zobacz z bliska

XII MałopolskIe DnI DzIeDzIctwakulturowego

www.dnidziedzictwa.pl

Długosz – fundacja 1476 Kościół pw. św. Małgorzaty Dziewicy i Męczennicy w Raciborowicach

Bibliografia:

A. Buczek, Mecenat artystyczny Jana Długosza w dziedzinie architektury, [w:] Dlugossiana. studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskie-go” 1980, t. DLXII, „Prace Historyczne”, z. 65, red. S. Gawęda.

T. Chrzanowski, M. Kornecki, sztuka Ziemi krakowskiej, Kraków 1982.

Dzieje sztuki polskiej, t. 2: architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, War-szawa 1994.

katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I: Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, z. 6: Powiat kra-kowski, oprac. J. Lepiarczyk, Warszawa 1951.

P. Mrozowski, Polskie tablice erekcyjne z wieków XiV i XV, „Studia Źródłoznawcze” 1990, XXXII-XXXIII.

A. Olszewski, A. Włodarek, Raciborowice, kościół par. p.w. św. Małgorzaty, [w:] architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2: katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995.

M. Rożek, kościelne fundacje Jana Długosza, „Ana-lecta Cracoviensia” 1980, XII.

J. Smoleńska, Działalność budowlana Jana Długo-sza, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1969, XIV.

S. Tomkowicz, Raciborowice, „Biblioteka Kra-kowska”, Kraków 1906.

A. Włodarek, Jan Długosz – fundator, menedżer czy aferzysta? [w:] artifex doctus. studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Bałus, W. Walanus, M. Walczak, Kraków 2007.

teksty: Krzysztof Magnowski, Barbara

Sanocka

koncepcja graficzna projektu MDDK:

Marcin Klag

opracowanie graficzne: Kuba Skoczek

na okładce: tablica erekcyjna z kościoła

pw. św. Małgorzaty Dziewicy i Męczen-

nicy w Raciborowicach

[fot. M. Łuczak]

© by MIK, Kraków 2010

www.mik.krakow.pl

Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia

Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.

rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa

Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.

Więcej informacji w zakładce fotorelacje.

inicjator: wsparcie finansowe:

patroni medialni:

realizator:

partnerzy:

Parafia św. Małgorzaty

Dziewicy i Męczennicy

w Raciborowicach

Urząd Gminy Michałowice

Centrum Kultury

i Promocji

w Michałowicach

Zespół Szkół

w Więcławicach Starych

ZHP „Żółty Szczep”

Michałowice

instytucja kulturyWojewództwa Małopolskiego

realizator:

Wchodzącym do kościoła przez kruchtę południową – dawniej najważniejsze wejście do świątyni, przeznaczone dla duchownych i dostojników – prezentuje się tablica fundacyj-na wmurowana w ścianę ponad portalem pro-wadzącym do nawy. Widzimy na niej ukazaną frontalnie patronkę kościoła, św. Małgorzatę. Możemy ją zidentyfikować po niewielkiej podobiźnie smoka, którego przedstawiono u jej stóp. Święta prawą dłonią podtrzymuje tarczę z przedstawiającym głowę żubra herbem Wie-niawa. Poniżej wykuty został napis (częściowo z braku miejsca przedłużony na profilowane obramienie tablicy), który – w  tłumaczeniu na język polski – głosi: „Roku 1476 na chwałę Boga, św. Małgorzaty i męczenników wzniesiony zo-stał [kościół] przez szlachetnego Jana Długosza”.

