Quarterly Newsletter: Human Rights in Central Asia...июль-сентябрь 2009 7 UNICEF-тің...

2 июль-сентябрь 2009июль-сентябрь 2009июль-сентябрь 2009

Құрметті оқырмандар!

Сіздердің назарларыңызға Орта Азия мемлекеттеріндегі адам құқығына қатысты өзекті сұрақтарды баяндайтын ақпараттық-сараптамалық бюллетеньнің екінші нөмірін ұсынып отырмыз. Мүмкіндікті пайдалана оты-рып, бұл нөмірді пайдалы және қызықты деп санаған адамдарға алғысымызды білдіреміз. Бюллетень «Орта Азия мемлекеттеріндегі құқыққорғау білімі мен адам құқығын қорғау» жобасының аясында, Соғыс пен бейбітшілікті жариялау жөніндегі британдық институт арқылы жүзеге асырылып, Еуро Комиссияның қолдауымен басылды. Орта Азия мемлекеттеріндегі адам құқығын қорғау саласындағы қоғамның ақпаратпен қамтамасыз етуінің деңгейін көтеру жобаның негізгі мақсаттарының бірі болып есептеледі. Бүгінгі күні жоба Қырғызстандағы балалардың білімге қол жеткізу туралы сұрақтарын, Тәжікстандағы өз өзіне қол жұмсаушылықтың көбейіп кетуіне байланысты мәселелердің, Қазақстандағы сөз бостандығына қатысты мәселелерге қатысты диалогтық байланысқа қатысты сұрақтарды шешіп, қамтамасыз етіп отыр. Жобаның келесі бағыты үкіметтік емес ұйымның мүшелерін қоғаммен байланысқа, бұқаралық ақпарат құралдарымен қарым-қатынас құруға және адам құқығына қатысты халықаралық стандарт-тар мен сол саладағы ұлттық заңнама туралы журналистерге арналған тренингтер өткізеді. IWPR бүгінгі таңда Еуропада, Афганистанда, Иранда, Иракта, Сирияда, Филиппинде, Уган-да, Солтүстік Африкада, Зимбабведе, Кав-казда және Орта Азия мемлекеттерінде өз қызметін жүзеге асырып келеді. Орта Азиялық аймақта IWPR-дың сәтті қызметі 1999 жылдан бастау алған. Осы уақыт аралығында Инсти-тут мемлекеттік органдармен, үкіметтік емес ұйымдармен (ҮЕҰ) және медиа құрылымдармен конструктивті қарым-қатынас орнатты. IWPR алғашқылардың бірі болып жергілікті жур-налистермен қарым-қатынас құрып, оларға шетелдегі әріптестерімен байланыстарын дамытуға көмектесті.Уақыт өте келе серіктестік тығыз қарым-қатынастар түріне айналды. Мұндай тәсіл жаңа байланыстардың кеңеюін, идеялардың, білімнің және машықтармен ал-

масуды қамтамасыз етті. Тілдік тосқауыл мен көзқарастардың әр түрлі болуына қарамастан, www.iwpr.net. сайтында көптеген мақала-лар жарық көруі, жемісті жұмыстың қорытындысы болып есептеледі. Осындай жұмыстың арқасында IWPR адам құқығына байланысты, демо-кратия мен басқа да қақтығыс туды-ратын тақырыптарды, сұрақтарды баяндауға қатысты едәуір үлесін қосты. Әр нөмірінде біз сіздердіжобаның қызметімен, Қазақстандағы, Қырғызстандағы, Тәжікстандағы және Өзбекстандағы адам құқығын бұзуға қатысты әр түрлі жағдайлармен та-ныстыруға, сонымен қатар, біздің аймақтағы мемлекеттердің шынайы жағдайын объективті түрде баян-дауға тырысамыз.

Долбоордун координатору Aйгуль Болотова

3июль-сентябрь 2009

0506

0612

17

22

26

03ЖоБаның Жаңалықтары

осы нөмірДе:

«Шекарасыз репортерлер» құрастырған сөз

БостанДығының ИнДексіқырғызстаннан өзекті сұхБат

қазақстан

қазақстан мектептеріндегі мейірімсіздікпен күрес.Құқыққорғаушылар мектептегі ба-лалармен өзін өзі қалай ұстау керек екендігіне қатысты жан-жақты оқытуға шақырады.

құл саудасы жайындағы мағлұматтар бұрмаландыСарапшылардың айтуы бойынша, рес-ми мәлімдемелерге қарағанда құл саудасының көлемі әлдеқайда жоғары.

Қырғызстан

ең үлкен тыйым – отбасындағы сексуалдық зорлық.Отбасындағы сексуалдық зорлыққа толеранттық және өз құқығы тура-лы ақпараттың болмауы, әйелдерді қорғауда қиын істің құрбаны етеді.

азапты қолдануға қатысты қатаң заңнамаға үміттену. Егерде азапқа қарсы механизм жүзеге асырылса, оның үйлестіруші органы үкіметтен тәуелсіз болуы керек деп есептейді сарапшылар.

тӘЖікстан

тәжікстандағы ерте некелесумен күрес.Заң жобасына енгізілетін түзетулер Тәжікстандағы ерте некелесуге қатысты жағдайды өзгерте алмайды деп есептейді белсенділер.

тәжік әскерлері минадан алған жарақаттары үшін өтем ақыларын алуға қатысты өз құқықтарын қорғауда.Минадан азап шеккен бұрын әскерлер мем-лекет оларды тағдыр тәлкегіне қалдырып кетті деп есептейді.

Өзбекстан

өзбекстан: кішкентай балалардың мақта еңбегін түбімен жою мүмкін бе?

өзбекстанның үкіметі құқыққорғаушылардың мүмкіндігін шектеуде. Жиналыстар өткізу үшін, белсенділер заңды айналып өту амалын іздейді.

БізДің Әріптестеріміз


8 шілде 2009 ж. Қазақстандағы жастар құқығының бұзылуына қатысты мәселелер Алматы-да талқыланды, дөңгелек үстел «Жас кәсіпқойлардың қоғамы» атты республикалық қоғамдық бірлестікпен (РҚБ) біріге отырып өткізілді.

Қазақстандағы жастар ұйымының өкілдері, Алматыдағы жоғары оқу орны студенттерінің комитеті, жастар саясатына қатысты сұрақтармен айналысатын са-рапшылар және журнали-стер «Қазақстан жастарының кәсібилігін жоғарлату, жоғары білімнің сапасына қатысты про-цеске шешім қабылдауда ат са-лысу» жобасының аясындағы (РҚБ) «ЖКҚ» өткізген әлеуметтік зерттеулерінің қорытындысымен танысты.

Дөңгелек үстелге қатысқандар, зерттеудің қорытындысы көрсе-тіп тұрғандай, жастар, оның ішінде студенттер қазақстандық қоғамдағы жағдайды елестете алатынын көрсетті. Зерттеудің қорытындысына жүгінетін бол-сақ, жоғары деңгейдегі жем-қорлыққа және Қазақстандағы жоғары оқу орындарындағы жүйеде кездесет ін кемші -ліктеріне қарамастан, сұраным жасаған адамдардың көбі Қазақстандағы жастар сая-сатына көзқарастарының оң екенін, өздерінің жоғары оқу орындарының әкімшілігін қол-дайтынын білдірді.

Сонымен бірге, саясаттанушы, Ерлан Имергенов, білімге қол жетімділік және жастар құқығын қорғау бір – бірімен тығыз бай-ланысты, бір жиынтық болып

ЖоБаның Жаңалықтары

«қазақстандағы жастар құқығының бұзылуы» дөңгелек үстел

8 шілде 2009 ж. Қазақстандағы жастар құқығының бұзылуына қа-тысты мәселелер Алматыда талқыланды, дөңгелек үстел «Жас кәсіпқойлардың қоғамы» атты республикалық қоғамдық бірлестікпен (РҚБ) біріге отырып өткізілді.

есептеледі деп атап өтті. Жоғары оқу орнындағы білім сапасына қатысты мәселелер бар екенін және шешім қабылдау кезінде студенттер/жастар институтыныңдамымағанын сұраным қорытын-дысы бойынша анықталып отыр.

Дөңгелек үстелдің қорытынды бөлімінде, студенттерге қысым көрсетілген соңғы сайлау кезінде жасалған видео жазбалар көрсетілді. Сайлау кезіндегі сту-денттер құқығының бұзылуы, өткір мәселелердің бірі болып есептеледі және дөңгелек үстелге қатысушылардың арасында өткір пікір-талас тудырды.

Дөңгелек үстелдің қатысушылары, мұндай дөңгелек үстелдер жа-стар ұйымымен, БАҚ – ның жа-стар мен студенттерге қатысты мәселелері мен қызығушылық тудырып, жақсы қарым-қатынас құруға ықпал ететінін мойындады.

Барлық кездерде адам құ-қығының бұзылуы мектеп қабырғасынан басталады. Егерде ешқандай шешім қа-былдамаса, онда жағдай күшейеді. Сол себепті бүгін-гі таңда осындай іс-шара өткізу туралы шешім қа-былдау өте әділетті. Өзектілігі көптеген жа-стар құқығының бұзылуына қатысты оқиғалармен дәлел-денген. Сол себепті пай-дасын 100 пайызға теңеп бағалаймын. Көптеген ата-аналар менімен келіседі де-ген ойдамын.

Дөңгелек үстелге қатыс-қандар


IWPR Қазақстан мен Қырғызстанда Орта Азиядағы адам құқығы бойынша жоба ая-сында бірқатар тренингтер ұйымдастырды, мақсаты аймақтық БАҚ мен құқыққорғаушылар одағының арасындағы байланысты нығайту болып есептеледі. Іс-шаралар Қырғызстанның оңтүстігіндегі Джалал-Абад, Бішкекте және Қазақстанда Алматыда өткізілді.

Бішкекте өткізілген тренингтер үкіметтік мекеме-лермен әріптес болу үшін, қырғызстанның адам құқығына байланысты заңдарын халықаралық заңнамаға сәйкес етіп келтіру үшін, ҮЕҰ рөлін ұлғайту тақырыбына арналған.

Семинарда бүкіл республика бойынша ҮЕҰ өкілдері, сонымен қатар, Қырғызстан Республикасындағы денешынықтыру және спорт, жастар мәселесі бойын-ша және үкімет ішіндегі балаларды қорғау бойынша

Адам құқығы жайындағы тақырып біз өмір сүріп жатқан уқытқа қарамастан әрдайым өзекті болу керек. Адам құқығы – бұл қоғамның қызығушылығы, демек журналистердің қызығушылығы. Материалды жақсы қабылдау мақсатында тренинг кері байла-ныс ретінде өткізілді.

Тренингке қатысқандар.

мемлекеттік агенттікке қарасты балалардың құқығын қорғайтын департаменттің ресми өкілдері қатысты. адам құқығы мен заңдылықтың сақталуы бюросының Қарағандыдағы филиалының директоры, тренер Юрий Гусаков,семинарға үкіметтегі шенеуліктердің қатысуы өте маңызды болып есептеледі деп атап өтті.

Арнайы IWPR үшін жазып жүрген қазақ журналистері, Алматыда өткен тренингке қатысқан, ол тренингтің мақсаты журналистерге мақала жазу, адам құқығы туралы білімді жоғарлату болып есептелді. Қатысушылар адам құқығы саласындағы негізгі түсніктемелермен танысты. IWPR мұндай шара-ларды өткізуді алдына мақсат етіп қойып отыр, сон-да адам құқығын қорғайтын ұйымдар қажетті мате-риалдар, ақпараттар мен байланыстарды алып, жұмысында қолданатын тәжірибелермен алмасты. Сонымен бірге, бұл ұйымдар қоғам қызығу-шылықтарын қолдауға қатысты жұмыстарында қоғамдық мониторинг жүргізуден тәжірибелік машықтар алады.

тренИнгтерадам құқығы.халықаралық нормалар. ұлттық заңнама.

IWPR Қазақстанм ен Қырғызстанда Орта Азиядағы адам құқықтарына байланысты Жо-баның аясында бірқатар тренингтер өткізді, олардың басты мақсаты аймақтық БАҚ мен құқыққорғаушылар қауымдастығының арасын байланыстыру болып табылады. Бұл шаралар Қырғызстанның оңтүстігінде, Жала-абад қаласында, Бішкекте және Алма-тыда өткізілді.

Біз кәсіби деңдейде, күнделікті тұрмыстық өмірде болсын адам құқықтарының бұзылуымен жолығып отырғандықтан, жаңадан қадам басып келе жатқан журналистер үшін, IWPR мен Еурокомиссияның «БАҚ арқылы Орта Азиядағы адам құқы-қтары мен құқықтық білімді қорғау» жобасының аясында жүзеге асырылған тренинг өте пайдалы болып есептеледі. Көріп отырған материалдар мен ойын сауықтар тренинг тақырыбының өзекті екенін түсінуге көмектеседі.

Тренингке қатысқандар.


«БАҚ арқылы Орта Азиядағы адам құқықтары мен құқықтық білімді қорғау» жобасы, «Балалар құқығын қорғаушылар Лигасы» Қоғамдық қоры, Қырғызстан Республикасындағы денешынықтыру және спорт, жастар мәселесі бойынша және үкімет ішіндегі балаларды қорғау бойынша мемлекеттік агенттікке қарасты балалардың құқығын қорғайтын департаменті және ҚР Парламентінде балалардың білім алу саласындағы құқығын жүзеге асыру мен ҚР заңнамасының сақталуына байланысты уақытша комиссия құрылып, 2009 жылдың мамыр айынан 2010 жылдың қаңтар айына дейінгі аралықта «халықаралық және ұлттық стандарттарға сәйкес балалар құқығының сақталуындағы мектептердің шынайы келбеті» атты дөңгелек үстелдер өткізілуде.

