu SCSI disk kontrolera, kao i brojne hardverske uređaje. Verzija 1.2 (mart 1995) je posljednja verzija Linux kernela namijenjena isključivo PC arhitekturi. U verziji 2.0 (juni 1996) uvedena je podrška za više arhitektura (Motorola i Intel procesori, Sun Sparc i PowerMac sistemi), kao i podrška za višeprocesorsku arhitekturu (SMP). Osnovu Linux sistema čine kernel, sistemske biblioteke i sistemski programi. Kernel je odgovoran za najznačajnije funkcije operativnog sistema. Dvije osnovne karakteristike kernela su:

- kernel kod se izvršava u kernelskom modu u kome je jedino moguće pristupati svim komponentama hardvera; - kompletan kernel kod i sve kernel strukture podataka čuvaju se u istom adresnom prostoru. Kod većine UNIX sistema aplikacije se preko sistemskog poziva direktno obraćajukernelu, kao što je prikazano na slici 2.

Linux koristi standardni UNIX proces mehanizam (fork) koji razdvaja kreiranje procesa i njegovo izvršenje u dvije različite operacije: - sistemski poziv fork, koji kreira novi proces, - sistemski poziv exec, koji izvršava program u resursima novostvorenog procesa.Pod UNIX sistemom sve informacije koje operativni sistem mora čuvati da bi kontrolisao jedan proces predstavljaju kontekst tog procesa. Pod Linux operativnim sistemom, svaki proces je u potpunosti opisan identitetom, okolinom, i kontekstom. Identitet procesa obuhvata sljedeće informacije: - Identifikator procesa (Process ID – PID), pomoću kojeg Linux kontroliše proces; - Akreditivi (Credentials). Svaki proces pripada jednom korisniku koji ima svoj user ID i jedan ili više grupnih Idova koji određuju prava pristupa procesu u radu sa datotekama; - Ličnost (Personality). Ova informacija se ne koristi kod drugih UNIX sistema, a Linux svakom procesu dodjeljuje lični identifikator koji može imati uticaja za neke sistemske pozive. Upravljanje memorijom obuhvata upravljanje operativnom (RAM) memorijom i upravljanje virtuelnom memorijom. Upravljanje operativnom, odnosno fizičkom memorijom obuhvata dodjeljivanje i oslobađanje stranica (pages, normal extent), grupe stranica (large extent) i malih memorijskih blokova (small extent). Fizčkom memorijom se upravlja po sistemu drugova (Buddy heap). Cijela fizička memorija se dijeli na udružene blokove čije su veličine stepeni broja 2. Blokovi se prema potrebi alokacije dalje razbijaju na manje blokove ili se parovi udružuju u veće cjeline. Linux podržava brojne formate za punjenje i izvršavanje programa. Među njima svakako treba istaći stari UNIX format a.out i novi elf format koji je maksimalno prilagođen konceptu virtuelne memorije. Zaglavlje ELF formata opisuje sekcije programa. Sekcije programa su po veličini prilagođene veličini stanice virtuelne memorije. Program kod kog su funkcije iz sistemske biblioteke direktno ugrađene u kod programa je program sa statičkim povezivanjem. Glavni nedostatak ovakvog načina povezivanja je povećanje veličine koda, jer svaki poziv funkcije iz biblioteke kopira cijelu funkciju u kod.

Takođe, sa veličinom koda raste i količina memorije koja je potrebna za njegovo izvršavanje. Linux dijeli uređaje u tri klase: blok uređaje (poput diskova i CD-ROM uređaja), karakter uređaje (poput štampača) i mrežne uređaje. Svaki uređaj je predstavljen specijalnom datotekom (device node, device file) koja se nalazi u direktorijumu /dev root sistema datoteka. Kada korisnik upisuje podatke u datoteku koja predstavlja neki uređaj ili čita iz te datoteke, vrši se neka ulazno-izlazna operacija, odnosno sistem šalje ili prima podatke sa uređaja koji je predstavljen tom datotekom. Time se ukida potreba za postojanjem posebnih programa (a samim tim i posebnom metodologijom programiranja ulazno izlaznih operacija) neophodnih za rad sa uređajima.

10.Programiranje

Tri najčešće korištene savremene metode programiranja su struktuirano programiranje, kompjuterski potpomognuto programiranje i korisničko programiranje. Struktuirano programiranje je programska metodologija zasnovana na softverskom inžinjeringu, koji podrazumjeva sistematičan dizajn i razvoj softvera i upravljanje procesom razvoja softvera. Programski jezik je jezik za pisanje koje računalo zna i može izvršiti. Mikroprocesor i drugi logički sklopovi računala imaju svoj vlastiti programski jezik koji se naziva strojni jezik, a sastoji se od nizovi binarnih riječi koje predstavljaju instrukcije logičkim sklopovima i podatke koje treba obraditi. Program napisan u strojnom jeziku nazivamo izvršni program ili izvršni kod budući da ga računalo može neposredno izvršiti. Strojni jezi je određen arhitekturom računala, a definira ga proizvođač hardwarea. Izvršni program je strojno zavisan, što znači da se kod napisan na jednom računalu može izvršavati jedino na računalima istog tipa. Pisanje instrukcija u binarnom kodu je posve nepraktično pa su razvijeni simbolički jezici u kojima su binarne instrukcije zamijenjene mnemoničkim oznakama. Program unosi program napisan u mnemoničkim oznakama u tekstualnu datoteku pomoću editora teksta i zatim poziva program koji mnemoničke oznake prevodi u binarne instrukcije strojnog jezika. Program koji vrši konverziju naziva se asembler a sam se program naziva asemblerski jezik ili jednostavno asembler. Program napisan u asemblerskom jeziku nazivamo izvorni program. Osnovna podjela je na niže ( strojne jezike ) i više ( orijentirane ljudima ). Viši jezici pak mogu biti : Sekvencijalni, Proceduralni ( Pascal, C ), Funkcijski ( Lisp, Erlang, ML ), Objektno orijentirani ( Java, C++ ). Sve je počelo sa strojnim jezicima (asemblerima), koji su se brzo izvršavali, ali sporo pisali, te se danas samo kritični dijelovi operativnih sustava pišu na taj način.

1. 1954. pojavio se Fortran, razvio ga je John Backus u IBM-u.

2. iza Fortrana prvi se pojavio Algol, u kasnim 1950-im.

3. bili su to jezici nezgrapne sintakse, zato su došli Cobol 1960. i Basic 1964. godine sa svojom sintaksom koja sliči na engleski jezik.

4. dolazi vrijeme za razvoj "pravih" programskih jezika: Pascal Niklausa Wirtha i C Kena Thompsona i Dennisa Ritchie-a.

5. 1974. za potrebe vojske SADa razvijena je Ada.

