1

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàðàäààíàäàí îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäà îõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà ÌåìàðÑèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí ýþçÿë ñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ ÈñòàíáóëÓíèâåðñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿãÿäÿð èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áóíóíëà éàíàøûìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñòëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûíèääèàëàðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû ýþñòÿðÿí, hàáåëÿäàðâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áèð ÷îõìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð.

Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêèïåéüÿìáÿðèí õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åòìÿêìÿãñÿäèëÿ Ùàðóí âÿ Éÿhéà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Ðÿñóëóëëàhûíìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí êèòàáëàðûí öç ãàáûüûíà âóðóëìàñûíûíñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó ìþhöð Ãóðàíè-Êÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñÿïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàðûíäàÃóðàíû âÿ Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿð òóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷ûäöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàðûíû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿäèíÿ ãàðøû éþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿ ñóñäóðàúàã ñîíóíúó ñþçöñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàíÐÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìèèñòèôàäÿ åäèëèá.

Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèüåòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàðû Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàíìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê, èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð.

Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê ÁðèòàíèéàäàíÈíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëèéàéà,Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôðàíñàäàí Áîëãàðûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿäÿðäöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ áèðíÿôÿñÿ îõóíóð.Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîðòóãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ,áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàð, éàïîí, ×èí, Àçÿðáàéúàíêèìè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿðëÿð ýåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿðÿôèíäÿíìàðàãëà èçëÿíèð.

Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèãÿñÿðëÿð èíñàíëàðûí ÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þçèìàíûíû êàìèëëÿøäèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áó êèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿíhÿð êÿñ îíëàðäàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí

2

3

ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áóÿñÿðëÿð hÿð áèð êÿñÿ òåç áèð çàìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âåðìÿê,åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿðèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿìàëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàðûíìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðè ìöäàôèÿ åò-ìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàëíûçèíàäêàðëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿð, ÷öíêè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð.

Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäàåëìè äöøöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áóõöñóñèééÿòëÿð Ãóðàíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèíýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð.

Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûíhèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿðëÿð íÿøðåäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàääè ãàçàíú ýöäöëìöð.

Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðûîíëàðà ýþðìÿäèéèíè ýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿðëÿðèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿðëè ÿñÿðëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàðûí çåhíèíèãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðèàðàäàí ãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿñèðè îëìàäûüû òÿúðöáÿäÿíêå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿêîëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè ýöúöíö ýþñòÿð-ìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿáàüëû øöáhÿñè îëàíëàð âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàíèáàðÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèð ýöúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíö îõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéàáèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûð êè,äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿðèí ÿñàññÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèð.

Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóáåäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûíèíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíûhÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàðà ìÿðóç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿðèííèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿòÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ ÷îõ ýåú îëàáèëÿð. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíè þç öçÿðèíÿýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿèíñàíëàðû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðóëóã âÿ ÿäà-ëÿòÿ, ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.

ÎÕÓÚÓÉÀ

Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíöäîüðóëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàññÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿðèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿíèáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðàäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì140 èëäèð êè, áèð ÷îõ èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèðìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿê âÿäèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äàhàâàúèáäèð.

Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã.Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüûìÿãñÿäÿóéüóí áèëèðèê.

Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿÿëàãÿäàðäûð. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäàèçàh îëóíóð, èíñàíëàð Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüàäÿâÿò åäèëèðëÿð. Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäàhå÷ áèð øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàòìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð.

Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70éàøà ãÿäÿð hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿäÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿêôèêðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà áó êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿäåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ áèëìèð. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèhÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿðàèòèíäÿ ðàhàò îõóìàãìöìêöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð ãðóï îõóúóíóí îíëàðûáèðëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ áþëöøìÿñèñÿáÿáèíäÿí éàðàðëû îëàúàã.

Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíàâÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöíêèòàáëàðûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõýöúëöäöð. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðèäÿ áó êèòàáëàðû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûð.

Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàìéóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàíõîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëóÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäàèñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã.

Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëèìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿäèããÿò éåòèðìÿéÿí öñëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð÷àòûøìàçëûãëàðà áó ÿñÿðëÿðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

4

5

Ùàðóí Éÿùéà

ÃÓÐÀÍÄÀ ÒßÁËÈÜÂß

ÌÖÁÀÙÈÑß

“Î êÿñëÿð êè ñþçö äèíëÿéèá îíóí ÿí ýþçÿëèíÿóéàðëàð. Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéèêèìñÿëÿðäèð. Àüûë ñàhèáëÿðè äÿ åëÿ îíëàðäûð!”

(“Çóìÿð” ñóðÿñè, 18).

×åâèðÿí:

Àéñåë Àúàëîâà

Áó òÿðúöìÿìèçäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àéÿëÿðÂàñèì Ìÿììÿäÿëèéåâèí âÿ Çèéà Áöíéàäîâóí

áèðëèêäÿ hàçûðëàäûüû Ãóðàíûí Àçÿðáàéúàíäèëèíäÿêè òÿðúöìÿñèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð

Áöòöí èðàä âÿ òÿêëèôëÿðèíèçèelshadmiri@yahoo.comìàèëèíÿ éàçà áèëÿðñèíèç

Ìöÿëëèô ............................................................ Ùàðóí Éÿùéà

×åâèðÿí .......................................................... Àéñåë Àúàëîâà

Ðåäàêòÿ .......................................................... Ôàìèë Úÿôÿðëè

Ùàçûðëàéàí .......................................................... Åëøàä Ìèðè

Êîððåêòÿ ...................................................... Ýöíåë Ïàøàãûçû

6

7

È×ÈÍÄßÊÈËßÐ

Ýèðèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

Ãóðàíäà òÿáëèü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Àëëàhûí òàíûäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

Àõèðÿòèí õàòûðëàäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

Òþâhèä âÿ øèðêèí àíëàäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

Äèíèí àíëàäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

Òÿáëèüàò àïàðàðêÿí èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê öñóëëàð . . . . . . . . .38

Ìöõòÿëèô òÿáëèüàò öñóëëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61

Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíÿ ëàçûì îëàí êåéôèééÿòëÿð . . . . .64

Ãþâìëÿðèí îíëàðà ãàðøû òÿáëèüàò àïàðàí åë÷èëÿðÿýþñòÿðäèéè ìöãàâèìÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68

Àëëàhûí ìþìèíëÿðè àçüûí êàôèðëÿðäÿí õèëàñ åòìÿñè . . . . .85

Ðÿñóëëàðûí Àëëàhà îëàí ýöúëö èìàíëàðû . . . . . . . . . . . .89

Ãóðàíäà ìöáàhèñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Èëê ìöáàhèñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Èíêàð÷ûëàðûí ìþìèíëÿðëÿ ìöáàhèñÿëÿðè . . . . . . . . . . . .108

Èíêàð÷ûëàðûí þç àðàëàðûíäà ìöáàhèñÿëÿðè . . . . . . . . . . .117

Éÿhóäèëÿðëÿ õðèñòèàíëàðûí ìöáàhèñÿëÿðè . . . . . . . . . . .119

Ìþìèíëÿð àðàñûíäà ìöáàhèñÿ ñàëìàüà ÷àëûøàíëàð . . . . .121

Ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðÿ Ãóðàíäàí úàâàáëàð . . . . . . . . . . .125

Úÿhÿííÿì ÿhëèíèí àðàëàðûíäàêû ìöáàhèñÿëÿð . . . . . . . .140

Ãóðàíäà ñþháÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143

Äàðâèíèçìèí ñöãóòó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146

ÝÈÐÈØ

Àëëàh Ãóðàíäà èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí áàøëûúà èáàäÿòëÿðèíäÿí áè-ðèíèí òÿáëèü, éÿíè Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí hÿãèãÿòëÿðè èíñàíëàðà ÷àò-äûðìàã âÿ îíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìÿê îëäóüóíó áèë-äèðèð. Áåëÿ êè, áó èáàäÿò hÿéàòûí hÿð ñàhÿñèíè ÿhàòÿ åäèð. Ìþ-ìèí éàøàäûüû ìöääÿò ÿðçèíäÿ ñþçëÿðè âÿ hÿðÿêÿòëÿðè èëÿÀëëàhûí äèíèíè äèýÿð èíñàíëàð àðàñûíäà éàéìàãëà âÿ Èñëàìûòÿìñèë åòìÿêëÿ âÿçèôÿëÿíäèðèëìèøäèð.

Ìþìèíëÿðèí þç àðàëàðûíäàêû äàíûøûãëàðû äà ÿñëèíäÿ ãàðøûëûã-ëû áèð òÿáëèüäèð. Îíëàð äà áèð-áèðèíè Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí hþêì-ëÿðÿ òàáå îëìàüà, Ãóðàíäà òÿðèô åäèëÿí ÿõëàãû ýþñòÿðìÿéÿ äÿ-âÿò åäèð. Áèð ñþçëÿ, ìþìèíèí áàøëûúà èøè âÿ ÿñàñ ìåòîäó òÿá-ëèüäèð.

Áóíà áàõìàéàðàã Ãóðàíà ýþðÿ, èíêàð÷ûëàðà àèä îëàí “õà-ðàêòåðèñòèê” öñëóá èñÿ ìöáàhèñÿäèð. Îíà “Àäÿìÿ ñÿúäÿ åò”(“Èñðà” ñóðÿñè, 61) ÿìðèíè âåðäèêäÿ Àëëàhëà - Àëëàhû òÿíçèhåäèðèê - ìöáàhèñÿ åäÿí øåéòàíäàí áàøëàéàðàã áöòöí èíêàð÷ûëà-ðà õàñ îëàí ìöáàhèñÿ õóäáèíëèéèí íÿòèúÿñèäèð êè, áó äà òÿáëè-üèí ÿêñèíÿ îëàðàã èíñàíà hå÷ áèð øåé ãàçàíäûðìàç.

Öìóìèééÿòëÿ, ìþìèí hÿð çàìàí òÿáëèü òÿðçèíè ãîðóìàëûâÿ èíêàð÷ûëàðà àèä áèð öñóë îëàí ìöáàhèñÿéÿ ÿñëà ìåéëëÿíìÿ-ìÿëèäèð. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ ìþìèíèí ìöáàhèñÿäÿí óçàã äó-ðàí âÿ hÿð çàìàí òÿáëèüè hÿäÿô ñå÷ÿí áèð äàâðàíûøûíû áåëÿ áèðhþêìÿ áàüëàéûð:

“ßýÿð îíëàð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðëÿðñÿ, áåëÿ äå: “Ìÿíþçöìö àðäûìúà ýÿëÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhà òÿñëèì åòìè-øÿì”. Êèòàá âåðèëìèø øÿõñëÿðÿ âÿ ñàâàäñûçëàðà äå êè:“Ñèç äÿ òÿñëèì îëäóíóçìó?” ßýÿð òÿñëèì îëàðëàðñà, äîü-ðó éîëà éþíÿëìèø îëàðëàð, éîõ, ÿýÿð öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ,

8

9

ñÿíèí âÿçèôÿí àíúàã òÿáëèü åòìÿêäèð. Øöáhÿñèç, ÀëëàhÞçö áÿíäÿëÿðèíè ýþðÿíäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 20).Áó êèòàá òÿáëèüèí âÿ ìöáàhèñÿíèí õûðäàëûãëàðûíû à÷ûãëàìàã

ö÷öí éàçûëûá. Òÿáëèüèí hàíñû ìÿíòèã âÿ öñóëëàðëà àïàðûëàúàüûáó êèòàáäà òÿôñèëàòû èëÿ èíúÿëÿíìèø, áóíóíëà éàíàøû ìöáàhèñÿ-íè éàðàäàí øåéòàíè õàðàêòåð äÿ Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ òÿhëèë åäèë-ìèøäèð.

Ìÿãñÿä hÿð øåéäÿ îëäóüó êèìè äàíûøûã öñóëëàðûíäà äàÀëëàhûí áÿéÿíäèéè éîëó ñå÷ìÿê âÿ Îíóí ìÿñëÿhÿò ýþðìÿäè-éè ÷èðêèí éîëäàí ÷ÿêèíìÿêäèð.

ÃÓÐÀÍÄÀ ÒßÁËÈÜ

“Äå: “Ùàãã ýÿëäè, áàòèë éîõ îëäó. ×öíêè áàòèë éîõëóüà ìÿhêóìäóð!””

(“Èñðà” ñóðÿñè, 81).

Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíèí þçöíö òàíûòìàñû“Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû, áåë áàüëà-íàñû áèð ïåéüÿìáÿðÿì!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 107).Úàhèë úÿìèééÿòëÿðäÿ èíñàíëàð áèð-áèðè èëÿ éàëíûç ìÿíôÿÿò

õàòèðèíÿ ìöíàñèáÿò ãóðóð. Áèð èíñàíûí äèýÿðèíÿ ãàéüû ýþñòÿð-ìÿñèíèí àðõàñûíäà ìöòëÿã ìÿíôÿÿò ýöäöëìÿñè äàéàíûð. Òÿáèèêè, áó âÿçèééÿò úàhèë úÿìèééÿòèí áèð ÷îõ öçâö òÿðÿôèíäÿí äÿäÿðê åäèëèð. Áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã äà áó èíñàíëàð îíëàðà ýþñ-òÿðèëÿí ìöíàñèáÿòèí ìöãàáèëèíäÿ “ýþðÿñÿí íåúÿ áèð ìÿíôÿÿòýþçëÿéèð” øÿêëèíäÿ ôèêèðëÿøèðëÿð. ßýÿð áèð êèìñÿ éåíè áèð “äöí-éàýþðöøö” éàðàòìàüà ÷àëûøñà, áó ðåôëåêñ éåíÿ äÿéèøìÿç. Ùÿ-ìèøÿ “ìÿíÿ áóíó áàøà ñàëìàãäà íÿ ìàðàüû âàð” ñóàëû àüûëëà-ðûíûí áèð êöíúöíäÿ äóðóð.

Àíúàã ìþìèíèí òÿáëèüäÿ, éÿíè Àëëàhûí äèíèíè éàéìàãäàéåýàíÿ ìÿãñÿäè Àëëàhûí îíà ôÿðç ãûëäûüû áèð èáàäÿòè éåðèíÿ éå-òèðìÿêäèð. Áó hÿðÿêÿòè èëÿ ñàäÿúÿ Àëëàhû ðàçû ñàëìàüû, Îíóíìÿðhÿìÿò âÿ ñåâýèñèíÿ íàèë îëìàüû hÿäÿô ñå÷ìèøäèð. Áó ñÿ-áÿáäÿí äÿ äàíûøäûüû èíñàíäàí hå÷ áèð ìÿíôÿÿò ýöäìÿç. ßëà-ãÿ ãóðäóüó èíñàí äèíè ãÿáóë åòäèéè çàìàí îíäàí þçö ö÷öí hå÷áèð øåé èñòÿìÿéÿúÿê. ×öíêè àíëàòäûãëàðû þç øÿõñè ôèêèðëÿðè äå-éèë, êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí Àëëàhûí äèíèäèð.

Àíúàã úàhèë èíñàíëàð áó âÿçèééÿòäÿí õÿáÿðñèçäèð. Ãàðøûëà-äûãëàðû èíñàíûí áèð ìþìèí îëäóüóíóí ÷îõ âàõò ôÿðãèíäÿ áåëÿîëìóðëàð. Ôÿðãèíäÿ îëñàëàð áåëÿ, ìþìèíèí ìÿíôÿÿò ýöäìÿìÿê

10

11

êèìè áèð õöñóñèééÿòèíèí îëäóüóíó áèëÿ áèëìÿçëÿð. Áó ñÿáÿá-äÿí áèð ìþìèí òÿáëèü ìÿãñÿäè èëÿ îíëàðà éàõûíëàøñà, Àëëàhûíäèíèíè àíëàòìàã èñòÿñÿ, áþéöê åhòèìàëëà “áó èíñàíûí áóíëàðûäåìÿêäÿ ìÿãñÿäè íÿäèð, ìÿíäÿí íÿñÿ óìóð” êèìè äöøöíúÿ-ëÿðÿ ãàïûëàúàãëàð.

Áóíà ýþðÿ äÿ áóéðóëóð êè, ãàðøû òÿðÿôè áó äöøöíúÿëÿðäÿí÷ÿêèíäèðìÿê òÿáëèüäÿêè ÿí áàøëûúà ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð. Öí-ñèééÿò ãóðóëàí òÿðÿôÿ hå÷ áèð ìÿíôÿÿò ÿëàãÿñèíèí îëìàäûüû,òÿáëèüäÿêè éåýàíÿ ìÿãñÿäèí Àëëàhûí ðèçàñû îëäóüó áàøà ñàëûí-ìàëûäûð.

Ðÿñóëëàð äà òÿáëèüëÿðèíäÿ áó öñóëäàí èñòèôàäÿ åòìèøäè. Ãó-ðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãþâìëÿðèíÿ õèòàáëàðûíà áàõäûãäà îíëà-ðûí þç ãþâìëÿðèíÿ ÿââÿëúÿ åòèáàðëû îëäóãëàðûíû âóðüóëàäûüû ýþ-ðöíöð. Ìÿñÿëÿí, Àä òàéôàñûíà ýþíäÿðèëÿí Ùç.Ùóä áåëÿ äåìèø-äèð:

“...Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàø-ãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Ñèç èñÿ Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã-ëà éàëíûç èôòèðà÷ûñûíûç! Åé úàìààòûì! Ìÿí áóíà ýþðÿ ñèç-äÿí hå÷ áèð ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûìûâåðìÿê éàëíûç ìÿíè éàðàäàíà àèääèð. Ìÿýÿð äÿðê åò-ìèðñèíèç?” (“Ùóä” ñóðÿñè, 50-51).Ùç.Íóh èñÿ îíà “...Áèç ñèçè éàëàí÷û håñàá åäèðèê...”

(“Ùóä” ñóðÿñè, 27) äåéÿí ãþâìöíÿ ãàðøû áåëÿ ñþéëÿìèøäè:“Äåäè: “Åé úàìààòûì! Áèð äåéèí ýþðÿê. ßýÿð ìÿí Ðÿá-áèìäÿí à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åòñÿì, Ðÿááèì ìÿ-íÿ Þçöíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò áÿõø åòñÿ âÿ î ñèçÿ ýèçëè ãàë-ñà; èñòÿìÿäèéèíèç hàëäà, áèç ñèçè îíà ìÿúáóðìó åäÿ áè-ëÿðèê?! Åé úàìààòûì! Ìÿí ïåéüÿìáÿðëèéè òÿáëèü åòìÿéÿýþðÿ ñèçäÿí áèð ìàë, ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêà-ôàòûìû âåðìÿê àíúàã Àëëàhà àèääèð...” (“Ùóä” ñóðÿñè,28-29).

Òÿáëèü òÿòáèã åäèëÿí èíñàíûí íàðàhàò÷ûëûüûíà ñþçöýåäÿíìÿíôÿÿò øöáhÿñè èëÿ éàíàøû äèýÿð ìöõòÿëèô àìèëëÿð äÿ ñÿáÿáîëà áèëÿð. Úàhèë úÿìèééÿòäÿ “çÿðÿðëè” âÿ “òÿhëöêÿëè” èíñàíëàð-ëà ãàðøûëàøìàüà, îíëàðäàí óçàã îëìàüà âÿ îíëàðëà òÿìêèíëèäàâðàíìàüà àäÿò åäèëìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ î áó ðåôëåêñèí áèðíÿòèúÿñè îëàðàã áÿëêÿ ìþìèíëÿðäÿí äÿ ÷ÿêèíÿ áèëÿð. Îíà çÿ-ðÿð âåðÿúÿê èíñàíëàðëà ãàðøûëàøäûüû êèìè éåðñèç âÿ ìÿíàñûçøåéëÿð äöøöíÿ áèëÿð. Õöñóñèëÿ äÿ ìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðûí ãà-áàãúûëëàðûíà ãàðøû èðÿëè ñöðäöêëÿðè ôèêðè ìöáàðèçÿäÿí íàðàhàòîëóá ìöäàôèÿ ïñèõîëîýèéàñûíà ãàïûëà áèëÿð.

Áó âÿçèééÿòäÿ äÿ ãàðøû òÿðÿôÿ åòèáàðëûëûüûí âóðüóëàíìàñûâÿ ñàhèá îëäóüó åhòèìàëè éà äà ýþðöíÿí ãîðõóëàðûí áèð-áèð äÿôåäèëìÿñè ëàçûì ýÿëèð. ßýÿð ãàðøû òÿðÿô ìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðûíãàáàãúûëëàðûíà ãàðøû èðÿëè ñöðäöéö ôèêðè ìöáàðèçÿäÿí íàðàhàòîëìóøñà, ÿââÿëúÿ åäèëÿíëÿðèí Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ñþéêÿíÿí ìÿí-òèãè ýåíèø øÿêèëäÿ à÷ûãëàíìàëûäûð. Ìþìèíëÿðèí éàëíûç Àëëàhûíäèíèíÿ äöøìÿí÷èëèê åäÿí, Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿàïàðàí âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä ñàëàí èíñàíëàðà ãàðøû áèð ìö-áàðèçÿ àïàðäûãëàðû âÿ áöòöí èíñàíëàðà ÿäàëÿò, õîøíèééÿòëèëèê âÿhþðìÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äîñò êèìè éàõûíëàøäûãëàðû àíëàäûëìàëûäûð.

Òÿáëèü åäèëÿí èíñàí èíêàð÷ûëàðûí èìàí ýÿòèðÿíëÿð ÿëåéhèíÿóéäóðäóüó ÷èðêèí áþhòàíëàðäàí äà òÿñèðëÿíÿ áèëÿð. ßýÿð áóí-äàí éàðàíàí áèð íàðàhàò÷ûëûã ìöøàhèäÿ åäèëÿðñÿ, áó áþhòàíëà-ðûí ìàhèééÿòè îíà èçàh åäèëìÿëè âÿ îíëàðûí hÿãèãÿòëÿ hå÷ áèðÿëàãÿñèíèí îëìàäûüû, áó áþhòàíëàðûí áèð óéäóðìà îëäóüó à÷ûã-ëàíìàëûäûð. Òàðèõ áîéó Ãóðàíäà áöòöí åë÷èëÿðÿ âÿ ñàëåh ìþ-ìèíëÿðÿ àòûëàí áþhòàíëàðëà áàüëû àéÿëÿð äÿëèë êèìè ýþñòÿðèëÿðÿêáóíëàðûí áèð “ìþìèí ÿëàìÿòè” îëäóüó òÿðèô åäèëìÿëèäèð.

Àíúàã óíóòìàã ëàçûì äåéèë êè, ñþçëÿ åäèëÿúÿê áöòöí áóà÷ûãëàìàëàðû äàhà òÿñèðëè åäÿúÿê ÿñë ôàêòîð ìþìèíèí “ýþðöíö-øöäöð”. Åòèáàð ãàçàíìàã hÿð øåéäÿí ÿââÿë hÿðÿêÿòëÿðëÿ, áà-

12

13

õûøëàðëà, ìèìèêàëàðëà, äàhà äîüðóñó, áöòöí áó õàðèúè òÿñèðëÿðèîðòàéà ÷ûõàðàí ðóh ýþðöíöøö èëÿ ìöìêöíäöð. Ìþìèí ãàðøû òÿ-ðÿôÿ Àëëàhûí äèíèíè öñòöí òóòìàñû, èõëàñû, ñÿìèìèééÿòè âÿ ýöú-ëö èìàíû èëÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð. Ãÿòè âÿ éà ìöÿééÿí áèð ìÿã-ñÿäÿ, ÿñëà ñàðñûëìàéàúàã áèð ñÿáàò âÿ ÿçìÿ ñàhèá îëäóüóìöääÿò ÿðçèíäÿ ãàðøû òÿðÿôèí òÿêèäëè øöáhÿëÿðè éàõóä äà úàhèëñèñòåìèí àòäûüû áþéöê èôòèðàëàð îíà hå÷ áèð ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿð-ìÿç. Áåëÿ îëäóãäà èñÿ åòèáàðëûëûã îíóí õàðàêòåðèíèí ñàüëàì áèðhèññÿñè hàëûíà ýÿëÿð âÿ áöòöí hÿðÿêÿòëÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿð.

Áó âÿçèééÿò Àëëàhûí äèíèíè àíëàòìàãëà âÿçèôÿëÿíäèðäèéè åë-÷èëÿðèíäÿ ÷îõ à÷ûã øÿêèëäÿ ýþðöíöð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Éóñèô “öçãûçàðäûúû” áèð hÿðÿêÿòëÿ, éÿíè çèíà áþhòàíû èëÿ ýöíàhëàíäûðûëà-ðàã áîø éåðÿ çèíäàíà àòûëñà äà Àëëàhà îëàí òÿñëèìèééÿòèíäÿíâÿ öìóìèééÿòëÿ úèääèééÿò âÿ àëèúÿíàáëûüûíäàí hå÷ áèð øåéèòèðìÿìèøäè. Îíóí áó âÿñôè äÿ çèíäàíäàêû äèýÿð ìÿhêóìëàðòÿðÿôèíäÿí ñåçèëìèøäè. Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, çèíäàíäàîëäóüó çàìàí îíà èêè íÿôÿð éàõûíëàøìûø, ýþðäöêëÿðè éóõóíóñþéëÿìèø âÿ áóíëàðûí éîçóìóíó ñîðóøìóøäó. Çèíà êèìè áèð èò-òèhàìëà ìÿhêóì îëóíìóø Ùç.Éóñèôäÿ áåëÿ áèð “hèêìÿò” îë-äóüóíó hèññ åòìÿëÿðèíèí éåýàíÿ ñÿáÿáè èñÿ Ùç.Éóñèôèí ýþðêÿ-ìèíäÿêè âÿ hÿðÿêÿòëÿðèíäÿêè åòèáàðëûëûãäûð. Éóõóëàðûíûí éîçó-ìóíó ñîðóøàðêÿí áåëÿ äåéÿðëÿð: “...Ýÿë áó éóõóíó áèçÿ éîç.Áèç hÿãèãÿòÿí ñÿíèí éàõøû àäàìëàðäàí îëäóüóíó ýþðöðöê”(“Éóñèô” ñóðÿñè, 36).

Ìþìèíèí áåëÿ âöãàðëû âÿ åòèáàðëû áèð õàðàêòåðÿ ìàëèê îëìà-ñûíäàêû áàøëûúà àìèëëÿðäÿí áèðè òÿáëèüè ñàäÿúÿ áèð èáàäÿò êèìèãÿáóë åòìÿñè âÿ ãàðøû òÿðÿôè èíàíäûðìàã êèìè ìÿúáóðèééÿòèíîëìàäûüûíû áèëìÿñèäèð. ×öíêè áèð èíñàíûí èìàí ýÿòèðèá-ýÿòèð-ìÿìÿñè “Àëëàh êèìè äöç éîëà éþíÿëòìÿê èñòÿñÿ, îíóí êþê-ñöíö Èñëàì ö÷öí à÷ûá ýåíèøëÿíäèðÿð, êèìè àçäûðìàã èñòÿñÿ,îíóí öðÿéèíè äàðàëäûá ñûõûíòûéà ñàëàð...” (“ßíàì” ñóðÿñè,

125) àéÿñèíèí ñèððè èëÿ àíúàã Àëëàhûí äèëÿìÿñè ÿñàñûíäà îëóð.Âÿ “...äîüðóäàí äà, èíñàíëàðûí ÷îõó ôàñèãëÿðäèð” (“Ìàèäÿ”ñóðÿñè, 49) hþêìöíÿ ýþðÿ äÿ èíñàíëàðûí áèð ãèñìèíèí èìàí ýÿ-òèðìÿìÿñè ÷îõ òÿáèèäèð. Áó hàëäà òÿáëèüè òÿòáèã åòìÿê èñòÿäèéèáèð èíñàíûí èìàí ýÿòèðìÿìÿñè ìþìèíÿ ãÿòèééÿí òÿñèð åòìÿ-ìÿëèäèð. Ìþìèí ñàäÿúÿ þç áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðèá äèíè òÿáëèüåòìÿêëÿ âÿ èíñàíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìÿêëÿ âÿçèôÿ-ëÿíäèðèëèá. Áèð èíñàíà hèäàéÿò âåðìÿê èñÿ àíúàã Àëëàhà ìÿõ-ñóñäóð. Áó ñèððè áèëÿí ìþìèí ãàðøû òÿðÿôè éîëà ýÿòèðìÿê ö÷öíhå÷ âàõò ëàçûìñûç òÿêèä åòìÿç. Áóíëàðëà éàíàøû, òÿáëèüèí èíñàíö÷öí þíÿìëè îëäóüóíó õàòûðëàòìàã äà ÷îõ ìöhöìäöð. Òÿáëè-üÿ ìÿðóç ãàëàí áÿçè èíñàíëàð úàhèëëèêëÿðè öçöíäÿí òÿáëèüÿìöñáÿò úàâàá âåðèá äèíÿ òàáå îëàúàãëàðû hàëäà áþéöê áèð“ëöòô” ãàçàíàúàãëàðûíû çÿíí åäèðëÿð. Ìþìèíëÿðèí îíëàðëà ìà-ðàãëàíìàñûíû äà ñàhèá îëäóüóíó äöøöíäöéö “éöêñÿê” õöñóñèé-éÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð âÿ èìàí ýÿòèðäèéè çàìàí îíà òÿáëèüåäÿíëÿðÿ ÷îõ áþéöê áèð “éàõøûëûã” åòìèø îëàúàüûíû äöøöíöðëÿð.Áó èëêèí ìÿíòèã hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí èíñàíûí úÿhàëÿòèíèí âÿàüûëñûçëûüûíûí áèð íÿòèúÿñèäèð. Ãóðàíäà äà áó ìþâçóéà äèããÿò÷ÿêèëèð:

“Îíëàð Èñëàìû ãÿáóë åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ñÿíÿ ìèííÿò ãî-éóðëàð. Äå: “Ìöñÿëìàí îëäóüóíóçëà ìÿíÿ ìèííÿò ãîé-ìàéûí! Õåéð, ÿýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, áèëèí êè ñèçè èìà-íà ìöâÿôôÿã åòìÿêëÿ ÿñëèíäÿ Àëëàh ñèçèí áîéíóíóçàìèííÿò ãîéìóø îëóð!”” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 17).Áèð èíñàíûí èìàí ýÿòèðìÿñèíèí ñàäÿúÿ þçöíÿ õåéðè îëàð. Âÿ

èíñàí áàøëûúà îëàðàã áèëìÿëèäèð êè, èìàí ýÿòèðìÿéÿ éàëíûç þçö-íöí åhòèéàúû âàð. Àëëàhûí hå÷ áèð øåéÿ åhòèéàúû éîõäóð âÿ êè-ìèíñÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ åhòèéàúû îëìàéàíäûð. Àììà hÿð êÿñèìàíà âÿ Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàüà ìþhòàúäûð. Ñþçö ýåäÿíøÿõñÿ áó hÿãèãÿò à÷ûãëàíìàëû âÿ ìöñÿëìàí îëìàãëà äèíÿ áþ-

14

15

éöê áèð ãàçàíú ýÿòèðÿúÿéèíè äöøöíöá þçöíö ÷îõ “ãèéìÿòëè” áèðèíñàí êèìè ýþðìÿñèíèí íÿ ãÿäÿð éàíëûø âÿ àüûëñûç áèð ôèêèð îë-äóüó áàøà ñàëûíìàëûäûð. Áèëìÿëèäèð êè, þçö èëÿ ôÿõð åòìÿê ÷îõáþéöê áèð õÿòàäûð. ×öíêè è÷èíäÿ éàøàäûüû úàhèë hÿéàòû öçöíäÿí“àòÿø äÿðÿñè”íèí êÿíàðûíäàäûð. Îíó îðäàí ÷ûõàðûá ÿáÿäè áèðãóðòóëóøà àïàðàúàã îëàí éåýàíÿ ÷ûõûø éîëó èñÿ Èñëàìäûð. Áó ñÿ-áÿáëÿ äÿ îíà åäèëÿí áó äÿâÿò hÿãèãÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð íå-ìÿò, ÷îõ áþéöê áèð ëöòôäöð.

Ìþìèíëÿðèí îíëàðëà ìàðàãëàíìàñû îíëàð ö÷öí øÿðÿôäèð. Áó,îíà áèëäèðèëìÿëè, Èñëàìëà òàíûøëûüûí Àëëàhûí îíà áÿõø åòäèéè áèðëöòô îëäóüó àíëàäûëìàëûäûð. Ìþìèíëÿðèí îíëàðëà áîøóíà ìàðàã-ëàíìàäûãëàðûíû, Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åäÿí âÿ îíëàðû áèð òÿðÿô-äÿí ÿáÿäè ãóðòóëóøà ÷àüûðàðêÿí äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ÿáÿäè úÿ-hÿííÿì ÿçàáû èëÿ õÿáÿðäàð åäÿí áèðè îëäóãëàðûíû áèëìÿëèäèð.

Úàhèë úÿìèééÿòèí éóõàðûäà ñàéäûüûìûç äóéüó âÿ ðåôëåêñëÿ-ðèíäÿí éàðàíàí ÿíýÿëëÿð ýþòöðöëöá ìþìèíÿ hþðìÿò âÿ åòèáàðýþñòÿðèëÿðñÿ, àðòûã “ÿñë ìÿñÿëÿ”éÿ, éÿíè Àëëàhûí Ãóðàíäà áèë-äèðäèéè hÿãèãÿòëÿðè àíëàòìàüà êå÷ÿ áèëÿðèê. ×öíêè áöòöí áóhàçûðëûãëàð íÿòèúÿ îëàðàã äèíè äàhà ýþçÿë øÿêèëäÿ àíëàìàãö÷öíäöð.

ÀËËÀHÛÍ ÒÀÍÛÄÛËÌÀÑÛ

“Ñÿìóä ãþâìöíÿ äÿ ãàðäàøëàðû Ñàëåhè ïåéüÿìáÿð ýþí-äÿðäèê. Î äåäè: “Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñè-çèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Î ñèçè éåðäÿíéàðàäûá îðàäà ñàêèí åòäè. Áàüûøëàíìàíûçû äèëÿéèí, ñîíðàäà Îíà òþâáÿ åäèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì éàõûíäûð, äóà-ëàðû ãÿáóë åäÿíäèð!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 61).Úàhèë úÿìèééÿòäÿêè Àëëàhà èíàìûí Ãóðàíäàêû ÿñëè èëÿ hå÷

áèð óéüóíëóüó éîõäóð. Î úÿìèééÿò þç ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí øÿ-êèëäÿ äîüðó îëìàéàí, íàüûëà áÿíçÿð âÿ “ìèôîëîæè” áèð Àëëàhèíàíúû éàðàòìûøäûð. Úàhèëëÿð Àëëàhûí êàèíàòû âÿ èíñàíëàðû áèðäÿôÿ éàðàòäûãäàí ñîíðà îíëàðû þçáàøûíà ãîéäóüóíó, êîñìîñóíáèð êöíúöíäÿ “îòóðäóüóíó” - Àëëàhû òÿíçèh åäÿðèê - äöøöíöð-ëÿð. Áåéèíëÿðèíäÿ ãóðäóãëàðû Àëëàh òÿñâèðè - Àëëàh ýþñòÿðìÿñèí- ýþéäÿ áèð éåðäÿ, áÿëêÿ äÿ áèð óëäóçóí àðõàñûíäà îòóðàí âÿóçàãäàí èíñàíëàðû ñåéð åäÿí éàøëû áèð èíñàí êèìèäèð. Ãóðäóã-ëàðû âÿ éàíëûø âÿ ÿñàññûç èíàíú Àëëàhû óíóòìàëàðûíà âÿ Îíó þçêè÷èê àüûëëàðû èëÿ “äÿéÿðñèç” áèð âàðëûã êèìè ýþðìÿëÿðèíÿ ñÿáÿáîëìóøäóð.

Øöåéá ïåéüÿìáÿð äÿ ãþâìöíöí áó éàíëûø èíàíúûíà äèããÿò÷ÿêÿðÿê “...Åé ãþâìöì! Ìÿýÿð ìÿíèì ÿøèðÿòèì ñèçÿÀëëàhäàí äà ÿçèçäèð êè, Îíó óíóäóá ñàéìûðñûíûç?...” äåéèðâÿ Àëëàhûí hÿãèãè õöñóñèééÿòèíè áåëÿ à÷ûãëàéûð: “...ÙÿãèãÿòÿíÐÿááèì íÿ åòäèêëÿðèíèçè áèëÿíäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 92).

Àëëàh áó èíñàíëàðûí äèëèíäÿ “Àëëàh ýþñòÿðìÿñèí”, “Èíøàë-ëàh”, “Àëëàh âåðìÿñèí” êèìè ñþçëÿðëÿ àðàáèð çèêð åäèëÿí, àì-ìà hàããûíäà hå÷ âàõò äöøöíöëìÿéÿí àáñòðàêò áèð àíëàéûø êè-ìèäèð. Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ ýöúöíö ñþçäÿ ãÿáóë åòñÿëÿð äÿ hÿ-ãèãÿòäÿ áóíà ñÿìèìè øÿêèëäÿ èíàíìûðëàð. Áó hàë þçöíö Àëëàhö÷öí áèð ôÿäàêàðëûã ëàçûì ýÿëäèêäÿ áöðóçÿ âåðèð. Äàðà äöøÿí-

16

17

äÿ éàõóä äà hÿð hàíñû ìÿíôÿÿò èòêèñèíÿ ìÿðóç ãàëàúàãëàðûíûàíëàäûãëàðû âàõò äÿðhàë èíêàð÷ûëàðëà áèðëÿøèá þç ñÿìèìèééÿòñèç-ëèêëÿðèíè ýþñòÿðèðëÿð. Úàhèë úÿìèééÿòèí áþéöê áèð ãèñìè èñÿà÷ûã øÿêèëäÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäèá Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ãàð-øû ìöáàðèçÿ àïàðûð. Áÿçèëÿðè ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ éàõóä äà òÿêà-ìöë íÿçÿðèééÿñè êèìè ÿñàñëàð òàïàðàã áó èíêàðëàðûíû áóíà áàü-ëàéûðëàð. Þçëÿðèíè “ìöàñèð, àéäûí, ÷àüäàø, åëìëè, èíòåëëåêòóàë”âÿ ñ. áó êèìè èíñàíëàðà òÿñèð åäÿ áèëÿúÿê àäëàðëà òàíûäàí âÿÀëëàhû èíêàð åòìÿêëÿ “øÿõñèééÿò” ãàçàíäûãëàðûíû çÿíí åäÿí áóçàâàëëûëàð hÿãèãÿòäÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû ýþðöá ãàâðàìàéàúàããÿäÿð äöøöíúÿñèçäèð.

Úàhèë úÿìèééÿò è÷èíäÿêè áó èêè àéðû ãðóï àðàñûíäà àïàðûëà-úàã òÿáëèü ÿñëèíäÿ åéíèäèð. Àëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëèëëÿðè îíëàðûíhÿð èêèñèíÿ à÷ûãëàíàúàã âÿ áàòèë èíàíúëàðëà hþðöëìöø äöøöíúÿ-ëÿðèíèí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿñè ö÷öí ñÿé ýþñòÿðèëÿúÿê. Àíúàã èí-êàðëàðûíû èäåîëîýèéàéà áàüëàéàíëàð ö÷öí ÿââÿëúÿ áó èäåîëîýè-éàëàðûíûí êþêëÿðèíèí ÷öðöäöëìÿñè ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, ýþçöáàü-ëû âÿ úàhèë áèð øÿêèëäÿ èíàíäûãëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè îíóíäàõèëèíäÿêè çèääèééÿòëÿð âÿ à÷ûëìàç äöéöíëÿð îðòàéà ãîéóëà-ðàã äàüûëà áèëÿð. Èíñàí èíàíäûüû áó ñèñòåìèí ÿñëèíäÿ ñÿôèë áèðéàëàí îëäóüóíó ýþðìÿëèäèð.

Áó ìÿðhÿëÿäÿí ñîíðà ýþðöëÿúÿê èø hÿð èêè ãðóï ö÷öí åéíè-äèð. Úàhèë ñèñòåìèí áàòèë ôèêèðëÿðè èëÿ äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòëÿðèíèèòèðìèø, ìöhàêèìÿëÿðè ìÿhâ îëìóø, àüûëëàðû òÿçéèã àëòûíäà áî-üóëìóø áó èíñàíëàð áÿëêÿ äÿ hÿéàòëàðûíäà èëê äÿôÿ Ãóðàíäàáóéðóëäóüó êèìè äöøöíìÿéÿ äÿâÿò åäèëÿúÿêäèëÿð. Èëëÿð áîéóéåäèêëÿðè ìåéâÿíèí, è÷äèêëÿðè ñóéóí, óääóãëàðû hàâàíûí íåúÿéàðàíäûüûíû äöøöíìÿéÿ áàøëàéàúàãëàð. Ñàhèá îëäóãëàðû áÿäÿ-íèí, ýþçëÿðèí, ãóëàãëàðûí, öðÿêëÿðèí íåúÿ âÿ êèì òÿðÿôèíäÿíéàðàäûëäûüûíû ôèêèðëÿøìÿéÿ ñþâã åäèëÿúÿêëÿð. Îíó äà ãåéä åò-ìÿê ëàçûìäûð êè, Ãóðàíäà èíñàíà äöøöíìÿê ö÷öí éîë ýþñòÿðè-

ëèð âÿ íÿéè äöøöíìÿéèí âàúèá îëìàñû òåç-òåç âóðüóëàíûð. Ìÿ-ñÿëÿí, “Âàãèÿ” ñóðÿñèíäÿ èíñàíà áåëÿ ñÿñëÿíèëèð:

“Áÿñ áÿòíëÿðÿ àõûòäûüûíûç íöòôÿéÿ íÿ äåéèðñèíèç? Îíäàíèíñàí éàðàäàí ñèçñèíèç, éîõñà Áèç?! Ñèçèí àðàíûçäà þëö-ìö ÿââÿëúÿäÿí Áèç ìöÿééÿí åòäèê. Âÿ Áèç ÿñëà àúèç äå-éèëèê; ñèçè éîõ åäèá éåðèíèçÿ ñèçèí êèìèëÿðè ýÿòèðìÿêäÿíâÿ ñèçè þçöíöç äÿ áèëìÿäèéèíèç áàøãà áèð øÿêèëäÿ éàðàò-ìàãäàí! Àíä îëñóí êè, ñèç èëê éàðàäûëûøû (äöíéàéà íåúÿýÿëäèéèíèçè) áèëèðñèíèç. Åëÿ èñÿ hå÷ äöøöíìöðñöíöç?! Áÿñÿêäèéèíèçÿ íÿ äåéèðñèíèç? Îíó áèòèðÿí ñèçñèíèç, éîõñàÁèç?! ßýÿð Áèç èñòÿñÿéäèê, îíó áèð ñàìàí ÷þïöíÿ äþí-äÿðÿð, ñèç äÿ ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëûá: “Áèç çèéàíà óüðàìûø,áÿëêÿ, ìÿhðóì îëìóø êèìñÿëÿðèê!” - äåéÿðäèíèç. Áÿñ è÷-äèéèíèç ñóéà íÿ äåéèðñèíèç? Îíó áóëóääàí åíäèðÿí ñèçñè-íèç, éîõñà Áèç?! ßýÿð èñòÿñÿéäèê, îíó àúû åäÿðäèê. Åëÿèñÿ íèéÿ øöêð åòìèðñèíèç? Áÿñ éàíäûðäûüûíûç îäà íÿ äå-éèðñèíèç? Îíóí àüàúûíû éàðàäàí ñèçñèíèç, éîõñà Áèç? Áèçîíó èáðÿò äÿðñè âÿ ñÿhðàäà îëàí ìöñàôèðëÿðèí ôàéäàëàí-ìàñû ö÷öí éàðàòäûã. Áåëÿ îëäóãäà ñÿí óëó îëàí Ðÿááè-íèí àäûíû ìöãÿääÿñ òóòóá çèêð åò!” (“Âàãèÿ” ñóðÿñè, 58-74).Òÿáëèü åäèëÿúÿê ãàðøû òÿðÿô èëê ÿââÿë áó ìÿíòèã öçÿðèíäÿ

äöøöíìÿéÿ áàøëàìàëûäûð: íèçàì âÿ éà åñòåòèêàéà ìàëèê hå÷áèð øåé òÿñàäöôÿí éàõóä þç-þçöíÿ éàðàíìàç. ßýÿð áèð éåðäÿáèð ãàéäà-ãàíóí, ïëàí âÿ åñòåòèêàéà ìàëèê áèð èñòåhñàë âàðñà,áó, ìöòëÿã àüûë ñàhèáè âàðëûã òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóø âÿ ìåéäà-íà ýÿòèðèëìèø äåìÿêäèð. Áèð êàüûçûí öçÿðèíÿ ÷ÿêèëìèø äöçýöíhÿíäÿñè áèð øÿêèë éàõóä òÿê áèð äöçýöí hÿðô ýþðÿí èíñàí áóí-ëàðûí àüûë ñàhèáè áèð èíñàí òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëäèéèíÿ ÿìèíäèð. ×îõáþéöê áèð håñàá âÿ òàðàçëûã öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø îëàí êàèíàò äàøöáhÿñèç êè, éöêñÿê àüûë ñàhèáè áèð Éàðàäûúû òÿðÿôèíäÿí éàðà-

18

19

äûëìûøäûð. Î Éàðàäûúû hÿð øåéèí ñàhèáè îëàí Àëëàhäûð.Öìóìèééÿòëÿ, ýþçöìöçëÿ ýþðäöéöìöç, ãóëàüûìûçëà åøèòäè-

éèìèç éà äà hèññ åòäèéèìèç hÿð øåé áèçëÿðÿ éåðëÿðèí âÿ ýþéëÿ-ðèí ñàhèáè îëí Éàðàäûúûíû, éÿíè Àëëàhû òàíûäûð. ßñëèíäÿ éàðàäû-ëûøûí ìÿãñÿäëÿðè äÿ áóäóð. Àëëàh öñòöíäÿ Þç ñèôÿòëÿðèíè ÿêñåòäèðìÿê ö÷öí ÿøéàíû âàð åòìèøäèð. Èíñàíûí êàèíàòû áöðöéÿíãöñóðñóçëóã, ñîíñóç ýþçÿëëèêëÿð öçÿðèíäÿ ÿòðàôëû äöøöíìÿñè áóà÷ûã hÿãèãÿòè äóéìàñû ö÷öí êèôàéÿòäèð. ×öíêè îíó ÿhàòÿ åäÿíéàðàäûëûø hÿãèãÿòëÿðè áó ìþhòÿøÿì ãóðóëóøóí áèð ñàhèáèíèí îë-äóüóíó à÷ûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Òÿáëèü òÿòáèã åäèëÿí øÿõñ áó àíëàéûøà ñàhèá îëäóãäàí ñîí-ðà Ãóðàí ÿõëàãûíûí âÿ äèíèí àíëàäûëìàñû äàhà äà àñàíëàøàúàã.Øÿõñÿ àíëàäûëàíëàð áó èäðàêäàí åòèáàðÿí áèð øåé èôàäÿ åòìÿéÿáàøëàéàúàã, áåéíèíäÿêè ãàðûøûã ôèêèðëÿð ñàôëàøàðàã þç éåðèíè òà-ïàúàãäûð.

ÀÕÈÐßÒÈÍ ÕÀÒÛÐËÀÄÛËÌÀÑÛ

“Ãîðõóí î ýöíäÿí êè, hå÷ êÿñ hå÷ êÿñèí êàðûíà ýÿëÿ áèë-ìÿñèí, hå÷ êÿñäÿí øÿôàÿò ãÿáóë îëóíìàñûí, hå÷ êÿñäÿíôèäéÿ àëûíìàñûí âÿ îíëàðà hå÷ áèð êþìÿê ýþñòÿðèëÿ áèë-ìÿñèí!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 48).Úàhèë úÿìèééÿòäÿêè èíñàíëàðûí áàøëûúà èìàí ìÿñÿëÿëÿðèí-

äÿí áèðè àõèðÿòèí âàðëûüûíà êèôàéÿò ãÿäÿð èíàíìàìàñûäûð. Àõè-ðÿòè âàðëûüû øöáhÿëè áèð “òÿìÿííà” êèìè ýþðöðëÿð. Ñàíêè hÿãè-ãÿòäÿ áåëÿ áèð øåé éîõäóð, èíñàíëàð áóíó þëöì ìþâçóñóíäàþçëÿðèíÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ö÷öí “óéäóðìóøëàð”. Ùÿì÷èíèí èíêàð-÷û ñèñòåìèí èäåîëîãëàðû áó èäåéàíû òåç-òåç èðÿëè ñöðöðëÿð.

Úàhèë òîïëóìóí àõèðÿòÿ îëàí èìàíäàêû çÿèôëèéèíèí ÿí áþéöêýþñòÿðèúèñè þëöì hàããûíäà äàíûøûëäûãäà éàõóä äà áèð éàõûíëàðûþëäöêäÿ ýþñòÿðäèéè ðÿôòàðäûð. Èíêàð÷û øÿõñëÿð þëöì hàããûíäàäàíûøìàüû hå÷ ñåâìÿç, áó ìþâçóäàí ñþç äöøÿíäÿ îíó òåç áè-òèðìÿê âÿ éà áàøãà áèð ìþâçóéà êå÷ìÿê èñòÿéÿðëÿð. Àõèðÿòÿòàì èíàíàí áèð èíñàí, éÿíè ìþìèí èñÿ þëöì ãàðøûñûíäà öçöë-ìÿç. “Ùÿéàòû Àëëàh âåðìèøäèð âÿ éåíÿ Î ýåðè àëûð. Áóíóíö÷öí öçöëìÿéÿ äÿ äÿéìÿç: þëÿí èíñàí éîõëóüà äåéèë, ÿáÿäèéóðäóíà ýåäèð” – äåéÿðëÿð.

Àíúàã àõèðÿòÿ îëàí èìàíäàêû çÿèôëèê úàhèëèí àõûðûíà ÷ûõûð.Áèð éàõûíëàðû þëäöêäÿ áèð-áèðèíÿ “öçöëìÿ, éàõøû èíñàí èäè, èí-øàëëàh úÿííÿòÿ ýåäÿð” êèìè Ãóðàí ìÿíòèãèíÿ óéüóí ñþçëÿð äå-éèðëÿð, àììà hå÷ áèðèíèí ãÿëáè hÿãèãÿòäÿ àõèðÿòÿ èìàí åòìÿ-äèéè ö÷öí áó ñþçëÿðè öðÿêäÿí ñþéëÿìèðëÿð. Öðÿêëÿðèíäÿ äöí-éàíûí ýåð÷ÿê îëäóüóíà, àõèðÿòèí èñÿ áóëóäëàðûí àðõàñûíäàêûìèôîëîæè ÿôñàíÿäÿí áàøãà áèð øåé îëìàäûüûíà äàèð èáòèäàè âÿéàíëûø èíàíú âàð. Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “Îíëàð äöíéàhÿéàòûíûí çàhèðèíè áèëèðëÿð, àõèðÿòäÿí èñÿ õÿáÿðñèçäèðëÿð”(“Ðóì” ñóðÿñè, 7).

20

21

Ùàëáóêè àõèðÿò hÿãèãÿòèí þçöäöð, àëäàäûúû âÿ øöáhÿ îéàäà-úàã áèð øåé âàðñà, î äà äöíéà hÿéàòûäûð. Úÿhÿííÿì ÿhëèíäÿí“...Éåð öçöíäÿ íå÷ÿ èë ãàëäûíûç?” äåéÿ ñîðóøóëäóãäà îíëàð“áèð ýöí éàõóä áèð ýöíäÿí äÿ àç!” äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð.Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Àëëàh áóéóðàúàã: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, ñèç(îðàäà) ÷îõ àç ãàëäûíûç! Éîõñà ñèçè ÿáÿñ éåðÿ éàðàòäûüûìû-çû âÿ höçóðóìóçà ãàéòàðûëìàéàúàüûíûçû ýöìàí åäèðäèíèç?”(“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 112-115).

Àëëàh èíñàíûí íÿôñèíÿ âåðäèéè áöòöí èñòÿêëÿðè íåìÿòëÿðè èëÿãàðøûëàéûð. Ìÿñÿëÿí, èíñàí éåìÿê âÿ è÷ìÿê èñòÿéèð. Àëëàh éå-ìÿêëÿð âÿ è÷êèëÿð éàðàòìûøäûð. Èíñàí ãàðøûëûãëû ñåâýè, hþðìÿòâÿ öíñèééÿòäÿí ÷îõ áþéöê çþâã àëûð. Àëëàh èíñàíëàðû, ãàäûíûâÿ êèøèíè éàðàòìûøäûð. Èíñàí ýþçÿëëèê, åñòåòèêà èñòÿéèð. Àëëàháöòöí êàèíàòû âÿ äöíéàíû ÿáÿäè ýþçÿëëèêëÿðëÿ áÿçÿìèøäèð.Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àëëàhûí èíñàíà áèð èñòÿê âåðìÿêäÿìÿãñÿäè äÿ îíà î íåìÿòè ýþñòÿðìÿê èñòÿìÿñèäèð. Áèð Èñëàìäàhèñè áóíó “âåðìÿê èñòÿìÿñÿ, èñòÿìÿê âåðìÿçäè” ñþçö èëÿèôàäÿ åäèð.

Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû èíñàí ñîíñóçà ãÿäÿð éàøàìàã èñòÿ-éèð. Àììà èíêàð÷ûëàðûí ìÿíòèãèíÿ ýþðÿ, áó èñòÿê þëöì ñÿáÿ-áèíäÿí òÿìèí åäèëìÿç. Ùàëáóêè áó, îíëàðà àèä áàòèë âÿ õÿòàëûáèð äöøöíúÿäèð. Ùÿãèãÿòäÿ Àëëàh àõèðÿòè âÿ èíñàíû ÿáÿäè áèðhÿéàò ñöðÿúÿê øÿêèëäÿ éàðàòìàãëà èíñàíûí áó èñòÿéèíè äÿ úà-âàáñûç ãîéìàìûøäûð. Þëöì ñàäÿúÿ áèð êå÷èä ãàïûñûäûð. Èíñàíûíìöâÿããÿòè âÿ àëäàäûúû áèð éóðä îëàí äöíéàäàí ÷ûõûá àõèðÿòÿòÿðÿô ýåäÿí ñÿôÿðèíäÿ èëê ìÿðhÿëÿäèð. ßñë îëàí ðóhäóð, áÿäÿíäåéèë. Þëöìëÿ áèðëèêäÿ ðóh úàíëû ãàëûð, àíúàã ýþðöíöø äÿéèøèð.

Èíñàíëàðûí åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ úÿçà âÿ ìöêàôàò àëìà-ñû äà àõèðÿòäÿ îëóð. Äöíéà hÿéàòûíäà áèð ìþìèí öçöëöá ÷ÿòèíøÿðàèòëÿ öçëÿøÿðêÿí èíêàð÷ûëàð ÷îõ áþéöê áèð çÿíýèíëèê, ðàhàò-ëûã è÷èíäÿ hÿéàòëàðûíû ñöðÿ áèëèðëÿð. Áó, äöíéà hÿéàòûíäàêû áèð

èìòàhàíäûð. Àíúàã Àëëàhûí ñîíñóç ÿäàëÿòè ìþìèíèí ìöêàôàò-ëàíäûðûëìàñûíû, èíêàð÷ûëàðûí èñÿ ÿçàáà äö÷àð åäèëìÿñèíè áóéó-ðóð. Áó èñÿ áþéöê áèð ìÿhêÿìÿäÿ, ìÿhøÿð ýöíö åäèëÿúÿê hå-ñàáëà ãÿðàðà áàüëàíàúàã âÿ ìþìèí ö÷öí úÿííÿò, êàôèð ö÷öíèñÿ úÿhÿííÿì ÿáÿäè ìÿêàí îëàúàãäûð.

Òÿáëèü òÿòáèã åäèëÿí èíñàíûí áó hÿãèãÿòè ãàâðàìàñûíûí áþ-éöê ÿhÿìèééÿòè âàð. ×öíêè àõèðÿò Àëëàhûí âàðëûüû èëÿ áèðëèêäÿèìàíûí èêè òÿìÿë ìþâçóñóíäàí áèðèäèð. Òÿáëèü åäèëÿí èíñàíàÃóðàí àéÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí à÷ûã âÿ òÿñèðëÿíäèðèúè áèð Ãóðàíòÿñâèðè åäèëìÿëè, ìÿhøÿð ýöíö håñàá, úÿííÿò âÿ úÿhÿííÿìòÿôñèëàòû èëÿ à÷ûãëàíìàëûäûð. Åòäèéè hÿð áèð ÿìÿëèí Àëëàh òÿðÿ-ôèíäÿí ýþðöëöá áèëèíäèéèíè, ìÿñóë ìÿëÿêëÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûë-äûüûíû áèëìÿëè, àõèðÿòäÿ äöíéàäà ýþðäöéö hÿð èøÿ, hÿòòà àüëûí-äàí êå÷èðäèéè hÿð äöøöíúÿéÿ ýþðÿ úàâàáäåh îëàúàüûíäàí àýàhîëìàëûäûð.

22

23

ÒÞÂHÈÄ Âß ØÈÐÊÈÍ ÀÍËÀÄÛËÌÀÑÛ

“Ñèçèí òàíðûíûç áèð îëàí Àëëàhäûð, Îíäàí áàøãà òàíðûéîõäóð. Î, ðÿhìëèäèð, ìÿðhÿìÿòëèäèð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿ-ñè, 163).“Èíñàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ Àëëàhäàí ãåéðèëÿðèíè øÿðèê ãîøóá,îíëàðû Àëëàhû ñåâÿí êèìè ñåâÿíëÿð äÿ âàðäûð. Ùàëáóêèèìàí ýÿòèðÿíëÿðèí Àëëàhà ìÿhÿááÿòè äàhà ãöââÿòëèäèð.ßýÿð çöëì åäÿíëÿðèí âàõòûíäà ýþðÿúÿêëÿðè ÿçàáäàí õÿ-áÿðëÿðè îëñàéäû, îíëàð áöòöí ãöäðÿòèí Àëëàhà ìÿõñóñ îë-äóüóíó âÿ Àëëàhûí ÿçàáûíûí øèääÿòëè îëàúàüûíû áèëÿðäè-ëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 165).ßñëèíäÿ èíñàíëàðûí ìöhöì áèð ãèñìè Àëëàhà èíàíûð. Àíúàã

îíëàðû ÿñë èìàí éîëóíäàí àçäûðàí øåé þçëÿðèíÿ Àëëàhäàí áàø-ãà òàíðûëàð ñå÷ìÿëÿðèäèð. Áó hàë Ãóðàíäà øèðê (îðòàã ãîøìàã)àäëàíûð; øèðê ãîøàíëàðà èñÿ “ìöøðèê” äåéèëèð. Èñëàìûí þçö “òþâ-hèä”äèð, éÿíè Àëëàhû “âàhèä”, òÿê îëàðàã ãÿáóë åòìÿê âÿ Îí-äàí áàøãà hå÷ áèð âàðëûüà ãóëëóã åòìÿìÿê.

Ìàðàãëûäûð, Àëëàhäàí áàøãàñûíà ñÿúäÿ åäÿíëÿðèí äåìÿêîëàð êè, hàìûñû ìöøðèê îëäóãëàðûíû ãÿáóë åòìèð. ßêñèíÿ, ìöõ-òÿëèô à÷ûãëàìàëàðëà èäåàë áèð ìöñÿëìàí îëäóãëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð.Àëëàhû ãîéóá áöòëÿðè þçëÿðèíÿ äîñò òóòàíëàð ö÷öí “...Áèç îíëà-ðà éàëíûç áèçè Àëëàhà éàõûíëàøäûðìàã ö÷öí èáàäÿò åäèðèê...”(“Çóìÿð” ñóðÿñè, 3) äåéèðëÿð. Øèðê ãîøäóãëàðûíû áó âÿ éà áó-íà áÿíçÿð öñóëëàðëà èíêàð åòìÿéÿ ÷àëûøàí ìöøðèêëÿðäÿí Ãóðàí-äà áó øÿêèëäÿ ñþç åäèëèð:

“Î ýöí îíëàðûí hàìûñûíû áèð éåðÿ òîïëàéàúàã, ñîíðà øÿ-ðèê ãîøàíëàðà äåéÿúÿéèê: “Òàíðû îëäóãëàðûíû èääèà åòäè-éèíèç øÿðèêëÿðèíèç hàðàäàäûð?” Îíëàðûí: “ÐÿááèìèçÀëëàhà àíä îëñóí êè, áèç ìöøðèê äåéèëäèê!” - äåìÿêäÿíáàøãà hå÷ áèð ÷àðÿëÿðè ãàëìàéàúàã. Ýþð îíëàð þçëÿðèíÿ

ãàðøû íåúÿ éàëàí äåéèðëÿð. Þçëÿðèíäÿí óéäóðóá äöçÿëò-äèêëÿðè áöòëÿð äÿ îíëàðäàí ãåéá îëàúàã!” (“ßíàì” ñó-ðÿñè, 22-24).Áóýöíêö úàhèë úÿìèééÿòè äÿ òàì ìÿíàñû èëÿ ìöøðèê áèð

úÿìèééÿò îëäóüó hàëäà áóíó ãÿáóë åòìèð âÿ þçëÿðèíè èäåàë áèðìöñÿëìàí çÿíí åäèðëÿð. ×öíêè îíëàðûí äöøöíúÿñèíÿ ýþðÿ, øèðêãîøìàã éàëíûç òàõòàäàí, äàøäàí äöçÿëäèëìèø áöòëÿðèí âÿ éà òî-òåìëÿðèí ãàðøûñûíäà ñÿúäÿ åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Àëëàhäàí áàø-ãàñûíà ñÿúäÿ åòìÿéè éàëíûç ö÷þë÷öëö âÿ úàíñûç áèð ñóðÿò ãàð-øûñûíäà éåðÿ ãàïàíìàã çÿíí åäèðëÿð.