Бұл іс шаралар республиканың барлық облыстарында өткізіледі. Балалардың мектепке қол же-тімдігі саласындағы қазіргі мәселелер, олардың жалпы білім алатын ордадағы құқықтарының сақталуы дөңгелек үстелдердің негізгі мақсаттары. Бүгінгі таңда бұл қоғамда талқыға салынып жүрген ең өзекті мәселелердің бірі. Қырғызсан экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқық туралы, әр адамның білім алу құқығын мойындаған халықаралық пакті қабылданған мемлекет болып есептеледі.Сонымен қатар, мемле-кет өкілетті орган ретінде бұл құқық-тарды бастауыштағы білім арқылы, «барлық адамдар үшін міндетті және тегін» жүзеге асыруы керек. (п.а, 2 бөлім, 13 бап, ЭӘМҚХП).

Дөңгелек үстелдерде жалпыға ортақ қол жеткізуге болатын және тегін білім алу мәселелеріне қатысты: мектеп формасы, мек-

тепке барар алдында тасырыла-тын тестілер, оқудың төлем ақысы, салықтар, мектептегі рэкет, со-нымен қатар жалпы білім ала-тын ордалардағы психологиялық және күш жұмсауға қатысты құқық бұзушылықтар қарастырылады.

Дөңгелек үстел кезіндегі жұмыс-тардың қорытыдысын жасай келе ұйымдасырушылар қатысушылар-мен бірігіп, комиссияның есебіне енгізілетін балалар құқығының білім алуда қол жетімділігіне байла-нысты арнайы мінездеме жасады.

Пікір таласқа парламетарии, мемлекеттік органдар мен үкі-меттік емес ұйымдар, сонымен қатар оқушылар қатысады.

«Шекарасыз репортерлер» құрас-тырған баспасөз бостадығының индексі Орталық Азия мемлекет-тері.

БалаларДың Білімге қол ЖетімДігі серіктестік ЖоБа аясынДа

«Шекарасыз репортерлер»

құрастырған баспасөз бостадығының

индексі

Орталық Азия мемлекеттері

2009

2008

2007

2009

2008

2007

2009

2008

2007

2009

2008

2007

2009

2008

2007

113

106

115

125

112

110

160

162

160

173

171

167

142

125

125

Тәжікстан


Өзбекстан

Түркмөнстан

Қазақстан


UNICEF-тің келтірген мәлімет-тері бойынша Қырғызстанда 60 мың бала мектепте оқымайды. Сонымен бірге орта білім алу құқығы заңмен және ҚР Консти-туциясымен бекітілген. Де-путат ЖК ҚР Сұлтаналиева Гүлжамал Тіленбайқызы, Кім және қалай балалар құқығына қысым жасап, болашақтарынан айырып отыр және бүгінгі таңда балалар құқығын қалай қорғауға болады. Жалпылама пайымдау-ларды шетке асырып, сұрақты нақты қою керек деп атап өтті.

2009 жылдың 25 маусымын-да балалардың білім алу құ-қығы саласында заңдылыты сақтауға қатысты парламентте уақытша депутаттық комиссия құрылды. немен байланысты мұндай шешім қабылданды?

асыл осмоналиева, Бишкек ш.

– Депутаттар бірнеше рет ауызша да, жазбаша да ата-аналардан, қоғамдық бірлестік мүшелерінен, құқыққорғаушы ұйымдардан хат-тар алған, ол жерде мектеп-те салық салу тәжірибесі бар екенін атап өтеді, ата-аналары қаржы төлей алмайтын бала-лар сабаққа жіберілмейді. Соны-мен қатар, мектеп әкімшілігі бала-ларды қабылдауда жасанды шек-теулер жасап, қажетті үлгерімі болмағаны үшін шығарылады. Біз мұндай мазалайтын белгілерге немқұрай қарай алмадық. 25 ма-усым күні білім алудағы бала-лар құқығы саласындағы ҚР заңнамасын сақтап, жүзеге асы-рылуына қатысты зерттеуге арналған уақытша депутаттық ко-миссия құрылды.

Жағдайды зерттеу барысында не анықталды, комиссия жұмы-сының қорытындысын жасай аласыз ба?

– Біз үлкен аудиторлық жұмысты атқардық, бірақ депутаттық ко-миссияның қорытындысы әлі жасалған жоқ. Менің ойымша, жақын арада жасалған жұмыстың қорытындысын жариялай ала-мыз. Аудит аясында комиссия ҚР

білім және ғылым министрлігіне барып, 2008-2009 жылдардағы оқушылар саны туралы ақпарат-ты сұрастырды, бірқатар талап-тардың заңдылығын анықтады олар: ата-аналардың тұрақты тір-кемелерінің бар болуы, мектепке қабылдар алдындағы міндетті тес-ілеуден өту, мектеп формасы, т.б.

Сайлаушылар мен депутаттар-ды қаржылай салық заңдылық мәселесіне қатысты қызығушы-лықтарын тудырғандықтан, ко-миссияның жұмысы негізінен мектептегі қаржылай-шаруашы-лық жағдайын зерттеуге басты көңіл бөлінді.

Сонымен қатар, біз аймақтық мектептердегі жағдайды зерттеу-деміз.

IWPR/ЕК жобасының қаржылай қолдауымен адам құқығын қорғау облысында біз аймақтарға ба-рамыз. Өкінішке қарай барлық мектептерді тексере алмай-мыз, оған біздің күшіміз жетпейді. Бірақ міндетті түрде Чуй, Таласс және Нарын облыстарындағы мектептерінде аудит жүргізуді жо-спарлап отырмыз.

Тек ұстаздар ұжымымен ғана әңгімелесіп қоймай, балаларға психологиялық қысым болмауы үшін, балалармен де сөйлесеміз.Жағдайды пайдалана оты-рып, ұстаздарды барынша ашық және адал болуға шақырамын,

көрсеткіш сабақтар өткізіп, әңгіме айтудың қажеті жоқ, біз нағыз келбетті көргіміз келеді, тек осы-лай ғана біз жағдайды жақсы жаққа қарай өзгерте аламыз.

Әр түрлі салықтар күмәнсіз ба-лалардың білім алуда қол жеті-мділігін шектейді, ол ең ірін-шіден отбасындағы жағдайы на-шар балаларға қатысты. Басты деген қандай басқа шектеулерді ерекшелей аласыз?

– Бұл әрине миграция. Сырт-тан келген балаларды мектепке қабылдамайды, өйткені оларды тұрақты тіркелген орындары жоқ.

Сол себепті, ұстаздар оларға мек-теп оқулықтарын бермейді. Ақыры біз ата-аналардың әлеуметтік және экономикалық мүмкіндіктері жайлы әңгіме қозғағандықтан, онда мектеп формасы жайлы тақырыпты қозғамау мүмкін емес. Көптеген ата-аналардың киім са-тып алуға мүмкіндіктері жоқ.

Тағы бір кедергі ол әкімшіліктің жасанды түрде келтіріп жүр-ген, баланың мектепке ба-рар алдындағы тестілеуден өтуі, сонымен қатар, қажетті үлгерімі болмағаны үшін оқудан шығарылуы.

Бұл ата-аналар өз балаларын сол мектепте оқыту үшін бар күштерін салатын беделді мектептердің мі-нездемесіне сәйкес келеді.

өзекті сұхБат


Ата-аналардың ойынша тек таң-даулы мектеп-гимназияларда ғана сапалы білім алуға бола-ды деген пікір қалыптасқан, бірақ әрдайым олай болмайды.

Бізге белгілі болғандай, таңдаулы мектепте оқу үшін алдын-ала мың доллар АҚШ төлеу керек. Бұл ес-ен тандыратын дәйектер!

Кезінде мектептерге ақылы түр-де қосымша оқу тәрбиесіне енгізіп, гуманитарлық немесе математикалық бағытта тереңірек оқытатындай, гимназия статусын алуға мүмкіндік берген. Бірақ аяғында қандай болатынын ешкім болжап айтқан жоқ. Дәрежені пайдалана отырып әкімшілік білімнің сапасы-на емес, қаржылай пайдасына көп көңіл бөледі деп айтқыңыз келіп отыр ма?

– Дәл осы салық тенденциясы жойылуы керек. Мұндай салық құбылыстары бос орыннан пайда болған жоқ. Қатты экономикалық төмендеулер, білім беру жүйесін аяқ астынан қаржыландырылуын қысқарту, мектеп директорла-рын ата-аналардың қаржылай көмегіне жүгінуге мәжбүрледі.

Совет Одағы кезінде салықтар болған жоқ деп айта алмаймын, бірақ ол кезде тек тиындар жай-лы сөз болған. Қазіргі салықтар отбасының бюджетіне салмақ са-лып отыр. Қауіп бұл жерде жа-сырынып тұрған жоқ, ең үлкен қауіп бақылаусыз салық жинау-да болып отыр. Бақылаусыздық және жазасыздық бүкіл мектептегі білім беру жүйесін жеп келеді. Қалай қатты естілмесе де, ұқсас құқық бұзушылықтарды жіберіп отырғандықтан, мектеп әкімшілігі жазалануы керек. Бірақ бізде жанжал туған жағдайда білім ми-нистрерін жұмысынан босата-ды. Министр мектеп директор-ларын тағайындамаса да бола-тын құбылыс, сонымен қатар ол ауыстыруға құқығы жоқ.

кім өкілетті болып есептеледі? – Жергілікті әкімшілік. Бірақ мектеп мәселесін түсіну үшін әкімшіліктің

уақыты және ынтасы бола ма? Білім мәселелері туралы әкімшілік біле ме? Қазіргі кезде біздің мек-тептер ыңғайсыз жағдайда тұр, сол себепті олар бір қалыпты емес дамып келеді. Бірақ мектеп-тер мемлекеттің бөлшегі екенін біз түсінуіміз керек және олар өзіне ынталы назармен қарауды қажет етеді.

ресми статистика бойынша біз-дің республикада 2,5 мың бала мек-тепке бармайды, ал ЮнИсеФ-тің деректері бойынша 61,7 мың. неге деректер арасында үлкен айырмашылық бар?

– Әлсіз есеп пен бақылаудың арқасында. Мысалы, бала алыс аймақта оқиды, кейін әке-ше-шесімен астанаға көшіп келеді, бірақ астанада тіркемесі бол-мағаны үшін, ол баланы мек-тепке қабылдамайды, мектепке қабылданатындай жарақаты жоқ, сонымен бірге, сол кездегі жағдайы оны ата-анасына көмектесіп жұмыс істеуге мәжбүрлеуі мүмкін.

Бірақ бала сабаққа барып жүрген оқушы ретінде ауылындағы мектебінде тіркеліп тұрады. Егер-де тәуелсіздік алғалы халықтың үштен бір бөлігі көшіп келгенін және жарты миллион адам ше-телге көшіп кеткенін ескеретін болсақ, бұл типтік және көп кездесетін мысал. Осы жерден сандар арасындағы өзгешелік шыққан. Ішкі және сыртқы қоныс аударушылардың балалары бұл ерекше категорияға жататын балалар. Дәл солардың білім жүйесінен «түсіп қалу» қаупі бар және бұл балаларға қатысты ар-найы әдіс қажет.

сіздің көзқарасыңыз бойыша жағдайды өзгерті үшін қандай шешім қабылдау керек?

– Біріншіден мәселенін бар екенін мойындау керек. Мемлекеттің президенті Құрманбек Бакиев бұл мәселенің бар екенін атап өткеніне қуандым. Ол мектептегі салық мәселесі, мектептегі рэкеттер бар екенін мәлімдеді, демек, біз бұл мәселелерді теріске шығармай, шығу жолдарын іздейміз дегенді білдіреді.

Бұл жерде қатты мен тәтті әдістемесін қолдану керек: мектеп директорларын құқық бұзушылықтары үшін орнынан алып және де ұстаздарға еңбек ақысын көтеру керек. Мүмкін бүкіл білім беру жүйесіне қатысты қаржыландыруды қайта қарастыру керек. Маған белгілі болғандай, бізде мектептерге арналған бірқа-лыпты қарыландыру бар. Бірақ кейбір мектептерде өлшемсіз салықтар бар, ал басқаларында жоқ. Егерде ата-аналар бала-ларының оқуын төлеуге дай-ын болса, таңдаулы мектептерге коммерциялық деген атау берудің мәні бар сияқты, бюджеттік орын-дарды қалдырып, ал сол мекемеге түскен қаржыны ауыл мектептеріне жіберсе ше?

сол арқылы қаржылай мөлді-рлікке жету ме?

– Иә, өйткені жеке меншік мектеп-терде ата-аналар қанша және не үшін төлеп отырғандарын біледі ғой, ал мектептердің өздері мемл-кетке салық төлейді.

Мемлекетті мектептерге қарағанда, қаржылық мөлдірлік жағдайы олар-да жақсы көрінеді. Өкінішке қарай, біз совет одағы кезінд болған білім жүйесін, білім алу қағаз жүзінде емес, шынайы өмірде жалпыға ортақ қолжетерліктей болғанын бұзып алдық.

Бізде жоғары мінбелерге шығып тәуелсіз Қырғызстанның кәліметке толғандығы туралы айтқанды жақсы көреді. Осы жылдар аралығында білім жүйесінде не жасалды ? Алғашқы тәуелсіздік алған жылдары туылған бала бүгін 17 жасқа толып отыр. Осы уақыт аралығында қандай тұлғаны тәрбиелеп шығардық? Қандай құндылықтарды оған әкелдік? Ол заманға сәйкес қоғамда бола ала ма және мемлекет ол үшін не істеді? Мен әзірше осы сұрақтардың жауабын білмеймін.Бірақ бұл сұрақтар жайлы ойла-ну керек, талдау жасап, шешім қабылдап, білім жүйесін жақсартуға арналған жаңа бағдарламалар енгізу керек. Бұл Қырғызстанның болашағы үшін қажет.