zobacz z bliskaTablica fundacyjna

Jan Długosz:nie tylko kronikarzZ owej inskrypcji dowiadujemy się więc, że świątynia w Raciborowicach swoje powstanie zawdzięcza słynnemu kronikarzowi, wycho-wawcy synów króla Kazimierza Jagiellończyka i dyplomacie, Janowi Długoszowi. Ze źródeł pi-sanych oraz z podobnych, zachowanych na in-nych budowlach tablic fundacyjnych wiemy, że nie jest to jedyny kościół, który możemy związać z tą postacią. Jan Długosz fundował także – bądź realizował fundacje innych osób jako np. egzekutor ich testamentów – kościoły w Chotlu Czerwonym, Odechowie, Szczepano-wie i na Skałce w podkrakowskim Kazimierzu (do opieki nad którym sprowadził zakon paulinów i gdzie został pochowany). Wiemy o jego udziale w finansowaniu przebudowy bądź remontów klasztorów: kanoników regu-larnych w Kłobucku i krakowskich klarysek oraz próbie powołania w Krakowie klasztoru kartuzów. Z inicjatywy Długosza zostały rów-nież wzniesione domy dla kolegiów kapłań-skich w Wiślicy, Sandomierzu i na Wawelu oraz budynki akademickie: Bursa Kanonistów i Bursa Ubogich. Uniwersytetowi, kościołom i klasztorom zapisywał Długosz książki ze swojego bogatego księgozbioru, dbał także o wyposażanie świątyń w ornaty i naczynia liturgiczne. Można zapytać, dla jakich celów przeprowadzał owe fundacje i dlaczego tak ostentacyjnie – poprzez umieszczanie swoich herbów – podkreślał własny udział w nich?

Tablica fundacyjna z Domu Psałterzystów

(obecnie wmurowana w ścianę tzw. Domu Długosza

przy ul. Kanoniczej 25)

[fot. M. Klag]

Fundacja jakoobowiązekWieś Raciborowice od 2. połowy XIII w. była własnością kapituły krakowskiej. Z jej ramienia zarządzali miejscowością kanonicy kapitulni – w ten sposób właśnie otrzymał ją w dożywotnie posiadanie Jan Długosz. Herb kapituły, przedstawiający w polu błękit-nym trzy złote korony, został ukazany na hierarchicznie najważniejszym w przestrzeni kościoła miejscu: ponad ołtarzem głównym, na zworniku wschodniego przęsła prezbi-terium. To właśnie w imieniu krakowskiej kapituły katedralnej Długosz pełnił funkcję patrona (czy też inaczej kolatora) świątyni: osoby odpowiedzialnej za funkcjonowanie na danym terenie instytucji kościelnych. W późnym średniowieczu do obowiązków patrona należało zapewnienie możliwości sprawowania liturgii: dokonywanie fundacji na rzecz Kościoła, ofiarowanie ziemi na ten cel, zapewnienie środków finansowych i wyposażenia liturgicznego, czuwanie nad stanem technicznym świątyni. W zamian

przysługiwał kolatorowi szereg praw, od czysto prestiżowych po – w myśl ówczesnych pojęć – mających zasadnicze znaczenie. To pa-tron prezentował biskupowi do zatwierdzenia duchownych, którzy mieli opiekować się ko-ściołem, do niego należało honorowe miejsce w kościele i podczas procesji, on również mógł zostać pochowany nie – jak zwykli parafianie – na przykościelnym cmentarzu, lecz we wnę-trzu świątyni. Prawo patronatu obowiązywało zarówno osoby indywidualne, jak i instytucje – w zależności od tego, kto sprawował władzę na określonym terenie; kolatorami byli więc królowie, biskupi i przedstawiciele rycerstwa, ale też gminy miejskie, kolegia kanonickie czy uniwersytety. Patronat mógł być dzielony (np. pomiędzy króla i miasto), mógł też prze-chodzić z rąk do rąk (drogą zrzeczeń, odwołań lub nadań). Podstawowy zakres obowiązków zawsze pozostawał jednak niezmienny, niezależnie od miejsca patrona w hierarchii społecznej.

