Quá Trính Kiến Tạo Hiện Nay Theo Thuyết Kiến Tạo Mảng Thạch Quyển

7/23/2019 Qu Trnh Kin To Hin Nay Theo Thuyt Kin To Mng Thch Quyn

1/39

1

Hnh 3.1. Sphn bmng thch quyn (theo Hamiton, 1976)

1 - Cc ranh gii mng phn k; 2 - Cc t gy chuyn dng v cc ranh gii trt bng;

3- Cc ranh gii mng hi t; 4-Cc i a chn ni lc m mt phn ng vi rift lc a.

CHNG 3

QU TRNH KIN TO HIN NAY

THEO THUYT KIN TO MNG THCH QUYN

Trong bnh kin trc hin nay thch quyn Tri t c chia lm 7 mng ln v mts mini mng (hnh 3.1), ranh gii gia chng l cc i tch gin lc a (Baican, ng Phi,Hng Hi), i tch gin gia i dng (Gia i Ty Dng, Gia n Dng, ng ThiBnh Dng), i ht chm (vng quanh Thi Bnh Dng, Min in - Sumatra - Java -Philippine -Nht Bn...), i va mng (Hymalaya - Cocase, Timor) v cc t gy chuyn dng(San - Andes, Romanche, Orient...). By mng ln l Bc M, Nam M, u - , Phi, n - c,Chu Nam Cc v Thi Bnh Dng. Su mng u gm c min v lc a v min v idng, ring mng thch quyn Thi Bnh Dng ch l min c v i dng (hnh 3.2).

Trong qu kh (tr giai on trc Neoproterozoi) thch quyn lun lun c chia lmcc mng dch chuyn tng i hoc phn k hoc hi t hoc chuyn dng.

Ngoi 7 mng thch quyn nu trn cn c cc mini mng thch quyn nh: Arp, Akht,Philippine, Cocos, Naska, Caribe, Juan de Fuca, Somali.... Ranh gii gia cc mini mng nycng l ranh gii tch dn, ht chm, va mng v chuyn dng hoc gia chng vi nhau hocgia chng vi cc mng thch quyn ln (hnh 3.2).


2/39

2

Hnh 3.2. Cc mng thch quyn ca tri t (theo Khain, 1995)

Mini mng v vi mng:H - Hoan De Phuc, Ko - Cocos, C - Carib, A - A Rp, TQ -Trung Quc, D - ng Dng, O - Okht, P - Philippine, N - Nazka. 7 mng thch

quyn chnh: Bc M, Nam M, u , Chu Phi, n c, Nam Cc, Thi Bnh Dng. 1 -Ranh gii phn k, 2 - Ranh gii hi t, 3 - Ranh gii chuyn dng, 4 - Vec tchhng chuyn ng ca cc mng thch quyn vi tc cc i 10cm/nm.

Qu trnh kin to hin nay cc ranh gii mng thch quyn; ra mng thch quyn vni mng thch quyn rt khc bit nhau. Ranh gii mng thch quyn c chia lm 3 nhm:

phn k, hi t v chuyn dng.

Nhm phn k li chia ra tch gin v lc a (Rift lc a); tch gin v i dng (Rifti dng).

Nhm hi t c chia ra ranh gii ht chm, trn chm v va mng. Ranh gii htchm li chia ra cc kiu Sunda, Andes, Nht Bn, Mariana (hnh 3.14). Mi kiu ranh gii cth hin qu trnh acht ring nh a hnh, trm tch, magma, bin cht, kin trc, chuynng v khong sn i km v.v...

Cc kin trc tch gin thng l sn phm ca ch kin to phn k (divergenttectonic regimes)xy ra trong trng ng sut cng gin to nn dy ni gia i dng, mngnc su i dng, rift i dng, rift lc a. vng tch gin trong lc a bn cnh vng vamng, vng tch gin do t gy trt bng v cc trng tch gin ni mng, bn rift, bnko toc,... trong qu kh mun khi phc li ch a ng lc c nht thit phi dng

phng php ly mi suy c, c bit l vic phn chia v xc lp cc t hp thch-kin to.

Cc ranh gii va mng ch tn ti khng lu v cc mng k cn sm c khu lin vinhau to thnh mt mng chung. Cc mng trn Tri t ngy nay thay i kch thc t t hn


3/39

3

Hnh 3.3.ai tp trung cc mng thch quyn nh, cc vi mng v cc a khi nm kpgia cc mng lc au vn.

1- Afghan; 2- Tadjik; 3- Pamir; 4- Ferghan; 5- Thin Sn; 6 - Tarim; 7- Ty Tng; 8 -Jungar; 9- Alashan; 10- Ordos; 11- Mng C; 12- Amur; 13- Bin Okhot; 14 - TrungQuc; 15 - ng Dng (theo L.P.Zonenshain, 1985).a- Thch quyn lc a u-; b- thch quyn n v Arab; c-t gy trt bng; d- t gychm; e- cc i ht chm; g- cc i p nn v un np; h-p nn v cng gin ranh gii cc mngv vi mn .

104km2 n khong 108km2. Cng gin v nn p l hai mt i lp ca mt th thng nhtthng gp trong qu trnh pht trin a cht cng thi.

Mng thch quynl mt cu trc c gii hn trn l b mt a hnh ng thi, giihn di l y ca thch quyn, gii hn bn thng l cc i t gy, c bit l cc i tgy su cp 1. Cu trc v ca mng thch quyn c th thuc kiu v lc a, kiu v i dnghoc kiu v trung gian. Trong mt mng thch quyn c th c cu trc v ng nht (mt kiuv) hoc khng ng nht (nhiu kiu v). Ngi ta da vo kiu v in hnh c trng chomt mng gi tn cho mng . V d mng lc a, l mng c cu trc v lc a hoc ccu trc v lc a l ch yu. Mng c th c lch s pht trin ng nht l mng m mi khuvc ca n u c chung mt lch s pht trin. Loi ny trong thc t t gp. Mng c lch s

pht trin khng ng nht l mng m mi im (khu vc) trnmng y c qu trnh pht trinkhc nhau. Thuc vo kiu ny l mng c cu trc phc tp, thng l t hp ca mt s mnghoc mt s b phn ca cc mng giai on pht trin trc mi c hp nht (gn kt) li tr thnh mng mi.

Nh vy khi ni n mng l phi xt n khng gian v thi gian tn ti ca mng .

Hin tng hi t cc mng hoc phn k mng thnh 2 hoc nhiu mng l nhng hin tnga ng hc ph bin trong lch s pht trin ca Tri t. Kch thc ca mt mng rt khcnhau. Khi xt cu trc a cht mt khu vc ngi ta phn bit mng, mini mng v vi mng(hnh 3.3).


4/39

4

- a khi v hnh thi cng c th xem nh mng nh, nhng thut ng ny t c sdng trong kin to mng. Cc mng nh cn c gi l khi kin trchoc cc teran. Teran lnhng n v a cht gii hn bi cc i ph hy, cc t gy, thng l t gy chm, c lchs pht trin a cht khc vi xung quanh; bn thn chng c di chuyn t ni khc n v trhin ti. Ranh gii ca chng thng l cc i ophiolit. Teran cng c th xem l cc mng nh

c thnh to cc giai on trc, nay gn kt vi nhau thnh mt cu trc hoc mt mngmi.

3.1. QU TRNH KIN TO HIN NAY RANH GII PHN K CA CC MNGTHCH QUYN

3.1.1. Tch gin v i dng (rift i dng)

Tch gin y i dng c th hin bng dy ni gia i dng v thng km theothung lng rift gia. Dy ni gia i dng to thnh mt h thng lin kt nhau di hn60.000km. Mt thung lng rift gia c ranh gii l cc t gy thun nm trc ca phn ln

cc dy ni gia i dng v mc pht trin ca cc rift sng ny ph thuc vo tc tch gin. Nu tc tch gin qu nhanh, khong trn 6cm/nm, th rift khng th pht trincht no. Cc thung lng rift c b rng 30-35km, b su 1-2km v cc vch quay mt vo trong l mt lot cc bc, m mi ci l mt t gy dc. Hot ng t gy cc rift i dngc to ra bi cc lc i ln t manti v nhng rift nh th l ni c dng hat ng phun troni la mnh lit. Bazan c phun ra ch yu dc theo cc t gy rift ven ra thng qua mt hthng dike di b mt b ngui i nhanh chng khi tip xc vi y bin lnh v to thnh cccu gi. l cc khi trn tra ca magma ng cng c to thnh bi s ngui lnh nhanhchng ca magma lc gp phi nc. Mt s cu gi b v ra v nm trn y bin khi cn nng.Cc bazan dy ni gia i dng khc vi bazan lc a ch chng rt thiu ht cc nguyn tnh kali, bari, uran v thori. S khc nhau trong thnh phn ny c xem l phn nh mt

ngun trong manti cng thiu ht cc nguyn t y. Cc bazan dy ni gia i dng c sinhra do nng chy ca manti trn cc su nng (


5/39

5

gy ang hat ng trong cc rift i dng. Mt s lng ng k cc kim loi ha tan trongnc mch nng v ngay khi gp nc bin sngui i, cc kim loi ny c kt ta quanh ccming mch. Cc mch nc nng nh th c th l ngun qung nguyn sinh ca cc sulfur Cu

phn lp, l mt t phn quan trng trong mt s khong tch ni la c.

Ch c mt ni m dy ni gia i dngang hat ng l ra ngy nay l Iceland.Iceland c cu to ch yu bi cc bazan c b dy ln v ch mt lng t ni la felsichn. Cc dung nham c phun ra ch yu dc theo cc khe nt tch i i vi s m rift. Trongcc thung lng b xm thc su thy r cc h thng dike cung cp vt liu phun tro cho cc khent tch. Ngy nay hat ng ni la v m rift b hn ch trong cc i rift hp trung tm ony, v cc tr thnh gi hn dn khi i ra khi rift v pha ng v ty. Xu hng l phhp vi s tng trng do tch gin y bin. Vic Iceland tng trng nhanh hn cc phn khcca ca dy ni gia i Ty Dng ch ra rng c iu g khc thng, thc vy phn ln dliu ch ra rng n pht trin bn trn mt im nng trong manti khin sn sinh ra khi lng magma.

V mt qu trnh thnh to rift i dng khng c nhng nt khc bit so vi rift lc a.

Hin nhin rift i dng l nhng rift hnh thnh cc i dng. Rift i dng gn lin viqu trnh m rng y i dng (Ocean Floor Spreading). Thuyt bnh trng y i dngdo R.S.Dietz (1962), H.H.Hess (1960), J.T.Wilson (1963) nu ln (hnh 3.6).

Hnh 3.6. Scc di tca y i dng thhin smrng y idng.

a - Khi qut ha. b - Mu di t gia i Ty Dng, pha nam o

Reykjane theo Heirtzler v nnk. 1986.


6/39

6

Cc i rift i dng nm phm vi cng gin ca i dng, dc theo n c cc dungnham nng chy phun ra ngoi, thng l tholeit xut pht t phn trn cng ca manti v to ra

lp v i dng. Cc i cng gin hin ti trng vi sng ni gia i dng. Cc dy ni giai dng ny thng to ra nhng cu trc ba nhnh(triple junction). Mt ct vung gc viphng ko di ca dy ni ngm gia i dng c th chia thnh 3 phn, phn nm xa trungtm gi l cnh (i cnh), tip theo l phn lng (i lng) v trung tm l phn trc (itrc). Chnh i trc ny c cc cu trc rift theo kiu rift trong rift hoc a ho trong aho. i cnh thng c b rng khong vi trm km, b ph bi cc trm tch c b dy tngdn v pha ra ngoi. su y t 3-4km, di trm tch c th l cc lp bazan. i lng c

b rng 50-100km b ct bi nhiu t gy to ra cc khi. i trc rng 25 -30km c cu trcphc tp gm nhiu a ho quy m khc nhau, trong a ho trung tm c b rng khong5km (hnh 3.7).

Lp ranh gii

. . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

Mc nc bin

Diapir nng chy tng phn

Lp ranh gii

. . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

Mc nc bin

i trn ln gia

manti ngho vmanti giu

Hnh 3.5. M hnh th hin cc thnh phn min ngun khc nhau gii thch ngun gc ca N - MORB v P - MORB (hay E - MORB). ( Theo Zindler vaf nnk., 1984).a: N - MORB xut sinh t nng chy tng phn min ngun manti trn, ngho, ho trn u, ng nht v ng v;b: P - MORB (E - MORB) dn xut t cc ngun cha cc git hp phn xut sinh t min ngun su hn, khng ng nhtv ng v trn ln vi min ngun ca N - MORB ngho. Min ngun su hn ny cng l ngun ca bazan o i d ng .MORB: Bazan dy ni gia i dng, N - MORB: normal MORB, P- MORB: plume MORB, E-MORB: enriched MORB.


7/39

7

Hnh 3.7. V dv dy ni gia i dng (mt ct) theo J.Decour v J.Paque1982.

a: Dy ni gia i Ty Dng v a ho trung tm chuyn ng tch gin tt.; b vc : Dy ni gia Thi Bnh Dng khng c a ho trung tm, tch gin kh mnh.I- i hot ng magam v phun tro bazan; II- i cng gin mnh; III- icng gin yu.