ҚазаҚстан

Сарапшылардың айтуы бойын-ша, Қазақстандағы мемлекеттік мектептерде балалармен қатал сөйлесуден, соның ішінде ұстаздардардың қаталдығынан қорғау үшін ешнәрсе жасалып жатқан жоқ. Жақында өзкізілген зерттеу барысында оқушылардан алған сұранымда олар ұстаздардың аңдуына шалдыққан. Мемлекеттік оңтүстігіндегі Шым-кент қаласында сәуір айында екі жоғары сыныпта оқитын қыздар дәрі ішіп алу арқылы өз өздер3не қол жұмсамақшы болған. Оларды құтқарып алғаннан кейін, мұндай жағдайға оларды жеткізген екі ұстаз екенін айтқан. Оқушылардың айтуы бойынша, ұстаздар оларды ата-аналары мен басқа ұстаздың арасында қақтығыс туғаннан кейін іздеріне түсіп алғанын айт-ты. «Ұстаз барлығының көзінше мені және анама қатысты сөгіс сөздер айтты» – деп IWPR – ға қыздардың біреуі айтып берді.

– Әрдайым маған айқайлайды, әр түрлі қылып ба-лағаттайды, одан қалса боқтайды, ал егерде мені м е к т е п қабырғасында кездестіріп қалса итеріп кетеді. Дәл осылай күнде қайталанады».

– « Ұ с т а з -дар менен с а й қ ы м аз а қ ж а -с а п бүк іл

мектептерДегі мейірімсізДікпен күрес

Құқыққорғаушылар мектептегі балалармен өзін өзі қалай ұстау керек екендігіне қатысты жан-жақты оқытуға шақырады.

Эльмира габидуллина, алматы қ.

сыныптың көзінше мені кемсітіп оты-рады: сен жетімсің, әкесіз, саған ешкім көмектеспейді дейді.

Әрдайым масқарада өмір сүруден шарша-дым, сол себепті өзімді өзім ұстай алмай қалдым»,– деп айтты екінші қыз. Айыпталу-шы ұстаздар, ол тек қыздардың «қиялы ғана» деп айтты. Заңды тұлғалар бірлестігі, Қазақстандағы дағдарыс орталықтарының ода-ғының егізгі міндеттері әйелдер мен балалар құқығының қорғауға қатысты қозғалысты дамыту, өткен жылдың соңында жасаған зерттеулері бойынша, сұрау жасалған жоғарғы сынып оқушыларының 12 пайызы, мектептерде күш көрсетілген қорлыққа шалдыққан. Оның 9 пайызы жоспарланған қорлыққа шалдыққан. Қазақстандағы бала-лар үйінің жүргізген зерттеулеріне сәйкес, балалар құқығы бұзы-уынының 65 пайызы мектеп-тер мен жоғары оқу орындарын-

да орын алған. Негізінде ол көбінесе күш жұмсаушылық,

жеке тұлғаны балағаттау және мектеп қажет-

тілігіне қатысты са-лықтар салу. Бір

жағынан ол сы-ныптастарынан немесе

жоғары сыныптағылардан қысым көрсетіледі, екінші жағынан ұстаз-дардан. Соңғы аталған жағдай-лар бәсеңдеуде деп атап өтті ұстаздар.

Мектептердегі қоғамдық ұйымдар ассосациясыың Президенті Нина Косова мысал келтіреді, үшінші сыныпта оқитын оқушы мек-тепке келмей кеткен. «Біршама уақыт өткеннен кейін оның сы-нып жетекшісі балаларды ұратынын айтып, сол туралы айтуға қорыққанын жеткізді»- деп айтып берді Нина Косова. «Ұстаздан көрген зорлық көптеген қазақстандықтардың балалық шақ-тарының шынайылығы» – деп айтты өзінің атын жасырын қалдыруды сұраған, Алматыдағы жеке мектептің директоры.

– «Соңғы жылдары жалпы алған-да мемлекеттік оқу орындарының деңгейі төмендеп кеткендіктен, зорлық көрсету көбейіп кетті». Мемлекеттік секторда төмен жа-лақы мен кәсіп онша баға-ланбайтынтан қоғамда «немқұрай

төмендетуі» күшейіп келеді», – деп түсін-дірді ол. Мемлекеттік

мектептерге кездейсоқ балаларды қабылдайды

деп есептейді ол, «оған өзіне қызық

емес нәрсені


тыңдау керек екендігін түсіндіріп жатқаннан гөрі, оны қызықты етіп жеткізуге тырысып жатқанна гөрі, ұру оңай болады».

– Қазақстан 1994 жылы бала-лар құқығы туралы Конвенция-ны қабылдаған. Сол арқылы үкімет басшылары балалар-ды әр түрлі кемсітушіліктерден, күш қолдану арқылы неме-се психологиялық қысым жа-саудан, күтімнің жоқтығынан немесе дөрекі үндеулерден, ата-аналар жағынан, заңды қамқоршыларынан немесе басқа да кәмілетке толмағандарға қамқорлық көрсетіп жүргендерден қанауға алынса, қорғауға қатысты түрлі шараларды қолдану ту-ралы міндеттемелерді өздеріне алды. Балалардың құқығы туралы мемлекеттік заң ұқсас нормаларды келтіреді, сарапшылардың ойын-ша, заңнама немғұрлым толық бо-луы керек. Дағдарыс орталықтары одағы басқармасының төрағасы, Зульфия Байсакова, былай деп айтты, заңнамалық база-да, мысалға, «қатал қарау» туралы терминде жоқ деді. Қазақстандағы балалар құқығын қорғаудағы ҮЕҰ жұмысшылар тобының жоба үйлестірушісі, Роза Ақылбекова, оқушыға күш жұмсап, психологиялық қысым көрсететін ұстазды қалай мамандандыра-мыз, осы мәселе түсініксіз бо-лып қалып отыр дейді. Қарағанды облысындағы балаларды қорғау департаментінің бас маманы, Наталья Королева, мемлекеттің заңнамасында нақты түсініктеме жасалмаған және «дұрыс емес тәрбие» деген сөздің басқа мағынасы жоқ.

– Сол уақытта үкімет бала-лар құқығының қорғалуын қадағалауды қамтамасыз ету-ге байланысты әсіресе, сәтсіз тәжірибеге шалдыққан балалар-ды қорғауға шаралар қолданды. 2007 жылда басталған және 2011 жылға дейін жалғасын табатын Балалардың өмірі жақсартуға қатысты арнайы бағдарламаның аясында мектеп штаттарына әлеуметтік және психологиялық-педагогикалық бағыттарды алып

жүру үшін жеті мыңға жуық психо-логтар, мың жарымдай полицейлік инстпекторлар және жеті мыңнан жоғары тәрбие жұмысы бойынша мектеп директорларының орын-басарлары қабылданды. Инспек-торлар ретінде білім жүйесіне мүлдем қатысы жоқ, ішкі істер министрлігінің полицейлері жұ-мысқа кірісті. Олардың мақсаты – мектептерді қауіпсіз ету, мекемеде болатын құқық бұзушылықтардан босату. Алма-ты қаласына қарасты ішкі істер департаментінің қоғамдық рет-

теу басқармасындағы кәмілетке толмағандармен жұмыс бөлімінің бас инспекторы, Майя Беласа-рова, бұл бағдарламаны жүзеге асыру үшін инспекторлар жетпей жатқанын айтты.

«Инспекторлар көп емес болған-дықтан, олардың мүмкіндіктері шектеулі және бірнеше мектепке бірден қарауға мәжбүр», – дейді ол.

Инспектор Айман Бекхожинаның айтуынша, көп жағдайларда ата-аналар оны-мен сөйлесуге қорқатынын және қ ұ қ ы қ қ о р ғ а у о р г а н д а р ы н ы ң алдындағы қор-қыныштары үшін, т о л ғ а н д ы р а т ы н с ұ р а қ т а р ы н қоймайды. Оның пі-кірімен Беласаро-ва келісетінін айт-ты. «Ата-аналар құ-

қыққорғау органдарына амалсыз кезде келеді», – дейді ол. Кейбір ата-аналар өз тәжірибелерін атап өтеді, инспекторлар мен психологтар араласқанымен ешқандай мәселені шеше алмай-тынын айтады. Алматыдан 10 жастағы оқушының анасы Юлия, мектеп әкімшілігіне ұстаздың аты-на, баласына қысым көрсеткені үшін арыз жазғанымен наразы болып отырғанын айтты. Мек-теп басшылығы оған сынып жетекшісінің үлкен тәжірибесі бар екенін және одан түсініктеме алып сөйлесетінін айтты. Бұл Юлияға жеткіліксіз болды. «Мен кішкентай балаларға қол көтеретін ұстазды, ең болмағанда бастауыш сынып-тарда сабақ беруден босатуды сұраймын», – дейді ол. Оның ай-туы бойыша басқа ата-аналар мек-теп әкімшілігімен ұрыспау үшін, бұл мәселеге мән бермеуге тыры-сып немесе балаларын басқа мек-тепке ауыстыруды шешкен. Роза Ақылбекованың ойынша, бұл мек-теп басшыларының қалыпты ре-акциясы. «Қорытындысында түсіні-ксіздіктерден және заңнамадағы ашық жерлердің арқасында тәжі-рибеде ұстаздардың заңсыздығы сақталады.Оларға мектеп әкім-шілігі мен мемлекет, басқа да аудандағы білім бөлімшелері жақтасады» – дейді ол. Осы жылы Қазақстан мектептерінде құқық бұзушылықтарды анықтауға арналған жаңа жүйе енгізілді. Оқушылар арнайы қорапшаға зұлымдық немесе ұстаздардан, басқа да оқушылардан неме-се отбасындағы мүшелерден қысым көрсетілген жағдайларда сипатталған жасырын жолдау жібере алады.


Құл саудасы жайлы

мағлұматтар бұрмаланды

Сарапшылардың айтуы бойынша, құл саудасының көлемі ресми деректерде берілгеннен әлдеқайда көп.

Данияр Бахтагалиев, алматы қ.

Қа-з а қ -

с та н н ы ң ішкі істер ми-

нистрлігі өткен жылғы 20 құл сауда-

сына қатысты жағдай ту-ралы хабарлаған, кейбір са-

рапшылар, бұл көрсеткіштер қатты төмендетілген деп айтты. Нақты ақпарат белгісіз. Жергілікті үкіметтік емес ұйымдардың ха-барлауынша, өткен жылы, аз мөлшерде көршілес Өзбекстан, Қырғызстан және басқа да мемлекеттердің 100 азама-ты Қазақстанда еңбек және сексуалдық пайдаланушылыққа шалдыққан. Бұл көрсеткіштерге тасымалданғандар мен мем-лекет шекарасынан асып кет-кен адамдар туралы мәліметтер көрсетілмеген. «Құл саудасы» деген термин жасырын түрде мемлекетке өтетін адамдарға қатысты қолданылады немесе болашақта оларды жұмысқа салу мақсатында, оларды тегін тасы-малдау үшін, аумақтан өткізіледі.Мәжбүрлеу және жұмыс шартта-ры кейбір жағдайларда еріксіздікке немесе құлдыққа теңстіріледі. Демек, құл саудасы – бұл «адам-

дар-ды са-

ту» немесе «қоныс ауда-

рушыларды сату» сияқты емес, тасмалдау

заңсыз әдістермен жүзеге асырылса, бірақ адам мем-лекет шекарасында бола тұра, еркін бөлініп кетіп, жұмыс іздей берсе болады Дағдарыс орта-лықтары одағы басқарма-сының төрағасы Зульфия Байса-кова, ресми ақпараттың шыайы екеніне күмәндануда.

«ІІМ мәліметтері тым аз. 16 миллион адамға теңестргенде 20 ғана жағдайдың болуы өте аз көрсеткіш, – дейді ол. Бұл сала аймақтағы табыс табудан үшінші көзі болып есептеледі [нашақорлықпен саудадан кейін және қопарылған ұйымдарды қаржыландырудан кейінгі] мұн-дай мағынасыз сандармен шек-телуі мүмкін емес». АҚШ мем-лекеттік департаментінің 2009 жылға арнап жасаған баяндама-сында, есептік кезеңде 50 құл саудасының құрбандары ерекше-ленген, бірақ бұл жағдайлар Қа-

зақ-

станның үк імет імен

т і р к е л -меген. Қазақстанның

ІІМ криминалдық полиция комитеті төрағасының орын-

басары, Бекет Аймағамбетовтың IWPR айтқаны бойыша,осы жылдың қаңтар мен наурыз айларның аралығында 13 ұқсас жағдайлар тіркелген. Олардың жетеуі құл аудасына қатысты, төртеуі кәмілетке толмағандармен байланысты; 2 дәйек жезөкшелікпен айналы-сумен қатысу, 2 пайдалану мақ-сатында ұрлаумен байланысты.

Мемлекеттік департаменттің есебінде, Қазақстандағы құл саудасы бірнеше үлгіде көрсетілгенін атап өтті. Өзбектаннан, Тәжікстаннан және Қырғызстаннан еркек-тер, әйелдер және балалар, олда қалған Ресей және Бірікке Араб Әмірлігіне сексуалдық жұмыс істеу мақсатында немесе құрылыс оырндарында күшпен және ауылдық аймақтарда жұмыс істеу мақсатында шекара-


дан өтпейді. Көптеген Өзбекстан азаматтары Қазақстанға өз еріктерімен жезөкшелік сала-сында, малай ретінде неме-се темекі, мақта егістіктерінде және ет сүт тағамдарын өндіретін жерлерде жұмыс істеуге келеді. Сонымен қатар, жезөкшелік саласына немесе басқа мәжбүрлеп жұмыс істетуге арналған құл саудасы мемле-кет ішінде де бар. Қазақстанның әйелдері сексуалдық өнеркәсіп үшін, Қытайға және Туркияға жіберіледі. Қазақстан құл саудасы үшін қолайлы етіп сана-луы, оның географиялық орналасуында – мем-лекет басқа орта азия

м е м л е к е т т е р і м е н оңтүстігінде, Ресейд сол-түстігінде шектеседі.