Herb kapituły krakowskiej na zworniku sklepienia

prezbiterium kościoła w Raciborowicach

[fot. M. Łuczak]

Ku chwale Boga, dla zbawienia duszyOczywiście darowizna na rzecz Kościoła była nie tylko obowiązkiem. Była pojmowana przede wszystkim w kategoriach dobrych uczynków, jako ofiara złożona Bogu – w ten sposób pobożna fundacja miała służyć przyszłemu zbawieniu duszy. Biskup Fulbert z Chartres zapewniał w 1020 r. księcia Akwi-tanii – prosząc go o wsparcie odbudowy znisz-czonej w pożarze katedry – iż jego skarby nie tylko pozostaną nieuszczuplone, ale kilkakroć zwrócone w niebie przez Matkę Boską. Podob-nie Honoriusz z Autun nawoływał w XII w. możnych tego świata: „Ponieważ wasze bogac-twa inaczej bezużyteczne pozostaną, śpieszcie się, by niebiańskie bogactwa zgromadzić [...] kto wyposaża kościoły w księgi, szaty i kosz-towności, odnawia zniszczone i opuszczone kościoły [...] buduje mosty i ulice przygoto-wujące mu drogę do niebios” (U. Bergmann, Prior omnibus autor – an höchster stelle aber steht der stifter, [w:] Ornamenta Ecclesiae. kunst und künstler der Romanik, hrsg. v. A. Legner, Köln, 1985, Bd 1, s. 117-118).

Przedstawiani w dziełach sztuki święci stawa-li się pośrednikami i orędownikami funda-torów – jak to w niezwykle czytelny sposób zostało ukazane na zachowanej tablicy fun-dacyjnej z Domu Psałterzystów na Wawelu, na której patron Długosza, św. Jan Chrzciciel, poleca go Matce Boskiej. Podobną rolę miała spełniać św. Małgorzata – trzymająca prawą dłoń na herbie Jana Długosza, Wieniawie – na tablicy erekcyjnej kościoła w Raciborowicach.

Powody swojej fundacji w sposób obrazowy przedstawił – dokonując zakupu materiałów na budowę kościoła św. św. Apostołów w Kolonii – jeden z tamtejszych mieszczan: „Grzechy wiele ważą, ale również owe ciosy kamienne mają swoją wagę. Dlatego też nakazałem kupić kamień na budowę kościoła św. św. Apostołów, aby, gdy w dniu Sądu Ostatecznego moje do-bre i złe uczynki zostaną położone na wadze, święci apostołowie dodali ów kamień na szalę z dobrymi uczynkami i w ten sposób owa przeważyła” (tamże, s. 121).

Tablica fundacyjna z Bursy Kanonistów

(obecnie wmurowana w ścianę Collegium Maius)

[fot. M. Klag]Na chwałę swojąi własnego naroduZa fundacją artystyczną stały także mniej wzniosłe motywy: chęć podkreślenia swojego statusu i zademonstrowania bogactwa. Wznie-sienie kościoła bądź zlecenie namalowania cennego obrazu świadczyły o zamożności i reprezentowały status fundatora. Stąd tro-ska mieszczan o wygląd parafialnych świątyń – ich wspaniałość i bogactwo wystroju miały mówić o znaczeniu miasta i być świadectwem jego autonomii (czego doskonałym przykła-dem jest kościół NMP w Krakowie). Ważną rolę spełniały umieszczane na dziele sztuki przedstawienia herbów: mówiły one o wywo-dzeniu się fundatora ze stanu rycerskiego, a tym samym przynależności do elity ówcze-snego społeczeństwa – co pozwala zrozu-mieć jakże częste ich używanie przez Jana Długosza. Herby, inskrypcje bądź podobizny zleceniodawców upamiętniały także ich imio-na wśród potomnych, a jak twierdził kupiec florencki Giovanni Ruccelai, finansując różne przedsięwzięcia artystyczne, dzieła sztuki służą chwale Boga, przynoszą zaszczyt miastu i jego własnej pamięci. Dzięki fundacjom właśnie – jak uważano – zyskiwało się miejsce w historii; fundatorzy byli porównywani na kartach kronik do wybitnych władców, papieży

i opatów, a przede wszystkim do Salomona, starotestamentowego króla Izraela, inicjatora budowy świątyni jerozolimskiej. Nie dziwi więc, że w myśl średniowiecznych koncepcji to fundatora uważano za właściwego twórcę dzieła i jego właśnie określano nieraz mianem „autor” lub „architectus”. To on był inicjato-rem powstania budowli lub dzieła plastycz-nego, zapewniał środki finansowe, określał typ i dyspozycję przestrzenną budowli bądź określał temat przedstawienia – często wręcz podając rzemieślnikowi, na czym ów ma się wzorować. Z dokumentów wiemy, że Jan Dłu-gosz, zamawiając w 1460 r. u malarza Jakuba z Sącza tapiserię z przedstawieniem Ukrzy-żowania na tle Jerozolimy, jako wzór podał tkaninę przysłaną przez królową francuską. Sam artysta w tym układzie był jedynie wyko-nawcą wybranym przez fundatora, swoistym narzędziem fundacji – cały splendor powsta-łego dzieła spływał na zleceniodawcę.