Nh vy rift i dng l mt cu trc tch gin lin quan vi dy ni gia i dng vl ni xut hin cc dung nham bazan tr nht. ra cc rift thng xut hin cc ngun ncnng ha tan cc loi sulfat, sulfit ca Fe, Mn, Pb, Zn, Cu.

V mt c hc, rift i dng th hin l mt cu trc cng gin in hnh, mnh m. Dctheo cc i rift i dng thng xut hin cc chn tm ng t nm su 20 - 30km. Cni su 3km gp cc l magma v t nhng l magma ny c th c cc bazan phun rangoi. Trong cc lp phun tro v trm tch vng ny ngi ta thy nhiu mch xuyn ct.Theo A.Ringwood th cc magma vng ny c xem l tn d ca magma phun racc tng phun tro bazan ni trn. rift i dng thng gp peridotit (75%), bazan (25%)(hnh 3.8).


8/39

8

Cn lu l i trc ngoi rift cn c cc cu trc a ly, cc t gy chuyn dng(transform fault).

Xt cho cng th rift lc a v i dng c chung mt bn cht. Chng l nhng itch gin.Nhng i ny xut hin nhng vng c ng sut thch hp. C nhng rift lc a

pht trin dn, m rng ra v tr thnh rift i dng. Ngc li, c nhng rift i dng phttrin ko di vo c trong lc a.

3.1.2. Tch gin v lc a (rift lc a)

Rift lc a l nhng kin trc cng gin, kin trc tch c quy m ln trong phm vi lc

a. V mt hnh thi rift lc a c th xem nh nhng a ho ln v phc tp. c trng chorift lc a l cu trc v lc a, ti xut hin cc vm tri camagma mafic t manti hoc tquyn mm. Dc theo rift lc a thng c ng t, ni la v dng nhit cao. Nhiu rift lca lin quan cht ch vi ra lc a th ng (passive continental margin) (hnh 3.9). Rift phttrin lc a tri qua cc giai on sau y: lc a c nng ln to vm v sau tch ra,qu trnh ny lin quan vi hat ng dng ln ca manti, c bit l vng xoy ngc. Sau lc a tip tc tch ra thnh to cc cu trc st a ho v trung tm thng c hat ng n ila. Sau khi cc mng lc a tch ra, chng bt u tri v hai pha ca trung tm tch gin. Qutrnh tch gin to rift thng i km vi hat ng phun tro, c bit l phun tro bazan. Qutrnh pht trin rift lc a xy ra theo cc giai on trn th hin r trn hnh 3.9; 3.10.

Hnh 3.8. Cu trc di su ca dy ni gia i dng(theo J.Dewey v Kidd, 1978)

1- Bazan khi v dng cu ca lp th2; 2- Phc h mch; 3- Gabro;- - -


9/39

9

Hnh 3.9. Cc m hnh tch gin vlc aA - M hnh kinh in ca cc a ho, a ly cn xngB - M hnh bin dng 2 lp dn v do theo R.SchmitdC - M hnh bin dng kiu thu knh ca I.HamintonD- M hnh bin dng khng cn xng theo t gy su thun c gc dc thoi

dn khi xung su (kiu listric).


10/39

10

Qu trnh pht trin rift khng phi lin tc t giai on a n giai on e trn hnh 3.2.Chng c th dng li bt c giai on no ty theo s pht trin ca a ng lc hc cavng. giai on th nht hin tng to nt lc a thng xut hin cc cu trc chc 3(triple junctions) cu to bi h thng cc rift to vi nhau mt gc khong 1200, ngha l chialc a ra lm 3 mng. Bc tranh r nht v cu trc ny l h rift ng Phi. Ba mng in hnhca h rift ny l mng Rp, mng ng Phi v mng Ty Phi.

Cc rift lc a ng Phi l nhng thung lng ln c ranh gii l t gy c to thnh

trn cc lc a. H thng rift ng Phi tri di t vng ng a Trung Hi cho n ng NamChu Phi v c nhiu nhnh tng ng vi nhng giai on pht trin khc nhau.Mt s rift mich bt u m nh rift Rio Grande New Mexico. Cc rift khc nh rift Hng Hi v VnhAden hon ton b ch v lc a v v i dng by gi ang pht trin trong cc rift. Mts rift c di do ni la trong khi s khc nuc th rt t ni la. Phn ln nm trnv rt mng vi cc manti tng i nng cc su kh nng.

Cc rift c chia ra hai kiu. Cc rift tch cc (active rifts) c sinh ra do cc lc mantiv pht trin nhm p ng li s nng vm ca vt liu manti trn nng, tip sau l s b chmng v to rift. Cc rift ny, v d cc rift i dng v h thng rift ng Phi, c rt nhiu ni la. Mt s magma n trc tip t manti trn nng vm, trong khi s khc c sinh ra

do s nng chy tng phn ca v di. Nhm rift khc, gi l rift th ng (passive rift) phttrin p tr li cc ng sut trong cc mng khi chng chuyn ng gn nh trn b mt Tri

Hnh 3.10. M hnh thnh to hai kiu rift (theo Keen, 1985)

MANTI


11/39

11

Hnh 3.11. S hnh thnh cc tgy chuyn dng

A- S hnh thnh i xun u c B- Rift l c a C - Rift i dn

t. Cc rift ny ni chung nh hn cc rift tch cc. a ho Sng Rhine c v rift Baical Siberia l cc rift th ng c thnh to p tr li cc v va mng lc a.

Cc rift lc a c th tin ha thnh cc rift i dng. Manti nng tri khin cc mnglc a b nt n ra to rift, trong cc ni la v trm tch tch t. Mt rift tip tc m ra sdn n mt sng i dng, ni m mng mi c to thnh. V d Hng Hi ngy nay c

bt u m cch y 15 triu nm. S m ra tip tc c th dn ti vic to thnh mt bn idng rng ln, v nh xut hin trong Jura mun khi Bc M v Chu Phi tch ri khinhau.

3.1.3. Tch gin v i dng lin quan n t gy chuyn dng (transform faults) vtch gin v lc a lin quan n t gy ngang (strike-slip faults)

t gy chuyn dng l mt trong ba loi ranh gii gia cc mng thch quyn(J.T.Wilson, 1965). Cc mng trt dc theo cc t gy chuyn dng khng ph hy mt vTri t v cng khng to mi. ng nhin khngphi qu trnh ny khng li du vt g.

Dc theo cc t gy chuyn dng c th gp cc i ph hy c chiu rng khc nhau, c bitl v lc a. Qu trnh hnh thnh t gy chuyn dng c trnh by hnh 3.11.

t gy chuyn dng ct qua cc kin trc khc nhau, thng gp hn c l t gychuyn dng ct v lm dch chuyn dy ni gia i dng.

C ba kiu t gy chuyn dng chnh c nhn bit l: gia cc dy ni gia idng vi nhau, gia dy ni gia i dng vi hm vc v gia hm vc vi hm vc (hnh3.12I). Trong t gy chuyn dng dy ni i dng vi dy ni gia i dng, nhnh nmngang ch hn ch trong s phn on gia hai dy ni gia i dng. Cc chuyn dng ny cth hoc khng th gi c mt chiu di khng i khi chng chuyn ng, trong khi hai kiut gy chuyn dng khc th c th. Cc t gy chuyn dng tt (ngng hat ng) yi dng, li cc vt so lm nhiu cc d thng t v c th ni r trn a hnh c gi li khe nt.


12/39

12

Vi mt s i khe nt gy n tng nht, nh l cc i khe nt Mendocino v Murraytri di hng nghn kilomet ng Bc Thi Bnh Dng. Cc t gy chuyn dng lc a lnxut hin dc theo mt s ranh gii mng i dng vi lc a, nhl t gy chuyn dng SanAndes California v t gy Anatoli Th Nh K. Cc ng t chnh xut hin dc theo mts t gy chuyn dng, cn hat ng ni la th khng c trng cho phn ln t gy chuyndng v c bit khng c cc t gy chuyn dng lc a.

t gy ngang l nhng t gy km theo hin tng dch chuyn ngang. Xt v quanim vt l c hc th l nhng cp S1, S2, nhng mt xut hin ng sut tip cc i. Trongkhi , cc t gy chuyn dng c ngun gc ch yu lin quan vi hin tng quay ca Trit v hat ng ca dng i lu bn trong Tri t. Cc cnh ca chng va dch chuynngang va c nhng phm vi c m rng, cng gin hoc c nhng phm vi p nn, ht chm.

Do c im chuyn ng ngang nn trongqu trnh hot ng loi t gy ngang ny cth to nn nhng vng p nn (transpression) v c bit l cc trng ko tac (pull-apart

1

a b c

d g e

I

2 3

a b c

d g e

Hnh 3.12. Cc kiu t gy chuyn dng chnh (I) v cc kiu chc ba gia trctch gin i ht chm (hm vc i dng) v t gy chuyn dng (II).


13/39

13

Hnh 3.13. Skhi gii thch shnh thnh cc bn ko toc (pull-apartbasins) v cc cu trc km theo (H.G, 1982; G.Einsele, 1986)

basins). Nhng cu trc ny pht trin dc theo cc t gy c hin tng dch chuyn ngang vcng l ni thun li cho s xuyn ln ca magma (hnh 3.13).

3.2. QU TRNH KIN TO HIN NAY RANH GII MNG HI T CA CC MNGTHCH QUYN

Qu trnh kin to hin nay ranh gii hi t ca cc mng thch quyn gm 3 kiu: htchm, trn chm v va mng. Qu trnh ht chm c trng cho ra mng thuc vnh ai ThiBnh Dng, cn va mng c trng cho ai to ni a Trung Hi

3.2.1. Ht chm

Kt qu nghin cu a hnh, cu trc mng, chuyn ng kin to, hat ng magma,trm tch, bin cht, ng t... ai ng bao quanh Thi Bnh Dng, ng bc n Dngcho php chng ta nu ln nhng c im ca qu trnh kin to hin nay i ht chm.

- Cc i ht chm hin nay gm 2 kiu: kiu v i dng ht chm di v i dng,kiu v i dng ht chm di v lc a. Kiu v i dng ht chm di v lc a cchia ra ph kiu Andes, Sunda v Nht Bn. Nhn chung i ht chm gm 6 n v kin trc-a mo chnh (k t min v i dng vo pha lc a): g ra i dng (1), hm vc (2),cung khng ni la hay cung bi kt (3), bn gia cung (4), cung ni la -pluton (5), bn saucung (6). a hnh, cu trc v, qu trnh trm tch, magma, bin cht, kin trc, qu trnh kinto cc n v kin trc - a mo trn cho mi kiu i ht chm rt khc nhau. Ngay cngmt loi n v kin trc - a mo cng c nhiu im khng ging nhau cc kiu i htchm. V d cng bn sau cung nhng kiu Nht Bn c mng l v i dng ngp dimc nc bin; trong lc bn sau cung kiu Sunda tuy cng ngp di nc bin nhng c

mng l v lc a b thoi ha; bn sau cung kiu Andes cng nm trn v lc a b thoi hanhng khng b ngp di mc nc bin v.v... (hnh 3.14).


14/39

14

Hnh 3.14. Cc kiu i ht chm theo V.E. Khain, 1995.

a - Thch quyn lc a; b - Thch quyn i dng; c - Phun tro cung o; d-Cc thp trm tch - phun tro; e - on ln ca mng bht chm; f- Chc thto lng trbi kt.Cc yu t kin trc theo dy ngang: 1 - G ra i dng; 2 - Hm vc idng; 3 - Cung o khng ni la (cung bi kt), thm ngm; 4 - Bn giacung (hay bn trc cung ni la - pluton); 5 - Cung ni la-pluton (ensialic,

ensimatic); 5a - Bin dng chm vy sau cung ni la - pluton ra lc a;- - -


15/39

15

+ G ra i dng (1)

G ra i dng pht trin trn mng b ht chm (mng thch quyn i dng) ccu trc khng cn xng, vi chiu cao 200 - 3000m so vi mt y ng bng bin thm vthng cao hn 3000-4000m so vi mt hm vc nc su (ngha l b k hm vc i dngdc, cn b k ng bng bin thm rt thoi). G ra i dng l ch un cong li ca v idng c thnh to do lc p ngang khi mng i dng tin v v b ht chm di cung ohoc lc a, v vy cao ca g ph thuc vo hng dc i ht chm v tui ca v idng b ht chm. B gn hm vc nc su pht trincc t gy thun dng bc, trong lc

b gn ng bng bin thm pht trin mt s t gy nghch. Cc a ho b hm vc idng gn dch v trc hm v c lc b ht chm v tiu bin.