Қазақстанға адам сау-дасын алдын алу мен қиылысуна, әсіресе әйел-дер мен балалардың са-удасына, БҰҰ Конвен-циясын толықтыратын трансұлттық ұйымдас-тырылған қылмысқа жаза қолдану туралы протоколды бе-кіту керек. Дегенмен пайдала-ну мақсатындағы құл сауда-сы мемлекеттегі Қылмыстық Кодекстің бірнеше баптарымен шектеу жасалған. 2006 жылы құл саудасы үшін жаза күшейтіліп, 15 жылға бас бостандығынан ай-ыратын болды. Мемлекеттік департаменттің мәліметтері бой-ынша, 2008 жылы 44 полицейлік тергеудің қорытындысына сәйкес 30 арыз бекітілді, 2007 жылға қарағанда екі есе көп болған.

24 айыпталушы кінәлі деп мой-ындалды. Халықаралық қоныс аудару ұйымының берген бағасы бойынша, құл саудасына арналған адамдардың 70 пайы-зы, Қазақстан арқылы жеткізіледі. Басқалары үшін бұл мемлекет тасымалдаудың соңғы пункті бо-лып есептеледі.

Он тасымалданғандардың сегізі әйелдер мен кәмілетке тол-мағандар. Мемлекеттік депар-

таменттің баяндамасында айтуын-ша, Қазақстанның үкіметі «құл са-удасына қатысты стандарттарды толыққанды сақтамайды, алдын ала қарастырылған халықаралық стандарттар олардың орында-луы үшін үлкен күш жігер сала-ды». Күресуге арналған шара-лар тергеу жүргізуді, сот ретімен ізіне түсу және адам саудасы-мен айналысатындарды айып-талушы деп тану, сонымен қатар қоғамды ақпаратпен қамтамасыз етуге арналған бағдарламаларды жақсарту. Құлсаудасына қатысты

қатаң бақылау орнату керек дейді Байсакова. «50 бәсекеге қабілеттілігі бар мемлекеттер қатарына және ДСҰ кіруге ты-рысып жүрген Қазақстан үшін бұл үлкен мәселе», – дейді ол. Қазақстан Республикасының ішкі істер Министрлігі құл саудасымен күрес жүргізіліп жатқанын, барлық қажетті механизмдер ұлттық жо-спар мен Әділет министрлігіне қатысты үйлестіруші кеңес бар екенін айтты.

Төмен деңгейдегі ұлттық полиция мен Астана мен Алматыға қарасты департаменттер, мемлекеттің астанасы мен ең ірі қала құл са-удасымен күрес жүргізетін, қаза болған адамдар хабарласа ала-тын тікелей байланыс бөлімдері ашылған. Байсакованың айтуы бойынша, полиция және басқа да сәйкес агенттіктер келіскен іс-әрекеттерді қажет деңгейде орындап жатқан жоқ және олардың штаттарының қажетті дайындықтары жоқ. «Үкіметтің құл саудасына қарсы әрекеттерін үйлестіруі тек қағаз жүзінде ғана жүргізіліп жатыр», – деп есептейді Байсакова. Сонымен қатар, осы іске қатысты басқа мемлекеттер-мен ешқандай байланыс жоқ, деп анықтады ол. «Шетелдегі біздің полицейлердің іс-әрекеті жайлы айтып отырмын. Оларды ол жақта елемейді», – дейді ол.

Қазақстандағы адам құқығын қорғау мен заңдылықты сақтау халықаралық бюросының қыз-меткері, Андрей Гришин мем-лекетте адам саудасының мә-селелерін шешетін кешенді тәсіл жоқ екенімен келісетінін айт-ты. Гришинның айтуы бойын-ша, жақсартулар болған жалғыз сала, бұл басқа мемлекеттер-ге әйелдерді сату болып табыла-ды. «Бұл сұрақтарға халықаралық ұйымдар қызығушылық тудыр-ғаннан кейін Қазақстан айтылған сөздерге мән беруге тура келді», – деп айқындады ол.



Өгей ә к е с і А й д а й -ды 16 жа-сында зорлаған. Ол кезде ол ешкімге еш нәрсе айтпаған. Әкесі қорқытқаны үшін ол шешесіне айта алмады. Кейін Айдай күйеуге шығып кетті, бірақ өгей әкесі оның отбасы құруына қарсы болып, қыздық абырой-ын күйеуге шыққанға дейін жоғалтып алғанын, қырғызстанда бұл құбылыс әрі күнге дейін ұятты нәрсе болып есептеледі, жезөкшелікпен айналысқан деп өсек таратады. Айдайдың күйеуі барлығын айтып бергенде сенген болатын, бірақ туысқандарының қысымынан ажырасып кетеді. Сонымен қатар, қыздың анасы да «отбасын ұятқа қалдырғаны үшін» қарамай кетеді. Қазір Айдай 24 жаста, өз еркімен болмаған іс әрекет үшін қанша қиналғанын ұққан азап болып отыр. «Бізде заңдарды өзгертуін тілеймін. Бірақ қалай екенін білмеймін, деді ол IWPR – ға берген сұхбатында. – Көп жыл бұрын басымнан өткерген бұл масқара нәрсе, қазір

отБасынДағы сексуалДық зорлық- ең үлкен тыйым

барлығын т а л қ а д а п

отыр». Үй қабыр-ғасында болған зорлық туралы ешкімге айтпау керек деген ой таң-қаларлықтай жайт емес екенін ескере отырып, отбасындағы сексуалдық зорлық әрекеті әйел үшін ұят нәрсе, ол қылмыстық іс сияқты үкімет басшыларына ха-барлайтындай, кейін сол іске тер-геу жүргізілетіндей мәселе емес. Сарапшылар Қырғызстанға қатал заңнама қажет екені туралы Ай-даймен толығымен келіседі.

Қоғамның хабардар болуын жоғарлату мақсатында және сексуалдық зорлықтың құрбаны қажетті қорғауға алынуына жету керек, осыған орай жаңа бағдарламалар енгізу қажет деп есептейді. Үй қабырғасындағы сексуалдық зорлық туралы нақты статистикалық мәліметтерді алу қиын, бірақ мәселе жай-лы дағдарыс орталығына хабарласқан әйелдер саны кейбір жайттарды көрсетеді. Қырғызстанның дағдарыс орталық-

тарының мәлімет-

тері бойын-ша бүкіл мем-

лекет бойынша 7300 әйел орта-

лытарға шағымданған; он жағ-дайдың сегізінде үй қа-бырғасындағы зорлыққа шалдық-қан деп анықталған. Сол уақыттта, «Сезім» дағдарыс орталығы өкілінің айтуы бойынша, оларға хабарласқан әйелдердің 23 пайы-зы зорлыққа шалдыққан. Ішкі істер министрлігінің өкілі отбасындағы зорлық туралы тіркелген оқи-ғалар саны өсіп келеді деп «ста-тистика ешқашан толық си-паттама бермейтінін, [зорлық оқиғаларының] көп бөлігі белгісіз болып қалатынын» атап өтті. ІІМ өкілі сексуалдық зорлықтың көбеюін, жұмыссыздық деңгейінің жоғарлауымен, төмен отбасылық жағдаймен, ең соңғы факторлар алкогольды қолдану бәсеңдеуде. Көптеген қаза болған адам-дар көмек ала алатындарын да білмейді, ал барлығын айтып бе-руге батылдары барғандар, ми-лицияда түсініксіз жағдайда бо-лып қалып, олардың өздеріне немқұрайлықпен қарауы мүмкін.

Отбасындағы сексуалдық зорлыққа толеранттық және өз құқығы туралы ақпараттың болмауы, әйелдерді қорғауды қиын істің құрбаны етеді.

евгения ким, Бішкек қ.

Өгей ә к е с і А й д а й -ды 16 жа-сында зорлаған.

барлығын т а л қ а д а п

отыр». Үй қабыр-ғасында болған зорлық туралы

тарының мәлімет-

тері бойын-ша бүкіл мем-

лекет бойынша 7300 әйел орта-

лытарға шағымданған; он жағ-


Абыройын сақтап қалу үшін өз отбастарында қуғынға ұшырауы мүмкін.

Өз атын ғана айтуға келіскен жас дəрігер Тимур, неге көп əйелдер үнсіз азап шегіп жүретінін түсінетінін жеткізді. «Кімге бол-масын қатысы бар зорлық үшін қылмыстық жауапкершілік қарас-тырылған. Ал əйелдер көп жағдайда бұл туралы үндемейді, себебі көпшілікке жария бола ма деп қорқады – дейді ол. – Бізде өкінішке қарай мынандай ой таратылған, егерде əйел мұндай жағдайға түсіп қалса, «ол болған іске өзі кінəлі» деп есептейді».

«Сезім» орталығының психоте-рапевті былай деп түсіндіреді, отбасындағы сексуалдық зорлыққа деген қатынас түбінде қоғамдық қатынасқа қатысты бар, секс – бұл масқара мен ұятқа теңестірілетін тыйым салыну дегенді білдіреді. «Осы жақтағы отбасыларын-да секс жабық талқыланбайтын тақырып. Сол себепті əйел туған туыстарына болсын еш нəрсе айт-пайды» – дейді ол. Зорлық пен басқа да күш жұмсалатын зорлық Қырғызстанның қылмыстық заң-намасымен жазаланады. Де-генмен, зорлыққа шалдыққан əйелдер көп жағдайда құқыққорғау органдарына шағымданбайды. Павлованың айтуы бойынша, əсіресе ауылдық аймақтарда тұратын əйелдер зорлық құр-бандарын қорғауға арналған заң бар екенін де білмейді. «Олар заң бойынша зорлаушыға жаза қолданатынын білмейді», – дейді ол.

17 жасар Мээримді өзінен үш жас үлкен ағасы зорлаған. Ол маскүнемдік күйде болған. Сол кезде ол ата-анасына ешнəрсе айтпады, себебі ата-анасы немесе милиция бір нəрсе істей алатын-дарына сенбеді. «Құқыққорғаушы органдар, отбасылық зорлықты, оның ішінде əйел зорлығын

қылмыс деп есептемейді»,- деп айтты Павлова. Зорлық құрбандары арыз жазғанның өзінде, кейін оны алып іс тоқтап қалады. Бишкектегі əйелдерді қолдау орталығының заңгері, Ай-жан Жуманалиева былай деп анықтап берді, милиция істі жүргізу керек пе, соны шешу үшін арыз түскеннен кейін бірнеше күн өтуі мүмкін. Құрбандардың басқа ба-ратын жері болмаса, үйге қайтып келіп, зорлаушыға қарсылық білдіруге тура келеді. Дəл осы уақыттан күш жұмсау арқылы арызды қайта алуға мəжбүрлеуі мүмкін. «Осындай жағдайда қаза болған адам өзін кінəлі етіп сана-

мауы үшін, сондай сезімдерден құтқару керек. Өз өзіне келу үшін, оған зорлаушы адамнан алысырақ қауіпті жерде тұра тұрғаны дұрыс болады», – дейді Павло-ва. Жұманалиеваның пікірінше, іс қозғап, қажетті дəлелдер келтіру өте қиынға соғуы мүмкін. «– егерде ол көп уақыт бұрын болған зорлаушылық болса не-месе психологиялық қысым бол-са, қылмысты дəлелдеу қиынға соғады немесе тіптен мүмкін емес. 99 пайызында [мұндай] арызды қабылдамайды.», –дейді ол. Сотта отбасындағы зорлықтан зардап шеккендердің атынан сөйлейтін психолог Вик-

тория Тян, кейбір жағдайларда, іс қарастырылуға дейін барған кезде, жалпыға ортақ пікір білдіретін,отбасындағы зорлық қылмыстық заңнамаға кірмеуі ке-рек деп, қаза болған адам соттың қысымына түсуі мүмкін. Сот арыз берушіні шақырып алып, өзінің балаларының қамын ойлап, арыз-ды қайтарып алулары туралы айтқан жағдайлар да белгілі.

«[Олар] соңына дейін күтіп, та-туласып алуға болады деп айтады»,-дейді Тян. Өзін Елена-мын деп айтқан əйел, күйеуіне милицияға арызды бірнеше рет жаздым дейді. Əр кезде арыз-

ды алып қайтадан оралатынмын деді. Ол отбасын құрғалы бері сексуалдық зорлық пен соққы шалдығып отырған, Елена бы-лай дейді: «Мен оны отырғызып тастағанын қаламаймын. Ол жұмыс істеп отбасын бағып отыр. Ал мен ақша таба алмай-

уғыш надйадғаж анелЕ різаҚ .»нымамалын іздестіруде. Ол бірнеше уақытқа дағдарыс орталығында қалғысы келеді; Оның естуі бой-ынша, орталықта азпазшы, тігінші немесе шаштараз мамандықтары бойынша курстан өтуге ықпал етеді.