Àíúàã ñÿúäÿ áèð âàðëûüà ãóëëóã åòìÿéèí éàëíûç ñèìâîëèêèôàäÿñèäèð. Âÿ áèð èíñàí áèð âàðëûüûí ãàðøûñûíäà ñÿúäÿ åòìÿñÿäÿ Îíà ãóëëóã åòìèø îëà áèëÿð. Àëëàhà àèä îëàí ñèôÿòëÿðè þççåhíèíäÿ ñþçöýåäÿí âàðëûãëà äÿéèøìÿñè “ìöøðèê” îëìàñû ö÷öíêèôàéÿòäèð.

Àëëàh ðèçàñû àõòàðûëìàüà ëàéèã îëàí éåýàíÿ âàðëûãäûð. Áóíàáàõìàéàðàã ÿýÿð èíñàí Àëëàhäàí áàøãà âàðëûüûí ðèçàñûíû ãà-çàíìàüà ÷àëûøàðñà, ìÿñÿëÿí, þçöíö èíñàíëàðà áÿéÿíäèðìÿéÿâÿ îíëàðû õîøáÿõò åòìÿéÿ ÷àëûøàðñà, îíëàðû þçöíÿ òàíðû ñå÷ìèøîëàð. Àëëàhäàí áàøãà âàðëûãëàðäàí êþìÿê èñòÿñÿ, ìÿäÿò óìñà,îíëàðà ñÿúäÿ åòìèø îëóð. Ùÿéàòûíû Àëëàhûí ãàíóíëàðûíà ýþðÿäåéèë, äèýÿð âàðëûãëàðûí ãàíóíëàðûíà óéüóí èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿ-éÿ ãÿðàð âåðÿðñÿ, î âàðëûãëàðû “Ðÿáá” ãÿáóë åòìèø îëóð.

Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ “ìöâàhhèä” (òÿê ñàéûëàí, øèðê ãîøìà-éàí) ìþìèí õàðàêòåðè Àëëàhäàí áàøãà áèð Ðÿáá, ìààðèôëÿíäè-ðèúè, äîñò, ñàhèá âÿ òàíðû òàíûìûð. Ãóðàíûí èëê ñóðÿñè îëàí “Ôà-òèhÿ” ñóðÿñèíäÿêè “Éàëíûç Ñÿíÿ èáàäÿò åäèðèê âÿ éàëíûç Ñÿí-äÿí êþìÿê äèëÿéÿðèê” (“Ôàòèhÿ” ñóðÿñè, 4) àéÿñè áó ñàô èìà-íûí èôàäÿñèäèð.

Îíñóç äà èíñàí ôèòðÿò (éàðàäûëûø) áàõûìûíäàí òþâhèäÿ èíàí-ìàüà âÿ òþâhèäÿ ýþðÿ éàøàìàüà ìåéëëèäèð. “Ìÿí úèíëÿðè âÿ

24

25

èíñàíëàðû éàëíûç Ìÿíÿ èáàäÿò åòñèíëÿð äåéÿ éàðàòäûì” (“Çà-ðèéàò” ñóðÿñè, 56) hþêìö èíñàíûí ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhà èáàäÿòåòìÿñè ö÷öí éàðàäûëäûüûíäàí õÿáÿð âåðèð. Áåëÿ hàëäà èíñàíûíâÿçèôÿñè éàðàäûëûø ìÿãñÿäèíÿ óéüóí îëàðàã “ìöâàhhèä” áèðøÿêèëäÿ Àëëàhà èáàäÿò åòìÿêäèð. Èíñàíûí éàðàäûëûøûíà ìÿhç áóóéüóí îëäóüó ö÷öí ÿí àñàí éîë äà áóäóð. Ãóðàíäà hÿì÷èíèíáåëÿ äåéèëèð:

“Áàòèëäÿí hàããà òàïûíàðàã öçöíö Àëëàhûí ôèòðè îëàðàãèíñàíëàðà âåðäèéè äèíÿ òÿðÿô òóò. Àëëàhûí äèíèíè hå÷ âÿúh-ëÿ äÿéèøäèðìÿê îëìàç. Äîüðó äèí áóäóð, ëàêèí èíñàíëà-ðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç” (“Ðóì” ñóðÿñè, 30).Òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà àíëàäûëìàñû âàúèá îëàí ÿí ìöhöì

ìþâçó øèðê âÿ òþâhèä ìþâçóñóäóð. Îíà è÷èíäÿí ÷ûõäûüû úÿ-ìèééÿòèí øèðê ãîøàí îëìàñû à÷ûãëàíìàëû, hÿãèãè èìàíà ãîâóø-ìàã ö÷öíñÿ þçöíäÿ êþêëö áèð äÿéèøèêëèê åòìÿñèíèí âàúèáëèéèáàøà ñàëûíìàëû, Àëëàhûí äèíèíäÿí öñòöí òóòäóüó hÿð øåéäÿí ÿë÷ÿêìÿñèíèí ìöhöìëöéö áèëäèðèëìÿëèäèð.

Áàøà ñàëìàã ëàçûìäûð êè, èíñàíûí hÿð hàíñû áàøãà áèð âàðëû-üû äåéèë, þç èñòÿêëÿðèíè Àëëàhûí ÿìð âÿ ãàäàüàëàðûíäàí öñòöíòóòìàñû, þç àüëûíû Ãóðàíäàí éöêñÿê ýþðìÿñè äÿ à÷ûã-àøêàð áèðøèðêäèð. Ãóðàíäà áåëÿ èíñàíëàð “íÿôñèíè òàíðû åäÿíëÿð” (“Ôóð-ãàí” ñóðÿñè, 43) êèìè òÿñâèð åäèëèð âÿ Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿâÿçèééÿòëÿðè áó øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð:

“Íÿôñèíè þçöíÿ òàíðû åäÿí âÿ Àëëàhûí áèëÿðÿêäÿí éîëäàí÷ûõàðòäûüû, ãóëàüûíû âÿ ãÿëáèíè ìþhöðëÿäèéè, ýþçöíÿ äÿïÿðäÿ ÷ÿêäèéè êèìñÿíè ýþðäöíìö? Àëëàhäàí áàøãà êèìîíó äîüðó éîëà ñàëà áèëÿð?! Ìÿýÿð äöøöíöá èáðÿò àëìûð-ñûíûç?” (“Úàñèéÿ” ñóðÿñè, 23).Èíñàíû øèðêäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí îíà âåðèëìÿñè âàúèá îëàí

ìÿëóìàò èñÿ hÿãèãÿòäÿ ìàääÿíèí ÿñë ìàhèééÿòè èëÿ áàüëû“êþêëö ìÿëóìàò”äûð.

Íÿòèúÿäÿ èíñàíûí øèðêäÿí úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿñè ö÷öíÀëëàhû hÿð øåéäÿí öñòöí òóòìàñû, Îíó hÿð øåéäÿí ÷îõ ñåâìÿ-ñè âÿ Îíóí hþêìöíäÿí áàøãà hå÷ áèð hþêìö ãÿáóë åòìÿìÿ-ñè ëàçûìäûð. Áó èñÿ úàhèë úÿìèééÿòäÿ õàðàêòåð âÿ çåhèí ãóðó-ëóøóíóí òàìàìèëÿ éûõûëìàñû âÿ îíóí ÿâÿçèíäÿ Ãóðàíà ÿñàñ-ëàíàí áèð õàðàêòåð âÿ çåhèí ãóðóëóøó éàðàòìàãëà ìöìêöíîëàð. Òÿáëèü åäèëÿí èíñàíäàí óìóëàí hÿðÿêÿò äÿ áóäóð, ÿêñhàëäà äèí îíà à÷ûãëàíìûø, àíúàã áóíà èòàÿò åòìÿìèø áèð èíñàíêèìè ÷îõ áþéöê ÿçàá ýþðÿúÿêäèð.

Àíúàã äàõèëèíäÿ áó “÷åâðèëèøè” åòìÿñè ö÷öí îíà êþìÿê åò-ìÿê ëàçûìäûð. Èëêèí îëàðàã hÿìèí øÿõñÿ ýåð÷ÿê Èñëàì àíëàäûë-ìàëûäûð. ×öíêè îíóí úàhèë úÿìèééÿòäÿ òàíûäûüû äèí áèð ÷îõ õó-ðàôàò âÿ ÿäàëÿòñèçëèêäÿí èáàðÿò àçüûí áèð ìîäåëäèð âÿ áó öç-äÿí Èñëàìà ãàðøû áèð ÷îõ ôèêèðëÿðÿ ñàhèá îëìàñû ìöìêöíäöð.Éàõóä äèíè hå÷ òàíûìàìûø îëà áèëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí äèíè îíà ÿò-ðàôëû øÿêèëäÿ à÷ûãëàìàã ëàçûìäûð.

26

27

ÄÈÍÈÍ ÀÍËÀÄÛËÌÀÑÛ

1. Ãóðàí hàãäûð âÿ äÿéèøäèðèëìÿìèøäèðÄöíéà öçÿðèíäÿêè èñòÿíèëÿí áèð èíñàíäàí Ãóðàíè-Êÿðèì

hàããûíäà íÿ áèëäèéèíè ñîðóøñàíûç, î, ñèçÿ áóíóí Èñëàì äèíèíèíìöãÿääÿñ êèòàáû îëäóüóíó ñþéëÿéÿúÿê. Áó, äöçýöí áèð úàâàá-äûð, àíúàã êèôàéÿò åäÿúÿê ãÿäÿð äåéèë. ×öíêè Ãóðàí èíñàíëà-ðûí áþéöê áèð ãèñìèíèí çÿíí åòäèéè êèìè, ñàäÿúÿ äöíéàéà ìö-ñÿëìàí êèìè ýÿëìèø âÿ éà ñîíðàäàí ìöñÿëìàíëûüû ãÿáóë åò-ìèø èíñàíëàðà äåéèë, Àëëàhûí áöòöí áÿøÿðèééÿòÿ ýþíäÿðäèéè âÿãèéàìÿò ýöíöíäÿ èíñàíëàðû úàâàáäåh ñàéàúàã ìöãÿääÿñ êè-òàáäûð. Àíúàã èíñàíëàðûí áèð ãèñìè ãèéàìÿò ýöíöíäÿ úàâàáäåhîëàúàãëàðû Ãóðàí hàããûíäà ÷îõ àç ìÿëóìàòà ìàëèêäèð. Áó hàë-äà áöòöí èíñàíëàðûí Ãóðàíûí ýþíäÿðèëìÿ ìÿãñÿäè âÿ äèíèíhþêìëÿðè èëÿ áàüëû hÿð õûðäàëûãëàðû áèëìÿñè âÿ áóíëàðû äà hÿ-éàòëàðûíäà òÿòáèã åòìÿñè ëàçûìäûð. Èíñàíûí îíó éàðàäàí Ðÿááè-íÿ ãàðøû úàâàáäåhëèéèíè þéðÿíÿúÿéè éåýàíÿ ãàéíàã Ãóðàíäûð.Àëëàh håñàá ýöíö èíñàíëàðû Ãóðàíà ýþðÿ ýþðÿ úàâàáäåh ñàéà-úàüûíû “Çóõðóô” ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áèëäèðèð:

“Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿí þçöíÿ âÿhé îëóíàíäàí éàïûø. Ùÿãè-ãÿòÿí, ñÿí äöç éîëäàñàí! Øöáhÿñèç êè, î ñÿíèí ö÷öí âÿñÿíèí ãþâìöí ö÷öí øÿðÿôäèð. Ñèç ìöòëÿã ñîðüó-ñóàë îëó-íàúàãñûíûç!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 43-44).Ãóðàí Àëëàhûí êÿëàìûäûð. Ãóðàí þçöíäÿí ÿââÿë åíäèðèëìèø

ìöãÿääÿñ êèòàáëàðû òÿñäèãëÿéèð âÿ hàãëà áàòèëè àéûðûð. Ãóðàíáöòöí èíàíàíëàð ö÷öí áèð ðÿháÿðäèð âÿ îíóí áÿíçÿðèíèí îëìàñûãåéðè-ìöìêöíäöð.

Ãóðàíûí hàãã êèòàá îëäóüóíóí à÷ûã øÿêèëäÿ îðòàäà îëìàñû-íà áàõìàéàðàã òàðèõ áîéó áóíó èíêàð åäÿí èíñàíëàð îëìóøäóð.Áó èíñàíëàðûí ñþéëÿäèêëÿðèíäÿí áèðè Ãóðàíûí Ïåéüÿìáÿð(ñ.ÿ.â.) òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø îëìàñû âÿ éà þçëÿðèíèí äÿ áåëÿ áèð

êèòàá éàçà áèëÿúÿêëÿðè èëÿ áàüëûäûð. Àëëàhûí âÿ Ãóðàíûí öñòöí-ëöéöíö ãÿáóë åòìÿìÿê ö÷öí áó úöð àçüûí ôèêèðëÿð ñþéëÿéÿíèíñàíëàðûí áó hÿðÿêÿòëÿðè hÿð äÿôÿ áþéöê áèð óüóðñóçëóãëà íÿ-òèúÿëÿíìèøäèð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíûí Àëëàh äÿðýàhûíäàí ýþíäÿðèë-ìèø hàãã âÿ ìèñèëñèç áèð êèòàá îëìàñû èëÿ áàüëû àéÿëÿð áó øÿ-êèëäÿ áèëäèðèëèð:

“Äå: “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áó Ãóðà-íà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðèíÿ êþìÿê åò-ñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”” (“Èñðà”ñóðÿñè, 88).“Áó Ãóðàí Àëëàhäàí áàøãàñûíà éàëàíäàí àèä åäèëÿ áèë-ìÿç. Ëàêèí î þçöíäÿí ÿââÿëêèëÿðè òÿñäèã âÿ êèòàáû ÿòðàô-ëû èçàh åäÿð. Îíóí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí íàçèëåäèëìÿñèíÿ hå÷ áèð øöáhÿ éîõäóð! Éîõñà: “Ïåéüÿìáÿðîíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Äå: “ßýÿð äîüðó äå-éèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿòèðèí âÿ Àëëàhäàí áàø-ãà, êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷àüûðûí!” Õåéèð, î êà-ôèðëÿð åëìèíè ãàâðàéà áèëìÿäèêëÿðè âÿ hÿëÿ éîçóìó îí-ëàðà ýÿëèá ÷àòìàìûø Ãóðàíû éàëàí håñàá åòäèëÿð. Îíëàð-äàí ÿââÿëêèëÿð äÿ òÿêçèá åòìèøäèëÿð. Áèð ýþð çàëèìëÿðèíàõûðû íåúÿ îëäó!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 37-39).ßñëèíäÿ òÿáëèüäÿêè ÿñàñ hÿäÿô ñþçöýåäÿí èíñàíëàðûí Ãóðà-

íû þçëÿðèíÿ ðÿháÿð ñå÷ìÿñèäèð. ßêñ hàëäà hÿãèãè áèð èìàíäàíâÿ ãóðòóëóøäàí äàíûøìàã îëìàç. Èíñàí úàhèë ÿõëàãûíûí áöòöíøèôàhè âÿ éà éàçûëû ãàíóíëàðûíäàí óçàãëàøàðàã þçöíÿ éàëíûçÃóðàíû ðÿháÿð ñå÷ÿí âÿ Ãóðàíûí hÿð hþêìöíÿ ÷îõ äÿãèã äàâ-ðàíàí áèð ìþìèíÿ ÷åâðèëìÿëèäèð.

Áóíóí ö÷öí äÿ ÿââÿëúÿ Ãóðàíû òàíûìàëû âÿ îíóí Àëëàh ñþ-çö îëäóüóíà èíàíìàëûäûð. Áó ñÿáÿáäÿí òÿáëèü åäèëÿí øÿõñÿÃóðàíûí Àëëàhäàí áèð âÿhé îëäóüóíà âÿ åíäèðèëÿíäÿí áÿðè áèðhÿðôèíèí áåëÿ äÿéèøìÿäèéèíÿ äàèð à÷ûã ñöáóòëàð ýþñòÿðèëìÿëè-äèð.

28

29

“Ðÿááèíèí ñþçö äöçýöí âÿ ÿäàëÿòëè øÿêèëäÿ òàìàì îëäó.Îíóí ñþçëÿðèíè äÿéèøäèðÿ áèëÿúÿê áèð êèìñÿ éîõäóð. Î, hÿðøåéè åøèäÿí âÿ áèëÿíäèð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 115) àéÿñèíäÿí äÿýþðöíäöéö êèìè, Ãóðàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí åíäèðèëìèøäèð âÿ éå-íÿ Îíóí òÿðÿôèíäÿí ãîðóíàðàã äÿéèøäèðèëìÿñè ÿíýÿëëÿíìèøäèð.Áó ãîðóíìàíû Àëëàh “Øöáhÿñèç êè, Ãóðàíû áèç íàçèë åòäèê âÿñþçñöç êè, Áèç äÿ îíó ãîðóéóá ñàõëàéàúàüûã” (“Ùèúð” ñóðÿ-ñè, 9) àéÿñè èëÿ äÿ õÿáÿð âåðèð.

Ãóðàíûí ãîðóíìàñûíûí ÿí ìöhöì äÿëèëëÿðèíäÿí áèðè è÷èíäÿhå÷ áèð çèääèééÿò âÿ ÿéðèëèéèí îëìàìàñûäûð. 23 èë ÿðçèíäÿ ìöõ-òÿëèô hàäèñÿ âÿ øÿðòëÿðÿ ýþðÿ åíäèðèëìèø îëàí àéÿëÿðèí hå÷ áè-ðè äèýÿðè èëÿ çèääèééÿòëè îëàí ôèêèð âÿ éà hþêì äàøûìûð. Áó âÿ-çèééÿòÿ Àëëàh áó àéÿ èëÿ äèããÿòè éþíÿëäèð:

“Îíëàð Ãóðàí áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿçëÿðìè? ßýÿð î,Àëëàhäàí ãåéðèñè òÿðÿôèíäÿí îëñàéäû, ÿëáÿòòÿ, îíäà ÷îõëóçèääèééÿò òàïàðäûëàð” (“Íèñà” ñóðÿñè, 82).Áèð áàøãà àéÿéÿ ýþðÿ äÿ “Ùÿìä îëñóí î Àëëàhà êè, Ãó-

ðàíû hå÷ áèð ÿéðèëèéÿ éîë âåðìÿäÿí þç áÿíäÿñèíÿ íàçèë åò-äè” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 1). ßêñèíè ñþéëÿéÿíëÿðÿ âåðèëÿí úàâàá èñÿà÷ûãäûð: “ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿ-òèðèí âÿ Àëëàhäàí áàøãà êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷à-üûðûí!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 38). Àëëàhûí hàãã äèíèíè áèëäèðäèéèÃóðàí åëÿ áèð êèòàáäûð êè, “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿéûüûøûá áó Ãóðàíà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðè-íÿ êþìÿê åòñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”(“Èñðà” ñóðÿñè, 88).

2. Þë÷ö Ãóðàíäûð“Îíëàð úàhèëèééÿò äþâðöíöí hþêìöíöìö èñòÿéèðëÿð?Òàì ãÿíàÿò ñàhèáè îëàí áèð úàìààò ö÷öí Àëëàhäàí äà-hà éàõøû hþêì âåðÿ áèëÿí êèìäèð?!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè,50).

Èíñàíëàð Àëëàhûí ðèçàñûíû âÿ úÿííÿòè éàëíûç Ãóðàíà èìàíýÿòèðäèêëÿðèíè áÿéàí åòìÿêëÿ ãàçàíìàéàúàãëàð. Áó èìàíûí hÿ-éàòà êå÷èðèëìÿñè, èíñàíûí ýöíäÿëèê hÿéàòûíûí hÿð ìÿðhÿëÿñèí-äÿ Ãóðàíû ðÿháÿð òóòìàñû ëàçûìäûð. ßýÿð êèòàáû áèëèá òÿòáèã åò-ìÿñÿ, “Òþâðàòà ÿìÿë åòìÿéÿ ìöêÿëëÿô îëäóãäàí ñîíðà îíàÿìÿë åòìÿéÿíëÿð áåëèíäÿ ÷îõëó êèòàá äàøûéàí óëàüà áÿí-çÿðëÿð...” (“Úöìÿ” ñóðÿñè, 5) àéÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí êèìè îëà áè-ëÿð. Ìöhöì îëàí ìÿñÿëÿ hÿð ìþâçóíó Ãóðàíûí ðÿháÿðëèéè èëÿäöøöíìÿê, áóíóíëà áÿðàáÿð è÷èíäÿêè úàhèë úÿìèééÿòèí àäÿò âÿÿíÿíÿëÿðèíè ðÿää åòìÿêäèð.

Èíñàí ãûíàäûüû hÿð øåéè éàëíûç Ãóðàíà çèää îëäóüó ö÷öíðÿää åòìÿëè, áÿéÿíäèéè áèð øåéè éàëíûç Ãóðàíà óéüóí îëäóüóö÷öí áÿéÿíìÿëè, ãàðøûëàøäûüû hÿð hàäèñÿäÿ Ãóðàíûí ðÿháÿðëè-éè èëÿ ãÿðàð âåðèá hÿðÿêÿò åòìÿëèäèð. ßëáÿòòÿ êè, áó äÿéèøèêëèêáèð ýöíäÿ îëà áèëìÿç. Ãóðàíûí ÿââÿëúÿ þéðÿíèëìÿñè, ñîíðà äàhÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìöÿééÿí áèð âàõò òÿëÿá åäèð. Àíúàã ìö-höì îëàíû áó äÿéèøèêëèê ö÷öí íèééÿò åòìÿê, ñîíðà äà ãÿðàðëûøÿêèëäÿ äàâðàíìàãäûð. Òÿáëèüàò àïàðàí èíñàíûí öçÿðèíÿ äöøÿíâÿçèôÿ èñÿ ÿââÿëúÿ òÿáëèü åòäèéè èíñàíûí áó äÿéèøèêëèéÿ áàøëà-ìàñû ö÷öí îíó éîëà ýÿòèðìÿê, ñîíðà äà îíóí Ãóðàíà êå÷èäìÿðhÿëÿñèíäÿ åòäèéè ñÿhâëÿðè ýþçÿë áèð äèëëÿ à÷ûãëàéàðàã hÿ-ìèí øÿõñÿ êþìÿê÷è îëìàãäûð.

3. Äöíéà èìòàhàí éåðèäèðÒÿáëèü åäèëÿí øÿõñ èìàí ýÿòèðäèéèíè áÿéàí åòìÿêëÿ “úÿí-

íÿò ÿhëè” áèð ìþìèí îëäóüóíó çÿíí åäÿ áèëÿð. Àíúàã èìàíýÿòèðäèéèíè áÿéàí åòìÿê Ãóðàíà áàüëû îëàðàã äàâàì åòäèðèëÿ-úÿê îëàí óçóí áèð òÿëèìèí èëê àääûìûäûð. Ãóðàí ìþìèíëÿðè“...Áèçèì Ðÿááèìèç Àëëàhäûð - äåéÿí, ñîíðà äà äöç îëàíêÿñëÿð...” (“Ôóññèëÿò” ñóðÿñè, 30) êèìè òÿñâèð åäèð. Áó äöç èñ-òèãàìÿò Àëëàhûí èíñàíûí èìàíûíû ñûíàìàã âÿ êàìèëëÿøäèðìÿê

30

31

ìÿãñÿäè èëÿ åäÿúÿéè áèð ÷îõ èìòàhàí âÿ ÿíýÿëÿ áàõìàéàðàãòóòäóðóëàúàã. Áèð àéÿäÿ áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð:

“Èíñàíëàð éàëíûç: “Èìàí ýÿòèðäèê!” - äåìÿëÿðèëÿ îíëàð-äàí ÿë ÷ÿêèëèá èìòàhàí îëóíìàéàúàãëàðûíûìû ñàíûðëàð?Áèç îíëàðäàí ÿââÿëêèëÿðè äÿ èìòàhàíà ÷ÿêìèøäèê. Øöá-hÿñèç êè, Àëëàh äöçäàíûøàíëàðû äà, éàëàí÷ûëàðû äà ÷îõ ýþ-çÿë òàíûéàð!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 2-3).ßñëèíäÿ ìöâÿããÿòè âÿ éåòÿðñèç îëàí áó äöíéàíûí âÿ îíóí

öçÿðèíäÿ éàøàäûüûìûç hÿéàòûí éàðàäûëìàñûíäàêû ñÿáÿáëÿðèí áè-ðèíúèñè èíñàíûí èìòàhàí åäèëìÿñèäèð. Èíñàí ö÷öí ÿñë éóðä áóäåéèëäèð âÿ ìöâÿããÿòè “ýþçëÿìÿ ñàëîíó”íäà éàëíûç ñûíàãö÷öí îëìàãäàäûð. Ãóðàíäà áó hÿãèãÿòäÿí áåëÿ áÿhñ åäèëèð:

“Ùàíñûíûçûí ÿìÿëúÿ äàhà ýþçÿë îëäóüóíó ñûíàìàã ö÷öíþëöìö âÿ hÿéàòû éàðàäàí Îäóð. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò ñà-hèáèäèð, áàüûøëàéàíäûð” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 2).Ñàhèá îëäóüó áÿäÿí äÿ èíñàíà áèð ìÿãñÿäëÿ âåðèëìèøäèð.

Àëëàh áåëÿ áóéóðóð: “Øöáhÿñèç êè, áèç èíñàíû ãàðûøûã îëàí áèðäàìúû ñóäàí éàðàòäûã. Îíó ñûíàéûðûã. Áó ñÿáÿáäÿí îíóåøèäÿí âÿ ýþðÿí åòäèê” (“Èíñàí” ñóðÿñè, 2).

Èíñàíûí ñûíàíìàñûíûí ìöõòÿëèô öñóëëàðû âàð. ßí ìöhöìîëàíëàðûíäàí áèðè Àëëàhûí èìòàhàí ìÿãñÿäè èëÿ ýþñòÿðäèéè ÷ÿ-òèíëèêëÿðäèð. Áó hàë Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàíûð:

“ßëáÿòòÿ, Áèç ñèçè áèð àç ãîðõó, áèð àç àúëûã, áèð àç äàìàë, úàí âÿ ìÿhñóë ãûòëûüû èëÿ èìòàhàí åäÿðèê. Ñÿáð åäÿíøÿõñëÿðÿ ìöæäÿ âåð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 155).Ãóðàíäà äà ðÿñóëëàðûí âÿ éà îíëàðûí éîëóíó ýåäÿí ìþìèí-

ëÿðèí íåúÿ èìòàhàí åäèëìÿñèíÿ äàèð áèð ÷îõ íöìóíÿëÿð âàð.Èìàí ýÿòèðäèêëÿðèíÿ ýþðÿ àèëÿëÿðèíèí âÿ éà ÿòðàôäàêûëàðûíòÿçéèãëÿðè, áþhòàíëàð, èñòåhçàëàð, þçëÿðèíèí õÿòàëàðû - áóíëàðûíhàìûñû áèð ñûíàãäûð. Áó öçöíòö âÿ ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ãàðøû ìþìèí-äÿí ýþçëÿíÿí äàâðàíûø “...Ìÿíÿ äöøÿí ýþçÿë áèð ñÿáðäèð...”

(“Éóñèô” ñóðÿñè, 18) äåéÿðÿê hå÷ âàõò Àëëàhûí ðÿhìÿòèíÿ âÿéàõûíëûüûíà øöáhÿ åòìÿäÿí hÿð íþâ ÷ÿòèíëèéè éåíÿ Àëëàhûí êþ-ìÿéè èëÿ äÿô åäÿúÿéèíè áèëÿðÿê ãÿòè ãÿðàðëûëûã ýþñòÿðìÿêäèð.

×ÿòèíëèêëÿð èìòàhàí ñÿáÿáè îëäóüó êèìè íåìÿòëÿð äÿ èìòà-hàí ñÿáÿáèäèð. Àëëàh èíñàíà âåðäèéè íåìÿòëÿ îíóí êàìèëëèéèíè,Îíà îëàí ñÿäàãÿòèíè éîõëàéûð.

Íåìÿòëÿ ñûíàíìàãäà ìÿãñÿä ìþìèíèí úàhèëèééÿ õàðàêòå-ðèíèí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí îëàí ðèôàhà ÷àòäûãäà ëîâüà-ëûãäàí óçàã îëìàñûíûí èñáàòëàíìàñûäûð. Áó ïðèìèòèâ hÿðÿêÿòúàhèë èíñàíëàðûí îðòàã äöøöíúÿñè êèìèäèð, ÿëëÿðèíÿ áþéöê áèðñÿðâÿò âÿ éà øþhðÿò êå÷äèéè çàìàí ëîâüàëàíìàüà, àçüûíëàøìà-üà, äèýÿð èíñàíëàðà ãàðøû çàëûì âÿ òÿêÿááöðëö äàâðàíìàüàáàøëàéûðëàð. Öðÿêëÿðè äàøëàøûð, Àëëàhäàí òàìàìèëÿ óçàãëàøûðëàð.

Àíúàã íåìÿò èíñàíû àçüûíëàøäûðìàã ö÷öí äåéèë, øöêð åòäèð-ìÿê ö÷öí âåðèëèð. Áóíó äöøöíÿí ìþìèí Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿäåñÿê, “äöíéà hÿéàòûíûí ìöâÿôôÿã áÿçÿéèíäÿí” ñàäÿúÿ îëà-ðàã Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàã ö÷öí éàðàðëàíûð, äöíéÿâè çþâã-ëÿðè âÿ ýþçÿëëèêëÿðè èñòåhëàê åòìÿê ö÷öí éàðûøà ýèðìèð. Éàøà-äûüû hÿéàòäà ãàðøûñûíà hå÷ áèð øåé òÿñàäöôÿí ÷ûõìàìûøäûð,ìöòëÿã íåúÿ áèð hÿðÿêÿò åäÿúÿéèíèí ñûíàíäûüû áèð âÿçèééÿòëÿãàðøûëàøûð. Áóíó áèëÿí êèìñÿ àðòûã äöíéàíûí ìöhöì áèð ñèððèí-äÿí àýàh îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Àëëàhà õîø ýåäÿúÿê ÿí ýþçÿë,äöçýöí âÿ àüûëëû äàâðàíûøû äà ýþñòÿðìèø îëóð.

Ãûñà äöíéà hÿéàòûíäà Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ñûíàíäûüûíû ãàâðà-éàí áèð èíñàí äåìÿëè, äèíèí ÿí ìöhöì òÿìÿëëÿðèíäÿí áèðèíèãàâðàìûøäûð. Áó ñÿáÿáëÿ òÿáëèü åäèëÿí áèð øÿõñ áó ìþâçóäàÿââÿëúÿäÿí ìààðèôëÿíäèðèëìÿëèäèð. ×öíêè hÿãèãÿòÿí èìàí ýÿ-òèðìèøñÿ, ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìöõòÿëèô ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøà-úàã âÿ ñÿìèìè áèð èìòàhàíà ñàhèá îëóá-îëìàéàúàüû ìÿñÿëÿ-ñèíäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëÿúÿê.

32

33

4. Äèí àñàíäûð âÿ èíñàíûí éàðàäûëìàñûíà óéüóíäóðÚàhèë úÿìèééÿòäÿ äèíÿ àäÿò-ÿíÿíÿëÿð, éàíëûø èíàíúëàð âÿ

äàhà áèð ÷îõ êÿíàð öíñöðëÿð òÿñèð åòìèø âÿ íÿòèúÿäÿ îðòàéà òÿò-áèãè ÷îõ ÷ÿòèí, ñàïãûí âÿ éàíëûø áèð ìîäåë ÷ûõìûøäûð. Áóíà äè-íÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èíêàð÷ûëàðûí hÿäÿôè îëàí òÿáëèüàòëàðûäà ÿëàâÿ åòäèêäÿ ÷îõ èíñàí Èñëàìû ÷îõ ÷ÿòèí, òÿòáèã åòäèêäÿ èí-ñàíû ÷ÿòèíëèéÿ ñàëàúàã áèð äèí êèìè òÿñÿââöð åäèð.

Àíúàã áó, áèð àëäàíìà âÿ éàíëûøëûãäûð. Èíñàíû éàðàäàíÀëëàhäûð âÿ “Ìÿýÿð éàðàäàí áèëìÿçìè? Î, èíúÿëèéèíÿ ãÿ-äÿð áèëÿíäèð; õÿáÿðäàðäûð” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 14) àéÿñèíäÿ äÿâóðüóëàíäûüû êèìè, éàðàòäûüû áÿíäÿíè ÿí éàõøû òàíûéàí, îíóíèñòÿê âÿ åhòèéàúëàðûíû ÿí éàõøû áèëÿí Îäóð. Èíñàíëàð ö÷öí ìö-ÿééÿí åòäèéè äèíè äÿ îíëàðà ÿí óéüóí øÿêèëäÿ âåðìèøäèð. Ìÿã-ñÿä èíñàíëàðû öçìÿê éîõ, îíëàðûí ðóhëàðûíà ÿí óéüóí îëàí ñèñ-òåì è÷èíäÿ Ðÿááèíè òàíûìàñû, Îíà ãóëëóã åòìÿñè, hÿãèãè ãóð-òóëóø âÿ õîøáÿõòëèéÿ ÷àòìàñûäûð. Áèð àéÿäÿ Àëëàh áåëÿ áóéó-ðóð:

“Àëëàh éîëóíäà ëàéèãèíúÿ úèhàä åäèí. Î ñèçè ñå÷äè âÿ äèí-äÿ ñèçèí ö÷öí hå÷ áèð ÷ÿòèíëèê éåðè ãîéìàäû - àòàíûç Èá-ðàhèìèí äèíè êèìè. Àëëàh áóíäàí ÿââÿë äÿ, áóíäà äà ñè-çÿ ìöñÿëìàí àäûíû âåðäè êè, Ïåéüÿìáÿð ñèçÿ, ñèç äÿ èí-ñàíëàðà øàhèä îëàñûíûç. Åëÿ èñÿ íàìàç ãûëûí, çÿêàò âåðèíâÿ Àëëàhà ñûüûíûí. Àëëàh ñèçèí èõòèéàð ñàhèáèíèçäèð. Î íÿéàõøû èõòèéàð ñàhèáè, íåúÿ äÿ ýþçÿë èìäàäà éåòÿíäèð! “(“Ùÿúú” ñóðÿñè, 78).Áèð áàøãà àéÿäÿ èñÿ áåëÿ äåéèëèð: “Áèç Ãóðàíû ñÿíÿ ìÿ-

øÿããÿò ÷ÿêìÿéèí ö÷öí íàçèë åòìÿäèê! Áèç îíó Àëëàhûí ÿçà-áûíäàí ãîðõàí áèð êèìñÿéÿ éàëíûç þéöä-íÿñèhÿò îëàðàãýþíäÿðäèê” (“Òàhà” ñóðÿñè, 2-3). Èñëàìûí ìÿãñÿäè èíñàíëàðûàñàí âÿ ðàhàò îëàíà äÿâÿò åòìÿê âÿ èíñàíëàðû ÿí ÷îõ ðàhàò

îëàúàãëàðû hÿéàòëà òÿìèí åòìÿêäèð. Áó, Àëëàhûí ðÿhìÿòèíäÿí-äèð. Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: “Àëëàh èñòÿð êè, öçÿðèíèçäÿ îëàíàüûðëûüû éöíýöëëÿøäèðñèí, ÷öíêè èíñàí çÿèô éàðàäûëìûøäûð”(“Íèñà” ñóðÿñè, 28).

Áó hÿãèãÿò òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà ìöòëÿã ýåíèø øÿêèëäÿ àíëà-äûëìàëûäûð. Áåëÿëèêëÿ, íÿôñèí äèíäÿí óçàã äóðìàã ö÷öí ýÿòèð-äèéè ÿí áþéöê áÿhàíÿëÿðäÿí áèðè éîõ åäèëìèø îëóð. Äèíèí àñàí-ëûüûíû èíñàíà à÷ûãëàéàðêÿí îíóí úàhèëèééÿäÿ þéðÿíäèéè äèíìîäåëèíèí éàíëûøëûãëàðû äà ýþç þíöíÿ ýÿòèðèëìÿëè, Èñëàìûí áèðïàð÷àñû áèëäèéè õóðàôàòëàð îíóí áåéíèíäÿí ñèëèíìÿëèäèð.

5. Äèí ìÿhäóäèééÿò âÿ ÿçàçèëëèê äåéèë, àçàäëûãäûðÚàhèë úÿìèééÿò äèíèí “÷ÿòèí” îëäóüóíà èíàíäûüû ãÿäÿð

îíóí “ÿçàçèë” âÿ “àçàäëûãëàðû ìÿhäóäëàøäûðàí” îëäóüóíó äàäöøöíöð. Áó ñÿhâ ìÿíòèãÿ ýþðÿ, äèí èíñàíëàðà ìöõòÿëèô ìÿh-äóäèééÿòëÿð ãîéóð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ îíëàðûí ñÿðáÿñòëèéèíè éîõåäèð. Áó úÿìèééÿò è÷èíäÿ þçëÿðèíè “ñÿðáÿñò” àäëàíäûðàíëàð äàìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð äèíäÿí óçàãëàøûð, hÿòòà äèíÿ ãàðøû ÷û-õûðëàð.

Àíúàã hÿãèãÿò áóíóí òàì ÿêñèíÿäèð. Äèí ñÿðáÿñòëèê, äèí-ñèçëèê èñÿ òÿçéèã âÿ ÿñàðÿò ýÿòèðÿð.

Ëàêèí áó hÿãèãÿòèí ãàâðàíìàñû ö÷öí ÿââÿëúÿ èíñàí ðóhó-íóí òàì ìàhèééÿòèíèí òàíûíìàñû ëàçûìäûð. Ìþâçóíó áèçÿ à÷ûãøÿêèëäÿ Ãóðàí áèëäèðèð âÿ èíñàí ðóhóíóí “úöò éþíëö” îëäóüó-íó “Øÿìñ” ñóðÿñèíäÿ áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Àíä îëñóí ýöíÿøÿ âÿ îíóí èøûüûíà; Àíä îëñóí ýöíÿøèíàðäûíúà ÷ûõàí àéà; Àíä îëñóí îíó ïàðëàã åäÿí ýöíäö-çÿ; Àíä îëñóí îíó þðòÿí ýåúÿéÿ; Àíä îëñóí ýþéÿ âÿ îíóéàðàäàíà; Àíä îëñóí éåðÿ âÿ îíó äþøÿéÿíÿ; Àíä îëñóííÿôñÿ âÿ îíó éàðàäàíà; Ñîíðà äà îíà ýöíàhëàðûíû âÿ ïèñÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíìÿñèíè þéðÿäÿíÿ êè, íÿôñèíè òÿìèçëÿ-

34

35

éÿí ìöòëÿã íèúàò òàïàúàãäûð! Îíó áàòûðàí èñÿ, ÿëáÿòòÿ,çèéàíà óüðàéàúàãäûð” (“Øÿìñ” ñóðÿñè, 1-10).Àéÿëÿðäÿ íÿôñëÿ áàüëû âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðäà ýþñòÿðèëèð êè,

Àëëàh èíñàíû éàðàäàðêÿí îíóí íÿôñèíÿ (ìÿíëèéèíÿ) hÿì ïèñëè-éè, hÿì äÿ îíäàí ãîðóíìàüà, éÿíè éàõøûëûüû èëhàì åòìèøäèð.Èíñàíûí è÷èíäÿ áó èêè ýöú åéíè àíäà îëóð. Èíñàíûí ãóðòóëóøó èñÿáó ïèñëèêäÿí ãîðóíìàüû ñå÷ìÿñèäèð. Éîõ, ÿýÿð áåëÿ åòìÿñÿ,ñöãóòà ìÿhêóì îëàð. Íÿôñèíäÿ ïèñëèê îëäóüóíó ãÿáóë åòìÿç.Åòìÿäèéè hàëäà äà áó ïèñëèêäÿí ãîðóíàúàã øöóðà ñàhèá îëà áèë-ìÿç, àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ î ïèñëèéèí “öñòöíö þðòÿð”, äàõëèíäÿ îíóáÿñëÿéÿð. Áèð ñþçëÿ, î ïèñëèê îíó óäàð.

Íÿôñèí è÷èíäÿêè áó ïèñëèéèí âàðëûüûíû ãÿáóë åäèá îíäàí ãî-ðóíìàã èíñàíà “ôÿëàh”û, éÿíè ãóðòóëóøó ýÿòèðèð. Ñÿðáÿñòëèê èñÿáó ôÿëàhûí þçöäöð.

×öíêè èíñàíû ÿòðàô ýöúëÿðäÿí äàhà áþéöê òÿçéèã àëòûíà àëàíÿñë ýöú íÿôñèíäÿêè ñþçöýåäÿí ïèñëèêäèð. Áó ïèñëèê èíñàíû õóä-áèí åäèð, îíà ãûñãàíúëûã ýÿòèðèð. Ùÿìèøÿ áèð èíàìñûçëûã âÿ ýÿ-ëÿúÿê ãîðõóñó éàðàäûð. ßí ïèñè äÿ èíñàíûí íÿôñèíäÿêè áó ýöúöçöíäÿí ñîíó îëìàéàí áèð ìÿhäóäèééÿò âÿ hèðñ è÷èíäÿ áîüóø-ìàñûäûð. Íÿôñèí è÷èíäÿêè áó ýöú hÿìèøÿ èíñàíà äàhà ÷îõ ìàë-äþâëÿò éûüìàñûíû, ÷îõ ïóë ãàçàíìàñûíû âÿ úÿìèééÿòäÿ ñòàòóñÿëäÿ åòìÿñèíè ÿìð åäèð. Çÿíýèí îëìàã áþéöê áèð hÿâÿñäèð, áó,òÿìèí åäèëñÿ, éåíè hÿâÿñëÿð éàðàíàúàã. Áåëÿëèêëÿ äÿ îíëàð áèð-áèðèíèí àðäûíúà äàâàì åäÿúÿê. Íèúàòû áóíëàðäàí ãóðòàðìàãëàÿëäÿ åòìÿê îëàð. Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “...íÿôñèíèí õÿ-ñèñëèéèíäÿí, òàìàhûíäàí ãîðóíóá ñàõëàíàí êèìñÿëÿð -ìÿhç îíëàð íèúàò òàïûá ñÿàäÿòÿ ãîâóøàíëàðäûð” (“Ùÿøð” ñó-ðÿñè, 9).

Èíñàí áó hÿâÿñëÿðèí ÿñàðÿòèíäÿí ãóðòàðäûüû çàìàí ìöñòÿ-ãèëëÿøèð. Áó ìÿãàìäà àðòûã îíóí hÿéàòûíûí ìÿíàñû ñþçöýåäÿíáèòèá-òöêÿíìÿç hÿâÿñëÿðè ÿëäÿ åòìÿê äåéèë. Ùÿéàòäàêû ìÿã-

ñÿäè éàëíûç Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàãäûð êè, èíñàí äà åëÿ áó-íóí ö÷öí éàðàäûëìûøäûð.

Ùÿãèãè ñÿðáÿñòëèê åëÿ áóäóð: Àëëàhà ãóë îëìàã âÿ áåëÿëèê-ëÿ äÿ Àëëàhäàí áàøãà hÿð øåéäÿí àçàä îëìàã. Áó ñÿáÿáäÿí-äèð êè, Ùç.Èìðàíûí hÿéàò éîëäàøû Ãóðàíà êå÷ÿí áó äóàíû åò-ìèøäèð:

“Èìðàíûí çþâúÿñèíèí: “Åé Ðÿááèì, áÿòíèìäÿêèíè ñÿíÿõèäìÿòêàð îëìàã ö÷öí íÿçèð åäèðÿì. Ìÿíäÿí ãÿáóë åò!ßëáÿòòÿ, Ñÿí åøèäÿíñÿí, áèëÿíñÿí!” - äåäèéèíè õàòûðëà!”(“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 35).Åéíè ñÿáÿáäÿí Ùç.Èáðàhèì àòàñûíà áåëÿ äåìèøäèð:“Î, áèð çàìàí àòàñûíà áåëÿ äåìèøäè: “Àòàúàí! Íÿ ö÷öíåøèòìÿéÿí, ýþðìÿéÿí âÿ ñÿíÿ hå÷ áèð ôàéäà âÿ çÿðÿð âå-ðÿ áèëìÿéÿí áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèðñÿí?” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿ-ñè, 42).Ðÿñóëëàðûí èøè èñÿ èíñàíëàðû íÿôñëÿðèíäÿêè òàìàhëàðäàí âÿ éà

áàøãà èíñàíëàðà ãóë îëìàãäàí ãóðòàðìàã âÿ îíëàðû éàëíûçÀëëàhà ãóë îëìàüà äÿâÿò åòìÿêäèð. Èíñàíëàð éàðàäûëûø ìÿãñÿ-äèíÿ çèää îëàí áó àçüûíëûãëàðäàí þçëÿðè ãóðòàðäûãúà ñÿðáÿñòîëóðëàð. Áóíà ýþðÿäèð êè, Ãóðàíäà ðÿñóë ìþìèíëÿðèí “àüûðéöêëÿðèíè éöíýöëëÿøäèðÿí âÿ öñòöíäÿêè áóõîâëàðû à÷àí” èí-ñàíëàð êèìè òÿðèô åäèëìèøëÿð (“ßðàô” ñóðÿñè, 157).

Åëÿ áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Èñëàì úàhèë úÿìèééÿòèí ÿêñèíÿ îëà-ðàã èíñàíà òÿçéèã åòìÿç, îíó ñÿðáÿñò áóðàõàð. Áóíóí òÿáëèüåäèëÿí ãàðøû òÿðÿôÿ à÷ûãëàíìàñû îëäóãúà ìöhöìäöð. Ìþâçóéóõàðûäà àíëàòäûüûìûç “ñÿðáÿñòëèê òÿðèôè” èëÿ à÷ûãëàíìàëû, hÿìäÿ äèíè “òÿçéèã÷è” áèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí õóðàôàòëàð âÿ áèäÿò-ëÿð (äèíÿ ñîíðàäàí êå÷ìèø êÿíàð öíñöðëÿð) ãàðøû òÿðÿôèí çåh-íèíäÿí ñèëèíìÿëèäèð.

Èñëàì ìöñòÿãèëëèê òÿðÿôäàðû îëäóüóíà ýþðÿ îíóí òÿáëèü åäèë-ìÿñèíäÿ äÿ òÿçéèãäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿúÿê. Ðÿñóëóëëàhà

36

37

(ñ.ÿ.â.) Àëëàh Ãóðàíäà áó ÿìðè âåðìèøäèð: “Ñÿí þéöä âåðÿí-ñÿí! Ñÿí îíëàðûí öçÿðèíäÿ hàêèì äåéèëñÿí!” (“Üàøèéÿ” ñó-ðÿñè, 21-22). Åéíè ìþâçóäàí àøàüûäàêû àéÿäÿ äÿ áÿhñ îëóíóð:

“Äèíäÿ ìÿúáóðèééÿò éîõäóð. Àðòûã äîüðóëóã àçüûíëûã-äàí àéûðä åäèëäè. Ùÿð êÿñ Òàüóòó èíêàð åäèá Àëëàhàèìàí ýÿòèðÿðñÿ, î, àðòûã ÿí ìþhêÿì áèð èïäÿí éàïûøìûøîëóð. Àëëàh åøèäÿíäèð, áèëÿíäèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 256).Òÿáëèü åäèëÿí øÿõñÿ áó ìþâçó à÷ûãëàíìàëû, íÿ Èñëàìûí ãà-

íóíëàðû, íÿ äÿ îíëàðëà éàõûíëûã åäÿí ìþìèíëÿð òÿðÿôèíäÿí hå÷áèð òÿçéèã âÿ éà ìÿúáóðèééÿòëÿ ãàðøûëàøìàéàúàüû, áóíóí Ãó-ðàí ÿõëàãûíà çèää îëäóüó âÿ Àëëàhûí ðàçû îëìàäûüû áèð ÿõëàãîëàúàüû ñþéëÿíèëìÿëèäèð. Áåëÿúÿ, úàhèëëÿðèí êå÷èðäèéè éåðñèç hÿ-éÿúàí hèññè îðòàäàí ãàëõàð âÿ òÿáëèüèí ãàðøûñûíäàêû ÿíýÿëëÿð-äÿí áèðè äÿ àðàäàí ýþòöðöëÿð.

ÒßÁËÈÜÀÒ ÀÏÀÐÀÐÊßÍ ÈÑÒÈÔÀÄßÅÄÈËßÚßÊ ÖÑÓËËÀÐ

Òÿáëèüäÿ íÿëÿðèí ñþéëÿíäèéè ãÿäÿð áóíëàðûí íåúÿ ñþéëÿí-ìÿñè äÿ âàúèáäèð. Òÿáëèüàò àïàðàíûí âÿçèôÿñè ñàäÿúÿ Ãóðàíàéÿëÿðèíè áèð-áèðèíèí àðäûíúà îõóìàã, èìàí ìÿñÿëÿëÿðèíè àíëàò-ìàã âÿ ãàðøûñûíäàêûíà “èìàí ýÿòèð” äåìÿêäÿí èáàðÿò äåéèë.Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû ãàðøû òÿðÿôèí ÿí ÷îõ hàíñû öñëóáäàí,hàíñû èçàhåòìÿ òÿðçèíäÿí òÿñèðëÿíÿúÿéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿëè,öíñèééÿò çàìàíû hÿìèøÿ îíóí ðåàêñèéàñûíû äèããÿòëÿ èçëÿéÿðÿêàíëàéûá-àíëàìàäûüûíû íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìàëû, ÿýÿð áèð ÿñêèêëèêâàðñà, áóíà óéüóí áèð ìåòîä òÿøêèë åòìÿëèäèð.

Øöáhÿñèç êè, òÿáëèüèí íÿòèúÿ âåðìÿìÿñè, ãàðøû òÿðÿôèí èíêàð-äà èñðàð åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð. Áåëÿ îëàí hàëäà òÿáëèüèí hàí-ñû íþãòÿéÿ ãÿäÿð ýåäÿúÿéè, hàðàäà êÿñèëÿúÿéè âÿ ñîíäà íÿ åò-ìÿê ëàçûì ýÿëäèéè äÿ ìöhöì ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð.

Áöòöí áó ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû Ãóðàíäà ìþìèíëÿðÿ éîë ýþñ-òÿðèëèð. Àéÿëÿðÿ íÿçÿð ñàëñàã, ðÿñóëëàðûí òÿáëèüàò àïàðàðêÿíìöõòÿëèô öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòäèéèíè, ìþâúóä øÿðòëÿðÿ âÿ ãàð-øûëàðûíäàêû èíñàíëàðà ýþðÿ ôÿðãëè ìåòîäëàðäàí éàðàðëàíäûüûíûýþðÿðèê.

1. Òÿáëèüÿ óéüóí îëàí èíñàíû ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿêÒÿáëèüàò àïàðàí ÿñàñÿí îíó áèëìÿëèäèð êè, hÿð èíñàí èëê àí-

äàí èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿê. Èíñàíëàð èñòÿð î âàõòà ãÿäÿð îëäóãëà-ðû òÿëèì-òÿðáèéÿ âÿ òÿhñèëèí, èñòÿðñÿ äÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí òÿñèðèèëÿ îíëàðà åäèëÿí áó òÿáëèüÿ ìÿíôè ìöíàñèáÿò ýþñòÿðÿ, hÿòòàäèíëÿìÿéè áåëÿ ðÿää åäÿ áèëÿð. Ùÿð èíñàíûí ãûñà ìöääÿò ÿð-çèíäÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíè äöøöíìÿê ñàäÿëþâhëöê îëàð. Áó ñÿ-áÿáäÿí äÿ òÿáëèü åäÿðêÿí èëê þíúÿ ôèòðÿòÿí äèíÿ ìåéëëè îëàí

38

39

âÿ âèúäàíëû èíñàíëàðû ñå÷ìÿê ëàçûìäûð. ßêñèíÿ, äèíè áöòöí hÿ-ðÿêÿòëÿðè èëÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí òÿêÿááöðëö áèðèñèíÿ òÿáëèü åòìÿ-éèí hå÷ áèð õåéðè éîõäóð. Àëëàh êèòàáûíäà áåëÿ áóéóðóð:

“Øöáhÿñèç êè, ñÿí íÿ þëöëÿðÿ áàøà ñàëà áèëÿð, íÿ äÿ äþ-íöá ýåäÿí êàðëàðà ÷àüûðûøû åøèòäèðÿ áèëÿðñÿí! Ñÿí î êîð-ëàðû äöøäöêëÿðè ÿéðè éîëäàí äöç éîëà ýÿòèðÿ áèëìÿçñÿí.Ñÿí (hàããû) éàëíûç àéÿëÿðèìèçÿ èíàíàíëàðà åøèòäèðÿ áè-ëÿðñÿí. Ìÿhç îíëàð ìöñÿëìàíäûðëàð” (“Íÿìë” ñóðÿñè,80-81).Èìàí ýÿòèðÿíëÿð âÿ ýÿòèðìÿéÿíëÿð àðàñûíäàêû ôÿðã áàøãà áèð

ñóðÿäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð:“Àíä îëñóí êè, îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áàðÿñèíäÿ î ñþç ýåð-÷ÿê îëìóøäóð, ÷öíêè îíëàð èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Áèç îíëà-ðûí áîéóíëàðûíà äÿìèð hÿëãÿëÿð êå÷èðòìèøèê. Î hÿëãÿëÿðîíëàðûí ëàï ÷ÿíÿëÿðèíÿ äèðÿíìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áàø-ëàðû éóõàðû ãàëõìûø, ýþçëÿðè àøàüû äèêèëìèøäèð. Áèç îíëà-ðûí þíëÿðèíÿ âÿ àðõàëàðûíà ñÿää ÷ÿêèá áàüëàìûøûã. Áóíàýþðÿ äÿ ýþðìöðëÿð. Ñÿí îíëàðû ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìà-ñàí äà, îíëàð ö÷öí áèðäèð: èìàí ýÿòèðìÿçëÿð! Ñÿí àíúàãÃóðàíà òàáå îëóá ýþðìÿäÿí Ðÿhìàíäàí ãîðõàí êèì-ñÿíè ãîðõóäà áèëÿðñÿí. Áåëÿñèíÿ áàüûøëàíàúàüû âÿ ÷îõ ýþ-çÿë áèð ìöêàôàòà íàèë îëàúàüû èëÿ ìöæäÿ âåð!” (“Éàñèí”ñóðÿñè, 7-11).Ìþìèí òÿáëèüàò àïàðìàüà áàøëàäûüû çàìàí áó ìÿhäóäèé-

éÿòëÿðÿ ýþðÿ äöøöíìÿëèäèð. ßýÿð öíñèééÿò ãóðäóüó øÿõñäÿ àçäà îëñà âèúäàí âÿ ñÿìèìèééÿò ÿëàìÿòè ýþðìöðñÿ, òÿáëèüäÿ èñ-ðàð åòìÿê âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàãäûð. ×öíêè áèð ÷îõ àéÿäÿâóðüóëàíäûüû êèìè, èíñàíëàðûí ÷îõó èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Ìþìè-íèí âÿçèôÿñè áó ÷îõëóüóí àðàñûíäà éàøàéàí, àíúàã öðÿéè èìà-íà ìåéëëè îëàí íàäèð èíñàíëàðû òàïûá îíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿ-âÿò åòìÿêäèð.

2. Òÿáëèüè ãàðøûäàêû èíñàí hàããûíäà ãÿíàÿòÿ ýÿëÿíÿäÿê äàâàì åòäèðìÿêÉóõàðûäà ñþéëÿäèêëÿðèìèçÿ áàõìàéàðàã áèð èíñàíûí èìàíà

ìåéëëè îëìàñû håñàá îëóíà âÿ áóíóíëà äà òÿáëèüÿ áàøëàíà áè-ëÿð. Àíúàã òÿáëèü àïàðûëàí çàìàí èçàhëàðäàí, ðåàêñèéëàðäàí,ýþñòÿðäèéè ìöíàñèáÿòëÿðäÿí îíóí äèíÿ áàõûøûíû ìöÿééÿí åò-ìÿê îëàð. Áó ñÿáÿáäÿí ÿýÿð èíñàíûí ñÿìèìèééÿòèíèí áèð ÿëà-ìÿòè éîõäóðñà, òÿáëèüè îíóí hàããûíäà áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëÿíÿ ãÿ-äÿð äàâàì åòäèðìÿê ëàçûìäûð. Áó ìÿãàìäà ÿýÿð äàíûøûëàíøÿõñèí äèíÿ ìåéëëè îëìàäûüû àíëàøûëñà, ìþìèíëÿð ãèéìÿòëèâàõòëàðûíû äàhà õåéèðëè èøëÿðÿ âÿ éåíÿ òÿáëèüÿ õÿðúëÿìÿê ö÷öíáó èíñàíäàí àéðûëûðëàð.

Áó ìÿãàìäà óíóäóëìàìàëûäûð êè, ãàðøû òÿðÿôèí èìàí ýÿòè-ðèá-ýÿòèðìÿìÿñè èëÿ ìþìèíÿ ãèéìÿò âåðèëìÿç. Ìþìèíèí âÿçè-ôÿñè ñàäÿúÿ îëàðàã äèíè òÿáëèü åòìÿêäèð, hèäàéÿò âåðìÿê èñÿÀëëàhà ìÿõñóñäóð. Ìþìèíèí óüóðó àíúàã òÿáëèü ôÿàëèééÿòèíèòàì ìÿíàäà, Àëëàhûí èñòÿäèéè êèìè éåðèíÿ éåòèðìÿñè èëÿ þë÷ö-ëÿð. Òÿáëèüè ëàçûì îëàí éåðäÿ êÿñèá äàhà õåéèðëè áèð èøÿ èñòèãà-ìÿòëÿíìÿê èñÿ éåíÿ Àëëàhûí ðèçàñûíà óéüóí áèð hÿðÿêÿòäèð.Ìþìèí èìàíà ãàðøû ÷ûõàí èíñàíà Ùç.Ùóäóí þç ãþâìöíÿ ñþé-ëÿäèéè àøàüûäàêû ñþç êèìè áèð òÿðçäÿ öç òóòìàëûäûð:

“ßýÿð öç ÷åâèðñÿíèç, áèëèí êè, ìÿí ñèçÿ òÿáëèü åòäèì.Ðÿááèì éåðèíèçÿ áàøãà áèð öììÿò ýÿòèðÿð âÿ ñèç Îíàhå÷ áèð çÿðÿð éåòèðÿ áèëìÿçñèíèç. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèìhÿð øåéè hèôç åäÿíäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 57).

3. Èíñàíûí ìöãàâèìÿòèíè âÿ ñÿìèìèééÿòèíèèíúÿëÿìÿêÒÿáëèüàò àïàðàí ìþìèí äàíûøäûüû èíñàíûí hÿðÿêÿòëÿðèíè þë-

÷öá-áè÷ìÿëè, ãàðøûñûíäàêûíûí ñþéëÿíÿíëÿðÿ ìöíàñèáÿòèíè äèã-ãÿòëÿ èíúÿëÿìÿëèäèð. Èíñàíûí ãàâðàìà èìêàíëàðûíà ýþðÿ áÿçÿí

40

41

ìþâçóíó, öñëóáóíó äÿéèøäèðìÿñè âÿ éà îíóí ðóh hàëûíà, àí-ëàìà ãàáèëèééÿòèíÿ ýþðÿ ìöÿééÿí áèð âàõò àéûðìàñû ëàçûì ýÿ-ëÿúÿê. Éàëíûç áó øÿêèëäÿ òÿáëèüäÿ áèð ìàíåâðäÿí éàðàðëàíìàãâÿ òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà ôàéäàëû, ÿí óéüóí ìöíàñèáÿò ýþñòÿðèë-ìèø ìöìêöí îëàð. Áó öñóëëà èíñàíûí ñÿìèìèééÿòèíè äÿ þë÷-ìÿê îëàð. ßýÿð äèíè þéðÿíìÿéÿ ìåéëè âàðñà, äàâàì åäèëèð, ëà-êèí ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿê êèìè ôÿðãëè áèð äöøöíúÿñè éàõóä äàñÿìèìè îëìàìàñû ãÿíàÿòè âàðñà, âàõòû áîø éåðÿ èòèðìÿê îë-ìàç.

Áèð ìþâçó àíëàäûëäûãäàí âÿ éà áèð ìÿëóìàòû âåðäèêäÿíñîíðà ãàðøû òÿðÿôèí ìöíàñèáÿòèíÿ äèããÿò éåòèðìÿê âÿ îíäàíñîíðàêû ìþâçóíó îíà óéüóí ìöÿééÿí åòìÿê Ãóðàíäà Ùç.Ñö-ëåéìàíûí èñòèôàäÿ åòäèéè áèð öñóë êèìè áèëäèðèëèð. Ùç.Ñöëåéìàíäÿñòÿñèíäÿêè Ùöähöäöí âàñèòÿñèëÿ Ñÿáà hþêìäàðûíà áèð ìÿê-òóá éîëëàäûüû çàìàí Ùöähöäÿ áó ÿìðè âåðèð: “Ìÿíèì áóìÿêòóáóìó àïàðûá îíëàðà àò, ñîíðà éàõûí áèð éåðÿ ÷ÿêèëèáäóð, áàõ ýþð íÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 28).

4. Èíñàíûí èìàíû ýöúëÿíìÿéèíúÿ èáàäÿòÿäàèð òÿêëèôëÿð âåðìÿìÿêÄèíè òÿçÿúÿ òàíûéàúàã èíñàíëàðûí èëê þíúÿ Àëëàhà âÿ àõèðÿò

ýöíöíÿ èìàí ýÿòèðìÿñè òÿìèí åäèëìÿëèäèð. ×öíêè äèíèí âàúèááèëäèéè øåéëÿðè åòìÿñè ö÷öí áóíëàðûí ìÿíòèãèíè ãàâðàìàëû, áóèáàäÿòëÿðè øöóðëó îëàðàã âÿ þç èñòÿéè èëÿ åòìÿëèäèð. Áåëÿ îëìà-ñà, éàìñûëàéàðàã íÿ åòäèéèíè áèëìÿç âÿ éà ìÿíòèãèíè áèëìÿäè-éè ö÷öí åòìÿê èñòÿìÿç. Áó ñÿáÿáäÿí áèð èíñàíû äèíè èáàäÿò-ëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê èñòÿéÿúÿéè âÿ àíëàéàúàüû èìàíè ñÿâèééÿ-éÿ ýÿòèðìÿê ìöhöì ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ î,ñîðóøàíà âÿ éà òÿòáèã åäÿúÿéè ãÿíàÿòè ôîðìàëàøàíà ãÿäÿð èáà-äÿòÿ àèä òÿêëèôëÿð âåðìÿìÿê äÿ îëàð. Îíñóç äà Àëëàhà ñÿìè-ìè áèð ãÿëáëÿ èìàí ýÿòèðÿí âÿ àõèðÿò ýöíöíÿ èíàíàí áèð èíñàí

äà âàõòû ýÿëäèêúÿ Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿí èáàäÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèð-ìÿéè þçö èñòÿéÿúÿêäèð.