+ Hm vc i dng (2)

Hm vc i dng hin thy l mt n v kin trc khng cn xng nm gia mng bht chm v mng chm. Hnh thi v qu trnh a cht ang xy ra ca hm vc i dng tythuc vo tc ht chm, tui (c ngha l mt ) ca mng b ht. Hm vc i dng l by

trm tch, trc tin l turbidit c ngun gc cung o. su ca hm vc c th t ti11.022m (Marian), thng su hn g ra i dng 4000m. Chiu di hm vc i dng tti hng nghn kilomet vi chiu rng khng vt qu 50-100km v thng c hnh dng vngcung li v pha i dng (mng b ht chm). Hm vc i dng hin nay c ng phngvung gc hoc mt gc nhn vi hng ht chm. Theo mt ct ngang hm vc i dng chnh thi khng cn xng vi cnh thoi, mng b ht chm thng b cc a ho, a ly dclm phc tp thm, cn cnh lc a c cu trc dng bc thang vi t gy dc. Ch mt phnhp tng i phng, y hm vc i dng (200-300m) ang xy ra qu trnh tch ng trmtch. c trng trm tch cho hm vc i dng l trm tch flish, dng flish, cc turbidit lcnguyn, tuf. Vt liu trm tch c a ra t pha lc a v sau di chuyn dc theo hm vcvi khong cch rt xa. Khng ph thuc i ht chm c t bao gi song rnh nc su kiu

hm vc i dng ch tm thy c cc trm tch rt tr (Pleistocen, Holocen) v c b dy chvi trm mt, lun nm ngang pha gn g ra i dng. gn pha cung o chng thngchui di cnh treo b li ko vo ht chm, bin dng to nn lng tr bi kt. Trm tch nhiu,nhanh hay t, chm hm vc i dng khng ph thuc vo ngun cung cp.

+ Cung o khng ni la (3) (cung bi kt)

Cung o bi kt nm pha trong ca hm vc i dng, song song vi hm vc idng v thng khng nm trc tip ra lc a m nm ra cung o ni la-pluton th giacung o khng ni la (cung bi kt) vi cung ni la -pluton xut hin mt vng gi l bntrc cung. i lc cung khng ni la khng xut hin m ch th hin mt g un cong ngm.Cung khng ni la hin nay ch yu pht trin ra ty Thi Bnh Dng v c bit ng

bc n Dng (Nicobar - Adaman - Mentawai -Nias). Cc cung ny cng c hnh dng congli v pha i dng.

Cung o khng ni la c cu to nn bi cc lng tr bi kt. Cc lng tr bi kt lcc tm, vy trm tch, phun tro, xm nhp ca v i dng c hng cm v pha lc a, phhp vi hng cm ca i ht chm.

Lng tr bi kt (acretionary prism) l mt b phn ca cung c tng trng do chuyni cc t mt mngi dng ang chui xung. Cc lng tr bi kt gm cc nm trmtch v phun tro c chia tch bi cc t gy cm dc v pha lc a. Cc t gy ny csinh ra do bong xc ca cc trm tch v ni la su nng trong mt i ht chmvs bong xc ny dn n tng trng ra pha ngoi ca cc i cung. Cc trm tch cng c th

b li ko vo trong manti dc theo cc i ht chm. Xm thc ht chm xy ra do mi mn chc dc theo phn nh ca tm mng b ht chm xung, c th c h qu ngc li ca bi kt


16/39

16

v lm cho h thng cung li v pha t lin. Tm quan trng tng i ca cc qu trnh ny lthay i ty ch v ty giai on pht trin ca cc i ht chm.

iu g xy ra khi mt dy ni gia i dng hat ng tin li gn mt i ht chm? l ti tranh lun nng bng gia cc nh a cht. Mt kh nng l dy ni ny b tiu hyvo lc giao nhau vi hm vc v t gy chuyn dng hnh thnh m chuyn ng ca n cxc nh bi s khc nhau trong chuyn ng ca hai mng hi t. Vo nm 1970 Tanya vAtwater ra m hnh nh th cho s pht trin ca t gy chuyn dng San Andreas California khi dy ni gia ng Thi Bnh Dng i vo i ht chm b ty nc M trongk Tam. Mt kh nng khc l cc dy ni gia i dng b ht xung thc s.

+ Bn gia cung (4) cn gi l bn trc cung ni la-pluton.

Bn gia cung ch xut hin nhng ni pht trin cung bi kt (cung khng ni la)nh Ty Thi Bnh Dng, ng Bc n Dng. ng phng ca bn song song vicung khng ni la v phn ln pht sinh, pht trin trn mng gm cc ca cung bi kt. Lpy bn gia cung l cc trm tch bin nng c b dy kh ln v c cu trc khng cn xng,na gn cung khng ni la l trm tch vn grauvac, cn na gn cung ni la l trm tch vnni la, c lc c phun tro xen kp.

+ Cung ni la - pluton (5)

Cung ni la-pluton pht trin trn i v lc a trng thnh (Nht Bn, Sunda,Andes), v lc a (Mariana). Kiu Mariana, Nht Bn, Sunda l kiu cung o ni la-pluton.Kiu Andes l kiu cung ni la -pluton ra lc a.

Cc h thng cung ni la -pluton (arc systems) l nhng ni c hat ng ni la chyu trn Tri t ngy nay. Cc ni la c thnh phn bao gm t bazan n felsic, trong andesit thng phong ph nht. Cc ni la cc cung ny c sn dc v bao gm cc t lthay i ca dung nham (tro ra thnh dng chy) v cc vt liu mnh vn (c phun n t ni

la nh cc mnh cng). S phun tro thay i t yu nh n n mnh lit v mt lng lnnc v bi c phun vo kh quyn trong khi phun tro. Mt s magma, trong granodiorit ph bin nht, kt tinh di su trong v to thnh cc batolit l nhng xm nhpln ca magma felsic ngui t t.

Cc l magma cung c sinh ra bn trn cc mng i xung, ni m nc c thi rat v i dng khi n chm xung, lm h thp nhit nng chy ca nm manti nm trn.Trong trng hp cc cung o nh Nht Bn, cc magma c ngun gc t manti c v nh

b nhim bn bi v lc a khi chng dng ln. Mt s khc c th l nng chy tng phn trctip ca v di (hnh 3.15, 3.16).


17/39

17

50

100

150

ng rn - V

50

100

150

ng rn - V

ng rn - Manti

Amphibol phn hu

H O2

H O2

ph

inlc

Amphibolit Eclogit

phinlc

ng rn

ng rn

Amphibolit

ng rn - Manti

Amphibol phn hu

Eclogit

H O2

H O2

su(km)

su(km)

i bin cht trao i i nng chy tng phn

Hnh 3.15. M hnh th hin v tr hnh thnh i nng chy tng phn ca i ht chm. (theo Wyllie 1984)a - m hnh lnh, b - m hnh nngD - D: ng ranh gii i kh n c ca mng v i d ng ht chm


18/39

18

+ Bn sau cung (6)

Bn sau cung phn b sau cung ni la -pluton, c th nm trn v lc a b thoi hav c mi trng lc a (kiu Andes) hoc mi trng bin (kiu Sunda) hoc nm trn v idng mi c thnh to (kiu Nht Bn) hoc nm trn v i dng tn d (kiu Marian) . su ca bn bin sau cung c th t 4000m. Phn b k lc a c tnh cht ging ra lc ath ng (thm, sn v chn sn lc a). Phn k cung ni la -pluton c th l mt i unnp chm vy cm v pha cung ni la -pluton ra lc a (kiu Andes) hoc mt hm vc nc

su cm v cung o kiu Philippin hoc l mt b dc kiu Nht Bn. Phn trung tm l bnnc su tng i bng phng su trn 3500m. Trm tch cc i b k trn rt khc nhau vngun cung cp hoc t lc a, hoc t cung ni la -pluton hoc cc khi nng n bn saucung. Cc trm tch bn sau cung o thng mi trng bin nng, bin su. Cn bn saucung kiu Andes (sau cung ni la -pluton ra lc a) th pht trin cc molas.

Cu trc v ch ht chm ca cc i ra lc a kh a dng v ph thuc vo nhiuiu kin. c trng cho i Andes Ty Nam M, mt cung ra lc a di nht hin nay cnc gi l cung nn pl s ht chm thoi ca thch quyn tr, s chim u th ca cc ngsut p nn v to ni cc cnh pha lc a (hnh 3.14.I). Cung Sunda ng Nam (hnh3.14.II) cn c gi l cung trung tnhkhng c cc ng sut y, lm cho v lc a c kh

nng b cng mng v mt t ni chung thp hn mc nc i dng. Bn di cungny thch quyn i dng gi hn chui xung vi gc dc ln hn. i vi ht chm kiu NhtBn c trng l c mt bn bin ra vi v kiu i dng hay i dng mi thnh to. Cc

s

u( k

m)

+ + + + ++ + + + ++ + + + ++ + + + ++ + + + ++ + + + + + + + + ++ + + + ++ + +

+ + ++ + + + +

Ra lc a tch cc

Nhm IIIi rift trung tm

Nhm II

Lamproit+

Nhm IIKimberlit

Nhm IKimberlit

Cht lu giu H O2

V lc aV i d ng

Hnh 14.17. M hnh khi qut ch ra cc mi tr-ng kin to v thnh phn min ngun to ra cc magma kali ni mng lc a. Nhm I:Llamproit (orendit), nhm II: Cc siu cao kali (leucitit, melilit olivin ,lamprophyr siu kali,

kimberlit mica) ca i rift lc a, nhm III: Cc siu cao kali (ca i to ni tch cc.

trachy - bazan cao K, trachyt siu cao K, tephrit leucit n phonolit leucit, minet siu cao K)

Hnh 3.16. M hnh khi qut chra cc mi trng kin to v thnh phn min ngun to racc magma kali ni mng lc a.

Nhm I: Lamproit (orendit), nhm II: Cc siu cao kali (leucitit, olivin, lamprophyr siukali, kimberlit mica) ca i rift lc a, nhm III: Cc siu cao kali (trachy - bazan caokali, trachyt siu cao kali, tephrit leucit n phonolit leucit, minet siu cao kali) ca i to


19/39

19

d liu a cht - a vt l v c t cho php theo di s m ra bin ra Nht Bn theo mc chia tch ca di thch quyn lc a ra khi ra lc a Chu . Di ny b un cong dn v trthnh cung o Nht Bn vi mng lc a Sial, tc l cung o ensialic(hnh 3.14.III).

Khi thnh to cc i ht chm kiu i dng (kiu Mariana), thch quyn i dng chn (do dy hn v nng hn) chui xung bn di thch quyn i dng tr hn (trnmng sima) to thnh cung oensimatic. Cc i ht chm kiu i dng khng c thnhto gia cc i dng m nm trong mt t hp cc cu trc rim i dng phc tp (hnh3.14.IV).

Trong tt c cc trng hp ni trn, mng chui xung u l thch quyn kiu idng. Ht chm xy ra cc i Benioff nn c gi l ht chm kiu B phn bit vi htchm kiu Atc l ht chm kiu Alpi xy ra nhng ai to ni, ni m mt mng v lc any c th chui xung bn di mt mng lc a khc.

Trong phn ln trng hp, mng i dng chui xung thng tin thng gc ti hmvc nm dc theo ra mng nm trn nhm gim thiu lc ma st khi ht chm. Khi ra mngnm trn b ngot th hng ht chm cng thay i, thm ch khin cho mng ht chm b ton mi on c th thch ng vi ht chm thng gc vi on ra mng nm trn. Tuynhin, c khi s iu chnh ny khng thc hin c v xy ra hin tng ht chm xin gc,c phn nh r nt trong kin to ca cung ni la -pluton ra lc a hoc cung o ni la -

pluton v min sau cung. c trng cho t hp kin trc trong cc trng hp ny l cc t gytrt bng dc theo phng ra mng nm trn v h thng cc kin trc p nn v cng ginc nh hng t dng cnh g. Cc h thng t gy dng bc thang khng ch hat ng nila cng c thnh to. pha sau cung ni la, ngsut tch gin lm m ra cc bn tchgin sau cung, kiu bn Adaman trn i ht chm Sunda.

trn ni n s khc nhau gia hai kiu ht chm xy ra cc ra ng v ty ilp ca Thi Bnh Dng, pha ty, ni m thch quyn i dng gi nht cm dc vo manti,

ht chm c km theo s thnh to cc cung o ni la, cc bn gia cung v sau cung. Trili, pha ng thch quyn i dng tng i tr v c mt thp (so vi cc vt liu caquyn mm nm di) cm thoi trc tip di ra lc a, ni m pha sau ai ni la thay vtch gin li xy ra p nn, to thnh cc t gy nghch, t gy chm v cc np un ngnghing hng v pha lc a. Theo nhiu nh nghin cu, nguyn nhn ch yu l h qu cachuyn dch ton cu ca thch quyn so vi quyn mm v pha ty trong khi Tri t t xoayquanh trc ca n.

Cn nhc li rng gc cm ca i ht chm, tc chuyn ng v xin hi t l ccnhn t khng ch s a dng v c im a mo, kin to v thch hc magma, trm tch, bincht... ca cc h thng ht chm. Ni chung, gc ht chm thoi l do kt qu phi hp ca

chuyn ng nhanh tuyt i ca mng trn tin ti hm vc, tc hi t mng tng inhanh, s ht chm ca thch quyn i dng c mt thp v non tr. Tc hi t mngcng nhanh th biu hin cng r tnh phn i, cng thay i rch ri hn t cc t hp magma vi-kim sang cc t hp cao kim, ri tip sang cc foid. Cung magma ra lc atch cc kiu Andes c xu hng dch chuyn v pha lc a v ni chung th hin r s phni dc v thnh phn thch hc v thch ha. nhng on gc ht chm gn nm ngang thhat ng magma cng ngng ngh. Ngc li, gc ht chm dc hn l do chuyn ng chmhoc tht li tuyt i ca mng trn, tc hi t mng tng i chm v ht chm ca thchquyn i dng gi ci c mt cao. Khi cung magma pht trin gn st hn vi hm vcv xut hin kin to cng gin gia v sau cung kh mnh (kiu Nht Bn, Sunda).