«Мен де сол жерге барып күйеуімен тəуелді болғым кел-


мейді. Сол кезде менде одан кетіп қалуға мүмкіндік туады», – дейді ол. Әйелдердің дағдарыс орталықтарының оншақтысы мем-лекеттің астанасы Бишкек қала-сында орналасқан және бүкіл мемлекет бойынша бөлімшелері бар, ол жерлерде кеңестер және

заңдық тұрғыдан кеңестер беріп, кейбіреулерінде сол жерде тұ-руға мүмкіндік

туғызады. Мээрим баратын жері болмаған кейін дағдарыс орталығына келгендердің бірі. «Зардап шеккен әйелдерде осын-дай орталықтар туралы хабары көп болса деген ойдамын. Менің жолым болып кетті, бұл орталық туралы мен құрбымнан естідім, бірақ көбі бұл орталықтар ту-ралы ешнәрсе білмейді гой», – дейді ол. «Шанс» дағдарыс орталығының басшысы, Алек-сандра Елифеленко айтуын-ша, ұйымдар өз еріктерімен мәселемен күресе алмайды, сол себепті ҮЕҰ мен құқыққорғаушы органдар бірге жұмыс істеп, қоғамның ақпаратпен қамтамасыз болуы үшін жиналыстар өткізіп, бір мезгілде отбасындағы сексуалдық зорлыққа қатысты толеранттықтың деңгейін төмен-

дету керек деді. «Заңдар мен ә й е л д е р д і ң құқықтары жа-рия және түсінікті болу керек. Ең ба-стысы қоғамдық деңгейде оның қабылдануы бо-лып есептеледі», – дейді ол. Әйелдерді көбірек ақпаратпен қамтамасыз ете от-ырып, Павлованың ойынша, зорлаушы-ларға айналатын ерлерді тәрбиелеу

мақсатында жұмысты іске асыру керек. «Осы уақытқа дейін барлық жұмыс сексуалдық зорлыққа шалдыққандармен жүргізіліп отырған. Дегенмен, осы жыл-дан бастап ҮЕҰ зорлықтың ай-ыпталушыларына арналған оқу бағдарламасын жүзеге асыру-да, – дейді ол. – Отбасындағы зорлықсыз өмір сүруге қатысты бағдарлама бар. Бағдарламаға зорлаушының мінез-құлқын тал-дау және ортақ балама мінез-құлықты өңдеу жатады». Кейбір мемлекеттерде зорлаушыныарнайы бағдарламаларға мәж-үрлеп қатыстыруға болатыны ту-ралы қосымша айтып өтті. Тянның ерекшелеуінше, отбасындғы сек-суалдық зорлық болашақта психологиялық мәселелермен жалғасуы мүмкін деді. «Егер-де қыздар зорлаған адамда-рын кешіріп, өмір бойы үндемей жүрсе де, зақым бәрі бір қалады, – дейді психолог. – Бұл үлкен есенгіреушілік, оны ұмытқын кел-ген сайын, болашақта өмірде одан да өткір болып келеді». Мұндай жағдайды басынан өткерген Айдай, осыдан сегіз жыл бұрын қажетті іс-әрекеттерді істемегеніне өкінеді.

«Менің сол кезде барлығын ай-тып беруге батылым жетпегеніне өкінем. Енді еш нәрсені дәлелдей алмайсың», – деп қосты ол.


азапты қолдануға қатысты қатаң заңнамаға үміттену

Егерде азапқа қарсы механизм жүзеге асырылса, оның үйлестіруші органы үкіметтен тәуелсіз болуы керек деп есептейді сарапшылар.

саида абдразакова, Бішкек қ.

Қамауға алынғандарға қатысты азапты қолданушылық тура-лы әрекет ететін механизмдері істі аяқтауға көмектеседі деп Қырғызстанның құқық-қорғаушылары үміттеніп отыр. Қамауға алынғандармен дұрыс емес қарым-қатынас жүргізу тараған қалыпты құбылыс, әсіресе іс енді қарастырып жатқан кезде көрінеді, құқыққорғаушы органдардың қызметкерлері шындықтарын айтқызуға және сол арқылы істі ашуға тырыса-ды. Осы соңғы үш жыл ішінде Қазақстан мен Тәжікстанның және Қырғызстанның үкіметтік емес ұйымдарын бітіктіруші азапқа қарсы Коалиция дәлелденбеген ақпаратпен азап қолданған 83 жағдайды анықтады. Олардың ішінде бір жылда тіркелген 59 жағдай, 2008 жылы сәуір ай-ында аяқталған, 53 УҚҰ (Уақытша қамауда ұстау) орын-дарында болған. Омбудсмен Институтындағы азаптың алдын-алу бөлімінің жетекшісі Икрам Мамешовтың ойынша, бұл кішірейтіліп көрсетілген сандар деп есептейді. «Анықталмаған жағдайлар біршама көп», – дейді ол, мәселе аудандық ішкі істер бөлімінде қарастырылуда. «Оперативті іздеу жұмыстары басталған уақыт және қылмыстық іс қозғалғанға дейінгі кезең ең қауіпті болып есептеледі, – дейді Мамешов. – Дәл осы уақытта ұсталған адамға қатысты азапты қолдануы мүмкін». Мұндай заң бұзушылықтар кең тараған жай құбылыс деген пікірлер бар. «Ми-лицияда [менің] ағамды кінәні өз басына алмағанша ұрып – соққан - деді тегін айтқысы келмеген Вале-

рий IWPR – ға берген сұхбатында. Оның ағасы жасамаған қылмыс үшін жазаны өтеп отырғаны тура-лы айтты.

– Азапты қолдану арқылы, адамның басына кез келген істі «асып қоюға» болады». «Қылмыскрлер пара беріп құтылып, бостандықта еркін жүргенін барлығы біледі, қылмыстардың ашудың жақсы статистикасын келтіру үшін, қыл-мысты жасаған адамды біреу көзімен көру керек», – дейді Вале-рий. Мамешовтың ерекшелеуінше: «азапты дәлелдеу қиындықты тудырады, себебі милиция қызметкерлері алынған жарақаттар қарсы күш көрсеткені үшін пайда болан немесе түрмеде жанында отырғандар ұрып тастаған деп айтуы мүмкін». Кәсіби этика-ны қатаң бұзумен бірге азапты қолданудағы мақсаты, ұсталған адамды күштеп жауап бергізуі, милицияның басқа тәсілдер арқылы дәлелдер жинай алмай-тынын көрсетеді.

«Бүгінгі таңда ДНК бой-ынша көптеген теңес-тірулер пайда болған, бірақ бізде республи-када мұндай құрал-жабдықтар жоқ, – дейді Мамешов. – ДНК тал-дауын жасау үшін, көршілес Қазақстанға

бару керек. Талдауды жүргізу үшін оның кінәлі емес екенін дәлелдеу мақсатында, айыпталушының ту-ыстары төлеуге тура келеді». ІІМ – милиция қзметкерлері бағынатын мекеменің баспасөз орталығының жетекшісі Бақыт Сейтов, IWPR – ға берген сұхбатында, Қырғызстан тәуелсіздік алған уақыттан ба-стап, милиция зорлық тәсілдер арқылы мойындату тура-лы бір де бір жағдайды естіген емес. Басында айыптылар Ішкі істер министрлігіне қарасты милицияның қарауында болады. Кейін тексеру барысында сотқа дейін ТИ – де (тергеу изолято-


ры) орналастырылады. Аталған институт, түрмелер сияқты ІІМ қарасты болады. Әділет Министрлігінің жазаны өтеу бас басқармасының тәрбиелеу және айыпталғандарды құқықтық жа-ғынан қорғау бөлімінің бастығы Табыш Мукаев азаптың қол-дануын теріске шығарады. Ол IWPR-ға осы жылдың ақпан ай-ында пенитенциярлық мекеме-лерге жүргізілген тексерулердің қорытындысы бойынша «біздің мекемеде азапты қолдану жоқ екенін сеніммен айта ала-мын» деп мәлімдеді. Мукаев, соңғы жылдары Қырғызстанның пенитенциарлық жүйесінде үлкен өзгерістер болды, қазір ЖӨББ азаматтық қоғаммен жұмыс істеуге дайын.Егерде бұрын тексе-ру жүргізу жылына бір рет болса, «қазір біз әрбір айыпталушының құқықтарының бұзылуына қатысты арыздарына көңіл аударуымыз керек.Сонымен қатар, азаптың қолданылуы туралы тек айыпта-лушылар ғана емес, адвокаттар және туыстары арыздана ала-ды». Дегенмен, милиция жұмысы және барлық пенитенциарлық жүйе қоғам үшін жабық бо-лып қалады. Қырғызстандағы «Бостандық дауысы» қоғамдық қорының үйлестірушісі Эрнс Жа-паров, ҮЕҰ қол жеткізуге бола-тындай, заңнамалық механиз жоқ, сол себепті түрмелерге бару туралы барлық ҮЕҰ сұранысы көп жағдайда еленбейді. Өткен жылы жасалған Халықаралық келісімнен кейін Қырғызстанда

барлығы өзгеріске ұшырайды деп үміттеніп отыр заңгерлер. 1996 жылдан бастап Қырғызстан азапқа және басқа да қатал, адамгершіліксіз немесе намысқа тиетін қимылдарға қарсы БҰҰ Конвенциясының мүшесі болып табылады. Сонымен қатар, 2009 жылдың ақпан айында Қырғызстан құжатқа қосымша факультативтік протоколды бекітіп, қосымша міндеттерді өзіне алды. «тәуелсіз халықаралық және ұлттық құры-лымдармен қамау орындары-на жиі барып тұратын жүйені құру» туралы қосымша протокол қажет. Қырғызстанның түрмесіне шетелден келген тексеруші топ-тардан бөлек, жергілікті ҮЕҰ-ның өкілдеріне пенитенциарлық ме-кемелер мен шағымданған заң бұзушылықтар және мәселелерді шешу мақсатында алдын ала ұстау мекемелеріне баруға рұқсат беріледі деп Қырғызстанның белсенділері үміттеніп отыр. «Превентивті механизмнің құры-луының арқасында азаматтық қоғамның өкілдері жабық меке-мелерге кедергісіз кіре алады,- дейді Жапаров. – Бұл құбылыс өз ретінде құқыққорғаушы ор-гандардағы қызметкерлердің жауапкершілік деңгейін артты-рып, кәсібиліктерін жоғарлатады». Аталған механизм қандай түрде жұмыс істейтіні әлі де талқыға са-лынуда; азап бойынша ұлттық ко-миссия құрылып немесе «омбуд-смен плюс» атты үлгі құрылуы мүмкін. Соңғы ойға сәйкес айта-тын болсақ, омбудсмен аймақтық

мониторинг топратымен бірігіп жұмыс істейді, олардың іс-әрекеттерін азап бойынша мони-торинг орталығы үйлестіріп от-ырады. Қырғызстандағы омбуд-сменнің кеңсесі мемлекеттік бюд-жетпен қаржыландырылады, ол өзінің тәуелсіз, өз дауысы бар ұйым екенін дәлелдеді. Мыса-лы, ақпан айында омбудсмен милицияның ұсталғандардың құқығын бұзуларына қатысты және оларды мойындату үшін күш қолданғаны туралы қуғынды сипаттаған сыни есеп дайындаған. «Азаматтар жемқорлыққа қарсы» ҚБ жетекшісі Толекан Исма-илова, Қырғызстанның поля-ризацияланған саяси ортасын-да азап сияқты сұрақтар дұрыс құрастырылу керек деп есептейді. Оның айтуынша, бұл механизм бейтарап болған жағдайда, соны-мен қатар, оның іске асуына үкімет пен президент Құрманбек Бакиев қызығушылық тудырған жағдайда жұмыс істейді. «азаптың ал-дын алу институты мемлекеттен тәуелсіз болғаны дұрыс және оған қарамастан мемлекеттің жауы-на айналмауы керек», – деп атап өтті. Мамешов оптимисттік көңіл күйде қарастыруда, оның ойын-ша, қоғамның атынан бақылаудың бәсеңдеуі, тамаша нәрселер істеуі мүмкін. «Егер тергеушілер олардың қимылдарын азаматтық қоғам бақылап жүргенін білсе, олар заңсыз заңды бұза алмай-ды», – деп есептейді Икрам Ма-мешов.


тәжікстан

Заң жобасына енгізілетін түзе-тулер Тәжікстандағы ерте не-келесуге қатысты жағдайды өз-герте алмайды деп есептейді белсенділер.

аслибегим МанзаршоеваДушанбе қ.

16 жастан неке құру тенденциясы қыздарды білім алу мүмкіндігінен айырып, олардың денсаулығына қатер төндіреді және отбасындағы зорлыққа жетелейді дейді құ-қыққорғаушылар мен дәрігер-лер. Құқыққорғаушылар үкіметтің отбасы Кодексін, 17-18 жастан асқаннан кейін неке құру ке-рек деген өзгертулер енгізу тура-лы шешімін қолдады. Ұсынысты «әйелдермен отбасы комитеті мемлекеттің президенті Эмома-ли Рахмонға жіберді. Егерде пре-зидент бұл бастаманы қолдаса құжат парламентке жіберіледі. Берілген ұсыныс екі жылғы еңбектің қорытындысы, мұны

тәжікстанДағы ерте некелесуМен күрес

үкіметтік емес ұйымдар бастап, БҰҰ қолдау тапқан. ҮЕҰ пікірінше, мұндай түзетулерді бұрыннан қабылдау керек еді. Сонымен бірге құқыққорғаушылар жаңа заңнама өз еркімен еш нәрсені шеше алмайды деп есептейді. Заңды күшейту үшін механизм қажет болады, ол ерте некелесуді санын қысқарту мен әйелдерге олардың құқықтары туралы ақпаратпен қамтуды жоғарлатуға бағытталады. Ұсынылған түзету Азаматтық кодекстің ережелерін өзгертпейді, осыған сәйкес жергілікті билік «ерекше жағ-дайларда» рұқсат етілген жасқа жеткен азаматтар арасында неке құруды рұқсат етеді. Белсен-ділердің пікірінше, берілген шек-теу нағыз ереже болды. Уни-верситеттік білімі бар әйелдер ассосациясы директорыны, Гульджахон Босадыкованың пікірінше, «дәл осы шектеу жа-сайтын жағдай» топ қыздарды күйеуге беру кезінде қолданы-

лады». Тәжі-к с т а н н ы ң с т а т и с т и к а агенттігінің екі жыл бұрын өткізген қоры-тындысы бой-ынша, халық-тың өмір сүру деңгейін соңғы з е р т т е у і н е сәйкес, 9 пай-ызға жуық 15 пен 19 жас аралығындағы қ ы з д а р күйеуге шығып алған. Душан-бенің неке са-райынан алғанақпаратқа сәй-кес, алғашқы жарты жыл-