5. Ìþìèíëÿðèí ýöú âÿ ÿçÿìÿòèíè ýþñòÿðìÿêÚàhèë úÿìèééÿòäÿ äèíèí éàëíûç êàñûá èíñàíëàðà õèòàá åòäèéè-

íÿ äàèð áàòèë èíàíú âàð. Øöáhÿñèç êè, áó, ìÿíòèãñèç áèð ñþçäöð,÷öíêè Èñëàì áöòöí èíñàíëàðû åéíè éîëà, Ðÿááè îëàí Àëëàhûí éî-ëóíà äÿâÿò åäèð. Àíúàã úàhèëëÿðèí äöøöíäöéö áó éàíëûø èíàí-úûí äàðìàäàüûí îëìàñû ö÷öí áÿçÿí “hÿðÿêÿòëè” íöìóíÿëÿðÿåhòèéàú âàð. Äöíéàíûí ýþçãàìàøäûðàí íåìÿòëÿðèíè ÿëäÿ åòìèø-êÿí, áþéöê áèð çÿíýèíëèéÿ âÿ ýöúÿ ñàhèáêÿí èõëàñëû áèð øÿêèë-äÿ Èñëàìû éàøàéàí âÿ ñþçöýåäÿí èìêàíëàðûíäàí äà äèí éîëóí-äà èñòèôàäÿ åäÿí ìöñÿëìàíëàð úàhèëëÿðèí þç ôèêèðëÿðèíäÿí àé-ðûëìàñû ö÷öí ÿí éàõøû íöìóíÿäèð.

Öñòÿëèê èíñàíëàð ãöââÿéÿ, çÿíýèíëèéÿ âÿ ÿçÿìÿòÿ hÿñÿäàïàðìàüà ìåéëëèäèð. Ýþçÿë ÿõëàãëû, ñÿìèìè, àíúàã ìàääè òÿ-ðÿôäÿí ýöúëö îëìàéàí ìöñÿëìàíëàðäàí óçàãëàøûá áÿñèò âÿ ÿõ-ëàãñûç èíñàíëàðà ñîíóíúóëàð ñûðô çÿíýèí îëäóãëàðû ö÷öí ðÿüáÿòáÿñëÿìÿëÿðèíèí, îíëàð êèìè îëìàã èñòÿêëÿðèíèí ñÿáÿáè áóäóð.Àíúàã ìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðäàí äà ÷îõ çÿíýèíëèê âÿ ÿçÿìÿòè÷èíäÿ ýþðöíìÿñè îíëàðûí ÿëèíäÿêè áó “ïñèõîëîæè” ìÿíôÿÿòèìþìèíëÿðèí ëåhèíÿ ÷åâèðÿúÿê.

Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí ýöú âÿ ÿçÿìÿòèíè âÿ áóíëàðäàíòÿáëèüäÿ èñòèôàäÿíèí âàúèáëèéèíèí âóðüóëàíìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèí-äÿí áèðè äÿ áóäóð. Àéÿäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí ìöëêöíäÿí òÿñèðëÿ-íÿí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òÿñëèì îëìàñû áåëÿ ãåéä åäèëèð:

“Îíà áåëÿ äåéèëäè: “Ñàðàéà äàõèë îë!” Ñàðàéû ýþðäöêäÿîíó äÿðèí áèð ýþëìÿ÷ÿ håñàá åòäè âÿ ÿòÿéèíè ãàëäûðäû. Î:“Áó áöëëóðäàí òèêèëìèø áèð ñàðàéäûð!” - äåäè. (Áÿëãèñ) äå-äè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí þçöìÿ çöëì åòìèøäèì. Ìÿí àð-òûã Ñöëåéìàíëà áèðëèêäÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàhàòÿñëèì îëäóì!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 44).

42

43

Ùç.Ñöëåéìàíûí åòäèéè êèìè, Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿðäÿíÀëëàhûí äèíèíè òàíûòìàãäà èñòèôàäÿ åäèëìÿñè äÿ áèð èáàäÿòäèð.Ùç.Ñöëåéìàí ùàçûðëàòäûðäûüû áèð ÷îõ ñÿíÿò ÿñÿðèíäÿí áó ìÿã-ñÿäëÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Äèýÿð ìþìèíëÿð äÿ ìàëèê îëäóãëàðûãöââÿ âÿ ÿçÿìÿòäÿí äèíèí éàéûëìàñû ö÷öí âàñèòÿ êèìè èñòèôà-äÿ åäÿ áèëÿðëÿð.

6. Èçàh åäèëÿíëÿð hàããûíäàäöøöíäöêëÿðèíè ñîðóøìàãÙå÷ âàõò óíóòìàã ëàçûì äåéèë êè, òÿáëèü éàëíûç áèð “àíëàò-

ìà” èøè äåéèë. Ãàðøû òÿðÿôèí ôèêèðëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè, ñóàëëàðû-íà úàâàá âåðèëìÿñè, îíó íàðàhàò åäÿí ìÿñÿëÿëÿðèí äÿëèëëÿðëÿàðàäàí ýþòöðöëìÿñè ëàçûìäûð. Áóíà ýþðÿ öíñèééÿò çàìàíûîíóí ôèêðè ñîðóøóëìàëû, ÿìèí îëóá-îëìàäûüûíà íÿçàðÿò åäèëìÿ-ëè âÿ áóíà óéüóí îëàðàã éåíè ìþâçóéà âÿ éà öñëóáà êå÷èëìÿ-ëèäèð.

Ãóðàíäà ðÿñóëëàðûí èñòèôàäÿ åòäèéè ìåòîäëàðà íÿçÿð ñàëñàã,îíëàðûí ñîðüó-ñóàë éîëó èëÿ ãþâìëÿðèíèí ôèêèðëÿðèíè þéðÿíäèéè-íè ýþðöðöê. Ãþâìöíÿ “Åé ãþâìöì, ôèêèðëÿðèíèç íÿäèð, äåéÿáèëÿðñèíèçìè?...” (“Ùóä” ñóðÿñè, 88) äåéÿ ñîðóøàí Ùç.Øöåéááóíà áèð íöìóíÿäèð. Ùç.Èáðàhèì èñÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëÿíñóàëëàðëà ãþâìöíÿ òÿáëèü åäèð:

“Áèç äàhà þíúÿ Èáðàhèìÿ äÿ äîüðó éîëó íÿñèá åòìèøäèê.Áèç îíó áèëèðäèê. Èáðàhèì àòàñûíà âÿ òàéôàñûíà: “Ñèçèíòàïûíûá äóðäóüóíóç áó håéêÿëëÿð íÿäèð?” - äåäèéè çà-ìàí îíëàð: “Áèç àòàëàðûìûçû îíëàðà èáàäÿò åäÿí ýþð-äöê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð. Èáðàhèì îíëàðà: “Àíäîëñóí êè, ñèç äÿ, àòàëàðûíûç äà à÷ûã-àøêàð àçìûñûíûç!” -äåìèøäè. Îíëàð: “Ñÿí áèçÿ úèääè äåéèðñÿí, éîõñà çàðàôàòåäèðñÿí? - äåéÿ ñîðóøäóãäà Èáðàhèì áåëÿ úàâàá âåðìèø-äè: “Õåéð, Ðÿááèíèç ýþéëÿðèí âÿ éåðèí Ðÿááèäèð êè, îí-

ëàðû éàðàòìûøäûð. Ìÿí äÿ áóíà øàhèäëèê åäÿíëÿðäÿíÿì!Àëëàhà àíä îëñóí êè, ñèç ÷ûõûá ýåòäèêäÿí ñîíðà áöòëÿðèíè-çÿ áèð hèéëÿ ãóðàúàüàì!” Îíëàð ýåäÿí êèìè Èáðàhèìáöòëÿðè ïàð÷à-ïàð÷à åäèá éàëíûç îíëàðûí áþéöéöíö ñàõëà-äû êè, áÿëêÿ, ãàéûäûá îíà áàø ÷ÿêäèëÿð. Îíëàð äåäèëÿð:“Áóíó òàíðûëàðûìûçà êèì åäèáñÿ, î, øöáhÿñèç êè, çàëèì-ëÿðäÿíäèð!” Ìöøðèêëÿðèí áÿçèëÿðè: “Èáðàhèì äåéèëÿí áèðýÿíúèí îíëàðû ïèñëÿäèéèíè åøèòìèøèê!” - äåäèëÿð. Ãàëàíëà-ðû: “Áóíëàðûí øàhèäëèê åäÿ áèëìÿëÿðè ö÷öí îíó úàìààòûíýþçö ãàáàüûíà ýÿòèðèí!” - äåäèëÿð. Ìöøðèêëÿð Èáðàhèìèòàïûá ýÿòèðÿðÿê: “Éà Èáðàhèì! Òàíðûëàðûìûçû ñÿíìè áóýöíÿ ñàëäûí?” - äåéÿ ñîðóøäóëàð. Èáðàhèì ñûíäûðìàäûüûèðè áöòö ýþñòÿðèá: “Áÿëêÿ, îíëàðûí áó áþéöéö áóíó åò-ìèøäèð. ßýÿð äàíûøà áèëèðëÿðñÿ, þçëÿðèíäÿí ñîðóøóí!” -äåéÿ úàâàá âåðäè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ îíëàð þç-þçëÿðèíÿìöðàúèÿòëÿ: “Ñèç, äîüðóäàí äà, çàëèìëÿðñèíèç” - äåäèëÿð.Ñîíðà éåíÿ äÿ þç êöôðëÿðèíÿ ãàéûäàðàã Èáðàhèìÿ: “Àõûñÿí áèëèðñÿí êè, áóíëàð äàíûøìûðëàð!” - äåäèëÿð. Èáðàhèìäåäè: “Åëÿ èñÿ Àëëàhû ãîéóá ñèçÿ hå÷ áèð õåéèð âÿ çÿðÿðâåðÿ áèëìÿéÿí áöòëÿðÿìè èáàäÿò åäèðñèíèç? Òôó ñèçÿ äÿ,Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèéèíèç áöòëÿðÿ äÿ! ßúàáà, áà-øà äöøìöðñöíöç?”” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 51-67).Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèí àíëàòäûãëàðûíûí òÿñèðèíè þë÷ìÿê,

hàíñû àíëàòìà öñóëóíà öñòöíëöê âåðÿúÿéèíè áèëìÿê âÿ hÿì-ñþháÿòèíèí ãàâðàìà òÿðçèíè éîõëàìàã ö÷öí àðàáèð ñóàëëàð âåð-ìÿëèäèð. Ãàðøûñûíäàêûíûí ôèêèðëÿðèíäÿ èðÿëèëÿéèø îëóá-îëìàäûüû-íû þë÷ìÿëè, ñþéëÿíÿíëÿð hàããûíäà íÿ äöøöíäöéöíö þéðÿíìÿ-ëèäèð. Áó éîëëà èíñàíûí hÿì ñÿìèìèééÿòèíè, hÿì äÿ íÿéè íå-úÿ ñþéëÿéÿúÿéèíè òÿéèí åòìèø îëóð.

44

45

7. Èíñàíûí õàðàêòåðèíÿ ÿí ÷îõ óéüóíýÿëÿí âÿ ÿí òÿñèðëè èçàhàò ìåòîäóíäàíèñòèôàäÿ åòìÿêÒÿáëèüèí òÿñèðåäèúè îëìàñû ö÷öí ñþéëÿíÿíëÿðèí hÿãèãÿòÿ óé-

üóí îëìàñû èëÿ éàíàøû àíëàòìà âóðüóñóíóí ýöúö äÿ íÿçÿðÿàëûíìàëûäûð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíäà “Ðÿááèíèí éîëóíà hèêìÿòëÿâÿ ýþçÿë þéöäëÿ ÷àüûð...” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 125) hþêìö âåðèëèð.

Àíëàòìàã èñòÿíèëÿíèí öçÿðèíäÿ þíÿìëÿ äóðóá ìþâçóíóíòÿñèðëè íöìóíÿëÿðëÿ, èíñàíûí åhòèéàúûíû òàì þäÿéÿúÿê øÿêèëäÿèçàh åäèëìÿñè áóíóí áèð ôîðìàñûäûð. Áóíóíëà éàíàøû hÿð êÿñèíôÿðãëè õàðàêòåðè âÿ ôÿðãëè åhòèéàúëàðû îëäóüóíäàí åéíè äàíûøûãòÿðçè âÿ õèòàáäàí éàðàðëàíìàã îëìàç. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöõòÿëèôèíñàíëàðà ôÿðãëè öñëóáëàð òÿòáèã åäèëÿúÿéè êèìè ìöõòÿëèô èçàhàòìåòîäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê äÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðÿúÿêäèð.Ìÿñÿëÿí, áèð ìþâçóíó ëàçûì ýÿëäèêäÿ ýåíèø øÿêèëäÿ, ÿòðàôëûîëàðàã ñþéëÿìÿéèí õåéðè îëà áèëÿð. Áÿçÿí èñÿ àðàäà ñþháÿòà÷ûá ãûñà âÿ êîíêðåò ôèêèðëÿð ñþéëÿìÿê îëàð. Áó ìåòîäëàð ãàð-øûäàêû èíñàíûí ãàâðàìà ãàáèëèééÿòèíè, âÿçèééÿòèíè âÿ hàíñû øÿ-êèëäÿ äàhà ÷îõ òÿñèðëÿíÿúÿéèíè ìöÿééÿí îëóíìàãëà òÿòáèãåäèëèð.

8. Èíñàíû ôèêèðëÿøìÿéÿ ñþâã åòìÿêÑóàë âåðìÿéèí ìÿãñÿäè ãàðøû òÿðÿôèí ôèêðèíè þéðÿíìÿêëÿ

éàíàøû îíó ìöÿééÿí áèð ìþâçó öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ âàäàðåòìÿê äÿ îëà áèëÿð. Áó èêèíúèñè òÿáëèüàò àïàðàðêÿí ÷îõ òÿñèð-åäèúè áèð ìåòîääóð.

Úàhèë úÿìèééÿòèí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ Ãóðàíäà áó-éóðóëäóüó êèìè, äöøöíìÿéè áèëìÿìÿñèäèð. Áó òîïëóì hÿéàòûíhÿãèãè ìÿíàñûíû äöøöíìÿéèá ñàäÿúÿ ãàçàíàúàüû ïóë âÿ éàåäÿúÿéè èø hàããûíäà äöøöíöð. Ùå÷ áèðè êàèíàòûí íåúÿ éàðàíäû-üûíû, ñàhèá îëäóãëàðû áÿäÿíèí êèìèí òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû,

þëöìëÿ áÿðàáÿð èíñàíûí hàðà ýåòìÿñè êèìè òÿìÿë èìàí ìþâ-çóëàðû hàããûíäà äöøöíìöð. Ôèêèðëÿðè äÿ ñàäÿúÿ þç ôÿðäè ìàä-äè ìàðàãëàðû öçÿðèíäÿ ãóðóëóð.

Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ èíñàíû ìöòëÿã äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿêëàçûìäûð. Ùÿì è÷èíäÿ éàøàäûüû ñèñòåìèí ÿéðèëèéèíè ýþðìÿñè,hÿì äÿ èìàíà àèä ìþâçóëàðû ãàâðàìàñû ö÷öí áó, îíóí hÿéà-òû ãÿäÿð þíÿìëèäèð. Äöøöíìÿê èíñàíûí þç-þçöíÿ áÿçè ñóàëëàðâåðìÿñèíÿ, ÷àòûøìàçëûã âÿ ãöñóðëàðû ýþðìÿñèíÿ âÿ äöøäöéöâÿçèééÿòäÿí ñûõûíòû êå÷èðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàã. Ãóðàíäà äö-øöíìÿéèí èíñàíëàð ö÷öí áþéöê ôàéäàñûíäàí äà áÿhñ îëóíóð.Ìÿñÿëÿí, áèð éåðäÿ èíñàíëàðà áåëÿ õèòàá åäèëèð:

“Äå: “Áèð äåéèí ýþðöì, ÿýÿð Àëëàh ñèçèí ãóëàãëàðûíûçûâÿ ýþçëÿðèíèçè ÿëèíèçäÿí àëñà, öðÿêëÿðèíèçÿ ìþhöð âóðñà,îíëàðû ñèçÿ Àëëàhäàí ãåéðè hàíñû òàíðû ãàéòàðà áèëÿð?”Ýþð Áèç àéÿëÿðèìèçè îíëàðà íåúÿ èçàh åäèðèê, ñîíðà îí-ëàð îíäàí ýþð íåúÿ öç äþíäÿðèðëÿð” (“ßíàì” ñóðÿñè,46).Áàøãà àéÿëÿðäÿ äÿ éåíÿ äöøöíìÿêëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð âàð:“Äå: “Ñèçÿ ýþéäÿí âÿ éåðäÿí êèì ðóçè âåðèð? Ãóëàãëà-ðà âÿ ýþçëÿðÿ ñàhèá îëàí êèìäèð? Þëöäÿí äèðè, äèðèäÿíþëö ÷ûõàðäàí êèìäèð? Ùÿð èøè äöçöá ãîøàí êèìäèð? Îí-ëàð: “Àëëàhäûð!” -äåéÿúÿêëÿð. Äå: “Áÿñ îíäà Àëëàhäàíãîðõìóðñóíóç?” Î ñèçèí hÿãèãè Ðÿááèíèç îëàí Àëëàhäûð.Àðòûã hàãäàí ñîíðà çÿëàëÿòäÿí áàøãà íÿ ãàëûð?! Áåëÿ èñÿíåúÿ äþíäÿðèëèðñèíèç?”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 31-32).Ùç.Èáðàhèì äÿ ãþâìöíöí àçüûíëûüûíûí ñÿáÿáèíè îíëàðû äö-

øöíäöðÿðÿê þçëÿðèíÿ òàïäûðûð:“Îíëàðà Èáðàhèìèí håêàéÿòèíè ñþéëÿ! Î çàìàí êè î þçàòàñûíà âÿ òàéôàñûíà äåìèøäè: “Íÿéÿ èáàäÿò åäèðñèíèç?”Îíëàð: “Áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèð âÿ îíëàðà òàïûíìàãäà äà-âàì åäèðèê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð. Èáðàhèì äåìèø-

46

47

äè: “Îíëàðû ÷àüûðäûüûíûç çàìàí ñèçè åøèäèðëÿðìè?” Îíëàð:“Õåéð, àíúàã áèç þç àòàëàðûìûçûí áåëÿ åòäèêëÿðèíè ýþð-äöê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 69-74).Èíàíìàã èíñàíûí þç èðàäÿ âÿ èñòÿéèíÿ âåðèëÿúÿéè ö÷öí ìö-

höì îëàí ìÿñÿëÿ îíó hÿãèãÿòëÿð öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ ñþâãåòìÿêäèð. Äîüðóíó ýþðÿ áèëìÿê ö÷öí èíñàí ýÿðÿê ìþâçó hàã-ãûíäà ìöhàêèìÿ éöðöäÿ áèëñèí. Áó ñÿáÿáäÿí ìþìèí òÿáëèüàòàïàðäûüû èíñàíû äöøöíìÿéÿ ñþâã åäÿí òÿðçäÿ ñþháÿòëÿð àïàð-ìàëûäûð.

9. Àòàëàðûíûí äèíèíèí òÿñèðèíäÿí ãóðòàðìàãÈíñàíëàðäà éàøàäûüû úÿìèééÿòèí éöç èëëÿð áîéó ìåéäàíà ýÿ-

òèðäèéè àäÿò-ÿíÿíÿéÿ óéìàãäà, àòàëàðûíäàí ãàëàí àäÿòëÿðè äà-âàì åòäèðìÿéÿ áèð ìåéëëèëèê âàð. ßëáÿòòÿ, ÿýÿð áó àäÿò-ÿíÿ-íÿ Ãóðàíà óéüóíäóðñà, áóíóí áèð ãîðõóñó éîõäóð. Àíúàã Ãó-ðàíäà áèëäèðèëÿí hÿãèãÿòëÿðÿ, Èñëàì ãàíóíà çèää òÿðÿôëÿðè âàð-ñà, - ÷îõ âàõò áåëÿ îëóð - Àëëàh áóíëàðû ãàäàüàí åäèð. ×öíêèìöñÿëìàíûí éîëýþñòÿðÿíè Àëëàhûí åíäèðäèéè Êèòàáäûð: áó èëàhèéîëýþñòÿðÿíÿ ãàðøû ÷ûõäûãëàðû çàìàí íÿ àòàëàðûíûí, íÿ äÿ áàø-ãà “ìöäðèê” èíñàíëàðûí ìèðàñ ãîéäóüó ÿíÿíÿ âÿ ãàíóíëàðîíóí ö÷öí hå÷ áèð ìÿíà êÿñá åòìèð. Àøàüûäàêû àéÿ ìþâçóíóà÷ûã øÿêèëäÿ hþêìÿ áàüëàéûð:

“Îíëàðà: “Àëëàhûí íàçèë åòäèéèíÿ òàáå îëóí!” - äåéèëäèê-äÿ, îíëàð: “Õåéð, áèç àòàëàðûìûçûí ýåòäèéè éîëà òàáå îëà-úàüûã!” - äåéÿ úàâàá âåðÿðëÿð. Áÿñ øåéòàí îíëàðû úÿhÿí-íÿì îäóíóí ÿçàáûíà ÷àüûðûðñà íåúÿ?” (“Ëîüìàí” ñóðÿ-ñè, 21).Áó ìöhöì ìþâçó øöáhÿñèç êè, äèíèí òÿáëèü åäèëäèéè èíñà-

íà äà àíëàäûëìàëû, î èíñàí “àòàëàðûí äèíè”íèí éåðèíÿ ñàô âÿ hå÷áèð òÿñèðÿ ìÿðóç ãàëìàéàí áèð øÿêèëäÿ Ãóðàíà óéìàüà äÿâÿòåäèëìÿëèäèð. ßêñ hàëäà îíóí Èñëàìû ãàâðàìàñû âÿ hÿéàòà êå-÷èðìÿñè ìöìêöí îëìàéàúàã.

10. Úàhèë hÿéàòûíû òÿðèô åòìÿê âÿòÿñèðëÿðèíè îðòàäàí ãàëäûðìàãÒÿáëèü åäèëÿí øÿõñÿ àíëàäûëìàñû âàúèá îëàí éàðàðëû ìÿñÿëÿ-

ëÿðäÿí áèðè äÿ è÷èíäÿí ÷ûõäûüû úàhèë úÿìèééÿòèí ñÿôàëÿòèäèð.Áåëÿúÿ, áó éàíëûø ãóðóëóøó Èñëàì ÿõëàãûíûí ìöêÿììÿëëèéè èëÿìöãàéèñÿ åäÿ âÿ àðàäàêû ôÿðãè à÷ûã øÿêèëäÿ ýþðÿ áèëÿð.

Äèíäÿí óçàã ãàëìûø úÿìèééÿòëÿðèí éàøàéûø ñèñòåìèíäÿ èí-ñàíëàðûí ÿõëàãè òÿìÿëè, ÿäàëÿò àíëàéûøû òàìàìèëÿ òÿíÿççöëÿìÿðóç ãàëìûøäû. Èúòèìàè ìöíàãèøÿ âÿ ãåéðè-ñàáèòëèê ÷îõàëûð,úèíàéÿòëÿðèí ñàéû àðòûð. ßäàëÿòñèçëèêëÿð äÿ åéíè íèñáÿòëÿ ÷îõà-ëûð. Àëëàhûí åë÷èëÿðè úÿìèééÿòëÿðèíÿ éàøàäûãëàðû áó àçüûí âÿçèé-éÿòè òÿðèô åòìèø, íèúàò òàïìàã ö÷öí Àëëàhûí áóéóðäóãëàðûíûòàïäàìàìàüû âÿ áóíëàðà áàüëû ãàëìàüû òþâñèéÿ åòìèøëÿð. Èí-ñàíëàðûí èúòèìàè âÿ ôÿðäè ÷àòûøìàçëûãëàðûí äèí âàñèòÿñèëÿ àðàäàíýþòöðöëÿúÿéèíÿ, Àëëàhûí hþêìëÿðèíèí úÿìèééÿòäÿ òÿòáèã åäèë-ìÿñè èëÿ î ÿäàëÿòñèç ñèñòåìèí àâòîìàòèê îëàðàã äÿéèøÿúÿéèíÿèíàíìàñû îíëàðû äèíÿ éàõûíëàøäûðàí ìöhöì ñÿáÿáëÿðäÿí áèðèîëàúàã.

Ùç.Éóñèô çèíäàíäà îíäàí éóõó éîçóìóíó ñîðóøàí èêèøÿõñëÿ äàíûøàðêÿí áóíëàðû ñþéëÿéèð:

“...Ìÿí Àëëàhà èíàíìàéàí âÿ àõèðÿòè äÿ èíêàð åëÿéÿíáèð òàéôàíûí äèíèíè òÿðê åòäèì! Ìÿí àòà-áàáàëàðûì Èá-ðàhèì, Èñhàã âÿ Éÿãóáóí äèíèíÿ òàáå îëäóì. Áèçÿ hå÷áèð øåéè Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã éàðàøìàç. Áó Àëëàhûí áè-çÿ âÿ èíñàíëàðà áÿõø åòäèéè íåìÿòäèð, ëàêèí èíñàíëàðûíÿêñÿðèééÿòè øöêð åòìÿç! Åé ìÿíèì èêè çèíäàí éîëäàøûì!Àéðû-àéðû òàíðûëàð äàhà éàõøûäûð, éîõñà áèð îëàí, ãàäèðîëàí Àëëàh?! Àëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç ñèçèí âÿàòàëàðûíûçûí ãîéäóüóíóç àäëàðäàí áàøãà áèð øåé äåéèë-äèð. Àëëàh èñÿ îíëàðà hå÷ áèð äÿëèë íàçèë åòìÿìèøäèð.Ùþêì àíúàã Àëëàhûíäûð. Î ñèçÿ éàëíûç Îíóí Þçöíÿ èáà-

48

49

äÿò åòìÿíèçè áóéóðìóøäóð. Äîüðó äèí áóäóð, ëàêèí èí-ñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 37-40).Ùç.Éóñèô òÿáëèüàò àïàðäûüû èíñàíëàðà éàøàäûãëàðû úÿìèééÿòèí

ìöøðèê õàðàêòåðèíè áàøà ñàëìûø âÿ “àéðû-àéðû òàíðûëàð äàhàéàõøûäûð, éîõñà áèð îëàí, ãàäèð îëàí Àëëàh?!” äåìÿêëÿ øèðê-ëÿ òþâhèä àðàñûíäàêû áþéöê ôÿðãè ýþñòÿðìèøäè. Øöáhÿñèç êè, áó-íó ÷îõ ÿòðàôëû áèð øÿêèëäÿ äÿ åòìÿê îëàð. Ìöøðèê õàðàêòåðèíèíìåéäàíà ýÿòèðäèéè åãîèñò, òàìàhêàð, ìÿíôÿÿò÷è, áÿñèò âÿ êî-áóä èíñàí ìîäåëèíè àíëàòìàã âÿ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ìþìèí-ëÿðèí ñàô õöñóñèééÿòëÿðèíè ñàäàëàìàã îëàð. Øèðê íèçàìûíûí ÿäà-ëÿòñèç, çöëìêàð, ñàõòàêàð âÿ ìÿíàôå ýöäÿí ãóðóëóøó òÿñâèðåäèëÿ âÿ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Èñëàìûí éàðàòäûüû èäåàë ãóðóëóøîðòàéà ãîéóëà áèëÿð.

Áó íþâ ìöãàéèñÿëÿð úàhèëëÿðèí è÷èíäÿí ÷ûõûá ýÿëìèø èíñàíûî ñèñòåìäÿí òàìàìèëÿ óçàãëàøäûðûá Èñëàìëà øÿðÿôëÿíäèðìÿêö÷öí ÷îõ éàðàðëûäûð. Íöìóíÿëÿð èñÿ ãàðøû òÿðÿôèí éàøàäûüû èú-òèìàè hÿéàòäàí ñå÷èëìÿëèäèð.

11. Äàíûøûãëàðäà èñòèãàìÿòâåðèúè îëìàãÌþìèí òÿáëèüàò àïàðàðêÿí ÿñë ìÿãñÿäèíèí ãàðøû òÿðÿôÿ äè-

íè àíëàòìàã âÿ îíóí èíàìûíà âÿñèëÿ îëìàã îëäóüóíó hå÷ âàõòóíóòìàìàëûäûð. ×öíêè ãàðøû òÿðÿô áþéöê åhòèìàëëà ìþâçóíóáàøãà òÿðÿôÿ ÷ÿêìÿéÿ ìåéëëèäèð. Áóíó ôèêðèíè äèíè ìþâçóëàðàúÿìëÿìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿñè, âèúäàíûíäà íàðàhàòëûã äóéìà-ñû âÿ éàõóä äà úèääè îëìàìàñû êèìè ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðäÿí åäÿáèëÿð.

Ìþìèí áó ìþâçóäà äèããÿòëè äàâðàíìàëûäûð. ßëáÿòòÿ êè,åøèòìÿê èñòÿìÿéÿí, äàðûõàí áèðèíÿ íÿéèñÿ áàøà ñàëìàüûí áèðìÿíàñû éîõäóð. Øöóðëó øÿêèëäÿ ìþâçóíó äÿéèøäèðÿðÿê áàøãàáèð öñëóáà êå÷ìÿê âÿ ãàðøû òÿðÿôÿ äèíúÿëìÿê ö÷öí âàõò âåð-ìÿê îëàð. Àíúàã ñþháÿòÿ íÿçàðÿò höãóãóíó ãàðøû òÿðÿôÿ âå-

ðÿðÿê îíóí áîø âÿ ëàçûìñûç ôèêèðëÿðè èëÿ âÿ éà ÿëàúñûç ïðîá-ëåìëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìàã áþéöê õÿòà îëàúàãäûð.

Áèð ñþçëÿ, ìþìèí äàíûøàíäà ìöòëÿã èñòèãàìÿòâåðèúè îëìà-ëûäûð. Ãàðøû òÿðÿôèí åøèòìÿê èñòÿäèêëÿðèíäÿí ÷îõ þç ôèêèðëÿðèíèñþéëÿìÿëèäèð. Ùç.Éóñèôèí çèíäàíäàêûëàðëà äàíûøàðêÿí éàðàðëàí-äûüû ìåòîä áó áàõûìäàí éàõøû áèð íöìóíÿäèð:

“Îíóíëà áèðëèêäÿ èêè úàâàí îüëàí äà çèíäàíà àòûëäû. Îí-ëàðäàí áèðè äåäè: “Ìÿí (éóõóäà) ýþðäöì êè, øÿðàá ñûõû-ðàì”. Äèýÿðè èñÿ áåëÿ äåäè: “Ìÿí ýþðäöì êè, áàøûìûíöñòöíäÿ ÷þðÿê àïàðûðàì, ãóøëàð äà îíäàí éåéèð. Ýÿë áóéóõóíó áèçÿ éîç. Áèç, hÿãèãÿòÿí, ñÿíèí éàõøû àäàìëàð-äàí îëäóüóíó ýþðöðöê!” Éóñèô áåëÿ úàâàá âåðäè: “Éåéÿ-úÿéèíèç òÿàì ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë ìÿí îíóí ìÿíàñûíû ñè-çÿ õÿáÿð âåðÿðÿì. Áó, Ðÿááèìèí ìÿíÿ þéðÿòäèéè åëì-ëÿðäÿíäèð. Ìÿí Àëëàhà èíàíìàéàí âÿ àõèðÿòè äÿ èíêàðåëÿéÿí áèð òàéôàíûí äèíèíè òÿðê åòäèì! Ìÿí àòà-áàáàëà-ðûì Èáðàhèì, Èñhàã âÿ Éÿãóáóí äèíèíÿ òàáå îëäóì. Áè-çÿ hå÷ áèð øåéè Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã éàðàøìàç. ÁóÀëëàhûí áèçÿ âÿ èíñàíëàðà áÿõø åòäèéè íåìÿòäèð, ëàêèí èí-ñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè øöêð åòìÿç! Åé ìÿíèì èêè çèíäàíéîëäàøûì! Àéðû-àéðû òàíðûëàð äàhà éàõøûäûð, éîõñà áèðîëàí, ãàäèð îëàí Àëëàh?! Àëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿ-ðèíèç ñèçèí âÿ àòàëàðûíûçûí ãîéäóüóíóç àäëàðäàí áàøãàáèð øåé äåéèëäèð. Àëëàh èñÿ îíëàðà hå÷ áèð äÿëèë íàçèë åò-ìÿìèøäèð. Ùþêì àíúàã Àëëàhûíäûð. Î ñèçÿ éàëíûç ÎíóíÞçöíÿ èáàäÿò åòìÿíèçè áóéóðìóøäóð. Äîüðó äèí áóäóð,ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç! Åé èêè çèíäàí éîë-äàøûì! Ñèçèí áèðèíèç éåíÿ àüàñûíà øÿðàá è÷èðäÿúÿê, äèýÿ-ðèíèç èñÿ åäàì îëóíàúàã, ãóøëàð äà îíóí áàøûíäàí éåéÿ-úÿêëÿð. Ùàããûíäà ñîðóøäóüóíóç èø áåëÿ hÿëë åäèëìèø-äèð!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 36-41).

50

51

Ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Éóñèô îíà éóõó éîçóìóíó ñîðóøàí èí-ñàíëàðà ÿââÿëúÿ áèð òÿáëèüàò àïàðìûø, ñóàëëàðûíûí ÿñë úàâàáûíûèñÿ àõûðäà âåðìèøäèð. ßýÿð ÿââÿëúÿ éóõóíóí éîçóìóíó ñþé-ëÿñÿ, ñîíðà òÿáëèüàòà áàøëàñàéäû, áÿëêÿ äÿ îíó äàhà àç ìàðàã-ëà äèíëÿéÿúÿêäèëÿð.

Åéíè øÿêèëäÿ Ùç.Ìóñà äà Ôèðîíëà äàíûøàðêÿí èñòèãàìÿòâå-ðèúè áèð öñóáäàí éàðàðëàíûð:

“Ôèðîí ñîðóøäó: “Áÿñ ÿââÿëêè íÿñèëëÿðèí hàëû íåúÿäèð?”Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Îíëàðà äàèð áèëèê éàëíûç Ðÿá-áèìèí äÿðýàhûíäà îëàí áèð êèòàáäàäûð. Ðÿááèì õÿòà åò-ìÿç âÿ óíóòìàç!” Î êè, éåð öçöíö ñèçèí ö÷öí äþøÿìèø,îðàäà ñèçèí ö÷öí éîëëàð ñàëìûø, ýþéäÿí éàüìóð éàüäûð-ìûøäûð. Áèç î éàüìóðëà íþâáÿíþâ áèòêèëÿðäÿí úöòëÿð éå-òèøäèðìèøèê” (“Òàhà” ñóðÿñè, 51-53).Ùç.Éóñèôèí âÿ Ùç.Ìóñàíûí äàíûøûãëàðûíäà ýþñòÿðäèéè áó

“àüûë” ìþìèíëÿðèí äÿ hÿð çàìàí ìöäðèê, àüûëëû âÿ éîëýþñòÿðè-úè áèð äàíûøûã öñëóáóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿëÿðèíèí âàúèáëèéèíÿ èøà-ðÿäèð. Ìþìèí ñþháÿòèí öìóìè ýåäèøàòûíà hàêèì îëìàëû, ñþh-áÿòè ãàðøûñûíäàêûíûí èñòÿéèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ äåéèë, þçöíöí ëà-çûì áèëäèéè âÿ ÷îõ ôàéäàëû îëàúàüûíà èíàíäûüû øÿêèëäÿ àïàðìà-üû âÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿéè áèëìÿëèäèð.

12. Èëê ìöãàâèìÿòè òÿáëèüàòû àïàðàíûí ýþñòÿðìÿñèíè ýþçëÿéèá áóíà ýþðÿ öñóë òÿéèí åòìÿêÄàíûøûãäà èñòèãàìÿòâåðèúè îëìàüûí öñóëëàðûíäàí áèðè äÿ ÿâ-

âÿëúÿ ãàðøû òÿðÿôèí ôèêðèíè âÿ éà èäåéàñûíû þéðÿíèá ñîíðà äàáóíà ýþðÿ áèð ìþâçó âÿ öñëóá òÿéèí åòìÿêäèð. Áó, ãàðøû òÿ-ðÿôè ÷îõ òåç òàíûìàã ö÷öí øÿðàèò éàðàäàð âÿ ìþìèíèí hÿìñþh-áÿòèíèí åhòèéàúû îëìàéàí áèð ìþâçóäàí äàíûøàðàã âàõòû èòèð-ìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëàð.

Ãóðàí áó èíúÿ òàêòèêàíû Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ âåðèð. Ùç.Ìó-ñà èëÿ Ôèðîíóí úàäóýÿðëÿðè àðàñûíäàêû äèàëîã áåëÿäèð:

“Ôèðîí òàéôàñûíûí ÿéàíëàðû äåäèëÿð: “Øöáhÿñèç êè, áó ÷îõáèëèêëè áèð ñåhðáàçäûð. Î ñèçè éóðäóíóçäàí ÷ûõàðòìàã èñ-òÿéèð!” Ôèðîí äà: “Åëÿ èñÿ òÿäáèðèíèç íÿäèð?” äåéÿ ñîðóø-äó. Îíëàð äåäèëÿð: “Îíó ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ñàõëà âÿøÿhÿðëÿðÿ ñåhðáàçëàðû éûüàí àäàìëàð ýþíäÿð êè, íÿ ãÿ-äÿð áèëèêëè ñåhðáàç âàðñà, hàìûñûíû òóòóá ýÿòèðñèíëÿð!”Ñåhðáàçëàð ôèðîíóí éàíûíà ýÿëèá äåäèëÿð: “ßýÿð áèç öñ-òöí ýÿëñÿê, éÿãèí êè, áèçÿ áèð ìöêàôàò âåðèëÿúÿê!” Ôè-ðîí: “Áÿëè, øöáhÿñèç êè, ñèç ÿí éàõûí àäàìëàðäàí îëàúàã-ñûíûç!” - äåéÿ úàâàá âåðäè. Ñåhðáàçëàð äåäèëÿð: “Éà Ìó-ñà! Éà ñÿí àò, éà äà áèç àòàã!” Ìóñà: “Ñèç àòûí!” - äå-äè. Îíëàð àòäûãäà, àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðûãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð. Áèç äÿ Ìó-ñàéà: “ßñàíû òóëëà!” - äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá ýþð-äöëÿð êè ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿ-ðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿ-ðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèë-äèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 109-119).Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðûíà “ÿââÿëúÿ ñèç àòûí” äåìÿê-

ëÿ óüóð ÿëäÿ åòìèøäèð, áó öñóë ðÿñóëëàðûí éîëóíó äàâàì åòäè-ðÿí ìþìèíëÿð ö÷öí äÿ hÿð çàìàí éàðàðëàíàúàãëàðû áèð ãàéíàã-äûð. ßââÿëúÿ ãàðøû òÿðÿôèí ôèêðèíè ñîðóøìàã, ÿââÿëúÿ îíóí äö-øöíäöêëÿðèíè îðòàéà ÷ûõàðûá áóíà íÿçÿðÿí áèð ìöíàñèáÿò âÿàíëàòìà òÿðçè ìöÿééÿí åòìÿêëÿ î áàòèë ôèêèð ãóðóëóøóíó éûõ-ìàã äàhà òÿñèðëè îëàúàã.

52

53

13. Èíñàíû ñÿhâ äàâðàíûøëàðäàí ÷ÿêèíäèðÿí öñëóáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê“Éàõøûëûüû ÿìð åäèá ïèñëèêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿ” Ãóðàíûí ìöõ-

òÿëèô àéÿëÿðèíäÿ ÿìð åäèëÿí ÷îõ þíÿìëè áèð èáàäÿòäèð. Áó èáà-äÿòèí òÿáëèüàò àïàðûëàí èíñàíà ãàðøû òÿòáèã åäèëìÿñèíèí âàúèáëè-éè äÿ à÷ûãäûð: éàëíûç òÿáëèüàò àïàðìàãëà, éÿíè “éàõøûëûüû ÿìðåòìÿêëÿ” êèôàéÿòëÿíìÿéÿúÿê, åéíè çàìàíäà “ïèñëèêäÿí ÷ÿêèí-äèðìÿ” hþêìö äÿ òÿòáèã åäèëÿúÿêäèð.

Èíñàíû ñÿhâ hÿðÿêÿò âÿ äöøöíúÿëÿðè îðòàéà ÷ûõàðûëàðàã Ãó-ðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿ, äîüðó îëàíëàð èçàh åäèëìÿëèäèð. Éåíÿ åé-íè hÿðÿêÿòëÿðè åòñÿ, ðÿçèë áèð hàëà äöøÿúÿéè ñþéëÿíìÿëèäèð.Ãàðøû òÿðÿôèí õÿòàëàðû ÿñëà îíà ãàðøû äåéèë, ñàíêè ö÷öíúö áèðøÿõñäÿí áÿhñ åäèëìèø êèìè ñþéëÿíÿ áèëÿð. Áóíëàðû äàâàì åò-äèðìÿñèíèí àüûë âÿ âèúäàíäàí êÿíàð áèð äàâðàíûø îëàúàüûíûñþéëÿéÿðÿê äîüðóëàðû òÿòáèã åòìÿéÿ éþíëÿíäèðèëèð.

14. Äîëàéû éîëëà àíëàòìàãÃàðøûëûãëû ñþháÿòëÿðäÿ ÷îõ âàõò èíñàíûí øÿõñèíÿ áèð õèòàá

òÿðçèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Àíúàã áèð òÿáëèü ìåòîäó îëàðàã áóí-äàí áàøãà áèð äÿ áàøãà øÿõñëÿð âÿ èíñàíëàð íöìóíÿ ýþòöðöëÿ-ðÿê, áÿçè èçàhàòëàð âåðèëÿðÿê, àììà éåíÿ ãàðøûäàêûíà ÷àòäûðûë-ìàã èñòÿíÿíëÿðè ñþéëÿìÿê ìöìêöíäöð. Áó äà òÿáëèüàò àïà-ðàíëà òÿáëèü åäèëÿí àðàñûíäà éàðàíàúàã ýÿðýèíëèéè ÿíýÿëëÿìÿêéàõóä äà îíóí ìöäàôèÿ ïñèõîëîýèéàñûíà ýèðÿðÿê îíà ñþéëÿ-íÿíëÿðÿ ãóëàã òûõàìàñûíà ìàíå îëìàã ö÷öí ôàéäàëû áèð ìå-òîääóð.

15. Âèúäàíëû âÿ hÿññàñ îëìàüà èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿêÒÿáëèüäÿêè ìÿãñÿä ñàäÿúÿ ìÿëóìàò âåðìÿê, éÿíè þéðÿò-

ìÿê äåéèë. ßêñèíÿ, áóíäàí äàhà ìöhöì îëàí èø ãàðøû òÿðÿôèí

âèúäàíûíû îéàíäûðìàã, îíó ñÿìèìè áèð íÿôñ ìöhàñèáÿñèíÿ ñö-ðöêëÿìÿêäèð. Áóíóí ö÷öí äÿ èêè òÿðÿô àðàñûíäà ñÿìèìè âÿ èñ-òè áèð äèàëîãóí, þéðÿäèúè öñëóáäàí ÷îõ êþìÿêåäèúè áèð öñëóáóíãóðóëìàñû ëàçûìäûð. Ùç.Èáðàhèìèí ãþâìö èëÿ îëàí äèàëîãó íÿ-òèúÿñèíäÿ àïàðûúû èíêàð÷ûëàðûí áèð âèúäàí ìöhàñèáÿñè åòìÿêìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìàñû áóíà íöìóíÿäèð. Ãóðàíäà áåëÿ äå-éèëèð:

“Îíëàð ýåäÿí êèìè Èáðàhèì áöòëÿðè ïàð÷à-ïàð÷à åäèáéàëíûç îíëàðûí áþéöéöíö ñàõëàäû êè, áÿëêÿ, ãàéûäûá îíàáàø ÷ÿêäèëÿð. Îíëàð ãàéûäàí êèìè èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüó-íó ýþðöá äåäèëÿð: “Áóíó òàíðûëàðûìûçà êèì åäèáñÿ, î,øöáhÿñèç êè, çàëèìëÿðäÿíäèð!” Ìöøðèêëÿðèí áÿçèëÿðè: “Èá-ðàhèì äåéèëÿí áèð ýÿíúèí îíëàðû ïèñëÿäèéèíè åøèòìèøèê!” -äåäèëÿð. Ãàëàíëàðû: “Áóíëàðûí øàhèäëèê åäÿ áèëìÿëÿðèö÷öí îíó úàìààòûí ýþçö ãàáàüûíà ýÿòèðèí!” - äåäèëÿð.Ìöøðèêëÿð Èáðàhèìè òàïûá ýÿòèðÿðÿê: “Éà Èáðàhèì! Òàí-ðûëàðûìûçû ñÿíìè áó ýöíÿ ñàëäûí?” - äåéÿ ñîðóøäóëàð. Èá-ðàhèì ñûíäûðìàäûüû èðè áöòö ýþñòÿðèá: “Áÿëêÿ, îíëàðûíáó áþéöéö áóíó åòìèøäèð. ßýÿð äàíûøà áèëèðëÿðñÿ, þçëÿ-ðèíäÿí ñîðóøóí!” - äåéÿ úàâàá âåðäè. Áóíóí íÿòèúÿñèí-äÿ îíëàð þç-þçëÿðèíÿ ìöðàúèÿòëÿ: “Ñèç, äîüðóäàí äà, çà-ëèìëÿðñèíèç” - äåäèëÿð” (“ßíáèéÿ” ñóðÿñè, 58-64).Áó ãèññÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, âèúäàí èíñàíûí è÷èíäÿêè

äîüðó éîëýþñòÿðÿíäèð. Èíñàíëàð âèúäàíëàðûíà óéäóüó çàìàíäöçýöí hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áó, äèíèí þçöíäÿ äÿ âàð. Àëëàh ðèçà-ñûíà ÿí óéüóí îëàí äàâðàíûøû èíñàíà âèúäàíû âàñèòÿñèëÿ áèð íþâèëhàì åäÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ äèíè þéðÿíÿí èíñàíûí âèúäàíû ãàðøû-ñûíäà îíäàí ñÿìèìè îëàðàã èñòèôàäÿ åòìÿñèíè ÿíýÿëëÿéÿí øåé-ëÿð âàðñà (ìÿñÿëÿí, ÿòðàôûí òÿñèðèíäÿí ÷ÿêèíìÿê, àäÿòëÿðäÿíÿë ÷ÿêìÿê âÿ ñ. êèìè), áó ÿíýÿëëÿðè îðòàäàí ãàëäûðìàã âÿ îíóâèúäàíûíà èòàÿò åòìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð.

54

55

16. Ìöñòÿãèë äöøöíìÿñèíè òÿìèí åòìÿêÈíñàíûí äîüðóíó ýþðÿ áèëìÿñè, äîüðó ãÿðàð âåðÿ áèëìÿñè,

Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿ, éàíëûø äöøöíúÿñèíè äîüðó èëÿ ÿâÿç åäÿáèëìÿñè ö÷öí ìöñòÿãèë äöøöíìÿñè ÿñàñ øÿðòäèð. Áóíóí ö÷öíàüëûí òÿçéèãëÿðäÿí óçàã îëìàñû, òÿÿññöáäÿí òÿìèçëÿíìÿñè ëà-çûìäûð. Äèíè òÿçÿ þéðÿíÿí áèð èíñàíû úàhèë úÿìèééÿòäÿ áóíëà-ðà íàèë îëìàéàúàüûíû äöøöíÿðÿê ìöñòÿãèë äöøöíìÿñèíè ÿíýÿë-ëÿéÿúÿê ñÿáÿáëÿðè àðàäàí ýþòöðÿí èçàhëàð âåðìÿê îëàð. Áó øÿ-êèëäÿ ðàhàò îëìàñû ö÷öí øÿðàèò hàçûðëàìàã ñþéëÿíÿíëÿðèí òÿñè-ðèíè àðòûðàúàã.

17. Òÿçéèã ýþñòÿðìÿìÿê âÿ ìÿúáóð åòìÿìÿêÒÿáëèüàò àïàðàí ãàðøûñûíäàêûíà áèð øåéè èíàíäûðìàã, ôèêðèíè

îíà ãÿáóë åòäèðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ äåéèë. Îíóí öçÿðèíÿ äö-øÿí èø ñàäÿúÿ Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åòìÿêäèð. Ùèäàéÿòè âÿèìàí ýÿòèðìÿñèíè îíà Àëëàh âåðÿúÿêäèð. Áó ñÿáÿáäÿí òÿçéèãýþñòÿðìÿñèíèí âÿ ìÿúáóð åòìÿñèíèí hå÷ áèð êþìÿéè îëìàéà-úàã. Ùÿì÷èíèí Ãóðàí “Àðòûã ñÿí þéöä-íÿñèhÿò âåð. Ñÿí àí-úàã þéöä âåðÿíñÿí. Îíëàðûí öçÿðèíäÿ hàêèì äåéèëñÿí”(“Üàøèéÿ” ñóðÿñè, 21-22) âÿ éà “ßýÿð Ðÿááèí èñòÿñÿéäè, éåðöçöíäÿ îëàíëàðûí hàìûñû èìàí ýÿòèðÿðäè. Èíñàíëàðû èìàíýÿòèðìÿéÿ ñÿíìè ìÿúáóð åäÿúÿêñÿí?” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 99)êèìè hþêìëÿðëÿ ìþìèíè áó äàâðàíûøäàí óçàãëàøäûðûð. Òÿçéèãýþñòÿðìÿìÿê âÿ ãàðøûäàêû èíñàíû èíàíìàãäà ñÿðáÿñò áóðàõ-ìàã òÿáëèüàò àïàðàíûí ñÿìèìèëèéèíÿ âÿ áèð ìÿíôÿÿò äöøöíìÿ-äèéèíÿ äàèð òÿñÿââöð îéàäàúàüû ö÷öí ñþéëÿíÿíëÿðè äàhà òÿñèð-ëè åäÿúÿê.

18. Ñþéëÿíÿíëÿðÿ áèýàíÿ ãàëìàìàñûíû òÿìèí åòìÿêÝþðöíöøäÿ îíëàðëà äàíûøìàüûí ÷îõ àñàí, àíúàã ÿñëèíäÿ ÿí

÷ÿòèí îëàí èíñàíëàð ñþéëÿíÿíëÿðÿ áèýàíÿ ãàëàíëàðäûð. ×öíêè áóòèï èíñàíëàðûí ôèêèðëÿðèíè þéðÿíìÿê àñàí äåéèë. Ñþéëÿíÿíëÿðÿñóñàðàã âÿ éà ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìÿäÿí òÿñäèã åòìèø êèìè ýþ-ðöíìÿëÿðè èëÿ äàíûøûëàíëàðû ãÿáóë åòäèêëÿðè çÿíí åäèëèð. ßñëèí-äÿ äàõèëÿí áóíó ãÿáóë åòìèð âÿ îíà ìàðàã ýþñòÿðìèðëÿð. ßêñôèêèðëÿ ìöáàhèñÿ åäÿí áèðè hå÷ îëìàñà ðåàêñèéà ýþñòÿðèð âÿ íÿ-hàéÿòäÿ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëèð. Ãÿðàðñûç âÿ áèýàíÿ èíñà-íûí âÿçèééÿòè äàhà äîëàøûã îëóð. Áåëÿ èíñàíëàðû ìþâçóéà úÿëáåòìÿê ö÷öí íîðìàë äàíûøûã òÿðçèíäÿí áàøãà îíëàðäà ìàðàãîéàòìàã ö÷öí ÷îõ òÿñèðåäèúè öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûì-äûð. Ìÿñÿëÿí, þëöìäÿí áÿhñ åäèá îíóí äà áèð ýöí ÷öðöéöáòîðïàüà ãàðûøàúàüûíäàí, ìàääÿíèí ÿñëèíäÿí âÿ éà îíóí ÷îõáþéöê ÿhÿìèééÿò âåðäèéè äÿéÿðëÿðèí áîø, ìÿíàñûç îëìàñûíäàíáÿhñ åäèá îíó áó âÿçèééÿòäÿí ÷ûõàðìàã îëàð. Èíñàíëàðûí ìà-ðàã ýþñòÿðìÿñèíè áó øÿêèëäÿ òÿìèí åòìÿê îëàð.

19. Ùÿð êÿñëÿ ëàéèã îëäóüó øÿêèëäÿ äàâðàíìàãÀëëàhûí åë÷èëÿðèíèí òÿáëèüàò çàìàíû îíëàðà ýþñòÿðèëÿí ðÿôòà-

ðà ýþðÿ áèð öñëóáäàí éàðàðëàíäûüûíû ýþðöðöê. Áÿçÿí ÷îõ ìö-ëàéèì äàíûøûã òÿðçèíäÿí éàðàðëàíàí åë÷èëÿð áÿçÿí äÿ Àëëàhûíÿçàáû èëÿ ãîðõóäàðàã ñÿðò áèð äàíûøûã öñëóáó âÿ äàâðàíûø òÿðçèýþñòÿðèðëÿð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh äà èíñàíëàðûí äèíÿ âÿ ìþìèíëÿðÿãàðøû îëàí ðÿôòàðûíà ýþðÿ îíëàðà ìöõòÿëèô úöð äàâðàíìàüû ìÿñ-ëÿhÿò ýþðìöøäöð. Ìÿñÿëÿí, èêèöçëöëÿðÿ, Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ãàð-øû ìöáàðèçÿ àïàðàíëàðà, èíêàð åäÿíëÿðÿ ãàðøû ñÿðò äàâðàíìàüûóéüóí ýþðÿðêÿí (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 73) àìàí èñòÿéÿí áèð ìöø-ðèêÿ äÿ àìàí âåðìÿéè ñþéëÿìèøäèð (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 6). Áó-íóí êèìè òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèí äÿ ãàðøûñûíäàêûíûí äèíëÿ âÿ

56

57

ìþìèíëÿðëÿ ðÿôòàðà ýþðÿ áèð öñëóá âÿ òÿðç ýþñòÿðÿ áèëÿð. Äà-íûøûã òÿðçèíäÿ âÿ ìþâçóëàðûí èçàhûíäà äîçàíû èíñàíëàðûí âÿ-çèééÿòèíÿ ýþðÿ àçàëäûá-÷îõàëäà áèëÿð. Öñòÿëèê hÿðÿíèí áèð úöðòÿñèðëÿíìÿñè âÿ åhòèéàúû îëà áèëÿð. Êèìèñèíè ìöëàéèì ñþçÿ, êè-ìèñèíèí äÿ êîíêðåò áèð èçàhà åhòèéàúû âàð. Áó, áèð hÿêèìèíãàðøûëàøäûüû ìöõòÿëèô õÿñòÿëÿðÿ àñïèðèí âåðìÿêäÿí, èéíÿ âóð-ìàãäàí ÿìÿëèééàò åòìÿñèíÿ ãÿäÿð ÿí ìöõòÿëèô ìöàëèúÿëÿðàïàðìàñû êèìè áèð øåéäèð.

20. Ñöãóòà óüðàìûø ÿââÿëêè úÿìèééÿòëÿðäÿí äàíûøìàãÈíñàíû èíêàðà àïàðàí ôàêòîðëàðäàí áèðè îíà ÿáÿäè îëàðàã éà-

øàéàúàüû, hå÷ þëìÿéÿúÿéè hèññèíè âåðÿí áèð àëäàíìàäûð. Úà-âàíëàð hÿìèøÿ úàâàí ãàëàúàãëàðûíû âÿ éà ÷îõ óçóí ìöääÿòäÿíñîíðà éàøëàíàúàãëàðûíû çÿíí åäèðëÿð. Îðòà éàøëûëàð äà þçëÿðèíèþìöðëÿðèíèí óçóí îëìàñû òÿñÿëëèñè èëÿ îâóäóðëàð. ßòðàôëàðûíäà-êû ìÿäÿíèééÿò äÿ îíëàðûí àëäàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Èíñàíëàðòÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóø éöêñÿê áèíàëàð, áÿçÿêëè âÿ ýþçãàìàøäû-ðûúû ÿñÿðëÿð, åâëÿð, ìàøûíëàð âÿ ñ. hàìûñû îíëàðà éàøàäûãëàðû hÿ-éàòûí ÿáÿäè âÿ ñàüëàì îëìàñû öìèäèíè âåðèð.

ßñëèíäÿ áó àëäàíìà êàèíàòûí èëê âÿ ÿí áþéöê àëäàíìàñûí-äàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Ùç.Àäÿìèí âÿ hÿéàò éîëäàøûíûí úÿí-íÿòäÿí ãîâóëìàëàðûíà ñÿáÿá øåéòàíûí “ñÿíÿ ÿáÿäèééÿò àüà-úûíû âÿ êþhíÿëèá õàðàá îëìàéàúàã áèð ìöëêö ýþñòÿðèììè?”(“Òàhà” ñóðÿñè, 120) øÿêëèíäÿêè èôàäÿñè îëìóøäóð.

Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ ãàðøû òÿðÿô, éÿíè òÿáëèü åäèëÿí ÷îõ áþ-éöê áèð ôèòíÿäÿí ãîðóíìàëûäûð. Þçöíö âÿ ÿòðàôäàêûëàðû ÿáÿäèâÿ ñàüëàì áèð âàðëûãëàð úÿìèééÿòè êèìè ýþðìÿìÿëè âÿ ÿñëèíäÿhÿð øåéèí âÿ hàìûíûí Àëëàhûí èðàäÿñè èëÿ âàð îëàí âÿ Î, äèëÿ-éÿíäÿ éîõ îëàúàã áèð õÿéàë, ôÿhì îëäóüóíó þéðÿíìÿëèäèð.Áèëìÿëèäèð êè, êàèíàòäàêû áöòöí hÿéàò Àëëàhûí “Ùàéé” (“Ùÿéàò

âåðÿí”) ñèôÿòèíèí ýþðöíìÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. ÂÿÀëëàh áó ýþðöíòöëÿðè ÷îõ çÿèô âÿ ìöâÿããÿòè áèð òÿáèÿòäÿ éà-ðàòìûøäûð.

ßââÿëëÿð éàøàíìûø âÿ Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éîõ åäèëìèøúÿìèééÿòëÿðèí õÿáÿðëÿðè òÿáëèüàò àïàðûëàí èíñàíûí áåéíèíÿ éåð-ëÿøìèø áó àëäàíìàíûí ñèëèíìÿñè ö÷öí éàðàðëû îëà áèëÿð. Íå÷ÿ-íå÷ÿ ýöúëö ãþâìëÿð, áþéöê ìÿäÿíèééÿòëÿð ñûðô Àëëàhûí ÿìðè-íÿ èòàÿò åòìÿäèêëÿðè ö÷öí ãîðõóíú áèð øÿêèëäÿ ìÿhâ åäèëìèø,Îíóí ãÿçÿáèíÿ ýÿëìèøëÿð. Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Ìÿýÿð þçëÿðèíäÿí ÿââÿë íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿñèëëÿðè ìÿhâ åòäè-éèìèçè ýþðìÿäèëÿðìè? Îíëàðà éåð öçöíäÿ ñèçÿ âåðìÿäè-éèìèç èìêàíëàð âåðìèøäèê. Ýþéäÿí îíëàðà áîë éàüûøýþíäÿðìèø, àëòûíäàí ÷àéëàð àõûòìûøäûã. Áèç îíëàðû ýö-íàhëàðûíà ýþðÿ ìÿhâ åòäèê âÿ îíëàðäàí ñîíðà áàøãà éå-íè áèð íÿñèë éàðàòäûã” (“ßíàì” ñóðÿñè, 6).Àëëàhûí åë÷èëÿðèíè ýþíäÿðäèéè áöòöí úÿìèééÿòëÿð äèíè éàëàí

ñàéìàëàðû âÿ ðÿñóëëàðà ãàðøû ÷ûõìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ Àëëàh òÿðÿ-ôèíäÿí ñöãóòà óüðàäûëìûøëàð. Ãóðàíäà áó hÿãèãÿò “Íÿhàéÿòîíëàð îíó òÿêçèá åòäèëÿð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áóëóäëó ýöíöíÿçàáû îíëàðû éàõàëàäû. Ùÿãèãÿòÿí î ýöí ÿçàáû áþéöê áèðýöí èäè” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 189) àéÿñè èëÿ áèëäèðèëèð. Áèð áàøãààéÿäÿ èñÿ áåëÿ äåéèëèð:

“Áèç hå÷ áèð ìÿìëÿêÿòè îðà ïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðìÿ-äÿí ìÿhâ åòìÿäèê! Ïåéüÿìáÿðëÿðè þéöä-íÿñèhÿò âåð-ìÿê ö÷öí ýþíäÿðäèê. Áèç çàëèì äåéèëèê!” (“Øóÿðà” ñó-ðÿñè, 208-209).Ùÿëàê îëìóø ãþâìëÿðèí àíëàäûëìàñû, hÿòòà áóíëàðäàí ãàëàí

àðõåîëîæè òàïûíòûëàðûí ýþñòÿðèëìÿñè âÿ è÷èíäÿ éàøàíûëàí ãþâìöíäÿ Àëëàh èñòÿðñÿ hÿð àí äàüûëà áèëÿúÿéèíè àíëàòìàñû òÿáëèüàòàïàðûëàíûí Àëëàhäàí áàøãà èíàíäûüû øåéëÿðèí ìöhöì áèð ãèñìè-íè éîõ åäÿð. Áþéöê áèð ýöú îëàðàã ãÿáóë åòäèéè ìÿäÿíèééÿò

58

59

âÿ òåõíîëîýèéàíûí èíñàíëàðû Àëëàhûí àúèç áèð áÿíäÿñè îëìàã-äàí óçàãëàøäûðìàäûüûíû, Àëëàhäàí áàøãà äà ýöúöíÿ èíàíûëàúàãâÿ ãîðõóëàúàã áèð ãöäðÿò ñàhèáè îëìàäûüûíû îíà hèññ åòäèðèð.