Cc iBenhioff

Biu hin r nht ca i ht chm hin nay l i Benhioff (i chn tm ng t sun 70km, rng km, di km). V.E. Khain gi l i Vadati - Zavarixki - Benhioff k nim


20/39

20

v ghi nh cng lao nghin cu i Benhioff ca ba nh khoa hc: nh a chn hc Vadati, nhthch hc Zavarixki v ngi c cng tng hp cui cng v c ng dng rng ri trongthuyt kin to mng thch quyn l Benhioff.

Ngy nay, ngi ta s dng v tr chn tm ng t, cng ng t, din nh hngng t xc nh phng ca trng ng sut chnh.

su ca i Benhioff ph thuc ch yu vo trng thnh ca mng thch quyni dng. Nhng ni i Benhioff su 600-700km l nhng ni v i dng b ht chm ctui 120-150 triu nm (vnh Ty Thi Bnh Dng); ngc li nhng ni ht chm gn trctch gin, v i dng mng v nng, tui v i dng tr hn Creta, Paleogen th iBenhioff ch su 200-300km, thm ch cn nng hn na (vnh ng Thi Bnh Dng).

Tc ht chm cng nh hng ti su ca i Benhioff. Nu tc ht chm 9-10,5cm/nm, v i dng c tui ch 80-40 triu nm th su i Benhioff vn t ti 600km.

Ngc li, nu tc ht chm 2-3,5cm/nm th du v i dng tui c 150-120 triu nm th sui Benhioff ch t 250-300km.

di i Benhioff cng t l thun vi su ca n. Theo ng phng, su cai Benhioff thay i ln. V d i Benhioff Andes, phn trung tm su 600km, song hai rau ch su ti 150-100km.

Hu nh tt ci Benhioff cm v pha lc a (mng chm), hoc cm v mng c tuii dng tr hn. Cc i Benhioff khc nhau c gc dc rt khc nhau. Gc dc ca mt iBenhioff cng thay i c th trn dc, di thoi; song cng c th trn thoi, di dc.

3.2.2. Trn chm

Bnh thng ranh gii hi t gia mng thch quyn v i dng v mng thchquyn v lc a l i ht chm v i dng di v lc a. Ch mt phn nh v trong mtthi gian ngn no v i dng c nng ln v chm ph ln min ra v lc a. Hintng gi l qu trnh trn chm. Trong hu ht v tr trn chm, v i dng thng c tuithnh to rt gn vi thi k trn chm, ngha l v i dng cha kp ngui lnh hon tonv c mt nh. Phn trn chm thng ch l phn trn ca v thch quyn i dng (trmtch lp 1, bazan v dolerit lp 2, gabroid v siu mafic lp 3). Phn di ca thch quyn idng c a xung su v bin dng mnh. Trn chm thng km theo bin cht nhitng do dng nhita ln khi phn di ca thch quyn i dng b nhn chm. phn yca mnh trn chm b milonit ha mnh. C ch a ng trn chm c th chia lm haikiu: trn chm a bn i dng v trn chm khi dng kn bn i dng.

Trn chm ra bn i dngxy ra c ra lc a th ng v ra lc a tch cc.Hnh 3.17,I l s trn chm khi dy ni i dng trn ln ra lc a tch cc (v d kiu ny

l ophiolit bn o Taitao Nam Chi L). y cc t gy chuyn dng ct v i dng cady ni gia i dng lm nhiu on, cc on trn chm ln bn o Taitao cch y 2.5- 4 triu nm. Hnh 3.17,II l m hnh trn chm ca v i dng ln ra lc a th ng. Khiv i dng ht chm di v i dng v i ht chm s tin dn v pha ra lc a thng. Phn v i dng cnh treo (cnh c cung o ensimatic) dn trt ln ra lc a thng. Hnh 3.17.III l m hnh trn chm khi ng kn bn i dng hp mi c thnh todo tch gin kiu Hng Hi, bin sau cung. C th ni rng hu ht cc a di ln ophiolit Oman,Tn Guinea, Trodoe (trn o Ship)... u c hnh thnh theo c ch trn chm.


21/39

21

3.2.3. Va mng

Cc nh a cht lun trn tr v ngun gc cc dy ni un np. James Hall, nh acht ngi M, t c tin b u tin trong vic tm hiu un np to ni. Vo nm 1859ng nhn thy rng dy ni Appalat trng khp vi mt vng m trc xy ra cc trmtch Paleozoi dy n hng nghn mt, cn min ng bng Misipisi th cc cng tui chdy vi trm mt. V l tt c cc c tch t trong mi trng nc nng nn ng phngon l v Tri t y st ln cng nhanh nh lng ng trm tch v ng nghrng nguyn

nhn ca st ln chnh l s nng ca trm tch. Trc khi c thuyt kin to mng, un npto ni c xem nh c quan h cht ch vi s tin ha ca nhng bn rng dng tuyn ccha nhng lp trm tch dy v ni la. Cc bn gi l cc a mng (geosyneclines),c hng nghn mt trm tch lp y v sau vng c nng ln v un np to ni. Vonm 1873, James D.Dana l ngi u tin ra tng rng s ln chm ca v Tri t tora cc tch t trm tch dy, sau b bin dng, bin cht, un np to ni v vng c nngln. Vo khong nm 1951 c qu nhiu kiu a mng khc nhau c nhn bit (khng phi ttc u l tin thn ca cc dy ni) n ni c rt nhiu thut ng m t phc tp c pht trintrong mt c gng nhm tng kt tt c cc kiu dng a mng. Khi chng ta thu thp thmnhiu d liu th thy rng thuyt a mng v to ni un np rt n gin, phn ln cc ai unnp to ni c lch s pht trin phc tp hn nhiu.

n gia thp k 1960, J.F.Dewey v J.M.Bird cho rng un np to ni khng cn phib p buc vo m hnh a mng truyn thng v thay vo nhiu lch s a cht khc nhauu c th xy ra khi c xem xt di nh sng ca hc thuyt kin to mng. Khi mt lc ahoc mt cung trn mng chui xung tin ti mt i ht chm, c xu hng khng li s htchm nh tnh ni c ca n. Mc d mt lng nh v lc a c th b ht chm, nhng phnln v lc a trn ln trn hoc lun xung gn mng ang chm ti (hnh 3.18). Un np vt gy phc tp xy ra trong khi va chm vi cc kin trc chnh c hng v pha mng htchm. Trong khi va mng cc on ln ca mng chm c th b x tc v c ti i hngtrm kilomet bn trn mng chm xung. Hin tng ny c gi l a di. on v b x tci khi c xem l mt tm vy. Nhiu tm vy c thy cc dy ni Alp v Appalat.

Trong v sau khi va mng, v c hai mng u dy ln v tip tc b bin dng. Kt qu cuicng ca va mng l mt lc a hoc cung c th bi kt vo mt lc a khc bng khu nidc theo ranh gii gia chng. Cc i khu (sutures) c trng bi cc b ct x mnh, bao

Hnh 3.17. Cchtrn chmI - Khi va mng gia ra lc a tch cc vi dy ni gia i dng; II- Vamng gia ra lc a th ng vi cung o ni la ensimatic; III- Khi va mnglc a - lc a do tiu bin v ng kn bn i dng.


22/39

22

gm cc tn d ca v i dng t bn trc y nm gia hai mnh lc a. Va mng cnglm bin mt i ht chm khi n tr nn b ng kn bng vt liu lc a. Tuy nhin, mt iht chm mi c th pht trin ln cn ra lc a mi bi kt.

Nh vy, va mng l ch a ng lc quan trng sinh ra cc ai un np to ni. khng phi l s kin xy ra trong chc lt m l mt qu trnh di vi nhiu dch chuynthng ng v nm ngang ng k ca cc khi v lc a trong iu kin chim u th ca nnp v nng cao chung a hnh.

Va mng lc a l kt qu ca s ng kn bn i dng hay bin ra. Nu va mng cth xy ra gia hai h thng cung, gia mt cung v mt dy o i dng, th cc h qu toni hng v nht c to ra khi mt lc a trn mng ht chm va phi hoc l mt cung ra lc

a, hoc l mt cung o trn mng chm ln. Sau khi va mng, chuyn ng ca hai mng cntip tc vi s co dn thch quyn n hng trm kilomet.

Cc ai ni va mng c ranh gii l cc ai un np v vy chm (fold and thrust belt)c gi l ranh gii kiu Alp. C ch t gy chm ni chung chim u th gn i khu,nhng xa hn mng chm ln trn li ph bin cc t gy trt bng vi cc kin trc cnggin km theo. Lin quan vi bin dng va mng thng xy ra hat ng bin cht mnh m vhat ng xm nhp do nng chy v to ra granit cao nhm. Tuy nhin, tip sau va mng c thc xm nhp v phun tro vi - kim, k n l magma kim do h qu ca s nng ln nhanhchng sinh ra ch kin to cng gin. Trong qu trnh to ni va mng phn y manti dilc a c lm dy c th b bong tch v st ln nhng ch cho manti quyn mm nng

v khi dng ln b nng chy tng phn v sinh ra magma sau to ni v c l ra khi v bnng ln v xm thc.

Va mng to ni lm bin mt hoc thu hp hn cc bn c v i dng, tuy nhin vncn gi li hoc sinh mi cc bn nhiu loi khc nhau. l:

-Bn st(remnant basin) c hnh thnh khi cc ra lc a hoc h thng cung o chnh dng khng thng, ch tht ch li, hoc khi cc lc a va vo nhau khng thng gc. Sva mng khng xy ra cng mt lc l nguyn nhn trc tip lm nng lch mng chm ln vitrm tch tip theo cc qut turbidit trong bn st v bi kt kin to ca trm tch cung ngoi.

-Bn ra (trc ni)pht trin gia cc i un np vy chm v ni mng c ai nila chm ln. Cc bn ny khng i xng v su hn pha gn ai np un - vy chm.

Chng di chuyn v pha ni mng v l kt qu ca thch quyn b on vng khi ai np un -vy chm x ti. Cc qut aluvi ny gi l molas, c trng bi tnh chu k th dn ln trn vcc khng chnh hp gia tng, phn nh s nng ln ca to ni v s lan truyn ca cc vy

Hnh 3.18. Mt ct mt ai to ni va mng (theo Condie, 1997)


23/39

23

chm v lp ph a di v pha cc bn ra. Trm tch v vt liu ni la felsic c th tch t cc bn c gii hn bng t gy trong mng lc a chm ln c lm dy trong va mnglc a.

- Cc bn, trng v a ho gia ni (intramontane basins, troughs and graben) pht trintrong hoc lin sau va mng trong hoc gn cc i va mng. Mt vi bn trong s c gil bn kiu Pannon(Pannonian-type basin) c to thnh that u bi cng gin sau cc aiun np - vy chm khi chng tip tc di chuyn vo bn ra. S bn khc c sinh ra do ktqu ca h ng nt ng sut c to ra bi va mng v tc ng ca hai mng lc a.

Cc trng a ho c lin quan vi va mng c th hoc l a ho rift cng gin(extnional rift graben) ct qua ai un np chnh, hoc l bn trt bng (strike-slip basin) songsong hoc gn song song vi ai ni. V tr ca chng c khng ch mt phn bi h ngnt ng sut khu vc c to ra bi tc ng ca hai mng lc a v mt phn bi h ngnt vn c. Kiu rift c to ra do tc ng ca va mng ny c gi l rift lc a kiu lc ath ng, nh tng c cp trn.

Nhn chung, qu trnh va mng hin nay c th tm lc nh sau (hnh 3.19):

Nu hai pha ranh gii hi t u l thch quyn lc a th cc nh sial khng b htchm vo nmanti m va mng c hc vi nhau. Qu trnh p nn mnh s sinh ra kin trc bindng v cng phc tp km theo to ni, xm nhp, phun trong to ni v ng t. Vamng hin ang tip tc xy ra ai un np a Trung Hi-Himalaya km theo cc hin tngtrn. A. Bali xem va mng l mt kiu c bit ca ht chm v gi l kiu ht chm A (Anpi).