6. OOP kuca na vrata: 1980. tu je Smalltalk-80, a 1985. pojavila se prva implementacija C++ koji je zamislio Bjarne Stroustrup.

7. 1987. Larry Wall je stvorio Perl.

8. 1990. Guido van Rossum je izbacio konkurenciju Perlu, Python.

9. 1994. pojavio se PHP Rasmusa Lerdorfa, koji je prvenstveno namijenjen kreiranju web aplikacija, (nešto poput JSPa i ASP-a za Javu i VisualBasic, respektivno).

10. 1996. pojavila se Java tvrtke Sun Microsystems.

11. krajem 1999. godine pojavio se D, koji je zanimljiva mješavina programskih jezika C, C++ i Jave.

Programski jezik BASIC je jezik opće namjene, osmišljen za poduku i obrazovanje programera, a najširu uporabu je našao kod osobnih računala. Njegova svrha je pravljenje jednostavnih programa i simulacija, a do danas postoji veliki broj verzija različitih proizvođača kao što su Microsoft, Borland i dr. Raznolike verzije su implementirane gotovo na svim računalnim sustavima,a najviše se rabi verzija Microsoft BASIC-a. Prva osobna računala imala su BASIC u ROM memoriji, dok još nije bilo operativnih sistema, a za trajno pohranjivanje podataka nisu se koristili diskovi, nego audio kasete i magnetne trake.BASIC je programski jezik nastao davne 1963. godine u SAD-u, a naziv je skraćenica od engleske riječi Beginner`s All Purpose Symbolic Instruction Code. Orginalna vezija BASIC programskog jezika je Darthmouth BASIC, a naziv je dobio po Darthmouth sveučilištu, gdje je nastao kao prvi programski jezik za interaktivnu uporabu, kao dio DTSS-a (Darthmund Time Sharing Sistem). Dizajnirali su ga dva studenta: John George Kemeny i Thomas Eugene Kurtz. Funkcioniranje BASIC-a se najbolje objašnjava pojmom varijabli. Varijable su promjenjive vrijednosti i služe nam za olakšavanje kodiranja programa, svaka varijabla ima svoje ime i vrijednost. Dakle kada želimo upotrijebiti neku riječ više puta tijekom rada u programu, ne moramo pisati tu riječ, već joj možemo dodjeliti ime te svaki puta kada upotrijebimo dodjljeno ime, na ekranu će nam se ispisati riječ. QBASIC je akronim za Quick Beginner`s All-Purpose Symbolic Instruction Code. Jedna od inačica BASIC-aje QBASIC, a bazira se na QuickBASICU. Potrebno je razlikovati QBASIC od QB (QuickBASIC-a). QB ili QuickBasic je inačica BASIC-a, kojeg je razvila tvrtka Microsoft za MS-DOS operacijski sustav te je bila osnova za popularni VisualBASIC.QBASIC je doživio brojna poboljšsnja i verzije od kojih je najslabija verzija QBASIC 1.0, a najbolja 4.5 pod nazivom QuickBASIC. Poput BASICA I QBASIC-ovo funkcioniranje možemo najbolje objasniti pojmom varijable. Tri su osnovne naredbe: CLS, INPUT i PRINT. CLS je skraćenica od Clear Screen, a koristimo ju kako bismo obrisali sav prijašnji tekst s ekrana, a zatim slijedi INPUT naredba za unos podataka te PRINT naredba ispisuje tekst na ekran. 10 CLS 20 PRINT "Kako se zoveš?" 30 INPUT A$ 40 PRINT "Drago mi je";A$ 50 END

C programski jezik spada u proceduralne programske jezike koji je razvijen u ranim 70-im godinama 20. stoljeća. Autor ovog programskog jezika je Dennis Ritchie, no značajan doprinos nastanku C-a dali su Ken Thompson kao autor programskog jezika B i Martin Richards, autor programskog jezika BCPL. Dennis Ritchie je stvorio ovaj programski jezik za rješavanje praktičnih problema kodiranja sistemskih programa i jezgre operativnog sistema UNIX, koji je praktički u cijelosti napisan u C-u. Kao jedan od najvažnijih jezika u povijesti

komercijalne računarske industrije, C je do danas ostao jedini programski jezik prilagođen za sve računarske platforme, od malih sistema pa do mrežnih super-računara. Programi napisani u njemu vrlo su bliski načinu rada hardvera te u načelu zahtijevaju od programera dobro razumijevanje rada procesora, memorije, ulazno-izlaznih sklopova itd.

Osnovne karakteristike programskog jezika C: VELIČINA – Programski jezik C karakterizira vrlo mali broj ključnih riječi (32). Ključne riječi su dijelovi programskog koda. BRZINA – Programi napisani u programskom jeziku C su brže izvode od programa koji su pisani u drugim programskim jezicima. Programski jezici su umjetni jezici koji nam omogućavaju manipuliranje računalom i izvršavanje zadaća pomoću računala (npr. C, VB, ASP.NET). NAREDBE ZA KONTROLU TOKA - Programski jezik C raspolaže naredbama koje kontroliraju tok izvršavanja programa, a to su: petlja for, petlja while, switch (case) funkcija te naredba if-else. BITWISE KONTROLA - Za direktno pristupanje bitovima i bajtovima. POKAZIVAČI (POINTERI) - Pokazivači su varijable koje sadrže memorijsku lokaciju neke druge varijable, tj. oni su 'pokazivači' na adrese drugih varijabli. Programski jezik C omogućava manipuliranje adresama varijabli. OPĆA NAMJENA - U programskom jeziku C se rješavaju problemi iz svih područja. Svi C-programi sastoje se od funkcija i varijabli. Funkcije sadrže instrukcije koje određuju koje će operacije biti izvršene, a varijable služe memoriranju podataka. Izvršavanje programa počinje izvršavanjem funkcije main koja mora biti prisutna u svakom programu. Funkcija main svoju zadaću obavlja općenito pozivanjem drugih funkcija. 8

Programski jezik C++ je programski jezik opće namjene i srednje razine s podrškom za objektno orijentirano programiranje. Prvotno je razvijan u Bell Labs (laboratoriju telekomunikacijske tvrtke Bell) pod rukovodstvom Bjarnea Stroustrupa tokom 1980-ih, i to kao proširenje programskom jeziku C pa mu je originalno ime bilo "C with classes" (engl. C s klasama). Zbog velike potražnje za objektno orijentiranim jezicima te izrazitim sposobnostima istih, specifikacija programskog jezika C++ ratificirana je 1998. kao standard ISO/IEC 14882. U slučaju kada želimo sami napisati funkciju, moramo paziti da nam se ime varijable ne poklapa sa nekom od ključnih riječiu C++, jer bi u tom slučaju kompajler pomiješao sa standardnim ključnim riječima. asm, auto, bool, break, case, catch, char, class,..itd.