дықта 16 жаста некелескен, 9 жұп тіркелген және әйелдері 17 жастағы 117жұп тіркелген. Аста-надағы неке үйінің директоры, Барно Насимова бұл некелер заңға сәйкес тіркелген деп айтты. «Тоғыз жұп соттың шешімі бойын-ша тіркелген. Себептері не олар бірін бірі жақсы көргендіктен [Ережеден ерекше]қарым қаты-настарын заңды еткісі келеді не-месе қыз[қалыңдық] жетім неме-сес басқада себептер болды»,–деп айтты Насимова. Құқы-ққорғаушылар да, дәрігерлер де ерте некелесу болашақта үлкен мәселелер тудырады дейді. Ерте екі қабат болу денсаулыққа ауырлық тудырады және соны-мен қатар олардың тұлға ретінде дамуға және білім алу мүмкіндігі болмайды. Сонымен бірге мұндай әйелдер отбасынындағы зор-лыққа шалдығуы мүмкін. Репро-дуктивті денсаулық орталығының директоры Гульджахон Тума-нованың айтуы бойынша, «қыз 16-17 жаста күйеуге шыға оты-рып, ол әйел болуға, екі қабат болуға, ана болуға психологиялық тұрғыдан дайын емес, бірақ тұрінеқарасан дамыған дайын сияқты көрінеді». Тәжікстанда 70 пайыз әйелдер қанның аздығы ауруына шалдыққан және олардың көп бөлігі жас әйелдер. Дәрігерлердің айтуынша, ерте екі қабат болудың салдарынан түсік болуы мүмкін немесе бала дамымаған болады. Тумановның сөзінше, 20 жастағы әйелдер білімі жоқ немесе ешқандай өмірлік тәжірибесі жоқтығына қарамастан, екі үш баланың ана-сы болып отырады. Мұндай әйелдер бала тәрбиелеудегі қиындықтарға төзімсіз болып келеді. «Панорама» қоғамдық қорының төрағасы, Татьяна Боз-рикова, ерте күйеуге шыққа


қыздар толық білім ала алмайды деп атап өтті. «Егерде мұндай некелесулердің әлеуметтік жал-ғасы туралы айтатын болсақ, ең біріншіден ол қыздардың мектепті тастап кетуіне әкеледі», – деп айтты Бозрикова. Мұны мектеп-тегі қыздар мен ұлдар санының ара қатынасына қарап байқаса болады: «Егерде бастауыш сы-ныптарда қыздар мен ұлдардың саны тең болса, 10-11 cыныптарда қыздар тек 38 пайызды құрайды, ал егер осы пайызды әр аймақ бойынша бқлек алатын болсақ бұдан да төмен пайыз болады». Әйелдер мен отбасы бойынша жұмыс комитетінің бірінші орын-басары, Киматгүл Әлімбердиева, Бозриковамен келіседі, заңның «ерекше жағдайлар» пунктін теріс пайдалану дегеніміз, қыздар білім ала алмйды дегенді білдіреді. «17 жасар қыз партада отырады, сабақ оқиды, бірақ оны бұл кезде күйеуге беріп жатады. Міне қай жерде мәселе жасыры-нып тұр», – дейді Әлімбердиева. Бобосадыкованың айтуынша, мектепті бітіру – бұл қыздың әлеуметтік статусын көтеретін алғашқы қадамы. «Жаңа өмірге қадам басу үшін, қызда[білім алу] өзіндік экономикалық негізі болу керек», – дейді ол. Гендерлік зерттеу орталығының директоры, Мариям Давлетова білімнің бол-мауы, үлкен мәселе болып есептеледі, себебі кейбір кезде қалыңдық 15 жаста болып шығады. Оның пікірінше, мұндай қыздардың категориясы отбасын-дағы зорлыққа көп шалдығады. Кейбіреулері әрең оқып жаза ала-ды. «Қандай құқық туралы ол білуі мүмкін? Бір нәрсені қорғау үшін, ең алдымен оның не екенін біліп алу керек. Ал дәл осы отбасындағы зорлыққа арнлағна шикізат болып табылады», – деп айтты Давлатова. Душанбеден 90 км жерде орналасқан , Кұрған – Төбе қаласындағы 20 жастағы Фируза, екі рет күйеуге шыққан; бірінші рет 15 жасар кезінде ата-анасы күйеуге мәжбүрлеп шығарған. Ең бірінші рет ол күйеуін тойда көрген. Оған жаңа отбасындағы қалыпқа үйрену

қиынға соқтырды. Енесі Фиру-зананың басқа аймақта тәр-биеленіп, оған «сен» деп сөй-лейтіні ұнамайтын. Бұл сыйла-маушылықтың белгісі ретінде бағаланатын. Фирузаның күйеуі оны жақсы көріп қалды, бірақ шешесінің қысымының арқасында оны үш айлық бала көтеріп жүрген кезінде тастап кеткен. Ба-ласыз қайтадан күйеуге шығуға көбірек мүмкіндік болады деп айтқан әпкесінің ақылы бойынша баланы алдыртып тастады. Фи-руза баланы жоғалтып алғанымен келісе алмай жүйке жүйесі бұзылып, ауруханаға түседі. Көп уақыт өтпей ата-анасының үйіне қайтып келгеннен кейін, Фируза өзінің ауылдағы балаға тұрмысқа шықты. Бұл неке де көпке созыл-мады, Фируза екінші рет 19 жа-сында ажырасып кетті. Дос-тарының күйеуден келген әйелді алдың деген мазақтарына шыдай алмай оны күйеуі тастап кетеді. Балалары жоқ және екінші рет ажырасып кеткеннен кейін Фиру-за тағы біррет жүйке жүйесіне әсер етіп, қазір ата-анасымен бірге, дәрігерлердің қарауында. Тәжікстан үшін, ерте некелесу дәстүр секілді, дегенмен белгілі уақытта, азаматтық соғыс жылда-рын қосқанда, 1992-1997 жылда-ры бұл тәжірибе кеңірек тараған болатын. Соғыс кезінде ата – аналары мәжбүрлеп, тәртіпсіздік кезінде зорлыққа ұшырамасын деген оймен қыздарын ерте күйеуге беретін, сол кезде қыздар санының өсуі ерекшеленген. Он-дай жағдайда отбасына қара түсіп, ал қыз үшін некелесуге үміт аз болатын еді. Соғыс кезінде Жумагүл кәмілетке толмаған жас қыз болатын. Ата – анасы оңтүстіктегі Хатлонск облысының Бохтарск ауданынан Душанбеге келген оралмандар болатын. Олар қыздарын 16 жасар кезінде күйеу таңдап, беріп жібереді. Жұмагүл дәстүр бойынша күйеуін алғашқы рет тойда көреді. Ол ұнамай қалады. Басында екеуі күнде ұрысатын, ал кейін күйеуі оны ұра бастады. Ал күйеуінің туысқандарына ол ауылдың қызы болғаны үшін ұнамады. «Енем-

мен күйеуімнің әпкесі маған өмір сүруге мүмкіндік бермейтін. Ылғи да мені мазақтап, сен қоқыс-тансың, еш нәрсе білмейсің деп айтатын», – деп айтып берді ол. Оның отбасынан қолдау аз бола-тын. «ата-анам шыда барлығы жақсы болады дейтін. Төрт жыл сол тозақта өмір сүрдім», – дейді Жұмагүл. Жұмагүл күйеуімен ажырасып ата-анасының үйіне келген кезінде, бауырлары сен біздің отбасы үшін масылсың де-ген. Қыздың болашағы бұлтты. «Ата-анам тірі кезінде олар маған еш нәрсе істей алмайды, ал егер болмай қалса, бауырым мені үйден ұуып шығады», – дейді ол. «Кейбір кезде өз өзіме қол жұмсасам ба деген ой келеді, тек балам ғана мені ұстап тұр», – дейді қыз. Ерте некелесудің мәселесі ұлғайып кетті, 20 жастағы қыздар кәрі қыз атанды. Ата-аналары ерте тұрмысқа шы-ғуға мәжбүрлегендіктен, қыздар-дың көбі мектеп бітіре алмай қалады. Әдетте мектепті 18 жа-ста бітіреді. Жағдай ерлердіңаз болғаны үшін бәсеңдеп кетті, бұған себеп жұмысқа жарамды жігіттердің барлығы шекарадан асып жұмыс іздеп кетеді. 1,5 миллионға жуық сырттан келген-дер Ресей мен Қазақстанда


жұмыс істеп жүр. «Бүгінде іс қимыл түсініксіздіке дейін апара-ды. Мемлекеттің көптеген аудандарындағы жиырма жасар қыздар тым өсіп кеткендер болып есептеледі, ата – аналары үйге бірінші келген адамға беруге дай-ын отырады, «кәрі қыз» болып қалғаннан дұрыс деп санайды», – дейді Әлімбердиева. Тәжік-станның оңтүстігіндегі Восейск ауданының, Садриддинашон ауылының өзін Саади деп атаған тұрғыны, IWPR-ға мектепті бітір-геннен кейін екі жыл ішінде қыз тұрмыс құрмаса, «кәрі қыз» ата-натынын айтты. «Осы жылы 1990-1991 жылғы қыздарды күйеуге беріп жатыр. Ауылда кәрі қыздар көп, ажырасып келгендер одан да көп. Ерлер жоқ, олардың барлығы Ресейде үйленеді»,- дейді ол. Құқыққорғаушылар ста-тистика тек ресми тіркелген некелерді ғана көрсетеді дейді. Бұл нағыз сипатты бұзады, өйткені кейбір қыздар діни салт-тар бойынша тұрмысқа шығады. Республика халқының көп бөлігі мұсылман сунниттер, молданың қатысымен оларға «никох» деген құбылыс арқылы неке қию дәстүр болып есептеледі. Екі жыл бұрын билік мәселені шешу үшін, рухан тұлғаларға азаматтық тіркеусіз неке қиюға тиым салу туралы заң шығарған. Заңның қабылда-нуынан тіркелмеген некелердің саны азайды мұнда да өзіндік оң тұстары болды, оны орындау үшін көп нәрсе істеу керек, дейді

белсенділер. Давлатова, заң бұзылған жағдайда құқыққор-ғаушыларға жеткізетін механизм-дер жоқ деп атап өтті. Бұл туралы қыздардың өздері хабарламау ке-рек, дейді ол. Ерте некелесу Насимованың айтуынша, мемле-кеттегі ажырасулардың санын көбейтуде, себебі, көптеген жұптар неке құру үшін әлі да-мымаған. «Біздің неке үйімізде 2009 жылдың бірінші жарты жылдығында 441 некелерін бұзған. Өткен жылғы осы уақытта ажырасушылар саны 420 жұп болған», – дейді ол. Белсенділер мен сарапшылардың ерте неке-лесу мәселесін шешуге болады деген ойлары бір жерден шықты, бірақ күресті жан-жақты бастау керек дейді. Қолайлы заңнама, әйелдерді олардың құқықтары жайлы хабардар ету, сонымен қатар мектепті бітіріп алу мү-мкіндігі, міне осылар қаты-сушылардың ойынша, қыздардың өмірін жақсартуға мүмкіндік береді. Бозрикованың пікірінше, «жиынтыққа стереотиптермен, әйелдермен, ерлермен, ата-аналармен жұмыс істеуді енгізу керек». Бобосадықова, ерте не-келесі туралы зағда ерекше жағдайларды, бұл сөйлемді теріс пайдалануының және оны дұрыс емес талқылауының алдын алу үшін, нақты белгілеу керек. Тәжікстанның заңгер әйелдер Лигасының атқарушы директоры Зебо Шарифова әйелдердің

құқықтық білім деңгейін көтер-мегенінше, мәселе шешілмейді деді. Ол әсіресе ауылдық аймақтар үшін маңызды. «Ерте

некелесулерді біз көп жағдайда жеке аймақтарда кездестіреміз. Жеке аудандарда өз құқықтарын білетін әйелдер жалпы адамдар аз», – дейді ол. «Олар отбасылық заңнама деген не, азаматтық қарым – қатынас деген не екенін білмейді, сол себепті олар өз қыздарын әйелдері бар жас ер-лерге береді» – деп қосты Шари-фова. Бозрикова, көп нәрсе заңның сақталуына байланысты. Некелесуге мәжбүрлеген немесе кәмілетке толмағандарды білім алуға кедергі жасайтындар жауапкершілікке тартылатын аза-маттар аз кездеседі. Оның ойын-ша, некеге тұру жасын ұлғайту арқылы, ерте некелесу тәжіри-бесін жоюға болмайды. Түзетулер енгізумен қатар, мемлекетттегі кедейлік стереотиптермен күресу керек. Дегенмен, қолайлы құ-қықтық негіздерді құру арқылы, билік жағдайды бақылап отыра алады, деп есептейді.


Минадан азап шеккен бұрын әскерлер мемлекет оларды тағдыр тәлкегіне қалдырып кетті деп есептейді.

аслибегим манзаршоеваДушанбе қ.

Тәжік әскерінің бұрынғы әскер қызметкерлері миналық жа-рылыс кезінде қаза болған, қызметтердегі міндеттерін өтеу кезінде алған жарақаттары үшін оларға тиісті өтемдерін билік ұстап отырғандары туралы айт-ты. 1995 жылы Джафар Нозимов мемелкеттің шығысында Тавиль-дара аймағында оппозициялық партизандық топтармен күрес уақытында үкіметтік әскерде қызмет етіп жүрген. Әскери қызмет кезінде Джафар минаны басып кетіп бір аяғынан айыры-лып қалған.

Ол алдыңғы күні мина жарылысы кезінде қайтыс болған екі баланың денесін алып шықпақшы болған. Болашақта әскери қызметке жа-рамайтынын айтқаннан кейін, Нозимовтың айтуынша, «Мен бірнеше рет қызмет еткен әскери бөлімге өтініш жаздым, кейін военкоматқа, одан кейін Қорғаныс министрігі мен әскери прокуратураға жаздым. Барлық жерде бірдей жауап береді, сіз бізде тіркелген емессіз сол себепті сақтандыру мен жәрдемақыны төлей алмаймыз дейді».