Va mng c th xy ra gia: lc a - lc a, lc a - cung o, cung o - cung o. Vamng ai un np a Trung Hi bt u t 50-45 triu nm v trc, trong lc Timormi bt u va mng 5-3,5 triu nm v trc. Thi k ht chm kt thc (ng kn min v idng c) cng l thi k va mng bt u. Cc trm tch, xm nhp, phun tro ra lc atch cc trc mng chm v cc trm tch ra lc a th ng trc (ni mng)ca mng b ht chm u b un np, v nhu rt mnh m, to nn tm vy chng cht ln nhau. Va mng c th gy un np, to ni khi tng min trc y khng phi l ra lc atch cc, nh phn ni mng Thin Sn, Tarim, Alasan, ... hoc to cc i shear ln hai phami nm nh pamir, Silong. V d i shear Sng Hng trt ngang tri 500-600m (hnh 3.20).Song song vi un np, t gy chm nghch mnh m l qu trnh bin cht nhit ng cao,km theo nng chy v to nn l magma v vi di ch l cc batolit granit kiu S (v d cc

batolit Chu Lai tui Cambri sm, batolit Hi Vn tui Trias sm-gia,...). To ni km theo stch ng molas cc bn trng gia ni, trc ni, bn ra. Mt ai un np do va mng gmhai phn, ranh gii gia chng l suture (di ch i ht chm) vi cc i xo trn c cu tonn bi cc ca v i dng c (opholit). Phn thuc mng chm l di ch ca cc trm

tch, phun tro, xm nhp ca bn trc cung, sau cung v cng ni la -pluton (ra lc a tchcc); phn mng b ht chm l di ch cc trm tch -phun tro ra lc a th ng (t hpthch kin to rift, THTKT thm + sn v chn sn lc a). Cc thnh to molas, batolitgranit kiu S l di ch ca thi k va mng. Chng nm khng chnh hp hoc xuyn ct cc thp thuc ra lc a tch cc v ra lc a th ng.


24/39

24

Hnh 3.19. Cc bi cnh kin to mt ai va mng lc a(theo A.H.G.Mitchell v M.S.Garson, 1981)

A-Bnh , cc bn st v ai to ni va mng; B- Mt ct quabn st v hthng cung trc va mng; C- Mt ct qua ai toni va mng.1- Bn st; 2- ai chm vy trc ni; 3- Bn ra trc ni; 4-t gy trt bng; 5- Bn ni mng; 6- Bn xit p; 7- Cungni la hot ng; 8- Cung ni la ngng hat ng; 9- Cung bikt (cung khng ni la); 10- Bn trc cung ni la; 11- Cungmagma do ht chm; 12- ai chm vy sau cung magma; 13-Bn sau cung magma; 14- Cung magma ra i va mng; 15-i khu; 16- t gy trt bng ng va mng nu va mng

3 2 14 15 9 18 6

9 10 11 12 13

Ni mng Bn st r a mng chm

B

C

A

1 2

3 4

1

5

17

18 18

18

178

7

3

RAMNGCHM

NIMNG

16


25/39

25

3.3. QU TRNH KIN TO HIN NAY NI MNG THCH QUYNQu trnh kin to xy ra ni mng hin nay (chuyn ng thng ng, nm ngang, un

np, t gy, ng t, magma phun tro, xm nhp, trm tch,...) cng xy ra thng xuyn va dng, song quy m, cng lun lun nh, yu hn rt nhiu so vi ra mng thch quynv ranh gii mng thch quyn. Chuyn ng thng ng lun xy ra v u khp trong nimng song vi tc yu, c ly b (vi mm/nm). Chuyn ng nm ngang th hin mt si tch gin ban u v lc a (thi k 1 ca chu k Wilson) v thng gi l rift lc a kmtheo hot ng phun tro bazan kim, phun tro tng phn (bazan- ryolit), kimberlit (hnh3.23). Ngoi nhng i tch gin hp (rift) phn ln thch quyn cn li ca ni mng lun chutrng ng sut p nh, va do s chuyn lc ngang t i ht chm, va mng ranh gii mng.c trng cho bin dng do t gy thun listric thng xy ra ra lc a th ng trong thik u ca s pht trin (thi k rift) v cng thng km phun tro bazan tholeit. Trong nimng cng xy ra ng t yu, va cc i rift, t gy trt ngang, thun, thm ch c ralc a th ng. Hat ng magma khng ch i rift m cn ng bng bin thm idng, a i, craton. Nguyn nhn ca phun tro kiu ny (Siberi, Bocubay, dy oEmperator-Hawai...) l do cc li (Plum) manti tri ln. Hat ng magma ni mng kiu nyv cng quan trng v s c cp k hn phn cui ca mc 3.3 ny (hnh 3.21, 3.22,3.24).

Hnh 3.20. Sbin dng bn trong lc a u - do va mng gia mngn - cv u - (theo Nolnal v Taponier, 1976)

1- Cc i bin dng; 2- Cc t gy nghch; 3- Cc t gy trt bng; 4- t gy thun; 5-Phng p nn; 6- Phng tch gin; 7- Vc tvn ng ca cc mng.


26/39

26

0

50

100

150

200

v v v v vv v v v vv

v vv

V i d-ng

Min cha magma su nh Phun tro o i dng

Thch quyn(Manti ngho t ng i,

ngun ca MORB)

su magmatch ra

Quyn mm(Manti ngho,

ngun ca MORB)

Plum

in

ng

chytng

phn

Manti giu : khng ng nht do s di chuynca phn nh dung th nng chy tng phnsut 4.5 t nm.

B sung v i d ng c b ht chm, MORBb bin i do phn ng vi n c bin v trmtch i d ng (bin khi v lc nguyn).

Hnh 3.22. M hnh chi tit hnh thnh bazan oi d- ng (OIB) (Theo Wilson, 1996).


27/39

27

0

200

400

600

800 Min ngun bazan o i dng (OIB)

Lp ranh gii

Quyn mm ngho(Delepted Asthenosphere)

Thch quyn id ng nhp vomin ngun OIB

Hot spot ni mng Ni ngm

Hot spot dyni trung tm

Dy ni gia i d ng

Thch quyn i d ng

Cung o

su (km)

0

100

200

300

. .... ... . . ...

.

..

NephelinitCarbonatit

KimberlitBin cht trao i

KimberlitV

Moho

Magma Hi n-c

Bin cht trao i

Dung th

-ngn-c

-ngn-c

Quyn mm

Rift

su(km)

Hnh 3.23. M hnh thnh to carbonatit (theo Wyllie, 1989)


28/39

28

Cng cn cp t nhiu v nhng bin dng ca ni mng nh khe nt hnh tinh, cutrc vng, kin trc un np thng thy. Nt n hnh tinh u u cng thy trong ni mng,n khng ph thuc vo loi no. Chng c quan st r trn cc nh v tr. Kt qu giian nh nh v tr v lp cc biu hoa hng chung, bn ng tr chung, ng tr cho tng

phng chung ta thy chng pht trin theo 4 phng chnh sau y: kinh tuyn, v tuyn, tybc - ng nam 300-1200v ty bc - ng nam 330-1500. Hin nay cc nh a cht cho rngloi khe nt ny lin quan n tc quay ca Tri t, dn n lm bin dng hnh dng caTri t lc cng ra, lc co li. Chng cng thng tp trung thnh tng i ko di hng trm,thm ch hng nghn kilomet, rng 10-15km.

Bin dng un np chm vy thng xy ra cc ra rift, aulacogen cho t hp th ch -kin to rift, cn lp ph trn thng b un np kiu khi tng, ng qu trnh trm tch vthng c th hin r bng cc kin trc vm thy c trn nh v tr. Mt loi bin dngkhc cng rt hay gp l cc un np diapia mui, st nimng rt nhiu lm vng ln cthnh to do cc c va p ca cc thin thch vo b mt hnh tinh ca chng ta.

im nng (hotspot)

Mt trong nhng nt ni bt nht cc bn i dng l s xut hin ca cc chui oni la dng tuyn. Chui ni ting nht l chui ni bin Hawai -Emperor Thi Bnh Dng.Cc ni la ny gm c cc trung tm ni la ring r, l nhng hn o hoc ni bin (ni langm). mt s trng hp khc th cc trung tm ni la nm lin nhau to thnh cc sng ninh l cc dy Walvis v Rio Grane nam i Ty Dng. Tui ca hat ng ni la nhiuchui ni la tng dn t u ny n u kia. iu c th hin chui Hawai-Emperor,trong ni la ang hat ng ch hn ch o Hawai v tui ca hot ng ni la sau cngtng t im ny v hng ty bc. Hat ng ni la sau cng Kauai, o cc bc ca quno Hawai l gn 5 triu nm. Mt khuu b ngot cui cng ca chui ny xy ra vo 43 triu

nm v nhng ngn ni bin gi nht m by gi ang tin li gn i ht chm ty nam Alaskakhong 70 triu nm tui. Ch rng s thay i trong hng tch gin ca mng Thi BnhDng, th hin bi cc di d thng t, cng c ghi nhn khong 43 triu nm (hnh 3.21).

Da vo tui ca ni la trong mt dy vt hot sport ngi ta tnh c tc d tri camng thch quyn khong 10cm/nm, Bc M khong 3-4cm.nm, Nam M khong 3-3,5cm/nm, Chu Phi 1-2cm/nm.

Phn ln cc nh a cht tin rng cc chui ni la dng tuyn v cc sng ni phi achn c sinh ra khi cc mng chuyn ng ln trn cc im nng trong manti trn. Mt imnng c to ra bi mt plum manti, l mt khi cu manti di tng i nng dng ln ccy mng. Phn ng li s nhiu lon nhit trong nhn nng chy, cc plum manti c th c

sinh ra phn thp nht ca manti, ngay trn b mt phn chia gia nhn v manti. S mt nhitt nhn c th nung nng phn manti ln cn, lm cho n gim mt v ni ln trn xuyn quamanti vy quanh. Khi cc plum dng ln n phn manti cao nht (khong 200km su), chng

bt du chy ra do p sut gim v s nng chy tp trung ti nh plum. Cc magma sinh ra tcc plum ny c th to ra cc ni la o i dng. Khi mt mng mang ch mt ni la rakhi mt plum th ni la tt i v nh c th b xm thc, to thnh mt ni bin bng u. Cc

bng pht hot ng plum to ra cc chui ni la dng tuyn gim dn tui cho n plum, trongkhi hat ng magma plum lin tc th to ra mt sng phi a chn bao gm cc ni la ken stnhau. Cc plum tri ln bn di cc sng i dng c th sinh ra cc chui (hoc sng) ni lakp c hai pha. V d thy lncn vi Iceland v Tristan da Cunha i Ty Dng.

Cc nt ni bt trn cc lc a cng c lun gii theo thuyt plum manti, mc dkhng c xc nh r nh cc v d i dng. Cc kiu phn b dng tuyn ca cc ai nila hoc xm nhp granit tr dn theo mt hng c th phn nh chuyn ng ca mt mng


29/39

29

lc a bn trn mt plum. Lng nhit ln pht ra t v v hat ng ni la gn y cngvin Yellowstone (ty nc M) c lun gii l c plum manti. Khi mng bc M i qua trn

plum ny trong 15 nm gn y, hat ng ni la di chuyn v pha ng bc v sinh ra chuini la Sng Snake. Nu im nng ny li hat ng th ni la s di chuyn n min trungMontana trong vi triu nm ti.

Cc bazan chy trn (flood bazan) l nhng khi lng ln bazan c phun ra trongnhng vng a l tng i nh, cng c th lin quan n cc plum manti. Mt trong nhng

phun tro bazan chy trn n tng nht l bazan Decan n phun ra trong gn 100.000nm, khong ranh gii gia Kreta v Tam (65 triu nm). V d phun tro dung nham kh ngl ny xy ra khi n nm trn mt im nng Nam n Dng. Mt s nh nghin cucho rng phun tro bazan ny gy ra cc v tuyt chng hng lat v s m ln ca kh huton cu. Tng t plum cc bazan Pecmi mun Siberi c cho l nguyn nhn gy ra tuytchng cui Pecmi.

Cc plum manti cng c th gy ra s chia cc mnh siu lc a. Trong cc giai onu ca tan d, cc u ni chc ba, ni m cc sng i dng mi chm vo nhau, c th hnh

thnh trn cc plum. Hai nhnh ca u mi chc ba c th pht trin thnh cc sng i dnghat ng, trong lc nhnh th ba suy yu v tr thnh rift km pht trin. Nhng rift nh th cth tr thnh ch cho cc h thng sng chnh ra cc bn i dng ang tng trng, nh lsng Amazon Nam M.

Tuy nhin, mt s nh nghin cu cho rng bazan chy trn lin quan vi plum l nhngmin magma rng ln (LIPs - Large Igneous Provinces), cn cc trng bazan chy trn tngi nh v phn b tn mn nh ng v ng Nam trong Kainozoi th khng lin quanvi plum. Cc bazan ny xut hin cc trng nng (hot fields) bn trn cc bung nng (hotcells) trong manti nng (Miyashiro, 1986; Zonenshain, 1991), ni v khi m mt b phn camanti dng ln hoc b cch ly khi quyn mm ca cc mng, ch yu do h qu ca va mng

lc a - lc a. Martin Flower v nnk. (1998) cho rng hat ng ni la bazan phn lnChu v Thi Bnh Dng xy ra tip sau cc va mng n - Chu v Australia -Indonesia. Cc bazan sn sinh rat s gim p (decompression) ca manti khng ng nht v tnht bao gm c manti thch quyn chu nhit (RLM-refractory lithosphereic mantle) b nngchy v bin ra quyn mm trong khi b nung nng v cng mng. Cn Alan Smith (1998) thcho rng hatng ni la Miocen- T Trung v ng Nam v hat ng t gy tintrin mng Trung Hoa pht sinh t tc ng va mng n vo ra pha nam ca lc a vnm chng ln trn cc iu kin bung nng ang pht trin do hiu ng cch li ca thc hquyn nm trn to ra.