Java je objektno orijentirani programski jezik koji su razvili James Gosling, Patrick Naughton i drugi inženjeri u tvrtci Sun Microsystems. Razvoj je počeo 1991, kao dio projekta Green, a objavljen je u studenom 1995. Firma Sun posjeduje trademark na ime Java, ali samo okruženje je moguće bez plaćanja skinuti sa Sunovih internet poslužitelja. Velika prednost u odnosu na većinu dotadašnjih programskih jezika je to što se programi pisani u Javi mogu izvoditi bez preinaka na svim operativnim sustavima za koje postoji JVM (Java Virtual Machine), dok je klasične programe pisane primjerice u C-u potrebno prilagođavati platformi(operacijskom sustavu) na kojem se izvode. Time i bogatim skupom klasa za rad s

mrežnim komunikacijama u jednom trenutku je Java bila najbolji izbor za široku lepezu mogućih aplikacija. Microsoft je stoga razvio svoj C# i .NET platformu kao odgovor na open source alternative. Java je jedan od najkorištenijih programskih jezika. Procjene i izvješća o broju korisnika kreću se od gotovo 7 do preko 10 milijuna.

11.SOFTVERI I SOFTVERSKE LICENCE

Svaki savremeni elektronski računar, pored svoje fizičke konstrukcije-hadvera posjeduje i sistem programa-softver.Softver je niz naredbi koji je smješten u memoriji računara, izvršava se na nekom hardveru i neophodan je za svrsihodno djelovanje jednog računarskog sistema.Prvu teoriju o softveru osmislio je Alan Turing 1935. u svom eseju Computable numbers with an application to the Entscheidungsproblem (Decision problem).Pojam softver prvi je iskoristio John W. Tukey 1957. godine.Pojam je nastao kao analogija pojmu hardver.Na engleskom riječ hardver označava čvrste, opipljive dijelove računara, dok je softver dobio naziv od engleske riječi „soft“-meko.Dakle, softver može da se definiše kao sveoubhvatni zbir informatičkih programa, procesa, pravila, dokumentacije i datoteka u vezi, koji čine dio operacija jednog informatičkog sistema

2. POJAM I KLASIFIKACIJA SOFTVERA

Bez softvera hardver informacionih sistema je praktično neupotrebljiv.Osnovna karakteristika računarskog sistema je integralna povezanost mašinske i programske podrške, odnosno hardvera i softvera. Iz tog razloga je razvoj hardvera pratio razvoj softvera. Softver obuhvata sve nematerijalne, logičke komponenet koje su neophodne za pravilan i kvalitetan rad i koristenje računara. Softver čine programi koji sa jedne strane kontrolišu funkcionisanje računara i ostalih dijelova informacionog sistema, a sa druge strane vrše obradu podataka.Na hardveru (kao što je hard disk, CD,DVD, flash memorija) se nalazi softver ( kao što je operativni sistem i drugi). Softver upravlja hardverom. Obično, je da razvije instrukcije koje objedinjavaju ove operacije na upotrebljiv i odgovarajući način koji računar prepoznaje. Algoritam je set procedura koje se izvršavaju korak po korak u cilju obavljanja nekog zadatka.Računarski program počinje sa nekim algoritmom napisanim na prirodnom jeziku, a zadatak programer je da algoritam prevede u program.

Na osnovu funkcija koje izvršava, softveri se dijele na slijedeće grupe :

a) Sistemski softverb) Aplikativni softver

3.SISTEMSKI SOFTVER

Sistemski softver se sastoji od računarskih programa koji kontrolišu i podržavaju rad računarskog sistema i njegove aktivnosti na obradi podataka. To je skup programa i rutina odgovornih za kontrolu i upravljanje uređajima i računarskim komponentama kao i za obavljanje osnovnih sistemskih radnji. Računar se ne može pokrenuti niti, može uraditi bilo

kakav zadatak bez sistemskog softvera.Osnovna svrha sistemskog softvera je da omogući normalan rad računara. Tu se podrazumijeva upravljanje memorijom i centralnim procesorom, upravljanje i komunikacija sa perifernim uređajima, kao i pokretanje osnovnih funkcija sistema u svrhu izvođenja aplikativnog softvera. Svi ostali zadaci su prepušteni aplikativnom softveru.Uobičajno se isporučuje zajedno sa računarom.1

Razlikuju se tri vrste sistemskog softvera:

a) Operativni sistemib) Drajveric) Utility ili uslužni programi

3.1 Operativni sistem

Operativni sistem (OS) je najvažniji dio sistemskog softvera i predstavlja skup programa koji upravljaju radom računara.Svaki računar funkcioniše pod kontrolom operativnog sistema. Operativnim sistemima se obezbjeđuje izvršavanje poslova računara uz optimalno korištenje njegovih resursa.Njegov primarni zadatak je da ostvari sponu između računara i korisnika.Operativni sistem radi slijedeće:

a) Upravlja programima, podacima i dijelovima od kojih se računar sastoji (procesor, kontroleri, radna memorija), s ciljem da oni budu što cjelishodnije upotrebljeni

b) Obezbjeđuje pristupačno radno okruženje za krajnjeg korisnika računara

Prva funkcija OS je upravljanje resursima računara (resource management). Pod pojmom resurs podrazumijevamo sve što je programu potrebno za rad. Resursi mogu biti hardverski (procesor, memorija, I/O uredaji) i softverski (programi, podaci datoteke). Zadatak OS je da vodi računa o resursima računara tj. da zadovolji potrebe programa, da prati koji program koristi koje resurse itd.Postoje brojne podjele OS-a na osnovu različitih kriterijuma: prema broju korisnika i/ili procesa, prema načinu obrade poslova, prema distribuciji procesorske snage i ostalih resursa, prema namjeni i funkcionalnim osobinama.Prema broju korisnika, operativni sistemi se djele na:

1. jednokorisničke (singleuser)2. višekorisničke (multiuser)

Jednokorisnički sistemi obezbjeđuju virtuelnu mašinu za samo jednog korisnika. To su računarski sistemi prilagođeni za jednu funkciju ili je riječ o slabijim i jeftinim konfiguracijama tipa mikroračunara.Uglavnom ih karakteriše jeftin hardver, solidna prateća programska podrška, jednostavan sistem datoteka, jednostavan U/I sistem.Višekorisnički sistemi su kvalitetni OS koji zahtevaju jače hardverske konfiguracije.Tipičan višekorisnički OS je UNIX, koji obezbjeđuje simultani pristup za više korisnika istovremeno, pri čemu korisnici pristupaju sistemu preko posebnih terminala.