Нозимовтан басқа Тәжікстанда минадан жарақат алған 90-ға жуық әскер қызметкерлері бар, минаның жарылысынан қызметтерін өтеу кезінде қайтыс болған 40 қа жуық отбасылар бар. Олардың көбі қажетті өтемақыларын ал-

тәжік әскерлері минадан алған жарақаттары үшін өтем ақыларын алуға қатысты өз құқықтарын қорғауда

маймыз деп шағымдануда. Тәжікстандағы БҰҰ қаржылай қолдауымен 2003 жылы минаны жою бағдарламасын жүзеге асы-ру мақсатында құрылған мина-ны жою орталығының деректеріне сәйкес,1992 жылдан бастап, 350 адам қайтыс болған, 450 адам мина жарылу кезінде немесе оқ дәрілері қарусыздандырылмай қалғандықтан жарақат алған.

Олардың көбі азаматтық тұлғалар, олар мал бағыпжүргенде немесе ауылшаруашылықтарын жүргізу кезінде немесе отын жинау кезінде белгіленбеген миналық зоналарда аяқ тарымен басып кеткен. Шама-мен үштен көп бөлігі кішкентай ба-лалар. Минаны жою орталығының есептеулері бойынша, барлық қайтыс болғандардығ немесе мина жарылу кезінде жарақат алғандардың оннан бір бөлігі сол уақытта ішкі істерде қызмет етіп жүрген. Жаяу әскерге қарсы ми-налар Тәжікстанда үш тарихи кезеңде орналастырылған, бұл 80 жылдары совет әскерлерінің афган шекарасының маңында орналастырған, 1992-1997 жылы Рашт алаңының шығысында аза-мат соғысы кезінде; 1999-2000 жылдары ислам жауынгерлері шабуыл жасағандықтан, өзбек әскерлері Тәжікстанмен шекара-да орналастырған. Соңғы жарақат алғандардың бірі 26 жасар Му-хаммад Ерахманов, осы жылдың маусым айында Тәжікстанның оңтүстігінде орналасқан Дарваз ауданында минаның жарылысы-нан көзінен айырылып қалған.

Ал Талабшо Косимов, Нозимов сияқты 10 бұрын аяқталған азамат соғысы кезінен өтемақысын алуға тырысып жүр. 1996 жылы әскери

қызметін өтеу кезінде, минаны жою операциясы болып жатқанда аяғынан айырылып қалған. 9ай әскери ауруханада жатып, Коси-мов жазылып шыққаннан кейін, минадан жарақат алғандарға берілетін сақтандыруын, не өтемақысын алған жоқ. Сонда оған бөлім бастығы, жұмыс істеп жүрген офицерлердің жалақысын беруге қаржы жоқ деп айтты. Ал Косимов әскерден кетіп қалғанда, ол азаматтық тұлға деп, оған өтемақы төленбейтінін айтты. Оны Кулоб ауданындағы жергілікті әкімшілікке жіберді, үгедек болғаны үшін айына 18 доллар пенсия алып тұрады, бірақ ол рес-ми күнделікті өмір сүру деңгейіне


бекітілген мөлшерден аз. Коси-мов кішкентай пенсияға қосымша жергілікті ауруханада қмыс істейді, дегенмен оның өзі оңайға соғып жүрген жоқ. «Жалақы мен мүгедек болғандықтан ала-тын пенсия өздеріңіз түсінетін шығарсыздар үш баланың әкесі ретінде түкке жетпейді»-дейді ол. Косимов пен Нозимов қорғаныс министрлігі оларға теріс қарады деп есептейді. Дегенмен оларға бұрынғы және қазіргі өтемақылар төлену керек екенін айтып отыр.

Носимов көптеген бұрынғы әскерлер «әр түрлі топқа жа-татын мүгедек болғанымызға қарамастан, ешқандай өтемақы және мемлекеттен көмек алған жоқпыз» – деп отыр. «Көптеген балалар жұмысқа жарамсыз, бірақ жұмыс істегілері келеді, кішкентай мүгедектерге арналған пенсияға отбасын бағу мүмкін емес» – қосты ол. Нозимовтың айтуынша, өтемақыны төлеу 30 пайызға қысқарғандықтан, 4 жыл бұрын әскери қызметкерлердің демалысқа кетудегі уақтылы өтемақысының бүгінгі көрсеткіші 540 долларды құрайды. Қорғаныс министрлігінің өкілдері IWPR – ға жолдаған хатында былай деп баяндады: «Заңнамамен қарастырылған сақтандыру мөлшері мен уақтылы өтемақы сұрақтары бойынша ешқандай қайтарулар болған жоқ». Соны-мен қатар хатта 2005 жылдағыдай Қорғаныс Министрлігі мемлекеттік сақтандыру компаниясы арқылы

төлем жасалады деп мәлімдеді, ал сол уақытта бұрынғы бөлімшенің қаза болған әскерлеріне белгілі әскери бөлімше уақтылы өтемақы жасайды. Әскери штаб-та инженерлік бөлімшелерді басқаратын генерал-майор Абду-қахор Сатторов, барлық қызмет-тегі құрам сақтандырылған болатын деп қосымша айтып кетті. Штабтағы опеацияны үйлестіру-шісі Парвиз Мавлон-куловтың айтуы бойын-ша, қазіргі кездегі мина-ны жою орталығының өткізетін минаға қарсы операциядан қаза бол-ғандар сақтандыру қар-жысын алуға және тегін емделуге құқылары бар.

Төлемақы жарақаттың түріне қарай беріледі, ал қайтыс болған жағдайда туысқандары 20000-25000 доллар ала алады. Берілген төлемдерді минаны жою орталығы мен олардың қолдаушылары береді. «Әрине сөзсіз Қорғаныс министрлігі де көмек көрсетеді, бірақ сіз Тәжікстандағы жағдайды өзініз де білесіз, бұл мөлшер сақтандыру компанияларынан алатын қаржыдан тым төмен» – дейді Мавлонқұлов. Жарақатты бұрында алған әскерлер, қорғаныс министрлігінен және басқа үкіметтік мекемелерден міндетті түрде өтемақы алады.

Нозимовтың айтуынша, қорғаныс министрлігіндегі шенеуліктер әскер қызметкерлерінен бас тар-тып, олардың сұранымдарын жергілікті әкімшілікке жібереді, олар қаза болғандарға көмектесу үшін ешнәрсе жасап жатқан жоқ.

«Біз тағы кімге баратынымыз-ды білмейміз» – дейді ол. Но-зимов басқа әскерлермен бірге, лайықты өтемақыларын алу

мақсатында, бұрынғы әскерлер

одағын құрмақшы. Бұл топ бұрынғы әскерлерге заңдық тұрғыдан кеңес беріп, сонымен қатар өзін және отбасын тамақтандыру үшін, жұмыс іздеуге көмектеседі. Бұл ұйым алғашқы қадамдарын жасап отыр және қаржылай мәселелерге шалдығуда. Бірде сол топтың белсенділері қорғаныс минист-рлігіне кеңсе сұрап барған. Де-генмен қорғаныс министрлігі қаза болғандарға көмек көрсететін мұндай ұйымдар көп деп, сұраныдарын қабылдамады. Ми-нистрліктің өкілі оларды IWPR атап берді: бұл мүгедектердің ұлттық ассосациясы, Мылқаулар Одағы, сонымен қатар протездерді дай-ындау фабрикасы. Жоғарыда аталғанға қарамастан, Мав-лонкулов мұндай бастаманы қолдайтынын айтты, себебі жаңа ассосация өзінің мүшелерінің қызығушылықтарын қолдауы мүм-кін және донорлар жағынан қаржылай көмек алуы да мүмкін.


өзБекстан

Қыркүйек айының ортасынан бас-тап тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары және құқыққорғаушы-лардың хабарлауынша, мақта жинау кезеңінен бастап егістікте жұмыс істеп жүрген балалар пай-

да бола бастады. «Мектептерде мақта жинаудан арнайы норма-лар белгіленген», – Ферғана ала-бы елді мекенінің тұрғыны. Мек-теп директрларының бірі балала-рын мақта жинауға алып шыққы-сы келмегенде, оны жұмыстан шығарамыз деп қорқытқан».

Өзбекстанда қайнар көздері 22 қыркүйек күні Өзбекстанның примьер-министрі Шавкат Мир-зияев барлық аймақтардың қауіпсіздік қызметі жетекшілерінің атжалмандармен селекциялық жиналыс өткізіп, «хашара» тәсі-лімен мақта жинауды ұйымдас-тыруды тапсырған. Бұл дәстүрлі

өзбекстан: кішкентай балалардың мақта жинаудағы еңбегін түбімен жою мүмкін бе?

орта азиядағы IWPR қызметкерлері

әдет-ғұрып, ортақ іс үшін ерікпен істелетін ұжымдық жұмыс, Өзбе-кстанда бұрыннан бері күштеп істелетін балалардың еңбегіне айналған. 2008 жылға дейін мем-лекетте балалар енгебін қол-дануға қатысты тәжірибе кең тараған. 8-9 жас кезінде кәмілетке толмаған балалар күшпен егістікке жұмысқа шақырылатын, соның арқасында халықаралық бірлесті-ктер билікті шақырып, бала еңб-гін қолдануды шектеуді сұраған. Өткен жылдың қыркүйек айын-да өзбекстанның билігі мақта егістігінде балалардың еңегін қолдануға тиым салған, БҰҰ «ба-лаларды пайдаланудың ең жа-ман түрін құрту» және «жұмысқа қабылдану туралы ең төменгі жас» туралы Конвенцияны

бекіткен. Бұл ірі импотерлер мен АҚШ пен Ұлы-б р и т а н и я н ы ң к и і м д е р і н сататындардың келісім бұзуынан кейін, олар рес-ми Ташкентті ба-лаларды мақта

егістігіне жұмсағандары үшін сын айтып, қарсылық ретінде өзбекстанның мақтасынан жасал-ған бұйымдарды алудан бас тар-тады. 2009 жылдың мамыр ай-ында оқушы балалар мақта егістігінде жұмыс істеп жүр деген хабарлар түсе бастады.

Кейбір шаруа қожалығының иелерінің айтуынша, балалар еңбегінен шын мәнінде бас тартуға болады. Билікке ауыл-шаруашылық секторында рефор-малар жүргізу керек, қожалық иелеріне стратегиялық мәдениет бойынша мемлекеттік тапсы-рысты орындауын жою керек. Осы жылы билік үш жарым мил-лион тоннадан кем емес мақта жинауды бекіткен. Қазір мем-лекетте жұмыссыздар деңгейі жоғары, мадикор базары [әр түрлі жұмысшыларды жалдайтын жер] жұмыссыздарға толы, – деп есептейді Ташкент облысынан мақта жинаушы. Үкімет бұл адам-дарды жинап, егістікке шығара алады. «Осы арқылы балалардың еңбегін қолданудың алдын алса болады». Әрине мұны жүзеге


асыру үшін көп мөлшерде адам-дар саны мен тез арада мақта жи-науды, қосымша қаражатты қажет етеді, бірақ оны шешуге болады деп есептейді шаруа.

Әрбір шаруалықтың қожайынында банкте есеп шоттары бар, со жер-ге сатып алатын мемлекеттік компаниялардан мақтаны сату-дан қаржы түсіп отырады. 2008 жылы өзбек мақтасының бір ки-лограммы 400 сомды құрайды. (26 центнер), осы жылы билік басындағылар шаруаларға 502 сом (33цент) төлейтіндерін ба-яндады. Мақта жинау кезіндегі шоттағы қаражаттың жарты бө-лігін қожайын иелері мақтаны жинағандаға береді, бірақ ақшаға айналдыру қиын, қожалық иеле-рінің айтуынша, өзбек сомдарын алуда шектеулер бар.

«Егер қожалық иелеріне шотта-рындағы ақшаны өздері басқаруға еркіндік берсе, ода мақтаны бала-ларсыз жинауға болады», – деп әңгімеге кірісті Жизақ ауданының қожалық иесі. – Қаншама адам-дар қазір бізде мақта жинауға Қазақстанға кетіп жатыр, өйткені ол жақта көбірек қаржы төлейді».

Мақта өсіретін көрші Қырғызстан мен Қазақстанда, бір килограмм үшін 11-15 цент төлейді. 2008 жылы жиналған мақтаның бір ки-лограммы үшінөзбек балаларына 2,5 цент, ал үлкендеріне 3,5 цент-тен төлейтін. Ауыл шаруашылық секторы қазіргі механизацияның арқасында балалар еңбегін қол-данбай ақ қойса болады. «90 жылдардың басында [өткен ғасыр-дың] бізде мақта жинайтын жақсы құрал – жабдықтар бола-тын, – деп еске алды мемлекеттің солтүстік-батысында орналасқан Хорезм облысының қожалық иесі. Мысалы 1991 жылы балалар-ды мақтаға шығармайтын, оны машиналардың арқасында жинап алатын».

өзбекстанның үкіметі құқыққор-ғаушылардың мүмкіндігін шектеуде Демонстрациялар өткізу үшін, белсенділер заңды айналып өту амалын іздейді.

Баходир намозов, ташкент қ.