3.4. KIN TO MNG THCH QUYN V MT S VN THCH LUN3.4.1. trm tch

Theo thuyt kin to mng thch quyn qu trnh trm tch (thnh phn, b dy, kin trc,quy lut phn b ca trm tch) cc bn trm tch trong cc bi cnh kin to khc nhau cnhiu im khc nhau. Thnh phn khong vt ca ct kt cho ta mt thng s xc nh bicnh kin to to ra chng. Cc ht ct phn nh trc tip thnh phn ca cc ngun gc, vcc ngun , nh chng ta thy, c cc t hp ring bit c trng cho bi cnh kin to.Cc ht ct ch yu l thch anh, feldspat, hoc l nhng mnh vn . Feldspat v phn lnmnh vn km bn vng khi b phong ha so vi thch anh, v do ch quan trng trong ctkt c tch t trong cc bn tch cc v kin to nh l cc rift v cc cung, ni m phong ha

cc ngun cn tng i khng ng k. Ct kt cc bn bn trong ni mng ch yu l ctthch anh trn tra, cn ct kt cc i nng mng k cn vi cc rift lc a th giu feldspathn phn nh s nng ln v chn vi nhanh chng. Ct kt c t cc h thng cung pht sinh


30/39

30

ch yu t cc ngun ni la v granit, v vy phn ra gn cung ni la v sau cung ni lal cc ct kt tuf, giu mnh feldspat, mnh vn phun tro v granit.

3.4.2. magma

S phn b ca cc magma trn Tri t thay i theo bi cnh kin to. Cc bazan

chim u th cc vng i dng, andesit hoc bazan c trng cho cung i dng, cn cc magma felsic c trng cc cung ra lc a. Cc rift lc a thng cha bazan v ryolit vimt t thnh phn trung tnh. S phn b cc ni ln mi quan h nhn qu gia kin tomng vi s sinh thnh v ngun magma. Rt nhiu d liu a ha v ng v ch ra rng cc cch thnh to v cc ngun magma thay i theo bi cnh kin to, v do nh nghin cu cc cc magma chng ta c th bit c nhiu hn v cc ngun magma trong manti v v.

C ba lot magma (magmatic series) chnh c nhn bit, mi lot gm mt s nhm magma lin quan cht ch vi nhau. l cc lat tholeit vi-kimv kim. Nu cc thnh phncui (end members) felsic v mafic chim u th th t hp c gi l bimodal (lng thc).Cc kiu khc nhau trong mi lot magma c th c sinh ra bi cc mc thay i canng chy ngun v hoc l kt tinh phn on (fractional crystallisation) v cc lot magma

bomidal c th c cc thnh phn cui sinh ra t cc ngun khc nhau. Mc d cc lot magma ni chung biu din mt dy thnh phn lin tc, nhng mt s kiu c th nhiu hnhn, nh l cc tholeit trong cc lot tholeit v cc andesit trong cc lot vi kim. Cc Romatitch di do trong Arkei c th bao gm c lat magma th ba. Mc d khng c gii hn vomt bi cnh kin to no nhng mi lot magma c trng cho mt hoc hn mt bi cnhkin to. Cc i ht chm c trng bi cc lat tholeit v vi- kim. Bazan hoc andesit-bazanca lat tholeit ni chung chim u th cc cung t gy cha thnh thc, cn andesit ca latvi-kim thng chim u th cc cung cha trng thnh. Cc cung ra lc a v cc ai toni va mng ni chung c trng bi cc magam vi-kim felsic. Cc magma phun ra cc sng i dng hoc cc rift lc a. Cc magma cc craton rt him v khi bt gp th

chng u l cc thnh phn ca lat kim hoc l kimberlit.S phn b cc magma mt phn phn nh s phn b ng sut trong thch quyn.

Dng nh l mt khi lng ln magma ln ti mt t th cn phi c cc t gy trtbng hoc cng gin. Ni no xut hin cc khi lng ln ni la nh l cc sng idng v cc h thng cung, th ng tr cc ch ng sut cng gin. Rt t magma tn b mt cc ranh gii mng va chm ni m cc ng sut p nn chim u th. cc ni, cc magma kt tinh di su to ra cc xm nhp. Ch ng sut cng nh hng nthnh phn magma. Ni no ch yu pht trin cc t gy cng gin th cc magma bazan phunra vi khi lng ln. cc ch p nn, cc magma c th b chn li v chu s kt tinh

phn on mnh lit, do cc thnh phn felsic c th chim u th. S phn b nguyn t vtv ng v trong cc magma c bit cho ta bit c ngun gc ca magma v lun gii s

phn b ca chng theo thuyt kin to mng. Cc hm lng nguyn t vt thay i ng kga cc c thnh phn nguyn t chnh ton th ging nhau. V d: cc nguyn t Rb, Ba vSr thay i gp hng trm ln gia cc tholeit sng i dng v bazan kim. Cc nguyn ttng t c tp trung mnh pha lng trong khi nng chy tng phn hoc kt tinh phn onc gi l cc nguyn t khng tng hp (incompatible elements) v rt quan trng trongnghin cu s thnh to magma, thnh phn ngun v lch s tin ha ca magma. Chng may,nhiu nguyn t khng tng hp cng l cc nguyn t lu ng (mobile elements) v chng dichuyn i ngay trong cc qu trnh th sinh nh l bin i v bin cht. Trong s cc nguyn tlu ng nht c K, Rb, Cs, U, Sr, Ba, Pb v bi v tnh linh ng ca chng nn phi ch trong vic lun gii ngun gc magma vi cc nguyn t ny. Tng i khng linh ng l ccnguyn t khng tng hp khc gm cc nguyn t him (rate earth elements - REE) v ccnguyn t rt bn vng (high field strength elements - HFSE) nh Ti, Ta, Nb, Zr, Hf v Y.


31/39

31

S phn b cc nguyn t khng tng hp ni chung c biu din bng cch chunha cc hm lng nguyn t vi chondrit hoc vi bazan sng i dng v sp xp cc nguynt theo th t tng dn tnh khng tng hp trong mt ngun cm chc l manti (thng llhezolit granat) c biu din t phi sang tri trn trc honh. Cc biu thng c gil biu chn nhn(spidergrams)v c hnh gp khc phc tp. Cc ng c xu th dong

ra t u mt km khng tng hp nht ca hnh th ny. Trn biu chn nhn c th chra: 1- cc khc nhau trong cc hm lng tuyt i; 2- cc khc nhau trong cc kiu phn btng i; 3- cc d thng trong cc nguyn t ring bit. Mi biu chun ha chondritthng dng biu din s phn b cc nguyn t t him. Cc bazan t cc bi cnh kin tokhc nhau th hin s phn b rt khc bit nhau ca cc nguyn t t him. Bazan sng idng bnh thng th hin s ngho i cc nguyn t t him nh, cc bazan cung th hins thay i t nm bt bn phi hnh n c lm giu cc nguyn t t him nh, cn cc

bazan gia mng th th hin s giu ln c cc nguyn t t him tng i nh ln ton thcc nguyn t t him. S ngho i v giu ln ca Eu c gi l cc d thng Eu (Euanomalies)t hoc vng mt phn ln cc bazan, nhng c th ng k cc magma felsic.Mt biu chn nhn quan trng khc l biu chun ha bazan sng i dng bnh thng

(normal Ocean-ridge bazans -NMORB). biu ny cc magma khc nhau c th c sosnh ngay vi NMORB. Cc bazan cung chng hn c lm giu cc nguyn t rt khngtng hp gm cc nguyn t lithophil ion ln(large-ion lithophile elements-LILE) nh Rb, Th,K, Ba v cc nguyn t t him nh. Chng cng th hin s ngho i tng i Ta v Nb,trong mt s trng hp c Ti. S ngho i Ta-Nb so vi LILE ln cn c gi l thnh phni ht chm (subduction zone component - SZC). Cc bazan gia mng biu l s c lmgiu ton th cc nguyn t khng tng hp v mt s trng hp th hin d thng Ta-Nbdng. hnh nguyn t ny gi l thnh phn trong mng(winthin-plate component- WPC).

Ngoi cc biu chn nhn cn c nhiu biu a ha c m t phn bitcc magma t cc bi cnh kin to khc nhau. Chng thng c gi l cc biu phn

bit kin to(tectonic discriminant diagrams). Khng mt biu no trong nhng biu nyl hon ton thnh cng trong nhn bit bi cnh kin to, v khng nn dng chng mt mnh xc nh bi cnh kin to ca cc magma c. Ch khi s dng kt hp vi tham kho thmcc ngun thng tin khc nh l cc t hp thch- kin to, cc kiu bin cht, ccmi trngtrm tch v cc c trng bin dng th cc biu phn bit kin to mi c ch trong vickhoanh nh bi cnh kin to c xa.

Cc ng v phng x v bn vng (radiogenic and stable isotopes) c th hu ch trongvic xc nh cc ngun magma. S tng trng ca cc t s ng v con nh 87Sr/86Sr,206Pb/204Pb v 143Nd/144Nd trong cc ngun thay i theo cc t s nguyn t cha-con (Rb/Sr,U/Pb, Sm/Nd tng ng) v theo thi gian. Do , bng cch o m cc ng v phng x trongcc magma v hiu chnh tui cc c c cc t s ban u m ta c th xc nh ccc t s cha-con ca cc ngun. Bng cch s dng cc magma tui khc nhau ta cng c thquan trc cc thay i thnh phn ngun theo thi gian. Cc ng v bn nh oxi, lu hunh vcacbon cng c th c dng xc nh tnh cht cc ngun magma v cc ng v ny khng

b nh hng ng k bi cc qu trnh magma nh kt tinh phn on hoc nng chy tngphn.

S dng cc phng php phn nh bi cnh kin to v tnh cht cc ngun magma nitrn, chng ta c th vch ra mi lin quan gia cc magma vi cc bi cnh kin to nh sau:

- Cc bazan phun ra cc sng i dng (Ocean-ridge bazans - MORB) ch yu ltholeit vi nhiu mc st gim LILEv cc t s 87Sr/86Sr thp. Mc bin i nhit thpca MORB do b sung LILE gia tng theo s gia tng khong cch t cc sng i dng.

- Cc magma trong mng c sinh ra cc o i dng v cc rift lc a, ngoi racn c mt t di cc craton. Chng ch yu thuc v lot tholeit hoc kim v c th l


32/39

32

bimodal. Cc kimberlit xut hin cc craton cha cc th t manti v c th cha kim cng,chng dng nh c sinh ra su 200-300km. So snh vi OMRB hoc vi chondrit thcc magma trong mng c lm giu LILE, REE v HFSE.

- Cc magma sinh ra cc i ht chm thuc v cc lat tholeit hoc vi-kim v cthnh phn i ht chm (subduction zone componets - SZC), tc l cn kit Ta-Nb so vi LILE.

- Mt s ni la (v granit) cung c th th hin s tng hm lng LILE theo su i ht chm (s phn cc thnh phn) v phn ln cc ni la cung thay ithnh phndc theo ng phng ca cung.

- Cc magma c sinh ra cc ai to ni va mng ch yu l cc grranit vi-kim(leucogranite) vi SZC v l sn phm nng chy tng phn ca cc trm tch hoc ca cc khc trong v.

- Cc granit c chia ra bn loi chnh: 1- kiu M l plagiogranit t ophiolit cn kitLILE v c sinh ra bi kt tinh phn on ca MORB; 2 - kiu I l cc batolit granit t cccung hoc cc ai to ni va mng c sinh ra ch yu bi kt tinh phn on ca CAB (bazan

vi-kim) v IAB (bazan cung o); 3- kiu S l cc granit cao nhm c th cha cordierit, csinh ra so nng chy tng phn ca cc trm tch cc ai to ni va mng; 4 - kiu A l ccgranit sau kin to c lm giu cao d LILE, REE v HFSE c th c sinh ra do nng chytng phn v di.

- Cc bazan sng i dng (MORB) c sinh ra do nng chy tng phn ca mantitng i c lm giu trong cc plum dng tri hoc trong thch quyn c lm giu.

- Cc bazan i ht chm c th c sinh ra do nng chy tng phn ca cc siumafic c lm giu trong nm manti. Mc d s kt tinh phn on ng vai tr ch yu trongs tin ha ca cc magma i ht chm, nhng mi yu t nh cc trm tch b ht chm, snhim bn do v lc a, s nng chy tng phn ca lc a v s tn ln magma c th ng

gp vo cc magma .- Mt thnh phn i ht chm (SZC) c th c sinh ra do thot cht bc ca mng ht

chm trong LILE c lm giu trong nm manti (v sau tr thnh ngun ca CAB -IAB)trong khi Ta-Nb c gi li trong cc pha st t i trong mng . Do s that cht bc camng ht chm c hon thnh mt trc ni la nn SZC-manti b ko xung cc su lnhn do i lu hoc s ko l ma st dc theo mng ht chm trc khi nng chy c th xy ra.

- Hat ng magma bimodal c th c gy ra do phn on cht lng mt bungmagma phn i; s kt tinh phn on trong cc andesit thng thng khng c phun lnhoc trong mt khuynh hng bo th dn ti s di docc thnh phn felsic-mafic trongcc bn cung; hoc l do hai ngun magma khc nhau (manti v v).

- Cc d liu a ha v cc ng v cho thy manti khng ng nht cc t l, thay it vi mt n 104km, nhiu b phn c tui n vi t nm.