1

Prema broju simultanih aktivnosti tj. prema broju procesa koji se mogu izvršavati paralelno ili kvaziparalelno, operativni sistemi se mogu podeliti na jednoprocesne i višeprocesne. Najpoznatiji operativni sistemi su : MS Windows, Unix, GNU/Linux, MAC

Veznici (drajveri)

To su programi koji povezuju operativni sistem sa hardverskim komponentama i omogućavaju korištenje različitih perifernih jedinica i drugih uređaja. Bez drajvera računar ne bi mogao raditi.Windows dolazi sa velikom bazom osnovnih drajvera koji omogućavaju komunikaciju između softvera i hardvera. Drajver možemo nazvati posrednikom između hardvera i softveraSvaki uređaj koji se priključi na računar mora imati odgovarajući program koji se zove veznik (drajver).

Uslužni programi

Uslužni programi obavljaju standardne poslove za kojima se često ukazuje potreba mnogim korisnicima računara. Jedan od najvažnijih uslužnih programa su uređivači datoteka koji omogućavaju pripremu i mjenjanje sadržaja datoteka. Sadržaj takve datoteke može biti tekst (ili dokument) , tekst program ili podaci za program. Realizacije uređivača datoteka se mogu veoma razlikovati od jednog do drugog operativnog sistema ali svi oni nude određen broj standardnih funkcija :

Unošenje sadržaja datoteke, kucanjem preko tastature računara ili terminala. Sadržaj se unosi na poziciji kursora

Lociranje na neku poziciju unutar datoteke koje se može obaviti na više načina Promjena sadržaja datoteke izbacivanjem ili umetanjem

Primjer ovakvih programa su program edit pod operativnim sistemom DOS, i program Notepad pod operativnim sistemom Windows.

Među uslužne programe spadaju i programi za rukovanje datotekama, kakvi su, na primjer, bili programi PCTools ili Northon za operativni sistem DOS i programi MyComputer i Microsoft Explorer za operativni sistem WINDOWS. Ovi programi olakšavaju niz poslova rukovanja datotekama kakvi su: pregledanje sadržaja kataloga, kreiranje i izbacivanje kataloga, brisanje, preimenovanje, kopiranje, premještanje datoteka, pronalaženje datoteka u određenom katalogu i na određenom uređaju prema različitim kriterijumima. Način na koji se ovi poslovi obavljaju zavisi u velikoj mjeri od okruženja koje obezbjeđuje operativni sistem.

Grupu neizbježnih uslužnih programa čine programi za detekciju i uklanjanje virusa. Sredinom 80-tih godina prošlog vijeka računarski hardver, softver i podaci postali su meta zlobnih aktivnosti. Ono što se dešava je da računarski program, koji se naziva virus, izvrši invaziju na računarski sistem tako što se prikači na neki drugi često korišteni program, koji postaje nosilac virusa. Kada se nosilac virusa napuni u unutrašnju memoriju računara, virus se trajno instalira na računarskom sistemu. Jednom instaliran, virus može da prikazuje neželjene poruke, briše podatke ili čak da izazove aktivnosti koje uništavaju softver računara.Da bi se

zaštitio od virusa i drugih destruktivnih programa, korisnik bi trebalo da na svom računaru instalira neki anti-virus program i da vodi računa da taj program bude uvijek ažuran, jer samo ažurni anti-virus programi prepoznaju nove vrste virusa. Mnogi anti-virus programi mogu ne samo da detektuju viruse, već ih i uništavaju i popravljaju načinjenu štetu. Ponekad popravak nije moguć, naročito ako je oštećen nulti-sektor diskete ili diska na kome je smješten FAT2.Rad anti-virus programa se može tako podesiti da se svaka disketa prilikom stavljanja u disketni uređaj a prije čitanja sa nje ili pisanja na nju pregleda, i to je preporučljiva praksa. Poznati programi za detekciju i uništavanje virusa su NORTHON ANTIVIRUS i KASPERSKY.

SOFTVERSKE LICENCE

Većina softverskih proizvoda se ne prodaje, već proizvođači korisnicima prodaju pravo na korištenje.Kupac kupuje pravo na korištenje softvera za određeni vremenski period, koji može biti i neograničen.Dakle, softverska licenca je pravni instrument koji određuje način korištenja i distribucije softvera.Softverska licenca omogućava krajnjem korisniku dozvolu da koristi jednu ili više kopija nekog softvera na takav način da štiti sva prava autora Sav softver je zaštićen kopirajtom osim onoga koji je u javnom domenu.Softver, također može biti i u formi slobodnog softvera, i u shareware formi. Opis prava i način korištenja softvera nalaze se u Sporazumu o licenci sa krajnjim korisnikom (EULA-End-user Licence Agreement) koji korisnik najčešće mora prihvatiti prije instalacije softvera. Najčešće proizvođač zadržava vlasništvo nad softverom, dok korisnik isključivo kupuje pravo na korištenje tog softvera. Softverske licence se mogu podijeliti na : vlasničke licence, i licence slobodnog i otvorenog koda.

Vlasničke licence

Glavna karakteristika ove licence je da proizvođač softvera daje korisniku pravo da koristi jednu ili više kopija softvera, dok proizvođač zadržava pravo vlasništva nad svakom kopijom softvera (otuda i dolazi naziv "vlasnička licenca").Praktično sva prava u vezi softvera su rezervisana za proizvođača. Samo mali dio strogo definisanih prava daje se korisniku i tipično za ovu vrstu licence je da je u njoj navedeno puno uslova pod kojima je korištenje softvera zabranjeno.Bez prihvatanja uslova iz licence krajnji korisnik ne smije uopšte da koristi softver. Vlasnik ovakve vrste softvera najčešće ograničava broj kompjutera na koji se softver može instalirati. Ova restriktivna mjera se najčešće uvodi kroz neku od sljedećih tehničkih mjera: uvođenja neophodnosti aktivacije softvera prije prvog korišćenja na određenoj mašini, uvođenja serijskog broja, hardverskog ključa ili neke od postojećih vrsta zaštite od kopiranja. Vlasnik još i može da distribuira verzije programa kojima nedostaju funkcionalnosti ili grupe funkcionalnosti, ili verzije u kojima su aktivna samo određena polja. Ovakve verzije softvera se najčešće distribuiraju za nekomercijalnu i neprofitnu upotrebu ili za korištenje u edukativne svrhe. Restriktivne mjere variraju u zavisnosti od licence. Na primjer :

Windows Vista- starter verzija je ograničen na pokretanej maksimalno tri aplikacije

2

Windows XP-se može instalirati na jednom kompjuteru, i ograničava broj konekcija za dijeljenje fajlova kroz mrežu na 10.Home verzija ovog operativnog sistema onesposobljava neke od naprednijih mogućnosti profesonalne verzije

Mnoge aplikacije kompanije Adobe su ograničene na jednog korisnika ali dozvoljavaju instaliranje po jedne kopije na desktop i laptop računara.