Herb Jana Długosza – Wieniawa – na zworniku

sklepienia kruchty

[fot. M. Łuczak]

cykl scen pasyjnych

herb Jana Długosza – Wieniawa

zobacz z bliskatablica fundacyjna z przedstawieniem św. Małgorzaty

herb Jana Długosza – Wieniawa

Kościół pw. św. Małgorzaty Dziewicy i Męczennicy

w Raciborowicach (rzut)

rys. K. Skoczek na podst. T. Chrzanowski, M. Kornecki,

sztuka Ziemi krakowskiej, Kraków 1982, s. 91, il. 42

ambona z renesansowym obrazem Matka boska z Dzieciątkiem (XVI w.)

zwornik z herbem Jana Długosza – Wieniawą

krucyfiks (XV w.) w ołtarzu głównym

zwornik z herbem kapituły krakowskiej – Trzy Korony

Raciborowice, położone na północny wschód od Krakowa, istniały już zapewne w XIII w. Według Jana Długosza wywodzą swą nazwę od imienia rycerza Racibora, założyciela wsi. Potomek tegoż rycerza podarował dobra raciborowickie kapitule krakowskiej. Już na początku XIV w. powstała tutaj para-fia. W 1. połowie XV w. funkcję proboszcza w Raciborowicach sprawował Paweł z Zatora, znany wówczas kaznodzieja. On to przed 1460 r. wzniósł prezbiterium i rozpoczął budowę zakrystii. Dalsze prace budowlane prowadził od 1470 r. krakowski kanonik Jan Długosz, któremu kapituła nadała Raciborowice. Wzniesiono nawę i kruchtę od strony pół-nocnej i wykonano sklepienie prezbiterium. W tym samym czasie zbudowano dzwonnicę o dolnej kondygnacji z cegły i kamienia, a górnej z drewna. Obecna drewniana jej część pochodzi z XIX w. Prace przy budowie kościoła

zakończono w 1476 r., o czym informuje wmu-rowana w ścianę kruchty tablica. W ciągu ponad pięciu wieków istnienia bryła świątyni nie uległa żadnym zmianom. Kościół kilka-krotnie odnawiano i poddawano zabiegom konserwatorskim.

Gotycki kościół usytuowany jest na wznie-sieniu, otoczony drzewami i ogrodzeniem, w które od strony zachodniej jest włączona dzwonnica. Jest on budowlą jednonawową z prosto zamkniętym prezbiterium, węższym niż nawa, nakrytą dachem dwuspadowym z sygnaturką. Od strony północnej pogrubio-na część muru nawy mieści schody na chór muzyczny, a przy ścianie prezbiterium znajduje się zakrystia. Ściany kościoła i wzmacniające je uskokowe przypory zbudowano z cegieł, cokół i detale architektoniczne wykonano z kamienia.

Ozdobą powierzchni ceglanych ścian są wzory rombowe ułożone z zendrówek (mocno wypalonych cegieł) oraz dekoracyjne fryzy na zachodniej fasadzie: ząbkowy i w jaskółczy ogon. Tutaj znajduje się główne wejście do ko-ścioła obramione portalem schodkowym, nad którym widoczny jest herb Wieniawa (głowa żubra), którym pieczętował się Jan Długosz. Częściej używane jest wejście przez kruchtę od strony południowej, z portalem zdobionym motywem skręconego sznura; nad wejściem powtórzony został herb Wieniawa. Kruchtę na-krywa sklepienie krzyżowo-żebrowe ze współ-czesną polichromią. W kruchcie, nad wejściem do nawy, znajduje się kamienna tablica erekcyjna z 1476 r. z inskrypcją oraz płasko-rzeźbioną postacią św. Małgorzaty, patronki kościoła, trzymającej herb Długosza. Herb ten zdobi jeszcze zworniki sklepień prezbiterium i kruchty. Prezbiterium jest nakryte sklepie-

niem krzyżowo-żebrowym, a nawa nowszym stropem drewnianym z kasetonami.