21. Þëöìö õàòûðëàòìàãÌÿäÿíèééÿòëÿðèí âÿ úÿìèééÿòëÿðèí ìÿhâè ãÿäÿð áÿëêÿ äÿ

äàhà ÷îõ äöøöíäöðöúö âÿ “àéàãëàðû éåðÿ áàüëàéàí” áèð ìþâ-çó âàðñà, î äà èíñàíûí ìÿhâè, éÿíè þëöìöäöð. Áó ñÿáÿáäÿíèíñàíëàðûí ÷îõó áàøãàëàðûíûí þëöìöíÿ øàhèä îëäóãëàðû hàëäàþçëÿðèíèí äÿ áèð ýöí ìöòëÿã áó àãèáÿòëÿ ãàðøûëàøàúàãëàðûíû,þëÿúÿêëÿðèíè äöøöíìöð. Áóíäàí hÿìèøÿ ãà÷ûð, ñàíêè hå÷ þë-ìÿéÿúÿêëÿðìèø êèìè þçëÿðèíè àëäàäûðëàð. Þëöìäÿí hå÷ áÿhñåòìèð, îíó äöøöíìÿêäÿí ãà÷ûð âÿ áþéöê áèð ãÿôëÿò è÷èíäÿ éà-øàéûðëàð. Ùàëáóêè Àëëàh áó hþêìö âåðèð:

“Ãîðõóá ãà÷äûüûíûç þëöì ñèçè ìöòëÿã éàõàëàéàúàãäûð.Ñîíðà ñèç ýèçëèíè äÿ, àøêàðû äà áèëÿíèí höçóðóíà ãàéòà-ðûëàúàãñûíûç. Î äà ñèçÿ íÿëÿð åòäèéèíèçè õÿáÿð âåðÿúÿê-äèð!” (“Úöìÿ” ñóðÿñè, 8).Èìàí ýÿòèðÿíëÿð èñÿ èíêàð÷ûëàðûí ÿêñèíÿ îëàðàã òåç-òåç þëö-

ìö äöøöíöð, åòäèêëÿðèíèí håñàáûíû âåðÿúÿêëÿðèíè áèëäèêëÿðèö÷öí hÿð àí Àëëàhû ðàçû ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð. Äèíè þéðÿíìÿéÿ,Àëëàhû òàíûìàüà áàøëàéàí áèðèñèíèí þëöìö äöøöíìÿñè, hÿð àíhÿð éåðäÿ þëÿúÿéèíè áèëìÿñè îíó äÿððàêÿëè äàâðàíìàüà âÿ äè-íè ñàô áèð øÿêèëäÿ éàøàìàüà ñþâã åäèð.

Áó ñÿáÿáäÿí äÿ èíñàíûí èìàíè øöóðóíó à÷àí áó ìöhöììþâçóíóí ãàðøû òÿðÿôÿ àíëàäûëìàñû ÷îõ ëàçûìëû âÿ õåéèðëèäèð.Îíóí þëöì hàããûíäà äöøöíìÿñèíèí äöíéàíûí ìöâÿããÿòèëèéè-íè àíëàéûá äèíÿ éþíÿëìÿñèíÿ áþéöê òÿñèðè îëàúàã.

22. Èíñàíûí àúèçëèéèíè àíëàòìàãÀëëàhû ýÿðÿê îëäóüó ãÿäÿð ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿí áèð èíñàí

þçöíöí ìàhèééÿòèíè äÿ ãàâðàéà áèëìÿç. Àëëàhûí áþéöêëöéöíöâÿ ãöäðÿòèíè àíëàìàìûøñà, þçöíöí àúèçëèéèíè äÿ äÿðê áèëìÿç.Áó ñÿòhè äöøöíÿí èíñàí hÿð øåéè þçöíöí åòäèéèíè, ýöúëö îëäó-üóíó, hÿãèãÿòäÿ Àëëàhûí ñàhèá îëäóüó ñóðÿòëÿðÿ þçöíöí äÿ ñà-hèá îëäóüóíó çÿíí åäèá þç-þçöíÿ ëîâüàëàíûð. Áó äöøöíúÿéÿýþðÿ äÿ hÿð øåéè àçüûí áèð àíëàéûøëà ýþðöð. Áó ñÿáÿáäÿí îíóíÿòäÿí, ñöìöêäÿí îëäóüóíó, äàìàðûíäàí úöçè áèð çÿäÿäÿí þëÿáèëÿúÿéèíè, áÿäÿíèíäÿêè hå÷ áèð øåéÿ àç äà îëñà òÿñèðèíèí îë-ìàäûüûíû, àüçû ãîõóéàí, ýþçö, ãóëàüû, áóðíó ÷èðêëÿíÿí, àéàã-éîëóíà åhòèéàúû îëàí àúèç âÿ çÿèô áèð âàðëûã îëäóüóíó éàõøûúàòÿðèô åòìÿê ëàçûìäûð. Öñòÿëèê îíó éàøàäàíûí, íÿçàðÿò åäèá ãî-ðóéàíûí, îíà ðóçè âåðÿíèí, áöòöí ýöú âÿ ãöââÿò ñàhèáèíèíÀëëàh îëäóüóíó, ñàhèá îëäóüóíó çÿíí åòäèéè øåéëÿðèí îíàÀëëàh òÿðÿôèíäÿí âåðèëäèéèíè âÿ ñàhèáèíèí äÿ Î îëäóüóíó, áèðñþçëÿ, Àëëàhûí áþéöêëöéöíö âÿ þç àúèçëèéèíè àíëàìàñû ö÷öíøÿðàèò éàðàòìàã ëàçûìäûð. Èíñàíûí áèëìÿñè âàúèá îëàí ÿí áþéöêåëì Ãóðàíäà áåëÿ ýþñòÿðèëèð:

“Åé èíñàíëàð! Ñèç Àëëàhà ìþhòàúñûíûç. Àëëàh èñÿ ìþhòàúäåéèëäèð, øöêðÿ ëàéèãäèð!” (“Ôàòèð” ñóðÿñè, 15).

60

61

ÌÖÕÒßËÈÔ ÒßÁËÈÜÀÒ ÖÑÓËËÀÐÛ

1. Øèôàhè òÿáëèüàòëà éàíàøû éàçûëû òÿáëèüàò ìåòîäóíó äà òÿòáèã åòìÿêÙç.Ñöëåéìàí Ñÿáà hþêìäàðû Áÿëãèñÿ ìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê

éàçûëû òÿáëèü ìåòîäóíäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð (“Íÿìë” ñóðÿñè,28). Áó ýöí Àëëàhûí äèíèíè àíëàìàã âÿ áóíóíëà áàüëû áèð ìå-ñàæ ýþíäÿðìÿê ö÷öí ìöòëÿã éàçûëû ìåòîääàí èñòèôàäÿ åòìÿêëàçûìäûð. Áóíó èñòÿð ìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê, èñòÿðñÿ äÿ êèòàá, ãÿ-çåò, æóðíàë ÷ûõàðàðàã, ìÿãàëÿëÿð, ñèëñèëÿ éàçûëàð hàçûðëàéàðàãéåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿðëÿð. Éàçû äàèìè îëäóüóíäàí âÿ áåëÿúÿ òÿê-ðàð-òÿêðàð îõóíà áèëäèéèíäÿí áó öñóë ÷îõ òÿñèðëèäèð.

2. Êöòëÿâè òÿáëèüàòÙç.Ìóñà úÿìèééÿòèí ðÿháÿðëÿðèíÿ òÿáëèü åòìÿêëÿ éàíàøû

áöòöí õàëãà äà êöòëÿâè òÿáëèüàò àïàðìàã ö÷öí îíëàðû áÿðàáÿðîëìàüà ÷àüûðìûøäûð (“Òàhà” ñóðÿñè, 59; “Øóÿðà” ñóðÿñè, 39).Áó ýöí äÿ ìþìèíëÿð êöòëÿéÿ õèòàá âàñèòÿëÿðè èëÿ èçäèhàìëû úÿ-ìèééÿòëÿðÿ åéíè àíäà òÿáëèüàò àïàðà áèëÿðëÿð. Éàçûëû ìÿòáóàò,òåëåâèçîð, ðàäèî, ìÿêòóá, êèòàá êèìè âàñèòÿëÿðëÿ úÿìèééÿòèíáöòöí òÿáÿãÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàã âÿ Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèüåòìÿê ìöìêöíäöð.

3. Úÿìèééÿòèí ãàáàãúûëëàðûíà âÿ ðÿháÿðëÿðèíÿ òÿáëèü åòìÿêÀëëàhûí åë÷èëÿðè éàøàäûãëàðû úÿìèééÿòèí ðÿháÿðëÿðèíÿ, ñèñòåì

ðÿháÿðëÿðèíÿ òÿáëèüàò àïàðìûøäûëàð. ×öíêè îíëàð úÿìèééÿòèíÿëèíäÿ ýöúö îëàí âÿ õàëãû èäàðÿ åäÿí áèð ãîëóäóð. Áó ñÿáÿá-äÿí ìöhöì éåðëÿðäÿ îëàí èíñàíëàðëà äèàëîã ãóðìàã, îíëàðàòÿáëèü åòìÿê ÷îõ òÿñèðëè áèð ìåòîääóð.

4. Òÿáëèüàòà hàçûðëûã ýþðìÿêÃóðàíäà “ßýÿð îíëàð úèhàäà ÷ûõìàã èñòÿñÿéäèëÿð, îíà

hàçûðëûã ýþðÿðäèëÿð. Ëàêèí îíëàðûí äàâðàíûøû Àëëàhà õîøýÿëìÿçäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ìàíå îëäó. Îíëàðà: “Îòóðàíëàðëàáÿðàáÿð ñèç äÿ îòóðóí!” äåéèëäè” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 46) àéÿ-ñè èëÿ Àëëàh éîëóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàã èñòÿéÿíëÿðèí ãàáàãúà-äàí áó èøÿ hàçûðëàíìàñûíû âàúèáëèéèíÿ èøàðÿ åäèëèð.

Áó ýöí ìþìèíëÿðèí ÿí áþéöê åëìè ìöáàðèçÿñè èíñàíëàðààïàðäûãëàðû òÿáëèüàòäûð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ àïàðûëàí òÿáëèüàòëàðö÷öí èíñàíûí þçöíö hÿðòÿðÿôëè hàçûðëàìàñû ÷îõ ìöhöìäöð.

Òÿáëèüÿ hàçûðëàíìàíûí èêè öñóëó âàð. Áèðèíúèñè, éàçûëû òÿáëè-üàòû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ýþðöëÿí hàçûðëûãäûð. Ãÿçåò, êèòàá êè-ìè ìÿòáóàò âàñèòÿëÿðè èëÿ àïàðûëàí òÿáëèüàò ö÷öí àðàøäûðìà, éà-çû âÿ òåõíèêè èøëÿðè ÿhàòÿ åäÿí àðõà ïëàíäàêû èøëÿðè éåðèíÿ éå-òèðìÿê, ìàääè èìêàíû ýöúëÿíäèðìÿê áèð hàçûðëûãäûð. Èêèíúèñè,ìþìèíèí þçöíö ìààðèôëÿíäèðìÿñè, Àëëàhûí äèíèíè àíëàäà áèëÿ-úÿê ñÿâèééÿäÿ îëà áèëìÿê ö÷öí þçöíö ìÿíÿí âÿ áèëèê áàõû-ìûíäàí éåòèøäèðìÿñèäèð.

5. Òÿáëèüàòäà èõòèñàñëàøìûø ìþìèíëÿð éåòèøäèðìÿêÀëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí ýþðìÿñè âàúèá îëàí “èø áþë-

ìÿ”ñèíäÿí áåëÿ ñþç åäèð:“Ìþìèíëÿðèí hàìûñû áèðäÿí ÷ûõìàìàëûäûð. Áàðû, hÿðòàéôàäàí áèð äÿñòÿ ãàëñûí êè, úàìààòû (äþéöøäÿí) ãàéûò-äûüû çàìàí îíëàðû ãîðõóòñóí. Áÿëêÿ, îíëàð ÷ÿêèíñèíëÿð!”(“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 122).Áöòöí ìþìèíëÿð òÿáëèüàò àïàðûð, ìþìèí úàìààòû îíñóç äà

åéíè çàìàíäà áèð òÿáëèüàò÷û úàìààòäûð. Àíúàã Àëëàhûí äèíèö÷öí åäèëÿúÿê áèð ÷îõ èø âàð âÿ ìþìèíëÿð äÿ áóíëàðû áèð èø ðå-æèìè îëàðàã äàhà éàõøû âÿ õåéèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.

62

63

Òÿáëèüàò ö÷öí äÿ éåòèøìèø, Ãóðàíû éàõøû áèëÿí, õèòàá ýöúöéöêñÿê îëàí âÿ éàõøû éàçû éàçàí èõòèñàñëàøìûø ìþìèíëÿðèí îë-ìàñû âÿ îíëàðûí ÿñàñÿí òÿáëèüàò èøèíè àïàðìàñû äà ñÿìÿðÿíè âÿòÿñèðè àðòûðàð.

ÒßÁËÈÜÀÒ ÀÏÀÐÀÍ ÌÞÌÈÍÈÍ ÌÀËÈÊ ÎËÌÀËÛÎËÄÓÜÓ ÊÅÉÔÈÉÉßÒËßÐ

1. Ùèäàéÿòèí Àëëàhà àèä îëäóüóíó áèëìÿêÒÿáëèüàòû àïàðàí ìþìèí ãàðøûñûíäàêûíûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñè-

íèí, èìàí ýÿòèðìÿñèíèí âÿ éà ýÿòèðìÿìÿñèíèí îíà áàüëû îëìà-äûüûíû âÿ áóíóí éàëíûç Àëëàhà àèä áèð èø îëäóüóíó hå÷ âàõòóíóòìàìàëûäûð. Àëëàh Ïåéüÿìáÿðÿ (ñ.ÿ.â.) äÿ “Øöáhÿñèç êè,ñÿí èñòÿäèéèíè äîüðó éîëà éþíÿëäÿ áèëìÿçñÿí, àììà Àëëàhäèëÿäèéèíè äîüðó éîëà ñàëàð. Äîüðó îëàúàã êÿñëÿðè äàhà éàõ-øû Î áèëèð!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 56) àéÿñè èëÿ áóíó õàòûðëàòìûø-äûð. Ìþìèí òÿáëèü ö÷öí þçöíö éåòèøäèðèð, áèð ÷îõ ìþâçóäà óñ-òàëàøûð âÿ Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åäèð, áó, îíóí èáàäÿòèäèð. Àì-ìà èíñàíëàðûí èìàí ýÿòèðìÿñè, äîüðó éîëà äöøìÿñè öðÿêëÿðèÿëèíäÿ ñàõëàéàí Àëëàhûí äèëÿéè èëÿ îëóð. Ìþìèíèí òÿáëèü çàìà-íû áóíó äöøöíìÿñè îíóí ñÿìèìèééÿòèíèí äàhà éàõøû hèññ åäèë-ìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Öñòÿëèê áó, îíóí äàhà ðàhàò âÿ ñÿìè-ìè áèð öñëóá éàðàòìàñûíà, äàhà òÿñèðëè îëìàñûíà êþìÿê åäÿ-úÿê.

2. Ñÿìèìè îëìàãÀëëàh ìþìèíëÿðè ñÿìèìèééÿòèíÿ ýþðÿ ãèéìÿòëÿíäèðèð. Áó

ñÿáÿáäÿí äÿ Ãóðàíäà öçÿðèíäÿ ÷îõ äàéàíûëàí ìþâçóëàðäàíáèðè äÿ áóäóð. Àëëàhà ãàðøû òàì èõëàñëû îëìàã ìþìèíè Àëëàhàéàõûíëàøäûðàí, îíó ïöõòÿëÿøäèðÿí âÿ óüóð ÿëäÿ åòìÿñèíÿ ñÿ-áÿá îëàí þíÿìëè áèð õöñóñèééÿòäèð. Ùèäàéÿòè Àëëàhûí âåðÿúÿ-éèíè áèëÿðÿê äèíèí ìÿíôÿÿòèíè ýöäÿí áèð hÿðÿêÿò âÿ ñÿìèìèáèð ýþðöíöøëÿ òÿáëèüàò àïàðìàã ëàçûìäûð. Äàíûøàðêÿí äÿ åéíèøÿêèëäÿ ñÿìèìè áèð ìåòîääàí èñòèôàäÿ åòìÿê ìöhöì øÿðòëÿð-äÿíäèð.

64

65

3. Ñÿáðëè îëìàãÈíñàíûí èìàíûíûí ñàüëàìëûüûíû ýþñòÿðÿí ÿí ìöhöì õöñóñèé-

éÿòëÿðäÿí áèðè ñÿáðäèð. Ìþìèí hÿð íþâ ÷ÿòèíëèéÿ, àüûð øÿðòëÿ-ðÿ áàõìàéàðàã þëÿíÿ ãÿäÿð Àëëàh ðèçàñû ö÷öí ÷àëûøûð. Ñÿáð áó-äóð âÿ þëöìÿ ãÿäÿð äàâàì åäèð. Ãóðàíäàêû àéÿëÿðäÿ ñÿáðäÿíáÿçè íöìóíÿëÿð âàð. Áèð àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèð: “Ñÿí ñÿáð åò,øöáhÿñèç êè, Àëëàhûí âÿäè hàããäûð. Ãîé ãÿòè èíàíìàéàíëàðñÿíè éöíýöë håñàá åäèá éåðèíäÿí îéíàòìàñûíëàð” (“Ðóì”ñóðÿñè, 60).

Ñÿáðèí ÿí ÷îõ ýþñòÿðèëÿúÿéè ñàhÿëÿðäÿí áèðè äÿ òÿáëèüàòäûð.Ìþìèí ãàðøûñûíäàêû èíñàíäà èìàí èøûüûíû ýþðäöéö ìöääÿòäÿîíà ãàðøû àíëàéûøëû îëìàëû, îíà áó hÿðÿêÿòëÿðèíè äöçÿëòìÿñèö÷öí âàõò âåðìÿëèäèð. Äèíè òàíûìàéàí èíñàíëàðûí ñÿhâ hÿðÿêÿòâÿ äöøöíúÿëÿðèíè, áîø äàíûøûãëàðûíû âÿ ìþìèíèí îíà ñþéëÿäèéèýþçÿëëèêëÿð ãàðøûñûíäàêû àíëàéûøñûçëûüûíû ñÿáðëÿ ãàðøûëàìàëûäûð.Öñòÿëèê ìþìèí áóíó áþéöê áèð çþâãëÿ åäÿð. ×öíêè hÿòòà áèðèíñàíûí áåëÿ öðÿéèíèí Èñëàìà ãàðøû éóìøàëìàñûíà ñÿáÿá îëìàãáþéöê áèð èøäèð.

Ìþìèí èíñàí àïàðäûüû òÿáëèüàò öçöíäÿí áàøãà èíñàíëàðäàíâÿ éà áöòöí áèð ãþâìäÿí ÿêñ ìöíàñèáÿò ýþðÿ áèëÿð. Àììà î,äàéàíûá äóðìàìàëû, hÿð íþâ ÷ÿòèíëèéÿ âÿ íÿòèúÿñèçëèéÿ áàõ-ìàéàðàã òÿáëèüàòû äàâàì åòäèðìÿëèäèð.

Éåð öçöíäÿ 950 èë éàøàéàí (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 14) âÿ áóçàìàíûí ìöhöì áèð hèññÿñèíèí ãþâìöíÿ òÿáëèüàò àïàðìàãëàêå÷èðÿí Ùç.Íóh òÿáëèüäÿ ñÿáðèí à÷ûã íöìóíÿñèäèð. Ùç.Íóhóíãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèüè àíëàäàí ñþçëÿðè Ãóðàíäà áåëÿ êå÷èð:

“Î äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí ãþâìöìö ýåúÿ-ýöíäöç äÿ-âÿò åòäèì! Ëàêèí äÿâÿòèì îíëàðûí ãà÷ìàëàðûíû äàhà äààðòûðìàãäàí áàøãà áèð øåéÿ éàðàìàäû. Ñÿíèí îíëàðû áà-üûøëàìàüûí ö÷öí ìÿí íÿ çàìàí îíëàðû äÿâÿò åòäèìñÿ,îíëàð áàðìàãëàðûíû ãóëàãëàðûíà òûõàäûëàð, ëèáàñëàðûíà

áöðöíäöëÿð, èñðàð åäèá äóðäóëàð âÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðäè-ëÿð. Ñîíðà ìÿí îíëàðû óúà ñÿñëÿ äÿâÿò åòäèì. Äàhà ñîí-ðà îíëàðà àøêàð ñþéëÿäèì âÿ ýèçëè áèëäèðäèì”. Âÿ äåäèì:“Òþâáÿ åäèá Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàüûíûçû äèëÿéèí.×öíêè Î, ÷îõ áàüûøëàéàíäûð!” (“Íóh” ñóðÿñè, 5-10).

4. Ùèêìÿòëè äàíûøìàãÄàíûøûãäà hèêìÿò, éÿíè ÿñàñëû, äöçýöí, ëàçûì îëàí, ÿìèí-

ëèêëÿ âÿ ãàíåäèúè, òÿñèðëÿíäèðèúè áèð øÿêèëäÿ äàíûøìàã áþéöêñÿíÿòäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ñåâäèéè áÿíäÿëÿðèíÿ õöñóñè áèð hèê-ìÿò âåðäèéèíè áèëäèðèð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Äàâóä ö÷öí “Áèç îíóíìöëêöíö ìþhêÿìëÿíäèðìèø, îíà hèêìÿò âÿ äöçýöí hþêìâåðìÿê ãàáèëèééÿòè áÿõø åòìèøäèê” (“Ñàä” ñóðÿñè, 20) äåéè-ëèð. Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ hèêìÿòè áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Àëëàh èñòÿäèéè øÿõñÿ hèêìÿò áÿõø åäÿð. Êèìÿ hèêìÿòáÿõø åäèëìèøñÿ, îíà ÷îõëó õåéèð âåðèëìèøäèð. Áóíó àíúàãàüûëëû àäàìëàð äÿðê åäÿðëÿð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 269).Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíèí hèêìÿòëè äàíûøìàñû ÷îõ âàúèáäèð.

Ùÿì÷èíèí àéÿäÿ “Ðÿááèíèí éîëóíà hèêìÿòëÿ âÿ ýþçÿë þéöä-ëÿ ÷àüûð...” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 125) ÿìðè âåðèëèð. Öìóìèééÿòëÿ,ìþìèí hèêìÿòëè äàíûøà áèëìÿê ö÷öí Àëëàhà äóà åòìÿëè, hÿðÿ-êÿòëÿðèíÿ äÿ äèããÿò åäèá áèð ìþâçó ÿòðàôûíäà äöøöíìÿëèäèð.Ùèêìÿòëè òÿáëèüèí íåúÿ îëäóüóíûí ÿñàñëàðû èñÿ áÿëëèäèð: ãàðøû-ñûíäàêûíûí åhòèéàúëàðûíû ìöÿééÿí åòäèêäÿí ñîíðà áóíëàðà ÷îõýþçÿë âÿ òÿñèðëÿíäèðèúè øÿêèëäÿ úàâàá âåðìÿëèäèð. Àëëàhûí äèíè-íè àíëàäàí çàìàí òÿíòÿíÿëè âÿ ãÿëèç öñëóáäàí óçàã äóðìàã ëà-çûìäûð. Þçöíö åëìëè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìàäàí, èíñàíûí åhòèéàú-ëàðûíà óéüóí âÿ îíóí öðÿéèíè ðàhàòëàéàúàã, ãàíååäèúè âÿ ñÿ-ìÿðÿëè, à÷ûã âÿ êîíêðåò áèð øÿêèëäÿ äàíûøìàã òÿáëèüàò àïàðàíìþìèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îëìàëûäûð.

Ùèêìÿò ìþìèíèí Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ îëàí hàêèìèééÿòè èëÿ

66

67

äöçýöí íèñáÿòäÿäèð. Àëëàhûí àéÿäÿ áèëäèðäèéè “Ìöøðèêëÿð ñÿ-íèí éàíûíà ýÿëèá åëÿ ìèñàë ÷ÿêìÿçëÿð êè, Áèç ñÿíÿ îíóíäîüðó úàâàáûíû âÿ èçàhàòúà äàhà éàõøûñûíû ýÿòèðìÿéÿê”(“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 33) hþêìöíÿ ýþðÿ, èíêàð÷ûëàðûí èðÿëè ñöðäö-éö hÿð íþâ àçüûí ìÿíòèãèí úàâàáû Ãóðàíäà âàðäûð. ÌþìèíÃóðàíû ÷îõ éàõøû áèëèðñÿ, îíó þçöíÿ àèä åäèðñÿ âÿ ãàðøûëàøäû-üû hÿð hàäèñÿíè Ãóðàí ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðÿðÿê äÿéÿðëÿíäèðèðñÿ,ãàðøû òÿðÿôèí ñóàëëàðûíà âÿ àçüûí ìÿíòèãèíÿ ãàðøû ÿí óéüóí âÿhèêìÿòëè úàâàáû âåðÿ áèëÿð.

5. Ãöââÿòëè, õàëèñ âÿ òÿâàçþêàð áèð õàðàêòåðÌþìèí Àëëàhûí Þç ðóhóíäàí ýþíäÿðäèéè, îíäàí ðàçû ãàëàí

âÿ éàðàäûëìûø áöòöí úàíëûëàðäàí öñòöí òóòäóüó áèð âàðëûãäûð.Èíêàð÷ûëàðà ãàðøû èñÿ îíëàðûí ôèçèêè âÿ ìàääè ýöúëÿðè íÿ ãÿäÿð÷îõ ýþðñÿíñÿ äÿ “Ðóhäàí äöøìÿéèí âÿ ãÿìýèí îëìàéûí.Ùàëáóêè ÿýÿð ìþìèíñèíèçñÿ, ñèç ÷îõ éöêñÿêäÿ äóðóðñó-íóç!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 139) hþêìöíöí ñèððè èëÿ éöêñÿêáèð öñòöíëöéÿ ñàhèáäèð. Áó öñòöíëöê äàâàìëû hèññ åäèëÿðñÿ, hÿ-ðÿêÿòëÿðäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðÿð âÿ òÿáëèü åäèëÿí èíñàí äà òÿáèèîëàðàã áó ýöúäÿí òÿñèðëÿíÿð.

Ñàäÿúÿ Àëëàhà ãóëëóã åäÿí ìþìèí åéíè çàìàíäà Ãóðàí-äàí þéðÿíäèéè éöêñÿê áèð õàðàêòåðÿ âÿ ïåéüÿìáÿð ÿõëàãûíàáÿíçÿð áèð ÿõëàãà ñàhèáäèð. Îíóí hå÷ áèð çÿèôëèéè éîõäóð âÿhÿäÿôè ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàãäûð. Èìàíûíîíà âåðäèéè êàìèëëèê âÿ ñàhèá îëäóüó éöêñÿê íàèëèééÿòëÿð ñà-éÿñèíäÿ hÿìèøÿ ýþçÿë äöøöíöð, õûðäà âÿ áÿñèò hÿðÿêÿòëÿðÿ ôè-êèð âåðìèð, áó ñÿáÿáäÿí äÿ íöìóíÿ îëóð. Òÿáëèüàò àïàðàíìþìèíèí áó õàëèñ õàðàêòåðè íöìàéèø åòäèðìÿñè, áóíóíëà éàíà-øû òÿâàçþêàð, ñÿìèìè hÿðÿêÿòëÿðè ãàðøû òÿðÿôÿ ìöñáÿò òÿñèð áà-üûøëàéàúàã.

ÕÀËÃËÀÐÛÍ ÎÍËÀÐÀ ÃÀÐØÛÒßÁËÈÜÀÒ ÀÏÀÐÀÍ ÅË×ÈËßÐß

ÝÞÑÒßÐÄÈÉÈ ÌÖÃÀÂÈÌßÒ

1. Äÿâÿò åäèëÿí äèíÿ äàèð áàõûøëàðû, îíà èíàíìàìàëàðû, ãÿçÿáëÿíìÿëÿðè, ìþúöçÿ ýþçëÿìÿëÿðè“Àëëàh òÿê îëàðàã àíûëäûüû çàìàí àõèðÿòÿ èíàíìàéàíëà-ðûí ãÿëáëÿðè íèôðÿòëÿ äîëàð. Îíäàí áàøãàëàðû éàä åäèëäè-éè çàìàí èñÿ îíëàðû äÿðhàë ñåâèíú áöðöéÿð” (“Çóìÿð”ñóðÿñè, 45).Èíêàðà òÿñëèì îëìóø ãàáàãúûëëàðûí ìþìèíëÿðÿ âÿ òÿáëèü åäè-

ëÿí äèíÿ ðåàêñèéàñûíû èíúÿëÿäèéèìèç çàìàí ãàðøûäóðìà, ãÿçÿáâÿ òÿêÿááöð êèìè øåéòàíà ìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðëÿ ãàðøûëàøûðûã.Áóíëàðû âÿ òÿáëèüàò çàìàíû ãàðøûéà ÷ûõàúàã ìöãàâèìÿòè ãà-áàãúàäàí áèëìÿê (áó, Ãóðàí àéÿëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ ìöìêöí-äöð) èñÿ áóíëàðà ãàðøû hàçûðëûãëû îëìàã âÿ öìóìèééÿòëÿ ìö-âÿôôÿãèééÿò ÿëäÿ åòìÿê éîëóíäà ñàüëàì áèð àääûì àòìàã ìÿ-íàñûíà ýÿëèð.

Òÿáëèüàò àïàðàíëàðà òåç-òåç ýþñòÿðèëÿí áó ìöãàâèìÿò èíàí-ìàã ö÷öí ìþúöçÿ ýþðìÿê èñòÿéèäèð. Ãóðàíäà áó èñòÿê áåëÿòÿðèô åäèëèð:

“Êàôèð îëàíëàð: “Ìÿýÿð Ðÿááèíäÿí îíà áèð ìþúöçÿ åí-äèðèëìÿëè äåéèëäèìè?” - äåéèðëÿð. Äå: “Àëëàh èñòÿäèéèíèàçäûðûð. Òþâáÿ åäÿí øÿõñè èñÿ Þç hèäàéÿòèíÿ ãîâóøäó-ðóð” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 27).Èíàíìàéàíëàð àðàñûíäà ìþúöçÿ ýþðìÿéÿ ÷îõ áþéöê áèð èñ-

òÿê âàð. Îíëàðà òÿáëèü åäèëÿí äèíÿ èíàíìàã ö÷öí ìöòëÿã áåëÿøåéëÿð ýþðìÿê èñòÿéèðëÿð. Îíñóç äà hÿð òÿðÿô ìþúöçÿëÿðëÿ äî-ëóäóð, áèð àç äöøöíÿ áèëÿí èíñàí áóíëàðû ÷îõ ðàhàò øÿêèëäÿ ýþ-ðÿ áèëÿð.

68

69

Ìÿñÿëÿí, “Ùàâàäà äóðàí áèð äàø âàð!” äåéèëñÿ, áó, áþéöêáèð ìþúöçÿ êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð, àíúàã ìèëéàðäëàðëà òîíëóãäöíéà éàðàäûëäûüû ýöíäÿí áÿðè êîñìèê áîøëóãäà äóðìàãäàäûð.Öñòÿëèê äàéàíìàäàí, ãöñóðñóç âÿ àhÿíýäàð áèð øÿêèëäÿ áèð îð-áèò öçÿðèíäÿ ýöíÿøèí ÿòðàôûíäà äîëàíûð.

Àòîìëàð àðàñûíäàêû ýöúëö úàçèáÿ ãöââÿñè äÿ áèð ìþúöçÿ-äèð, ýöíÿøèí óçàã ìÿñàôÿäÿí äöíéàíû èñèòìÿñè, úàíëûëàðà hÿ-éàò âåðìÿñè äÿ ìþúöçÿäèð... Áó hàäèñÿëÿðèí áèð ñÿáÿáèíèí îë-ìàñû îíëàðûí äÿéÿðèíè àçàëòìàç, ÷öíêè ñÿáÿáëÿð äÿ håéðÿòà-ìèçäèð. Àíúàã áåëÿ hàäèñÿëÿð Àëëàhûí ãöäðÿòèíè áèëìÿéÿí âÿÎíóí ñöáóòëàðûíûí öçÿðèíäÿí ýþðìÿäÿí êå÷ÿíëÿð ö÷öí hå÷ áèðøåé èôàäÿ åòìèð.

“Èñðà” ñóðÿñèíèí 90-93-úö àéÿëÿðè èíêàð÷ûëàðûí íåúÿ ìþúöçÿèñòÿäèéèíè à÷ûã øÿêèëäÿ òÿñâèð åòìèøäèð:

“Áåëÿ äåäèëÿð: “Áèçÿ éåðäÿí áèð áóëàã ÷ûõàðìàéûíúà ñÿ-íÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿéèê. Éàõóä àüàúëàðû àðàñûíäàí øû-ðûë-øûðûë èðìàãëàð àõàí õóðìà âÿ öçöì áàüûí îëìàéûíúà;Éàõóä, èääèà åòäèéèí êèìè, ýþéö ïàð÷à-ïàð÷à åäèá áàøû-ìûçà åíäèðìÿéèíúÿ, éàõóä Àëëàhû âÿ ìÿëÿêëÿðè à÷ûã-àø-êàð ãàðøûìûçà ýÿòèðìÿéèíúÿ; Âÿ éà ãûçûëäàí áèð åâèí îë-ìàéûíúà, éàõóä ñÿí ýþéÿ ãàëõìàéûíúà áèç ñÿíÿ èìàíýÿòèðìÿéÿúÿéèê. ßýÿð áèçÿ îõóéàúàüûìûç áèð êèòàá åí-äèðìÿñÿí, ýþéÿ ãàëõìàüûíà äà ÿñëà èíàíìàéàúàüûã!...”(“Èñðà” ñóðÿñè, 90-93).Àíúàã èíàíìàéàíëàðûí ìþúöçÿ ýþðìÿê èñòÿêëÿðè äÿ ñÿìè-

ìè äåéèë. Éÿíè áó èíñàíëàðûí öðÿêëÿðè ìþúöçÿ ýþðäöêäÿí ñîí-ðà éåðèíÿ äöøÿúÿê âÿ áåëÿëèêëÿ, èìàí åòìÿéÿúÿêëÿð. Áó èñòÿê-ëÿðèíèí òÿê ñÿáÿáè ðÿñóëóí áåëÿ áèð øåé åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè âÿìþúöçÿ îëìàäûãäà èñÿ èíàíìàëàðû ö÷öí áèð ìÿúáóðèééÿòèíãàëìàéàúàüûíû äöøöíìÿëÿðèäèð. Ãóðàíäà áó èíñàíëàðûí ñÿìèìèîëìàìàñûíäàí áåëÿ áÿhñ îëóíóð:

“ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìà-äàí éóõàðû äûðìàøñàëàð éåíÿ äÿ èíàíìàéûá; “Ýþçöìöçáàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê” -äåéÿðëÿð” (“Ùèúð” ñóðÿñè,14-15).“ßýÿð ñÿíÿ êàüûç öçÿðèíäÿ áèð êèòàá íàçèë åòñÿéäèê âÿîíëàð ÿëëÿðè èëÿ îíà òîõóíìóø îëñàéäûëàð áåëÿ, êàôèðëÿðéåíÿ äÿ: “Áó, à÷ûã-àéäûí áèð ñåhðäèð” - äåéÿðäèëÿð. Îí-ëàð äåäèëÿð: “Ìÿýÿð îíà áèð ìÿëÿê åíäèðèëìÿëè äåéèëäè-ìè?” ßýÿð Áèç áèð ìÿëÿê ýþíäÿðñÿéäèê, èø áèòìèø îëàðâÿ îíëàðà áèð àí ìþhëÿò âåðèëìÿçäè” (“ßíàì” ñóðÿñè, 7-8).Áóäóð, Àëëàh èíàíìàã ö÷öí ìþúöçÿ ýþçëÿéÿíëÿðèí ñÿìèìè

îëìàìàñûíû áåëÿ õÿáÿð âåðèð.Äèí àíëàäûëàí èíêàð÷ûëàðûí ýþñòÿðäèéè áèð áàøãà ðåàêñèéà äà

ñþéëÿíÿíëÿðè ãÿáóë åòìÿìÿê, ñîíðà èñÿ éàëàíëàìàãäûð. Äèíèàíëàäàí ìþìèíëÿðè âÿ ðÿñóëó éàëàí÷ûëûãäà ýöíàhëàíäûðûðëàð.Ðÿñóëó áó úöð èòòèhàì åòìÿê ö÷öíúö ôÿñèëäÿ ÿòðàôëû à÷ûãëàíà-úàã.

Òÿáëèü åäèëÿí äèíÿ ãàðøû “øöáhÿ äîüóðàí áèð òÿðÿääöä”(“Ùóä” ñóðÿñè, 62) è÷èíäÿ îëàí èíêàð÷ûëàð ìàòåðèàëèñò áèð äöí-éàýþðöøö è÷èíäÿ àõèðÿòè äÿ èíêàð åäÿðëÿð. “Ìóìèíóí” ñóðÿñè-íèí 37-úè àéÿñèíäÿêè èôàäÿëÿð áóíó ýþñòÿðèð: “Áèçèì hÿéàòû-ìûç éàëíûç áó äöíéàäûð, þëöð, äèðèëèðèê. Áèç äèðèëìÿéÿúÿ-éèê”. Îíëàðà à÷ûãëàíàíëàðû äöøöíöá þéöä àëìàã ÿâÿçèíÿ äèí-ëÿäèêëÿðè øåéëÿðäÿ äîëàøûãëûã, éàíëûøëûã òàïìàüà ÷àëûøûðëàð. Áÿ-ñèò ñþç îéóíëàðû èëÿ ìþâçóäàí óçàãëàøìàüà ñÿé ýþñòÿðèðëÿð.

Áóíóíëà éàíàøû òÿáëèüàò àïàðàí èíñàíëàðû êè÷èëòìÿéÿ äÿ úàíàòàðëàð. Ùç.Íóhà “Ñÿíÿ ÿí ðÿçèë àäàìëàð òàáå îëìóøêÿí áèçñÿíÿ èìàíìû ýÿòèðÿúÿéèê?” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 111) äåéÿí êà-ôèðëÿð áóíóí áèð íöìóíÿñèäèð. Ãóðàíäà áó èíñàíëàðëà áàüëû áàø-ãà áèð àéÿäÿ áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð:

70

71

“Îíëàðà: “Áàøãàëàðû èìàí ýÿòèðäèêëÿðè êèìè ñèç äÿ èìàíýÿòèðèí! - äåéèëäèéè çàìàí: “Áèç äÿ ñÿôåhëÿð êèìè èìàíýÿòèðÿê?” - äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð. Àýàh îëóí êè, ñÿôåh îí-ëàðûí þçëÿðèäèð, ëàêèí áóíó áèëìèðëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè,13).Ìþìèíëÿðè àüûëëàðûíà ýþðÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿí áó èíñàíëà-

ðûí hÿð äÿôÿ äèíÿ äÿâÿò åòäèêäÿ ýþñòÿðäèêëÿðè áàéàüû âÿ ÿñàñ-ñûç ìöãàâèìÿò îíëàðûí þçëÿðèíèí íÿ ãÿäÿð äÿéÿðñèç îëäóüóíóýþñòÿðèð. Ùç.Íóh êàôèðëÿðèí áó ñÿðò ìÿíôè ðåàêñèéàëàðûíû áåëÿýþñòÿðèð:

“Ñÿíèí îíëàðû áàüûøëàìàüûí ö÷öí ìÿí íÿ çàìàí îíëàðûäÿâÿò åòäèìñÿ, îíëàð áàðìàãëàðûíû ãóëàãëàðûíà òûõàäû-ëàð, ëèáàñëàðûíà áöðöíäöëÿð, èñðàð åäèá äóðäóëàð âÿ òÿ-êÿááöð ýþñòÿðäèëÿð” (“Íóh” ñóðÿñè, 7).Ýþðöíäöéö êèìè, èíàíìàéàíëàðûí òÿáëèüàòà ýþñòÿðäèéè ìö-

ãàâèìÿò ìöõòÿëèô îëìàãëà éàíàøû hå÷ áèðèíäÿí àüûëëû âÿ ìÿ-äÿíè áèð ðåàêñèéà ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Ùÿì÷èíèí áèð àçäàíýþðÿúÿéèìèç êèìè, ìþìèíëÿðèí ãàðøûëàøäûüû ðåàêñèéàëàð áÿçÿíòàìàìèëÿ èíñàíëûãäàí óçàã áèð ìÿäÿíèééÿòñèçëèêäèð.

2. Ãàðøûäóðìà, òÿçéèã âÿ hÿäÿ-ãîðõó èëÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè hèäàéÿò éîëóíäàí àçäûðìàüà ÷àëûøìàëàðû âÿ hèéëÿýÿð ìåòîäëàðûÌþìèíëÿðèí òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòè çàìàíû ãàðøûëàøäûüû ÿí øèä-

äÿòëè ìöãàâèìÿò Ãóðàíäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè, î ãþâìöí “èíêàð-÷û ãàáàãúûëëàðû” òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëìÿêäÿäèð. Õàëãà èãòèñàäèâÿ ñèéàñè òÿçéèãëÿð ýþñòÿðÿí, îíëàðû ìöõòÿëèô öñóëëàðëà þçëÿðè-íÿ ìþhòàú åäÿí áó “ãàáàãúûëëàð” òÿáëèü åäèëÿí äèíèí þç ìÿí-ôÿÿòëÿðèíÿ çèää îëäóüóíó áèëèðëÿð. Áåëÿ áèð äèíèí èíñàíëàð àðà-ñûíäà éàéûëìàñû âÿ hàêèì îëìàñû îíëàðûí ÿëäÿ åòäèéè öñòöíëö-éö áèð àíäà éîõ åäÿúÿê.

“Çuõðóô” ñóðÿñèíèí 23-úö àéÿñèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, áóãàáàãúûëëàðûí ìöhöì áèð õöñóñèééÿòè “ðàhàòëûã è÷èíäÿ àçüûí-ëàøìûø” îëìàëàðûäûð. Áó èíñàíëàð äöíéà hÿéàòûíäà ñàhèá îëàáèëÿúÿêëÿðè ñÿðâÿòèí ÿí ÷îõóíà ñàhèá îëà áèëìÿê, áóíëàðû “éû-üûá ñàõëàìàã éîëóíäà úàíôÿøàíëûã ýþñòÿðèðëÿð”. ×öíêè “Ùó-ìÿçÿ” ñóðÿñèíèí 3-úö àéÿñèíäÿ Àëëàhûí äåäèéè êèìè, “Âÿ åëÿçÿíí åäÿð êè, ìàë-äþâëÿòè îíó ÿáÿäè éàøàäàúàãäûð”.

Áó òÿëãèíè îíëàðà åäÿí hå÷ øöáhÿñèç êè, “ÿáÿäèééÿò àüàúû-íû âÿ êþhíÿëèá õàðàá îëìàéàúàã áèð ìöëêö ýþñòÿðèììè”(“Òàhà” ñóðÿñè, 120) äåéÿí øåéòàíäûð. Øåéòàíûí íÿçàðÿòè àëòûí-äà îëàí âÿ îíóí “ôèðãÿñè” îëìóø ãàáàãúûëëàðûí ìþìèíëÿðÿ ÷îõøèääÿòëè äöøìÿí÷èëèê åòìÿñè äÿ òÿáèè äåéèëìè?

Ùÿì÷èíèí áèð þëêÿäÿ hèéëÿýÿð ñèñòåìëÿð ãóðàðàã ìþìèíëÿ-ðè òÿëÿéÿ ñàëìàüà, îíëàðû äîüðó éîëäàí àçäûðìàüà ÷àëûøàíëàðäà “ßíàì” ñóðÿñèíèí 123-úö àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, “Ùÿðáèð àäàìûí ýöíàhêàðëàðûíû îðàíûí áàø÷ûëàðû òÿéèí åòäèê”.Øåéòàíûí áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ôÿàëèééÿòè äèýÿð áèð àéÿäÿ áåëÿêå÷èð: “Ùÿãèãÿòÿí, øåéòàíëàð þç äîñòëàðûíà ñèçèíëÿ ìöúàäè-ëÿ åòìÿê ö÷öí òÿëãèí åäèðëÿð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 121).

Øåéòàíûí ñþçöýåäÿí “ãàáàãúûë” äîñòëàðûíûí ïåéüÿìáÿðëÿðÿãàðøû hàçûðëàäûüû hèéëÿ âÿ höúóìëàðäàí Ãóðàíûí áèð ÷îõ éåðèí-äÿ äàíûøûëûð. “Ãÿñÿñ” ñóðÿñèíèí 20-úè àéÿñèíäÿ äÿ Ùç.Ìóñàíûþëäöðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ áèð éåðÿ òîïëàíûá ýþðöøÿíëÿðèí øÿhÿðèíãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðû îëäóüó ñþéëÿíèëèð. Ùÿì÷èíèí “ßðàô” ñóðÿ-ñèíèí 109-úó àéÿñèíäÿ àïàðûúû èíêàð÷ûëàð Ùç.Ìóñà ö÷öí “áèëèê-ëè áèð ñåhðáàçäûð” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿêëÿ õàëãûí Ùç.Ìóñà hàããûí-äàêû ôèêèðëÿðèíè àëò-öñò åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Ñîíðàêû àéÿäÿ èñÿ“ñèçè òîðïàãëàðûíûçäàí ÷ûõàðìàã èñòÿéèð” èôàäÿñè èëÿ òÿáëèüàòôÿàëèééÿòèíè áþéöê áèð òÿhëöêÿ âÿ äþâëÿò ìÿñÿëÿñè hàëûíà ýÿ-òèðÿðÿê õàëãû ãûçûøäûðìàüû hÿäÿôëÿìèøäèëÿð. “Áåëÿ hàëäà íÿ áó-éóðóðñóíóç?” äåéÿðÿê äÿ îíñóç äà èäàðÿ åäèëìèø õàëãà ôèòíÿ-

72

73

íèí hþêìö îëàí þëöì úÿçàñûíû âåðäèðìÿê èñòÿéèðëÿð. “ßðàô”ñóðÿñèíèí 123-úö àéÿñèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè õàëã àíúàã Ôè-ðîíóí èçí âåðäèéè øåéëÿðÿ èìàí ýÿòèðÿ áèëÿð. Ôèðîí íîðìàë áèðhàäèñÿíè “õàëãû ñöðýöí åäèá ÷ûõàðìàã”, “øÿhÿðäÿ hèéëÿ ãóð-ìàã” êèìè áþéöê áèð ôèòíÿ-ôÿñàä êèìè ýþñòÿðÿðÿê áó þëöì úÿ-çàñûíû hàãëû ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìàãäàäûð. Ôèêðèíÿ ãàðøû ýÿëÿíñåhðáàçëàðû þí ñûðàëàðäà ýþðöá îíëàðà äà ôèòíÿ úÿçàñûíû òÿòáèãåòìÿê èñòÿéÿð. “ßðàô” ñóðÿñèíèí 127-úè àéÿñèíäÿ èñÿ áó äÿôÿãþâìöí ãàáàãúûëëàðû Ùç.Ìóñàíû þëäöðìÿñè ö÷öí Ôèðîíó òÿhðèêåòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.

Øåéòàíû âÿëè ñå÷ìèø, îíóí àääûìëàðûíà óéìóø ãàáàãúûë èí-êàð÷ûëàð ìþìèíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàüû àäÿòÿí þçëÿðèíÿ áîðúáèëèðëÿð. Ãóðàíäà “Èáëèñèí îðäóëàðû” âÿ “øåéòàíûí àòëûëàðû âÿ ïè-éàäàëàð” äåéÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèëÿí øåéòàíûí äîñòëàðû èëÿ áàüëû áèðàéÿ áåëÿäèð:

“Öñòöíäÿ Àëëàhûí àäû ÷ÿêèëìÿìèø håéâàíëàðûí ÿòèíäÿíéåìÿéèí. Áó, øöáhÿñèç êè, ýöíàhäûð. Ùÿãèãÿòÿí, øåéòàí-ëàð þç äîñòëàðûíà ñèçèíëÿ ìöúàäèëÿ åòìÿê ö÷öí òÿëãèíåäèðëÿð. ßýÿð îíëàðà èòàÿò åòñÿíèç, øöáhÿñèç êè, ñèç äÿìöøðèê îëàðñûíûç” (“ßíàì” ñóðÿñè, 121).ßñëèíäÿ ìþìèíëÿðèí ìöáàðèçÿñè èíêàð÷ûëàðû þç íÿçàðÿòè àë-

òûíà àëìûø âÿ îíëàðû èíàíàíëàðûí öñòöíÿ ñàëìûø øåéòàíëàäûð. Èí-êàð÷ûëàðäà øöáhÿëÿð éàðàäàí, ìþìèíëÿðèí òÿáëèü ôÿàëèééÿòèíèÿíýÿëëÿìÿéÿ ÷àëûøàí, Àëëàhûí äèíèíè äöíéàéà hàêèì îëìàñûíûèñòÿìÿéÿí hÿìèøÿ øåéòàíëàð îëìóøäóð. Áó ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàãö÷öí äÿ íÿçàðÿò åòäèéè áèð ãðóï èíñàíäàí “ôèðãÿ” ãóðàðàã áóí-ëàðäàí þç èñòÿêëÿðèíè hÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åòìèøäèð.Áó ìþâçó èëÿ áàüëû áèð áàøãà àéÿäÿ Àëëàh áåëÿ áóéóðóð:

“Ìÿýÿð êàôèðëÿðèí öñòöíÿ îíëàðû éîëäàí ÷ûõàðäûá ýöíà-hà ñþâã åäÿí øåéòàíëàðû ýþíäÿðäèéèìèçè ýþðìÿäèíìè?”(“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 83).

Áåëÿúÿ, èíêàð÷ûëàðà óéàíëàð øåéòàíà âÿ þç ãþâìëÿðèíèí ãà-áàãúûë èíêàð÷ûëàðûíà òàáå îëàðàã ìþìèíëÿðÿ ãàðøû hÿðÿêÿò åäÿð-ëÿð.

Èíñàíûí éàðàäûëûøûíà ýþðÿ òÿãäèð åäèëìèø äèíèí ýåíèø êöòëÿ-ëÿðÿ òÿñèð åòìÿñè âÿ ãÿáóë åòäèðèëìÿñè òÿáèè áèð ïðîñåñäèð. Áóäèíèí òÿáëèü åäèëÿðÿê èíñàíëàðà ÷àòäûðûëìàñû êèôàéÿòäèð. Àíúàã“èíêàðà óéìóø ãàáàãúûëëàð” äèíèí éàéûëìàñûíû èñòÿìÿäèêëÿðèö÷öí ìþìèíëÿðè âÿ åë÷èëÿðè ÿíýÿëëìÿéÿ ÷àëûøûð, äèýÿð òÿðÿôäÿíäÿ õàëãà ìöõòÿëèô éîëëàðëà òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê ìþìèíëÿðèí òÿáëè-üàò ôÿàëèééÿòèíèí óüóðñóçëóüà äö÷àð îëìàñûíà ñÿé ýþñòÿðèðëÿð.Áó ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðûí õàëãëà áàüëû îëàí ôÿàëèééÿòè áèð ÷îõÃóðàí àéÿëÿðèíäÿ à÷ûãëàíûð. Ìÿñÿëÿí, ãþâìöíöí ãàáàãúûëëà-ðûíäàí èíêàð åäÿíëÿð Ùç.Øöåéá hàããûíäà õàëãà “...ßýÿð Øöåé-áèí àðäûíúà ýåòñÿíèç, øöáhÿñèç êè, çèéàíà óüðàìûø îëàðñûíûç”(“ßðàô” ñóðÿñè, 90) äåéÿ hÿäÿ-ãîðõó ýÿëìèøäèëÿð. Îíëàðûí áóòÿáëèüàòû äèýÿð áèð àéÿäÿ áåëÿ òÿñâèð åäèëìèøäèð:

“Òàéôàñûíûí êàôèð îëàí, àõèðÿòÿ ãîâóøàúàãëàðûíû éàëàíhåñàá åäÿí âÿ äöíéàäà íåìÿò âåðäèéèìèç ÿéàí-ÿøðàôûäåäèëÿð: “Áó ñèçèí êèìè àíúàã àäè áèð èíñàíäûð; éåäèéè-íèçäÿí éåéèð, è÷äèéèíèçäÿí è÷èð” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 33).Ýþðöíäöéö êèìè, ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàð õàëãû ýàh “çèéàíà óü-

ðàìàãëà” òÿhäèä åäèð, ýàh äà åë÷èëÿðèí ôþâãÿëòÿáèè áèð úàíëû äå-éèë, áèð èíñàí îëäóüóíó èðÿëè ñöðÿðÿê ôèêðè ÷àøäûðìàüà âÿ èí-ñàíëàðû þç òÿñèðëÿðè àëòûíà àëìàüà ÷àëûøûðëàð. Ãàáàãúûë èíêàð÷û-ëàðûí áó ôÿàëèééÿòè áàøãà áèð àéÿäÿ áåëÿ òÿñâèð åäèëèð:

“Íóh ãþâìöíöí êàôèð áàø÷ûëàðû äåäèëÿð: “Áó ñèçèí êèìèéàëíûç àäè áèð èíñàíäûð. Ñèçÿ áþéöêëöê åòìÿê èñòÿéèð.ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿéäè, ìÿëÿêëÿð ýþíäÿðÿðäè. Áèç áóíóóëó áàáàëàðûìûçäàí åøèòìÿìèøèê” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè,24).

Áóðàäà äèããÿò ÷ÿêèëÿí ìÿãàì ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðûí ïåéüÿì-

74

75

áÿðè ìÿíàôå ýöäìÿêäÿ ýöíàhëàíäûðìàñûäûð. Èíêàð÷ûëàð áóãèéìÿòëè èíñàíëàðû ïóë, âàð-äþâëÿò, èãòèäàð êèìè äöíéà hÿéà-òûíäà ìöâÿããÿòè îëàí øåéëÿðè ÿëäÿ åòìÿêäÿ âÿ áåëÿúÿ èíñàí-ëàðà hàêèì îëìàã ö÷öí ÷àëûøìàãäà èòòèhàì åäèðëÿð. Ùç.Ìóñàâÿ Ùç.Ùàðóíà äà “...Áèçè àòàëàðûìûçûí òàïûíäûüû äèíäÿí äþí-äÿðìÿê, þçöìöçÿ äÿ éåð öçöíäÿ áþéöêëöê åòìÿê ö÷öíìöýÿëäèíèç?..” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 78) äåéÿðÿê åéíè èòòèhàìû ñÿñ-ëÿíäèðìèøëÿð.

Àíúàã hÿãèãÿòäÿ áóíà ñÿé ýþñòÿðÿíëÿð Ðÿñóëó ýöíàhëàíäû-ðàíëàðûí þçëÿðèäèð. Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Ðÿñóëóí òÿáëèüäÿí áàø-ãà hå÷ íÿ åòìÿäèéè áèð ÷îõ àéÿäÿ áèëäèðèëèð: (“Éóíóñ” ñóðÿñè,72; “Øóÿðà” ñóðÿñè, 179-180; “ßíàì” ñóðÿñè, 90).

Ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðûí òÿáëèü ãàðøûñûíäàêû úàâàáëàðû áó úöðáþhòàí âÿ èòòèhàìëàðëà áÿðàáÿð hÿäÿ-ãîðõó âÿ øàíòàæû äà ÿhà-òÿ åäèð. Ìÿñÿëÿí, êàôèð ãþâìöíöí Ùç.Ëóòà âÿ éàíûíäàêû ìþ-ìèíëÿðÿ úàâàáû “...Îíëàðû ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿí ÷ûõàðûí, ÷öíêèîíëàð òÿìèç àäàìëàðäûð!” äåìÿêäÿí áàøãà áèð øåé îëìàìûøäûð(“ßðàô” ñóðÿñè, 82).

Ùç.Øöåéá äÿ áóíà îõøàð øÿêèëäÿ òÿhäèä åäèëìèøäè:“Øöåéá òàéôàñûíûí þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéàí ÿéàíëàðû: “ÅéØöåéá! Éà ñÿíè âÿ ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðèìÿìëÿêÿòèìèçäÿí ìöòëÿã ãîâàúàüûã, éà äà ñèç áèçèì äè-íèìèçÿ äþíÿúÿêñèíèç!” - äåäèëÿð. Øöåéá áåëÿ úàâàá âåð-äè: “Äèíèíèçÿ íèôðÿò åòäèéèì hàëäà áåëÿìè áèçè áó èøÿìÿúáóð åäÿúÿêñèíèç?” (“ßðàô” ñóðÿñè, 88).Éåíÿ Ùç.Øöåéáÿ ýÿëèíÿí hÿäÿ-ãîðõó àéÿäÿ áåëÿ èôàäÿ åäè-

ëèð:“Îíëàð äåäèëÿð: “Åé Øöåéá! Äåäèêëÿðèíèí ÷îõóíó áàøàäöøìöð âÿ ñÿíè àðàìûçäà çÿèô ýþðöðöê. ßýÿð ÿøèðÿòèíîëìàñàéäû, ñÿíè äàøãàëàã åäÿðäèê. Éîõñà ñÿí áèçèì ö÷öíÿçèç áèð àäàì äåéèëñÿí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 91).Áó àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ìþìèíëÿð òÿáëèüàò÷ûëûã ôÿà-

ëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðÿ áèëìÿê ö÷öí êàôèðëÿðÿ ãàðøû ÷îõ ýöú-ëö îëìàëûäûðëàð.

Èíêàð÷ûëàð Àëëàhûí àäûíû âÿ éà Îíóí äèíèíè åøèäèá hèññ åò-äèêëÿðè çàìàí ìÿíàñûç éåðÿ ÿñÿáèëÿøèðëÿð. Ùç.Èáðàhèì àòàñûíàäèíè òÿáëèü åòäèêäÿ àëäûüû úàâàá áåëÿ îëìóøäóð:

“...Éà Èáðàhèì! Ñÿí ìÿíèì òàïûíäûüûì òàíðûëàðäàí öç-ìö ÷åâèðèðñÿí? ßýÿð ñîí ãîéìàñàí, ñÿíè ìöòëÿã äàøãà-ëàã åäÿúÿéÿì. Áèð ìöääÿò ìÿíäÿí óçàã îë!” (“Ìÿð-éÿì” ñóðÿñè, 46).Ôèðîí äà Ùç.Ìóñàéà îíäàí áàøãàñûíà ñÿúäÿ åäÿðñÿ, îíó

hÿáñ åäÿúÿéèíè (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 29) âÿ þëäöðÿúÿéèíè (“Ìþ-ìèí” ñóðÿñè, 26) èääèà åòìèøäèð. Ùÿìèí Ôèðîí îíóí èúàçÿñè îë-ìàäàí èìàí ýÿòèðÿí ñåhðáàçëàðûí äà ÿëëÿðèíè âÿ àéàãëàðûíû ÷àð-ïàç øÿêèëäÿ êÿñìÿêëÿ âÿ õóðìà àüàúûíäàí àñìàãëà ãîðõóäóð-äó (“Òàhà” ñóðÿñè, 71). Èíêàð÷ûëàðûí áó âÿhøè ãÿçÿáè Ùç.Èáðà-hèìè àòÿøÿ àòìàãëà íÿòèúÿëÿíìèøäè (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 24).Åéíè øÿêèëäÿ Ùç.Íóh äà äàøà áàñûëûá ãîâóëìàãëà òÿhäèä åäèë-ìèøäè (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 116).

Èíêàð÷ûëàðûí ýþñòÿðäèéè áó øèääÿòëè ãÿçÿá Àëëàhûí äèëÿìÿñèèëÿ áèð èìòàhàí îëàðàã Ãóðàíà, îíóí àéÿëÿðèíÿ âÿ ìþìèíëÿðÿãàðøûäûð. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû áàøãà èêè àéÿ áåëÿäèð:

“Àéÿëÿðèìèç îíëàðà à÷ûã-àøêàð ñóðÿòäÿ îõóíäóüó çà-ìàí êàôèð îëàíëàðûí ÷þhðÿñèíäÿ áèð èêðàh ñåçÿðñÿí. Îí-ëàð àéÿëÿðèìèçè îõóéàíëàðûí öñòöíÿ àç ãàëà höúóì ÷ÿê-ñèíëÿð. Äå: “Ñèçÿ áóíäàí äàhà ïèñèíè õÿáÿð âåðèììè?Úÿhÿííÿì! Àëëàh îíó êàôèðëÿðÿ âÿä åòìèøäèð. Î íÿ ïèñìÿñêÿíäèð!”” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 72).“Ùÿãèãÿòÿí, êàôèðëÿð Ãóðàíû åøèòäèêëÿðè çàìàí àç ãàëàñÿíè ýþçëÿðè èëÿ éåéÿëÿð. Îíëàð: “Î äèâàíÿäèð!” - äåéèð-ëÿð” (“Ãÿëÿì” ñóðÿñè, 51).Èíàíìàéàíëàðûí òÿáëèüÿ ýþñòÿðäèéè äèýÿð ìöíàñèáÿò èñÿ áèð

76

77

éåðÿ òîïëàíàðàã îðòàã hÿðÿêÿò òÿðçè ýþñòÿðìÿëÿðèäèð. Áþéöêåhòèìàëëà áóíà ñÿáÿá ìþìèíëÿðëÿ òÿêáàøûíà ìöáàðèçÿ àïàð-ìàüà ýöúëÿðèíèí ÷àòìàìàñû âÿ áóíà úÿñàðÿò åòìÿìÿëÿðèäèð.Áó ñÿáÿáäÿí áèðëÿøÿðÿê áèð-áèðèíÿ úÿñàðÿò âåðìÿéÿ, ýöúëÿðè-íè àðòûðìàüà ÷àëûøûðëàð. Áóíóí áèð íöìóíÿñè ýöúëÿðèíè Ùç.Ìó-ñàéà ãàðøû áèðëÿøäèðÿí ñåhðáàçëàðäàí ýþðöíöð. Ùç.Ìóñàéà ãà-ëèá ýÿëìÿê ö÷öí ñåhðáàçëàð áèð-áèðèíÿ “...áöòöí hèéëÿ, ñåhðâàñèòÿëÿðèíèçè òîïëàéûí, ñîíðà äà ñÿô-ñÿô ýÿëèí” (“Òàhà” ñó-ðÿñè, 64) äåéèðëÿð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ãþâìöí ãàáàãúûëëàðû äà áèðéåðÿ éûüûøûá þç àðàëàðûíäà Ùç.Ìóñàíû þëäöðìÿê ö÷öí ïëàíëàðãóðìóøäóëàð.

3. Ïåéüÿìáÿðëÿðÿ ãàðøû éþíÿëäèëìèø èòòèhàìëàðÃþâìöí ãàáàãúûëëàðûíûí òÿáëèüàò÷ûëàðà ãàðøû èñòèôàäÿ åòäèéè

ñòðàòåýèéàëàðäàí áèðè ðÿñóëó ìöõòÿëèô öñóëëàðëà èòòèhàì åäÿðÿêîíëàðûí òÿñèðèíè àçàëòìàüà, õàëãûí îíà îëàí èíàìûíû âÿ åòèáàðû-íû ñàðñûòìàüà ÷àëûøìàãäûð.

Áó èòòèhàìëàðäàí áèðè “äÿëèëèê”äèð. Àéÿëÿðäÿ áó áàðÿäÿ áå-ëÿ õÿáÿð âåðèëèð:

“Ùÿãèãÿòÿí, êàôèðëÿð Ãóðàíû åøèòäèêëÿðè çàìàí àç ãàëàñÿíè ýþçëÿðè èëÿ éåéÿëÿð. Îíëàð: “Î äèâàíÿäèð!” - äåéèð-ëÿð” (“Ãÿëÿì” ñóðÿñè, 51).“Áåëÿ äåäèëÿð: “Åé þçöíÿ Êèòàá íàçèë åäèëÿí êÿñ! Àõûñÿí äèâàíÿñÿí!”” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 6).“Áó àäàìäà ñàäÿúÿ îëàðàã áèð äÿëèëèê âàð. Ùÿëÿ áèð

ìöääÿò ýþçëÿéèí!”” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 25).“Ùóä òàéôàñûíûí êàôèð áàø÷ûëàðû îíà: “Áèç ñÿíè ñÿôåhëèêè÷èíäÿ ýþðöð âÿ éàëàí÷ûëàðäûí håñàá åäèðèê!” - äåéÿ úà-âàá âåðäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 66).Èíàíìàéàíëàðûí áó èòòèhàì âÿ áþhòàíëàðûíûí ÿñàñûíäà ðÿñó-

ëó õàëãûí ýþçöíäÿí ñàëìàã âÿ îíà ãàðøû òÿòáèã åäÿúÿêëÿðè úÿ-

çàëàðûí ëàéèãëèëèéèíè ñöáóò åòìÿê äàéàíûðäû. Áó ñÿáÿáëÿðäÿíö÷öíúöñö èñÿ Àëëàhûí äèíèíÿ öðÿêäÿí áàüëàíàí, áöòöí òÿhäèäâÿ òÿçéèãëÿðÿ áàõìàéàðàã ìöáàðèçÿäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí áèð èíñà-íûí îíëàðûí ýþçöíäÿ àíúàã áèð äÿëè îëà áèëÿúÿéèäèð. Áóíóí ÿê-ñèíÿ îëàðàã Àëëàh ðÿñóëëàðûíûí êèôàéÿò ãÿäÿð àüûëëû âÿ åòèáàðëûîëäóãëàðûíû áåëÿ áóéóðìóøäóð:

“Îíà èòàÿò åäèëÿíäèð, hÿì äÿ åòèáàðëû ìöâÿêêèëäèð. Ùÿ-ãèãÿòÿí, ñèçèí äîñòóíóç äèâàíÿ äåéèëäèð!” (“Òÿêâèð” ñó-ðÿñè, 21-22).“Ìÿýÿð äöøöíìöðëÿðìè êè, îíëàðûí éîëäàøûíäà hå÷ áèðúöíóíëóã ÿñÿð-ÿëàìÿòè éîõäóð? Î àíúàã à÷ûã-àéäûí õÿ-áÿð âåðèá ãîðõóäàíäûð!” (“ßðàô”, ñóðÿñè, 184).Èíêàð÷ûëàðûí ðÿñóëà àòäûüû áþhòàíëàðäàí áèðè äÿ òÿáëèü åòäèéè

äèíèí îíóí áèð óéäóðìàñû îëìàñûäûð. Áóíóíëà áàüëû àéÿëÿð áå-ëÿäèð:

“Êàôèð îëàíëàð: “Áó (Ãóðàí) îíóí óéäóðìàñûíäàí áàø-ãà áèð øåé äåéèëäèð. Îíà áó èøäÿ áàøãà áèð òàéôà êþìÿêåòìèøäèð!” -äåéÿðÿê çöëìÿ âÿ áþhòàíà éóâàðëàíäûëàð”(“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 4).“Éîõñà: “Î îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Îíëàðàáåëÿ úàâàá âåð: “ßýÿð ìÿí îíó þçöìäÿí óéäóðóðàì-ñà, ýöíàhû ìÿíèì áîéíóìàäûð. Ìÿí èñÿ ñèçèí òþðÿòäèéè-íèç ýöíàhëàðäàí óçàüàì!”” (“Ùóä”, ñóðÿñè, 35).“Áó, ñàäÿúÿ îëàðàã, Àëëàhà èôòèðà éàõàí áèð àäàìäûð.Áèç îíà èìàí ýÿòèðÿí äåéèëèê!” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 38).“Ìóñà à÷ûã-àøêàð àéÿëÿðèìèçëÿ éàíûíà ýÿëäèêäÿ îíëàð:“Áó óéäóðóëìóø ñåhðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Áèç þçóëó áàáàëàðûìûçäàí áó áàðÿäÿ hå÷ áèð øåé åøèòìÿìè-øèê!” - äåäèëÿð” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 36).Áó èòòèhàì âÿ áþhòàíà ãàðøû ðÿñóëóí úàâàáû áåëÿäèð:“Éîõñà: “Î îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Îíëàðà

78

79

áåëÿ úàâàá âåð: “ßýÿð ìÿí îíó þçöìäÿí óéäóðóðàì-ñà, ýöíàhû ìÿíèì áîéíóìàäûð. Ìÿí èñÿ ñèçèí òþðÿòäèéè-íèç ýöíàhëàðäàí óçàüàì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 35).Ðÿñóëóí äèíè óéäóðäóüóíó èääèà åòìÿñèíäÿí áàøãà îíóí

éàëàí÷û îëìàñû áþhòàíû ýÿëèð: “Ñÿí äÿ áèçèì êèìè àäè áèð èí-ñàíñàí! Áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñÿí éàëàí÷ûíûí áèðèñÿí!” (“Øóÿðà”ñóðÿñè, 186). Äàhà ñîíðà áþhòàíëàð èôðàò hÿääÿ ÷àòûð: “Ìÿýÿðè÷ÿðèíèçäÿí âÿhé éàëíûç îíàìû íàçèë îëìóøäóð? Õåéð, î,éàëàí÷ûíûí, ëîâüàíûí áèðèäèð!” (“Ãÿìÿð” ñóðÿñè, 25).

Èíêàð÷ûëàðûí ÿí ÷îõ öçÿðèíäÿ äóðäóüó ìþâçó áóäóð: “Íÿö÷öí áèð áàøãàñû äåéèë, ìÿhç î? Òÿáèè êè, î, äåéèë, áèð áàøãà-ñû îëñàéäû, áó ñÿôÿð: “Íÿ ö÷öí î, äåéèë, ìÿhç áó?” ñóàëû âå-ðèëÿúÿêäè... ßñëèíäÿ áóíóí éåýàíÿ ñÿáÿáè Àëëàhûí äèíèíè òÿá-ëèü åäÿúÿê áèð åë÷èíè ãÿáóë åòìÿìÿëÿðèäèð. ×öíêè þçëÿðèíèí àç-üûí “àòàëàðûíûí äèíèíäÿ” áåëÿ áèð àíëàéûø éîõäóð. Îëñà äà åë÷è-ëèê ìÿãàìûíà àíúàã îíëàðûí óéüóí ýþðäöêëÿðè áèðè ýÿëìÿëèäèð,ìÿñÿëÿí, “...Èêè øÿhÿðäÿí îëàí áþéöê áèð àäàìà íàçèë åäèë-ìÿëè äåéèëäèìè?” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 31). Ãàáàãúûëëàð îíëàðûíàäÿòëÿðèíÿ ðèàéÿò åòìÿéÿí, öñòÿëèê äÿ àòàëàðûíûí äèíè èëÿ hå÷áÿíçÿðè îëìàéàí áèð äèíëÿ ýÿëÿí ðÿñóëó áåëÿ èòòèhàì åäèðëÿð:

“...Áèç ñÿíè à÷ûã-àéäûí àçìûø ýþðöðöê...” (“ßðàô” ñóðÿñè,60).Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû, Ùç.Ñàëåhè “...Áèçÿ ñÿíèí âÿ éàíûí-

äà îëàíëàðûí óúáàòûíäàí óüóðñóçëóã öç âåðäè...” (“Íÿìë”ñóðÿñè, 47) äåéÿðÿê óüóðñóçëóãëà Ùç.Ìóñàíû “Éàõóä ìÿí àçãàëà áåëÿ àéäûí äåéÿ áèëìÿéÿí áó çàâàëëû, àúèç êèìñÿäÿíäàhà éàõøû äåéèëÿììè?!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 52) äåéÿðÿê ýö-íàhëàíäûðìûøäûëàð.

Øöáhÿñèç êè, òàðèõäÿ áåëÿ èòòèhàì âÿ áþhòàíëàð ÷îõäóð, àí-úàã áóðàäà òîõóíäóãëàðûìûç ÿí ÿñàñ îëàíëàðäûð. Òÿáëèüàò àïà-ðàíëàðà hÿìèøÿ íèôðÿò âÿ òÿçéèã ýþñòÿðÿðÿê ãàðøû ÷ûõàíëàð îëà-

úàãäûð. Ãóðàíäà áèçÿ áó èíñàíëàðà âåðÿúÿéèìèç úàâàáëàð, ðå-àêñèéàëàð hàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð.

4. Àòàëàðûíûí äèíèíè ìþhêÿì ìöäàôèÿ åòìÿëÿðè âÿ ìþìèíëÿðè äÿ áó äèíÿ úÿëá åòìÿ ñÿéëÿðè“Áåëÿúÿ, áèç ñÿíäÿí ÿââÿë hÿð hàíñû áèð ìÿìëÿêÿòÿ ãîð-õóäàí áèð ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèêäÿ îíóí íàç-íåìÿòè÷èíäÿ éàøàéàí áàø÷ûëàðû ñàäÿúÿ îëàðàã: “Áèç àòàëàðûìûçûáó äèí öçÿðèíäÿ ýþðäöê âÿ áèç äÿ îíëàðûí éîëó èëÿ ýåäÿ-úÿéèê!” äåäèëÿð. Ùÿð ïåéüÿìáÿð þç öììÿòèíÿ áåëÿ äå-äè: “ßýÿð ñèçÿ àòàëàðûìûçûí ñèòàéèø åòäèéèíè ýþðäöéöíöçäèíäÿí äàhà äîüðóñóíó ýÿòèðìèø îëñàì íåúÿ?” Îíëàð:“Áèç ñèçèíëÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðè èíêàð åäèðèê!” äåéÿ úàâàáâåðäèëÿð” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 23-24).Èíñàíëàðûí éåíè ôèêèð âÿ äöøöíúÿ òÿðçèíè ìÿíèìñÿìÿëÿðèíè

ÿíýÿëëÿéÿí øåé îíëàðûí “ãàíûíà èøëÿìèø” ïðèíñèïëÿðäèð. Áóïðèíñèïëÿð þìðö áîéó éàøàäûüû øÿðàèòäÿí, àèëÿ ãóðóëóøóíäàí,äîñòëàðûíäàí òÿñèðëÿíÿðÿê îðòàéà ÷ûõìûø “èíñàíà ìÿõñóñ” áèðäöíéàýþðöøö âÿ hÿéàò òÿðçè ìÿíàñûíà ýÿëèð. Áóíà èíñàíûí“äöíéàýþðöøö” äÿ äåéÿ áèëÿðèê.

Ìÿhç òÿáëèüàò çàìàíû ãàðøûéà ÷ûõàí ÿí áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿð-äÿí áèðè äÿ äèíÿ óéüóí îëìàéàí äöíéàýþðöøëÿðèíè éûõûá éåðè-íÿ Àëëàh ðèçàñûíà âÿ ãîðõóñóíà äàéàíàí, äöíéàéà äåéèë, àõè-ðÿòÿ éþíÿëÿí áèð äöíéàýþðöøö ãóðìàãäàäûð. Áó äöíéàýþðöøëÿ-ðè òàìàìèëÿ ìàòåðèàëèñò áèð ñòðóêòóðäà îëà áèëÿúÿéè êèìè äèí àäûèëÿ îðòàéà ÷ûõàí, àíúàã äèíëÿ ÿëàãÿñè îëìàéàí ôèêèðëÿðäÿí äÿéàðàíà áèëÿð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíäà ýþðäöéöìöç êèìè, äèíè òÿá-ëèü åäÿí ðÿñóëëàðà âÿ ìþìèíëÿðÿ âåðèëÿí úàâàáëàð áÿçÿíÀëëàhû èíêàð åäÿí øÿêèëäÿ, áÿçÿí èñÿ î äþâðäÿ ìþâúóä îëàíÿíÿíÿâè äèíè ãîðóìàã øÿêëèíäÿäèð.

Èíêàð÷ûëàðûí âàð ýöúö èëÿ ìöäàôèÿ åòäèéè, îíëàðà ñþéëÿíÿí-

80

81

ëÿðè hå÷ áèð øÿêèëäÿ ãÿáóë åòìÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí âÿ ìþìèí-ëÿðè äÿ þçëÿðèíÿ òàáå åòìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðû áó ÿíÿíÿâè äèíèÀëëàh “àòàëàðûíûí äèíè” êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèð. Èíñàíëàðûí áþéöêáèð ãèñìè “àòàëàðûíûí äèíè”íÿ ÷îõ áàüëûäûð âÿ îíëàðà èçàh åäè-ëÿí ýåð÷ÿêëÿðè áó äèíÿ óéüóí îëóá-îëìàìàñû èëÿ ãèéìÿòëÿíäè-ðÿð. Áó ìþâçó hàããûíäàêû àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áó øÿêèëäÿäèð:

“Îíëàðà: “Àëëàhûí ýþíäÿðäèéèíÿ òàáå îëóí!” - äåéèëäèéèçàìàí, îíëàð: “Áèç àíúàã àòàëàðûìûçûí ýåòäèéè éîëëà ýå-äÿúÿéèê!” -äåéèðëÿð. Áÿñ àòàëàðû áèð øåé àíëàìàéûá äîü-ðó éîëäà äåéèëäèëÿðñÿ íåúÿ?” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 170).“Îíëàðà: “Àëëàhûí íàçèë åòäèéèíÿ âÿ Ïåéüÿìáÿðÿ òÿðÿôýÿëèí!” - äåéèëäèéè çàìàí: “Àòàëàðûìûçûí ýåòäèéè éîë áèçÿéåòÿð”, -äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð. Áÿñ àòàëàðû hå÷ áèð øåé áèë-ìÿéèá äîüðó éîëäà äåéèëäèëÿðñÿ íåúÿ?!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿ-ñè, 104).Ýþðöíäöéö êèìè, òÿáëèüàò àïàðûëàí áó èíñàíëàð àòàëàðûíûí äè-

íèíè ñèïÿð åäÿðÿê ñþéëÿíÿíëÿðè ãÿáóë åòìèðëÿð. Áóðàäàí äàáÿëëè îëäóüó êèìè, àòàëàðûíûí äèíè ÷îõ êþêëö áèð ãóðóëóøà ìà-ëèêäèð. Áó ãóðóëóøäà áèð Àëëàh àíëàéûøû âàðäûð, àììà áó àíëà-éûø ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ äÿ ÿòðàôëû îëàðàã àíëàòäûüûìûç êèìè, Ãó-ðàíäà áèëäèðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí ÷îõ óçàãäûð. Áóðàäà éåíÿ øåé-òàí ôÿàëèééÿòäÿäèð. Ãóðàíäà êå÷ÿí “Øåéòàí ñèçè Àëëàhà àðõà-éûí åäèá òîâëàìàñûí...” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 33) øÿêëèíäÿêè àéÿøåéòàíûí èñòèôàäÿ åòäèéè áèð òàêòèêàíû îðòàéà ÷ûõàðûð. Áó òàêòèêàèíñàíëàðûí øåéòàíûí òÿëãèíè èëÿ åòäèêëÿðèíè äèí àäûíà, Àëëàh àäû-íà åäèðëÿðìèø êèìè ýþñòÿðèð. Àëëàh áó âÿçèééÿòÿ áåëÿ áèð àéÿèëÿ äèããÿò ÷ÿêèð:

“Ùÿð êÿñ Ðÿhìàíûí çèêðèíäÿí áîéóí ãà÷ûðñà, Áèç îíàøåéòàíû óðúàh åäÿðèê âÿ îíóí éàõûí äîñòó îëàð. Øåéòàí-ëàð îíëàðû äîüðó éîëäàí ÷ûõàðäàð, îíëàð èñÿ þçëÿðèíèíhàãã éîëäàí îëäóãëàðûíû ýöìàí åäÿðëÿð!” (“Çóõðóô” ñó-ðÿñè, 36-37).

Àòàëàðûíûí äèíèíäÿêè èíñàíëàðûí hàëû áåëÿäèð. Èíêàð÷ûëàðûíþíäÿ ýåäÿíëÿðèíèí âÿçèééÿòè äÿ áóíäàí ôÿðãëÿíìèð. Öñòÿëèêîíëàð äèí àíëàéûøûíäàí þç ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.“Àëëàh” êÿëìÿñèíäÿí þç ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí éàðàðëàíàí áó íþâèêèöçëöëÿð Ãóðàíäà áåëÿ òÿðèô åäèëèð:

“Íóh ãþâìöíöí êàôèð áàø÷ûëàðû äåäèëÿð: “Áó, ñèçèí êèìèéàëíûç àäè áèð èíñàíäûð. Ñèçÿ áþéöêëöê åòìÿê èñòÿéèð.ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿéäè, ìÿëÿêëÿð ýþíäÿðÿðäè. Áèç áóíóóëó áàáàëàðûìûçäàí åøèòìèøäèê” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè,24).Áó àéÿäÿ äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿúÿê áèð ÷îõ ìÿãàìëàð

âàð:1. Úÿìèééÿòèí áÿçè òàíûíìûø øÿõñëÿðè èíñàíëàð òÿáëèü åäèëÿí

äèíÿ èíàíìàñûí äåéÿ áþéöê ñÿé ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Áó ìÿãñÿä-ëÿ Àëëàhûí àäûíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. “ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿéäè,ìÿëÿêëÿð ýþíäÿðÿðäè” èôàäÿñè äÿ áó àçüûí àíëàéûøû ýþñòÿðèð.Åéíè çàìàíäà äà áó èôàäÿ èíñàíëàðûí ìþúöçÿ ýþçëÿäèéèíÿ áèðñöáóòäóð. Áèðèíúè ôÿñèëäÿ äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, èíàíìàãö÷öí õöñóñè áèð ìþúöçÿéÿ åhòèéàú éîõäóð, àüûëëû èíñàí hÿð ñà-íèéÿ ìþúöçÿ èëÿ ãàðøû-ãàðøûéàäûð.

Èíàíìàéàíëàðûí èíñàíëàðû hèäàéÿò éîëóíäàí ÷ÿêèíäèðìÿê âÿÃóðàíäà áèëäèðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí Àëëàhàäûíäàí éàðàðëàíìàñû äèýÿð áèð àéÿäÿ áåëÿ êå÷èð:

“Øåéòàíëà äîñò îëàíëàð ÿäÿáñèçëèê åòäèêëÿðè çàìàí:“Àòàëàðûìûçû áåëÿ ýþðäöê. Áóíó áèçÿ Àëëàh ÿìð åòìèø-äèð” -äåéèðëÿð. Äå: “Àëëàh ÿäÿáñèçëèê ÿìð åòìÿç. Àëëàhàãàðøû áèëìÿäèéèíèç øåéèìè äåéèðñèíèç?”” (“ßðàô” ñóðÿñè,28)Ýþðöíäöéö êèìè, àòàëàðûíûí äèíèíÿ óéàíëàðäà åòäèêëÿðè ïèñ

ÿìÿëëÿðè Àëëàhûí àäûíà áàüëàéàðàã þçëÿðèíÿ hàãã ãàçàíäûðìàêèìè àçüûí áèð èñòÿê âàðäûð.

82

83

2. Òÿáëèü àïàðûëàí èíñàíëàðà òÿñèð åòìÿéÿ, äöøöíúÿëÿðèíè ãà-ðûøäûðìàüà ÷àëûøàí áÿçè øÿõñëÿð âàðäûð. Áóíëàð àéÿëÿðäÿ “ãþâ-ìöí àçüûíëûãäà ãàáàãúûë îëàíëàðû” êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. Ìå-òîäëàðû èíñàíëàðûí ôèêèðëÿðèíè ãàðûøäûðàðàã, áÿçè hàëëàðäà îíëàðûòÿhäèä åäÿðÿê âÿ îíëàðà òÿòáèã åòäèêëÿðè òÿçéèã÷è àâòîðèòåòäÿíèñòèôàäÿ åäÿðÿê îíëàðû èíàíìàãäàí éàéûíäûðìàãäûð. Áóíóí ñÿ-áÿáè èñÿ ìÿëóìäóð: èíàíúëû èíñàí àüûëëû îëóð, ýþçöà÷ûã îëóð,îíà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà óéìóð âÿ ÿí áàøëûúàñû äèíÿ ãàðøû ÷û-õàíëàðëà ôèêèð ìöáàðèçÿñè àïàðûð.

Òÿáèèäèð êè, áåëÿ áèð úÿìèééÿòèí ãóðóëìàñû “èíêàðà óéìóøãàáàãúûëëàð” òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëèð.

Áèð ñþçëÿ, èíêàð÷û úÿìèééÿòèí ãàáàãúûëëàðûíûí ÿñëèíäÿ øåé-òàíè ãóðóëóøóí áèð ïàð÷àñû îëäóüóíó ýþðöðöê. Øåéòàíûí ôèðãÿñèîëìóø ãàáàãúûëëàð îíóí òÿëãèíè èëÿ ìþìèíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàð-ìàãäà, îíó ìÿãñÿäèíÿ ÷àòäûðà áèëìÿê ö÷öí “âàñèòÿ÷èëèê” åò-ìÿêäÿäèð.

3. Äèíè àíëàäàíëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí “ãàáàãúûëëàð” äè-íè òÿáëèü åäÿí ðÿñóëóí ÿñëèíäÿ öñòöíëöê ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäû-üû ôèêðèíè èðÿëè ñöðöðëÿð. Ùÿãèãÿòëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí áóèääèà ðÿñóëëàðà èñòèãàìÿòëÿíìèø áþhòàíëàð ôÿñëèíäÿ à÷ûãëàíûá.

4. “Óëó áàáàëàðûìûçäàí äà áóíó åøèòìèøèê” èôàäÿñè ãþâìöíèíêàð÷û ãàáàãúûëëàðûíûí àòàëàðûíûí äèíèíÿ áàüëûëûüûíû ýþñòÿðèð.Àíúàã Ãóðàíäàêû “...Áÿñ àòàëàðûìûç áèð øåé àíëàìàéûá äîü-ðó éîëäà äåéèëäèëÿðñÿ, íåúÿ?” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 170) éà äà“Áÿñ øåéòàí îíëàðû úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíà ÷àüûðàðñà,íåúÿ?” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 21) âÿ éà “ßýÿð ñèçÿ àòàëàðûíûçûíñèòàéèø åòäèéèíè ýþðäöéöíöç äèíäÿí äàhà äîüðóñóíó ýÿòèð-ìèø îëñàì, íåúÿ?!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 24) êèìè ñóàëëàð àòàëà-ðûíûí äèíèíÿ áó úöð áàüëàíàíëàðûí íÿ äÿðÿúÿäÿ àüûëñûç âÿ àç-üûí îëäóüóíó ýþñòÿðèð.

Ìàðàãëûäûð êè, àòàëàðûíûí äèíèíÿ áó äÿðÿúÿäÿ áàüëàíìûø èí-

ñàíëàð hàãã äèíè òÿáëèü åäÿí ìþìèíëÿðè þçëÿðèíÿ òàáå åòìÿêèñòÿéèðëÿð. Áó hàãäà Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð:

“Øöåéá òàéôàñûíûí èìàí ýÿòèðìÿéè þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìà-éàí ÿéàíëàðû: “Åé Øöåéá! Éà ñÿíè âÿ ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿèìàí ýÿòèðÿíëÿðè ìÿìëÿêÿòèìèçäÿí ìöòëÿã ãîâàúàüûã,éà äà ñèç áèçèì äèíèìèçÿ äþíÿúÿêñèíèç!” - äåäèëÿð. Øöåéááåëÿ úàâàá âåðäè: “Äèíèíèçÿ íèôðÿò åòäèéèì hàëäà áèçè áóèøÿ ìÿúáóð åäÿúÿêñèíèç?” (“ßðàô” ñóðÿñè, 88).Àòàëàðûíûí äèíèíÿ áàüëû èíñàíëàð ö÷öí áó “ýåðè ãàéòàðìà”

hàäèñÿñè ìöhöì ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð. Îíëàðäàí áèðè òÿáëèüíÿòèúÿñèíäÿ hàãã äèíè ãÿáóë åòñÿ, áó, îíëàðû ãÿçÿáëÿíäèðÿð âÿìÿéóñ åäÿð. Î èíñàíû äèíëÿðèíÿ ãàéòàðìàã ö÷öí ÷îõ ñÿé ýþñ-òÿðèðëÿð. Áó ñÿéëÿð óüóðñóç îëäóãäà îíó þçëÿðèíäÿí óçàãëàøäû-ðàðàã ýóéà úÿçàëàíäûðûðëàð (ßñëèíäÿ áó hÿðÿêÿòëÿðè ìþìèíö÷öí áèð ýþçÿëëèêäèð). Ýöú âÿ èãòèäàðà ìàëèê ãàáàãúûëëàð èñÿòÿhäèäëÿðè ýåòäèêúÿ ÷îõàëäûðëàð.

Àëëàhûí Ãóðàíäà òÿðèô åòäèéè äèíäÿí êÿíàð hÿð èíàíú, Ãó-ðàíà çèää hÿð ÿíÿíÿ ÿñëèíäÿ àòàëàðûí äèíè àíëàéûøûíû òÿøêèë åäèð.Áó äèíÿ óéàíëàðûí àõûðû èñÿ úÿhÿííÿìäèð. Ãóðàíäà áåëÿ äåéè-ëèð:

“Äàhà ñîíðà îíëàðûí ãàéûäàúàüû éåð ìöòëÿã éåíÿ úÿhÿí-íÿìäèð! ×öíêè îíëàð àòàëàðûíû àçìûø ýþðäöëÿð. Áóíóíëàáåëÿ éöéöðÿ-éöéöðÿ îíëàðûí àðäûíúà äöøöá ýåòäèëÿð”(“Ñÿôôàò” ñóðÿñè, 68-70).

84

85

ÀËËÀÙÛÍ ÌÞÌÈÍËßÐÈÈÍÊÀÐ×ÛËÀÐÛÍ ÏËÀÍËÀÐÛÍÄÀÍ

ÃÓÐÒÀÐÌÀÑÛ

Øöáhÿñèç êè, áöòöí òàðèõ áîéó òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèí ãðóï-ëàðûíà øèääÿòëÿ ãàðøû ÷ûõûá îíëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðàíëàð hÿìèøÿñàéúà ìþìèíëÿðäÿí ÷îõ îëàí âÿ úÿìèééÿòèí ãàáàãúûëëàðû òÿðÿ-ôèíäÿí èäàðÿ îëóíàí èíêàð÷û äÿñòÿëÿð îëìóøäóð. Áó, Àëëàhûíñöííÿñèäèð âÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéè êèìè, Àëëàhûí ñöííÿñèíäÿäÿéèøèêëèê åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó ñÿáÿáäÿí Ãóðàí àéÿëÿ-ðèíÿ äàéàíàðàã ìþìèíëÿðëÿ èíêàð÷ûëàð àðàñûíäàêû ìöáàðèçÿíèíìÿðhÿëÿëÿðèíè âÿ Àëëàhûí áóíó íÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäèðÿúÿéèíè þé-ðÿíÿ áèëÿðèê.

ßââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ èíêàð÷ûëàðûí ìþìèíëÿðèí òÿáëèüàò÷ûëûãôÿàëèééÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõäûüûíû, áóíóí ñÿáÿáèíèí äÿ øåéòàíëàðëàãóðäóüó éàõûí ÿëàãÿ îëäóüóíó äåìèøäèê. Ãàáàãúûëëàðûí ìþ-ìèíëÿðè hÿð íþâ òÿhäèä åòäèêëÿðèíè, îíëàðû ãîðõóòìàüà, hÿòòàþëäöðìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðûíû ýþðìöøäöê. Èíäè äÿ ìþìèíëÿðèí òÿá-ëèüàò÷ûëûã ôÿàëèééÿòèíÿ ñîí ãîéìàñûíà âÿ ñîíðà îëàíëàð hàããûí-äà Ãóðàíäà òÿðèô åäèëÿíëÿðÿ íÿçÿð ñàëàã.

Áèð ìþìèí òÿáëèüàò àïàðäûüû èíñàíûí âÿ éà ãþâìöíöí ãÿòèøÿêèëäÿ ìöñÿëìàí îëìàéàúàüûíû àíëàäûãäàí ñîíðà ìþìèíëÿðèíöçÿðèíÿ äöøÿí èø èíêàð÷û úÿìèééÿòäÿí óçàãëàøûá àéðûëìàãäûð.Áó ìÿðhÿëÿéÿ ýÿëäèêäÿ Àëëàh ìþìèíëÿðëÿ èíêàð÷û ãþâìöíàðàñûíû à÷àúàã, ìþìèíëÿðè ðÿhìÿòè èëÿ îíëàðäàí àéûðàúàã âÿèíêàð÷û ãþâìÿ ëàéèã îëäóüó øåéëÿðè ýþñòÿðÿúÿêäèð: èíêàð÷ûëàðàÀëëàhûí øèääÿòëè ÿçàáû âåðèëÿúÿê âÿ îíëàð hÿëàê åäèëÿúÿêäèð.

Àëëàhûí ðÿñóëëàðûíû ìöðòÿúå èíêàð÷ûëàðûí ÿëèíäÿí íåúÿ ãóð-òàðäûüû áÿçè àéÿëÿðäÿ áåëÿ àíëàäûëûð:

“Åë÷èëÿðèìèç Èáðàhèìÿ ìöæäÿ ýÿòèðäèêëÿðè çàìàí: “Áèçáó ìÿìëÿêÿò ÿhëèíè ìÿhâ åäÿúÿéèê, ÷öíêè îíëàð çàëûì-

äûðëàð” - äåäèëÿð. Èáðàhèì äåäè: “Îðàäà Ëóò äà âàð!”Îíëàð: “Áèç îðàäà êèìèí îëäóüóíó éàõøû áèëèðèê. Éàëíûçþâðÿòèíäÿí áàøãà. Î, ÿçàá è÷èíäÿ ãàëàíëàðäàí îëàúàã!-äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð. Åë÷èëÿðèìèç Ëóòóí éàíûíà ýÿëäèêäÿËóò îíëàðà ýþðÿ êÿäÿðëÿíäè âÿ öðÿéè ãûñûëäû. Îíëàð äå-äèëÿð: “Ãîðõìà âÿ êÿäÿðëÿíìÿ. Áèç ñÿíè âÿ âÿ àèëÿíè õè-ëàñ åäÿúÿéèê. Éàëíûç þâðÿòèíäÿí áàøãà. Î, ÿçàá è÷èíäÿãàëàíëàðäàí îëàúàã!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 31-33).“ßìðèìèç ýÿëäèêäÿ Áèçäÿí áèð ìÿðhÿìÿò îëàðàã Ñàëåhèâÿ îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè õèëàñ åòäèê âÿ î ýö-íöí ðöñâàé÷ûëûüûíäàí ãóðòàðäûã. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèí éå-íèëìÿç ãöäðÿò, ãöââÿò ñàhèáèäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 66).“Áóíà ýþðÿ îíëàð éàëàí÷û håñàá åòäèëÿð. Áèç äÿ îíó âÿîíóíëà áÿðàáÿð ýÿìèäÿ îëàíëàðû õèëàñ åòäèê. Àéÿëÿðìèçèòÿêçèá åäÿíëÿðè èñÿ áàòûðäûã. Îíëàð, hÿãèãÿòÿí, êîð áèðúàìààò èäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 64).Áó ãóðòóëóøäàí ñîíðà øöáhÿñèç êè, áöòöí èíêàð÷ûëàð hÿëàê

åäèëìèøëÿð:“Ìÿýÿð îíëàðà þçëÿðèíäÿí ÿââÿëêè Íóh, Àä, Ñÿìóä òàé-ôàñûíûí, Èáðàhèì ãþâìöíöí, Ìÿäéÿí ÿhàëèñèíèí âÿ Ìþ-òÿôèêèëÿðèí (øÿhÿðëÿðè àëò-öñò îëìóø Ëóò òàéôàñûíûí) õÿáÿ-ðè ýÿëèá ÷àòìàäûìû? Ïåéüÿìáÿðëÿðè îíëàðà àøêàð ìþúö-çÿëÿðëÿ ýÿëìèøäèëÿð. Àëëàh îíëàðà çöëì åäÿí äåéèëäè, ëà-êèí îíëàð þçëÿðèíÿ çöëì åòäèëÿð” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 70).Ãóðàíäà ñþéëÿíèëÿí áèð ÷îõ ãþâìöí hÿëàêû áó ýöí àðõåî-

ëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû öçÿ ÷ûõàðûëìûøäûð. Áåëÿúÿ, Ãóðàíäàêûàéÿëÿðèí äöíéàäàêû ÿêñè ýþðöíìöø âÿ àéÿëÿð “èáðÿò îëìà” õö-ñóñèééÿòëÿðèíè áèð äàhà áöðóçÿ âåðìèøäèð. Èíäè Ãóðàíäà áÿhñåäèëÿí èíêàð÷û ãþâìëÿðÿ íåúÿ ÿçàáëàð âåðèëÿúÿéèíè àéÿëÿðëÿèøûãëàíäûðàã.

86

87

ÀËÒ-ÖÑÒ ÅÄÈËßÍ ËÓÒ ÃÞÂÌÖÀëëàhûí åë÷èñè Ùç.Ëóòó éàëàí÷û ÷ûõàðàí âÿ éåð öçöíäÿ èëê

äÿôÿ hîìîñåêñóàëëûüû òÿòáèã åäÿí àçüûí Ùç.Ëóò ãþâìöíÿ âå-ðèëÿí ÿçàá Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿ áåëÿäèð:

Ýþéäÿí èéðÿíú áèð ÿçàá (ýöúëö éàüûøñàéàüû äàø éàüäûðàíáèð ãàñûðüà) ýþíäÿðèëìÿñè, ãþâìëÿðèíèí êîð åäèëìÿñè, ãîðõóíúâÿ äþçöëìÿç áèð ãûøãûðûã, éóðäëàðûíûí àëò-öñò åäèëìÿñè, ïàë÷ûã-äàí áèøèðèëìèø âÿ ìöÿééÿí áèð øÿêëÿ ñàëûíìûø, äàìüàëàíìûøäàø éàüìàñû...

ÔÈÐÎÍÓÍ HßËÀÊÛÙç.Ìóñàéà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí Ôèðîíóí âÿ êþìÿê÷èëÿ-

ðèíèí úÿçàñû áåëÿäèð:Ôèðîí ãþâìöíöí äöíéà hÿéàòûíäà ëÿíÿòëÿíìÿñè, ãèéàìÿò

ýöíöíäÿ èñÿ ÷èðêèíëÿøäèðèëìèø îëìàëàðû, áàü÷àëàðäàí âÿ áóëàã-ëàðäàí, õÿçèíÿëÿðäÿí âÿ êþêëö éåðëÿðèíäÿí ÷ûõàðûëìàëàðû, îðäó-ëàðûíûí ñóäà áîüóëìàëàðû, èëëÿðëÿ äàâàì åäÿí ãóðàãëûã âÿìÿhñóë ãûòëûüû, èéðÿíú áèð ÿçàáûí áàøëàðûíà òþêöëìÿñè, àéðû-àé-ðû àéÿëÿð îëàðàã òóôàí, ÷ÿéèðòêÿ, áóüäà ýöâÿñè, ãóðáàüà âÿ ãà-íûí ÿë ÷ÿêìÿìÿñè, òèêäèêëÿðè âÿ òèêìÿêäÿ îëäóãëàðû (êþøê âÿñàðàéëàðûíûí) äàüûäûëìàñû, ÿçàáûí áàø àëûá ýåòìÿñè...

ÑßÌÓÄ ÃÞÂÌÖÍß ÝßËßÍ ßÇÀÁÙç.Ñàëåhè éàëàí÷ûëûãäà ýöíàhëàíäûðàí Ñÿìóä ãþâìöíöí

úÿçàñû áåëÿäèð:Ãþâìöí òàìàìèëÿ äàüûäûëìàñû, ìÿhâ åäèëìÿñè, éóðäëàðûíûí

éåðëÿ-éåêñàí åäèëìÿñè, ó÷ìóø åâëÿðèí èáðÿò ö÷öí ñàõëàíûëìà-ñû, èíàíûëìàç áèð ñÿñ íÿòèúÿñèíäÿ äèçè öñòÿ ÷þêìöø âÿçèééÿò-äÿ ñàáàhû à÷ìàëàðû, äþçöëìÿç áèð ñàðñûíòûéà äö÷àð îëìàëàðû,áèð ôÿðéàäëà ãóðó îò êèìè îëìàëàðû, äóðäóãëàðû éåðäÿ èëäûðûìâóðìàñû...

ÍÓH ÒÓÔÀÍÛÙç.Íóhó éàëàí÷ûëûãäà èòòèhàì åäÿðÿê îíà áþhòàí àòàí âÿ

îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ ÿçèééÿò åäÿí àçüûí ãþâìãîðõóíú áèð òóôàí íÿòèúÿñèíäÿ ñóäà áîüóëìóø, áóíäàí ÿââÿëäÿ Ãóðàíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “ãîðõóíú ôÿðéàäëà áèð òîç éûüû-íû” îëìóøäó.

ÀÄ ÃÞÂÌÖÍÖÍ ÄÖ×ÀÐ ÎËÄÓÜÓ ØÈÄÄßÒËÈ ßÇÀÁØèääÿòëè âÿ àüûð áèð ÿçàá, ãþâìöí êþêöíöí ãóðóäóëìàñû âÿ

îíóí ñöãóòà óüðàäûëìàñû.

ÌßÄÉßÍ ÃÞÂÌÖÍÖ ÁÖÐÖÉßÍ ÄÞÇÖËÌßÇ ÑßÑÙç.Øöåéáÿ äöøìÿí÷èëèê ýþñòÿðÿí Ìÿäéÿí õàëãûíûí úÿçàñû

èñÿ áóäóð:Ãþâìöí äþçöëìÿç áèð ñÿñ òÿðÿôèíäÿí áöðöíìÿñè âÿ çöëì

åäÿíëÿðèí þç éóðäëàðûíäà ñàíêè hå÷ ðàhàòëûã è÷èíäÿ éàøàìàìûø-ëàð êèìè äèçè öñòÿ ÷þêìöø îëàðàã ñàáàhû à÷ìàëàðû, èíàíûëìàç,àìàíñûç áèð ñàðñûíòû êå÷èðìÿñè, “êþëýÿëèê ýöíöí ÿçàá”ûíûí éà-õàëàíìàñû.

Áöòöí áóíëàð Àëëàhûí âÿ äèíè èíêàð åòìèø úÿìèééÿòëÿðèí áà-øûíà ýÿëìèø hÿãèãè hàäèñÿëÿðäèð. Áåëÿúÿ, ÿçàáà äö÷àð îëìóøâÿ éåðëÿ-éåêñàí åäèëÿðÿê ñöãóòà óüðàìûø áèð ÷îõ ìÿäÿíèééÿò-ëÿðèí ãàëûãëàðû ýÿëÿúÿê íÿñëÿ èáðÿò îëìàñû áàõûìûíäàí áó ýö-íÿäÿê ãîðóíóá ñàõëàíûëìûøäûð. Äöíéàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíÿñÿïÿëÿíìèø áó íöìóíÿëÿð ìþìèíëÿðÿ Ãóðàíäà “Ñèçäÿí ÿââÿëáèð ÷îõ âàãèÿëÿð îëóá êå÷ìèøäèð. Èíäè éåð öçöíö äîëàøûáhàããû òÿêçèá åäÿíëÿðèí àãèáÿòèíèí íåúÿ îëäóüóíó ýþðöí!”(“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 137) àéÿñè èëÿ õàòûðëàäûëûð.

Äèíèí hþêìëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿí, hÿòòà hÿéàòà êå÷èð-ìÿêäÿ ëÿíý äàâðàíàí hÿð êÿñ Àä âÿ éà Ìÿäéÿí ãþâìëÿðèíèíãàðøûëàøäûãëàðûíûí îõøàðûíû éàøàìàãäàí ãîðõìàëûäûð.

88

89

ÐßÑÓËËÀÐÛÍ ÀËËÀHÀÎËÀÍ ÝÖÚËÖ ÈÌÀÍËÀÐÛ

Áèð èíñàíûí ãöââÿòëè áèð èìàíà ñàhèá îëóá-îëìàìàñûíûí áèð÷îõ ýþñòÿðèúèñè âàð. Èíñàíûí éàõøû âÿ ÷ÿòèí ýöíëÿðäÿ ýþñòÿðäè-éè ðåàêñèéàëàð áó ýþñòÿðèúèëÿðäÿí áèðè, áÿëêÿ äÿ ÿí ìöhöìö-äöð. ßýÿð èíñàí ýöúëö áèð èìàíà ìàëèêäèðñÿ, íÿ îëóðñà îëñóíhàäèñÿëÿðÿ íÿçàðÿò åäÿíèí Àëëàh îëäóüóíó, Àëëàhûí ìþìèíëÿðö÷öí hÿìèøÿ õåéèð âÿ ýþçÿëëèê èñòÿéÿúÿéèíè áèëèðñÿ, áó èíñà-íûí òÿâÿêêöëö áèð ãÿäÿð äÿ ýöúëö îëàúàã. Èñòÿð ÷ÿòèíëèê çàìà-íû, èñòÿðñÿ äÿ áîëëóã äþâðöíäÿ ãþâìëÿðèí äàâðàíûøû Ãóðàí ÿõ-ëàãûíäàí óçàãëàøìàéàúàã. Àëëàhëà ãóðäóüó ýöúëö âÿ éàõûíÿëàãÿ íÿòèúÿñèíäÿ Îíóíëà hÿð àí áÿðàáÿð îëäóüóíó, áöòöíÿìÿëëÿðèíè ýþðäöéöíö, îíó äÿñòÿêëÿäèéèíè áèëÿúÿêäèð. Ãóðàí-äà íöìóíÿ ýþñòÿðèëÿí ñàëåh ìþìèíëÿðèí äÿ áó õöñóñèééÿòëÿ-ðÿ ìàëèê âÿ Àëëàhà öðÿêäÿí áèð ñåâýè, úàíäàí, ñÿìèìè áèðhèññëÿðëÿ áàüëû îëàí ðÿñóëëàð îëäóüóíó ýþðöðöê. Èíäè ðÿñóëëàðûíâÿ îíëàðûí éîëó èëÿ ýåäÿí ìþìèíëÿðèí Àëëàhëà ãóðäóüó éàõûíÿëàãÿéÿ íÿçÿð ñàëàã:

×ÿòèíëèêëÿð çàìàíû ýþñòÿðèëÿí òÿâÿêêöë“Î êÿñëÿð êè, õàëã îíëàðà: “Úàìààò ñèçÿ ãàðøû òîïëàìûø-äûð, îíëàðäàí ãîðõóí!” - äåäèêäÿ, îíëàðûí èìàíûíû äàhàäà àðòûðäû âÿ îíëàð: “Àëëàh áèçÿ áÿñ åäÿð. Î íÿ ýþçÿë âÿ-êèëäèð!” - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè,173).Ìþìèíëÿð àðàñûíäà Àëëàhà ÿí éàõûí, Îíóíëà ÿëàãÿñè ÿí

ýöúëö îëàíëàð ÿëáÿòòÿ êè, ðÿñóëëàðäûð. Äàð ýöíëÿðäÿ åòäèêëÿðè òÿ-âÿêêöë áóíà ñöáóòäóð. “Øóÿðà” ñóðÿñèíèí 61 âÿ 62-úè àéÿëÿ-ðèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíóí îðäóëàðû èëÿ äÿíèç àðàñûíäà ãàëäûã-äà ýþñòÿðäèéè äàâðàíûø áóíà ýþçÿë áèð íöìóíÿäèð. ßòðàôäàêû-

ëàð ãîðõó èëÿ “Àðòûã éàõàëàíäûã” äåéÿðêÿí Ùç.Ìóñà: “Õåéð,Ðÿááèì ìÿíèìëÿäèð. Î, ìöòëÿã ìÿíÿ éîë ýþñòÿðÿúÿêäèð!”äåéèð. Áóäóð, áó òÿâÿêêöëëö hÿðÿêÿòèí âÿ Àëëàhà îëàí åòèáà-ðûí ÿâÿçèíäÿ äÿ Àëëàh áèð ìþúöçÿ èëÿ Ùç.Ìóñàíû âÿ ÿòðàôûí-äàêûëàðû äÿíèçäÿí êå÷èðÿðÿê õèëàñ åòìèøäèð.

Äèýÿð ýþçÿë áèð íöìóíÿ äÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) èìàíýÿòèðÿíëÿðÿ èáðÿò îëàí hÿéàòûíäàíäûð:

“ßýÿð ñèç îíà êþìÿê åòìÿñÿíèç, Àëëàh îíà êþìÿê ýþñ-òÿðìèø îëàð. Íåúÿ êè, êàôèðëÿð îíó èêè íÿôÿðäÿí áèðè îëà-ðàã ÷ûõàðòäûãëàðû, hÿð èêèñè ìàüàðàäà îëäóüó âÿ þç äîñ-òóíà: “Ãÿì éåìÿ, Àëëàh áèçèìëÿäèð!” - äåäèéè çàìàíýþñòÿðìèøäè. Î âàõò Àëëàh îíà áèð àðõàéûíëûã íàçèë åòìèø,îíó ñèçèí ýþðìÿäèéèíèç ÿñýÿðëÿðëÿ ìöäàôèÿ åòìèø, êàôèð-ëÿðèí ñþçöíö àë÷àëòìûøäû. Éàëíûç Àëëàhûí ñþçö óúàäûð.Àëëàh éåíèëìÿç ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèäèð!” (“Òþâáÿ” ñó-ðÿñè, 40).Öçÿðèíäÿ äóðóëàúàã ìÿãàì Ðÿñóëóí (ñ.ÿ.â.) Àëëàhà òàì

òÿâÿêêöë åòìÿñèíäÿí ñîíðà ðàhàòëûã âÿ åòèáàðëûëûã äóéüóñóýþíäÿðèëìÿñè âÿ ýþðöíìÿéÿí îðäóëàðëà îíà éàðäûì åäèëìÿñè-äèð. Ùÿì÷èíèí ðÿñóëëàð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòäèêëÿðèíè âÿäàõèëÿí îíà öç òóòäóãëàðûíû, äîüðó îëàí éîëëàðû îíëàðà ýþñòÿð-äèéèíè ñþéëÿìèøäèëÿð. Àëëàh äà “ñÿí àíúàã Àëëàhà òÿâÿêêöëåò, ÷öíêè ñÿí à÷ûã-àéäûí hÿãèãè äèíäÿñÿí” (“Íÿìë” ñóðÿñè,79) øÿêëèíäÿ áóéóðàðàã ðÿñóëëàðû Îíà òÿâÿêêöë åòìÿéÿ äÿâÿòåòìèøäèð. Áàøãà áèð àéÿäÿ Àëëàh Ïåéüÿìáÿðèìèçÿ (ñ.ÿ.â.) áå-ëÿ ñþéëÿìÿñèíè áóéóðóð: “Äå êè: “Àëëàhûí áèçèì ö÷öí éàçäû-üûíäàí áàøãà áèçÿ hå÷ áèð øåé öç âåðìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿìþìèíëÿð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòñèíëÿð” (“Òþâáÿ” ñóðÿ-ñè, 51). Áó ìÿðòÿáÿäÿ áèð òÿâÿêêöë àíúàã Àëëàhà îëàí ñÿìè-ìè áèð èìàíëà ìöìêöíäöð.

×ÿòèí âàõòëàðäà åäèëìèø òÿâÿêêöëöí äèýÿð áèð íöìóíÿñè äÿ

90

91

“Éóñèô” ñóðÿñèíäÿ êå÷èð. 23-úö àéÿäÿ Ùç.Éóñèôèí åâèíäÿ ãàë-äûüû ãàäûí îíóíëà éàõûíëûã åòìÿê èñòÿéèíäÿ Ùç.Éóñèô Àëëàhàñûüûíìûø, çèíäàíà àòûëìà êèìè òÿhäèäëÿðÿ áàõìàéàðàã ãàäûíûíhàðàì îëàí èñòÿéèíè éåðèíÿ éåòèðìÿìèøäèð. 33-úö àéÿäÿÙç.Éóñèôèí âåðäèéè úàâàá ðÿñóëëàðûí Àëëàhà îëàí éàõûíëûüûíàäàèð ýþçÿë áèð äÿëèëäèð:

“Éóñèô äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí çèíäàí áóíëà-ðûí ìÿíè ñþâã åòäèêëÿðè èøè ýþðìÿêäÿí õîøäóð. ßýÿð áóãàäûíëàðûí hèéëÿñèíè ìÿíäÿí äÿô åòìÿñÿí, ìÿí îíëàðàìåéë åäÿð âÿ úàhèëëÿðäÿí îëàðàì!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 33).Ðÿñóëëàðûí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðè hÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ÿòðàôëàðû-

íà âÿ áöòöí èíñàíëàðà íöìóíÿ îëìàëàðûäûð. Ëàçûì ýÿëäèéèíäÿ÷îõ ãÿðàðëû, ñÿðò âÿ ýöçÿøòñèç, áÿçÿí èñÿ ñåâýè âÿ ãàéüû èëÿçÿíýèí áèð äàâðàíûø òÿðçè íöìàéèø åòäèðèðëÿð. Áåëÿúÿ, îíëàðëàáèð ìöhèòäÿ éàøàéàí èíñàíëàð äà áó hÿðÿêÿò âÿ äàâðàíûøëàðäàíòÿñèðëÿíèðëÿð. Ùÿì÷èíèí Ôèðîíóí ãàðøûñûíäà ÷îõ ýöúëö âÿ ãÿ-ðàðëû äàâðàíàí Ùç.Ìóñà äà ñåhðáàçëàðà èìêàí âåðìèø, áåëÿëèê-ëÿ, ñåhðáàçëàð èìàí ýÿòèðäèêäÿí ñîíðà îíëàðû èøýÿíúÿ âÿ þëöì-ëÿ òÿhäèä åäÿí Ôèðîíà “Çÿðÿðè éîõäóð, áèç þç Ðÿááèìèçÿ òÿ-ðÿô äþíÿúÿéèê!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 50) äåìèøëÿð.

Ùç.Åééóá äà àüûð õÿñòÿ îëäóüó âàõò Àëëàhà ñÿìèìè äóà åò-ìèø, Àëëàh äà áóíóí ÿâÿçèíäÿ îíà ñàüàëìàüûí éîëóíó ýþñòÿð-ìèøäè:

“Áÿíäÿìèç ßééóáó äà éàä åò! Áèð çàìàí î þç Ðÿááèíÿìöðàúèÿòëÿ áåëÿ äåìèøäè: “Øåéòàí ìÿíÿ áÿëà âÿ ÿçàá òî-õóíäóðìóøäóð!” Îíà áåëÿ áóéóðäóã: “Àéàüûíëà éåðÿâóð! Áó, éóéóíàúàã âÿ è÷èëÿúÿê ñÿðèí ñóäóð!”” (“Ñàä”ñóðÿñè, 41-42).Áöòöí ðÿñóëëàð ãþâìëÿðè îíëàðû éàëàí÷ûëûãäà èòòèhàì åäèá

áþhòàí àòäûüû, þëäöðìÿéÿ âÿ ñöðýöí åòìÿéÿ ÷àëûøäûüû çàìàíÀëëàhà ñÿìèìè øÿêèëäÿ äóà åäÿðÿê êþìÿê èñòÿìèøäèëÿð. ßëáÿò-

òÿ êè, ðÿñóëëàðûí Àëëàhëà éàõûíëûãëàðû ñàäÿúÿ “÷ÿòèí âàõòëàð”äàäåéèëäè. Îíëàð áöòöí ìþìèíëÿðÿ ÷îõ ýþçÿë íöìóíÿ îëàðàã hÿ-éàòëàðûíûí hÿð áèð àíûíäà Àëëàhëà ñÿìèìè, éàõûí áèð äèàëîãà ñà-hèáäèð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Ñöëåéìàí îíà ýþíäÿðèëìèø úèíñ ÷àïàð àò-ëàðû ñåâÿí çàìàí “...Ìÿí áó àòëàðû Ðÿááèìèçèí çèêðèíäÿíäîëàéû ñåâèðÿì...” (“Ñàä” ñóðÿñè, 32) äåéèð. Êàôèðëÿð ö÷öí“äöíéà hÿéàòûíûí ìöâÿããÿòè îëàí âÿ îíëàðûí àçüûíëûüûíû àðòû-ðàí” íåìÿòëÿð Ùç.Ñöëåéìàíûí Àëëàhà îëàí éàõûíëûüûíû àðòûðûð.

Ùç.Ñöëåéìàíûí àøàüûäàêû äóàñû èñÿ áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öíñÿìèìèééÿòèí áèð íöìóíÿñèäèð:

“...Ðÿááèì! Ìÿíÿ ìÿíèì þçöìÿ âÿ àòà-àíàìà åhñàíáóéóðäóüóí íåìÿòÿ øöêð åòìÿê, Ñÿíèí ðàçû ãàëàúàüûíéàõøû èø ýþðìÿê ö÷öí èëhàì âåð! Âÿ ìÿíè þç ìÿðhÿìÿ-òèíëÿ ñàëåh áÿíäÿëÿðèíèí ñûðàñûíà äàõèë åò!” (“Íÿìë” ñó-ðÿñè, 19).Ãóðàíäà ãàðøûìûçà ÷ûõàí áóíà îõøàð þðíÿêëÿð ðÿñóëëàðûí èñ-

òÿð äàð ýöíäÿ, èñòÿðñÿ äÿ ðàhàò âàõòëàðûíäà Àëëàhëà ÿëàãÿëÿðè-íèí êÿñèëìÿäèéèíè, áó éàõûíëûüûí ÿòðàôäàêûëàðà íöìóíÿ îëàúàããÿäÿð à÷ûã âÿ òÿñèðëè îëäóüóíó ýþñòÿðèð.

Èõëàñ ñàhèáè (ñÿìèìè) áÿíäÿëÿðèí ðóhè hàëëàðûÈñòÿð ðÿñóëëàð, èñòÿðñÿ äÿ îíëàðûí ÿòðàôûíäàêû ìþìèíëÿð hÿð

èøëÿðèíäÿ Àëëàhà öç òóòäóãëàðû âÿ ñÿìèìè áèð öðÿêëÿ Îíà òÿñ-ëèì îëäóãëàðû ö÷öí hÿìèøÿ èñòÿêëè, hÿéÿúàíëû, úîøüóí áèð ýþð-êÿìÿ ìàëèêäèð. Áó äà ÷îõ äÿðèí, hèêìÿòëè, àúèçëèéèíè áèëÿí,àõèðÿòÿ éþíÿëìèø áèð ýþðêÿìäèð. Áó, hÿð øåéè èäàðÿ åäÿíèíÀëëàh îëäóüóíó áèëìÿêäÿí èðÿëè ýÿëèð. Ùç.Èáðàhèìèí Ãóðàíäàáèëäèðèëÿí àøàüûäàêû ñþçëÿðè áó ìþâçóäà ìöhöìäöð:

“Àëÿìëÿðèí Ðÿááè èñòèñíà îëìàãëà, îíëàð ìÿíèì äöøìÿ-íèìäèð. Ìÿíè éàðàäàí âÿ ìÿíè äîüðó éîëà éþíÿëäÿíÎäóð! Ìÿíè éåäèðäÿí äÿ, è÷èðäÿí äÿ Îäóð! Õÿñòÿëÿíäè-

92

93

éèì çàìàí ìÿíÿ éàëíûç Î øÿôà âåðèð. Ìÿíè þëäöðÿúÿêñîíðà äèðèëäÿúÿê Îäóð! Âÿ ãèéàìÿò ýöíö õÿòàìû áàüûø-ëàéàúàüûíà öìèä åòäèéèì äÿ Îäóð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 77-82).Ùç. Ìóñà äà Ðÿááè ãàðøûñûíäàêû àúèçëèéèíè áèëÿðÿê “ÅéÐÿááèì! Ìÿí Ñÿíèí ìÿíÿ íàçèë åòäèéèí õåéèðÿ ìþhòà-úàì!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 24) äåéèð.Ùç.Éóñèô äÿ ñàëåh áèð ìþìèí îëàí àòà-àíàñûíû ãàðøûëàéàíäà

îíëàðû áàüðûíà áàñûð, ñîíðà äà ÷ûõàðûá òàõòûíäà îòóðäóð. Ìþ-ìèíëÿðÿ, õöñóñèëÿ äÿ îíó ÿðñÿéÿ ÷àòäûðìûø àèëÿñèíÿ áÿñëÿäèéèáó äÿðèí hþðìÿò îíóí Àëëàhà îëàí éàõûíëûüûíûí áèð íöìóíÿñèâÿ ÿêñèäèð.

Ùÿì÷èíèí ìþìèíëÿð äÿ hÿð ÿìÿëëÿðèíäÿ Ðÿááèíÿ öç òóò-ìàüà, èõëàñ ñàhèáè áèð áÿíäÿ îëìàüà ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Áóíóíö÷öí “...àéàã öñòÿ îëàíäà äà, óçàíàíäà äà Àëëàhû õàòûðëàð,ýþéëÿðè âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû hàããûíäà äöøöíÿðëÿð...”(“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 191).

Ìþìèíëÿðèí Àëëàhà ãàðøû ýþñòÿðäèêëÿðè ñÿìèìèééÿòëÿðèíèäàhà éàõøû áàøà äöøìÿê ö÷öí îíëàðû “ÿêñëÿðè” èëÿ ìöãàéèñÿåòìÿê éåðèíÿ äöøÿðäè. Ìþìèíëÿð íÿ ãÿäÿð ñÿìèìèäèðñÿ, ìö-íàôèãëÿð äÿ áèð î ãÿäÿð ãåéðè-ñÿìèìèäèð. Ìÿñÿëÿí, ìöíàôèã-ëÿð ìöáàðèçÿäÿí ãà÷ìàã ö÷öí “åâëÿðèìèç à÷ûã”, “hàâà ÷îõèñòèäèð”, “ýöúöìöç ÷àòñàéäû, ìöòëÿã ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ ñàâà-øà ÷ûõàðäûã” êèìè áÿhàíÿëÿð èðÿëè ñöðöðëÿð. Àíúàã ìþìèíëÿðèíêàð÷ûëàðëà åëìè ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí àäÿòÿí éàðûøûðëàð.Áó, “Òþâáÿ” ñóðÿñèíèí 92-úè àéÿñèíäÿ áåëÿ àíëàäûëûð: “Äþéö-øÿ ýåòìÿéÿ ìèíèêäÿí þòðö éàíûíà ýÿëäèêäÿ: “Ñèçèí ìèíìÿéè-íèç ö÷öí áèð håéâàí òàïìàìûøàì” äåéÿðêÿí ñÿðô åòìÿéÿáèð øåé òàïà áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí êÿäÿðäÿí ýþçëÿðèíäÿí éàøàõà-àõà ýåðè äþíÿíëÿðäÿ äÿ hå÷ áèð ýöíàh éîõäóð”.

Î ìþìèíëÿð ñÿìèìèééÿòëÿðèíäÿí âÿ Àëëàhà îëàí ýöúëö

èìàíëàðûíà ýþðÿ Ãóðàí îõóäóãëàðû çàìàí “...öçö öñòÿ ñÿúäÿ-éÿ ãàïàíàð” (“Èñðà” ñóðÿñè, 107). Àëëàh îíëàðû “åëìÿ ÷àòìûøêÿñëÿð” êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Áèð áàøãà àéÿäÿ èñÿ áåëÿ áèëäè-ðèëèð:

“Îíëàð öçö öñòÿ ñÿúäÿéÿ ãàïàíûá àüëàéàð, îíëàðûí èòàÿ-òèíè äàhà äà àðòûðàð” (“Èñðà” ñóðÿñè, 109).Ùÿì÷èíèí “Ìàèäÿ” ñóðÿñèíèí 83-úö àéÿñèíäÿ äÿ “Ïåéüÿì-

áÿðÿ íàçèë îëàíû äèíëÿäèêëÿðè çàìàí hàãã áèëäèêëÿðè ö÷öíýþçëÿðèíèí éàøëà äîëäóüóíó ýþðöðñÿí. Îíëàð áåëÿ äåéèðëÿð:“Åé Ðÿááèìèç! Áèç èìàí ýÿòèðäèê, áèçè øàhèä îëàíëàðëà áèðéåðäÿ éàç!” øÿêëèíäÿ áèëäèðèëèð.

Ïåéüÿìáÿðëÿðèí äóàëàðûíäàêû ñÿìèìèééÿòÙÿì ñàëåh ìþìèíëÿð, hÿì äÿ àòàëàðûíûí äèíèíÿ óéìóø èí-

ñàíëàð, øèðê ãîøàíëàð âÿ áÿçèëÿðè áèð ÷îõ ñÿáÿáäÿí Àëëàhà äóàåäÿð. Èíàíìàéàíëàðûí äóàëàðû éà äàð âÿ ñûõûíòûëû ýöíëÿðäÿíãóðòàðìàã, éà äà éàøàäûãëàðû äöíéà hÿéàòûíäà áèð àç äà âàð-äþâëÿò, ñÿðâÿò ñàhèáè îëìàã ö÷öíäöð. Àëëàhû éàëíûç ÷ÿòèí ýöí-ëÿðäÿ õàòûðëàéàíëàðäàí Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð:

“Èíñàíà áèð ñûõûíòû öç âåðÿí çàìàí óçàíàíäà äà, îòó-ðàíäà äà, àéàã öñòÿ äóðàíäà äà Áèçÿ äóà åäÿð. Ëàêèíîíó ñûõûíòûäàí ãóðòàðäûãäà îíäàí þòðö áèçÿ hå÷ äóà åò-ìÿìèø ÷ûõûá ýåäÿð. Ùÿääè àøàíëàðà ÿìÿëëÿð áåëÿúÿ éàõ-øû ýþñòÿðèëäè” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 12).Ñàäÿúÿ îëàðàã äöíéà hÿéàòû ö÷öí äóà åäÿíëÿðäÿí áåëÿ

áÿhñ îëóíóð:“Áèç àõèðÿò ãàçàíúûíû èñòÿéÿíèí ãàçàíúûíû àðòûðàð, äöí-éà ìÿíôÿÿòè èñòÿéÿíÿ äÿ îíäàí âåðÿðèê. Îíóí àõèðÿòäÿhå÷ áèð ïàéû éîõäóð” (“Øóðà” ñóðÿñè, 20).“Ùÿúú ìÿðàñèìèíè òàìàìëàéûá ãóðòàðäûãäà àòà-áàáàëà-ðûíûçû éàäà ñàëäûüûíûç êèìè, îíäàí äà àðòûã Àëëàhû éàä

94

95

åäèí! Èíñàíëàðûí áÿçèñè: “Åé Ðÿááèìèç, áèçÿ íÿ âåðÿúÿê-ñÿíñÿ, åëÿ áó äöíéàäà âåð!” - äåéèðëÿð. Áåëÿ øÿõñëÿðèíàõèðÿòäÿ hå÷ áèð ïàéû éîõäóð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 200).Àíúàã ðÿñóëëàðûí âÿ ìþìèíëÿðèí äóàëàðû òàìàìèëÿ àõèðÿòëÿ

áàüëû îëàí, íÿôñëÿðèíè äöøöíìÿéÿí, àúèçëèéèíè áèëÿí ñÿìèìèäóàëàðäûð. Ìþìèíëÿð ãèéàìÿò ýöíö àë÷àëäûëàíëàðäàí îëìàìàã,î ýöí úàâàáûíû âåðÿ áèëìÿéÿúÿêëÿðè øåéëÿðè åòìÿê âÿ îíëàðàñîíñóç úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàí ãóðòàðàúàã ÿìÿëëÿðè èëhàì åòìÿ-ñè ö÷öí Àëëàhà äóà åäÿðëÿð. Áóíëàð àõèðÿòÿ áàüëû äóàëàðäûð.Àëëàhäàí èñòÿäèêëÿðè ýöíàhëàðûí âÿ õàòàëàðûí áàüûøëàíìàñû,òþâáÿëÿðèíèí ãÿáóë åäèëìÿñè, ãîðóíìàã âÿ ìÿðhÿìÿòäèð.

Ùç.Àäÿì øåéòàíà óéàðàã åòäèéè ñÿhâè àíëàäûüû çàìàíÀëëàhà áåëÿ äóà åäèð: “Åé Ðÿááèìèç! Áèç þçöìöçÿ çöëì åò-äèê. ßýÿð áèçè áàüûøëàìàñàí âÿ ìÿðhÿìÿò åòìÿñÿí, áèçøöáhÿñèç êè, çèéàíà óüðàéàíëàðäàí îëàðûã” (“ßðàô” ñóðÿñè,23). Ùç.Íóh èñÿ Àëëàhûí hþêìöíÿ èòàÿò åòìÿéÿí îüëó ö÷öíÀëëàhäàí ÿôâ äèëÿìèø, àíúàã Àëëàh áóíóí ñÿhâ îëäóüóíó îíàýþñòÿðäèêäÿ òåç äóà åòìèø âÿ “...Åé Ðÿááèì! Áèëìÿäèéèì áèðøåéè Ñÿíäÿí èñòÿìÿêäÿí Ñÿíÿ ñûüûíûðàì. ßýÿð ìÿíè áàüûø-ëàìàñàí, ðÿhì åòìÿñÿí, çèéàíà óüðàéàíëàðäàí îëàðàì”(“Ùóä” ñóðÿñè, 47) äåìèøäèð. Áó èôàäÿëÿð áöòöí ìþìèíëÿðÿ þð-íÿê îëàí, õÿòàëàðûíäà èñðàð åòìÿéÿí, àúèçëèéèíèí ôÿðãèíäÿ îëàíñîí äÿðÿúÿ ñÿìèìè ìþìèíëÿðÿ àèä èôàäÿëÿðäèð.

Áàøãà áèð ýþçÿë þðíÿê èñÿ Ãóðàíäà ðÿááàíèëÿðèí (äèíäÿ äÿ-ðèí áèð ãàâðàéûøà ñàhèá îëàíëàðûí) äèëèíäÿí áèëäèðèëèð:

“Îíëàðûí: “Éà Ðÿááèìèç, ýöíàhëàðûìûçà âÿ èøëÿðèìèçäÿhÿääè àøäûüûìûçà ýþðÿ áèçè áàüûøëà! Ãÿäÿìëÿðèìèçè ìþh-êÿìëÿíäèð âÿ êàôèðëÿðÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìàãäà áèçÿ êþìÿêåò!” - äåìÿêäÿí áàøãà ñþçëÿðè îëìàìûøäûð” (“Àëè-Èì-ðàí” ñóðÿñè, 147).Ðÿñóëëàð Àëëàhà îëàí éàõûí äîñòëóã âÿ ñÿìèìèééÿòëÿðèíèí

à÷ûãúà hèññ åäèëäèéè äèýÿð äóàëàðûíäà èíñàíëàðûí äèðèëäèëÿúÿêëÿ-ðè ýöí òÿhãèð îëóíìàìàã, àë÷àëäûëìàìàã, úÿhÿííÿì ÿçàáûí-äàí ãîðóíìàã, íåìÿòëÿðëÿ äîëó úÿííÿòèí ìèðàñ÷ûëàðûíäàí îë-ìàã âÿ håñàá ýöíö áöòöí ìþìèíëÿðèí áàüûøëàíìàñû ö÷öíÀëëàhà éàëâàðûðëàð.

Àíúàã ðÿñóëëàðûí äóàëàðû ÿëáÿòòÿ êè, éàëíûç àõèðÿòäÿí èáàðÿòäåéèë. Îíëàð þç Ðÿááèíÿ äöíéàäà ýþçÿë áèð hÿéàò, èíêàð÷ûëà-ðûí ÿçàáëà úÿçàëàíäûðûëìàñû âÿ èíêàð÷ûëàðäàí óçàã îëìàã ö÷öíäÿ äóà åäèðëÿð.

Ùç.Èáðàhèìèí îíà äöíéàäà ýþçÿë áèð hÿéàò âåðìÿñè ö÷öíÀëëàhà åòäèéè ñÿìèìè äóà áåëÿäèð:

“Éàäûíà ñàë êè, Èáðàhèì; “Åé Ðÿááèì, áóðàíû áÿëàäàíàñóäÿ áèð øÿhÿð åò, ÿhàëèñèíèí Àëëàhà âÿ àõèðÿò ýöíöíÿèíàíàíëàðûíà úöðáÿúöð ìåéâÿëÿðäÿí ðóçè âåð!” - äåéÿäóà åòäèêäÿ, Î: “Êàôèð îëàíëàðà äà áèð ãÿäÿð ðóçè âåðÿ-ðÿì, ëàêèí ñîíðà äà úÿhÿííÿì ÿçàáûíà äö÷àð åäÿðÿì.Àììà îðà íÿ ôÿíà áèð éåðäèð!” - äåéÿ áóéóðäó” (“Áÿ-ãÿðÿ” ñóðÿñè, 126).Áèð ãÿäÿð ÿââÿë äÿ äåäèéèìèç êèìè, èíêàð÷ûëàð äà Àëëàhà

äóà åäèð. Àíúàã îíëàðûí äóàñû ñàäÿúÿ îëàðàã áó äöíéà hÿéà-òûíà áàüëûäûð. Àëëàhûí áóíëàðû éàðàðëàíäûðìàñû äà äöíéà hÿéà-òûíäà äà ÿçàá ÷ÿêìÿëÿðè âÿ èíêàðëàðûíà èíêàð ãàòàðêÿí úàíëà-ðûíûí àëûíìàñû ö÷öíäöð. Áóíóí ÿêñèíÿ îëàðàã ìþìèíëÿðèí äöí-éà hÿéàòû ö÷öí åòäèéè äóàëàð ÿñëèíäÿ àõèðÿòÿ éþíÿëèá. Éóõàðû-äàêû àéÿäÿ Ùç.Èáðàhèì è÷èíäÿ îëäóüó øÿhÿðèí ìþìèíëÿð ö÷öíòÿhëöêÿñèç áèð éåð îëìàñû ö÷öí Àëëàhà äóà åäèð. Áåëÿëèêëÿ, ìþ-ìèíëÿð áóðàäà éåðëÿøèá þç òÿáëèüàòûíû àïàðà áèëÿúÿê, Àëëàhà âÿàõèðÿò ýöíöíÿ èíàíìàëàðû ñÿáÿáè èëÿ äÿ íåìÿòëÿðÿ ãîâóøàúàã-ëàð.

Ùç.Íóh äà ãþâìöíÿ òÿáëèüàò àïàðàðêÿí Àëëàhäàí áàüûøëàí-ìà äèëÿìÿëÿðèíèí îíëàðà ãàçàíäûðàúàãëàðûíû áåëÿ áèëäèðèð:

96

97

“Âÿ äåäèì: “Òþâáÿ åäèá Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàüûíûçûäèëÿéèí. ×öíêè Î, ÷îõ áàüûøëàéàíäûð! Î ñèçÿ ýþéäÿí áîëéàüûø ýþíäÿðÿð; Î ñèçÿ ìàë-äþâëÿò, îüóë-óøàã ÿòà åäÿð.Î ñèçèí ö÷öí áàüëàð-áàü÷àëàð éàðàäàð âÿ ÷àéëàð àõû-äàð!” (“Íóh” ñóðÿñè, 10-12).Øöáhÿñèç êè, Ùç.Íóhóí þç ãþâìöíÿ Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè

ñàéìàñû îíëàðûí øþâãöíö âÿ Àëëàhà îëàí éàõûíëûüûíû àðòûðìàãâÿ îíëàðû hÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê ö÷öíäöð.

Àëëàhûí øÿíèíèí éöêñÿëäèëìÿñè“Âÿ äå: “Þçöíÿ hå÷ áèð þâëàä ýþòöðìÿéÿí, ìöëêöíäÿhå÷ áèð øÿðèêè îëìàéàí, çÿèô îëìàäûüû ö÷öí hå÷ áèð äîñ-òà åhòèéàúû îëìàéàí Àëëàhà hÿìä îëñóí!” Âÿ Àëëàhû óúàòóò!” (“Èñðà” ñóðÿñè, 111).Àëëàhëà éàõûí âÿ ñûõ ÿëàãÿ ãóðìàüûí áèð éîëó äà hå÷ øöá-

hÿñèç êè, Îíó òåç-òåç àíìàã, õàòûðëàìàã âÿ éöêñÿëòìÿêäèð.Àëëàhûí ãöäðÿòèíèí hå÷ áèð øåéÿ ÷àòäûüûíû, hÿð øåéÿ íÿçàðÿò åò-äèéèíè áèëÿí ìþìèíëÿð áó ãöäðÿò ãàðøûñûíäà ñåâýè ãàðûøûã ãîð-õó äóéóðëàð. Àëëàhûí ÿçÿìÿòèíäÿí âÿ ìöäðèêëèéèíäÿí ãàéíàã-ëàíàí håéðàíëûã äîëó áèð ãîðõóäóð áó. Âÿ áöòöí öñòöí ýöúãàðøûñûíäà àúèçëèêëÿðèíè áèëèðëÿð âÿ Îíó àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ äå-ñÿê, “òÿêáèð åäÿ áèëäèêëÿðè ãÿäÿð òÿêáèð åäèðëÿð”.

Ìþìèíëÿðè äèýÿð èíñàíëàðäàí àéûðàí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿð-äÿí áèðè hÿìèøÿ Àëëàhû äöøöíìÿëÿðè âÿ Îíó õàòûðëàìàëàðûäûð.Ìÿhç Àëëàhëà ãóðäóãëàðû éàõûí ÿëàãÿíèí ãàéíàüû åëÿ áóäóð.Îíó äöøöíäöêëÿðè âàõò èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè áèð èôàäÿ Ãóðàíäà áå-ëÿ áèëäèðèëèð: “Î êÿñèí êè, àéàã öñòöíäÿ îëàíäà äà, îòóðàí-äà äà, óçàíàíäà äà Àëëàhû õàòûðëàð, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éà-ðàäûëìàñû hàããûíäà äöøöíÿð: “Åé Ðÿááèìèç! Ñÿí áóíëàðûáîø éåðÿ éàðàòìàìûñàí! Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Áèçè úÿ-

hÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí Þçöí ãîðó!” (“Àëè-Èìðàí” ñó-ðÿñè, 191).

Àéÿäÿí äÿ à÷ûã ýþðöíäöéö êèìè, äöíéàäà hÿãèãè ìÿíàäàäöøöíÿí àüûëëû èíñàíëàð îëàí ìþìèíëÿð òÿâÿêêöëëÿðè íÿòèúÿñèí-äÿ Àëëàhûí óúàëûüûíû âÿ ýöúöíö hèññ åäèðëÿð. Áóíóí äà íÿòèúÿ-ñè Àëëàhûí øÿíèíè éöêñÿëòìÿê âÿ Îíó òÿêáèð åòìÿêäèð. Ùÿì-÷èíèí ìþìèíëÿð äóàëàðûíäà áåëÿ éàëâàðûðëàð:

“Åé Ðÿááèìèç! Áèçè êàôèðëÿðèí ÿëèíÿ ñàëìà! Áèçè áàüûøëà.Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí éåíèëìÿç ãöââÿò âÿ hèêìÿò ñàhèáèñÿí!”(“Ìóìòÿhèíÿ” ñóðÿñè, 5).

Åéíè øÿêèëäÿ Ùç.Ìóñà äà Àëëàhûí àéÿñèíè ýþðÿíäÿ “...Ñÿíïàê âÿ ìöãÿäÿññÿí Ðÿááèì...” (“ßðàô” ñóðÿñè, 143) äåìèø,Ùç.Èáðàhèì äÿ ãþâìöíÿ òÿáëèüàò àïàðàðêÿí “...Ðÿááèì hÿðøåéè þç åëìè èëÿ åhòèâà åòìèøäèð...” (“ßíàì” ñóðÿñè, 80) äå-éÿðÿê áàøëûúà âÿçèôÿëÿðè îëàí Àëëàhûí øÿíèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíèòÿáèè âÿ äàõèëäÿí ýÿëÿí áèð hÿðÿêÿò îëàðàã èúðà åòìèøäèëÿð.

Áóíà áÿíçÿð áèð èôàäÿ Ùç.Øöåéá òÿðÿôèíäÿí äÿ áó øÿêèëäÿòÿêðàðëàíìûøäûð:

“Àëëàh áèçè ñèçèí äèíèíèçäÿí õèëàñ åòäèêäÿí ñîíðà áèç ñè-çèí äèíèíèçÿ äþíñÿê, Àëëàhà ãàðøû éàëàí óéäóðìóø îëà-ðûã. Ðÿááèìèç Àëëàh èñòÿìÿñÿ, áèç ÿñëà ñèçèí äèíèíèçÿ äþ-íÿ áèëìÿðèê. Ðÿááèìèç åëìè èëÿ hÿð øåéè åhòèâà åòìèøäèð.Áèç éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìèøèê...” (“ßðàô”, ñóðÿñè,89).Ãóðàí áèçÿ ðÿñóëëàðûí âÿ ìþìèíëÿðèí Àëëàhëà ñûõ ìöíàñè-

áÿòäÿ îëìàñûíûí äàâðàíûøëàðûíäàí, Àëëàhû õàòûðëàìàëàðûíäàí âÿÎíóí øÿíèíè éöêñÿëòìÿëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíäûüûíû áèëäèðìèøäèð.Éóõàðûäà âåðäèéèìèç íöìóíÿëÿðäÿí áàøãà Ãóðàíäà ðÿñóëëàðûíâÿ ìþìèíëÿðèí Àëëàhà ñÿìèìè õèòàáëàðû èëÿ áàüëû áèð ÷îõ þð-íÿêëÿð âàð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðè áåëÿäèð:

98

99

“...Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ùàããûì ÷àòìàéàí áèð øå-éè äåìÿê ìÿíÿ éàðàøìàç. ßýÿð áóíó ìÿí äåìèø îëñàé-äûì, Ñÿí îíó ìöòëÿã áèëÿðäèí. Ñÿí ìÿíèì öðÿéèìäÿîëàí hÿð øåéè áèëèðñÿí, ìÿí èñÿ Ñÿíèí çàòûíäà îëàíûáèëìèðÿì. Øöáhÿñèç êè, ãåéáëÿðè áèëÿí àíúàã Ñÿíñÿí!”(“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 116).“Åé Ðÿááèì! Áèëìÿäèéèì áèð øåéè Ñÿíäÿí èñòÿìÿêäÿíÑÿíÿ ñûüûíûðàì. ßýÿð ìÿíè áàüûøëàìàñàí, ðÿhì åòìÿ-ñÿí, çèéàíà óüðàéàíëàðäàí îëàðàì!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 47).“Åé Ðÿááèì! Ñÿí ìÿíÿ ñÿëòÿíÿòäÿí áèð ïàé âåðäèí.Ìÿíÿ éóõó éîçìàüû þéðÿòäèí. Åé ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðà-äàí! Ñÿí äöíéàäà äà, àõèðÿòäÿ äÿ ìÿíèì èõòèéàð ñàhè-áèìñÿí. Ìÿíèì úàíûìû ìöñÿëìàí îëàðàã àë âÿ ìÿíèÿìÿëèñàëåhëÿðÿ ãîâóøäóð!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 101).“Åé Ðÿááèìèç! Ñÿí áèçèì ýèçëè ñàõëàäûüûìûç âÿ àøêàð åò-äèéèìèç hÿð øåéè áèëèðñÿí. Éåðäÿ äÿ, ýþéäÿ äÿ Àëëàhäàíýèçëè hå÷ áèð øåé ãàëìàç!” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 38).“Åé Ðÿááèì! Ìÿíè áàüûøëà âÿ ìÿíÿ åëÿ áèð ìöëê âåð êè,ìÿíäÿí ñîíðà hå÷ êÿñ íàèë îëà áèëìÿñèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿíáþéöê åhñàí ñàhèáèñÿí!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 35).Áÿñ Àëëàh ðÿñóëëàðûí âÿ ìþìèíëÿðèí áöòöí áó ñÿìèìèééÿ-

òèíÿ ãàðøûëûã îëàðàã íåúÿ ìöêàôàò âåðèð? ßñëèíäÿ áó ìöêàôàòûòÿê áèð úöìëÿ èëÿ éåêóíëàøäûðìàã ìöìêöíäöð: Àëëàhûí ðèçàñû,ìÿðhÿìÿòè âÿ úÿííÿòè... Íÿòèúÿäÿ Àëëàh ìþìèíëÿðäÿí, îíëàðäà Àëëàhäàí ðàçû îëàúàã. Éàõøûëûã âÿ ñÿáð åäÿíëÿðèí ìöêàôà-òû ãèéàìÿò ýöíö àë÷àëäûëìàìàëàðû âÿ ÿìÿëëÿðèíèí ÿâÿçè îëàðàãìèðàñ÷ûñû îëäóãëàðû úÿííÿòÿ äöøìÿëÿðè îëàúàã... Îíëàðà hå÷ áèðÿçèééÿò âåðèëìÿäÿí, èñòÿäèêëÿðè áöòöí íåìÿòëÿð àðàñûíäà, ýþç-ëÿðèíèí hÿçç àëäûüû âÿ íÿôñëÿðèíèí àðçó åòäèéè hÿð øåéèí è÷èíäÿÿáÿäè îëàðàã ãàëàúàãëàð... Áó, ãîðõóá ãîðóíàíëàðûí õîøáÿõòàãèáÿòè âÿ ÿáÿäè ãóðòóëóøóäóð.

ÃÓÐÀÍÄÀ ÌÖÁÀÙÈÑß

Èíñàíûí éàðàäûëûø ìÿãñÿäè ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhà ãóëëóã åò-ìÿê, Îíà èáàäÿò åòìÿê âÿ úÿííÿòè ãàçàíìàãäûð. Áó ìÿãñÿ-äÿ óéüóí îëàðàã ìþìèíëÿð hÿðÿêÿòëÿðèíè Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþ-ðÿ åäèðëÿð. Áàøãà ñþçëÿ, ìþìèíèí áöòöí éàøàéûøû Ãóðàí ÿõëà-ãûíà èñòèíàäÿí ãóðóëìóøäóð.

Èíñàí hÿéàòû áîéó ìöõòÿëèô ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ èìòàhàí åäèëèð. Áóñûíàãëàðäàí óüóðëà êå÷ìÿñè èñÿ àíúàã Ãóðàí ÿõëàãû ÿñàñûíäàhÿðÿêÿò åòìÿñè èëÿ ìöìêöíäöð. Áó éîëäà ãàðøûñûíà ÷ûõàúàãÿñàñ äöøìÿí øöáhÿñèç êè, øåéòàí îëàúàãäûð. Î Èáëèñ êè, èíñàí-ëàðûí äîüðó éîëó öçÿðèíäÿ îòóðàðàã îíëàðà òÿëÿ ãóðìàüà ÷àëû-øûð. Áóíó åäÿðêÿí äÿ èëê ñòðàòåýèéàñû Àëëàhûí äèíèíè âÿ äîüðóéîëóíó óíóòäóðìàã, èíñàíëàðû áó äîüðó éîëäàí ÷ÿêèíäèðìÿéÿ÷àëûøìàãäûð.

Áó ìÿãàìäà ãàðøûìûçà ÷ûõàí øåéòàíè áèð ñòðàòåýèéà áèçÿøåéòàíûí hèéëÿñè hàããûíäà äöøöíúÿ âåðèð: ìöáàhèñÿ åòìÿê...Þçöíÿìÿõñóñ õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàí ìöáàhè-ñÿíè èíñàíëàð àðàñûíäà éàéìàã øåéòàíûí èíñàíëàðû àçäûðìàìÿãñÿäèíÿ ÷îõ óéüóíäóð.

Ãóðàíà ýþðÿ, ìöáàhèñÿ íÿäèð? Ìöáàhèñÿ áèð íå÷ÿ ìöõòÿ-ëèô ìÿíàäà èøëÿäèëìÿêëÿ áÿðàáÿð áóíëàðûí hàìûñû îðòàã áèðíþãòÿäÿ áèðëÿøèð: Ðÿhìàíè õöñóñèééÿòäÿí óçàãëàøìàñû, ìÿíà-ñûç áèð ÿìÿëÿ äîüðó ýåäèëìÿñè...

Ìöáàhèñÿ ñóñìàã ëàçûì ýÿëÿíäÿ ñóñìàéàðàã äàíûøûëàíìþâçóíó óçàòìàã âÿ øîêéàðàäûúû áèð ìöhèò éàðàäûá Ðÿhìàíèõöñóñèééÿòäÿí óçàãëàøàðàã øåéòàíè õöñóñèééÿòÿ ìåéëëÿíìÿêìÿíàñûíà ýÿëèð. Áóíà “÷ÿêèøìÿê” äÿ äåéèëèð. Ìöáàhèñÿ åòìÿ-éè Àëëàhûí ãÿòè ñöáóòëàðû èëÿ ýþíäÿðäèéè äèíÿ, êèòàáà âÿ ìö-ãÿääÿñ ìÿôhóìëàðà ãàðøû ÷ûõàðàã áóíëàðû ìÿíàñûç åòìÿéÿ ñÿéýþñòÿðìÿê, áóíëàðûí ÿêñèíè ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìàã êèìè òÿñ-

100

101

âèð åòìÿê äÿ ìöìêöíäöð. Áó, Ãóðàíäà “íöìóíÿëÿð ýÿòèðÿðÿêìöáàðèçÿ åòìÿê” øÿêëèíäÿ ãåéä îëóíóð.

Íÿhàéÿò, ìöáàhèñÿ áàø âåðÿí ïèñ áèð hàäèñÿ öçöíäÿí èíñà-íûí îíó áó hàëà ñàëàíëàðëà åòäèéè ýÿðýèíëèê âÿ ïåøìàíëûã éîëóäàíûøûãëàðäûð. Áóíëàðà Ãóðàíäà úÿhÿííÿìëèêëÿðèí þç àðàëàðûí-äàêû äàíûøûã öñóëëàðûíäà íÿçÿðÿ ÷àðïûð.

Ìöáàhèñÿ ìþìèíëÿðÿ éàðàøìàéàí áèð öñëóáäóð. Îíëàð áèð-áèðèíÿ äóéäóãëàðû ñåâýè âÿ hþðìÿòÿ ýþðÿ îíñóç äà ìöáàhèñÿåòìÿçëÿð. Îíëàð èíêàð÷ûëàðëà äà ìöáàhèñÿ åòìÿçëÿð, àðàëàðûí-äàêû äèàëîã àíúàã òÿáëèü ö÷öí îëóð, áó çàìàí äà ÿí òÿñèðëè âÿýþçÿë öñëóáäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.

ÈËÊ ÌÖÁÀÙÈÑß

Ãóðàíà íÿçÿð ñàëäûãäà èëê ìöáàhèñÿíèí øåéòàí òÿðÿôèíäÿíìåéäàíà ýÿòèðèëäèéèíè ýþðöðöê. Ãóðàíäà áó hàäèñÿäÿí áåëÿáÿhñ åäèëèð:

“Ñÿíèí Ðÿááèí ìÿëÿêëÿðÿ: “Ìÿí éåð öçöíäÿ áèð õÿëèôÿéàðàäàúàüàì” - äåäèêäÿ ìÿëÿêëÿð: “Áèç Ñÿíÿ øöêð åò-äèéèìèç, øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåäèéèìèç âÿ Ñÿíè ìöãÿääÿñòóòäóüóìóç hàëäà, Ñÿí îðàäà ôÿñàä òþðÿäÿúÿê âÿ ãàíòþêÿúÿê áèð êÿñìè éàðàòìàã èñòÿéèðñÿí?” - ñþéëÿäèëÿð.Àëëàh îíëàðà: “Ìÿí áèëäèéèì øåéè ñèç áèëìèðñèíèç!” - áó-éóðäó. Àëëàh Àäÿìè éàðàòäûãäàí ñîíðà Àäÿìÿ áöòöíøåéëÿðèí àäëàðûíû þéðÿòäè. Ñîíðà îíëàðû ìÿëÿêëÿðÿ ýþñòÿ-ðÿðÿê: “Äîüðóñóíóçñà, áóíëàðûí àäëàðûíû Ìÿíÿ áèëäè-ðèí!” - äåäè. Îíëàð: “Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèíáèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê.Ùÿð øåéè áèëÿí Ñÿí. Ùèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí” - äåäèëÿð.Ñîíðà Î: “Åé Àäÿì, áóíëàðûí àäëàðûíû îíëàðà áèëäèð!” -äåäè. Àäÿì ìÿëÿêëÿðÿ áóíëàðûí àäëàðûíû õÿáÿð âåðäèê-äÿ Àëëàh: “Ìÿí ñèçÿ, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ýþçÿýþðöíìÿéÿí ñèðëÿðèíè âÿ ñèçèí ýèçëèíäÿ - àøêàðäà íÿ åò-äèéèíèçè áèëèðÿì, ñþéëÿìÿäèììè?” - áóéóðäó” (“Áÿãÿ-ðÿ” ñóðÿñè, 30-33).Àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ìÿëÿêëÿð Àëëàhûí Àäÿìèí éà-

ðàäûëìàñû èëÿ áàüëû âåðäèéè hþêìöíÿ íàðàçûëûã åòìÿêëÿ áþéöêáèð õÿòà åòìèø îëóðëàð. Àëëàhûí ñîíñóç åëìèíèí éàëíûç êè÷èê áèðãèñìèíè áèëäèêëÿðè ö÷öí ÿââÿëúÿ Àäÿìèí éàðàäûëûø hèêìÿòèíèãàâðàéà áèëìÿìèøëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã Àëëàhûí hþêìöíÿ ðèà-éÿò åòìÿëèäèðëÿð. Àíúàã Àëëàhäàí Àäÿìèí éàðàäûëûø hèêìÿòèíèþéðÿíìÿê èñòÿéèðëÿð. Àëëàh äà îíëàðà Àäÿìèí éàðàäûëûøûíäàêûhèêìÿòè à÷ûãëàéûð. Áåëÿ hàëäà áöòöí ìÿëÿêëÿð Àëëàhûí ìÿðhÿ-

102

103

ìÿòèíÿ ñûüûíûð âÿ åòäèêëÿðè õÿòàäàí äþíöðëÿð. Ñîíðà äà hàìû-ñû Àëëàhûí áó hþêìöíÿ ðèàéÿò åäèðëÿð. Éàëíûç áèðèíè ÷ûõìàãëà;î, èíêàð åäèð âÿ Àëëàhëà ìöáàðèçÿ åòìÿéÿ - Àëëàhû òÿíçèh åäÿ-ðèê - áàøëàéûð! Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí ñîíðà Ãóðàíäà áåëÿ áèë-äèðèëèð: “Áèç ìÿëÿêëÿðÿ: “Àäÿìÿ ñÿúäÿ åäèí!” äåäèêäÿÈáëèñäÿí áàøãà hàìûñû ñÿúäÿ åòäè. Î, ëîâüàëàíàðàã èìòèíàåòäè âÿ êàôèðëÿðäÿí îëäó” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 34).

Øåéòàí îíà Àäÿìèí éàðàäûëûø hèêìÿòè à÷ûãëàíäûüû âàõòÀëëàhûí âåðäèéè “Àäÿìÿ ñÿúäÿ åò!” ÿìðèíÿ ãàðøû ÷ûõûð. Ãóðà-íûí áèð áàøãà ñóðÿñèíäÿ øåéòàíûí áó èòàÿòñèçëèéèíèí àðõàñûíäàäóðàí “ìÿíòèã” áåëÿ à÷ûãëàíûð:

“Ñèçè éàðàòäûã, ñîíðà ñèçÿ ñóðÿò âåðäèê âÿ ìÿëÿêëÿðÿ:“Àäÿìÿ ñÿúäÿ åäèí!” - äåäèê. Èáëèñäÿí áàøãà hàìûñûñÿúäÿ åòäè. Î, ñÿúäÿ åäÿíëÿðäÿí îëìàäû. Àëëàh Èáëèñÿ:“Ìÿí ÿìð åäÿíäÿ åäÿíäÿ ñÿíÿ ñÿúäÿ åòìÿéÿ íÿ ìàíåîëäó?” - äåéÿ áóéóðäó. Èáëèñ: “Ìÿí îíäàí äàhà éàõøû-éàì, ÷öíêè Ñÿí ìÿíè îääàí, îíó èñÿ ïàë÷ûãäàí éàðàò-äûí!” - äåäè” (“ßðàô” ñóðÿñè, 11-12).Ýþðöíäöéö êèìè, øåéòàíà “Àëëàhëà ìöáàhèñÿ åòìÿê úÿñà-

ðÿòèíè âåðÿí òÿêÿááöðäöð. Þçöíöí Àäÿìäÿí äàhà öñòöí îëäó-üóíó çÿíí åòìÿêäÿ, Àëëàhûí ÿìðèíÿ èòàÿò åäèá Îíà ñÿúäÿ åò-äèêäÿ èñÿ àë÷àëàúàüûíû äöøöíìÿêäÿäèð. Áóíó þçöíÿ ñûüûøäûð-ìàç âÿ ìöáàhèñÿ åòìÿéÿ áàøëàéàð.

Áó âÿçèééÿò ìÿëÿêëÿðëÿ øåéòàíûí àðàñûíäàêû ôÿðãè à÷ûã øÿ-êèëäÿ îðòàéà ÷ûõàðûð. Ìÿëÿêëÿð èëê ÿââÿë áèð õÿòà åäÿð âÿÀëëàh Àäÿìè éàðàäàúàüûíû îíëàðà õÿáÿð âåðäèêäÿ áóíäàí íà-ðàçûëûãëàðûíû áèëäèðÿðëÿð. Ùàëáóêè Àëëàhûí hÿð èøèíèí ñîíñóç áèðhèêìÿò îëäóüóíó áèëìÿëÿðè âÿ hå÷ áèð íàðàçûëûã åòìÿäÿí èòà-ÿò åòìÿëÿðè ëàçûìäûð. Áó õÿòàëàðûíà áàõìàéàðàã Àëëàh îíëàðàÿçàá âåðìÿç âÿ Àäÿìèí éàðàäûëûøûíäàêû hèêìÿòè ýþñòÿðÿð.Áóíäàí ñîíðà äà áöòöí áþéöê õÿòàëàðûíäàí ÿë ÷ÿêèá òþâáÿ

åäÿðÿê Àëëàhà ñûüûíàð âÿ Îíóí ÿìðèíÿ èòàÿò åäÿðëÿð.Øåéòàí èñÿ áöòöí ìÿëÿêëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã òÿêÿááöðëöäöð.

Þçöíö öñòöí áèð âàðëûã êèìè ýþðöð âÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ Àäÿ-ìèí îíäàí öñòöí òóòóëìàñûíà ãàðøû ÷ûõûð. Åéíè øÿêèëäÿ ÀëëàhÀäÿìèí éàðàäûëûøûíäàêû hèêìÿòè à÷ûãëàìàãëà ìÿëÿêëÿðèí ÿêñè-íÿ îëàðàã Àëëàhà èòàÿò åòìÿç.

Éÿíè äîüðóíó ýþðöð, âèúäàíëà àíëàéûð, àíúàã òÿêÿááöðööçöíäÿí ãÿáóë åòìèð. Ìÿãñÿäè äîüðóíó òàïìàã âÿ äîüðóäàâðàíìàã äåéèë, þç åãîèñòëèéèíè òÿìèí åòìÿêäèð.

Áó äàâðàíûøûíà ñþçäÿ ìÿíòèãè çÿìèí éàðàòìàã ö÷öí äÿ îð-òàéà þçöíöí àòÿøäÿí éàðàäûëìûø îëäóüó ôèêðèíè àòûð. Àíúàã áó-íóí hå÷ áèð þíÿìè éîõäóð; hÿð øåé Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûë-äûüûíà ýþðÿ Àëëàh èñòÿäèéèíè äèýÿðèíäÿí öñòöí òóòà áèëÿð. ßíìöhöìö áóäóð êè, øåéòàí äà áóíó áèëèð, àíúàã äîüðóíó äåéèë,þçöíö ãàíå åäÿí íÿòèúÿíè àõòàðäûüû ö÷öí ýóéà áóíëàðû ýþðìöðâÿ àòÿø-òîðïàã ìöãàéèñÿñè èëÿ àçüûí ìÿíòèã èðÿëè ñöðöð. Áóìÿíòèãè ìöäàôèÿ åòäèéè ö÷öí äÿ òåç-òåç ìöáàhèñÿ åäèð.

Âÿ Àëëàh îíó ëÿíÿòëÿéèð. Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàíûð:“Àëëàh áóéóðäó: “Îðàäàí àøàüû åí. Îðàäà ñÿíÿ òÿêÿá-áöð ýþñòÿðìÿê éàðàìàç. Îðàäàí ÷ûõ, ÷öíêè ñÿí àë÷àã-ëàðäàíñàí!” Èáëèñ äåäè: “Ìÿíÿ ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð ìþhëÿòâåð!” Àëëàh áóéóðäó: “Ñÿí ìþhëÿò âåðèëÿíëÿðäÿíñÿí!”Èáëèñ äåäè: “Ñÿí ìÿíè àçäûðûá éîëäàí ÷ûõàðòäûüûí ö÷öíìÿí äÿ Ñÿíèí äöç éîëóíóí öñòöíäÿ îòóðóá èíñàíëàðàìàíå îëàúàüàì! Ñîíðà îíëàðûí ãàðøûëàðûíäàí âÿ àðõàëà-ðûíäàí, ñàüëàðûíäàí âÿ ñîëëàðûíäàí ýÿëÿúÿéÿì âÿ Ñÿíîíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè øöêð åäÿí ýþðìÿéÿúÿêñÿí!” Àëëàháóéóðäó: “Îðàäàí ðöñâàé îëìóø âÿ êÿíàð åäèëìèø hàë-äà ÷ûõ. Îíëàðäàí hÿð êèì ñÿíÿ óéñà úÿçàñûíû àëàúàã. ßë-áÿòòÿ, úÿhÿííÿìè ñèçèí hàìûíûçëà äîëäóðàúàüàì!”(“ßðàô” ñóðÿñè, 13-18).

104

105

Ãóðàíûí áàøãà àéÿëÿðèíäÿ èñÿ åéíè hàäèñÿäÿí áåëÿ áÿhñåäèëèð:

“Éåíÿ éàäûíà ñàë êè, áèð çàìàí ìÿëÿêëÿðÿ: “Àäÿìÿ ñÿú-äÿ åäèí!” - äåéÿ ÿìð åòìèøäèê. Èáëèñäÿí áàøãà hàìûñûñÿúäÿ åòìèøäè. Èáëèñ: “Ñÿíèí ïàë÷ûãäàí éàðàòäûüûíà ìÿíñÿúäÿ åäÿðÿììè?!” -äåìèøäè. Èáëèñ hÿì÷èíèí: “Áèð äåýþðÿê íÿ ö÷öí îíó ìÿíäÿí öñòöí òóòäóí? ßýÿð ãèéà-ìÿò ýöíöíÿ ãÿäÿð ìÿíÿ ìþhëÿò âåðñÿí, àç áèð ãèñìè èñ-òèñíà îëìàãëà, îíóí íÿñëèíè þç hþêìöì àëòûíà àëàðàì.Àëëàh áóéóðäó: “×ûõ ýåò! Îíëàðäàí hÿð êÿñ ñÿíÿ óéñà,áèë êè úÿçàíûç úÿhÿííÿìäèð. Þçö äÿ òàìàì-êàìàë áèðúÿçà! Îíëàðäàí êèìè áàúàðûðñàíñà, ñÿñèíëÿ éåðèíäÿí îé-íàò, àòëû âÿ ïèéàäàíû îíëàðà ãàðøû ñÿôÿðáÿð åò, ìàëëàðûíàâÿ þâëàäëàðûíà îðòàã îë, îíëàðà úöðáÿúöð âÿäëÿð âåð.Øåéòàí éàëíûç éàëàí âÿä âåðÿð! Äîüðóñó, Ìÿíèì áÿíäÿ-ëÿðèì öçÿðèíäÿ ñÿíèí hå÷ áèð hþêìöí îëà áèëìÿç. Ðÿá-áèíèí âÿêèë îëìàñû êèôàéÿò åäÿð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 61-65).Êàèíàòäàêû èëê ìöáàhèñÿ øåéòàíûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ëÿíÿò-

ëÿíìÿñè âÿ ãîâóëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Øåéòàí èñÿ Àäÿìîüóëëàðûíû þçö êèìè àçäûðìàã ö÷öí Àëëàhäàí ìþhëÿò àëìûøäûð.

Áÿñ øåéòàí èíñàíëàðû íåúÿ éîëäàí ÷ûõàðà áèëÿð? Øöáhÿñèç êè,áóíóí ìöõòÿëèô éîëëàðû îëàúàãäûð. Ùÿì÷èíèí øåéòàí èíñàíëàðà“ãàðøûëàðûíäàí âÿ àðõàëàðûíäàí, ñàüëàðûíäàí âÿ ñîëëàðûí-äàí ýÿëÿúÿéèíè” (“ßðàô” ñóðÿñè, 17) ñþéëÿìÿêëÿ ìöõòÿëèôöñóë-ëàðäàí éàðàðëàíàúàüûíû áèëäèðìèøäèð.

Áàøëûúà öñóëëàðäàí áèðè øöáhÿñèç êè, øåéòàíûí þç õöñóñèééÿò-ëÿðèíè èíñàíëàðà êå÷èðìÿñèäèð. Øåéòàíà óéàíëàð äà îíóí êèìèòÿêÿááöðëö, öñéàíêàð, íàíêîð âÿ çÿëèë îëàúàãëàð.

Äèýÿð ìÿãñÿäëÿðè èñÿ åéíèëÿ øåéòàí êèìè ìöáàhèñÿíè ñåâ-ìÿñèäèð. Øåéòàí äîüðóíó ýþðäöéö hàëäà îíó ãÿáóë åòìÿäèéèâÿ þç åãîèñò õàðàêòåðèíÿ óéüóí îëàí hÿð øåéè ìöáàhèñÿ éîëó

èëÿ äîüðó êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøäûüû êèìè îíëàð äà òÿêÿááöð-ëÿðèíè ãîðóìàã ö÷öí ìöáàhèñÿ åäÿúÿêëÿð. Ìöáàhèñÿ îíëàðö÷öí hÿéàòûí áèð ìÿíàñû îëàúàã, þç àðàëàðûíäàêû äèàëîãëàðû“äîüðóíó òàïìàã ö÷öí ôèêèð ìöáàðèçÿñè” éåðèíÿ hÿð çàìàí“ìÿíàôåëÿðèíè ãàíå åäÿí hÿð øåéèí íÿ îëóðñà îëñóí, ñÿhâ áå-ëÿ îëñà ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí äèðÿíìÿ, èíàä ýþñòÿðìÿ” ìÿíòè-ãè öçÿðèíäÿ ãóðàúàãëàð.

Äèí èíñàíûí åãîèñòëèéèíÿ àüûð ýÿëÿúÿê âÿ áÿçè äöíéÿâè ìÿ-íàôåëÿðè èëÿ òîããóøàúàã. Áó ñÿáÿáäÿí øåéòàíûí ìöáàhèñÿ ñå-âÿí õöñóñèééÿòè èëÿ éîüðóëìóø îëàí èíñàíëàð îíëàðà äèí à÷ûã-ëàíäûüû çàìàí äà ìöáàhèñÿ éîëóíó ñå÷ÿúÿêëÿð.

Âèúäàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí äèíè áó èñòÿêëÿðè öçöí-äÿí èíêàð åäÿúÿê, áó äàâðàíûøëàðûíà ñþçäÿ “ìÿíòèã” ãàòà áèë-ìÿê ö÷öí äÿ åéíèëÿ øåéòàí êèìè ìöáàhèñÿ éîëóíó ñå÷ÿúÿê-ëÿð.

Øåéòàí èñÿ èíñàíëàðû Àëëàhûí hàãã éîëóíäàí àçäûðìàã âÿáöòöí hÿéàòëàðûíû òöôåéëè áèð øÿêèëäÿ êå÷èðìÿëÿðè ö÷öí ìöáà-hèñÿíè ÿëèíäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð ãûçûøäûðàð âÿ ýåíèøëÿíäèðÿð. Èí-ñàíëàðûí çåhíèíè Àëëàhëà âÿ àõèðÿòëÿ äåéèë, hå÷ áèð ôàéäàñû îë-ìàéàí áîø ìþâçóëàðëà äîëäóðìàüà ÷àëûøäûüû êèìè åéíè øÿêèë-äÿ ìöáàhèñÿ âÿ ÷ÿêèøìÿíè äÿ èíñàíëàðà õîø âÿ ýþçÿë ýþñòÿ-ðèð. Áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Àëëàh ìþìèíëÿðè øåéòàíûí áó ìöáàhè-ñÿíè ãûçûøäûðìàñûíà ãàðøû õÿáÿðäàð åòìÿêäÿ âÿ Ðÿñóëà “Áÿí-äÿëÿðèìÿ äå êè: “Ýþçÿë ñþçëÿð ñþéëÿñèíëÿð”. Øåéòàí èíñàíûíà÷ûã äöøìÿíèäèð” (“Èñðà” ñóðÿñè, 53) hþêìöíö âåðèð. Ìþìèí-ëÿð áó hþêìÿ óéìàãëà þç àðàëàðûíäà hå÷ áèð ìöáàhèñÿéÿ èçíâåðìÿç âÿ áåëÿúÿ øåéòàíûí áó õöñóñèééÿòèíäÿí ãîðóíìóøîëóðëàð.

Ìöáàhèñÿ ìþìèíëÿð ö÷öí äàðûõäûðûúû áèð øåéäèð. Èíêàð÷ûëàðèñÿ “...Øåéòàí ÿìÿëëÿðèíè îíëàðà ýþçÿë ýþñòÿðìèø, îíëàðûäîüðó éîëäàí ñàïäûðìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ hàãã éîëó òàïà

106

107

áèëìèðëÿð” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 24) àéÿñèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè,øåéòàíûí “áÿçÿêëè ñþçëÿðè” èëÿ àëäàäûëìûøëàð. Øåéòàí hÿìèøÿîíëàðû ìöáàhèñÿéÿ éþíÿëäèð âÿ îíóí “áÿçÿêëè ñþçëÿðè” èëÿhÿì áóíäàí øåéòàíè áèð çþâã àëûð, hÿì äÿ áóíó äîüðó âÿ íîð-ìàë áèð øåé êèìè ãÿáóë åäèðëÿð.

Éàøàäûüûìûç hÿéàòäà äåìÿê îëàð êè, hÿð ýöí áóíà áÿíçÿðáèð ÷îõ íöìóíÿëÿð ìöøàhèäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Ýöíäÿëèêhÿéàòäà hÿð íþâ ìþâçóäà áèð ÷îõ ìöáàhèñÿíèí øàhèäè îëóðóã.Ìöõòÿëèô òåëåâèçèéà êàíàëëàðûíäà, ðàäèîëàðäà éàõóä äà êö÷ÿäÿ-êè èíñàíëàð àðàñûíäà àïàðûëàí áó ìöáàhèñÿëÿðèí òÿìÿë õöñóñèé-éÿòè îíëàðûí áèð íå÷ÿ ñààòäàí ñîíðà hå÷ áèð êîíêðåò íÿòèúÿ ÿë-äÿ åòìÿäÿí áèòìÿñèäèð. Àõûð âàõòëàð áó ìöáàhèñÿëÿðäÿ äèíìþâçóñó ìöhöì áèð éåð òóòàðàã þí ïëàíà ÷ûõìûøäûð. Èíñàíëà-ðûí ÷îõó êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìàòû éà äà éþëýþñòÿðèúè áèð êèòàáûîëìàäûüû hàëäà Àëëàh hàããûíäà ìöáàhèñÿëÿð åäèð. Áèð ãèñìèèñÿ èíñàíëàðû äîüðó éîëäàí ÷ÿêèíäèðìÿê ö÷öí ìöáàhèñÿéÿ ýè-ðèð. Èíäè Ãóðàíäà äèããÿò ÷ÿêÿí íöìóíÿëÿðè âåðèëÿí áó íþâìöáàhèñÿëÿð âÿ áó ìöáàhèñÿëÿðè åäÿíëÿðèí õàðàêòåðèê õöñóñèé-éÿòëÿðèíè èíúÿëÿéÿê.

ÈÍÊÀÐ×ÛËÀÐÛÍÌÞÌÈÍËßÐËß ÌÖÁÀÙÈÑßËßÐÈ

Èíêàð÷ûëàðûí Àëëàh hàããûíäàêû ìöáàhèñÿëÿðè Ãóðàíäà áåëÿà÷ûãëàíûð:

“Äå: “Ñèç Àëëàh áàðÿñèíäÿ áèçèìëÿ ìöáàhèñÿìè åäèðñè-íèç? Ùàëáóêè, Î hÿì áèçèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèçäèð.Áèçèì ÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí ÿìÿëëÿðèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð.Îíà ñàäèã îëàí áèçèê!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 139).Øåéòàíûí ìöáàhèñÿéÿ ìåéëëè îëàí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòè áó

øÿêèëäÿ èíêàð÷ûëàð öçÿðèíäÿ áåëÿ ÿêñ îëóíóð. Áåëÿëèêëÿ, áó èí-ñàíëàð ìþìèíëÿðëÿ Àëëàh hàããûíäà, Àëëàhûí àéÿëÿðè hàããûíäàâÿ Àëëàhûí äèíè hàããûíäà ìöáàhèñÿëÿð åäèðëÿð. Áÿçÿí áó ìö-áàhèñÿëÿð ìÿñõÿðÿéÿ âÿ àë÷àëäûëìàüà ãÿäÿð äàâàì åäèð (Ùà-ìûìûç òåëåâèçîðäàêû ìöáàhèñÿëè ïðîãðàìëàðäà äèíè ìöäàôèÿåäÿí èíñàíëàðû öçëÿðèíäÿ êèíàéÿëè áèð “òÿáÿññöìëÿ” äèíëÿéÿí-ëÿðè âÿ îíëàðû ìÿñõÿðÿéÿ ãîéàíëàðû ýþðìöøöê). Áó èíñàíëàðûíìþìèíëÿðÿ hàíñû ýþçëÿ áàõäûãëàðû àøàüûäàêû àéÿäÿ à÷ûã èôàäÿåäèëìèøäèð:

“Îíëàðà: “Áàøãàëàðû èìàí ýÿòèðäèêëÿðè êèìè ñèç äÿ èìàíýÿòèðèí! - äåéèëäèéè çàìàí: “Áèç äÿ ñÿôåhëÿð êèìè èìàíýÿòèðÿê?” - äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð. Àýàh îëóí êè, ñÿôåh îí-ëàðûí þçëÿðèäèð, ëàêèí áèëìèðëÿð. Îíëàð ìþìèíëÿðëÿ ãàðøû-ëàøäûãëàðû çàìàí: “Áèç äÿ èìàí ýÿòèðäèê” - äåéèðëÿð.Ùàëáóêè þç øåéòàíëàðû èëÿ òÿêáÿòÿê ãàëàíäà: “Áèç äÿ ñè-çèíëÿéèê, áèç àíúàã èñòåhçà åäèðèê” - äåéèðëÿð. Àëëàh äàîíëàðà èñòåhçà åäÿð âÿ îíëàðà î ãÿäÿð âåðÿð êè, þç çÿëà-ëÿòëÿðè è÷èíäÿ øàøãûí ãàëàðëàð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 13-15).Áó àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ìþìèíëÿðëÿ ìöáàhèñÿ

àïàðàí âÿ îíëàðû ìÿñõÿðÿéÿ ãîéàí èíñàíëàðûí øåéòàíëà ìÿíÿ-

108

109

âè áàüëûëûüûíûí îëìàñû, øåéòàíëà “áÿðàáÿð” ãàëìàñû âÿ îíóíéîëóíó ýåòìÿñè äàíûëìàç áèð hÿãèãÿòäèð.

Ìöáàhèñÿëÿðäÿ ÿí ÷îõ ðàñòëàíàí hàëëàðäàí áèðè hÿãèãÿòëÿðèýèçëÿòìÿê âÿ éàëàí äàíûøìàãäûð, ñîíðàäàí èñÿ áó ñþçö áàøãàúöð äöçöá-ãîøìàã áó èíñàíëàðûí àäÿò åòäèéè áèð øåéäèð. Áóìöáàhèñÿëÿðäÿ hå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìÿéÿí hèêìÿòñèç ñþçëÿðäàíûøûëûð âÿ hÿãèãÿò öçÿðèíäÿ ÿñëà äóðóëìóð. ßíÿíÿâè úöì-ëÿëÿð âÿ àäÿò åäèëìèø øÿðhëÿðëÿ hÿð êÿñ þç ôèêðèíè èíñàíëàðûíáåéíèíÿ éåðèòìÿéÿ ÷àëûøûð.

Áó hàë Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð:“Øåéòàíëàðûí êèìÿ íàçèë îëäóãëàðûíû ñèçÿ õÿáÿð âåðèì-ìè? Îíëàð hÿð áèð éàëàí÷ûéà, ýöíàhêàðà íàçèë îëàðëàð.Åøèòäèêëÿðè ñþçëÿðè îíëàðà òÿëãèí åäÿðëÿð. Îíëàðûí ÿêñÿ-ðèééÿòè éàëàí÷ûäûð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 221-223).Èíêàð÷ûëàðûí ìþìèíëÿðè äîüðó éîëäàí äþíäÿðìÿê âÿ äèíÿ

ìåéëëè õàëãû äèíäÿí óçàãëàøäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿ åòäè-éè áèð ìåòîä hàãã äèíäÿí áàøãà îíà àëòåðíàòèâ hÿð hàíñû áèðñèñòåìèí òÿáëèüàòûíû àïàðìàãäûð. Áóíëàð áèð òÿðÿôäÿí þç ñèñ-òåìëÿðèíèí òÿáëèüàòûíû àïàðàðêÿí äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ hàãã äèíèïîçìàüà âÿ ýþçäÿí ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð. Èíêàð÷ûëàðûí áó ôÿàëèé-éÿòèíè äèí hàããûíäà ìöáàhèñÿëÿð ÷ûõàðìàã ìÿãñÿäè äàâàì åò-äèðäèéèíè ýþðöðöê. “Ñÿôô” ñóðÿñèíèí 8-úè àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéèêèìè, èíêàð÷ûëàð “...Àëëàhûí íóðóíó þç àüûçëàðû èëÿ ñþíäöð-ìÿê èñòÿéèðëÿð...” Áó ñÿéëÿðèí à÷ûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëäèéè éåðëÿðäèíè hÿäÿô ñå÷ÿí, ãàðøûëûãëû äèàëîãëàð, ìöáàhèñÿëè ïðîãðàìëàðâÿ éàçûëû ìÿòáóàòäûð. Õöñóñèëÿ äÿ áÿçè ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäàñèëñèëÿ øÿêëèíäÿ íÿøð îëóíàí äèíÿ ãàðøû éàçûëàð èíêàð÷ûëàðûí òÿá-ëèüàò ìàòåðèàëëàðûíäàíäûð. Áÿçè ãÿçåò âÿ éóìîð ìÿúìóÿëÿðèí-äÿ ÷ÿêèëÿí òàêóíàéëû, øàëâàðëû âÿ òÿêêÿëè ìöñÿëìàí îáðàçëàðû,éàðàäûëûø ýåð÷ÿéèíè èíêàð åäÿí ìöõòÿëèô ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà÷ûõàí éàçûëàð âÿ øÿêèëëÿð èíêàð÷ûëàðûí “Àëëàhûí íóðóíó ñþíäöð-

ìÿê” ìÿãñÿäè èëÿ ïëàíëàøäûðäûüû ôÿàëèééÿòäèð. Áóðàäà “Àëëàhûííóðóíó ñþíäöðìÿê”äÿ ìÿãñÿä Îíóí äèíèíè, êèòàáûíû äÿéÿðñèçåòìÿê, èíñàíëàðûí äèíÿ îëàí èíàìûíû ìÿhâ åäÿðÿê îíëàðû äèí-äÿí óçàãëàøäûðìàãäûð. Øöáhÿñèç êè, áó ôÿàëèééÿòëÿðèíÿ òÿáëèüàòàïàðàíëàðû ÿíýÿëëÿìÿê, òÿçéèã ýþñòÿðìÿê âÿ áåëÿúÿ äèíèí éà-éûëìàñûíû ÿíýÿëëÿìÿê äÿ äàõèëäèð. Àíúàã Àëëàh åéíè àéÿäÿ áóñÿéëÿðèí áîøà ÷ûõàúàüûíû áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “...Àëëàh èñÿ - êà-ôèðëÿðèí õîøóíà ýÿëìÿñÿ äÿ - þç íóðóíó òàìàìëàéàúàãäûð”.

Èìàí ýÿòèðÿíëÿðëÿ ýÿòèðìÿéÿíëÿð àðàñûíäàêû ìöáàhèñÿ ÷îõâàõò èìàí åäÿíëÿðèí òÿáëèüàò àïàðìàñû çàìàíû îðòàéà ÷ûõûð.Èñòÿð ìþìèíëÿðèí àíëàòäûüû äèíäÿ hå÷ áèð ôèêèð ñèñòåìëÿðèíÿãàðøû öñòöíëöê ÿëäÿ åòìÿñè, èñòÿðñÿ äÿ èíêàð ÷ûëàðûí ÿñëèíäÿâèúäàí âÿ éàðàäûëûø îëàðàã äèíè ãÿáóë åäÿúÿêëÿðè hàëäàãöðóðëàðûíà ýþðÿ èíêàð åòìÿëÿðè, îíëàðû ìÿäÿíè âÿ ñÿâèééÿëèáèð øÿêèëäÿ äöøöíìÿê ÿâÿçèíÿ úàhèë îëàðàã ìöáàhèñÿ âÿãûøãûðûã öñëóáóíà ñöðöêëÿéèð. Öìóìèééÿòëÿ èñÿ ýþñòÿðäèêëÿðèíöìóíÿëÿð äÿ ÿëâåðèøëè äåéèë, ãûøãûðûãëû áèð ìöáàhèñÿ ìþâçóñóîëàðàã ñå÷èëìèø íöìóíÿëÿðäèð. Áó àéÿ ñûðô ìöáàhèñÿ éàðàíñûíäåéÿ ìöáàhèñÿéÿ áàøëàéàí èíêàð÷ûëàð áàðÿäÿ áåëÿ áÿhñ åäèð:

“Ìÿðéÿì îüëó (Èñà) ìèñàë ÷ÿêèëèíúÿ ñÿíèí ãþâìöí ñå-âèíúäÿí ýöëäö. Îíëàð äåäèëÿð: “Áèçèì òàíðûëàðûìûç éàõ-øûäûð, éîõñà î?!” Îíëàð áóíó ñÿíÿ éàëíûç ìöáàhèñÿ åò-ìÿê õàòèðèíÿ äåäèëÿð. Øöáhÿñèç êè, îíëàð hþúÿòëÿøÿí áèðãþâìäöðëÿð!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 57-58).Àëëàhûí àéÿëÿðè hàããûíäà èñòåhçà èëÿ ìöáàhèñÿëÿð åäÿí èí-

ñàíëàðëà ãàðøûëàøäûãäà Àëëàhûí òþâñèéÿñè áåëÿäèð êè, îíëàð áàø-ãà áèð ñþháÿòÿ áàøëàìàéàíà ãÿäÿð îíëàðäàí öç ÷åâèðìÿêäèð:

“Àëëàh Êèòàáäà ñèçÿ íàçèë åòìèøäèð êè, Àëëàhûí àéÿëÿðèíèíèíêàð åäèëäèéèíè âÿ îíëàðà èçòåhçà îëóíäóüóíó åøèòäèéè-íèç çàìàí ìöøðèêëÿð áàøãà áèð ñþháÿòÿ ýèðèøìÿéÿíÿ ãÿ-äÿð îíëàðëà áèð éåðäÿ ÿéëÿøìÿéèí! ×öíêè î âàõò ñèç äÿ

110

111

îíëàðûí òàéû îëàðñûíûç. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh ìöíàôèãëÿðèí âÿêàôèðëÿðèí hàìûñûíû úÿhÿííÿìäÿ áèð éåðÿ òîïëàéàúàã-äûð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 140).Áó èíñàíëàðûí hÿãèãÿòäÿ äèí hàããûíäà hå÷ áèð ìÿëóìàòûíûí

îëìàìàñû ìöáàhèñÿ åòäèêëÿðè èíñàíëàðà “Áèçÿ óéóí, ñèçèí ýö-íàhëàðûíûçû äà þç öñòöìöçÿ àëàã” äåìÿëÿðèíäÿí äÿ ýþðöíöð.Ãóðàíäà Àëëàhûí à÷ûã øÿêèëäÿ âóðüóëàäûüû êèìè, “...Ùå÷ áèðýöíàhêàð áàøãàñûíûí ýöíàhûíû äàøûìàç...” (“Èñðà” ñóðÿñè,15).

Èíàíìàéàí èíñàí ìöáàhèñÿ çàìàíû ÿââÿëúÿ ãöäðÿòè èëÿ,ìàääè âàðëûüû èëÿ âÿ þçö êèìè ôèêèðëÿøÿíëÿðèí ñàéúà ÷îõ îëìà-ñû èëÿ ãàëèá ýÿëìÿéÿ ÷àëûøûð. Àíúàã Àëëàh “ßýÿð ñÿí éåðöçöíäÿ îëàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíÿ èòàÿò åòñÿí, îíëàð ñÿíèÀëëàhûí éîëóíäàí àçäûðàðëàð. Îíëàð àíúàã çÿííÿ óéàð âÿàíúàã éàëàí äàíûøàðëàð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 116) hþêìöíöâåðèð. Äåìÿëè, áèð ôèêðÿ óéàíëàðûí ñàéûíûí ÷îõ îëìàñû î ôèêðèíäöçýöí îëäóüóíó ýþñòÿðìÿç. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿ-ñèíäÿ èíñàíëàðûí ÷îõóíóí íàíêîðëóã åäèá èíàäêàðëûã åòìÿñèí-äÿí, øöêð åòìÿìÿñèíäÿí, àüûëëû äöøöíìÿìÿñèíäÿí, hàããû ÷èð-êèí ýþðìÿñèíäÿí áÿhñ åäèëèð. Áóíëàð îíñóç äà èíñàíëàðûí ÷î-õóíóí àçüûíëûã è÷èíäÿ îëäóüóíó, áóíà ýþðÿ äÿ ñàéûí áèð þíÿìäàøûìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Èíêàð÷ûëàð èñÿ ôèêðèí äöçýöíëöéöíöí âÿýöúöíöí îíà èíàíàíëàðûí ñàéû èëÿ áàüëû îëäóüóíó çÿíí åäèðëÿð.Áó áàòèë èíàíú úàhèë úÿìèééÿòëÿðäÿ òåç-òåç òÿëÿôôöç åäèëÿí “áóãÿäÿð èíñàí áèëìèð, áèð òÿê ñèçìè äîüðóíó áèëèðñèíèç?” ñóà-ëû èëÿ ãàðøûíûçà ÷ûõûð.

Èíêàð÷ûëàð äèí hàããûíäàêû ìöáàhèñÿëÿðè èíêàðëàðûíà ñþçäÿìÿíòèãè áèð ÿñàñ ãàòìàã ö÷öí åäèðëÿð. Åéíèëÿ “ìÿíè àòÿøäÿí,Àäÿìè òîðïàãäàí éàðàòäûí” äåéÿí øåéòàí êèìè îðòàéà àçüûíäà îëñà þçëÿðèíÿ ýþðÿ ìÿíòèãè áèð ñþç àòûð âÿ áóíà ÿñàñëàíà-ðàã ìöáàhèñÿéÿ áàøëàéûðëàð. Ìÿãñÿäëÿðè äîüðó îëäóüóíó áèë-

äèêëÿðè, àììà ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿäèêëÿðè áþéöê hÿãèãÿòè èí-êàð åòìÿê ö÷öí áèð áÿhàíÿ òàïìàãäûð. Áèð àéÿäÿ èíêàð÷ûëàðûíøåéòàíäàí þéðÿíäèéè ìåòîä áåëÿ à÷ûãëàíûð:

“...Îíëàð hÿð hàíñû áèð ìþúöçÿ ýþðñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíàèíàíìàçëàð. Ùÿòòà éàíûíà ýÿëäèêäÿ ñÿíèíëÿ hþúÿòëÿøÿð-ëÿð. Êàôèð îëàíëàð èñÿ: “Áó ãÿäèìëÿðäÿ îëàíëàðûí óéäóð-äóüó ÿôñàíÿëÿðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð” äåéèðëÿð.Ìöøðèêëÿð Ãóðàíû äèíëÿìÿéè ãàäàüàí åäÿð, þçëÿðè äÿîíäàí óçàã äóðàðëàð. Îíëàð éàëíûç þçëÿðèíè hÿëàê åäÿð,ëàêèí ôÿðãèíÿ âàðìàçëàð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 25-26).Ìöáàhèñÿëÿðèíäÿ ìöÿééÿí íöìóíÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòäèêëÿ-

ðè ö÷öí îíëàðû òàíûìàã ÷îõ àñàíäûð. Ãóðàíäà ýþðäöéöìöç àéÿ-ëÿðäÿ èíêàð÷ûëàð Ïåéüÿìáÿðèìèçëÿ (ñ.ÿ.â.) ìöáàhèñÿ åäÿðêÿíäèíè îíóí àíëàòäûüû êèìè ýþðìÿäèêëÿðèíè, îíóí ñþéëÿäèêëÿðèíèêå÷ìèø íÿñèëëÿðäÿí äÿ åøèòìÿäèêëÿðèíè, àììà ÿñëèíäÿ þçëÿðè-íèí äÿ áèð Àëëàh èíàíúû îëäóüóíó èääèà åäèðëÿð. Áèð ÷îõ èíêàð-÷ûëàð âÿhøè âÿ ìöðòÿúå õàðàêòåðëÿðèíè ìöáàhèñÿëÿðäÿ íöìàéèøåòäèðèðëÿð. Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéè êèìè, ìþìèíëÿðè “éóðäëàðûí-äàí ÷ûõàðûá ãîâìàã, éà äà ìöòëÿã äèíëÿðèíÿ äþíìÿêëÿ”(“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 13), “äàøà áàñìàãëà” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè,46), “èøýÿíúÿ âÿ þëöìëÿ” (“Òàhà” ñóðÿñè, 71), “çèíäàíà àò-ìàãëà” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 29), “òÿçéèã ýþñòÿðèá ÿíýÿëëÿìÿê-ëÿ” (“Ãÿìÿð” ñóðÿñè, 9) éà äà “îäà àòìàãëà” (“Ñàôôàò” ñó-ðÿñè, 97) òÿhäèä åäèðëÿð. Áó íöìóíÿëÿðèí ñèéàhûñûíû ýåíèøëÿí-äèðìÿê äÿ ìöìêöíäöð.

Áóðà ãÿäÿð îëàí ôÿñèëäÿ èíêàð÷ûëàðûí Àëëàh hàããûíäàêû ìö-áàhèñÿëÿðèíäÿí äàíûøäûã âÿ ìþìèíëÿðÿ hàíñû ýþçëÿ áàõäûãëà-ðûíû, hÿãèãÿòäÿí íåúÿ ãà÷äûãëàðûíû âÿ Àëëàhûí íóðóíó ñþíäöð-ìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðûíû à÷ûãëàäûã. Öñòÿëèê Ãóðàíû íåúÿ éàëàí ñà-éàðàã ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðëÿ ìöáàhèñÿëÿð åòäèêëÿðèíÿ òîõóíäóã.Àíúàã Ãóðàíäà íöìóíÿëÿðè âåðèëÿí ìöáàhèñÿëÿð áóíëàðëà êè-

112

113

ôàéÿòëÿíìèð. Äèýÿð áèð ìöáàhèñÿ þðíÿéè “Áÿãÿðÿ” ñóðÿñèíèí258-úè àéÿñèíäÿ ãàðøûìûçà ÷ûõûð:

“Àëëàhûí âåðäèéè hþêìðàíëûã öçöíäÿí Èáðàhèìëÿ Ðÿááèáàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ àïàðàí øÿõñè ýþðìÿäèíìè? Èáðà-hèì: “Ìÿíèì Ðÿááèì hÿì äèðèëäèð, hÿì þëäöðöð” äå-äèéè çàìàí î: “Ìÿí äÿ hÿì äèðèëäèð, hÿì äÿ þëäöðö-ðÿì” äåìèøäè. Èáðàhèì îíà: “Àëëàh Ýöíÿøè øÿðãäÿíäîüäóðóð, áàúàðûðñàíñà, ñÿí îíó ãÿðáäÿí äîüóð!” äå-äèêäÿ î êàôèð äîíóá ãàëìûøäû. Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh þçöíÿçöëì åäÿíëÿðè äöç éîëà éþíÿëòìÿç!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè,258).Àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Èáðàhèìëÿ ìöáàhèñÿ åäÿí

øÿõñ ðèôàh è÷èíäÿ hàðûíëàéûá éîëóíäàí àçìûø áèðèäèð. Ãóðàíûíáèð ÷îõ àéÿñèíäÿ ìþìèíëÿðëÿ ìöáàhèñÿ åäÿí âÿ ìöáàðèçÿàïàðàíëàðûí ìÿhç î ãþâìöí ãàáàãúûë, âàðëû èíñàíëàðû îëäóüóáèëäèðèëèð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ ãàáàãúûëëàð ãóðäóãëàðû ðåæèìèí ïîçóë-ìàñûíäàí, ðàhàò øÿêèëäÿ åòäèêëÿðè ÿäàëÿòñèçëèê âÿ hàãñûç äàâ-ðàíûøëàðûí éîõ îëìàñûíäàí ãîðõäóãëàðû ö÷öí áó ãóðóëóøà ãàð-øû ÷ûõàí ìþìèíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðëàð. Àëëàhûí âåðäèéè çÿí-ýèíëèê áó èíñàíëàðû àçäûðìûø âÿ øèðê ãîøìàëàðûíà ñÿáÿá îëìóø-äóð. Ùÿð íÿ ãÿäÿð èíàíäûãëàðûíû ñþéëÿñÿëÿð äÿ áóíëàð ÿñëèíäÿèíàíúñûç èíñàíëàðäûð, ñàhèá îëìàã èñòÿäèêëÿðè ñÿðâÿò èñÿ ñàäÿúÿäöíéàäà èñòÿäèêëÿðèíè âåðèð, àíúàã îíëàðûí àõèðÿòäÿêè âÿçèééÿ-òè ÷îõ ôÿðãëèäèð. Áó èíñàíëàð äöíéàäà èêÿí Àëëàhûí äèíèíÿ èìàíýÿòèðìÿëÿðè ö÷öí åäèëÿí äÿâÿòëÿðÿ ôèêèð âåðìÿìèø âÿ èíêàðäàèñðàð åòìèøëÿð. Áóíóí ÿâÿçèíè èñÿ ñîíñóç úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿàëàúàãëàð. Ìþìèíëÿð äÿ Àëëàhäàí ñÿðâÿò âÿ çÿíýèíëèê èñòÿéèð-ëÿð. Àëëàh “Áÿçèëÿðè èñÿ: “Åé Ðÿááèìèç, áèçÿ äöíéàäà äà,àõèðÿòäÿ äÿ ýþçÿë íåìÿòëÿð âåð, áèçè úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàíãîðó!” äåéèðëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 201) àéÿñè èëÿ ìþìèíëÿ-ðèí áó äóàñûíû áèëäèðìèøäèð. Àíúàã ìþìèíëÿðèí áó èñòÿêëÿðè

éàíëûç íÿôñëÿðèíè ãàíå åòìÿê âÿ éà äöíéàäà êåô è÷èíäÿ òöôåé-ëè áèð hÿéàò êå÷èðìÿê ö÷öí äåéèë. Îíëàð çÿíýèíëèéè Ùç.Ñöëåé-ìàí êèìè Àëëàhà éàõûíëàøìàã, òÿáëèüäÿ ýöúëö âÿ òÿñèðëè îëìàãö÷öí òÿëÿá åäèðëÿð. Ùç.Ñöëåéìàí: “Ìÿí áó àòëàðû Ðÿááèìèíçèêð åòìÿêäÿí äîëàéû ñåâèðÿì” äåéèð (“Ñàä” ñóðÿñè, 32). Áóñÿìèìèééÿòèíèí ãàðøûëûüû îëàðàã Àëëàh îíà éàøàäûüû äþâðäÿäöíéà hàêèìèééÿòèíè âåðìèøäè.

Éóõàðûäà ñþçöýåäÿí Ùç.Èáðàhèìëÿ ìöáàðèçÿ åäÿí “ðàhàò-ëûãäàí àçìûø èíñàí” èñÿ hå÷ íÿéèí ôÿðãèíäÿ äåéèë. Ùÿð øåéèÀëëàhûí éàðàòäûüûíû, Àëëàhûí íÿçàðÿòè îëìàäàí áèð øåéÿ ýöúö-íöí ÷àòìàéàúàüûíû àíëàìàìûøäûð. Áó çÿííè äÿ îíóí Èáðàhèìÿ“ìÿí äÿ þëäöðöð âÿ äèðèëäèðÿì” äåìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó.Áåëÿ áèð àçüûíëûüà ñöðöêëÿíìÿñè ö÷öí éîë à÷àí èñÿ øöáhÿñèçêè, øåéòàíäûð. ×öíêè øåéòàí èíñàíà Àëëàhà “ãàðøû ÷ûõìàüû âÿäöíéà hÿéàòûíû úÿëáåäèúè ýþñòÿðìèøäèð” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 39).Áåëÿëèêëÿ î äà Àëëàhà âÿ Îíóí åë÷èëÿðèíÿ ãàðøû áàø ãàëäûðìûø,äöíéà èñòÿêëÿðè îíà ãàïûëàðû à÷àí âàð-äþâëÿòëÿ úàçèáÿäàð ýþð-ñÿíìèøäèð. Àíúàã Èáðàhèì àüûëëû áèð úàâàáëà “ýöíÿøè ãÿðáäÿíäîüóðìàüû áàúàðûðñàíìû” äåéèíúÿ î èíêàð÷û Ãóðàíäàêû èôà-äÿ èëÿ äåñÿê, “äîíóá ãàëìûøäûð”.

Øöáhÿñèç êè, Àëëàhûí êþìÿéè hÿð èøèíäÿ Ðÿááèíÿ öç òóòàí,èõëàñ ñàhèáè áÿíäÿñè Ùç.Èáðàhèìèí òÿðÿôèíäÿ îëàúàã. Ãóðàíäàìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðëà åòäèêëÿðè ñþháÿòëÿðäÿ íåúÿ äÿñòÿêëÿí-äèêëÿðè áåëÿ à÷ûãëàíûð: “Ìöøðèêëÿð ñÿíèí éàíûíà ýÿëèá åëÿ áèðìèñàë ÷ÿêìÿçëÿð êè, Áèç ñÿíÿ îíóí äîüðó úàâàáûíû âÿ èçà-hàòúà äàhà éàõøûñûíû ýÿòèðìÿéÿê” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 33). Áå-ëÿëèêëÿ, áó ìöáàðèçÿäÿí ãàëèá ÷ûõàíëàð Àëëàhûí èçíè èëÿ hÿð çà-ìàí ìþìèíëÿðäèð.

Ìþìèíëÿðëÿ áó ìöáàhèñÿëÿðè åäÿíëÿð Ãóðàíäà hÿìèøÿ“Ãþâìöí èíêàðà óéìóø ãàáàãúûëëàðû” øÿêëèíäÿ áèëäèðèëèð. Áóãàáàãúûëëàðûí îðòàã õöñóñèééÿòëÿðè âàð-äþâëÿò, ñÿðâÿò áàõûìûí-

114

115

äàí “çÿíýèí” ñàéûëàí èíñàíëàð, hÿì÷èíèí ñèéàñÿò âÿ èãòèñàäèé-éàòäà ðÿháÿð îëìàëàðûäûð. Ãàðøûäà îíëàðûí ÿìÿëëÿðèíäÿí äàíû-øûëàúàã.

Àõèðÿò èíàíúûíûí îëìàìàñû èíñàíû ÿëäÿ åòäèéè ñÿðâÿò ñàíêèÿáÿäè îíóí îëàúàãìûø çÿííèíÿ ñöðöêëÿéèð. Ùÿòòà åëÿ hàëà äö-øÿ áèëÿð êè, áèð òÿðÿôäÿí ãèéàìÿòè èíêàð åäÿðêÿí äèýÿð òÿðÿô-äÿí äÿ Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿí áàü÷àéà ñàhèá çÿíýèí áèð èíñàí êè-ìè àõèðÿòäÿ äöíéàäàêûíäàí äàhà éàõøû áèð éåðäÿ îëàúàüûíûçÿíí åäÿð. Áèð òÿðÿôäÿí Àëëàhûí îíó ñåâäèéè áèð áÿíäÿñèîëäóüóíó ñþéëÿéÿðêÿí, äèýÿð òÿðÿôäÿí þëöìäÿí ÷îõ ãîðõàð âÿÃóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “ìèí èë” éàøàìàñûíû èñòÿéÿð. “ßí-áèéà” ñóðÿñèíèí 44-úö àéÿñèíäÿêè “...Þìöð îíëàðà (hå÷ áèò-ìÿéÿúÿê êèìè) óçóí ýÿëäè...” èôàäÿñè áó hèññèí à÷ûã ñöáóòó-äóð. Þëöìñöçëöê àðçóñóíóí òÿìÿëèíäÿ èñÿ éåíÿ øåéòàíûí òÿë-ãèíè äóðóð. “ßðàô” ñóðÿñèíèí 20-úè àéÿñèíäÿ øåéòàí Ùç.Àäÿìèÿáÿäè éàøàéûøëà àëäàòìàüà ÷àëûøûð. “Òàhà” ñóðÿñèíèí 120-úèàéÿñèíäÿ äÿ ÿáÿäèééÿò àüàúû âÿ éîõ îëìàéàúàã áèð ìöëêöâÿä åòìÿñè áöòöí áó àíëàòäûãëàðûìûçà ÷îõ óéüóíäóð. Øåéòàíûíìöhöì hèéëÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí ÿáÿäè éàøàéûø-ÿáÿäè ñÿðâÿò âÿ-äè þç ôèðãÿñè ö÷öí áàøäà ýÿëÿí àçäûðûúû àìèëëÿðäÿíäèð. Ùÿãè-ãÿòäÿ èíñàí ðóhó îíñóç äà þëöìñöçäöð, éîõ îëàí áÿäÿíäèð,ðóhóí ÿáÿäè hÿéàòû éàðàäûëäûüû ýöí áàøëàíìûøäûð, úÿííÿòÿ âÿéà úÿhÿííÿìÿ ýåäÿúÿéè èñÿ çàhèðÿí äöíéàäà åòäèéè ñàëåhÿìÿëëÿðëÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Øåéòàíûí áó ãóðó âÿä âÿ éàëàíëà-ðûíà óéìóø èíñàíäàí ÿñàñëû âÿ ìÿíòèãëè áèð øåé ýþçëÿìÿê òÿ-áèè êè, äöçýöí äåéèë. Áåëÿëÿðè éàëíûç ãûøãûðûá-áàüûðûð, íÿòèúÿñèçìöáàhèñÿëÿð åäÿðÿê ãàðøûñûíäàêûíû àëäàäûð âÿ éà ãîðõóäóð.

Òÿáëèüàò àïàðäûãëàðû èíñàíûí áó øÿêèëäÿ äàâðàíìàñûíäàí äè-íÿ ìåéë åòìÿéúÿéèíè àíëàéàí ìþìèíëÿð áó ìþâçóäà òÿêèä åò-ìÿç âÿ îíó þçö ñå÷äèéè éîëäà ãîéàðëàð. ×öíêè áóíäàí ñîíðàèêè òÿðÿô àðàñûíäàêû äèàëîã òÿáëèüÿ éîõ, ìöáàhèñÿéÿ ÷åâðèëÿ-

úÿê. Ãóðàíäà ìþìèíëÿðÿ ìöáàhèñÿ åòìÿäÿí ñþháÿòÿ ñîíãîéìàëàðû ÿìð åäèëèð:

“Äå: “Ñèç Àëëàh áàðÿñèíäÿ áèçèìëÿ ìöáàhèñÿìè åäèðñè-íèç? Ùàëáóêè, Î hÿì áèçèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèçäèð.Áèçèì ÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí ÿìÿëëÿðèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð.Îíà ñàäèã îëàí áèçèê!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 139).

116

117

ÈÍÊÀÐ×ÛËÀÐÛÍ ÞÇÀÐÀËÀÐÛÍÄÀÊÛ ÌÖÁÀÙÈÑßËßÐÈ

“Ãÿëáëÿðè ïàð÷àëàíìà è÷èíäÿ” îëàí èíêàð÷ûëàð ìþìèíëÿðëÿîëäóüó êèìè þç ÿòðàôûíäàêûëàðëà äà òåç-òåç ìöáàhèñÿ åäèðëÿð.Áó, íÿôñèí “hÿð øåéäÿí ÷îõ hþúÿò” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 54) îë-ìàñûíûí íÿòèúÿñèäèð. Øåéòàíûí áó éåðäÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàñûìöáàhèñÿëÿðè “hÿéàòûí òÿáèè àõàðû è÷èíäÿ ðàñòëàíàí íîðìàë hàë-ëàð” êèìè ýþñòÿðìÿñè èëÿ îëóð. Áóíà ýþðÿ áèð-áèðèíè ñåâÿí èí-ñàíëàðûí áåëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðÿê äàëàøìàñûíà “hÿéàòûí ìÿíàñû-äûð!” äåéèëìÿñè ÿñëèíäÿ øåéòàíûí òÿñèðèíèí íåúÿ ýåíèø éàéûëäû-üûíû ýþñòÿðèð. Õöñóñèëÿ äÿ ìÿòáóàò áó ìþâçó öçÿðèíäÿ èøëÿéÿ-ðÿê èíñàíëàðûí ìöáàhèñÿëÿðèíè óéüóí áèð éåðÿ ÷àòäûðìàüà ñÿéýþñòÿðèð. Èíñàíëàðà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ñÿìèìè äåéèë,ìÿíôÿÿò÷è âÿ ñèéàñè äàâðàíìàëàðû òÿëãèí åäèëèð. Ïðîáëåìëÿðèhÿëë åòìÿê ÿâÿçèíÿ “ìöáàhèñÿ éàðàäàí ìþâçóëàðà íÿ ãÿäÿðàç òîõóíñàíûç, ðàhàòëûüûíûç äà î ãÿäÿð àç ïîçóëàð” äåéÿ þéöääÿ âåðèëèð!

Áóíëàðäàí áàøãà áöòöí éàíëûøëûüûíà áàõìàéàðàã åäèëÿí áóòÿëãèíäÿí äöçýöí îëàí áÿçè øåéëÿð ÷ûõàðìàã äà ìöìêöíäöð.Øåéòàí òÿðÿôèíäÿí éîëäàí ÷ûõàðûëàí èíêàð÷ûëàð þìðö áîéó ìö-áàhèñÿäÿí õèëàñ îëà áèëìÿéÿúÿêëÿð.

Äöíéà hÿéàòûíäà þç äàõèëëÿðèíäÿ ñàâàøàðêÿí ÿñëèíäÿ áèð-áè-ðèíÿ ìöõòÿëèô éîëëàðäàí éàíàøûð âÿ äîüðó éîëäàí àçäûðìàüà÷àëûøûðëàð. Òÿëãèíÿ ÷îõ à÷ûã îëàí çÿèô õàðàêòåðÿ ìàëèê èíñàíëàðäà àèëÿëÿðèíèí, éàõûíëàðûíûí âÿ ÿòðàôûíûí ôèêèðëÿðèíè ìöòëÿã hÿ-ãèãÿò êèìè ãÿáóë åäèðëÿð. Áó ôèêèðëÿð àäÿò-ÿíÿíÿ àäû èëÿ îðòà-éà ÷ûõäûüû êèìè îíëàðû èíñàíëàðûí àüëûíà ìöàñèðëÿøìÿ - ãÿðá-ëÿøìÿ êèìè äÿ éåðèòìÿê îëàð. Òÿáèè êè, hÿì ÿíÿíÿëÿðäÿí,hÿì äÿ ìöàñèðëÿøìÿäÿí ýþòöðöëÿúÿê áèð ñûðà éàõøû òÿðÿôëÿð

âàð. Àíúàã áóíëàð hÿìèøÿ äöçýöí âÿ óéüóí îëìóð âÿ äèíèíéåðèíÿ êå÷ìÿéÿ áàøëàäûãäà éàõóä äà äèíèí óíóäóëìàñûíà âÿòÿðê åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäóãäà äåìÿëè, øåéòàí þç ìÿãñÿäèíÿ÷àòìûøäûð.

Èíêàð÷ûëàðûí ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿúÿê îëàí ìöáàhèñÿ-ëÿðè Ãèéàìÿò ýöíö hÿòòà úÿhÿííÿìäÿ äÿ áèòìèð. Äöíéàäà îë-äóüó êèìè àõèðÿòäÿ äÿ áèð-áèðè èëÿ ìöáàhèñÿ åäÿúÿêëÿð. Ãó-ðàíäà áèçÿ áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, hàäèñÿëÿð áó øÿêèëäÿ ýåð÷ÿêëÿ-øÿúÿê. Èíêàð÷ûëàð äöíéàäà áèð-áèðè èëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðêÿí ãèéà-ìÿò ýÿëÿúÿê (“Éàñèí” ñóðÿñè, 49) âÿ îíëàð áèð-áèðèíè àçüûíëûã-äà ýöíàhëàíäûðàúàãëàð (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 27-33), úÿhÿííÿìäÿÀëëàhëà (“ßðàô” ñóðÿñè, 38-41; “Ôóññóëÿò” ñóðÿñè, 29; “Ãàô”ñóðÿñè, 27-30; “Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 106-108), úÿhÿííÿì ýþçÿò-÷èëÿðè èëÿ (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 77-80; “Ìöëê” ñóðÿñè, 8-11), úÿí-íÿòäÿêèëÿðëÿ (“Ùÿäèä” ñóðÿñè, 13-15) âÿ þç àðàëàðûíäà (“Ìþ-ìèí” ñóðÿñè, 46-50; “Ñÿáà” ñóðÿñè, 31-33; “Ñàä” ñóðÿñè, 59-64) ìöáàhèñÿéÿ äàâàì åäÿúÿêëÿð. Àíúàã áöòöí áóíëàðûíhàìûñû îíëàðûí àë÷àëäûëìàñû âÿ öìèäëÿðè ãûðûëìûø îëàðàã ÿçàáàäöøìÿñè ö÷öíäöð: úÿhÿííÿì ýþçÿò÷èëÿðè îíëàðû äèíëÿìÿéÿúÿêâÿ ÿñëèíäÿ Àëëàhà éàëâàðìàëàðûíûí âàúèáëèéèíè ñþéëÿéÿúÿê.Àëëàh Îíóíëà hÿòòà äàíûøìàëàðûíû äà ãàäàüàí åäÿúÿê. Úÿí-íÿòäÿêèëÿð áöòöí íåìÿòëÿðèí îíëàðà éàñàã îëäóüóíó ñþéëÿéÿ-úÿê. Îíëàðû éîëäàí ÷ûõàðàíëàð âÿ ñÿúäÿ åòäèêëÿðè áöòëÿð áåëÿîíëàðû òàíûìàéàúàã, îíëàðû àçäûðäûãëàðûíû ãÿáóë åòìÿéÿúÿê.Øåéòàí äà îíëàðû ñàäÿúÿ ÷àüûðäûüûíû âÿ îíëàðûí ãà÷àðàã ýÿëäè-éèíè, ÿñëèíäÿ îíëàðà ãàðøû hå÷ áèð ýöúöíöí îëìàäûüûíû âÿ àðòûãÿáÿäè ÿçàáû äàäàúàãëàðûíû ñþéëÿéÿúÿê.

118

119

ÉßÙÓÄÈËßÐËßÕÐÈÑÒÈÀÍËÀÐÛÍ ÌÖÁÀÙÈÑßËßÐÈ

Éÿhóäèëÿðëÿ õðèñòèàíëàðûí þç àðàëàðûíäà ìöáàhèñÿëÿðè âÿ àé-ðû äöøìÿëÿðè Ãóðàíäà äà áèëäèðèëèð. Áåëÿ êè, îíëàð áèð-áèðèíèíäèíèíè èíêàð åäèð âÿ hÿð èêè òÿðÿô äÿ äèýÿðèíèí áèð åëìÿ ñàhèáîëìàäûüûíû, éàëíûç þç äèíëÿðèíè ÿí äîüðó îëäóüóíó èääèà åäèð-ëÿð. Àðàëàðûíäàêû àéðûëûã âÿ ïàð÷àëàíìàéà “Ñàä” ñóðÿñèíèí 2-úè àéÿñèíäÿ äèããÿò ÷ÿêèëèð: “Äîüðóñó, î êàôèðëÿð ãöðóð âÿ íè-ôàã è÷èíäÿäèðëÿð”.

Ùÿð èêè äèíÿ ìÿíñóá èíñàíëàð hÿãèãÿòèí îíëàðûí äèíëÿðèíäÿîëäóüóíó èääèà åäèðëÿð. Àíúàã áó ýöí éÿhóäèëèê âÿ õðèñòèàíëûãäà òÿhðèô åäèëìèø âÿ äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëàðàã ÿñëèíäÿí ñàï-ìûøäûð. Ùÿãèãÿòÿí éåýàíÿ äÿéèøìÿìèø âÿ Àëëàhûí ãîðóìóøîëäóüó äèí Èñëàìäûð.

Ùÿð èêè äèíäÿ “Àëëàhûí îüëó” êèìè ñÿhâ áèð èíàíú âàð. Áóàçüûí èíàíú “Òþâáÿ” ñóðÿñèíèí 30-úó àéÿñèíäÿ áåëÿ èôàäÿ åäè-ëèð:

“Éÿhóäèëÿð: “Öçåéèð Àëëàhûí îüëóäóð”, õà÷ïÿðÿñòëÿð äÿ:“Ìÿñèh Àëëàhûí îüëóäóð” äåäèëÿð. Îíëàðûí àüçûíäà ýÿ-çÿí áó áîø ñþçëÿð äàhà þíúÿ êöôð åäÿíëÿðèí ñþçëÿðèíÿáÿíçÿéèð. Àëëàh îíëàðû þëäöðñöí! Íåúÿ äÿ hàããäàí öç÷åâèðèðëÿð!” (Òþâáÿ” ñóðÿñè, 30).Èêè òÿðÿô àðàñûíäà ìÿíàñûç ìöáàhèñÿ èñÿ “Ùç.Èáðàhèì éÿ-

hóäèìè éîõñà õà÷ïÿðÿñòìè” ñóàëûäûð. Ãóðàíäà áåëÿ ìöáàhèñÿåäÿíëÿðèí íÿ ãÿäÿð àüûëñûç îëäóãëàðû áåëÿ à÷ûãëàíûð:

“Åé êèòàá ÿhëè, íÿ ö÷öí Èáðàhèì áàðÿñèíäÿ hþúÿòëÿøèðñè-íèç? Òþâðàò äà, Èíúèë äÿ àíúàã îíäàí ñîíðà íàçèë åäèë-ìèøäèð -ìÿýÿð áàøà äöøìöðñöíöç? Áèð áàõûí, ñèç î êèì-ñÿëÿðñèíèç êè, áèëäèéèíèç øåéëÿð áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ åäèð-

ñèíèç. Áÿñ áèëìÿäèéèíèç øåéëÿð áàðÿñèíäÿ íèéÿ ìöáàhèñÿ-éÿ ýèðèøèðñèíèç?! ßëáÿòòÿ, Àëëàh áèëèð, ñèç áèëìÿçñèíèç! Èá-ðàhèì íÿ éÿhóäè, íÿ äÿ õà÷ïÿðÿñò èäè. Î àíúàã hÿíèôìöñÿëìàí èäè âÿ øÿðèê ãîøàíëàðäàí äåéèëäè” (“Àëè-Èì-ðàí” ñóðÿñè, 65-67).Éÿhóäèëÿðëÿ õðèñòèàíëàðûí äèíëÿ áàüëû ìöáàhèñÿëÿðè ãèéàìÿò

ýöíö Àëëàh òÿðÿôèíäÿí êÿñèëÿúÿê âÿ Àëëàh hàãëà hþêì åäÿ-úÿêäèð:

“Éÿhóäèëÿð äåäèëÿð: “Õà÷ïÿðÿñòëÿð áèð øåéÿ èñòèíàä åò-ìèðëÿð”. Õà÷ïÿðÿñòëÿð äÿ: “Éÿhóäèëÿð áèð øåéÿ èñòèíàäåòìèðëÿð” - ñþéëÿäèëÿð. Ùàëáóêè îíëàðûí hÿð èêèñè êèòàáîõóéóð. Áèëìÿéÿíëÿð äÿ îíëàð êèìè äàíûøäûëàð. Àëëàh îí-ëàðûí àðàëàðûíäàêû áó èõòèëàôûí hþêìöíö ãèéàìÿò ýöíöâåðÿúÿêäèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 113).

120

121

ÌÞÌÈÍËßÐ ÀÐÀÑÛÍÄÀÌÖÁÀÙÈÑß ÑÀËÌÀÜÀ ×ÀËÛØÀÍËÀÐ

Ìþìèíëÿð Àëëàhûí éàðàòäûüû ôèòðÿòÿ ýþðÿ, ãàðøûëûãëû öíñèééÿòâÿ ñþháÿòäÿí çþâã àëûðëàð. Áó ñþháÿòëÿðèíäÿ òåç-òåç Àëëàhû õà-òûðëàéûðëàð, Îíóí øÿíèíè óúàëäûð âÿ Îíà éàõûíëàøìàã ö÷öí éîë-ëàð àõòàðûðëàð. Áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí ìþìèíëÿðèí þç àðàëàðûíäà-êû ìöáàhèñÿëÿð äèíÿ âÿ éàðàäûëûøà óéüóí äåéèë. Îíñóç äà“Àëëàhûí ñèçÿ âåðäèéè íåìÿòèíè õàòûðëàéûí êè, ñèç áèð-áèðèíè-çÿ äöøìÿí èêÿí Î, ñèçèí ãÿëáëÿðèíèçè áèðëÿøäèðäè âÿ Îíóííåìÿòè ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíèçëÿ ãàðäàø îëäóíóç” (“Àëè-Èì-ðàí” ñóðÿñè, 103) äåéÿ õèòàá åäèëÿí èíñàíëàð áèð-áèðèëÿ àíúàãñþháÿò åäÿðëÿð. ßýÿð áó ìþâçóäà àðàëàðûíäà ôÿðãëè ôèêèðëÿðîëàðñà, áóíëàðû “èñòèøàðÿ” éîëó èëÿ áèðëèêäÿ hÿëë åäÿð âÿ äöçýöíîëàíû ñå÷èá ãÿáóë åäÿðëÿð. ×öíêè ìþìèíèí þç íÿôñèíè äèýÿðãàðäàøëàðûíäàí öñòöí òóòìàã êèìè áèð hÿäÿôè îëà áèëìÿç. Òÿ-êÿááöðëö äåéèë âÿ öìóìèééÿòëÿ áèð ôèêèð îíà àèääèð äåéÿ îíóãîðóìàã ö÷öí áÿñèò äàâðàíìàç. Áåëÿ ÿõëàãà ñàhèá èíñàíëàð-äàí èáàðÿò áèð úÿìèééÿòäÿ òÿáèè êè, ìöáàhèñÿ ö÷öí ñÿáÿá äÿîëà áèëìÿç.

Áèð ñþçëÿ, ìöáàhèñÿ áèð ìþìèí úÿìèééÿòèíèí è÷èíÿ àíúàã“êÿíàðäàí” äàõèë îëóð.

Êÿíàðäàí ýÿëìÿíèí èñÿ èêè åhòèìàëû âàð. Áèðèíúè åhòèìàë áèðâÿ éà áèð íå÷ÿ ìþìèíèí ãÿôëÿòÿ äöøÿðÿê ãûñà ìöääÿòÿ äÿ îë-ñà Ãóðàí ÿõëàãûíäàí óçàãëàøìàñûäûð. Áåëÿ îëäóãäà äà úàhèëìÿäÿíèééÿòèí èçëÿðè òÿêðàð ýþðöíÿð âÿ áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàãäà øåéòàíûí äà ãûçûøäûðìàñû èëÿ ìöáàhèñÿ éàðàíà áèëÿð. Àíúàãáó õÿòàíû èøëÿìèø ìþìèíëÿð äèýÿð ìþìèíëÿðèí ìöäàõèëÿñè éà-õóä ñàäÿúÿ þç âèúäàíëàðû èëÿ òåç áóíóí Ãóðàíà ìöõàëèô áèðäàâðàíûø îëäóüóíó ýþðöð, Àëëàhäàí ÿôâ äèëÿéèð âÿ ìöáàhèñÿ-íèí éàðàäà áèëÿúÿéè hÿð hàíñû áèð ãÿëá ãûðûãëûüûíû äà “àðàíûçû

äöçÿëäèí” (“ßíôàë” ñóðÿñè, 1) ÿìðèíÿ óéüóí îëàðàã äÿðhàë“òÿìèð” åäèðëÿð.

Èêèíúè åhòèìàë èñÿ òàìàìèëÿ ôÿðãëèäèð. ×öíêè áó äÿôÿ ìö-áàhèñÿ “êÿíàðäàí” äàõèëÿ øöóðëó âÿ òÿøêèë åäèëìèø áèð øÿêèëäÿýÿëèð. Áó èñÿ èìàí ýÿòèðìÿäèêëÿðè hàëäà ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿþçöíö ìþìèí êèìè ýþñòÿðÿðÿê ìþìèí úÿìèééÿòèí è÷èíäÿ ñû-üûíàúàã òàïàí ìöíàôèãëÿðÿ àèä áèð hÿðÿêÿòäèð. Ìöíàôèã õàðàê-òåðèí ÿí áàøäà ýÿëÿí ìöáàhèñÿ ìþâçóëàðû èòàÿò ãàâðàìûäûð.Ïåéüÿìáÿðèí (ñ.ÿ.â.) òþâñèéÿëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿê ìöíàôèãëÿðÿ÷ÿòèí ýÿëèð, îíëàðû ñûõûð. Õöñóñèëÿ äÿ þç ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ ÿêñîëàí ìþâçóëàðäà ìöáàhèñÿ åòìÿê îíëàðûí ìÿëóì õöñóñèééÿò-ëÿðèíäÿíäèð. Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) äþâðöíäÿ ñàâàø øÿðàè-òèíäÿ ìöíàôèãëÿð Àëëàhûí àéÿëÿðè ýÿëÿíäÿ âÿ Îíóí åë÷èñè äÿéàíûíäà îëäóüó hàëäà áèð ÷îõ ìþâçó áàõûìûíäàí àéðûëûã ñàë-ìàüà áàøëàìûøäûëàð. Áóíëàðûí áàøûíäà ìöáàðèçÿäÿí ãà÷ìàãâÿ þëöì ãîðõóñó ýÿëèð. Ïåéüÿìáÿð (ñ.ÿ.â.) Àëëàh ðèçàñû ö÷öíâóðóøìàëàðûíû ÿìð åòäèêäÿ ÿñëèíäÿ hÿð øåé à÷ûã ìÿëóì îëäó-üó hàëäà âóðóøìàäàí ãà÷ìàüà ÷àëûøìûøäûëàð. Áÿçèëÿðè åâëÿðè-íèí à÷ûã îëäóüóíó áÿhàíÿ ýÿòèðÿðêÿí äèýÿðëÿðè äÿ Ïåéüÿì-áÿðëÿ (ñ.ÿ.â.) hàãã ìþâçóñóíäà ìöáàhèñÿ åòìèøäè. Àéÿëÿðäÿáèð ÷îõ ñàõòà áÿhàíÿëÿðèíäÿí äàíûøûëûð. Áÿçèëÿðè âóðóøìàüûáèëìÿäèéèíè, äèýÿðëÿðè äÿ îíëàðû àèëÿëÿðèíèí ìÿøüóë åòäèéèíè èä-äèà åäèð. Áèð ãèñìè èñÿ èñòè hàâàíû ñÿáÿá ýþñòÿðèð. Àëëàhûí îí-ëàðà úàâàáû èñÿ ÷îõ à÷ûãäûð: “Úÿhÿííÿì îäó äàhà èñòèäèð”(“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 81).

Áöòöí áóíëàð ìöíàôèãëÿðèí êå÷èðäèéè þëöì ãîðõóñóíäàíèðÿëè ýÿëèð. Îíñóç äà hÿð êÿñ ìöÿééÿí åäèëìèø áèð âàõòäà þëÿ-úÿê, þç åâèíäÿ éàõóä éöêñÿêëèêëÿðäÿ òèêèëìèø øàòîëàðäà îëìà-ñû áåëÿ áóíó äÿéèøäèðÿ áèëìÿç. Áó ñÿáÿáäÿí îíëàð úÿhÿííÿ-ìèí ÿí àëò ìÿðòÿáÿñèíÿ àòûëàúàã âÿ ÿí øèääÿòëè úÿçàëàð ýþðÿ-úÿêëÿð.

122

123

Ìöíàôèãëÿðèí áó hþúÿòëèéè òÿáèè êè, øåéòàíà óéìàëàðûíäàíâÿ îíóí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðèíè äàøûìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð.Àëëàh áóíó Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Øåéòàí îíëàðà hàêèì îëìóø âÿ Àëëàhû çèêð åòìÿéè îí-ëàðà óíóòäóðìóøäóð. Îíëàð øåéòàíûí ôèðãÿñèäèðëÿð. Õÿ-áÿðèíèç îëñóí êè, øåéòàíûí ôèðãÿñè - ìÿhç îíëàð, çèéàíàóüðàéàíëàðäûð” (“Ìóúàäèëÿ” ñóðÿñè, 19).Àéÿäÿ äèããÿò ÷ÿêÿí áèð ìÿãàì äà ìöáàhèñÿ÷è ìöíàôèãëÿ-

ðèí áèð õöñóñèééÿòè îëàí Àëëàhûí çèêðèíè óíóòìàãäûð. ßââÿë äÿáèëäèðäèéèìèç êèìè, ìþìèíëÿð Àëëàhû òåç-òåç çèêð åäÿð âÿ áå-ëÿëèêëÿ øåéòàíûí îíëàðà çÿðÿð âåðìÿñèíÿ èçí âåðìÿçëÿð. ÀëëàhÃóðàíäà øåéòàíûí èìàí ýÿòèðÿí ãóëëàðû öçÿðèíäÿ hå÷ áèð òÿñèðýöúöíöí îëìàäûüûíû áèëäèðèð.

Ìöíàôèãëÿðèí øåéòàíëà ÿëàãÿëÿðè îíóí õàðàêòåðèíè íöìàéèøåòäèðìÿêäÿí äÿ èðÿëè ýåòìèø âÿ ìöíàôèãëÿð øåéòàíûí ÿìðèíäÿèø ýþðÿí áèð úÿìèééÿò hàëûíà ýÿëìèøäèëÿð. Áó hàãäà “Íèñà” ñó-ðÿñèíèí 76-úû àéÿñèíäÿ áåëÿ áÿhñ îëóíóð:

“Èìàí ýÿòèðÿíëÿð Àëëàh éîëóíäà, êàôèð îëàíëàð èñÿ øåéòàíéîëóíäà âóðóøóðëàð. Î hàëäà øåéòàíûí äîñòëàðû èëÿ âóðó-øóí! Øöáhÿñèç êè, øåéòàíûí hèéëÿñè çÿèôäèð!” (“Íèñà” ñóðÿ-ñè, 76).Àëëàh ìöíàôèãëÿðè hÿìèøÿ ìþìèí úÿìèééÿòèí è÷èíäÿí ÷û-

õàðìûø, îíëàðû áÿëëè áèð çàìàíäà ìþìèíëÿðäÿí àéûðìûøäûð.Ìöíàôèãëÿðèí êöôðÿ ãàðøû àïàðûëàí ìöáàðèçÿäÿ ìþìèíëÿðëÿáèðëèêäÿ îëìàñûíà èúàçÿ âåðìÿìèøäèð, ÷öíêè áó øÿðàèòäÿ îíëà-ðûí ìöáàhèñÿ âÿ àéðû-ñå÷êèëèê åäÿúÿêëÿðèíè áèëìèøäèð. “Òþâáÿ”ñóðÿñèíèí 47-úè àéÿñèíäÿ äåéèëäèéè êèìè, áèðëèêäÿ ìöáàðèçÿ çà-ìàíû ìöíàôèãëÿð ìþìèíëÿðÿ ïèñëèê âÿ çÿðÿð âåðìÿéÿ ÷àëûøà-úàã âÿ ìþìèíëÿðèí àðàñûíà ôèòíÿ ñàëìàã ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿúÿê-ëÿð. Áó hÿðÿêÿòëÿðèíè ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿê ö÷öí äÿ ðÿñóëó âÿÀëëàhûí äèíèíè ìöáàhèñÿ ìþâçóñóíà ÷åâèðÿúÿêëÿð. Àíúàã

Àëëàh áóíà hå÷ âàõò èçí âåðìÿéÿúÿéèíè Ãóðàíäà áèëäèðìèøäèð.ßââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ìþìèíëÿðèí ìöíàôèãëÿðÿ

ãàðøû áèð-áèðè èëÿ ìöáàhèñÿ åòìÿñè îíëàðûí õàðàêòåðèíÿ çèääèð.Ãÿëáëÿðè Àëëàh òÿðÿôèíäÿí óçëàøäûðûëìûøäûð âÿ àðàëàðûíäà àéðû-ëûãäàí ñþç ýåäÿ áèëìÿç. Ýþðÿúÿêëÿðè èøëÿðÿ àðàëàðûíäà ìöøà-âèðÿ êå÷èðÿðÿê ãÿðàð âåðèðëÿð. Áó éûüûíúàã ìöáàhèñÿéÿ òÿðÿôéþíÿëäèéèíäÿ Àëëàhà îëàí äÿðèí áàüëûëûãëàðû âÿ ãóðäóãëàðû ñÿ-ìèìè ìöíàñèáÿò îíëàðû òåç Àëëàhû õàòûðëàìàüà âÿ ìöáàhèñÿ-äÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ âàäàð åäèð. Ùþúÿò õàðàêòåðèí øåéòàíà âÿ ìö-íàôèãëÿðÿ àèä îëäóüóíó áèëèð âÿ Àëëàhà ñûüûíàðàã ìöáàhèñÿäÿí÷ÿêèíèðëÿð.

124

125

ÌÖÁÀÙÈÑß ÅÄßÍËßÐßÃÓÐÀÍÄÀÍ ÚÀÂÀÁËÀÐ

Ãóðàíäà ìþìèíëÿðÿ îíëàðëà ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðÿ âåðèëÿúÿêúàâàá îëàðàã àøàüûäàêû àéÿ íöìóíÿ ýþñòÿðèëèð:

“Ñÿíÿ ýþíäÿðèëÿí áèëèêäÿí ñîíðà áóíà äàèð ñÿíèíëÿ ìö-áàhèñÿ åäÿíëÿð îëñà, îíëàðà äå: “Ýÿëèí áèç äÿ îüëàíëàðû-ìûçû, ñèç äÿ îüëàíëàðûíûçû; áèç äÿ ãàäûíëàðûìûçû, ñèç äÿãàäûíëàðûíûçû; áèç äÿ þçöìöçö, ñèç äÿ þçöíöçö ÷àüûðàã!Ñîíðà äóà åäèá éàëàí÷ûëàðà Àëëàhûí ëÿíÿò åòìÿñèíè äèëÿ-éÿê!” ßëáÿòòÿ, äîüðó îëàí õÿáÿð áóäóð. Àëëàhäàí áàø-ãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh ãöââÿò, hèê-ìÿò ñàhèáèäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 61-62).Éÿíè ìþìèíëÿð âÿ êàôèðëÿð áèð ÷îõ øàhèäèí ýþçö ãàáàüûíäà

håñàáëàøìàãäàäûð. Ùÿð èêè òÿðÿô þç äîüðóëàðûíû îðòàéà ãîéàðâÿ éàëàí÷ûëàðû ëÿíÿòëÿéÿð. Áóðàäà ìþìèíëÿðèí ìÿãñÿäè êàôèð-ëÿðèí ôèêèðëÿðèíèí èçäèhàì è÷èíäÿ èãðàð åòäèðèëìÿñèäèð. Ãóðàíäàáèëäèðèëÿí áèð hÿãèãÿò äèíèí hàêèì îëäóüó âÿ èíñàíëàðûí äÿñòÿ-äÿñòÿ äèíÿ ýÿëäèêëÿðè äþâðäÿ áèð ÷îõ èíñàíûí ãàáàãúàäàí åò-äèêëÿðèíè âÿ äåäèêëÿðèíè èíêàð åäÿúÿê âÿ þçëÿðèíè ÿââÿëúÿäÿíìþìèíëÿðëÿ áèðëèêäÿéìèø êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøàúàã îëìàñû-äûð. Öñòÿëèê ìþìèíëÿðèí êàôèðëÿðè ëÿíÿòëÿìÿñè Àëëàhûí èñòÿêëÿ-ðèíäÿí áèðè, äîëàéûñû èëÿ áèð èáàäÿòäèð.

Ìþìèíëÿðèí áóíëàðà âåðäèéè úàâàá áåëÿäèð:“...Àëëàh áèçèì äÿ Ðÿááèìèçäèð, ñèçèí äÿ Ðÿááèíèç. Áè-çèì ÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí äÿ ÿìÿëëÿðèíèç ñèçÿ àèääèð.Áèçèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà hå÷ áèð ìöáàhèñÿ éîõäóð. Àëëàhhàìûìûçû áèð éåðÿ òîïëàéàúàãäûð. Àõûð äþíöø äÿ éàëíûçÎíàäûð!”” (“Øóðà” ñóðÿñè, 15).Ãóðàíäà ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðÿ âåðèëÿí êîíêðåò âÿ òÿñèðëè úà-

âàá öñëóáó òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíëÿð ö÷öí ÷îõ ýþçÿë áèð íö-

ìóíÿ âÿ èñòèôàäÿñè âàúèá îëàí áèð ìåòîääóð. Ùÿãèãÿòäÿ áóí-ëàð Àëëàhûí åhòèìàë åäèëÿí ñóàëëàðà âåðèëìÿñèíè èñòÿäèéè ãÿòè úà-âàáëàðäûð. Ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðÿ âåðèëÿúÿê áèð úàâàá àøàüûäàêûàéÿäÿ à÷ûãëàíûð:

“ßýÿð îíëàð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðëÿðñÿ, áåëÿ äå: “Ìÿíþçöìö àðäûìúà ýÿëÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhà òÿñëèì åòìè-øÿì”. Êèòàá âåðèëìèø øÿõñëÿðÿ âÿ ñàâàäñûçëàðà äå: “Ñèçäÿ òÿñëèì îëäóíóçìó?” ßýÿð òÿñëèì îëàðëàðñà, äîüðóéîëà éþíÿëìèø îëàðëàð, éîõ, ÿýÿð öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ, ñÿíèíâÿçèôÿí àíúàã òÿáëèü åòìÿêäèð. Àëëàh, øöáhÿñèç êè, áÿí-äÿëÿðèíè ýþðÿíäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 20).Ãóðàíäà îíëàðà ãàðøû èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê áèð áàøãà úàâàá èñÿ

áåëÿäèð:“Äå: “Ñèç Àëëàh áàðÿñèíäÿ áèçèìëÿ ìöáàhèñÿìè åäèðñè-íèç? Ùàëáóêè, Î hÿì áèçèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèçäèð.Áèçèì ÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí ÿìÿëëÿðèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð.Îíà ñàäèã îëàí áèçèê!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 139).Êàôèðëÿðèí âÿ ìþìèíëÿðëÿ ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðèí ìöhöì õö-

ñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îíëàðûí àõèðÿòè èíêàð åòìÿñèäèð. “Òÿüà-áöí” ñóðÿñèíèí 7-úè àéÿñè áó àçüûí èíàíúû âÿ áó èíàíúû ìöäà-ôèÿ åäÿíëÿðÿ âåðèëìÿñè ìöhöì îëàí úàâàáû áåëÿ áèëäèðèð:

“Êàôèð îëàíëàð þëäöêäÿí ñîíðà ÿñëà äèðèëìÿéÿúÿêëÿðèíèèääèà åäèðëÿð. Äå êè: “Ñèç ìöòëÿã äèðèëÿúÿêñèíèç. Ñîíðàäà åòäèéèíèç ÿìÿëëÿð ñèçÿ õÿáÿð âåðèëÿúÿêäèð. Áó, Àëëàhö÷öí ÷îõ àñàíäûð!”” (“Òÿüàáóí” ñóðÿñè, 7).Áóíëàðäàí áàøãà, Àëëàhûí ìþìèíëÿðÿ þðíÿê îëàðàã âåðäèéè

áÿçè úàâàá òÿðçëÿðè áåëÿäèð:

Úÿííÿòÿ ýåäÿúÿéèíè èääèà åäÿíëÿðÿ“Ñÿí îíëàðà äå: “ßýÿð Àëëàh éàíûíäà àõèðÿò åâè áàøãàèíñàíëàðà äåéèë, éàëíûç ñèçÿ ìÿõñóñäóðñà âÿ ÿýÿð ñèç

126

127

äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíäà þëöì èñòÿéèí!”” (“Áÿãÿðÿ” ñó-ðÿñè, 94).

Àëëàhûí hàãã äèíèíäÿí áàøãà àòàëàðûíûí äèíèíÿ óéàíëàðà“Îíëàðà: “Àëëàhûí íàçèë åòäèêëÿðèíÿ èíàíûí!” - äåéèëäèê-äÿ, îíëàð: “Áèç þçöìöçÿ ýþíäÿðèëÿíÿ èíàíûðûã” - äåéÿ-ðÿê, îíäàí áàøãàñûíû èíêàð åäèðëÿð. Ùàëáóêè î îíëàðûíÿëëÿðèíäÿ îëàíû òÿñäèã åäÿí áèð hÿãèãÿòäèð. Îíëàðà ñþé-ëÿ: “ßýÿð ñèç èíàíàí êÿñëÿðñèíèçñÿ, áÿñ íÿ ö÷öí ÿââÿëëÿðÀëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðèíè þëäöðöðäöíöç?” (“Áÿãÿðÿ”ñóðÿñè, 91).“Éàäûíûçà ñàëûí î âàõòû êè, Áèç ñèçäÿí ÿhä àëûá, Òóð äà-üûíû öçÿðèíèçÿ ãàëäûðìûø âÿ: “Ñèçÿ âåðäèéèìèçäÿí ìþh-êÿì éàïûøûí, åøèäèí!” - äåìèøäèê. Îíëàð èñÿ: “Åøèòäèê âÿãàðøû ÷ûõäûã!” - äåäèëÿð. ×öíêè êöôðëÿðè öçöíäÿí áóçî-âóí ìÿhÿááÿòè ãÿëáëÿðèíè áöðöìöøäö. Îíëàðà äå:“ßýÿð èìàí ýÿòèðìèñèíèçñÿ, èìàíûíûçûí ñèçÿ áåëÿ ÿìð åò-ìÿñè íåúÿ äÿ ïèñäèð!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 93).“Îíëàð Àëëàhû ãîéóá þçëÿðèíÿ íÿ áèð õåéèð, íÿ äÿ áèð çÿ-ðÿð âåðÿ áèëÿí áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèð âÿ: “Áóíëàð Àëëàh éà-íûíäà áèçäÿí þòðö øÿôàÿò åäÿíëÿðäèð!” - äåéèðëÿð. Äå:“Àëëàhà ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ áèëìÿäèéè áèð øåéèìè õÿáÿðâåðèðñèíèç? Àëëàh Þçöíÿ øÿðèê ãîøóëàí áöòëÿðäÿí óçàã-äûð âÿ óúàäûð!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 18).“Äå: “Ñèçÿ ýþéäÿí âÿ éåðäÿí êèì ðóçè âåðèð? Ãóëàãëà-ðà âÿ ýþçëÿðÿ ñàhèá îëàí êèìäèð? Þëöäÿí äèðè, äèðèäÿíþëö ÷ûõàðäàí êèìäèð? Ùÿð èøè äöçöá ãîøàí êèìäèð? Îí-ëàð: “Àëëàhäûð!” - äåéÿúÿêëÿð. Äå: “Áÿñ îíäà Àëëàhäàíãîðõìóðñóíóç?”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 31).“Äå: “Ñèçÿ ÿìÿëëÿðè áàõûìûíäàí ÿí ÷îõ çèéàíà óüðàéàí-

ëàð áàðÿñèíäÿ õÿáÿð âåðèììè?” Î êÿñëÿð êè, îíëàðûíäöíéàäàêû çÿhìÿòè áîøà ýåòìèøäèð. Ùàëáóêè îíëàð éàõøûèøëÿð ýþðäöêëÿðèíè çÿíí åäèðëÿð. Îíëàð î êÿñëÿðäèð êè,Ðÿááèíèí àéÿëÿðèíè âÿ Îíóíëà ãàðøûëàøàúàãëàðûíû èíêàðåòäèëÿð, áóíóíëà äà îíëàðûí áöòöí ÿìÿëëÿðè ïó÷à ÷ûõäû.Áóíà ýþðÿ äÿ Áèç îíëàð ö÷öí áèð äàø-òÿðÿçè ãóðìàéàúà-üûã!” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 103-105).“Äå: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, áèð äåéèí ýþðÿê áó éåð âÿ éåðöçöíäÿ îëàíëàð êèìèíäèð?” Îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!”- äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ äöøöí-ìöðñöíöç?” Äå: “Éåääè ýþéöí Ðÿááè, î ÿçÿìÿòëè ÿðøèíÐÿááè êèìäèð?” Ìöøðèêëÿð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” - äå-éÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Îíäà ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ ãîðõ-ìóðñóíóç?” Äå: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, hÿð øåéèí hþêìöÿëèíäÿ îëàí, hèìàéÿ åäÿí, àììà Þçöíöí hèìàéÿéÿ åh-òèéàúû îëìàéàí êèìäèð?” Îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” -äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ íÿ úöðäþíäÿðèëèðñèíèç?”” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 84-89).“Ùÿãèãÿòÿí, ÿýÿð ñÿí: “Ýþéäÿí éàüìóð åíäèðèá ãóðó-äóãäàí ñîíðà îíóíëà éåðÿ òÿçÿäÿí úàí âåðÿí êèìäèð?”- äåéÿ ñîðóøñàí, îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhäûð!” - äåéÿ úàâàáâåðÿúÿêëÿð. Äå: “Ùÿìä îëñóí Àëëàhà!” Ëàêèí îíëàðûíÿêñÿðèééÿòè äÿðèíäÿí äöøöíìÿç!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè,63).“Ùÿãèãÿòÿí, ÿýÿð îíëàðäàí: “Ýþéëÿðè âÿ éåðè êèì éàðàò-ìûøäûð?!” - äåéÿ ñîðóøñàí, ìöòëÿã: “Àëëàh!” - äåéÿ úà-âàá âåðÿúÿêëÿð. Äå: “Åëÿ èñÿ áèð ñþéëÿéèí ýþðÿê, ÿýÿðÀëëàh ìÿíÿ áèð çÿðÿð òîõóíäóðìàã èñòÿñÿ, ñèçèíÀëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç Îíóí çÿðÿðèíè àðà-äàí ãàëäûðà áèëÿðëÿðìè?! Éàõóä: “ßýÿð Àëëàh ìÿíÿ áèðìÿðhÿìÿò ÿòà åòìÿê èñòÿñÿ, îíëàð Îíóí ìÿðhÿìÿòèíÿ

128

129

ìàíå îëà áèëÿðëÿðìè?!” Äå: “Ìÿíÿ òÿêúÿ Àëëàh êèôàéÿòåäÿð. Òÿâÿêêöë åäÿíëÿð éàëíûç Îíà òÿâÿêêöë åäÿðëÿð!”Äå: “Åé ãþâìöì! Ñèç þçöíöçÿ óéüóí òÿðçäÿ èøèíèçè ýþ-ðöí, ìÿí äÿ þçöìÿ ìöíàñèá øÿêèëäÿ èøèìè ýþðÿúÿéÿì.Ñèç ìöòëÿã áèëÿúÿêñèíèç” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 38-39).“Àëëàh áèçÿ ÿìð åòìèøäèð êè, îíóí éàíäûðàúàüû áèð ãóð-áàí ýÿòèðìÿéèíúÿ hå÷ áèð ïåéüÿìáÿðÿ èíàíìàéàã!” -äåéÿíëÿðÿ áåëÿ úàâàá âåð: “Ìÿíäÿí ÿââÿë äÿ ñèçÿ ïåé-üÿìáÿðëÿð à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ âÿ äåäèéèíèçëÿ ýÿë-ìèøäèëÿð. ßýÿð äîüðó äàíûøûðñûíûçñà, áÿñ íÿ ö÷öí îíëàðûþëäöðäöíöç?”” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 183).“ßäÿáñèçëèê åòäèêëÿðè çàìàí: “Àòàëàðûìûçû áåëÿ ýþðäöê.Áóíó áèçÿ Àëëàh ÿìð åòìèøäèð” - äåéèðëÿð. Äå: “Àëëàhÿäÿáñèçëèê ÿìð åòìÿç. Àëëàhà ãàðøû áèëìÿäèéèíèç øåéèìèäåéèðñèíèç?”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 28).

Àëëàhû, äèíè, Ãóðàíû èíêàð åäÿíëÿðÿ“Êàôèð îëàíëàðà äå: “Ñèç ìÿüëóá îëàúàã âÿ úÿhÿííÿìÿñöðöêëÿíÿúÿêñèíèç!” Íåúÿ äÿ ïèñ éåðäèð!” (“Àëè-Èìðàí”ñóðÿñè, 12).“Ñþéëÿ: “Åé êèòàá ÿhëè, ñèçèíëÿ áèçèì àðàìûçäà åéíè îëàíáèð êÿëìÿéÿ òÿðÿô ýÿëèí! Î êÿëìÿ áóäóð: “Àëëàhäàíáàøãàñûíà èáàäÿò åòìÿéÿê. Îíà øÿðèê ãîøìàéàã âÿÀëëàhû ãîéóá áèð-áèðèìèçè Ðÿáá ãÿáóë åòìÿéÿê!” ßýÿðîíëàð éåíÿ äÿ öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ, î çàìàí äåéèí: “Èíäèøàhèä îëóí êè, áèç, hÿãèãÿòÿí, ìöñÿëìàíëàðûã!”” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 64).“Äå: “Ñèçèí Àëëàhäàí ãåéðè òàïûíäûüûíûç áöòëÿðÿ èáàäÿòåòìÿê ìÿíÿ ãàäàüàí åäèëìèøäèð”. Äå: “Ìÿí ñèçèí íÿô-ñèíèçèí èñòÿêëÿðèíÿ ÿñëà óéìàðàì. Áåëÿ îëà áèëÿúÿéè òÿã-äèðäÿ ìÿí àçàð âÿ äîüðó éîëà éþíÿëìèøëÿðäÿí îëìà-

ðàì!” Äå: “Ìÿí Ðÿááèìäÿí à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëÿ èñòè-íàä åäèðÿì, Ñèç èñÿ îíó éàëàí håñàá åòäèíèç. Ñèçèí òÿ-ëÿì-òÿëÿñèê èñòÿäèéèíèç ìÿíäÿ äåéèëäèð. Ùþêì àíúàãÀëëàhûíäûð. Ùàããû éàëíûç Î áÿéàí åäÿð. Î àéûðä åäÿíëÿ-ðèí ÿí éàõøûñûäûð!” Äå: “ßýÿð òÿúèëè èñòÿäèéèíèç ìÿíèìÿëèìäÿ îëñàéäû, èø ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà, ÿëáÿòòÿ, áèò-ìèø îëàðäû, Àëëàh çàëèìëÿðè äàhà éàõøû òàíûéàíäûð!””(“ßíàì” ñóðÿñè, 56-58).“Îíëàð: “Àëëàh hå÷ áèð áÿøÿðÿ áèð øåé íàçèë åòìÿìèøäèð”-äåìÿêëÿ Àëëàhû ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿäèëÿð. Äå:“Ìóñàíûí èíñàíëàðà áèð íóð âÿ hèäàéÿò îëàðàã ýÿòèðäèéèêèòàáû êèì íàçèë åòìèøäèð? Ñèç îíó âÿðÿãëÿðÿ éàçûá ýþñ-òÿðèð, áèð ÷îõóíó äà ýèçëÿäèðñèíèç. Ñèç þçöíöçöí âÿ àòà-ëàðûíûçûí áèëìÿäèêëÿðèíè þéðÿíìèø îëóðñóíóç. Ñÿí:“Àëëàh!” - äåéèá ÷àüûð, ñîíðà äà îíëàðû áóðàõ êè, äöø-äöêëÿðè áàòàãëûãäà èëèøèá ãàëñûíëàð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 91).“Êàôèð îëàíëàðà äå: “ßýÿð îíëàð ÿë ÷ÿêñÿëÿð, êå÷ìèøäÿ-êè ýöíàhëàðû áàüûøëàíàð. Éîõ, ÿýÿð éåíÿ ãàéûòñàëàð, ÿâ-âÿëêèëÿðèí áàøûíà ýÿëÿíëÿð îíëàðûí äà áàøûíà ýÿëÿð””(“ßíôàë” ñóðÿñè, 38).“Àéÿëÿðìèç à÷ûã-àéäûí îõóíäóüó çàìàí Áèçèìëÿ ãàðøû-ëàøàúàãëàðûíà öìèä åòìÿéÿíëÿð: “Áóíäàí àéðû áèð Ãó-ðàí ýÿòèð âÿ éà îíó äÿéèøäèð!” - äåéÿðëÿð. Îíëàðà äå:“Ìÿí îíó þçáàøûíà äÿéèøìÿðÿì. Ìÿí àíúàã ìÿíÿ ýÿ-ëÿí âÿhéÿ òàáå îëóðàì. ßýÿð Ðÿááèìÿ àñè îëñàì, áþéöêýöíöí ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì”. Äå: “ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿé-äè, ìÿí îíó ñèçÿ îõóìàçäûì âÿ Àëëàh äà îíó ñèçÿ áèë-äèðìÿçäè. Ìÿí îíäàí ãàáàã ñèçèí àðàíûçäà þìöð ñöð-ìöøÿì. Ìÿýÿð äÿðê åòìèðñèíèçìè?”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè,15-16).

130

131

Ãèéàìÿò ñààòûíû ñîðóøàíëàðà âÿ ÿçàáû ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ“Úàìààò ñÿíäÿí î ñààò áàðÿäÿ ñîðóøàð. Äå: “Îíó àí-úàã Àëëàh áèëÿð!” Íÿ áèëèðñÿí, áÿëêÿ äÿ, î ñààò éàõûíäûð”(“ßhçàá” ñóðÿñè, 63).“Èíêàð åäÿíëÿð: “Ãèéàìÿò áèçÿ ýÿëìÿéÿúÿêäèð!” - äåäè-ëÿð. Äå: “Õåéð, ãåéáè áèëÿí Ðÿááèìÿ àíä îëñóí êè, ãèéà-ìÿò ñèçÿ ýÿëÿúÿêäèð. Íÿ ýþéëÿðäÿ, íÿ äÿ éåðäÿ çÿððÿ ãÿ-äÿð áèð øåé Îíäàí ýèçëè ãàëìàç. Áóíäàí êè÷èê, éàõóäáþéöê åëÿ áèð øåé äÿ éîõäóð êè, à÷ûã-àéäûí êèòàáäà îë-ìàñûí!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 3).“Îíëàð äåéèðëÿð: “ßýÿð äîüðóäàíûøàíëàðäàíñûíûçñà, áóâÿä íÿ âàõò éåðèíÿ éåòÿúÿêäèð?” Äå: “Îíó áèëìÿê éàë-íûç Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Ìÿí èñÿ àíúàã à÷ûã-àøêàð ãîðõó-äàí áèð ïåéüÿìáÿðÿì!” Êàôèðëÿð ÿçàáûí éàõûíëàøäûüûíûýþðäöêëÿðè çàìàí öçëÿðè åéáÿúÿð êþêÿ äöøÿúÿê âÿ îíëà-ðà: “Ñèçèí èñòÿäèéèíèç ÿçàá áóäóð!” - äåéèëÿúÿêäèð. Äå:“Áèð äåéèí ýþðÿê, èñòÿð Àëëàh ìÿíè âÿ ìÿíèìëÿ áèðëèêäÿîëàíëàðû ìÿhâ åòñèí, èñòÿðñÿ äÿ áèçÿ áèð ìÿðhÿìÿò ÿòàåòñèí; ñèç êàôèðëÿðè øèääÿòëè ÿçàáäàí êèì ãóðòàðà áèëÿð?!Äå: “Î áèçèì èìàí ýÿòèðäèéèìèç âÿ òÿâÿêêöë åòäèéèìèçÐÿhìàíäûð. Êèìèí à÷ûã-àéäûí àçìûø îëäóüóíó áèëÿúÿê-ñèíèç!” Äå: “Áèð ñþéëÿéèí ýþðÿê, ÿýÿð ñóéóíóç áàòûá ýåò-ñÿ, êèì ñèçÿ àõàð ñó ýÿòèðÿ áèëÿð?!” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 25-30).

Äèíÿ ãÿçÿáëÿíÿíëÿðÿ“Áÿëè, ñèç î êèìñÿëÿðñèíèç êè, îíëàðû ñåâèðñèíèç, îíëàð èñÿñèçëÿðè ñåâìÿçëÿð. Ñèç êèòàáûí hàìûñûíà èíàíûðñûíûç. Îí-ëàð ñèçèíëÿ ýþðöøäöêëÿðè çàìàí: “Áèç äÿ èíàíäûã” - äå-éèð. Õÿëâÿòäÿ îëäóãäà èñÿ ñèçÿ ãàðøû ãÿçÿáëÿðèíäÿí áàð-

ìàãëàðûíû ýÿìèðèðëÿð. Äå: “Àúûüûíûçäàí þëöí!” ßëáÿòòÿ,Àëëàh öðÿêëÿðäÿ îëàíëàðû áèëÿíäèð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè,119).“Äå: “Åé úàìààòûì, ÿëèíèçäÿí ýÿëÿíè åäèí. Ìÿí äÿ éå-ðèíÿ éåòèðèðÿì. Àõèðÿò éóðäóíóí àãèáÿòèíèí êèìÿ íÿñèáîëàúàüûíû áèëÿúÿêñèíèç. Øöáhÿñèç êè, çàëèìëÿð íèúàò òàï-ìàéàúàãëàð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 135).“Ìÿýÿð îíëàðûí éåðèéÿí àéàãëàðû, éà òóòàí ÿëëÿðè, éà ýþ-ðÿí ýþçëÿðè, éàõóä åøèäÿí ãóëàãëàðû âàð?! Äå: “Ùàéäû,÷àüûðûí øÿðèêëÿðèíèçè, ìÿíèì áàðÿìäÿ èñòÿäèéèíèç hèéëÿ-íè ãóðóí âÿ ìÿíÿ hå÷ ìþhëÿò äÿ âåðìÿéèí!” (“ßðàô”ñóðÿñè, 195).“Èíñàíëàðûí áàøûíà ýÿëÿí áèð ìöñèáÿòäÿí ñîíðà îíëàðàáèð ìÿðhÿìÿò äàäûçäûðñàã, äÿðhàë hèéëÿ ãóðìàüà ýèðè-øÿðëÿð. Äå: “Àëëàh äàhà òÿäáèðëèäèð”. Øöáhÿñèç êè, åë÷èëÿ-ðèìèç ãóðäóüóíóç hèéëÿëÿðè éàçûðëàð!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè,21).“Àéÿëÿðèìèç îíëàðà à÷ûã-àøêàð ñóðÿòäÿ îõóíäóüó çà-ìàí êàôèð îëàíëàðûí ÷þhðÿñèíäÿ áèð èêðàh ñåçÿðñÿí. Îí-ëàð àéÿëÿðèìèçè îõóéàíëàðûí öñòöíÿ àç ãàëà höúóì ÷ÿê-ñèíëÿð. Äå: “Ñèçÿ áóíäàí äàhà ïèñèíè õÿáÿð âåðèììè?Úÿhÿííÿì! Àëëàh îíó êàôèðëÿðÿ âÿä åòìèøäèð. Î íÿ ïèñìÿñêÿíäèð!”” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 72).

Àëëàhûí àéÿ ýþíäÿðìÿñèíè èñòÿéÿíëÿðÿ“Äåäèëÿð: “Ìÿýÿð îíà Ðÿááèíäÿí áèð ìþúöçÿ åíäèðèë-ìÿëè äåéèëäèìè?” Äå: “Àëëàh ìþúöçÿ åíäèðìÿéÿ ãàäèð-äèð. Ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“ßíàì” ñóðÿ-ñè, 37).

132

133

Ìþúöçÿ èñòÿéÿíëÿðÿ“Äå: “Ìÿí ñèçÿ äåìèðÿì êè, ìÿíèì éàíûìäà Àëëàhûíõÿçèíÿëÿðè âàðäûð. Ìÿí ãåéáè áèëìèðÿì âÿ ñèçÿ äÿ äåìè-ðÿì êè, ìÿí ìÿëÿéÿì. Ìÿí éàëíûç þçöìÿ ýÿëÿí âÿhéÿòàáå îëóðàì”. Äå: “Êîð ýþðÿíëÿ áèð îëàðìû? Ìÿýÿð äö-øöíìöðñöíöç?”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 50).“Àëëàhà öðÿêäÿí àíä è÷äèëÿð êè, ÿýÿð îíëàðà áèð àéÿ ýÿë-ñÿ, îíà ìöòëÿã èíàíàúàãëàð. Äå: “Àéÿëÿð àíúàã Àëëàhûíéàíûíäàäûð. Ñèç íÿäÿí áèëèðñèíèç êè, îíëàðà àéÿ ýÿëäèêäÿéåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿêëÿð?”” (“ßíàì” ñóðÿñè,109).“Þçëÿðèíÿ éàëíûç ìÿëÿêëÿðèí, éîõñà Ðÿááèíèí, éàõóä äàÐÿááèíèí áÿçè ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðèíèí ýÿëìÿñèíèìè ýþç-ëÿéèðëÿð? Ðÿááèíèí áÿçè ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè ýÿëÿúÿéè ýöíÿââÿëúÿ èìàí ýÿòèðìÿìèø âÿ èìàíûíäà áèð õåéèð ãàçàí-ìàìûø øÿõñÿ èìàíû hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿç. Äå: “Ýþçëÿ-éèí, äîüðóñó, áèç äÿ ýþçëÿéèðèê!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 158).“Ìöøðèêëÿð: “Áàðû, Ïåéüÿìáÿðÿ Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí áèðìþúöçÿ íàçèë åäèëÿéäè!” - äåéèðëÿð. Îíëàðà áåëÿ úàâàáâåð: “Ãåéá àíúàã Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Åëÿ èñÿ ýþçëÿéèí!Äîüðóñó, ìÿí äÿ ñèçèíëÿ áèðëèêäÿ ýþçëÿéèðÿì!”” (“Éó-íóñ” ñóðÿñè, 20).“Êàôèð îëàíëàð: “Ìÿýÿð Ðÿááèíäÿí îíà áèð ìþúöçÿ åí-äèðèëìÿëè äåéèëäèìè?” - äåéèðëÿð. Äå: “Àëëàh èñòÿäèéèíèàçäûðûð. Òþâáÿ åäÿí øÿõñè èñÿ Þç hèäàéÿòèíÿ ãîâóøäó-ðóð” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 27).“Äå: “ßýÿð éåð öçöíäÿ àðõàéûí ýÿçèá äîëàøàíëàð ìÿ-ëÿêëÿð îëñàéäû, ñþçñöç êè, îíëàðà áèð ìÿëÿê ïåéüÿìáÿðýþíäÿðÿðäèê!” Äå: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà òÿêúÿ Àëëà-hûí øàhèä îëìàñû êèôàéÿò åäèð. Øöáhÿñèç êè, Î, áÿíäÿëÿ-ðèíäÿí õÿáÿðäàðäûð, ýþðÿíäèð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 95-96).

“Äåäèëÿð: “Áÿñ íÿ ö÷öí Ðÿááèíäÿí îíà ìþúöçÿ íàçèëîëìàäû?” -äåäèëÿð. Äå: “Ìþúöçÿëÿð àíúàã Àëëàhûí ÿëèí-äÿäèð. Ìÿí èñÿ ñàäÿúÿ îëàðàã à÷ûã-àøêàð ãîðõóäàí áèðïåéüÿìáÿðÿì!”” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 50).

Ðÿñóëó (ñ.ÿ.â.) ìÿíôÿÿòïÿðÿñòëèêäÿ ýöíàhëàíäûðàíëàðà“Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè êèìñÿëÿðäèð. Ñÿíäÿ îíëàðûí hàãã éîëóíó òóòóá ýåò. Äå: “Ìÿí áóíóí ìö-ãàáèëèíäÿ ñèçäÿí áèð ÿâÿç èñòÿìèðÿì. Áó àëÿìëÿð ö÷öíéàëíûç áèð þéöä-íÿñèhÿòäèð”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 90).“Äå: “Ìÿí ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä èñòÿìèðÿì, î ñèçèí îë-ñóí. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã Àëëàhà àèääèð. Î, hÿð øå-éÿ øàhèääèð!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 47).

Ðÿñóëó (ñ.ÿ.â.) éàëàí÷û ñàéàíëàðà“ßýÿð îíëàð ñÿíè éàëàí÷û håñàá åòñÿëÿð, äå: “Ðÿááèíèçáþéöê ìÿðhÿìÿò ñàhèáèäèð. Îíóí ýöíàhêàð áèð òàéôàéàâåðÿúÿéè ÿçàáûí äà ãàðøûñû àëûíà áèëìÿç!”” (“ßíàì” ñó-ðÿñè, 147).“ßýÿð ñÿíè éàëàí÷û håñàá åòñÿëÿð, äå: “Ìÿíèì ÿìÿëèììÿíÿ, ñèçèí ÿìÿëèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð. Ìÿíèì åòäèéèìÿìÿëëÿðèí ñèçÿ, ñèçèí åòäèéèíèç ÿìÿëëÿðèí ìÿíÿ hå÷ áèðäÿõëè éîõäóð!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 41).

“Ãóðàíû Ðÿñóë óéäóðäó” äåéÿíëÿðÿ“Éîõñà: “Îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Äå:“ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿòèðèíâÿ Àëëàhäàí áàøãà, êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷àüû-ðûí!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 38).“Éîõñà; “Îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” äåéèðëÿð. Îíëàðà äå:

134

135

“ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíóí êèìè þçöíöçäÿí îí ñó-ðÿ óéäóðóá ýÿòèðèí âÿ áó èøäÿ Àëëàhäàí áàøãà, êèìè áà-úàðûðñûíûçñà, îíó äà êþìÿéÿ ÷àüûðûí” (“Ùóä” ñóðÿñè,13).“Éîõñà: “Î îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Îíëàðàáåëÿ úàâàá âåð: “ßýÿð ìÿí îíó þçöìäÿí óéäóðóðàì-ñà, ýöíàhû ìÿíèì áîéíóìàäûð. Ìÿí èñÿ ñèçèí òþðÿòäèéè-íèç ýöíàhëàðäàí óçàüàì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 35).“Äå: “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áó Ãóðà-íà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðèíÿ êþìÿê åò-ñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”” (“Èñðà”ñóðÿñè, 88).“Éîõñà îíëàð: “Îíó þçöíäÿí óéäóðìóøäóð!” - äåéèð-ëÿð. Äå: “ßýÿð ìÿí îíó óéäóðìóøàìñà, ñèç ìÿíè Àëëàh-äàí ãóðòàðà áèëìÿçñèíèç. Î ñèçèí áàðÿñèíäÿêè äåäè-ãîäó-ëàðûíûçû äàhà éàõøû áèëèð. Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà Îíóíøàhèä îëìàñû êèôàéÿòäèð. Î, áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿí-äèð!” Äå: “Ìÿí ïåéüÿìáÿðëÿðèí áèðèíúèñè äåéèëÿì. Ðÿá-áèìèí ìÿíèìëÿ âÿ ñèçèíëÿ íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðÿì. Ìÿíéàëíûç ìÿíÿ âÿhé îëóíàíà òàáå îëóðàì. Ìÿí àíúàãà÷ûã-àøêàð ãîðõóäàí áèð ïåéüÿìáÿðÿì!” Äå: “Áèð äå-éèí ýþðÿê, ÿýÿð (áó Ãóðàí) Àëëàh äÿðýàhûíäàí îëñà, ñèçîíó èíêàð åòñÿíèç, Èñðàèë îüóëëàðûíäàí äà áèð øàhèä îíóíþçö êèìèñè èëÿ øÿhàäÿò âåðèá èìàí ýÿòèðñÿ âÿ ñèç òÿêÿá-áöð ýþñòÿðñÿíèç çàëèì îëìàçñûíûçìû? Àëëàh çàëèìëÿðèäîüðó éîëà ìöâÿôôÿã åòìÿç!”” (“ßhãàô” ñóðÿñè, 8-10).

Øèðê ãîøàíëàðà“Ìöøðèêëÿð áåëÿ äåéúÿêëÿð: “ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿéäè, íÿáèç, íÿ äÿ àòàëàðûìûç ìöøðèê îëàð âÿ íÿ äÿ áèç áèð øåéèhàðàì åäÿ áèëÿðäèê. Îíëàðäàí ÿââÿëêèëÿð äÿ áåëÿ òÿêçèá

åòìèøäèëÿð. Íÿhàéÿò, ÿçàáûìûçû äàääûëàð. Îíëàðà äå:“Áèçèì ãàðøûìûçà ÷ûõàðà áèëÿúÿê áèð åëìèíèç âàðìû? Ñèçéàëíûç çÿííÿ ãàïûëûð âÿ éàëàí óéäóðóðñóíóç!””(“ßíàì” ñóðÿñè, 148).“Ùÿð áèð êÿñèí íÿ ãàçàíäûüûíà íÿçàðÿò åäÿí Àëëàh áó-íó áàúàðìàéàí áöòëÿð êèìèäèðìè?! Àëëàhà øÿðèêëÿð ãîø-äóëàð. Äå: “Áóíëàðà áèð àä âåðèí ýþðÿê! Éîõñà Àëëàhàéåð öçöíäÿ áèëìÿäèéè áèð øåéèìè õÿáÿð âåðèðñèíèç? Éà-õóä ñþçöí çàhèðèíÿ óéóá äåéèðñèíèç? Õåéð, êàôèðëÿðÿ þçhèéëÿëÿðè, èôòèðàëàðû ýþçÿë ýþðöíäö âÿ îíëàð hàãã éîëäàíöç äþíäÿðäèëÿð. ßñëèíäÿ, Àëëàhûí çÿëàëÿòÿ ñàëäûüû êèìñÿ-éÿ äîüðó éîëó ýþñòÿðÿí îëìàç” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 33).“Îíëàð Àëëàh éîëóíäàí äþíäÿðìÿê ö÷öí Îíà øÿðèêëÿðãîøäóëàð. Îíëàðà áåëÿ äå: “Ùÿëÿ êè, ÿéëÿíèá êåô ÷ÿêèí.Àõûðäà ìÿñêÿíèíèç àòÿø îëàúàãäûð!”” (“Èáðàhèì” ñóðÿ-ñè, 30).“Äå: “Ìÿíÿ áèð ýþñòÿðèí ýþðöì, Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿòåòäèêëÿðèíèç éåð öçöíäÿ íÿéè éàðàäûáëàð? Éîõñà îíëàðûíýþéëÿðäÿ áèð øÿðèêëèéè âàð? Éàõóä îíëàðà áèð êèòàá âåð-ìèøèê âÿ îðàäàêû áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åäèðëÿð?! Õåéð, î çà-ëèìëÿð áèð-áèðèíÿ àíúàã éàëàí âÿä âåðèðëÿð” (“Ôàòèð” ñó-ðÿñè, 40).“Èíñàíà áèð çÿðÿð òîõóíäóãäà òþâáÿ åäÿðÿê Ðÿááèíÿéàëâàðàð. Ñîíðà äÿðýàhûíäàí îíà áèð íåìÿò ÿòà åòñÿ,ÿââÿëúÿ êèìÿ äóà åòìèø îëäóüóíó óíóäàð âÿ Àëëàh éî-ëóíäàí ÷ûõàðòìàã ö÷öí Îíà øÿðèêëÿð ãîøàð. Äå: “Ùÿëÿêöôðöíëÿ áèð ìöääÿò äþâðàí ñöð. Øöáhÿñèç êè, ñÿí úÿ-hÿííÿì ÿhëèíäÿíñÿí!”” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 8).

136

137

Øöáhÿ åäÿíëÿðÿ“Äå: “Åé èíñàíëàð! ßýÿð ìÿíèì äèíèì áàðÿñèíäÿ øöá-hÿéÿ äöøìöñöíöçñÿ, áèëèí êè ìÿí Àëëàhû ãîéóá òàïûíäû-üûíûç áàøãà áöòëÿðÿ èáàäÿò åòìèðÿì. Àíúàã ñèçèí úàíûíû-çû àëàúàã Àëëàhà èáàäÿò åäèðÿì. Ìÿíÿ ìþìèíëÿðäÿí îë-ìàã ÿìð åäèëìèøäèð”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 104).

Èìàí ýÿòèðìÿéÿíëÿðÿ“Èìàí ýÿòèðìÿéÿíëÿðÿ äå: “Ñèç åòäèéèíèçè åäèí, áèç äÿåòäèéèìèçè åäÿúÿéèê! Âÿ ýþçëÿéèí. Áèç äÿ ýþçëÿéèðèê!””(“Ùóä” ñóðÿñè, 121-122).

Ïåéüÿìáÿðëèéè ãÿáóë åòìÿéÿíëÿðÿ“Êàôèðëÿð: “Ñÿí ïåéüÿìáÿð äåéèëñÿí!” - äåéèðëÿð. Îíëà-ðà áåëÿ úàâàá âåð: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà Àëëàhûí âÿÊèòàáû áèëÿíëÿðèí øàhèä îëìàñû éåòÿð!”” (“Ðÿä” ñóðÿñè,43).

Äèðèëèøè éàëàí ñàéàíëàðà“Îíëàð: “Áèç ñöð-ñöìöê, ÷öðöéöá îâõàëàíìûø òîðïàãîëäóüóìóç hàëäà, äèðèëäèëèá éåíè ìÿõëóãìó îëàúàüûã?”- äåéèðëÿð. Äå: “Èñòÿð äàø îëóí, éàõóä äÿìèð! Âÿ éà öðÿ-éèíèçäÿ áþéöê áèð ìÿõëóã áèëèí! Éåíÿ äèðèëÿúÿêñèíèç!”.Îíëàð äåéÿúÿêëÿð: “Î hàëäà áèçè êèì ãàéòàðàúàãäûð?”Äå: “Èëê äÿôÿ ñèçè éîõäàí éàðàäàí!” Îíëàð ñÿíÿ áàøëà-ðûíû áóëàéûá: “Áó íÿ âàõò îëàúàãäûð?” - äåéÿ ñîðóøàúàã-ëàð. Äå: “Áÿëêÿ äÿ, áó éàõûí çàìàíäà!”” (“Èñðà” ñóðÿ-ñè, 49-51).“Þç éàðàäûëûøûíû óíóäóá: “×öðöìöø ñöìöêëÿðè êèì äè-ðèëäÿ áèëÿð?!” - äåéÿ, hÿëÿ Áèçÿ áèð ìÿñÿë äÿ ÷ÿêäè. Äå:“Îíëàðû èëê äÿôÿ éîõäàí éàðàäàí äèðèëäÿúÿêäèð. Î, hÿð

áèð ìÿõëóãó ÷îõ ýþçÿë òàíûéàíäûð!” (“Éàñèí” ñóðÿñè, 78-79).“Äå: “Áÿëè, þçö äÿ çÿëèë îëàðàã äèðèëäèëÿúÿêñèíèç”” (“Ñàô-ôàò” ñóðÿñè, 18).

Ìþìèíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðàíëàðà“ßýÿð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åòñÿëÿð, îíëàðà áåëÿ úàâàá âåð:“Àëëàh ñèçèí íÿ åòäèéèíèçè äàhà éàõøû áèëèð! Èõòèëàôäà îë-äóüóíóç ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ Àëëàh ãèéàìÿò ýöíö àðà-íûçäà Þç hþêìöíö âåðÿúÿêäèð!”” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 68-69).

Êàôèðëÿðÿ Àëëàhûí âåðÿúÿéè úÿçàíûí áèëäèðèëìÿñè“Äå: “Àëëàh éàíûíäà úÿçà åòèáàðèëÿ áóíäàí äàhà ïèñèíèñèçÿ õÿáÿð âåðèììè? Àëëàhûí ëÿíÿòëÿäèéè, ãÿçÿáëÿíäèéè,þçëÿðèíè ìåéìóíëàðà, äîíóçëàðà âÿ øåéòàíëàðà èáàäÿòåäÿíëÿðÿ äþíäÿðäèéè øÿõñëÿð ìþâãåúÿ äàhà ïèñ âÿ äîü-ðó éîëäàí äàhà ÷îõ àçàíëàðäûð!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 60).

Èíñàíûí ÿçàáûíûí àíëàäûëìàñû“Äå: “Ìÿíÿ äåéÿ áèëÿðñèíèçìè? Ñèçÿ Àëëàhûí ÿçàáû ýÿë-ñÿ âÿ éà ãèéàìÿò áàøûíûçûí öñòöíö àëñà, Àëëàhäàí áàøãà-ñûíà äóà åäèá éàëâàðàúàãñûíûçìû? ßýÿð äîüðó äàíûøàí-ëàðñûíûçñà äåéèí ýþðÿê!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 40).“Äå: “Áèð äåéèí ýþðöì, ÿýÿð Àëëàh ñèçèí ãóëàãëàðûíûçûâÿ ýþçëÿðèíèçè ÿëèíèçäÿí àëñà, öðÿêëÿðèíèçÿ ìþhöð âóðñà,îíëàðû ñèçÿ Àëëàhäàí ãåéðè hàíñû òàíðû ãàéòàðà áèëÿð?”Ýþð Áèç àéÿëÿðèìèçè îíëàðà íåúÿ èçàh åäèðèê, ñîíðà îí-ëàð îíäàí ýþð íåúÿ öç äþíäÿðèðëÿð? Äå: “Áèð äåéèí ýþ-ðöì, ÿýÿð Àëëàhûí ÿçàáû ñèçÿ ãÿôëÿòÿí âÿ éà àøêàð ýÿëñÿ,

138

139

çàëèì òàéôàäàí áàøãàñû hÿëàê åäèëÿðìè?”” (“ßíàì” ñó-ðÿñè, 46-47).“Äå: “Ýèçëèíäÿ äóà åäèá: “ßýÿð áèçè ñóéóí âÿ ãóðóíóíçöëìÿòèíäÿí ãóðòàðñàí, ÿëáÿòòÿ, øöêð åäÿíëÿðäÿí îëà-ðûã”, -äåéÿ éàëâàðäûüûíûç çàìàí ñèçëÿðè áóíëàðäàí õèëàñåäÿí êèìäèð?” Äå: “Ñèçè îíäàí õèëàñ åäÿí âÿ hÿð áèðãÿìäÿí ãóðòàðàí Àëëàhäûð. Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà ñèçéåíÿ äÿ Îíà øÿðèê ãîøóðñóíóç?” Äå: “Àëëàh áàøûíûçûíöñòöíäÿí âÿ àéàãëàðûíûçûí àëòûíäàí ñèçÿ ÿçàá ýþíäÿðìÿ-éÿ, ñèçè äÿñòÿëÿð hàëûíäà ãàðûøäûðìàüà âÿ áèðèíèçÿ äèýÿ-ðèíèçèí çîðóíó äàääûðìàüà ãàäèðäèð!” Ýþð àéÿëÿðèìèçèîíëàðà íÿ úöð èçàh åäèðèê êè, áÿëêÿ, áàøà äöøñöíëÿð!”(“ßíàì” ñóðÿñè, 63-65).“Äå: “Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýåúÿíè ãèéàìÿòÿ ãÿ-äÿð öñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí áàøãà hàíñû òàíðû ñè-çÿ áèð èøûã ýÿòèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð åøèòìèðñèíèçìè?” Äå:“Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýöíäöçö ãèéàìÿòÿ ãÿäÿðöñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí áàøãà hàíñû òàíðû èñòèðà-hÿò åòäèéèíèç ýåúÿíè ñèçÿ ýÿòèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð ýþðìöð-ñöíöçìö?”” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 71-72).“Äå: “ßýÿð Àëëàh ñèçÿ áèð ïèñëèê, éàõóä áèð éàõøûëûã äè-ëÿñÿ, Àëëàhûí ñèçèí hàããûíûçäà ýþðÿúÿéè áó èøÿ êèì ìà-íå îëà áèëÿð?! Îíëàð þçëÿðè ö÷öí Àëëàhäàí áàøãà íÿ áèðhàìè, íÿ äÿ áèð ìÿäÿäêàð òàïà áèëÿðëÿð” (“ßhçàá” ñó-ðÿñè, 17).“Äå: “Ðÿááèì èñòÿäèéèíèí ðóçèñèíè àðòûðàð, èñòÿäèéèíèíêè-íè äÿ àçàëäàð. Ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!””(“Ñÿáà” ñóðÿñè, 36).

ÚßÙßÍÍßÌ ßÙËÈÍÈÍÞÇ ÀÐÀËÀÐÛÍÄÀÊÛ ÌÖÁÀÙÈSßÑÈ

“Øöáhÿñèç êè, áó - úÿhÿííÿì ÿhëèíèí áèð-áèðè èëÿ áó úöð÷ÿêèøìÿñè - áèð hÿãèãÿòäèð!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 64).

Ãóðàíäà hÿéàòëàðûíà ñîí ãîéóëàðêÿí êàôèðëÿðèí áþéöê áèðÿçàá ÷ÿêÿúÿêëÿðèíäÿí õÿáÿð âåðèëèð. Úàíëàðûíûí àðõàëàðûíà âÿöçëÿðèíÿ âóðóëàðàã ÷ÿòèíëèêëÿ ÷ûõàðûëàúàüû, þëöìöí ÿçàáëû ñàð-ñûíòûëàðûíû éàøàéàúàãëàðû âÿ ìÿëÿêëÿðèí îíëàðû ÿáÿäè ÿçàáëàìöæäÿëÿéÿúÿêëÿðè àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëìèøäèð. Áó âÿçèééÿò áèðàéÿäÿ áåëÿ èôàäÿ åäèëèð:

“Ìÿëÿêëÿð þç íÿôñëÿðèíÿ çöëì åäÿíëÿðèí úàíëàðûíû àëàð-êÿí äåéÿúÿêëÿð: “Áèç éåð öçÿðèíäÿ çÿèô êÿñëÿð èäèê”.Ìÿëÿêëÿð äÿ îíëàðà: “Àëëàhûí òîðïàüû ýåíèø äåéèëäèìè êè,ñèç äÿ hèúðÿò åäÿéäèíèç?” - äåéÿúÿêëÿð. Îíëàðûí ñûüûíà-úàãëàðû éåð úÿhÿííÿìäèð. Î íåúÿ äÿ ïèñ éåðäèð! Éàëíûçhèúðÿò åòìÿéÿ éîë âÿ ÷àðÿ òàïìàüà ãàäèð îëìàéàí àúèçêèøè, ãàäûí âÿ óøàãëàð ìöñòÿñíàäûð. Îëà áèëñèí êè, Àëëàhîíëàðû ÿôâ åòñèí. Àëëàh ÿôâ åäÿíäèð, áàüûøëàéàíäûð!” (“Íè-ñà” ñóðÿñè, 97-99).Áóðàäàí äà àíëàäûüûìûç êèìè, êàôèðëÿðèí þëöì âàõòû þçëÿðè-

íè çÿèô, ÷àðÿñèç âÿ ýöíàhñûç ýþñòÿðìÿê ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèç ãàëà-úàã. Áó, îíëàðû ýåòäèêúÿ àðòàí áèð öìèäñèçëèéÿ âÿ úÿhÿííÿìèíãîðõóíúëóüóíóí éîë à÷äûüû áèð äÿhøÿòÿ ñöðöêëÿìÿêäÿäèð. Áóñÿáÿáäÿí áöòöí úÿhÿííÿìëèê èíñàíëàð ÿòðàôûíäàêûëàðû “ñàò-ìàãäà”, þçöíöí ÿçàáäàí ãóðòàðìàéàúàüûíû àíëàäûãäà äîñòëà-ðûíûí äà åéíè ÿçàáû, hÿòòà äàhà øèääÿòëèñèíè ÷ÿêìÿñèíè èñòÿ-ìÿêäÿäèð. Ãóðàíäà áó ìÿñÿëÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð:

“...Ùÿð òàéôà ýèðäèêúÿ äèíäàøûíà âÿ òàéôàäàøûíà ëÿíÿòîõóéàúàã. Íÿhàéÿò, hàìûñû áèðëèêäÿ îðàäà òîïëàíäûüû çà-ìàí ñîíðà ýÿëÿíëÿð ÿââÿë ýÿëÿíëÿð áàðÿñèíäÿ äåéÿúÿê-

140

141

ëÿð: “Åé Ðÿááèìèç! Áèçè àçäûðàí áóíëàðäûð. Áóíëàðà èêè-ãàò úÿhÿííÿì ÿçàáû âåð! Àëëàh áóéóðàúàã: “Ùÿð áèðèíè-çè èêèãàò ÿçàá ýþçëÿéèð, ëàêèí ñèç áèëìèðñèíèç!”” (“ßðàô”ñóðÿñè, 38).Úÿhÿííÿìäÿ áó èíñàíëàð êå÷ìèøäÿ èòàÿò åòäèêëÿðè âÿ îíëà-

ðû éîëäàí ÷ûõàðìûø “ÿôÿíäèëÿðèíÿ” âÿ “áþéöêëÿðèíÿ” Àëëàhäàíèêèãàò áþéöê áèð ÿçàá âÿ ëÿíÿò èñòÿéÿðëÿð. Àðàëàðûíäàêû áèðëèêâÿ hÿìðÿéëèê, èíàíàíëàðà ãàðøû éöðöòäöêëÿðè îðòàã úÿhä âÿÿìÿêäàøëûã àðòûã ÿáÿäèééÿí éîõ îëìóøäóð. Áóðàäà íÿ äîñò-ëóã, íÿ äÿ ãîhóìëóã ÿëàãÿñè äàâàì åòìÿéÿúÿê.

Ãóðàíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “îðàäà áèð-áèðè èëÿ ÷ÿêèøèá ìö-áàhèñÿ åäÿðÿê” áåëÿ äåéÿðëÿð: “...Èíäè àðòûã íÿ øÿôàÿò åäÿíêèìñÿëÿðèìèç, íÿ äÿ áèð ìåhðèáàí äîñòóìóç âàð!” (“Øóÿ-ðà” ñóðÿñè, 100-101). ßêñèíÿ, úÿhÿííÿìëèêëÿð îíëàðû àçäûðìûøäîñòëàðûíû “Àéàãëàðûìûç àëòûíà ñàëàã, ïàéìàë îëñóíëàð!”(“Ôóññèëÿò” ñóðÿñè, 29) hÿâÿñèíäÿäèð! Áó ãàðûøûã øÿðàèòäÿ àðà-ëàðûíäàêû ìöáàhèñÿëÿð äÿ áèð-áèðèíè ýöíàhëàíäûðìàãäàí èáàðÿò-äèð. Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð:

“Èíêàð åäÿíëÿð äåäèëÿð: “Áèç íÿ áó Ãóðàíà, íÿ äÿ îí-äàí ÿââÿëêèëÿðÿ èíàíûðûã!” Êàø ñÿí î çàëèìëÿðè Ðÿááèíèíhóçóðóíäà ñàõëàíûëûá áèð-áèðèíÿ ñþç ãàéòàðäûãëàðû âÿàúèçëÿðèí þçëÿðèíè éóõàðû òóòàíëàðà: “ßýÿð ñèç îëìàñàé-äûíûç, áèç ìöòëÿã ìþìèí îëàðäûã!” - äåäèêëÿðè çàìàí ýþ-ðÿéäèí” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 31).Áàøãà áèð àéÿäÿ äÿ áåëÿ áóéðóëóð:“Î çàìàí îíëàð îä è÷èíäÿ áèð-áèðèëÿ ÷ÿíÿ-áîüàç îëàúàã,àúèçëÿð òÿêÿááöð ýþñòÿðÿíëÿðÿ äåéÿúÿêëÿð: “Áèç ñèçÿ òà-áå èäèê. Èíäè ñèç úÿhÿííÿì îäóíóí áèð hèññÿñèíè áèçäÿíäÿô åäÿ áèëÿðñèíèçìè?!”” (“Ìóìèí” ñóðÿñè, 47).Ýþðöíäöéö êèìè, úÿhÿííÿì ÿhëèíèí àðàñûíäàêû ìöáàhèñÿ-

ëÿð áèð-áèðèíè ýöíàhëàíäûðìàã, þçëÿðèíè ìÿñóì, ýöíàhñûç ãÿ-

áóë åòäèðìÿê âÿ áàøëàðûíà ýÿëÿí áó ãîðõóíú àãèáÿòèí òÿê ñÿ-áÿáè êèìè ãàðøûñûíäàêûíû ýþñòÿðìÿ øÿêëèíäÿ îëìàãäàäûð. Äöí-éà hÿéàòûíäà Àëëàhû âÿ äèíè èíêàð åäèá Ãóðàíà èíàíìàìàãäà“ãÿðàðëûëûã” ýþñòÿðìèøêÿí úÿhÿííÿìÿ ýèðèíúÿ “...ÿýÿð ñèçëÿðîëìàñàéäûíûç, áèçëÿð ìþìèíëÿð îëàðäûã” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 31)äåìÿëÿðè ñàhèá îëäóãëàðû èêèöçëö âÿ áÿñèò õàðàêòåðè à÷ûã øÿêèë-äÿ îðòàéà ãîéóð.

Áóðàäà äèããÿò ÷ÿêÿí áèð ìÿãàì äà âàð: áó èíñàíëàð hÿð íÿãÿäÿð ìþìèí äåéèëëÿð âÿ àçüûí áèð õàðàêòåðÿ ñàhèáäèðñÿ, îí-ëàðû éîëäàí ÷ûõàðìàã ö÷öí õöñóñè áèð ñÿé ýþñòÿðÿí, ïëàíëàð âÿðåæèìëÿð ãóðàí áèð ãèñì èíñàíëàð äà âàð. “Ñÿáà” ñóðÿñèíèí 33-úö àéÿñèíäÿ úÿhÿííÿìäÿêèëÿðèí ìöáàhèñÿëÿðèíäÿí äàíûøûëàð-êÿí áåëÿ áèð äèàëîãà äèããÿò ÷ÿêèëèð: “Àúèçëÿð þçëÿðèíè éóõàðûòóòàíëàðà äåéÿðëÿð: “Õåéð, áÿñ ýåúÿ-ýöíäöç ãóðäóüóìóçhèéëÿëÿð? Î çàìàí êè, áèçÿ Àëëàhû äàíìàüû âÿ Îíà øÿðèê-ëÿð ãîøìàüû ÿìð åäèðäèíèç” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 33). “Ñàôôàò” ñó-ðÿñèíèí 28-úè àéÿñèíÿ ýþðÿ äÿ úÿhÿííÿìëèêëÿð àçäûðàíëàðà “ñèçáèçèì éàíûìûçà áèçèì áÿðÿêÿòëè âÿ óüóðëó ñàéäûüûìûç ñàüòÿðÿôäÿí ýÿëèðäèíèç” äåéÿúÿêëÿð. Áÿñ êèìäèð áó ïëàíëàðû ãó-ðàíëàð âÿ èíñàíëàðû Àëëàhûí äîüðó éîëóíäàí àçäûðìàüà ÷àëûøàí-ëàð? Áóíëàð øöáhÿñèç êè, “øåéòàíûí ôèðãÿñèäèð”.

142

143

ÃÓÐÀÍÄÀ ÑÞÙÁßÒ

ßââÿë äÿ áèëäèðäèéèìèç êèìè, ìþìèíëÿð ö÷öí ãàðøûëûãëû ñþh-áÿò âÿ áó ñþháÿò ÿñíàñûíäà Àëëàhûí õàòûðëàíìàñû ÷îõ þíÿìëèáèð èáàäÿòäèð. Ãàðøûëûãëû ñåâýè âÿ hþðìÿòÿ äàéàíàí áèð øÿðàèò-äÿ ñÿâèééÿëè áèð äàíûøûã öñëóáó èëÿ èìàíè ìþâçóëàðäàêû äöøöí-úÿëÿðèíè áèð-áèðèíÿ àíëàäûð, àéÿëÿðè áèðëèêäÿ îõóéóá äöøöíöðëÿð.Öñëóáäà ñåâýè âÿ hþðìÿòèí ýþçëÿíèëìÿñè ÷îõ ìöhöìäöð.Ùÿì÷èíèí Àëëàh “Áÿíäÿëÿðèìÿ äå êè: “Ýþçÿë ñþçëÿð ñþéëÿ-ñèíëÿð. Øåéòàí îíëàðûí àðàñûíà ôèòíÿ-ôÿñàä ñàëà áèëÿð”” (“Èñ-ðà” ñóðÿñè, 53) ÿìðè èëÿ áó öñëóáóí ãîðóíìàñûíû hþêìÿ áàü-ëàéûð. “Çóìÿð” ñóðÿñèíèí 18-úè àéÿñèíäÿ èñÿ Àëëàhûí äîüðó éî-ëà ÷ÿêäèéè èíñàíëàðûí, éÿíè òÿìèç àüûë ñàhèáëÿðèíèí “ñþçö äèí-ëÿéèá îíóí ÿí ýþçÿëèíÿ óéäóãëàðûíû” áèëäèðìèøäèð.

Ìþìèíëÿðèí éàøàäûüû åâëÿð áàðÿäÿ Àëëàh “Àëëàhûí èñìèíèíóúàëäûëìàñûíà âÿ çèêð åäèëìÿñèíÿ èçí âåðäèéè éåðëÿð” äåéè-ëèð. Ìþìèíëÿð “îðàäà ñÿhÿð-àõøàì Îíó òÿáëèü åäèá øÿíèíÿòÿðèôëÿð äåéÿðëÿð” (“Íóh” ñóðÿñè, 36). Ìÿhç áó åâëÿðäÿ èìàíýÿòèðÿíëÿð ãàðøûëûãëû ñþháÿò åäèð âÿ Àëëàhû àíûðëàð. Öñòÿëèê“ßíôàë” ñóðÿñèíèí 2-úè àéÿñèíäÿ äåéèëäèéè êèìè, îíëàðûí“Àëëàh àäû ÷ÿêèëÿíäÿ öðÿêëÿðè ãîðõóäàí òèòðÿéÿð”. Áó ñÿ-áÿáäÿíäèð êè, ìþìèíëÿðèí Àëëàhû àíëàìàñû áÿñèò áèð äàíûøûãäåéèë, ÷îõ ñÿìèìè, hÿð êÿëìÿñè hèêìÿòëè, Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿííöìóíÿëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø èõëàñëû ñþháÿòëÿðäèð.

Ùÿãèãÿòäÿ ìþìèíëÿð äöíéàäà äà úÿííÿò ìöhèòèíè ìöìêöíîëäóüó ãÿäÿð éàøàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Áó ìÿãñÿäëÿ è÷èíäÿ îòóð-äóãëàðû åâëÿð ÿñëèíäÿ îðàäà úÿííÿòäÿêèëÿðèíèí áÿíçÿðè îëàíñþháÿòëÿð åäèëÿí, ýöëöíÿí, ñåâèíúëè äàíûøûãëàðûí ýåòäèéè,, åéíèçàìàíäà Àëëàhûí àéÿëÿðèíèí îõóíäóüó, hèêìÿòèíèí äàíûøûëäûüûéåðëÿðäèð. Ãóðàíäà ÿòðàôëû òÿñâèð åäèëìèø úÿííÿò ñþháÿòè öçáÿ-öç òàõòëàð öçÿðèíäÿ ÿéëÿøìÿêëÿ àïàðûëûð. Ìþìèíëÿð îðàäà

Àëëàhû àíàðëàð, ìÿíàñûç âÿ áîø áèð äàíûøûã îëìàç. Áöòöí ìþ-ìèíëÿð îíëàðà ìÿðhÿìÿò ýþñòÿðÿí âÿ áàüûøëàéàí Àëëàhà øöêðåäÿðëÿð.

Úÿííÿòäÿêè ñþháÿòèí âÿ çèêðèí îõøàðû ÿëáÿòòÿ, äöíéàäà äàìþìèíëÿð àðàñûíäà hÿéàòà êå÷èð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíà ýþðÿ, ìþ-ìèíëÿð ö÷öí ÿí áþéöê èáàäÿò Àëëàhû çèêð åòìÿêäèð. Áóíóíìÿêàíû âÿ âàõòû éîõäóð, ìþìèíëÿðèí àðàñûíäà hÿð øÿðàèòäÿÀëëàhûí õàòûðëàíäûüû ñþháÿòëÿð ýåäÿ áèëÿð. Áó ìÿñÿëÿ Ãóðàí-äà áåëÿ àíëàäûëûð:

“Î êÿñëÿð êè, àéàã öñòÿ îëàíäà äà, îòóðàíäà äà, óçà-íàíäà äà Àëëàhû õàòûðëàð, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñûhàããûíäà äöøöíÿð âÿ äåéÿðëÿð: “Åé Ðÿááèìèç! Ñÿíáóíëàðû áîø éåðÿ éàðàòìàìûñàí! Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿñ-ñÿí! Áèçè úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí ãîðó!” (“Àëè-Èì-ðàí” ñóðÿñè, 191).Ìþìèíëÿðèí ñþháÿòëÿðè áèð-áèðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè ìþâçóëàðäà

îëà áèëÿð, íÿòèúÿäÿ hÿð äàíûøûã, hÿð ñþháÿò ìöòëÿã Àëëàhà áàü-ëàíäûüû ö÷öí ìþìèíèí ñþháÿòèíäÿ “ìÿíàñûç äàíûøûã” îëìàç.Àëëàhäàí áÿhñ åäèëìÿéÿí, íÿòèúÿñèíèí Àëëàhà áàüëàíûëìàäûüûáèð ñþháÿò èíñàíû äàðûõäûðàí áîø áèð ñþháÿòÿ ÷åâðèëÿð. Áóíàýþðÿ äÿ ìþìèíëÿð ýþçÿë âÿ åñòåòèê áèð åâ ýþðÿíäÿ áó hàãäàñþháÿò åäÿðëÿð, ÷öíêè ýþçÿë âÿ åñòåòèê åâëÿð úÿííÿò íåìÿòëÿ-ðèíäÿíäèð. Áó ìþâçóäà ñþháÿò åòìÿê ìþìèíèí øþâãöíö âÿúÿííÿòÿ îëàí èñòÿéèíè ýöúëÿíäèðÿð. Ìöhöì îëàí ìÿñÿëÿ áóåâèí äöíéàíûí ìöâÿããÿòè íåìÿòëÿðèíäÿí îëäóüóíó, éîõ îëìà-üà ìÿhêóì îëäóüóíó, Àëëàhûí áó ýþðöíòöíö ìþìèíëÿðè ñûíà-ìàã ìÿãñÿäè èëÿ éàðàòäûüûíû óíóòìàìàãäûð. ×öíêè èíêàð÷ûëàðäà áåëÿ áèð åâ hàããûíäà ñààòëàðëà äàíûøà áèëÿðëÿð. Ìþìèíèí îí-ëàðäàí ôÿðãè áöòöí äàíûøûãëàðûíäà Àëëàhû õàòûðëàìàñûäûð. ×öíêè“ãÿëáëÿðè éàëíûç Àëëàhû çèêð åòìÿêëÿ àðàì òàïàð” (“Ðÿä”ñóðÿñè, 28).

144

145

Àëëàh ìþìèíëÿðÿ õàñ õöñóñèééÿòëÿðè ñàéàðêÿí “íÿ òèúàðÿò,íÿ àëûø-âåðèø îíëàðû Àëëàhû çèêð åòìÿêäÿí... éàéûíäûðìàç”(“Íóð” ñóðÿñè, 37) äåìèøäèð. Òÿê îëàíäà äà, èêè íÿôÿðÿ âÿ éàúÿìèééÿò è÷èíäÿ äÿ Àëëàhû çèêð åòìÿê îëàð. Øöáhÿñèç êè, èíñà-íûí òÿê çèêð åòìÿñè ÷îõ ìöhöìäöð. ×öíêè îíóí ðóhóíäàêû áóäÿéèøèêëèê hÿðÿêÿòëÿðèíÿ òÿñèð åäÿúÿêäèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ ìþìèíÀëëàhëà îëàí éàõûíëûüûíû hå÷ âàõò èòèðìÿéÿðÿê ãàðøûñûíà ÷ûõàíñûíàãëàðû àñàíëûãëà àøàúàã, åòäèéè áöòöí hÿðÿêÿòëÿðè ñàâàá ãà-çàíìà íèééÿòè èëÿ åäÿúÿêäèð.

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ

Äàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíèèíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿô-ôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàø-ãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿíÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿúàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷ö-ðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿ-ôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóø-äóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áóýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèíòÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóí-ìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âå-ðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð.

Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèë-ìèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàíîëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhàéöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðààïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûøîëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèí-äÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèì-éà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàíàëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëû-ëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligent design) ãàâ-ðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêè íèçàì” áöòöíúàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñö-áóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíèáàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéäåòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ

146

147

ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëà-ñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Jóíàíûñòàíà ãÿ-

äÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿ-ëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìè-íÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøðåäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàá-äà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðû-ëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöíúèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿêè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð.

Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î,þçö äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòû-ëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèé-éÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè,áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû.

Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûí-äà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã,éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿ-úÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìà-äàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëà-ðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àð-äûíúà ñàðñûäûðäû.

Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûã-äà èíúÿëÿíÿ áèëÿð:

1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Jåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð.

2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõà-íèçìëÿðè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíóýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèé-éÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð.

Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõû-ìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéèÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéà-

äà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèðúàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèíìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèâÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðè-íèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìà-ìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàë-ëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöëìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î“èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð?

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâ-ãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí hå÷áèð ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿ-ñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Jÿíè áó íÿçÿ-ðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéàúàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñáèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð”Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä

åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îð-òà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí ýåíåðà-ñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿ-ñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ

148

149

èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëà-ðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñ-áàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðê-ëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþç-ëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿííåäèëìèøäè.

×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåé-äàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóìîëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíàýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿíñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð.

Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüûäþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàí-ñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëî-ãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòà-áûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè.Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòè-úÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿ-òèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèø-äèð” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and TheOrigin of Life, Marcel Dekker, New Öork, 1977, ñÿh. 2).

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòè-úÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàôåäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõà-ðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿðXX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí

þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó ÀëåêñàíäðÎïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñ-

ëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñ-áàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñèç ãàë-äû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöô êè, hö-úåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöê-äÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I.Oðarin, Origin of Life, Dover Publications, New Öork,(1936), 1953 (reðrint), ñÿh. 196).

Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéèìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüàñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèì-éàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåðèáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðûáèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæèÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêó-ëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿð-hÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿòÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèí-äÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû (“NewEvidence on Evolution of Early Atmosðhere and Life”,Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63,Kasým 1982, ss. 1328-1330).

Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèíþçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åò-äè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: CurrentStatus of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986,ñÿh. 7).

Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿ-ðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèå-ãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áà-äà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèðìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XX ÿñðè àð-

150

151

õàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóçÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàòJåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Jeffrey Bada, Earth, Úubat 1998,ñÿh. 40).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøóÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ

úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿíúàíëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãó-ðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäû-íûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿêè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äàúàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿêìöìêöí äåéèë.

Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿðhå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåé-ðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèí-òåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèíö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿíàøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿ-øÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿèíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäè-éè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿ-äÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿ-éè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð:ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿ-øÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêèìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îë-äóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëà-ðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿ-éàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèí-

ëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿ-êàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) “ScientificAmerican” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäàáó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèíâÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍÒ âÿ ÄÍÒ) åéíè éåðäÿ âÿ åéíèâàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàíäà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äè-ýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéà-òûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îë-ìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E.Orgel, “The Origin of Life on Earth”, Scientific American, c.271, Ekim 1994, ñÿh. 78).

Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûíãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿë-òÿáèè øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿòèñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèé-éÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðèÄàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿ-

ñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àò-äûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýö-úÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àò-äûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèç-ìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êè-òàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåê-ñèéà éîëó èëÿ”.

Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàòìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿ-éàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håé-

152

153

âàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿò-ëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñöñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áóìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãàáèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç.

Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäè-ðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ“Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíàýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿêìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin ofSðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard UniversityPress, 1964, ñÿh. 189).

Ëàìàðêûí òÿñèðèJàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè?

Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëàËàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿíÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàò-ëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿþòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿðíÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðêäåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè,höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿíîíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá.

Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿ-ðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéû-ëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè(Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the

First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 184).Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èí-

êèøàô åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì

ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöë-ìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèèñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàðÄàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí

1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè, äà-hà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåî-äàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèê-ëÿðèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàðû,_éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðà-äèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿ-ñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè.

Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìî-äåë íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Jåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëàúàíëû íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð, ãàíàä êèìèñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïî-çóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíèèääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿ-ãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëà-ðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð.

Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëó-øà ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñûòÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàí-ýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàë-ëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áóö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëàáèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿ-ëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿ-ñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿêòÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöê åhòè-

154

155

ìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãà-ëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äà-üûäàð” (B.G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of TruthTrust, Pennsylvania, 1988).

Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìà-éûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûíîëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìèýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí,îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéà-íûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿ-ðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿ-áèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöëìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îë-ìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèë-ìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿ-

ìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðôëàéëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áè-ðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãàôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûø-äûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéóñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð.

Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áî-éóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿéàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿáàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã áèð éàíäàí äàáÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðû

ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Jàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèíõöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñó-ñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàãîíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøà-äûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìà-ñû” àäûíû âåðèðëÿð.

ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäàîíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îë-ìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûøãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí “Úèíñëÿ-ðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿð íÿçÿðèééÿäöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿ-ðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äàòÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð(Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of theFirst Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 179.).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðèÀíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð

òÿðÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäàáó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûøãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿ-êàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëû-ëàð Jåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿîðòàéà ÷ûõûáëàð.

Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë-÷ö îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðûáöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèô-ëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿò-

156

157

ëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Jåð êö-ðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A.Ager, “The Nature of the Fossil Record”, Proceedings of theBritish Geological Association, c. 87, 1976, ñÿh. 133)

Jÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷áèð êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòà-éà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàí-ëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêèáèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòàîëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýà-íÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë-÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð:

“Jàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèhàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèí-äÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäàáèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóäîëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿ-ëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèë-äÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿ-ôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas J. Futuyma, Science onTrial, Pantheon Books, New Öork, 1983, ñÿh. 197).

Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Jåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Jÿíè úèíñëÿðèíìÿíøÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éà-ðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëûÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿ-

ìÿ ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿ-ëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìó-

íàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèë-éîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûíéàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàíáó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð:

1. Australoïithecus2. Ùomo habilis3. Ùomo erectus4. Ùomo saïiens.Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàä-

ëàðûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “australoðithecus”àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåé-ìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàíëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëçÎêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòî-ìèñòèíèí australoðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåé-ìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàð-ëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, BeyondThe Ivory Tower, Toðlinger Publications, New Öork, 1970,ss. 75-94; Charles E. Oxnard,

“The Place of Australoïithecines in Ùuman Evolution:Grounds for Doubt”, Nature, c. 258, ñÿh. 389).

Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ“hîìî”, éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hî-ìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêè-øàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðèàðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áóúÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûí-äà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð.Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿ-

158

159

ðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿóçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ èòêèíäèð” äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (J.Rennie, “Darwin’s Current Bulldog: Ernst Mayr”, ScientificAmerican, äåêàáð 1992).

Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectus-homo saðiens ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèíîíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûð-ëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoðithe-cus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþë-ýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (AlanWalker, Science, c. 207, 1980, ñÿh. 1103; A.J.Kelso, PhysicalAntroðology, 1. íÿøð, J.B.Liðincott Co., New Öork, 1970, ñÿh.221; M.D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, CambridgeUniversity Press, Cambridge, 1971, ñÿh. 272).

Ùomo erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñèìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo saïiens íåàíäåðòàë âÿ homosaïiens èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíàéàøàìûøëàð (Time, íîéàáð 1996).

Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èä-äèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð.Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí ÚåéÃóëä (Steðhen Jay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàðâè-íèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð:

ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìè-íèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìû-çà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿòÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð(S.J. Gould, Natural Íistory, c. 85, 1976, ñÿh. 30).

Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿõÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëû-

ëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàí-ìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñûîëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð.

Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoðithecusôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿø-hóð âÿ ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèðòÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàíèíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿ-ñèíÿ ýÿëìèøäèð.

Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëà-ìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿíóçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿø-êèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿ-íè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð.Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàëåëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð hå-ñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿí-êÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàðäûð!Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð:

Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëà-ðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èí-ñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêà-ìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöíîëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàãèíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àí-äà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman, BeyondThe Ivory Tower, Toðlinger Publications, New Öork, 1970,ñÿh. 19).

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿèíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿâ-âÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿê-äÿí èáàðÿòäèð.

160

161

Äàðâèí äöñòóðó!Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû

òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿóøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿåäÿê.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿë-äèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øö-óðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äàåéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíûìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðûîëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíàýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàãâÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿäåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó”èëÿ èíúÿëÿéÿê.

Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò,êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõ-ëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäèhàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèê-ëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûíè÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöíîëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñà-äöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóð-ñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèí-ëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð.×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿòåòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòö-ðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëûîëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíàýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hà-ìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åò-

ñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð.Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåë-ôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëà-ðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿí-úèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãî-âóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàð-ëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäààäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíèäÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð.

Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿ-ëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿ-íè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàð-ëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåé-ðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëà-ðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð.

Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàòòàïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿòÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿ-êàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿêhàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãè-ãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéàÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè

áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåò-ìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð.

Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?”ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàðýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿ-ðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèí àðõà òÿðÿôèí-äÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó

162

163

åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áå-éèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð.

Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûãö÷öí ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îë-äóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿíéåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿhå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàãñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèð-ñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö-äöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îë-ìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿ-ñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áà-õûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþð-äöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèðéåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿäöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿíìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿð-ëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öíôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàí-ëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Jåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áà-õûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àé-äûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òå-ëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèçö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç.

Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hà-çûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñ-òÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àí-úàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàí-äà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøûòÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö

îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêè-ñè áàø âåðèð.

Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèëåäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð.Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿ-ñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè, “àòîìëàð áèð éåðÿòîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôè-êèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèë-ìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð?

Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåé-äàíà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿ-úÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð.

Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêûñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îð-òà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüàþòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíàäþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäó-üó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿhÿéàòà êå÷èð.

Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áå-éèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëà-éûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäè-ëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíûåøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿð-ñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èí-äÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hà-êèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê.

Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõ-íîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð

164

165

îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëóåëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèíáÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áó òåõ-íîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõ-ìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿ-ìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿíêåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿãñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿ-ëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèðõûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêèòåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóç-äóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êè-ìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíóòàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöí-äÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð.

Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüûhå÷ áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿóüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð.

Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàø-ãà ÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð?Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèì-

ôîíèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð?Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿ-

áÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà,ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèí-äÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áè-ëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþ-

ðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí è÷èíäÿýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâ-ðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð?

ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñè-íÿ âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèíìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿðáó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóðÀëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþ-çÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàíäà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç.

Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåé-íèí äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áö-òöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàíÀëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

Ìàòåðèàëèñò èíàíúÁóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè

êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüó-íó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèà-ñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèðòÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðûäàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíûí éà-øàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿò-òÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð.

Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìèåëìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿ-ñèíè òÿêèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçèàäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿ-ìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ?

Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öíhå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð.

166

167

Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿäàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàhîëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð.

Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåð-ñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðäËåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòè-ðàô åäèð:

Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿíãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿú-ðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéàìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñ-òèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîðáàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿíàðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòåðèàëèçììöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿ-éÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin,“The Demon-Íaunted World”, The New Öork Review ofBooks, 9 éàíâàð 1997, ñÿh. 28).

Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáà-òûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åh-êàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð.Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíàèíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëà-ðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí,÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èí-äÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóíè÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿìàüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàð-âèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áóãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð.

Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò

äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿê-äèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèáîëàí áèð Jàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Jàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàíâàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèð Áóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë

åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðèàëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèðèíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õó-ðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñûìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿê-äèð.

Jóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿèíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàí-ñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèí-äÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿ-ëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà,×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí,ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿáó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿ-äÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíèèøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàí-ëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôè-êèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèðïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàíáèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿ-ðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿ-áà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç.Èáðàhèìèí òàéôàñû-

168

169

íûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãû-çûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò ÀëëàhûíÃóð’àíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûíèäðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿíàúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿ-ëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð:

“Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìà-ñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿ-éèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàð-äûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 26-7).

“...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð.Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàðhåéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð.Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/179).Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð

äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð:“ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìà-äàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø,áèç ñåhðëÿíìèøèê” äåéÿðëÿð” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 15/14-15).Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îë-

ìàñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿ-úÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå-÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àí-úàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç âÿ úàí-ñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèðòÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóçáèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿðúöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Jåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ

ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìà-ñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð.

Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóð’àíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàíáÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðû-íû Ùç.Ìóñà âÿ ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿáèëäèðèð. Ùç.Ìóñà ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà ôèðîí Ùç.Ìó-ñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåð-äÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäàÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìðåäèð:

“(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àò-äûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàðâÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/116).Ýþðöíäöéö êèìè, ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà -

Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìû-ñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿÙç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôà-äÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø”,éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð:

“Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿáàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðèáöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóáäöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäàìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô”ñóðÿñè, 7/117-119).Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç

òÿñèðè àëòûíà áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñû-íûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàðïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðèèëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóí-ëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèà-

170

171

ëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàí-äà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîôîëàí Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿ-çèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð:

Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéèñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú âÿ-çèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿ-äÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèðñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð(Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, GrandRaðids: Eerdmans, 1980, ñÿh. 43).

Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿèíñàíëàð “òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿê-ëÿð âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñö-ðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêèòÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þé-ðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿòÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà

áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí,hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí”

(“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 232).