Licence slobodnog i otvorenog koda

Glavna posljedica forme licenciranja slobodnog softvera je da prihvatanje uslova licence nije obavezno u svim slučajevima. Krajnji korisnik može da koristi, proučava i mijenja softver bez prihvatanja uslova licence. Međutim, ukoliko korisnik želi da distribuira softver, mora da prihvati, i obavezan je da poštuje, softversku licencu.

Licence slobodnog i otvorenog koda se mogu svrstati u dvije kategorije: one koje sadrže minimum zahtjeva vezanih za redistribuciju softvera (dopuštajuće licence) i one koje žele da očuvaju slobode date korisnicima tako što će osigurati da svi dalji korisnici dobiju ta prava (kopileft licence). Primjer kopileft3 licence je GNU-ova opšta javna licenca. Ova licenca daje svim korisnicima neograničenu slobodu da koriste, proučavaju softver i prave izmjene na njemu, a onima koji prihvate uslove GNU, i slobodu da redistribuiraju softver ili bilo koju njegovu promenjenu verziju. Na primjer, sve izmjene napravljene i redistribuirane od strane krajnjeg korisnika moraju da sadrže izvorni kod i njihove licence ne smiju da dodaju bilo koja nova ograničenja preko onih koje GNU dozvoljava.

Primjeri dopuštajućih licenci slobodnog softvera su BSD licence i MIT licenca, koje krajnem korisniku softvera daju neograničenu slobodu da koristi, proučava i mijenja softver i sadrže minimalne zahtjeve vezane za redistibuciju ovog softvera. Ovakve licence daju korisniku mogućnost da njihov izvorni kod koriste kao dio softvera zatvorenog koda ili softvera zaštićenog vlasničkom softverskom licencom.

GNU opšta javna licenca

GNU-ova opšta javna licenca (engl. GNU General Public License) je jedna od najkorištenijih softverskih licenca. Stvorena je od strane Ričarda Stolmana4za potrebe GNU pokreta. Ova licenca koristi linuks jezgro. GNU opšta javna licenca je najpopularniji i najpoznatiji primjer jake ( kopileft ) licence koja, u svojoj suštini zahteva da izvedena djela budu dostupna pod istom licencom (kopileftom). Na osnovu ove filozofije, GNU opšta javna licenca primaocu računarskog programa daje prava iz definicije slobodnog softvera i koristi pravila kopilefta da bi osigurala očuvanje tih sloboda, čak i u slučajevima kada je djelo izmenjeno na bilo koji način. U tome se razlikuje od popustljivih licenca za slobodni softver, na primjer od BSD licence. Postoje tri verzije ove licence.

3

4

BSD licence

BSD licence pripadaju porodici licenci otvorenog koda. Originalna BSD licenca je bila korištena za BSD varijantu operativnog sistema Juniks (engl. UNIX) koja je razvijana ranih 1970-ih godina na univerzitetu Berkli, po čemu je i dobila ime. Originalni vlasnik ove licence je bio upravni odbor Univerziteta u Kaliforniji, jer je BSD bio napisan na Berkli-ju, koji je dio tog univerziteta. Obzirom da je licenca otvorenog koda, BSD licenca pruža minimalne restriktivne mjere koje se odnose na korištenje softvera, nasuprot poznatim kopileft licencama. Postoji nekoliko formi ove licence:

MIT licenca

MIT licenca svoje porijeklo vuče iz Masačusetskog instituta tehnologije (MIT) kome i duguje svoje ime. Ova licenca je licenca otvorenog koda, i kao takva dozvoljava ponovno korištenje sopstvenog softvera dokle god sve kopije licenciranog softvera sadrže pun tekst i sve uslove ove licence. Licenca je kompatibilna i može se koristiti u kombinaciji sa GNU opštom javnom licencom.MIT licenca je slična varijanti BSD licence sa tri klauzule, sa tim izuzetkom da BSD licenca sadrži zabranu korištenja imena nosioca prava kopiranja u promociji softvera. Čak i gore pomenuta klauzula o reklamiranju postoji u pojedinim verzijama MIT licence.

Shareware licenca

Shareware je tip licence gdje korisnik može softver upotrebljavati određeno vrijeme, određeni broj puta ili u djelimičnom obliku-sa svrhom upoznavanja sa softverom.U slučaju da korisnik softvera želi upotrijebiti u punom obliku očekuje se da kupi komercijalnu licencu.Nakon što je probni vremenski period prošao softver se više ne može upotrebljavati. Programi licencirani kao shareware su većinom distribuirani preko downloada s website-a proizvođača čime se olakšava distribucija i olakšava dostupnost krajnjem korisniku. Među poznatijim shareware proizvodima se nalaze WinZip te mnogi antivirusni programi kao Eset Nod32.

Freeware licenca

Freeware licenca omogućuje korisniku u potpunosti besplatno korištenje softvera, ali često pod nekim uvjetima-najčešće je to upotreba u nekomercijalne svrhe i za kućnu upotrebu.Prizvođači softvera znaju postaviti manje funkcionalne verzije svoga softvera kao freeware-pokazuju dio mogućnosti svoga glavnog proizvoda.Primjeri freeware programa su antivirusni programi: AVG free edition i Avast home.

KVALITETA I PUZDANOST SOFTVERA

Kvaliteta softvera veoma je bitna, posebno za komercijalni i sistemski softver, npr. Microsoft Office, Microsoft Windows i Linux. Ako je softver pun bugova (grešaka u kodu) odnosno buggovit, može izbrisati korisnikov rad, srušiti kompjuter te raditi ostale neočekivane stvari. Većina bugova se otkriva i eliminira softverskim testiranjem. Ipak, softversko testiranje rijetko kada eliminira svaki bug.Sve velike softverske kompanije, primjerice Microsoft, Novell i Sun Microsystems imaju svoje odjele za testiranje s specifičnim ciljem. Postoje razne metode testiranja, poput unit testing 5.Testiranje se provodi "ručno" ili još češće automatski, jer količina koda potrebna za testiranje zna biti dosta velika.5

12. Aplikativni softver

Pod aplikativnim softverom podrazumjevamo set programa namijenjenih rješavanju konkretnih poslovnih problema preduzeća. To znači da oni treba da podrže sve funkcije i podfunkcije organizacije.

Aplikativni softver korisnik može realizovati na jedan od sljedećih načina:

- kupovinom aplikativnog softvera i- sopstvenim razvojem.

Za kompanije koje posjeduju vlastiti kadrovski potencijal, obučen i dokazan, karakteristično je da pristupaju samostalnom razvoju u implementaciji aplikativnog softvera za sopstvene potrebe, ali i za tržište.

Najčešće korisnik kupuje gotove softverske pakete od afirmisanih proizvođača koji obezbjeđuju odgovarajuću podršku, što podrazumijeva obuku kadrova, literaturu i održavanje aplikacije.

Aplikativni softver se može grupisati u sljedeće programske pakete:

Finansijsko-računovodstveni paketi ( potpuno automatizuju procese vođenja finansija, računovodstva i vođenja poslovnih knjiga )

Industrijski paketi ( upravljaju procesima u industrijskom poslovanju; najznačajniji paketi ovog domena su CAD, CAM, CIM )

Statistički paketi ( razvijeni su za sve hardverske platforme od mini i mikro do velikih računarskih sistema )

Sistemi za podršku odlučivanju ( ili DSS pomažu pri donošenju odluke ) Ekspertni sistemi ( predstavljaju predvodnicu tehnologije vještačke inteligencije ) Procesni sistemi ( vrše neophodne obrade i prosleđuju upravljačke komande u

proizvodni proces) Grafički softver ( najpoznatiji grafički softver je Microsoft Windows ) Procesori teksta ( obrada teksta uz pomoć računara ) Radne tabele ( predstavljaju jedan od načina da se podaci smeste u dvodimenzionalne

tabele i za to postoji više programa )

Aplikativni prozor je pravougaono područje na ekranu u kome se prikazuje sam aplikativni program. On sadrži obrađivane podatke, toolbar-ove, menije, pomoćne prozore, panele i sl.

Aplikativni program se mogu podijeliti na razne načine. Najčešća podjela je prema oblasto primjene. Možemo razlikovati:

Tekst procesore Radne tabele Sisteme za upravljanje bazama podataka Grafičke programe Igre i slično

2.1.Pokretanje programa

Korisnik pokreće program nekom akcijom (klikom na ikonu, komandom sa komandne linije,..). Svaka akcija korisnika je komanda operativnom sistemu i on pokušava da je izvrši. Ako je komanda uspješno izvršena, pokreće se određeni program i njemu se stavljaju potrebni resursi računara na raspolaganje (memorija, ,procesorsko vrijeme,..). U suprotnom, pojavljuje se upozorenje o nastalom problem.

U pozadini je uvijek prisutan operativni sistem jer je najvišeg prioriteta. Izvršavanje programa može se prekinuti iz operativnog sistema. Nakon uspješnog okončenja programa, operativni sistem preuzima komandu nad svim resursima računara. Ono što karakteriše softverske proizvode za razliku od drugih proizvoda je:

Dokumentacija Upgrading (nadogradnja) Kompatibilnost Odricanje Licenciranje Distribucija

2.1.1.Aplikativni softver. DokumentacijaDokumentaciju čine štampana dokumenta (instalaciju, upustva,..). Međutim mnoge softverske kompanije su zamjenile štampana dokumenta drugim upustvima kao što su:

Tutorial manual- specifična upustva ili program koji pomažu u korištenju proizvoda, vođenjem korisnika kroz određen broj koraka

Reference manual Help fajlovi On- line helpovi

Većina programa se lako koristi(unaprijed utvrđeni standardi). Postoje i naprednije karakteristike- advanced features koje zahtjevaju dodatna upustva.

2.1.2.Aplikativni softver. Upgrading (nadogradnja)Proizvođači popravljaju svoje proizvode, uklanjaju bagove i dodaju nove mogućnosti(features). Korisnici mogu transformisati dati program u novu verziju (upgrade) plaćanjem odgovarajuče takes proizvođaču datog softvera. Manje izmjene se označavaju decimalnom tačkom, dok se veće izmjene označavaju sljedećim brojem. Međutim postoje i nestandardne oznake npr. Kod windows OS ( npr.Windows XP).

2.1.3.Aplikativni softver. KompatibilnostObezbjeđuje da softver korektno radi na datom hardveru, operativnom sistemu i periferijama. Program napisano za jednu vrstu računa mogu da ne rade na drugom tipu bračunara.

2.1.4.Aplikativni softver. OdricanjeProizvođači softvera ne preuzimaju odgovornost za moguće problem u funkcionisanju softvera, prodajući ga “kao što jeste”.

2.1.5.Aplikativni softver. LicenciranjeKomercijalni softver je po pravilu zaštićen autorskim pravima usljed čega se zabranjuje nelegalno kopiranje u cilju dalje distribucije. Ne kupuje se program nego softverska licenca.

2.1.6.Aplikativni softver. DistribucijaSoftver se distribuira putem direktne prodaje, maloprodajnih prodavnica, putem kataloških porudžbina poštom, demo verzija, veb sajtova itd.

2.2.Aplikativni program

Dakle, aplikativni program su programi koji korisniku omogućavaju da njihovom primjenom na računaru rješava različite probleme. Drugim rečima, to je većina programa koje upotrebljavaju korisnici računara, a nazivaju se i korisnički softver. Ove programe osim proizvođača računara i specijalizovanih softverskih kuća pišu i korisnici.

U aplikativne programe spadaju programi za:

obradu teksta, rad sa tabelama , crtanje, rad sa bazama podataka, obradu slika i animacija, komponovanje i obradu zvučnih zapisa, proračune u nauci i tehnici i statistiku,

igre i dr.

2.2.1.Programi za obradu tekstaProgrami za obradu teksta služe za:

unošenje teksta u računar, modifikaciju unetog teksta i oblikovanje teksta za štampanje.

Unošenje teksta je početno smišljanje i ukucavanje dokumenta. Modifikacija ili editovanje je mjenjanje sadržaja dokumenta; na primer: ispravljenje grešaka, dodavanje, brisanje, zamjena riječi i rečenica ili većih delova dokumenta. Oblikovanje ili formatiranje je priprema dokumenta da lijepo izgleda kad bude oštampan.

Bitna osobina obrade teksta jeste razdvajanje pisanja dokumenta od njegovig ispisivanja na papir. Nekada su se programi za pisanje teksta dijelili na:

editore procesore teksta i formatere teksta.

Editori su programi koji omogućavaju unošenje, ispravljanje, čuvanje i štampanje teksta. Oni su obično dio operativnog sistema računara, ali ima i editora koje su napisali korisnici. Oni imaju različite dodatne mogućnosti.

Sada se uglavnom koriste samo za unošenje programa na nekom od programskih jezika i podatka za te programe. U editoru se tekst ne može uređivati za štampanje ni formatirati.

Procesorima teksta smatrali su se programi koji su imali veće mogućnosti od editora jer su omogućavali i složenije operacije sa tekstom.

Ovi programi su korišćeni za unošenje teksta namjenjenog za štampanje, da bi se kasnije tako unijet tekst dodatno oblikovao i pripremao za štampu formaterom teksta, nekim od programa za oblikovanje. Danas većina procesora teksta ima i funkciju formatera. Prvi programi koji su imali dvojaku funkciju nazivali su se programi za stono izdavaštvo ili DTP (desktop publishing).

Postoje dve vrste programa za obradu teksta.