- Cn c ti thiu l bn, c th l su hoc nhiu hn, ngun cha manti thnh phn cht gii thch cc t s nguyn t khng tng hp v ng v trong cc bn i dng. Ccngun cha c th bao gm: 1- manti nguyn thy (primordial mantle-PM) l manti khng h bthay i v ha hc t khi Tri t c kt li; 2 - manti b suy kit (depleted mantle-DM) lmanti tri qua mt hoc nhiu thi k trch chit magma v l ngun ca MORB; 3 - manticao U/Pb (high U/Pb mantle-HIMU) l manti c t s U-Th/Pb cao v l ngun ca mt s nila o i dng; 4- cc thnh phn manti c lm giu khc nhau gp phn vo cc ngunca bazan trong mng.


33/39

33

Hnh 3.25. Cc m hnh i lu trong manti (theo M.Wilson, 1898)

- Cc ngun manti c lm giu gm: 1- thch quyn b bin cht trao i; 2- v tgy b ht chm c th l ngun ca manti HIMU; 3- manti c trn ln cc trm tch b ht chm;4- thch quyn lc a b bong tch.

- C hai m hnh tranh chp nhau cng c a ra gii thch ngun gc v s phnb khng ng nht ca manti. l m hnh manti phn lp (the layered mantle model) trong manti trn (b suy kit) v manti di i lu mt cch ring r v m hnh nho khuy plum(the plum pudding model) ph hp vi d liu a vt l thin v s i lu ton th manti (hnh3. 25).

3.4.3. bin cht

S chn vi cc trong v Tri t gy ra hot ng bin cht tin trin khi cc chus gia tng so vi s gim nhit . V cc phn ng bin cht xy ra nhanh hn s gia tng sovi s gim nhit , nn cc tp hp khong vt bin cht c th ghi li ch P-T cao nht mcc tri qua. S nng ln v xm thc sau gip cc nh a cht c th trc tip nghin cucc bin cht vn b vi lp di cc su khc nhau trong v, nhng nay l ra trn mt t.Cc cha cc tp hp khongvt bin cht b bt gi mt s su chn vi, hay l

mc bin cht. Mt t thay i v khong vt gi l bin cht git lic th xut hin trongkhi nng ln, nhng cc thay i ni chung c th nhn bit chng my kh khn nh nghincu cc c trng kin trc ca cc . Bin cht tin trin km theo s mt nc v cc cht


34/39

34

bc, vi mt s terran bin cht cao hu nh khng c nc. Cc bin i a ha khc cng cth i km vi bin cht mc d cc thay i hm lng nguyn t chnh c xem nh khngng k.

Cc i gia tng mc bin cht c th c phn loi thnh cc tng bin cht(metamorphic facies) biu th cc khong gii hn ca p sut nng, nhit v hm lngnc trong v. C nm tng bin cht khu vcchnh c phn nh. Tng zeolit (zeolitefacies) c trng bi s pht trin ca zeolit trong cc trm tch, cc ni la v phn nh nhit di 2000C v cc su vi lp t hn 5km. Tng phin lc (greenschist facies) ctrng bi s pht trin ca clorit, actinolit, epidot v albit cc ni la, muscovit v biotit cc pelit. T hp tng phin xanh(blueschist facies) to thnh cc p sut cao (>5kbar)nhng nhit thp (250C/km) v c trng bi cc khong vt nh andalusit, cordierit v silimanit; Lot tng psut trung bnh phn nh cc gradient a nhit trung gian (10 -250C/km) c trng bi disthen,granat; Lot tng p sut cao (100C/km) c trng bi glaucophan, jadeit v lawsonit.

Cc ai bin cht p sut thp tui no cng c, nhng chng c bit ph bin ccteran Arkei. Cc ai bin cht trung bnh cng dc m t cc min v mi tui nhng chng

khng ph bin Arkei. Cc ai xanh xut hin u tin vo Proterozoi mun v khng phbin cho n sau Paleozoi gia. Cc teran ny c thnh to pha hm vc ca cc h thngcung ng vi mt ng a nhit tt xung cc i ht chm. S vng mt ca chng ccteran trc proterozoi mun c th phn nh cc gradient a nhit cao hn bn di h thngcung trong Tin Cambri.

S kt tinh bin cht xut hin ko nhit ca cc tr nn cao hn mt gi tr ti hnno . V vy, bin cht khu vc xut hin ni no nhit ca v kiu lc a c nng lntrn quy m khu vc do bt c nguyn nhn no. Nhit nng ln trong v xut hin cc bicnh kin to khc nhau v nhng l do khc nhau v c khng ch bi nhiu nhn t nhchiu dy v thnh phn ca v, hm lng v s phn b ca cc nguyn t phng x, dngnhit t manti n v, tnh dn nhit ca cc , s c mt ca cc xm nhp magma, cc chuynng ca cc cht lu nhit dch, cc hiung nhit ca cc th a cht khc v tc xmthc.

Cc bi cnh kin to chnh b nung nng quy m khu vc v do b bin cht khuvc gm:

- Cc i tch gin y bin: cc qu trnh bin cht y c gy nn do thm thunc bin qua cc i nt n vo trong mt ct ophiolit su 2-3km n mc lp gabro v cnhng trng hp ring bit cn su hn nhiu, t n mc siu mafic. Nc bin chuixung su b un nng v gy ra bin cht tng ng vi bin i lc nhng mc tng trnca v i dng v tng amphibolit trong lp gabro di. Khi nc nng c lm giu cckh magma thm thu i ln th trong phn trn ca mt ct ophiolit b bin i nhit dch ngk v c bit b ra la. Ni ng ra th bin cht v i dng khng phi l ng ha. Mttrong nhng xu hng c trng nht ca n l cc mafic mt i CaO v thm vo Na2O.


35/39

35

Kiu bin cht ny c gi l spilit havspilit thcl cc bazan i dng b bin i vbin cht tng zeolit thuc lot tng p sut thp.

- Cc i ht chm: mt s ra lc a tch cc c v lc a rt dy nn dn ti tch tnhit phng x. Cc ra lc a tch cc khc v phn ln cung o trng thnh c v lc ady trung bnh. Cc cung o v ra lc a tch cc thng c magma xuyn ln rm r lm tngnhit v gy bin cht khu vc.

Cc xm nhp c th xp vo hai loi chnh: gabroid v granitoid. Cc magma gabroidsinh ra trong manti trn v c th xuyn vo trong v.

Cc xm nhp gabroid chuyn mt lng ln nhit t manti n v, gp phn lm nhit v tng ln. Chc hn nhng xm nhp nh cc magma gabroid xut hin ch yu trong vdi c mt tng i cao v c th l l do ti sao gabro tng i him trn b mt khu vc ny. v di, s nng chy tng phn c th sinh ra cc magma gabroid m sau dng ln v gia v v trn lm tng nhit gy nn bin cht khu vc cc su nh.

Trong lc cc phc h bi kt cc hm vc c th c a xung cc su ln

b bin cht p suy cao. cc khi bi kt nhit thng ch tng n trung bnh v cmng i dng ht chm nm di chng. Kt qu l c iu kin bin cht p sut cao, nhit thp. Nu c mt phc h bi kt cn su trung bnh hoc nng th cciu kin p sutva, nhit thp hoc p sut thp c th xut hin, hoc c th khng c bin cht g c.

Nh vy, i ht chm xut hin ai bin cht sng i gm c cao t s P/T cung vthp t s P/T hm vc nm song song vi nhau dc theo ra lc a. Miyashiro cho rng vngai bin cht cao P/T l cc i hm vc c xa, cn ai bin cht thp P/T l ai xm nhpgranitoid v ni la cung ra lc a hoc cung o. Bin cht hai ai ny chc l xy ra ngthi.

- Cc ai va mng lc a: va mng lc a thng lm tng chiu dy v do un np,

t gy chm v cc qu trnh c hc khc. Trong v c lm dy nh vy th s tch t nhitphng x c th gy ra s tng cao nhit , dn ti kt tinh bin cht di su. V chng, vamng lc a thng gy ra hat ng xm nhp m cg gp phn lm tng nhit quy mln, gy ra hoc tng cng s kt tinh bin cht.

Trc khi va mng lc a th bn i dng gia hai khi lc a ang ti gn nhau cth b chui xung dimt trong hai lc a to thnh mt i ht chm. Bin cht cao t sP/T c th xut hin i hm vc nh m t trn. Tip , sau khi bn i dng honton c tiu th th lc a c tr trn mng ht chm c th bt u ht chm vo bn dilc a kia. iu gy ra bin cht cao t s P/T khi lc a ht chm v cc lp trm tchnm trn. Nh c tnh ni c ca khi lc a ht chm m s ht chm dng li ngay sau

v s nng cao c th bt u. i ht chm mng lc a pha ty dy Alpi (ht chm kiu A)cho thy cc t hp khong vt c trng cho cc p sut cao nhiu hn cc i ht chm mngi dng (ht chm kiu B) cc khu vc xung quanh Thi Bnh Dng. iu c ngha lkhi lc a ht chm c tnh niln cao hn lm cho cc bin cht c nng ln cao t su ln hn.

Dewey J.F. (1988) chia ai to ni va mng ra 5 pha kin to m mi mt pha trong c trng bi s phi hp cc s kin kin to, magma, bin cht, a mo v a tng c dnra sau y.

Trong tin trnh pha u tin xy ra s lm dy v km theo s pht trin cc t gychm v trt bng, s thnh to cc t hp bin cht cha phin glaucophan v disthen do

bin cht p sut cao-nhit thp trn nn gim gradient a nhit. Trong tin trnh pha ny snng cao c b ng tnh bng cc gc v lm cho bt c mt s cng gin no c gy rabi nn p thng ng u b gii hn bi mc v.


36/39

36

Pha th haic trng bi nn p chm chp, trong qu trnh s gin nhit lm mngdn lp dn bin nhit (thermal boundary -phn t nht ca thch quyn di) v tng gradienta nhit. S lm mng dn lp bin nhit c th dn n s lm dy v tip theo, nu nn pxut hin km vi pht trin cc i t gy trt bng. Nu nh thi k ny kh di (chng hn40 triu nm phn trung tm Appalach) th s gin nhit to ra bin cht tin trin sau kin to,

s nung nng v, xm nhp cc granit bnh thng v granit kim sau kin to.Pha th babt u t s ph hy t bin s i lu ca lp bin nhit v c trng bi

s nng ln nhanh chng ca gradient a nhit, s tng nhit ng p nhanh chng, s bin chtnhit cao tin trin v cc xm nhp thnh phn felsic sau kin to. S cng gin xut hintrong tin trnh pha ny dn ti s pht sinh sp c trng cho pha th t.

Pha th txy ra vi vic tng gradient nhit do cng gin v lm mng thch quyn,dn ti s nng chy tng phn manti v tng cng hat ng magma felsic. S xm nhp cckhi lng ln magma mafic vo trong v cung ng ngun nhit b sung lm xut hin bin chttin trin nhit cao v nng chy v to ra cc magma mafic. S b sung nhit tip theo c thlm xut hin cc diapir lherzolit manti nhit cao, n ln trong qu trnh pha cng gin th

t. S st xung nhanh chng c trng cho pha ny ch yu to ra s tch t cc trm tch lca, tuy nhin nhng ni cc lc cng gin tng cng v tip tc sp th s st xung cth tip tc c di mc nc bin, khi bin tin c th xy ra t t hoc t bin. Khi cc lctc ng ln ranh gii cc mng l nn p th s cng gin c cc kin trc chm vy lm cn

bng. nhng ni cc lc ranh gii l ko cng th s sp trng lc gy ra cng ginc cn bngbi cc chuyn ng mng phn k v c th dn n tch gin sau cunghocchia tch cc lc a.

Pha kt thcl giai on th gin thch quyn sau qu trnh cng gin, trong qu trnh pht sinh s phc hi nhit v co rt lp bin nhit, gim st gradient a nhit v hat ngmagma, h nhit ng p v bin cht git li.

Bn cht, s bo tn v phn b cc bin cht cc ai to ni ph thuc vo dilu v tng quan gia nm pha to ni ni trn. C ch quan trng bo tn cc bin chtcao l s cng gin sp lm cho cc kt tinh mc di c a ln mc trn, sau chng c th l ln trn b mt do xm thc hoc do chm vy.

S phn tch cc m hnh bin cht trong bi cnh va mng ch ra rng du hiu ctrng nht ca kin sinh va mng l s xut hin bin cht phn i cc kiu disthen-silimanit vandalusit-silimanit. Trong bin cht p sut thp khng nht thit phi thay th theo thi gian

bin cht sm, p sut trung bnh nh xy ra trong phn chia giai onpht trin bin cht cato ni va mng.

-i cng gin lc a: cc i cng gin v m rift lc a nh phm vi bn trng v

dy ni (the basin and Range province) ty Hoa K c trng bi s i km dng nhit cao,tc l c tn ti cc nhit cao trong v di gy ra kt tinh bin cht. cc khu vcnh th s nung nng v xut hin do lm mng thch quyn (bao gm c v) khin cho vt liuquyn mm nhit cao dng ln, do sinh ra v dng ln cc magma trong manti v trong v.