Өзбекстандағы құқыққорғаушы ұйымдар таңдау алдында тұр: қоғамдық наразылық өткізіп, құқыққорғаушы органдармен құтыла алмайтын мәселелер туындауы мүмкін немесе үйде от-ырып, өз өзінді тыныш ұстап, биліктің тілегі бойынша, ешкімнің көзіне көрінбеу. Өзбектің құқыққорғаушы ұйымдарын заңдық тұрғыдан мойындамайтын, мүшелері әрдайым қарауда жүреді, құдіретті полицейлік мемлекеттің көлеңкесінде өмір сүреді. IWPR сұрастырған ұйым мүшелері, оларға қарсы қолданатын бірқатар шаралар туралы айтып берді, – бақылаудан бастап, шабуыл мен тұтқынға дейін. Жизак облысынан жетекші белсенділердің бірінің ай-туынша, әріптестерімен күнделікті бақылауда өмір сүреміз, биліктің сынымен баяндама жасағанда бақылау күшейіп кетеді. «Соңғы кезде құқыққорғаушыларды қарулы күштер органдары аңдитын [жағдай] көбейіп кетті», – дейді ол. Жақында әріптестерінің біреуін

ұлттық қауіпсіздік қызметіне, «профилактикалық әңгіме» өткізу үшін шақырған. Шын мәнінде мұндай әңгі-мелесулер құқық қорғау


қызметінің орнына қорқыту мен жеңілдіктер аралас мүмкіндіктер береді. Белсенді тұлғаның айту-ынша, оның тағы бір әріптесінің үйінің жанында күнделікті автокөліктер тұрады, ол көлік-тердің ішінде милиционерлер отырады, оған келушілерге азаматтық белсенділерге емес, арыздарыңызбен мемлекеттік органдарға бару керек деп айта-ды. Сонымен қатар, оның айту-ынша, қауіпсіздік қызметкерлері қиынырақ тәсілдерді қолданады, агенттерін пайдалана отырып, құқыққорғаушылардың арасы-на кіріп, іріткі салады. «Біз қиын шартта өмір сүреміз», – дейді ол. Мемлекеттік органдағылар құқыққорғаушыларды өз ара-сында бір бірімен ұрыстыру үшін әр түрлі өсектер тарата-ды». Құқыққорғаушы органның мүшесін тергеуге шақырып, ал кейін билік ол «сатылып кетті» деген өсек таратқан кездер бол-ды. «Құқыққорғаушылардың арасында бір- біріне деген сенбеушілік пайда болады», – дейді ол. Қорқыныш жағдайына қарамастан, құқыққорғаушылар қоғамдық мәселелер туралы ақпараттың деңгейін көтеруіне қатысты наразылықтарын білді-ріп жатады. Сол себепті олар Өзбекстанның қоғамдық жина-лыстарына қатысты реп-ессивті заңдармен тікелей қақтығысқа түседі. Ашық жерде наразылық білдіру үшін рұқсат сұрау қажет; құқыққорғаушы ұйымдар мен басқа тілек білдіргендерге рұқ-сат бермейді. Өзіндік жиналы-стар өткізген жағдайда поли-цейлер араласып кетеді. Заңды алшақтап өту үшін, белсенділер кішкентай акциялар өткізді, оларды «пикет» деп атайды. Бұларды ткізудің мақсаты, себебі пикеттер заңмен шектелмейді.

Оған қарамастан, пикетке қа-тысушылар репрессияға ұшы-райды: Ташкентте желтоқсан айында бас прокуратураның

мекемесінің жанында қатысу-шылар жиналғанда, қоршап, оларды участкеге алып кет-кен, бірақ олардың акциялары ешқандай мәселесіз өткен.Би-лік басындағылар дайындалып жатқан наразылық акциялары туралы ақпаратты алса, олар-ды болдырмауға қатысты шара қолданады.

Осы жылдың 13 мамырында құ-қыққорғаушылар жиналып, Таш-кенттегі ерлік Монументіне гүл қоюды жоспарлаған еді. Бірақ олардың ойлары жүхеге аспады, себебі, бірқатар белсенділерді билік алдын-ала тұтқынға алды, ал қалғандарына үйлерінен шы-ғуға мүмкіндік берген жоқ.

Ташкенттегі «Ар тұтқындары комитетінің» директоры өзінің үйден шығып келе жатқанда екі ер адамның жақындап келіп, «егер үйден кетсеңіз, біз сізді тұтқындап бөлімга апарамыз. Біз сіздің ұйымдастырушылардың бірі екенін білеміз» деп айтқанын хабарлады.

Әйтсе де екі құқыққорғаушы мо-нументке гүл қойып үлгерді, бәрақ оларды сол сәтте-ақ ми-лиция қызметкерлері ұстады.

Бұл күнді билік үнсіздікпен қарсы алды. 2005 жылдың 13 мамы-рында өзбек билігінің әскерлері Ферғана облысының шығысында

?


орналасқан Әндіжан қаласында өтіп жатқан демонстрация қатысушыларына қарсы оқ атты. Нәтижесінде, жүздеген бейбіт тұрғын жарақат алды және қаза тапты. Осы оқиғадан кейін жүргізілген тұтқындау сериясы әндіжан митингісіне қатысы бар барлық жандарды қамтып кетті.

Елдің екі түрлі аймағының құ-қыққорғаушылары мұндай жол-дар арқылы қарсылық білдірудің қажеттілігіне күмәнмен қарайды, мұндай шараларды жеткіліксіз, тіпті кейде бұл кері жағдайға әкеліп соғуы да мүмкін деп са-найды.

«Егер жағдайға құқықтық жа-ғынан келсең, мемлекеттік ор-гандар мен айдан хокимдері ешқайда да кете алмайды, –дейді бірі. – Бірақ, сәл бірдеңе бола қалса көшеге жүгіріп шығып, айқайлап, аттандау ештеңені де шеше алмайды. Керісінше,мұндай жағдайда ел бізден қашады».

Әндіжан оқиғаларына тәуелсіз тергеу жүргізілуін талап еткен батыс елдеріне деген жаулық-тың салдары, екі арадағы қарым-қатынастың жақсарғанына қара-мастан әлі күнге шенеуніктер мен құқыққорғаушылардың ара-сына сызат түсіріп келеді.

«Құқыққорғаушылар АҚШ мен өзге де батыс державаларының тыңшылары, – деді ел ІІМ тер-роризм мен радикалды исламға қарсы күрес бөлімінің қызметкері (олар әрі диссиденттерге де қарсы күрес жүргізеді). – Олар әр акциясына үлкен ақша ала-ды».

Оның сөздеріне қарағанда ми-лицияда мұндай белсенділерге қарсы, олар ешқандай қарсылық көрсетпесе де, күш қолдануға рұқсат беретін бұйрық бар.

«Бізді олар халықтың жауы және Батысың ықпалындағы агенттер деп үйретеді», – деді ол.

Саясаттанушы Камрон Али-ев құқыққорғау ұйымдарының айтарлықтай қаржылық қолдау тауып отырғанын жайлы сөз аңыз деп атап көрсетіп кетті. Құқықорғаушылар алып отырған үлкен пайда жайлы мәлім-демелер – бос сөз дейді ол. «Егер тырысып бақса құқық-қорғаушылар арасынан тек аме-рикандық агенттер ғана емес, Түркия, Пәкістан, Жапония, тіпті Моңғолияның да тыңшыларын табуға болады», - деді саясатта-нушы.

«Бұл арнайы қызмет бөлімде-рінің шығарғаны. Бұл жау бейне-сін ойлап тауып, құқыққор-ғаушылар мен демократтарға қарсы халықты қою үшін жаса-ланып отыр. Мен түрлі хоки-мияттардағы шенеуніктер мен құқыққорғау органдарының қыз-меткерлеріне қарағанда шалқып өмір сүріп жүрген құқыққор-ғаушыларды білмейді екенмін», – деді Алиев.

(Сұралғандардың есімдері қауіп-сіздік мақсаттарында аталған жоқ.)


БізДің серіктестеріміз

қазақстан

адам құқығы мен заңдылықты сақтау қазақстандық халықаралық бюросы

КМБПЧ Бас кеңсесіАлматы қ, 8-ші ықшам ауданы, 4-а, 423 кеңсе+7 727 225 42 [email protected]

«Десента» қоры (павлодар)Павлодар қЕсеналиева көшесі, 1, 210 кеңсе+7 7182 [email protected]

«третья грань» ЖурналыПавлодар қ, 1 Мая көшесі, 40, 1 кеңсе+7 7182 [email protected]/publish

«тiлшi»аймақтық журналистика орталығыАқтөбе қ, Чекалин көшесі, 34-54+7 701 [email protected]

«FORPOST» тәуелсіз журналистиканы қорғау ордені Тараз қ, Абай көшесі, 98, 3 қабат, 304 кеңсе+7 7262 [email protected]

MediaNet халыаралық журналистика орталығы Алматы қ, Қазыбек би көшесі, 50, 100 кеңсе+7 727 [email protected]

«голос свободы Центральнойазии» –аймақтық құқыққорғаушы портал Voice of Freedom Central Asia+7 727 [email protected]

құқықтық саясатты зерттеу орталығыАлматы қ,Манас көшесі, 34А/8А, 403 кеңсе+ 7 727 244 8373, 244 [email protected]

«MEDIALIFE» ққҚарағанды қ, Алиханова көшесі, 8а+ 7 7212 [email protected]

«Әділ арқа»аймақтық Бақ қодау қорыПетропавловск қ, Казахстанның Конституция көшесі, 2, 5 кеңсе[email protected]

«тВ-батыс-инфо» қБАтырау қ, Махамбет көшесі, 118 Б+7 7122 [email protected], [email protected]

«қазақстандағы комсомольская правда» басылымыАлматы қ, Өтеген-батыр көшесі, 21 А+7 727 [email protected]

павлодардың аймақтық журналистиканы қолдау орталығыПавлодар қ,М.Горький көшесі, 102/4, 318 кеңсе+7 7182 [email protected]

«Диалог талдыкорган» басылымы+7 7282 [email protected]

солтүстік-қазақстандыққұқықтық медиа-орталық Астана қ,Бейбітшілік көшесі, 25, 308 кеңсе+7 7172 [email protected]


тӘЖікстан

«мадина» үеұХорог қ, Ленин көшесі, 137,8 пәтер+ 992 3522 24360, [email protected]

адам құқығы бойынша орталықДушанбе қ, Чехов көшесі, 1/4, 1 пәтер+992 372 [email protected]

«Дилафруз» үеұКурган-Тюбе қ, Борбад-За көшесі /29+992 3222 32274, [email protected]

«Жастар және цивилизация» үеұХуджанд қ, Ленин көшесі, 42, 406 пәтер+992 3422 61770, [email protected]

адам құқығы мен заңдылықты сақтау бюросыДушанбе қ, Рудаки даңғылы, 137, 6 кеңсе+ 992 372 2285110

Худжанд қ, Ленин көшесі, 6, 1 пәтер+ 992 3422 [email protected]

Бұқаралық ақпарат құралдарының тәуелсіз ұлттық ассосациясыДушанбе қ ,Хусейнзода көшесі, 34-415+ 992 372 2213711, [email protected]

UNIFEM Әйелдер қорыДушанбе қ, Хусейнзаде көшесі, 35+992 372 2211831, [email protected]

«азия плюс»қоғамдық саяси басылымыДушанбе қ,Саади Шерози даңғылы, 16, 1-ші қабат.+992 44 6007108; [email protected]

«Фараж»қоғамдық саяси басылымыДушанбе қ, Саади Шерози даңғылы, 16+992 372 [email protected]

«Tajik times»қоғамдық саяси басылымыДушанбе қ, Мушфики көшесі, 60/1+992 37 2381384, [email protected]

Душанбедегі еқыұорталығы адам құқығы бойынша бөлімДушанбе қ, Ахмади Дониш көшесі, 18 A+992 37 2265014, 2265015

халықаралық еңбек тәжікстандағы балалардың еңбегін жоюға арналған жобаДушанбе қ, Айни көшесі, 39,+992 47 4410641, +992 47 [email protected]

«наджоти кудакон»қоғамдық қорыКуляб қ, Борбад көшесі, 132 52 35;2 63 09, 918 67 80 [email protected]

«паём» қБақпарат агенттігіКурган-Тюбе қ, Борбад көшесі, 1/15+992 3222 [email protected]


БізДің серіктестеріміз

қырғызстан

қырғызстан республикасының омбудсмен ИнститутыБішкек қ, Тыныстанова, көшесі 120+996 312 [email protected]

«Әділеттік» құқыққорғаушы ұйымыДжалал-Абад,қ. Ж.Бакиева көшесі, 27+996 3722 [email protected]

Балалардың құқығын қорғау лигасыБішкек қ, Эркиндик, 35,18+996 312 [email protected]

«кылым Шамы» адам құқығын қорғау орталығыБішкек қ.Л.Толстой көшесі, 114, 408 кеңсе+996 312 659431; [email protected]

қоғамдық саясат ИнститутыБішкек қ , Исанова көшесі, 42/1+996 312 [email protected]

«сөз бостандығы»қББішкек қ, Советская көшесі, 204, 4-қабат.+996 312 [email protected]

қоғамдық қор –«Әділет» құқықтық клиникасыБішкек қ. Уметалиева көшесі, 39+996 312 [email protected]

медиа өкіл ИнститутыБішкек қ, Мира даңғылы, 44/1+996 312 595467, [email protected]

Журналистер қББішкек қ, Ш.Руставели көшесі, 48, 10+996 312 [email protected]

«сорос-қырғызстан» қорыБішкек қ, Логвиненко көшесі, 55-а+996 312 663475, [email protected]

«Жемқорлыққа қарсы азаматтық қоғам»қББішкек қ, Московская көшесі, 158/11+996 312 318645, [email protected]

«Демократия мен азаматтық қоғам коалициясы» қББішкек қ, Токтогула көшесі, 214+996 312 [email protected]

Жастардың құқық қорғаушы тобыБішкек қ,Московская көшесі, 41 Б, кв. 8+996 312 [email protected]

Бақ қатысты шағымдарды қарастыру комиссиясы+996 775 [email protected]

Quarterly Newsletter: Human Rights in Central Asia...июль-сентябрь 2009 7 UNICEF-тің...

Documents

Transcript of Quarterly Newsletter: Human Rights in Central Asia...июль-сентябрь 2009 7 UNICEF-тің...