Kod jednih se tekst ukucava u običnom editoru, a između teksta se ukucavaju komande za procesor teksta. Ovakav tekst služi kao ulazni podatak za procesor teksta. Kao rezultat obrade ovog programa obično se dobija neki međurezultat - prerađeni teks, koji služi kao ulazni podatak za programe za gledanje obrađenog teksta na ekranu (preview) i programe za štampanje obrađenog teksta. Ako korisnik želi da vidi kako će obrađeni tekst izgledati na ekranu mora da prekine ukucavanje, pokrene program za obradu i posle toga pokrene program

za pregled. Da bi se program odštampao mora da se pokrene program za štampanje obrađenog teksta. Primjer iz ove grupe programa je TEX, odnosno njegova pod varijanta LATEX.

2.2.2.Programi za rad sa tabelamaProgrami za rad s tabelama (spreadsheet) imaju na ekranu prikazane tabele, podjeljene na vrste i kolone, koje služe za prikazivanje i obradu poslovnih podataka.

Okruženje u kom se odvija rad programa čine:

radne tabele za unošenje, računanje i analizu podataka, grafikoni (charts) za grafičko predstavljanje podataka, baze podataka (data bases) za obradu velkog broja informacija, posebne mogućnosti za formatizovanje, grafiku i kreiranje štampanih i trenutnih (on-

line) izvještaja.

Radne tabele se sastoje od ćelija (cells) u koje se unose podaci, koji mogu biti izvorni i izvedeni.

Izvorni podaci se unose u ćeliju direktno, dok se izvedeni formiraju u ćeliji pomoću formula u kojima se pozivaju izvorni ili drugi izvedeni podaci.

Podaci u tabeli mogu se predstaviti grafikonima raznih oblika (linijama, histogramima, krugovima, pitama, itd).

Promjena jednog podatka dovodi do automatske promjene svih izvedenih podataka u tabeli i nam grafikonima u skladu s ovom izmjenom. Ipak, ovi programi nisu namjenjeni za upravljanje bazama podataka i ne treba zloupotrebljavati ove mogućnosti i koristiti ih za to. Budući da su namjenjeni za poslovne primjene, ovi programi na osnovu tabela i baza podataka imaju i mogućnosti za brzo kreiranje različitih sumarnih izveštaja i grafikona, namjenjenim rukovodećim strukturama u firmama.

2.2.3.Programi za rad sa bazama podatakaProgrami za upravljanje bazama podataka koriste se za manipulaciju velikim brojem podataka. Svaki logički povezani skup čini bazu podataka.

Za upravljanje podacima koristi se programski sistem DBMS - Data Base Management System (SUBP - Sistem za Upravljanje Bazama Podataka).

Sistem za upravljanje bazama podataka treba da obezbjedi osnovne funkcije:

Kreiranje baze podataka,

Ponovni pristup podacima, Modifikaciju podataka, Sortiranje podataka, Kontrola pristupa podacima, Formiranje izveštaja.

Kreiranje baze podataka obuhvata unošenje i zapisivanje podataka na nosiocu informacija (disk, disketa, traka) Ponovni pristup podacima jeste postupak koji se sastoji od određivanja mjesta, odnosno nalaženja podataka na nosiocu informacija, formatiranja podataka i određivanja traženog podataka među podacima koji su na raspolaganju.

Podaci uskladišteni na nosiocu informacija ne moraju biti u obliku koji je pogodan za neposredno korišćenje, već može biti potrebno dodatno formatiranje podataka, a ponekad i preuređenje u drugi redosled.

Modifikacija ili ažuriranje baze podataka podrazumjeva dodavanje novih podataka u bazu, uklanjanje podataka iz baze i izmjene na podacima u bazi.

Sortiranje baze podataka znači uređivanje podataka u bazi po redoslijedu zadatom nekim kriterijumom.

Kontrola pristupa podacima je unutrašnje regulisanje toka postupka upravljanja podacima. Ona utvrđuje da li neki korisnik može da pristupi podacima i da ih mijenja, kao i postupak kada više korisika pristupa istom podatku.

Primenjujući različite kriterijume, na osnovu podataka u bazi mogu se formirati razni izveštaji. Oni mogu da se prikažu na ekranu ili da se odštampaju na papiru.

2.2.4.Programi za obradu crtežaPrimjenjuju se za obradu crteža u račinaru na vektorski način (draw programi). Neki programi su više namjenjeni dizajnu, a neki su namjenjeni tehničkom crtanju.

Bez obzira kojoj grupi pripadaju, svi programi za crtanje imaju veliki broj sličnih naredbi koje mogu da se podijele u sledeće grupe:

naredbe za crtanje osnovnih grafičkih objekata, naredbe za manipulisanje objekata, naredbe za transformacije objekata (uključuju naredbe za rastezanje, sažimanje i

simetrično preslikavanje objekta), naredbe za globalni pregled slike, naredbe za korišćenje teksta i naredbe za dimenzionisanje.

Naredbe za crtanje osnovnih grafičkih objekata uključuju naredbe za crtanje duži i izlomljenih linijea ctanje slobodnom rukom, crtanje kvadrata i pravougaonika, crtanje kruga ili elipse, ...

Naredbe za manipulaciju objekatima uključuju naredbe za označavanje, premeštanje, brisanje, kopiranje i rotaciju objekata, popunjavanje zatvorene konture bojom ili šrafurom, grupisanje više objekata u jedan ili razdruživanje grupe u pojedinačne objekte. Pre izvodjenja bilo koje naredbe za manipulaciju ili transformaciju objekata, objekat nad kojim se izvodi naredba mora biti označen korišćenjem naredbe za označavanje.

S obzirom na to da je ekran monitora najčešće mnogo manji od crteža koji se crta pomoću računara, potrebno je pojedine delove crteža uveličati za vreme crtanja, a povremeno ceo crtež umanjiti da bi se dobio pregled slike. Zbog toga u svim programima za crtanje postoje naredbe za globalni pregled slike uz pomoć kojih pojedini delovi crteža mogu da se uvećaju ili umanje.

Naredbe za korišćenje teksta koriste se kod programa namenjenih za tehničko crtanje za opis crteža. Ovi programi imaju samo najosnovnije mogućnosti koje zadovoljavaju potrebe programa.

Kod programa koji su više namenjeni dizajnu ove naredbe su bogatije i uključuju obični i ukrasni tekst, biblioteke slika i simbola, kao i naredbe za manipulaciju tekstom, koje se koriste na sličan način kao kod procesora teksta.

Naredbe za kotiranje koriste se za označavanje dimenzija na tehničkim crtežima. Programi više namjenjeni dizajnu imaju samo osnovne mogućnosti za kotiranje, dok je kod programa namjenjenih tehničkom crtanju repertoar ovih naredbi znatno bogatiji.

2.2.5.Programi za obradu slikaProgrami za obradu slike primjenjuju se za predstavljanje slike u računaru na rasterski - bitmapirani način (paint programi). Koriste se za unošenje slike u računar pomoću odgovarajućeg uređaja (skener, digitalni fotoaparat itd.) i njihovu obradu. Ovi programi imaju dio naredbi sličan naredbama programa za obradu crteža, a i logika i način korišćenja ovih naredbi slični su kao kod programa za obradu crteža. Pored ovih naredbi, postoji i veliki broj naredbi karakterističnih za obradu slika (npr. promena osvetljenosti, kontrast, različiti efekti, filteri, itd)

2.2.6.Ostali aplikativni program Programi za animaciju

Programi za animaciju omogućavaju stvaranje pokretnih slika, filmskih sekvenci i sl., kombinovanjem raznih tehnika, vizuelnih i zvučnih efekta kao što su npr: crteži, slike, filmovi, zvuk, ..

Ovi programi se koriste i u dizajnu, projektovanju, za pravljenje reklamnih spotova i mnoge druge primjene...

Programi za obradu zvuka

Ovi programi se primjenjuju za obradu zvučnih zapisa na sličan način kao što se procesori teksta primjenjuju za obradu teksta. Ovi programi omogućavaju komponovanje tj. početno stvaranje muzičkih dela, unošenje u računar postojećih dela (zadavanjem nota, sviranjem na klavijaturama putem audio-ulaza itd.), kao i različite naknadne obrade unetih zvučnih zapisa tj. njihovu izmjenu dodavanjem ili izbacivenjem pojedinih dielova, zamjenu instrumenata, različite zvučne efekte itd. Široko se primjenjuju u muzičkoj industriji.

Programi za proračune u nauci i tehnici

Programi za proračune u nauci i tehnici se primjenjuju u različitim naučno-tehničkim proračunima - statičkim i dinamičkim proračunima u građevinstvu i mašinskoj industriji (posebno automobilskoj), zatim u kontroli proizvodnje i u inženjerstvu. Namjenjeni su užem krugu korisnika, za oblast za koju je program predviđen.

Igrice

Posebnu veliku grupu aplikativnih programa čine igre, koje predstavljaju znatan dio industrije softvera. Namjenjene su najrazličitijim uzrastima, od najmađe djece do odraslih. Igrice koje se danas najviše igraju su: counter-strike, fifa, splinter sell, hitman, sims, barbie, ...

3. MICROSOFT OFFICE

Microsoft Office (MS Office) je evoluirao iz paketa proizvoda za ličnu upotrebu u sveobuhvatni i integrisani sistem. Izgrađen na alatima koje mnogi ljudi već poznaju, Microsoft Office danas predstavlja skup programa, servera, servisa i rešenja koja pružaju alate za efikasan rad timova, upravljanje procesima i inteligentno korišćenje informacija.

Svaki proizvod ima određenu ulogu u Microsoft Office-u. Stalno nove karakteristike i mogućnosti ovih programa podržavaju rad sa saradnicima, partnerima i korisnicima, a organizaciji pomažu da prikupi i koristi informacije. Ljudi često misle da je MS Office jedan program, a ustvari se radi o skupu programskih paketa različite namjene ali funkcionalno dobro povezanih tako da mogu efikasno da rade zajedno (kao cjelina).

Postoji, naravno, i više varijanti MS Office sa donekle različitim skupom programa, odnosno paketa a koji se vezano prodaju i zajedno instaliraju. Ako kupite Standard verziju Microsoft Office-a, dobijate minimalno Microsoft Word, Microsoft Excel, Microsoft PowerPoint, Misrosoft Outlook i Microsoft Internet Explorer. Ako kupite Small Business izdanje, umesto PowerPointa, dobijate Small Biusiness Tools. Ako kupite Enterprise/Premier verziju Office-a, dobijate sve što je u Professional verziji, kao i Microsoft FrontPage i Microsoft PhotoDraw.Sve programe i pakete moguće je ipak klasifikovati na sljedeći način:

1) spreadsheet paketi

2) paketi za obradu teksta,

3) paketi za rad sa bazom podataka,

4) grafika i stono izdavaštvo,

5) prezentacija,

6) rad u Internet okruženju.

3.1. MS OFFICE 2003

Office 2003 je kancelarijski program koji malim i velikim kompanijama omogućuje veću produktivnost dajući im bolji uvid u poslovne informacije. Office 2003 daje mogućnost dubljeg ulaženja u poslovnost, boljeg donošenja odluka, te utiče na bolju produktivnost i uspešnost. Korišćenjem Office 2003 u organizaciji gde implementiran Microsoft Office SharePoint Portal Server 2003 daje radnicima kroz zajednički rad jednostavnije i kvalitetnije korišćenje i djeljenje informacija, što im omogućava brže i pametnije donošenje odluka.

U nastavku ćemo dati kratak opis komponenata MS Office-a:

MICROSOFT WORD - najprodavaniji word procesor koji služi za obradu teksta te omogućava korisniku da kreira kvalitetan dokument.

MICROSOFT EXCEL - program za rad s tabelama, olakšava analizu i dijeljenje informacija. Pomaže u timskom radu, te u zaštiti i kontroli pristupa podacima.

MICROSOFT OUTLOOK- pruža jedinstveno okruženje za upravljanje epoštom, kalendarima, kontaktima, te drugim informacijama. Daje inovacije koje pomažu pri komunikaciji i organizaciji sastanaka.

MICROSOFT POWER POINT - program s najnovijim dodacima koji pomaže za izradu prezentacija sistema Microsoft Office.

MICROSOFT ACCESS -program za upravljanje bazama podataka. Jednostavno kreiranje ili upotreba baza čine organizaciju, pristup ili dijelenje informacija puno jednostavnijim.

MICROSOFT FRONT PAGE - fleksibilan i funkcionalan program za stvaranje i održavanje web-stranica.

MICROSOFT PUBLISHER - program za poslovno objavljivanje i stvaranje marketinškog materijala. Omogućava kontakt i komunikaciju s klijentima te izradu marketinških materijala u vlastitoj kući, brzo i efikasno.

MICROSOFT INFO PATH - program za prikupljanje i upravljanje informacijama, omogućava obavljanje tri osnovne aktivnosti: stvaranje dinamičnih obrazaca, popunjavanje obrazaca i njihovo podnošenje u XML formatu.

MICROSOFT ONE NOTE - program za stvaranje, upravljanje i organizovanje bilježaka na računaru, kao i za spremanje podataka na jedno mesto. Može se korisiti na laptopu, desktopu ili Tablet PC-u.

MICROSOFT OFFICE VISIO - program za stvaranje poslovnih i tehničkih dijagrama Microsoft Office. Može pomoći da se ideje i tradicionalni poslovni podaci pretvore u grafički oblik.