- Mt s ai bin cht khu vc, nh ai Pyrenne, gn y c xem l mt i cng ginc bn trong lc a. Cc ai to ni Paleozoi (Hercyn) Ty u c nhiu phc h bin chttng granulit. Tui phng x ca t nht mt phc h khng phi l Paleozoi mu n m lPaleozoi sm (Caledon). Trong cc ai , Paleozoi mun l thi gian p nn v v sinh ra bindng v l thi gian to ni, trong khi Paleozoi sm li l thi gian bin cht tng granulit, ckm theo cc pha xm nhp granitoid. Weber (1954) a ra gi thuyt rng trong thi gian

Paleozoi sm s m rift lc a xut hin bn trn mt d thng manti v nhit c chuyn tmanti n v di to ra bin cht tng granulit v cc xm nhp granitoid km theo.


37/39

37

Mt chui s kin gy ra s thnhto v ph by cc phc h bin cht tng granulitkiu ny c Weber m t nh sau. S cng gin v lc a lm mng v do m rift dn v tograben v trn v gin do v di. S m rift trn v i km vi s m rift trong mantithch quyn nm di, lm tng s dng ln ca vt liu manti thch quyn nng n ranh giigia manti v thch quyn. Cc magma bazan sinh ra do nng chy tng phn vt liu quyn

mm c th xm nhp vo trong v. S nung nng mnh lit bi vt liu quyn mm v ccmagma to ra bin cht tng granulit trong v di 7-11kbar v 700-8500C y v dykhong 30-40km. S nung nng cc trong v to ra cc magma granitoid.

Trong khi cc qu trnh xy ra di su th cc lat trm tch Paleozoi c tip tchnh thnh. iu c ngha l khng xy ra s nng ln kin to, v c th tn ti cc qutrnh cng gin v khng to ra s dn dy v. Trong thi gian Paleozoi mun xut hin p nnv, to ra cc lp ph a di v cc kin trc un np. Hot ng bin dng ny tc ng ln cc bin cht tng granulit v cc xm nhp km theo chng vn hnh thnh t trc. Pha nnp lm dy v lc a v gy ra cc hat ng bin cht v xm nhp mi. S nng ln vxm thc tip theo lm l cc phc h bin cht tng granulit ln trn b mt.

3.5. KIN TO MNG THCH QUYN V VN SINH KHONG

3.5.1. Rift i dng

Nh s dng nh chp bin su v cc tu ln nh m nhiu trng nhit dch cnhn bit cc sng i dng. Cc tu ln cho php quan st v o c trc tip trn y bin. cc sng Gapalagos v Juan De Fuca, cc mnh nhit dch rng t 500m n 1600m v nmdc theo h thng khe nt di 500-2500m. Trng nhit dch TAG sng i Ty Dng (260

bc) xut hin dc theo mt i t gy dc vch pha ng ca thung lng rift gia sng. Ncthat ra t cc trng ny c nhit ln ti 3000C. Cc mch nc nng pht trin khu bit nhng vng y bin tr nht v xut hin dc theo cc on sng tch gin c nhanh ln chm.Mi trng nhit dch c nhiu ng x mc ln cao n 10m bn trn y bin. Cc khong vttch t trong mui cc ng x ch yu l Fe, Cu v sunfur Au vi mt t anhydrit v silic khngnh hnh. Cc nc nhit dch l acit, giu H2S, l cc ngun chnh ca Mn, Li, Ca, Ba, Si, Fe,Cu v Au. Cc kim loi ny hoc c tch t trong cc ng mui hoc vi cc trm tch gn ccming mch.

Nc nhit dch phun ra dc theo cc sng i dng l nc bin c di chuyn quav i dng nng vi cc gradient nhit 1500C/km. Nc bin chc l c di chuyn bi si lu qua phn trn ca v thm thu, c nung nng di su v that ra dc theo cc khent trong rift trung tm. S that nc lm chit tch cc kim loi t v i dng v lm bini v bng cch b sung H2O v cc kim loi nh Mg. Khi phun ra y bin th cc nc nhit

dch ngui i nhanh chng v tng pH, do lm tch t cc sulfur v sulfat.3.5.2. Rift lc a

Mt trong nhng biu hin chnh ca cc khong tch dng phn lp l cc rift lc a.Cc khong tch ny khng nm cng vi cc magma m li xut hin trong cc cacbonatv chc l c tch t trong nc bin c di chuyn ti cc bn rift. Cc nguyn t t him,

Nb, U, Th, Ba, P, Sr v halogen c tp trung trong carbonatit v cc magma kim khc cmt mt s rift lc a. Cc granit xm nhp trong nhng giai on cui ca m rift v thngi cng vi Sr v fluorit. Cc khong tch Cu dng phn lp xut hin trong cc phin st vct kt rift nh cc khong tch di ng Zambia. ng chc c ngun gc t cc bazan .Cc evaporit l cc khong tch phi kim loi quan trng c tm thy mt s rift.

Xem xt v i dng c th thy c hai khong tch trong ophiolit: cc sulfur Cu -Fedng khi kiu Cyprus v chromit dng ht u. Cc qung kiu Cyprus xut hin nh l cckhong tch dng phn lp trong cc lp bazan cu gi. Cc qung ny c v nh l cc khong


38/39

38

tch nh kh c thnh to bi cc ming, mch nhit dch dc theo cc sng i dng nhmt trn. Cc khong tch chromit dng ht u c to thnh trong cc phn t ophilit v cckin trc tn d cho thy chng l cc sn phm ca kt tinh phn on.

3.5.3. Cc h thng cung ni la pluton thuc i ht chm

Cc khong tch kim loic nhiu c ra lc a tch cc ln cung o. Phn ln cckim loi c bn (Zn, Cu, Mo, Pb), cc kim loi qu (Ag, Au) v cc kim loi khc (Sn, W, Sb,Hg) c tm thy trong cc mch nhit dch c thnh to cc h thng cung. Nh s xmthc tiptheo m nhiu khong tch sa khong ca cc kim loi ny c mt mt s vng a l.Cc mch nhit dch thng i km vi cc ni la v xm nhp granit, ni m chng l cccht lu giai on cui c ngun gc t cc magma cung b phn d. Cc khang tch

porphyr Cu, Mo, Sn cng c to thnh cc h thng cung. Cc khong tch phn tn trongcc hm lng qung thp nhng c khi lng ln trong granit porphyr b bin i l cc ngunquan trng ca Cu v Mo ty nam Hoa K v dy Andes. Cc sulfur dng khi kiu Kurovo(Cu, Pb, Zn) rt quan trng trong cc chui bn gia cung v sau cung, ni m chng c tothnh do s nh kh ca bazan i dng. Cc khong tch U, V, Cu trong cc trm tch mu

xut hin mt s bn trc cung li nh trong cc trm tch mu Mesozoi cc nguynColorado.

S phn i ca cc khong tch kim loi c m t trong cc Tam mun Andes. i v pha t b n nhng su ln hn ca i ht chm th gp cc i chnh sau:cc khong tch Fe bincht trao i tip xc; cc mch Cu, Au v Ag; cc khong tch Cu -Mo;cc khong tch bin cht trao i tip xc v mch Pb-Zn-Ag; cc khong tch porphyr v mchSn v Mo. Cc i c cho l c gy ra do gii phng tin trin ca cc kim loi t mng chui xung, vi Sn n t su khong 30km. Cc d liu a ha v ng v u ng h quanim chung cho rng cc khang tch nm i ht chm bt ngun t mt s kiu phi hpgia mng i xung v nm manti nm trn. Cc kim loi di chuyn i ln t cc magma v cc

cht lu c tp trung trong cc pha magma hoc nhit dch mun.3.5.4. Cc ai to ni va mng

Cc khong tch kim loi kh di do cc ranh gii va mng, ni c loi bi cnh cng tnti, ph thuc vo khong cch t ai chm vy v giai on tin ha. Ngoi ra, cc khang tchgi hn i cng vi cc t hp ophiolit, cung, craton v rift lc a cng xut hin cc i vamng. Cc khong tch Sn v W i cng vi granit sng mu va mng Hymalaya v to niHercyn, cn cc mc v su hn th c cc khang tch Fe v Ti i cng vi anorthosit. Nhiu qu (ruby, sapphyr) cng c tm thy trong cc bin cht cao hoc trong syenit nephelinng kin to cc ai to ni va mng. Trong cc bn tin x ven ra th c th c cc khangtch c ngha kinh t ca sulfur Pb-Zn-Cu v trm tch mu cha U-V-Cu.

3.5.5. im nng v ra lc a th ng ni mng

C t khang tch kim loi dc thnh to cc craton v ra lc a th ng hin i c bit. Tuy nhin,cc thnh to Au-U sa khong v st phn di l nhng th d ca cckhong tch c thnh to trong cc bn craton Tin Cambri. Trong s cc khong tch phi kimloi c to thnh cc vng craton c kim cng trong cc ng n kimberlit v cc sa khongi cng, bauxit, cc khong tch Ni laterit v cc evaporit.

3.5.6. Khong sn nng lng

Cn phi c mt vi yu t trong bt k bi cnh kin to no sn sinh v tch t cchydrocarbon nh du v kh t t nhin. u tin, s bo tn vt cht huc i hi phi c s

di chuyn nc bin hn ch ngn cn oxi ha v phn gii. Cn c gradient a nhit cao bin i vt cht hu c thnh du v kh. Cui cng, cn c cc iu kin kin to nh to


39/39

39

nn cc by cho hydrocarbon tch t. Mt vi bi cnh kin to c th c tim nng p ngc cc i hi ni trn.

C du v kh c to thnh cc bn trc cung v sau cung l cc ni to by vbo tn vt cht hu c cng nh c ngun a nhit gip bin i vt cht hu c thnhhydrocarbon. Cc bin dng mun hn, thng i cng vi cc va mng, to ra loi by kintrc v a tng m trong hydrocarbon tch t. Mt ngun quan trng ca s thnh tohydrocarbon l cc bn trc ni. Cc tch t du kh khng l vng vnh Persic c tothnh trong cc bn trc ni ngoi vi nm trng vi to ni Arabia-Iran trong Tam.

Phn ln tr lng du kh trn th gii c thnh to hoc bn trn craton hoc ccra lc a th ng. S m ra cc h thng rift lc a n mtbn i dng dn n giai onkhi nc bin di chuyn vo trong thung lng v bc hi vt qua lng nc bin chy volm cho cc evaporit tch t. Mi trng cng c trng bi s chu chuyn nc khng cncn c gii hn v tch t vt cht hu c v evaporit ngng li. Cc gradient a nhit cao

bn di cc rift ang m ra v p lc tng ln do cc trm tch vi lp khin cc vt cht hu cbin thnh du v kh. giai on mun hn, cc lp mui trong lot evaporit v khng c tnh

n nh v trng lc nn c th tri ln thnh cc vm mui, by du v kh. Du v kh cng cth b by trong cc by kin trc hoc a tng khi chng di chuyn ln ng ph li s tngp sut v nhit di su. Ph hp vi m hnh ny l cc d liu thu c t cc gingkhoan Hng Hi, tng ng vi mt giai on sm ca tin ha i dng. Cc ging khoanny bt gp cc hydrocarbon nm trng vi cc mt a nhit cao v vi tng mui dy n 5km.Vng quanh bn i Ty Dng c mi tng quan a l v a tng cht ch gia tch tevaporit v hydrocarbon.

S sinh ra hydrocarbon trong cc bn trn craton cng c th lin quan n cc qu trnhkin to mng. Vic tng tc tch gin y bin v chiu di sng i dng c th gy ra

bin tin, dn n tch t cc bn trong craton. S gim st tc tch gin gy ra bin li, to

ra cc bn c s chu chuyn gii hn, do vt cht hu c v cc evaporit c tch t. Cc btchnh hp cng pht trin trong giai on ny. S chn vi v nung nng vt cht hu c trongcc bn trn craton gip sinh ra hydrocarbon, cc vm mui cng nh cc bt chnh hp c thcung cp cc by chnh tch t.

Than c thnh to hai bi cnh kin to chnh: cc bn craton v bn trc ni. than c th thnh to th cc di tch thc vt phi nhanh chng b vi lp trc khi chng kp

phn hy v s vi lp nhanh chng xy ra cc m ly c nhiu cy ci. Bin tin ph binrng ri trong Kreta c bit thun tin cho cc m ly to than trong cc vng trn craton. Ccm ly trong cc bn trc ni ni chung l phn ca cc bn h ln v cc than ph bin trongPaleozoi mun nh Trung u. Cc phin chy c th c tch t trong nhng iu kintng t, nh cc phin chy trong cc bn trc ni Tam sm ng Utah.

Cc ngun nng lng a nhit xut hin dc theo cc sng i dng vi Iceland l mt biuhin b mt duy nht ca sng. Cc ngun a nhit khc xut hin trng vi cc im nng (nh cng vin yellowstone), cc h thng cung (nh vng Taupo, New Zenland) v cc rift lca (nh Jemez-New Mexico).

Quá Trính Kiến Tạo Hiện Nay Theo Thuyết Kiến Tạo Mảng Thạch Quyển

Documents

Transcript of Quá Trính Kiến Tạo Hiện Nay Theo Thuyết Kiến Tạo Mảng Thạch Quyển