Wyposażenie wnętrza świątyni pochodzi głównie z XVII-XIX w., jednak są tutaj starsze, cenne dzieła malarstwa i rzeźby. W późnobaro-kowym ołtarzu głównym znajduje się gotycki krucyfiks z ok. 1440 r., na zaplecku ambony umieszczono zaś obraz Matki Bożej z Dzieciąt-kiem, pochodzący z 1526 r. Patronce kościoła, św. Małgorzacie, poświęcono ołtarz boczny po prawej stronie, a o jej życiu opowiadają sceny namalowane na parapecie chóru. Na północnej ścianie nawy widoczny jest renesansowy cykl scen pasyjnych w architektonicznym obramie-niu, odkryty w latach 60. XX w.

Wychodząc z kościoła, warto skierować się na wschód, gdzie cienista alejka prowadzi na cmentarz z kaplicą z połowy XIX w.

zwornik z herbem Jana Długosza – Wieniawą

Kościół pw. św. Małgorzaty Dziewicy i Męczennicy w Raciborowicach

zobacz z bliska

XII MałopolskIe DnI DzIeDzIctwakulturowego

www.dnidziedzictwa.pl

Długosz – fundacja 1476 Kościół pw. św. Małgorzaty Dziewicy i Męczennicy w Raciborowicach

Bibliografia:

A. Buczek, Mecenat artystyczny Jana Długosza w dziedzinie architektury, [w:] Dlugossiana. studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskie-go” 1980, t. DLXII, „Prace Historyczne”, z. 65, red. S. Gawęda.

T. Chrzanowski, M. Kornecki, sztuka Ziemi krakowskiej, Kraków 1982.

Dzieje sztuki polskiej, t. 2: architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, War-szawa 1994.

katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I: Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, z. 6: Powiat kra-kowski, oprac. J. Lepiarczyk, Warszawa 1951.

P. Mrozowski, Polskie tablice erekcyjne z wieków XiV i XV, „Studia Źródłoznawcze” 1990, XXXII-XXXIII.

A. Olszewski, A. Włodarek, Raciborowice, kościół par. p.w. św. Małgorzaty, [w:] architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2: katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995.

M. Rożek, kościelne fundacje Jana Długosza, „Ana-lecta Cracoviensia” 1980, XII.

J. Smoleńska, Działalność budowlana Jana Długo-sza, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1969, XIV.

S. Tomkowicz, Raciborowice, „Biblioteka Kra-kowska”, Kraków 1906.

A. Włodarek, Jan Długosz – fundator, menedżer czy aferzysta? [w:] artifex doctus. studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Bałus, W. Walanus, M. Walczak, Kraków 2007.

teksty: Krzysztof Magnowski, Barbara

Sanocka

koncepcja graficzna projektu MDDK:

Marcin Klag

opracowanie graficzne: Kuba Skoczek

na okładce: tablica erekcyjna z kościoła

pw. św. Małgorzaty Dziewicy i Męczen-

nicy w Raciborowicach

[fot. M. Łuczak]

© by MIK, Kraków 2010

www.mik.krakow.pl

Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia

Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.

rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa

Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.

Więcej informacji w zakładce fotorelacje.

inicjator: wsparcie finansowe:

patroni medialni:

realizator:

partnerzy:

Parafia św. Małgorzaty

Dziewicy i Męczennicy

w Raciborowicach

Urząd Gminy Michałowice

Centrum Kultury

i Promocji

w Michałowicach

Zespół Szkół

w Więcławicach Starych

ZHP „Żółty Szczep”

Michałowice

instytucja kulturyWojewództwa Małopolskiego

realizator: