Organizata Jo-qeveritare Emancipimi Civil Ma NdrysheEC MA NDRYSHE

TETOR, 2014

QENDRA HISTORIKE E PRISHTINËSNUMËRON DITËT E FUNDIT

HyrjeI.Përmbledhje ekzekutive

II.Historiku i bërthamës së qytetitVenitja e Prishtinës së dikurshme

III.Rëndësia e Qendrës HistorikeAty ku zë fill një qytet

IV.Gjendja aktualeQendra e 'pa dukshme'

V.Zhvillimet nga viti 1978Kufijtë e lëvizshëm

VI. Kaosi i ndërmjetëmBoshësi veprimesh insitucionale, aktivitet i shtuar ndërtimor

VII.ProblematikatAty ku fillon dhe s'perfundon përgjegjësia

IX.RekomandimetMë keq se asnjeherë, më vonë se kurrë

Referencat

EC Ma Ndryshe

Organizata Jo-qeveritare Emancipimi Civil Ma NdrysheEC MA NDRYSHE

RAPORT HULUMTIMI Qendra Historike e Prishtinës numëron ditët e fundit Autore: Flaka Xërxa, arkitekte

OJQ Emancipimi Civil Ma Ndryshe (EC Ma Ndryshe)Rr. Saraqët 5, 20000/Prizren ~ Perandori Dioklician 14 (kati V), 10000 Prishtinë

www.ecmandryshe.org ~ info@ecmandryshe.org ~ 038-224-967 & 029-222-771

Ky raport është përgatitur në kuadër të projektit “Transparenca online e komunës sëPrizrenit, Mamushës dhe Prishtinës”, i përkrahur financiarisht nga Ambasada e

Mbretërisë së Bashkuar në Prishtinë

2.

Hyrje

Qendra Historike e Prishtinës dhe monumentet esaj janë në shkallë të lartë të rrezikshmërisë.Shkatërrimi nga faktori njeri vazhdon çdo ditë.Institucionet përgjegjëse lënë të kuptojnë se kanëzgjedhur heshtjen si formë mos-veprimi. Ky raportështë një thirrje për veprim sa më të shpejt.Degradimi i bëthamës historike është dukevazhduar me të madhe, duke alarmuar se përruajtjen e tipareve dalluse të dikurshme të saj kanëmbetur figurativisht edhe pak minuta kohë.Padyshim se kërkohet një vullnet për mobilizim përshpëtimin e asaj që ka mbetur.

Në bërthamën e Prishtinës, gjendja rezulton të jetëalarmante. Zona Historike e dikurshme u emëruaherë Qendër Historike e herë Qytet i Vjetër1. Porpavarësisht risive në emërtime, qasja për trajtimine saj nuk rezultoi të jetë e ndryshme, e aq mëtepër e qëlluar. Ky raport sjell në pah të dhënahistorike lidhur me bërthamën e qytetit, mënyrënse si u trajtua ajo ligjërisht e në raport meplanifkimin urban. Kufijtë e lëvizshëm të saj dhestatusin që ajo gëzon momentalisht. Raporti nëmes tjerash nxjerr si problematika kryesore:mungesën e bashkëveprimit ndërinstitucional,mungesën e kufijve të definuar të zonës,mungesën e statusit ligjor të zonës, statusin epërkohshëm të dhënë për objektet2 në mbrojtje sidhe aktivitetin ndërtimor brenda zonës.

Mos përmbushja e obligimeve ndaj trashëgimisëkulturire sot shihet kudo në mjediset urbane, poredhe rurale. Veçanërisht qytetet janë sulmuar mendërtime të pakontrolluara dhe shkatërrime tëvazhdueshme të vlerave të trashëgimisëarkitekturale. Urbanizmi kaotik ka gllabëruarqendrat urbane të Kosovës. Për këtë përgjegjësiafillon nga institucionet përgjegjëse për shkatërrimine pamëshirshëm të asaj që na takon të gjithëve,ndërsa nga kjo përgjegjësi nuk duhet amnistuar asqytetarët.

Udhëzuesi për Trashëgiminë Kulturore definondisa nga kriteret themelore lidhur me rëndësinë etrashëgimisë kulturore, si: rëndësia historike dheestetike, rëndësia shkencore dhe hulumtuese sidhe rëndësia shpirtërore dhe shoqërore.3 Por,pavarësisht shtresimit të shumëfishtë të rëndësisësë saj, trashëgimia kulturore mbetet jashtëprioriteteve të shoqërisë sonë. Ajo për më tepër1.Përgjatë këtij raporti, përdoren dy terme për t’iu referuar bërthamëshistorike të qytetit. Me “Zonë Historike” nënkuptohet bërthama historike edefinuar sipal Planit Urbanistik Detal të vitit 1978, ndërsa me “QendërHistorike” nënkuptohet bërthama historike e definuar sipas Planit Strategjik tëZhvillimit Urban të Prishtinës, i vitit 20012.Në këtë raport, termi “objekt” i referohet trashëgimisë ndërtimore që gëzonmbrojtje ligjore, ose ka potencial për ta fituar këtë status.3.''Udhëzues për Trashëgiminë Kulturore'', dokument i prodhuar brendakornizës së projektit 'BE/KE-Përkrahje për Promovimin e Diversitetit Kulturornë Kosovë', 2012

është duke u përdorur si instrument për qëndrimetë ndryshme politike, promovim të ideologjivefetare, keqpërdorim të parasë publike dhe arritje tëinteresave personale apo të grupeve të caktuara.Qendra Historike e Prishtinës nuk përbënpërjashtim, e për më tepër mund të konsiderohetsi njëra nga rastet më të rënda të degradimit nëKosovë. Ky raport flet për ditët e fundit të QendrësHistorike të Prishtinës dhe e artikulon thirrjen efundit për të shpëtuar atë që ka mbetur nga kjozonë.

Të intervistuarit, përfaqësuesit e institucioneve dhebashkëpunëtorët e tjerë në përpilimin e këtijraporti, kanë folur me entuziazëm se si QendraHistorike e Prishtinës do të mund të rivitalizohej nëformën më të mirë të mundhshme. Qytetarët evjetër të cilët i kemi takuar kanë kujtuar menostalgji rugët e dikurshme e dyqanet e një kohe.Por pa u dorëzuar në idenë se këtë përjetim ua kamarrë dikush përgjithmonë. Ne besojmë bashkëme ta se Prishtinën e vjetër nuk mund ta marrëaskush nga ne. Ajo ekziston në kujtimet e secilit,qofshin ato edhe fiktive. Për hir të kujtesëskolektive, nevojitet një mobilizim i përgjithshëmdhe sa më i shpejtë, madje duke shfrytëzuar edhemësimet e këqija nga zhvillimet e viteve të fundit.

I.Përmbledhje ekzekutive

Trashëgimia kulturore mbetet ndër kapitujtpothuajse të venitur të kujtesës sonë. Vlerat epatjetërsueshme dhe të trashëguara ndër breza ijanë nënshtruar shkatërrimit, proces në të cilinakterët rëndom janë të pa ndëshkuar. Tashmëështë i harruar fakti se trashëgimia kulturore ështëe të gjithëve dhe si vlerë duhet të ruhet nga tëgjithë, me obligimin parësor që t'i përcillet brezavetë ardhshëm. Në këtë mënyrë, theksi nuk bievetëm te ruajtja e vlerave të trashëgimisë, pornjëherit te përkushtimi për ngritjen e një sistemi tëvlerave, i cili do të kishte ndikim të drejtpërdrejtënë përmirësimin e mjedisit urban, ngritjen ekapaciteteve për investime ekonomike, zhvillimsocial dhe kulturor.

Nocionet mbi trashëgimisë kulturore të definuaranë Ligjin për Trashëgiminë Kulturore, përkatësishttrashëgimia arkitekturale, trashëgimia arkeologjike,trashëgimia e luajtshme dhe ajo shpirtërorembeten përgjithësisht të ngujuara në letër, si pjesëe një dokumentacioni, i cili nuk u jetësua përqëllimin parimor të tij: njohjen, promovimin dheruajtjen e vlerave.4

Për fatin më të keq Ligji për Trashëgiminë4.Ligji per Trashegiminë Kulturore është miratuar në vitin 2008, në bazë tëKornizës Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme në Kosovë, dheështë në shfrytëzim deri në aprovimin e Ligjit të ri për Trashëgiminë Kulturore.

5.''GABIM PAS GABIMI, Analizë mbi gabimet e panumërta dhe tëvazhdueshme në trashëgiminë kulturore'', EC Ma Ndryshe për Forumin 2015,fq.126. ''Konventa për Mbrojtjen e Trashëgimisë Arkitekturale të Evropës'', miratuarmë 3 tetor 1985 në Granadë, Spanjë dhe hyrë në fuqi më 1 dhjetor 1987;dokument ligjor në nivel ndërkombëtar për harmonizim të rregulloreve mbikonservimin, zhvillimin dhe integrimin e trashëgimisë arkitekturale në vendetevropiane.7. "Qendra Historike" e Prishtinës numëron ditët e fundit, Raport Preliminar,Mars 2014,http://www.onlinetransparency.org/repository/docs/Qendra_Historike_e_Prishtines_-_raport_preliminar.pdf

3.

Kjo ishte qendra e dikurshme e Prishtinës, e karakterizuarme përqëndrimin e permbajtjeve publike të cilat rrethoheshinme objektet e banimit. Dominonin kupollat dhe vertikalet eobjekteve të religjionit, minaretet.

Struktura e dikurshme e qytetit oriental ishte e konceptuarne rrugët e ngushta të cilat gruponin shtëpitë individualeduke formuar kompozicione 'mahallash'.

Në Qendrën Historike të Prishtinës u aplikuan metodologjishkatërruese dhe degraduese, duke filluar nga misioni përtë sjellur modernen nën moton "Ta rrënojmë të vjetrën, tandërtojmë të renë".

Kulturore, Ligji për Planifikimin Hapësinor, si dhePolitika e Konservimit të Integruar të TrashëgimisëKulturore si pjesë e legjislacionit, nuk kanëndihmuar aspak të forcimin e bashkëveprimit ndër-institucional. ''Në nivelin qendror, Ministria eKulturës, Rinisë dhe Sporteve dhe Ministria eMjedisit dhe Planifikimit Hapësinor i kanë hartuardhe miratuar të gjitha ligjet dhe politikat erëndësishme pa e involvuar njëra-tjetrën''.5

Se zhvillimet kanë shkuar për të keq, flasin edheqasje të tjera të gabuara në lidhje me vlerësmindhe mbrojtjen e trashëgimisë kulturore nëpërgjithësi dhe asaj arkitekturale në veçanti.Bazuar në Konventën për Mbrojtjen eTrashëgimisë Arkitekturore të Evropës, palët tëimplikuara në marrjen e masave mbrojtëse janë tëobliguara që të përfshijnë mbrojtjen e trashëgimisëarkitekturale si objektiv kyç në planifikimin urbandhe rural, të avansojnë programet për restaurimindhe ruajtjen e trashëgimisë arkitekturale, tëmundësojnë që ruajtja, avansimi dhe përmirësimi itrashëgimisë të jetë karakteristikë e rëndësishme epolitikave kulturore, etj.6

Ky raport ndalet në Qendrën Historike tëPrishtinës, në shqetësimin për të dhe për tëardhmen e saj. Duke analizuar zhvillimet e funditnë këtë zonë, rëndësinë historike, vlerat etrashëgimisë arkitekturale që ndërthuren brendakufijve joekzistues të saj, të pathënat lidhur metrajtimin e gabuar të qendrës historike në dydekadat e fundit; raporti tenton të pasqyrojëgjendjen e rëndë dhe të artikulojë urgjencën përintervenim të menjëhershëm për të shppëtuarpjesën e mbetur nga kjo zonë.

Raporti është bazuar mbi shqyrtimin e publikimevetë deritanishme mbi Qendrën Historike tëPrishtinës, observimin e gjendjes në terren,intervistat me zyrtarët institucional, marrjen eopinioneve nga profesionistë të fushës si dheanalizat krahasuese nga rajoni. Raporti ndalet nëidentifikimin e problematikave kryesore dhepërfundon me konstatimet dhe rekomandimet.7

Nga elaborimi i hollësishëm i gjendjes së tanishmetë kësaj zone, analizat në terren dhe intervistat meprofesionistët, raporti përfundon me një sërërekomandimesh drejtuar insitucioneve

4.

përgjegjëse, organizatave të shoqërisë civile dheqytetarëve. Rekomandimet kryesore të raportitjanë: ndërprerja e përkohshme e të gjithaaktiviteteve ndërtimore në zonë; rishqyrtimi ipërgjegjësive institucionale; angazhimi i eksperëvepër valorizimin e gjendjes aktuale në terren;definimi i kufijve; definimi i statusit ligjor të zonësnë përgjithësi dhe objekteve në veçanti; hartimi iplanit të Konservimit; aplikimi i qasjes së integruardhe në fund, por jo më pak e rëndësishme,promovimi i rëndësisë së trashëgimisë kulturorepër komunitetin.

II.Historiku i bërthamës së qytetitVenitja e Prishtinës së dikurshme

Rrëfimi për Prishtinën fillon me Qendrën Historiketë saj. Të dhënat tregojnë se kjo zonë është ndërtë vetmet pjesë të strukturës urbane që ka vleraautoktone dhe mjedisore të trashëgimisë kulturore.Nga koha kur përmendej si "fshat", e deri nëkohën e formësimit të kryeqendrës së ditëve tësotme, Prishtinës i parapriu zhvillimi i përqendruari bërthamës së qytetit. I shtrirë në mes të dylumenjve, qyteti u zhvillua ndër shekuj duke udalluar për indin e rrugëve, objektet publike, atofetare, çarshinë, kullën, hamamet, shtëpitëindivuduale e padyshim edhe për lëkurëpunuesit,qeleshepunuesit, kazanxhinjtë, vorbëtarët,cergaxhinjtë e të gjithë zejtarët e saj.

Ekzistojnë të dhëna të ndryshme mbi historikun ePrishtinës, varësisht nga burimet. “E tërë periudhae ekzistencës së saj është e shënuar përmes disaudhëpërshkrimeve që prej shekullit të XIII-të, kurpër herë të parë përmendet si vendbanim irëndësishëm, dhe tutje, si qytet i panairevetregtare me shumë hane, çarshi të mbuluara meshumë dyqane, si pikë tregtare e rëndësishmemidis Selanikut e Sarajevës, e deri në përfundimine Luftës së Dytë Botërore kur ajo shpalletzyrtarisht kryeqendër e Kosovës dhe merr primatine një pike të rëndësishme ekonomike kulturore tëlegjitimuar”.8 Mirëpo, sipas ark. Gjejlane Hoxhës,Prishtina (dhe me këtë i referohemi bërthamës sësaj), është më e vjetër se kaq.9

Rëndësia e Prishtinës, sipas saj, ndërlidhetpikërisht me Qendrën Historike si qendër ezhvilluar urbane shumëfunksionale, me atribute tëjetës shoqërore, ekonomike, edukative, politikedhe kulturore.10 Kjo Prishtinë idilike sot përjetohetvetëm në fotografitë e mbetura, si pjesë e njëkujtese të patjetërsueshme. Struktura e dikurshme8. "Trashëgimia e Prishtinës'', CHwB, Trashëgimia kulturore pa kufij, Kosovë,2008, fq.69. Bazuar në rezultatet e dalura (në shtresimet arkeologjike) nga projekti iMKRS lidhur me hulumtimin e datimit të Prishtinës, arsyeja e mospublikimi tëtë cilit dokument mbetet të shqyrtohet në të ardhmen10. Qendra Historike e Prishtinës, Thirrje për konservim, Gjejlane Hoxha,Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Kulturore, Shtator 2011

e qytetit ishte e koncentruar në bërthamën mepërmbajtje publike, prej së cilës shtriheshin rrugëte ngushta, të cilat gruponin shtëpitë individuale,duke formuar kompozicione 'mëhallash'.11

Rëndësia e Qendrës Historike qëndronte nëçarshinë e qytetit që shtrihej mu në pjesënqëndrore të saj, si dhe dy indet urbane që kaloninmes përmes kësaj zone, 'divanjolli' dhe indi lindje-perëndim. “Më 1662 Prishtina veç posedonte zonëtregtare të mbuluar, kishte çarshinë dhe hamaminsi dhe 11 hane dhe rreth 300 dyqane”.12 Zhvillimi ihovshëm i Prishtinës vazhdoi edhe më tej, duke emarrë primatin e kryeqendrës si dhe atë të qytetitmë të madh prej Selanikut e gjer në Sarajevë.

Mirëpo, ajo që e bën të njihet jo për të mirë ështëtrajtimi i saj politik dhe kulturor ndër dekada. NëPrishtinë u aplikuan metodologji shkatërruese dhedegraduese, duke filluar nga misioni për të sjellëmodernen nën moton "Ta rrënojmë të vjetrën, tandërtojmë të renë", e duke vazhduar meshkatërrimet e vazhdueshme të cilat vazhdojnë tëndodhin edhe sot. Me Prishtinën u eksperimentuashumë herë, duke tjetërsuar identitetinkarakterizues të saj dhe duke dërguar deri nëdevastimin e vlerve ekzistuese.

Çarshia si qendër kulturore, shoqërore, zejtare,tregatare dhe administrative e qytetit u shkatërruame qëllimin e ndërtimit të zonës së readministrative, duke humbur në këtë mënyrëkarakteristikat historike dhe mjedisore të pjesësqëndrore të qytetit.13 Mbetjet nga kjo valëshkatërrimesh konsistojnë në tri xhamitë brendakufijve të dikurshëm të zonës historike, hamamet,sahat kullën, shtëpitë individuale dhe objekte tëtjera të karakterit publik.

III.Rëndësia e Qendrës HistorikeAty ku zë fill një qytet

Që hapësira është protagoniste e arkitekturësështë gjykim i paluhatshëm. Është relativ vlerësimii një tërësie arkitekturale që sot shohim në qytetettona, varësisht nga perceptimet tona individuale!Por është e pakontestueshme rëndësia që qendrathistorike kanë për vetë kompozicionin e qyteteve.Ato u krijuan pa përkushtim ndaj të rregulltës,parimeve arkitekturale apo gjykimit për vetëhapësirën. U strukturuan pothuajse spontanishtdhe çdo interpretim i sotëm mbi këto tërësi

11.Termi 'Mahalla' nënkupton grupe shtëpish të orientuara rëndom me vizuranga rrugët e ngushta, me oborre të rrethuara me mure të larta; secila mahallëposedonte objektet me karakter publik. Referuar në 'Arhitekture Bosne i put usuvremeno', D.Grabrijan, J. Neidhardt, Ljubljana, 195712."Trashëgimia e Prishtinës'', CHwB, Trashëgimia kulturore pa kufij, Kosovë,2008, fq.2113.Plani Urbanistik Detal i Zonës Historike të qytetit me qendëe tregtare'',Pjesa Tekstuale, Enti Urbanistik i Komunës së Prishtinës, 1978

5.

Ilustrim 1. Paraqitja skematike e çarshisë së Prishtinës''Arkitektura tradicionale-popullore e Kosoves'', Dr.Sc. Flamur Doli

Rëndësia e Qendrës Historike qëndronte në çarshinë eqytetit që shtrihej mu në pjesën qëndrore të saj.

Berthama e Prishtines ishte e veshur me petkun emahallave, objekteve të kultit, krojeve, kullave, shtëpive medoksate e të gjitha elementeve të tjera të arkitekturësorientale.

kompozicionale mund të luhasë ndjeshmërinë qëbanorët e dikurshëm e kishin ndaj hapësirës.''Përvoja hapësinore e mirëfilltë e arkitekturëszgjatet në qytet, në rrugë dhe në sheshe, nërrugica dhe në parqe, në stadiume dhe nëkopshte, kudo ku vepra e njeriut ka kufizuar disa‘boshllëqe’ pra ku ka krijuar hapësira tëmbyllura''.14

Qytetet tona nuk do të krijonin vizionin që sot ekanë pa qendrat e tyre historike, të cilat pikërishtnë shekujt e pushtimit osman u mveshën mepetkun e çarshive, mëhallave, objekteve të kultit,krojeve, kullave, shtëpive me doksate e të gjithaelementeve të tjera të arkitekturës orientale. Kyndikim u mishërua me autoktonen, duke prodhuarvlerat më të larta të trashëgimisë kulturore që sot ikemi. Këtu bëhet fjalë edhe për vetë mënyrën ejetesës.

Shkathtësitë të cilët i kishin banorët e qytetevetona për ushtrimin e zejeve, krijuan nevojën përpërvetësimin e konceptit të pazareve, çarshive tëmbuluara dhe të hapura, të cilat rëndom u krijuanpërreth rrjedhës së lumenjve. ''Pazari ishte treguesi vërtetë karakterizues për cilësimin qytet të njëqendre të banuar, ku zhvillohej mbarë veprimtariazejtare dhe njëkohësisht kryhej shitja e prodhimitartizanal''.15

Gjakova, Prizreni, Peja, Mitrovica dhe Prishtinacilësoheshin si qendra banimi me theks të veçantënë zhvillimet administrative të cilat zinin vend rrethçarshive të tipologjive të ndryshe, në dyqanet e tëcilave ushtroheshin zejet që tërhiqnin vizitorët dhekalimtarët. Ndërsa rreth e rreth tyre zhvillohejjetesa me të gjitha atributet e një qytetetërimi tëzhvilluar, nga shtëpitë individuale e deri temedresetë e bibliotekat.16

Rëndësia që qendrat historike kanë në kontekstinhistorik dhe përmbajtësor arkitektural bëri që ato tëshndërrohen në pikat më të dëshirueshme përinvestime dhe përfitime të anshme në aspektinekonomik në dy dekadat e fundit. Si rezultat ikësaj, duke mos qenë të mbrojtura juridikisht, nëto u intervenua nga investitorë të ndryshëm, tëcilët joshën banorët e shtëpive individuale qëdhanë në këmbim pronat e tyre, duke flijuar kështuedhe pjesë të trashëgimisë kulturore. Intimiteti qërrugët e dikurshme në këto qendra të siguronin,sot janë zëvendësuar me ndërtime të reja që kanëhumbur sensin e masës në arkitekturë. ''Qendrathistorike të Prishtinës, Prizrenit e Gjakovës sotpothuaj nuk ekzistojnë, pasi janë përfshirë ngandërtimet e reja dhe të pakontrolluara pas lufte,krahas dëmeve shkatërruese të shkaktuara gjatëluftës''.17 Në këtë kontekst, padyshim theksi bieedhe mbi Prishtinën.

14."Si ta kuptosh askitekturën'', Bruno Zevi, DITURIA 2013, fq.3515.''Banesa qytetare kosovare e shek. XVIII-XIX, Prishtinë, 200616.''Çarshitë në qytetet e Kosovës, koncepti urbanistik dhe arkitekturor'',E.Mulolli, P.Diplome, 201317. ''GABIM PAS GABIMI, Analizë mbi gabimet e panumërta dhe tëvazhdueshme në trashëgiminë kulturore'', EC Ma Ndryshe për Forumin 2015,fq.11

7.

IV.Gjendja aktualeQendra e 'pa dukshme'

Që nga shkatërrimi misionar i pas Luftës së DytëBotërore, Qendra Historike e Prishtinës kaloi në'procese' të shumta të ndryshimeve. Fillimisht përhir të revolucionarizmit dhe sjelljes së 'modernessë kushtëzuar'. Masa intime u zëvendësua mebulevarde, e çarshia e dikurshme u propozua që tëzëvendësohej me Planin Urbanistik Detal të vitit1978. Periudha e para lutftës së vitit 1999 dhesituata e lirisë së posa arritur pas këtij viti kanëdhanë kontributin e vet në zhvillimet në këtëqendër. Qeverisja lokale e Prishtinës nuk kishtestrategji të qartë veprimi, duke krijuar hapësirë qëshumë faktorë të ndikojnë gradualisht në zbehjene Zonës Historike së dikurshme.

Degradimi i vazhdueshëm i Qendrës Historiketë Prishtinës - Grupmoshat më të vjetra tëPrishtinës, kanë shumë pak të kujtojnë ngaPrishtina e dikurshme. Ajo që është duke ndodhurnë Qendrën Historike të Prishtinës është shumëlehtë e identifikueshme nga komuniteti i gjerë.Disa shtëpi janë në rrënim e sipër, të tjerat janëdjegur me apo pa qëllim, ndërsa dita ditësstrukturat e vjetra po zëvendësohen me ato tërejat. Restaurimet në disa objekte publike dhefetare po vazhdojnë duke nxitur kritika përkorrektësine profesionale dhe juridike tëintervenimeve në to. Gjendja e objekteve brendakufijve të Zonës Historike të dikurshme ështëshqetësuese. Gjendja e objekteve dikur në mbrojteshtetërore po përkeqësohet dita-ditës. Trajtimi indryshëm i fasadave ballore, aplikimi i materialevejo-adekuate, trajtimi jo-adekuat i përmbajtjeveafariste në përdhesë janë duke e degraduarvazhdimisht këtë zonë. Por këto përcillen edhe meintervenime të tjera madhore, siç janë ndërtimet eobjekteve të reja që tentojnë t'i korrespondojnëarkitekturës bashkëkohore, e që në fakt, itjetërsojnë vlerat ekzistuese të trashëgimisëkulturore.

Heshtja e insitiucioneve dhe profesionistëve -Përderisa Qendra Historike e Prishtinës poshkatërrohet, institucionet dhe profesionistët,pothuajse janë në heshtje të plotë. Për QendrënHistorike është duke u shkruar shumë pak dheqytetarët, përveç asaj që mund ta shohin dhepërjetojë vetë, nuk provokohen aq shumë as nga

mediet. Për më tepër, mungon edhe promovimi ivlerave ekzistuese të trashëgimisë kulturorebrenda "Zonës Histotike" të dikurshme. Heshtja epërgjegjësve ka ndikuar edhe në mungesën einteresimit dhe vetëdijes së duhur të qytetarëvepër vlerat e trashëgimisë kulturore. Nuk janë tërralla rastet kur vet banorët e pronave të mbrojturakanë ndikuar në degradimin e vlerave ekzistuesetë ndërtesave.

Venitja e kujtesës kolektive - Koha ka bërë qëgjeneratat e reja, por edhe te vjetrat të kenë pakçka të kujtojnë nga trashëgimia kulturore dhe urb-arkitekturale e kësaj zone. Mungojnë publikimet,aktivitetet kulturore dhe përgjithësisht njoohuriapër ekzistimin e vlerave në këtë zonë. Mungoninterpretimi i këtyre vlerave edhe nga insitucionetshkollore. Shkatërrimi i kësaj zone ka dërguar mësë shumti në shkatërrimin e kujteses kolektive.Vlerat ekzistuese dhe ndjenja e përgjegjësisë përruajtjen e tyre është luhatur. Kujtimi për Prishtinëne dikurshme tashmë është venitur.

18. Bazat e Konzervimit për ''Qendrën Historike'' të Prishtinës, BE/KE-Përkrahja për Promovimin e Diversitetit Kulturor në Kosovë, Prishtinë, Dhjetor2012

19.Plani Urbanistik Detal i Zonës Zejtare miratuar në vitin 1978, Pjesatekstuale, Ref.:05-024-45294, Komuna e Prishtinës, Mars 2014, fq. 420.Plani Urbanistik Detal i Zonës Zejtare miratuar në vitin 1978, Pjesatekstuale, Ref.:05-024-45294, Komuna e Prishtinës, Mars 2014, fq. 321. Bazat e Konzervimit për ''Qendrën Historike'' të Prishtinës, BE/KE-Përkrahja për Promovimin e Diversitetit Kulturor në Kosovë, Prishtinë, Dhjetor2012, fq.13

10.

V.Zhvillimet nga viti 1978Kufijtë e lëvizshëm

Gjendja aktuale e Qendrës Historike të Prishtinësnuk mund të shpjegohet pa analizën e zhvillimevenëpër të cilat kaloi që nga viti 1947, kur për hir tëmarrjes së primatit si kryeqendër politike eadministrative e Kosovës, Prishtina u desh tësakrifikonte thelbin e traditës së dikurshme.Mirëpo, edhe pse pjesa më e madhe e asaj që epërbente bërthamën e qytetit u shkatërrua(ironikisht, duke u demoluar nga vetë qytetarët),meqenëse munguan fondet për realizimin e tëgjthë fushatës prishës-ndërtuese, një numër iveprave të arkitekturës tradicionale arriti tëmbijetonte. Ato u cilësuan dhe u shpallën simonumente kulturore. Për këtë arsye, PlaniGjeneral i vitit 1951 e shpalli këtë zonë nëmbrojtje, si zonë historike. Me të njëjtën rëndësi,kjo zonë u trajtua edhe me Planin Gjeneral të vitit1964. Kthesë në planifkimin urb-arkitektural tëkësaj zone bën Plani Urbanistik Detal i vitit 1978,si vit për t’u shënuar në aspektin e zhvillimit tëbërthamës së Prishtinës.18

Planifikimi urban në zonë - Plani detal urbanistiki vitit 1978, hartuar nga Enti për Urbanizëm iPrishtinës, duke vlerësuar strukturën ekzistueseurbane dhe në bazë të koncentrimit të objekteve tëvlerësuara në mbrojtje, ka vërtetuar kufijtë e ZonësHistorike. Kjo zonë ishte ndër më delikatetkrahasuar me të gjitha projektet, planifikimin e tëplanifikimin e të cilave po e bënte në atë kohë Entiper Urbanizëm i Prishtinës. Ark.Shqipe Nixha,ligjëruese në Departamentin e Arkitektuës nëUniversitetin e Prishtinës, e cila e ushtronteprofesionin e arkitektes në atë kohë në këtëinstitucion, tregon se kjo zonë për një kohë të gjatëu la si 'zonë e bardhë', në të cilën nuk planifikohejasgjë, krahasuar me zonat e tjera përreth, të cilaveu ishin punuar Planet Urbanistike Detale. Kjo përshkak të kompleksitetit të trajtimit të saj.

Sipas përshkrimit në ''Planin Urbanistik Detal tëZonës Historike të Qytetit me Qendër Zejtare'',vendimi për të punuar Planin Urbanistik Detal tëkësaj zone erdhi pasi që nga Plani Gjeneral i vitit1951, kur edhe ishte përcaktuar bërthamahistorike, nuk ishte ndërmarrë asnjë veprim përposadaptimeve dhe intervenimeve sporadike nëinfrastrukturën themelore.

Në këtë mënyrë ishtë bërë mbledhja dhe analiza eshënimeve të nevojshme, analiza e zonës sëpërfshirë, përcaktimi i karakteristikave të tërësivetë veçanta, valorizimi i fondit ndërtimor si dhe ishte

dhënë zgjidhja e variantës më të përshtatshme përzhvillim të mëtutjeshëm hapësinor. Ndër caqetkryesore ceket te jenë: ruajtja e trashëgimisëhistorike dhe vlerave ambientale të kompleksit;rekonstruimi, restaurimi dhe revitalizimi i pjesesqëndrore të Zonës Historike; revitalizimi iobjekteve ekzistuese dhe tërësive të cilatposedojnë vlera arkitekturale si dhe rikthimi ikujtesës së çarshisë përmes qendrës së re zejtareku do të koncentroheshin të gjitha veprimtaritëzejtare, të ri-aktivizoheshin veprimtaritë tregtaredhe të stimulohej ekonomia e vogël.

''Inventarizimi ka treguar që kjo hapësirë, pasrrënimit të çarshisë së vjetër, është e vetmja tërësie qytetit, e cila përmban në vete vlerat autoktonedhe ambientale të trashëgimisë ndërtimore''.19 Nëbazë të kritereve të parashtruara të vlerësimit gjatëinventarizimit në këtë kompleks janë dalluarobjekte me vlerë monumentale të kategorizuaranë: objektet e pavarura me vlerë monumentale,tërësitë e objekteve të pavarura me vlerëambientale si dhe objektet në kundërshtim meambientin. Për këto të fundit grupi punues kishtekonstatuar se janë objekte të cilat nuk kanë ndonjëvlerë të caktuar të trashëgimisë arkitekturale përshkak se përfaqësonin rëndom anekse tëobjekteve ekzistuese, ndërtime mbi themelet evjetra apo objekte të ndërtuara pa leje ndërtimi.

Plani Urbanistik Detal i vitit 1978 i jepte rëndësi tëveçantë ndërtimit të qendrës zejtare, e cila do tëkufizohej me tregun e qytetit. ''Me tretman të tillëdo të sigurohet në këtë hapësirë përjetimi ipërbashkët, formimi i mesit atraktiv për vizitorët,zhvillimi i aktiviteteve zejtare, prezentimi folklorikdhe vlerat tjera ndërtimore të kësaj hapësire, tësigurohet tregëtia, hotelieria... gjegjësisht nëkuptim të plotë të zhvillohen elementet turistikedhe të ekonomisë së vogël në pjesën qëndrore tëqytetit ''.20

Plani i pa realizuar i vitit 1978 solli tentativa të tjerapër të ristrukturuar këtë zonë. ''Plani i ri gjeneral, imiratuar në vitin 1987, githashtu i konfirmoiparimet themelore lidhur me mbrojtjen etrashëgimisë ndërtimore në Zonën Historike tëpromovuara në aktet e mëparshme. Kufijtë epërkufizuar të zonës ishin vizatuar me saktësi nëpasqyrën grafike të saj''.21

Në ndërprerjen e procesit të planifikimit urban dhejetësimit të atyre që ishin në fuqi, ndikuan vitet epas luftës së fundit në Kosovë, pa lënë anash

22.Qendra Historike e Prishtinës, Thirrje për konservim, Gjejlane Hoxha,Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Kulturore, Shtator 201123.Bazat e Konzervimit për ''Qendrën Historike'' të Prishtinës, BE/KE-Përkrahja për Promovimin e Diversitetit Kulturor në Kosovë, Prishtinë, Dhjetor201224.Shqipe Nixha, Profesoreshë pranë Universitetit të Prishtinës, Fakulteti iNdërtimtarisë dhe Arkitekturës; shkëputje nga intervista e realizuar përqëllime të raportit25.Burbuqe Hydaverdi, Komuna e Prishtinës, Drejtoria për Urbanizëm;shkëputje nga intervista e realizuar për qëllime të raportit

11.

edhe ndikimet e regjimit të dhunshëm të viteve të'90-ta. Mirëpo, në vitin 2001 zona u përfshi nëPlanin Strategjik të Zhvillimit Urban të Prishtinës.''Mjedisi tradicional historik - Prishtina e Vjetër, mepërbërje monumentesh dhe ansamblesh tëshumënumërta, e pozicionuar përgjatë arteriesrrugore të qendrës së qytetit, është pjesë integralee qytetit modern të Prishtinës''.21

Përpjekjet për të ndërmarrë masa parandaluesendaj kanosjeve enorme në këtë zonë vazhduan.Vetëm në vitin 2006 u iniciua procesi i hartimit tënjë plani rregullativ për të ashtuquajturin "Qyteti ivjetër" i Prishtinës, kufijtë e të cilit korrespondoninme kufijtë e Zonës Historike nga Plani UrbanistikDetal i vitit 1978, me sipërfaqe afërsisht 26hektarësh. Mirëpo, ndryshimet pasuan me planin eri rregullativ të vitit 2009, me zgjerimin e kufijve tëdikurshëm të zonës në 42 hektarë (prej 26 hektarësa ishin).22

Ekspertët e vënë në diskutim arsyen e shtimit tëkësaj sipërfaqeje. Sipas Gani Gashit, nga Institutipër Mbrojtjen e Monumenteve të Kosovës, kyzgjerim është i paarsyeshëm për faktin se disapjesë nuk e meritojnë të jenë në kufijtë e sotëm tëQendrës Historike. Gashi i referohet në veçantipjesës veriore të kësaj zone. Të njëjtin mendim endan edhe ligjëruesja Shqipe Nixha, e cila thotë seky vendim është i ngutshëm. ''Vlerësimet nëtrashëgiminë kulturore janë procese që zgjasinshumë dhe ku duhet vepruar me shumë kujdes.Në këtë rast është dashur që së pari tëidentifikohen objektet të cilat meritojnë të jenë nëmbrojtje dhe në bazë të përqëndrimit të vlerave tëevidentuara, të përcaktohen kufijtë''.23

Por Burbuqe Hydaverdi, nga Komuna e Prishtinës,shtimin e kësaj sipërfaqeje e arsyeton sipreventivë për mos lejimin e ndërtimeve të lartarreth kufijve 20 hektarësh të Qendrës Historike tëPrishtinës. ''Sipërfaqja e shtuar në veri të kufijveekzistues është shtuar në cilësinë e një 'tamponzone' në të cilën do të lejohet ndërtim jo më i lartëse përdhesë dhe katër kate (P+4)''.24 Sido që tëjetë aktiviteti ndërtimor në zonë është dukevazhduar duke qenë i pa planifikuar dhe i pamonituoruar.

Statusi ligjor i zonës dhe i objekteve në veçanti- Territori në fjalë, e konceptuar si QendraHistorike e Prishtinës, konsiderohet të mos ketë

kufij të definuar, përderisa i mungon statusi ligjordhe nuk është e mbrojtur si zonë. Ndër të gjithazhvillimet, ky rezulton të jetë problemi kryesor i cilika lënë më së shumti hapësirë për degradimin eskajshëm dhe sjelljen në gjendjen ne të cilën ështësot. Përgjegjësia për definimin e kufijve ligjorë biembi Ministrinë e Kulturës, por një gjë e tillë nukështë bërë deri më sot, edhe pse sipas ark. VjollcaAliut, Drejtore e Departamentit për TrashëgimiKulturore, vullneti ka ekzistuar. ''Inicimi i definimittë kufijve të zonës historike, është çështje qëështë diskutuar me institucionet relevante por nukështë finalizuar; në këtë relacion ne kemi kërkuarmbështetjen e Këshillit të Evropes-Zyra nëPrishtinë për ndërmarrjen e aktiviteteve tëpërbashkëta që do të lehtësojnë procesin, siçështë publikimi mbi Bazat e Konzervimit për'Qendrën Hisorike' të Prishtinës''.26

Kërkesa për definimin e kufijve ka ardhur edhenga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor.Luan Nushi nga Instituti për Planifikim Hapësinorështë deklaruar se nga ana e tyre është shprehurinteresimi për të kontribuar në definimin e kufijveligjorë të kësaj zone, si hap fillestar përnormalizimin e gjendjes në të.

Objektet e kësaj zonë dikur në mbrojtje shtetërore,nga ligjet e ish-jugosllavisë, sipas Ligjit të Kosovëspër trashëgimi kulturore nga viti 2006 gëzojnë njëstatus tjetër, atë të mbrojtjes së përkohshme. Kystatus duhet të ri-shqyrtohet çdo vit. Statusimbrojtje e përkohshme vazhdohet sipasprocedurës së rishikimit dhe rivlerësimit çdo vit,dhe si produkt final ka Listën e TrashegimisëKulturore në Mbrojtje te Përkohshme.

Valbona Sallauka, nga Qendra Rajonale eTrashëgimisë Kulturore e Prishtinës, thekson sekalimi nga mbrojtja e përhershme në atë tëpërkoshme vetëm sa e ka dëmtuar procesin nëtërësi dhe ka rrezikuar gjendjen e objekteve nëveçanti.

''Mungesa e aktit të shpalljes së pronave tëtrashëgimisë kulturore në mbrojtje të shtetit rrjedhsi pasojë e mungesës së paraqitjes sëpropozimeve (nominimeve) pranë Këshillit tëKosovës për Trashëgimi Kulturore, të cilat sipasligjit në fuqi duhet të bëhen nga ana e Ministrisë sëKulturës, Rinisë dhe Sportit''.27

Bartja e ndërsjellë e përgjegjësiveinstitucionale - Ruajtja, mbrojtja dhe zhvillimiaktiv dhe i mirëfilltë i trashëgimisë kulturore është

26.Vjollca Aliu, Ministria e Kulturës Rinisë dhe Sportit, Drejtoria përTrashëgimi Kulturore, shkëputje nga intervista e realizuar për qëllime tëraportit27.Veprimtaria e KKTK 2013 dhe Plani 2014, Këshillimi i Kosovës përTrashëgimi Kulturore, Raport periodik, Prishtinë, Janar 2013, fq.6

1:20 000

12.

ZONA HISTORIKE,Plani i Përgjithshëm iPrishtinës; Aprovuar në vitin1988 për periudhën deri nëvitin 2000

QYTETI I VJETËR,Plani Strategjik i Prishtinës;Aprovuar në vitin 2004 përperiudhën deri në vitin 2020

ETAP

AT E

ZH

VILL

IMIT

UR

BAN

TË

QYT

ETIT

TË

PRIS

HTI

NËS

PËR

FSH

IRJA

E Q

END

RËS

HIS

TOR

IKE

NË

PLA

NIF

IKIM

IN U

RB

AN

1:20 000

ZONA HISTORIKESIPAS PLANIT DETAL URBAN TËVITIT 1978

QENDRA HISTORIKESIPAS VENDIMIT TË KOMUNËS SËPRISHTINËS SË VITIT 2009

26 ha

Kufijt e ''Zonës Historike'' nga Plani UranistikDetal i '78-tës, përfshinin sipërfaqen prej 26ha. Ndryshimet pasuan me planin e rirregullativ të vitit 2009, me zgjerimin ekufijëve të dikurshëm të zonës në 42 ha (prej26 ha sa ishin).

42 ha

28.Sali Shoshi, CHwB, zyra në Kosovë; shkëputje nga intervista e realizuarpër qëllime të raportit29.Preportr, ''Prishtina e vjetër po zhduket'', Besa Kalaja, Prishtinw, Dhjetor2013, http://preportr.com/sq/Sociale-Kulture/Prishtina-e-vjetr-po-zhduket-357

13.

detyrim kushtetues. Ligji për TrashëgiminëKulturore, i miratuar në vitin 2006, lidhur meplotësimin e këtyre detyrimeve, ka ngarkuarautoritet dhe institucionet siç janë: Kuvendi iRepublikës së Kosovës, Këshilli i Kosovës përTrashëgimi Kulturore (KKTK), Qeveria qendrore(Kryeministria, MKRS, MMPH, institucionet etrashëgimisë kulturore, të planifikimit territorial dhekadastri) dhe komunat.

Ndryshimet e shpeshta në legjislacion dhe mosdefinimi i qartë i përgjegjësive institucionale kandikuar edhe në zhvillimet e fundit në QendrënHistorike të Prishtinës. Ngecjet në përmbushjen edetyrimeve kanë pamundësuar ruajtjen e vleravetë trashëgimisë kulturore dhe kanë ndikuar nëshkatërrimin e vazhdueshëm të kësaj zone. HaxhiMehmetaj nga Qendra Rajonale e TrashëgimisëKulturore e Prishtinës insiston që personat të cilëtkanë qenë të implikuar në tërë këtë proces, duhettë përgjigjen para drejtësisë dhe të ndëshkohen.

Demolimi, djegia dhe shkatërrimi - Aktiviteti ishtuar shkatërrues brenda Qendrës Historike tëPrishtinës lidhet ngusht me objektet të cilatshtrihen në këtë zonë. Ark. Sali Shoshi ngaTrashëgimia Kulturore pa Kufij, zyra në Prishtinë,referohet në të dhëna të cilat tregojnë për njëpërqindje të lartë të shkatërrimit të objekteve dikurtë mbrojtura me ligj në Prishtinë (rreth 44%). ''Sotështë e pa diskutueshme se duhet të dilet neterren dhe të vlerësohet saktësisht se çka kambetur nga objektet e dikurshme në mbrotje''.28

Gjendja e shumë objekteve (sidomos të shtëpiveindividuale) është mjaft e rëndë. Vizuelisht mundtë supozohet se shumë prej tyre janë në rrezik tërrënimit të pjesshëm. Gjatë dy dekadave të fundit,nuk mungojnë rastet e rrënimit të qëllimshëm tëstrukturës së vjetër, për ta bërë zëvendësimin esaj me të renë. Gjatë viteve të fundit nuk kanëmunguar as rastet e djegieve të qëllimshme.Supozimet për zjarrvënie të qëllimshme nëndërtesën e Unionit u shfaqën edhe në rastin eshtëpisë ku ka qenë e vendosur dikur konsullataruse.29 Gjendja ekzistuese e monumenteve ështërrezikuar edhe nga ndërtimet e reja të cilat nukkanë respektuar rrezen e obliguar për distancimnë rastin e objekteve në mbrojtje.

Publikimet në lidhje me zonën - Përkundër faktitse institucionet përgjegjëse kanë patur për detyrëqë në vazhdimësi të bëjnë inventarizimin apo edheincizimin e aseteve të trashëgimisë kulturore,mungojnë materialet arkivore, bibliotekare si dheato audio-vizuele. Edhe nëse këto të fundit

ekzistojnë, mungon një sistemim i tyre dhe analizëe vërtetësisë së të dhënave. Pozitive në këtëdrejtim mund të konsiderohen prurjet nga dypublikimet e fundit, "Trashëgimia e Prishtinës",30

CHwB Prishtinë dhe "Bazat e konzervimit përQendrën Historike të Prishtinës",31 BE/KiE.Përkundër mangësive eventuale, këto dypublikime përbëjnë të vetmet burime që ikushtohen bërthamës historike të Prishtinës nëaspektin kulturor, urbanistik dhe arkitektural të saj.

Restaurimet e objekteve brenda zonës -Përderisa objektet brenda zonës së emëruar siQendra Historike e Prishtinës vazhdojnë tëgëzojnë mbrojtje të përkohshme, faktori kohë kandikuar edhe në gjendjen e tyrë të përgjithshme.Autoritetet qeverisëse në mes të objekteve tëbanimit dhe atyre fetare, kanë zgjedhur këto tëfundit si më parësore për intervenimet e procesit tërestaurimit. Mirëpo intervenimet e tilla, edhe pseme investime të konsiderueshme, janë cilësuarnegativisht nga shumë kritik. Projektet erestaurimit mendohet se më shumë kanë zbehurvlerat e gjendjes burimore të objekteve. Ngamediat e shkruara shumë herë është ngriturbrenga se nuk janë konsideruar konventatndërkombëtare për mbrojtjen e trashëgimisë dhenuk janë konsultuar profesionistë të lëmiverelevante. Sipas Udhëzuesit për TrashëgiminëKulturore për secilën ndërhyrje, varësisht nganevoja e intervenimit në objekt, duhet të punohenprojektet përkatëse. Këto mund të jenë projektetpër: ndërmarrjen e masave/ndërhyrjeveparandaluese, kryerjen e punimeve konservuese,kryerjen e punimeve në strukturën e asetit,kryerjen e punimeve për adaptim, kryerjen epunimeve restauratore, kryerjen e punimeverindërtuese, si dhe marrjen e masave mbrojtësedhe ndërhyrjeve të tjera. Nga të gjitha këtokategori të intervenimeve, në rastin e objekteve nëQendrën Historike janë kryer vetëm disa punimekonservuese dhe restauruese duke i dhënëpërparësi atyre publike.32 Udhëzuesi më tejspecifikon edhe fazat e punimeve dhedokumentacionin e nevojshëm për pregaditje parase të intervenohet në një strukturë të vjetërekzsituese.

Por rastet e intervenimeve në Qendrën Historikedëshmojnë që edhe përkundër faktit që ështëtentuar të arrihet një përsosmëri profesionale nëpërpilimin e projektit zbatues (për shembull nërastin e Hamamit të Madh), ekzekutimi i punimeve30.Raportin mund ta lexoni në:<http://chwb.org/kosovo/wp-content/uploads/sites/3/2014/07/Publication_2008_1.pdf>31.Raportin mund ta lexoni në:<http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/cooperation/kosovo/publications/20130129-PristinaCS.pdf>32.''Udhëzues për Trashëgiminë Kulturore'', dokument i prodhuar brendakornizës së projektit 'BE/KE-Përkrahje për Promovimin e Diversitetit Kulturornë Kosovë', 2012, fq. 79

33.Sali Shoshi, CHwB, zyra në Kosovë; referuar nga intervista e realizuar përqëllime të raportit34.Preportr, ''Prishtina e vjetër po zhduket'', Besa Kalaja, Prishtinw, Dhjetor2013, http://preportr.com/sq/Sociale-Kulture/Prishtina-e-vjetr-po-zhduket-35735.''GABIM PAS GABIMI, Analizë mbi gabimet e panumërta dhe tëvazhdueshme në trashëgiminë kulturore'', EC Ma Ndryshe për Forumin 2015,fq.38

14.

Intervenimet në Hamamit të Madh kanë dërguar deri nëshkatërrimin e vlerave të gjendjes burimore të tij.

Humbja e elementeve burimore, aplikimi i materalevebashkëkohore e në mas të madhe betonimi i strukturve të këtijmonumenti, ka dërguar deri në tjetërsimin enorm të asaj qëdikur njihej si Hamami i Madh i Prishtinës

Në Xhaminë e ''Jashar Pashës'', për shkak të zhagitjes sëpunëve restauruese, gjendja e enterierit përveq nostalgjisë përvlerat e dikurshme të saja, të sjell keqardhje.

ka dërguar deri në shkatërrimin e vlerave tëgjendjes burimore të tij. Humbja e elementeveburimore dhe aplikimi i materialeve bashkëkohoree në masë të madhe betonimi i strukturave të këtijmonumenti kane shkaktuar tjetërsimin enorm tëasaj që dikur njihej për Hamamin e Madh tëPrishtinës. E tërë kjo supozohet të ketë ardhur përshkak të mosrespektimit të projektit dhediskutimeve të shumta nga ekspertë vendor lidhurme intervenimin restaurator në të. Sipas ark. SaliShoshi, fati i këtij objekti është dëshmi se duhetshqyrtuar marrëdhënia e punëkryesve dheautoriteteve mbikëqyrëse, për të cilët mendohet tëketë shkelje ligjore dhe shfrytëzim të postit përpërfitime personale.33

''Një raport rreth punimeve që po bëheshin nëHamamin e Madh, e kishte bërë edhe autori i këtijprojekti në vitin 2009. Në vizitën që i kishte bërëhamamit në maj të atij viti, eksperti turk, MustafaPehlivanogllu, kishte konstatuar se punët që pobëheshin në hamam nuk kishin zbatuar udhëzimete projektit të monumentit''.34 Për mosrespektim tëprojektit ka patur edhe reagimet nga palët e tjera,por sot që intevenimet në këtë objekt janë parapërfundimit, e tëra që diskutohet nga përfaqësuesite institucioneve përgjegjëse është destinimi që kyobjekt do të ketë në të ardhmen, duke ia lënë tëkaluarës dëmet që kanë ndikuar në degradimin ekëtij monumenti me rëndësi në rradhë të parëhistorike e arkitekturale.

Tjetër problem i trashëgimisë kulturore në zonëështë edhe mënyra e realizimit të projekteveintervenuese në këto objekte. Një numër ikonsiderueshëm i intervenimeve restauratore nëQendrën Historike janë realizuar përmesdonacioneve të jashtme. Pothuaj në të gjitharastet, institucionet shtetërore kanë treguargatishmëri të skajshme për t’i aprovuar këtoprojekte, duke iu përshtatur të gjitha kërkesavedhe metodave të intervenimit nga donatorëtpërkatës. ''Si pasojë e kësaj 'pavarësie' të palësdonatore (agjenci shtëtërore, organizatëndërkombëtare, filantropi private), janë përdorurmetodologji të ndryshme të konservimit''.35

Agjencia Turke e Koordinimit dhe BashkëpunimitTIKA, përveç punëve restauratore të përcjella mekritika ka lënë peng zhvillimet në njërën ndërobjektet më të rëndësishme të kësaj zone. TIKA,që ka kryer punimet në Xhaminë e Madhe, nuk poi realizon ato në Xhaminë e ''Jashar Pashës''. Njëtabelë e vendosur si paralajmërim për fillimin e

36.''As këtë vit nuk përfundon restaurimi i Xhamisë së Çarshisë në Prishtinë'',Komunikatë për Media, EC Ma Ndryshe, Prishtinë, Korrik 201437."Trashëgimia e Prishtinës'', CHwB, Trashëgimia kulturore pa kufij, Kosovë,2008, fq.2138."Trashëgimia e Prishtinës'', CHwB, Trashëgimia kulturore pa kufij, Kosovë,2008, fq.12

39.Postmodernizmi në arkitekturë, http://www.saylor.org/site/wp-content/uploads/2011/05/Postmodern-architecture.pdf40."Origjinat e urbanistikws moderne'', Leonardo Benevolo, DITURIA 2011,fq.1141.http://online-transparency.org/?page=1,44

punimeve është vënë në harresë bashkë meobjektin. Çarjet e mëdha që iu paraqitën ndërtesëssi pasojë e jostabilitetit të konstruksionit dhetrafikut të dendur, shumë shpejtë mund të cënojnëqëndrueshmërine e përgjithshme.

E fat më të mirë nuk gëzon as ''Xhamia eÇarshisë''. EC Ma Ndryshe ka hulumtuar të rejatlidhur me punimet restauruese të nisura kaherë nëkëtë objekt. Projekti i konservimit dhe restaurimittë Xhamisë së Çarshisë i filluar në vitin 2011, kaardhur si marrëveshje në mes të Komunës sëPrishtinës si donatore e projektit dhe Institutit përMbrojtjen e Monumenteve të Kosovës (IMMK) sipunëkryese. Për kryerjen e punimeve deri më taninga Komuna e Prishtinës janë ndarë jo më pak se562,000 euro. Por punimet e parapara tëpërfundojnë në vitin 2013 kanë ngecur, duke elënë objektin të rrethuar me skele tash e një kohë.''Sipas IMMK-së, për përfundimin e tërësishëm tëpunimeve të projektit nevojiten edhe rreth 95,000euro, meqë komuna nuk ka llogaritur koston eprojektit, por vetëm atë të punimeve''.36

Këto raste veç e veç vënë në pah se simonumentet e ''Qendrës Hisrotike'' të Prishtinës'' ijanë nënshtruar një procesi të vazhdueshëm tëdegradimit si rezultat i një moskoordinimiinstitucionesh.

VI. Kaosi i ndërmjetëm

Duket qartë që është e vështirë të flitet sot përbërthamën e dikurshme të këtij qyteti. Së paku jopër vlerat karakteristike të dikurshme të saj. ''Sot,Prishtina si qytet urban shqiptar i periudhësosmane pothuajse është zhdukur plotësisht,përpos ca lagjeve të cilat ende ruajnë disa ngarrugët e ngushta dhe disa ndërtesa të rralla tëvlefshme, por pa karakterin e kohërave të vjetra''.37

Në bërthamën historike të Prishtinës aktivitetindërtimor nuk u ndal asnjëherë, me hov më tëmadh në periudhën e pasluftës, kur për nevoja tëtyre, qytetarët u ndien të lirë të ndërtojnë çkado.''Sot problemi qëndron në faktin se të dy qytetetkanë shkuar: i vjetri për hir të së resë (modernes)dhe i riu përsëri për hir të së 'resë'(postmodernes)''.38

Nëse ajo çka u ndërtua në dy dekadat e fundit nëkëtë zonë mund të quhet postmodernizëm,figurativisht ky kaos do të duhej ta kishte njëshpjegim logjik. Si lëvizje në arkitekturë,

15.

posmtodernizmi duhet të sillte në këtë zonë njërevoltë të zhvillimit urban ndaj formalizmit tëdikurshëm uniform të modernes.39 Një revolucionmbi 'monotoninë e hirtë' të objekteve të ndërtuaranë periudhën e socializmit. Por fatkeqsisht,aktiviteti ndërtimor i dekadave të fundit në këtëzonë nuk gëzon epitetin e ndonjë lëvizjeje nëarkitekturë, aq më pak të postmodernes. Aty undërtua pa konsiderata etike. Dhe njëkohësisht kjovazhdoi edhe në të gjitha qendrat e tjera historiketë qyteteve tona, duke sjellë rezultate fatale përvlerat e trashëgimisë kulturore.

Ironia më e madhe qëndron në politizimin eshpeshtë të kësaj problematike. Gjatë fushataveparazgjedhore kjo zonë u përfol shumë herë sipotencial për investime dhe detyrim përsensibilizim të qytetarëve për vlerat e trashëgimisëkulturore.

''Për të përmirësuar shpërndarjen e aktivitetitnjerëzor mbi territor, duhet përmirësuar raportetekonomike e sociale nga të cilat varet ky aktivitet;nga ana tjetër, nuk mjafton të përmirësoshmarrëdhëniet ekonomike dhe shoqërore, nëmënyrë që ato hapësinore të jenë automatikisht tësakta, por modifikimi i raporteve hapësinore ështënjë nga mënyrat, e pandarë nga të tjerat, për tëzbatuar ekuilibrin e përgjithshëm, që është qëllimi iveprimit politik''.40 Qendra Historike ishte edhepjesë e platofrmave zgjedhore të partive politike,ndërsa premtimet për zgjidhjen e problemeve nëkëtë zonë e mundën diskutimin mbi përgjegjësinëe institucioneve që kishin toleduar degradimin për15 vite rresht. Qeveria e kaluar lokale propozoirevitalizimin e kësaj zone, me theksrimaterializimin e rrugëve dhe kthimin e motivevetë dikurshme. Mirëpo qeveria e re lokale filloipunën me kritikë ndaj qeverisë së kaluar, duke ipublikuar faktet mbi planet urbanistike tëpasistemuara.

Reagimi i EC Ma Ndryshe ishte publikimi i tëgjeturave nga hulumtimi mbi planet rregullativedhe zhvillimore të Prishtinës si dhe si dheshqyrtimi i gjendjes në Qendrën Historike.41 Për tëngritur shqetësimin rreth trajtimit të trashëgimisëarkitekturale dhe zonave të mbrojtura, me theks nëgjendjen kaotike të krijuar në bërthamën historiketë Prishtinës, u reagua lidhur me Ligjin e Trajtimittë Ndërtimit pa Leje. ''Për të evidentuar këto zonatë mbrojtura, bazuar në Ligjin për Trashëgiminëdhe listen e objekteve në mbrojtje tëpërkohëshme, OJQ EC Ma Ndryshe e punoi njëhartë, në të cilën paraqiten të gjitha ndërtimet që

OBJEKTET NË LISTËN E TRASHËGIMISË KULTURORENËN MBROJTJE TË PËRKOHSHME

ZONA E MBROJTUR E OBJEKTEVEME PERIMETËR 50 METRA NGA QENDRA E OBJEKTIT

LEGJENDA

2

NR. EMRI V. I NDËRTIMIT ADRESA1 XHAMIA E ÇARSHISË

2 SHATËRANI shek. XVII

3 MUZEU I KOSOVËS shek. XIX

4 XHAMIA E JASHAR PASHËS shek. XIX

5SHTËPI BANIMI (ish Akademia e Shkencave dhe Arteve)

shek. XIX

shek. XIV

6 SAHAT KULLA

GJIMNAZI "SAMI FRASHËRI"

XHAMIA E MBRETIT

HAMAMI I MADH

KOMPLEKS BANIMI -EMIN GJIKU(MUZEU ETNOLGJIK)

shek. XIX

shek. XX

v. 1461

shek. XIV-XV

shek. XVIII-XIX

7

8

9

10

11

12

14

SHTËPI BANIMI (IMMK)

SHKOLLA FILLORE "ELENA GJIKA"

GJYKATA KOMUNALE

XHAMIA E KOPTËVE15

XHAMIA E JUSUF ÇELEBIUT16

17

18

19

20

21

XHAMIA E SUDI EFENDISË

XHAMIA E LLAPIT

XHAMIA KADERIE

HAMAMI I PASHËS

SHKOLLA E PARË SHQIPE

ISH OBJEKTI I KADASTRIT

BIBLOTEKA E QYTETIT

ARKIVA E PRISHTINËS

VETFARMI

NDËRTESA E RTK-së

TRAFO E RRYMËS

GJYKATA E QARKUT

INSTITUTI PËR TBCSHTËPIA E PAVARSISË SËKOSOVËS -IBRAHIM RUGOVA

QENDRA E REHABILITIMIT"NËNA DHE FËMIJA"

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

shek. XIX

shek. XX (1926)

shek. XIX

shek. XIV

shek. XIX

shek. XIX

shek. XV-XVI

shek. XIV

shek. XX

shek. XIX

shek. XIV-XV

shek. XIV-XV

XHAMIA E PIRINAZIT shek. XVI

shek. XIX

shek. XX

32

33

34

XHAMIA E ALAUDINIT shek. XVIII Ish HOTEL UNIONI

shek. XX

shek. XX

shek. XX

shek. XIX

shek. XX

shek. XX (1923)

shek. XX

NR. EMRI V. I NDËRTIMIT ADRESA

35 shek. XIXSHTËPI BANIMI -MUHARREN SEJDIU

36 shek. XIXSHTËPI BANIMI -SALI SAFQI

37 shek. XVIII (1880)SHTËPI BANIMI -KURTESH SYLEJMANI

39 shek. XVIIISHTËPI BANIMI -ISMAIL SAHATQIU

shek. XVIIISHTËPI BANIMI -FAMILJA QARRI

40

shek. XXBANIM KOLEKTIV -PRONË KOMUNE

41

shek. XIXTEQE -FATIME SHEHU

42

shek. XXSHTËPI BANIMI -SELATIN HALLAQI

43

shek. XIXSHTËPI BANIMI -GËZIM KONJUSHA

44

shek. XIXSHTËPI BANIMI -FAMILJA HYJNILERI45

HANI I SAHIT AGËS

46

47

48

49

50

51

SHTËPI BANIMI -RASHIT RASHITI

shek. XIX

shek. XVIII

SHTËPI BANIMI -SHEFQET MEHMETI

SHTËPI BANIMI -BRAIM BRAIMI

shek. XX

shek. XIX

SHTËPI BANIMI -NAKIJE GLOBODERI shek. XIX

SHTËPI BANIMI -FARUK AJETI shek. XX

52

53

54

55

SHTËPI BANIMI -ZEJNULLA QAUSHI

SHTËPI BANIMI -OSMAN ASLLANI

shek. XIX

shek. XIX

SHTËPI BANIMI -VETON HOTI shek. XX

SHTËPI BANIMI -BUJAR XHELI shek. XIX

57

58

v. 1927

SHTËPI BANIMI -MIRNIJE LLESHI shek. XIX

SHTËPI BANIMI -HAJDAR RIZA shek. XX

59 SHTËPI BANIMI -LUAN RUDI

shek. XVIII

SHTËPI BANIMI -MUSLI HOXHA56

60

61

62

63

VARREZAT E LNÇ v. 1945

Ish SPITALI I TBC - sëMINISTRIA E SHËNDETËSISË

STACIONI I TRENIT

VARREZET HEBRAIKE -TUKBASHQE

shek. XX

shek. XX

shek. XIX-XX

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Vasil Andoni"

rr. "Vasil Andoni" nr.15

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Zejnel Salihu"

rr. "Ilir Konushevci" nr.7

rr. "Ilir Konushevci" nr.3

rr. "Emin Duraku" nr.1

rr. "Lidhja e Prizrenit" nr.38

rr. "Haxhi Zeka"rr. "Fehmi Agani"

rr. "Xhelal Mitrovica" nr.33

rr. "Xhelal Mitrovica" nr.35

rr. "UÇK" nr.10

rr. "Iljaz Agushi"

rr. "Zejnel Salihu" nr.9

rr. "Zejnel Salihu" nr.4

rr. "Llapi"

rr. "Trepça"

rr. "Ilir Konushevci"

rr. "Ismail Dumoshi"

rr. "Abdyl Frashëri"

rr. "Bajram Kelmendi"

rr. "Andrea Gropa"

rr. "Ilir Konushevci"

rr. "Ilir Konushevci"

rr. "Ilir Konushevci"

rr. "Xhemal Prishtina"

rr. "Xhemal Prishtina"

rr. "Fehmi Agani"

rr. "Agim Ramadani"

rr. "UÇK" nr.36

rr. "Haxhi Zeka" nr.25

rr. "Haxhi Zeka" nr.6

rr. "Haxhi Zeka"

rr. "Xhemal Prishtina" dherr. "Vasil Andoni"

rr. "Emin Duraku" dherr. "Ali Hadri" nr.30

rr. "Zejnel Salihu" nr.30

rr. "Afrim Loxha" nr.28

rr. "Meto Bajraktari" nr.7

rr. "Meto Bajraktari" nr.9

rr. "Meto Bajraktari" nr.10

rr. "UÇK"

rr. "Çajupi" nr.4

rr. "Iljaz Agushi" nr.81

rr. "Ilir Konushevci" nr.53

rr. "Luan Haradinaj" nr.1

rr. "Hajdar Dushi" nr.30

rr. "Mustafa Kruja" nr.7

rr. "Tringë Smajli"

rr. "Isa Kastrati"

rr. "Zagrebi"

rr. "Tirana"

rr. "Dëshmorët e Kombit"

14

4

12

44

11

42

5

8

30

79

58

33

59

60

21

47

45

15

10

54

25

26

55

18

31

32

63

61

62

16

HARTA E ZONAVE TË MBROJTURA TË MONUMENTEVE ARKITEKTURALE NË LISTËN E TRASHËGIMISË KULTURORE PËR MBROJTJE TË PËRKOHSHME (PRISHTINË)

1

3

3537

36

43

39

22

4140

6

19

46

20

53

29

27

23

24

17

50

49

48

51

34

52

28

56

57

16.

42.''Trajtimi i ndërtimeve pa leje përbrenda zonave të mbrojtura'', Komunikatëpër Media, EC Ma Ndryshe, Prishtinë, Qershor 201443.Shënim: lista e të gjithë personave, përfaqësues të institucioneve, tëintervistuar me qëllim të realizimit të këtij raporti është e bashkangjitur nëfund.

janë në listën e trashëgimisë kulturore për mbrojtjetë përkohshme në qytetin e Prishtinës, si dheperimetri prej 50 metrash që përbën zonat embrojtura rreth atyre ndërtimeve''.42

VII.ProblematikatAty ku fillon dhe s'perfundon përgjegjësia

Gjendja ekzistuese në Qendrën Historike tëPrishtinës rezulton të jetë alarmante. Aktivitetetbrenda zonës dhe loja e bartjes së ndërsjelltë tëpërgjegjësive insitucionale sjellin në pah këtoproblematika kryesore:

Mungesa e bashkëveprimit ndër-insitiucional(MKRS-MMPH-Komunë) - Bashkëveprimi në mestë këtyre tri institucioneve rezulton të jete një qarkqë nuk mbyllet. MKRS ka barrën kryesore dhe si etillë nga ekspertët kritikohet për ngecjen e procesittë bashkëveprimit me MMPH dhe Komunën ePrishtinës. Thirrjet nga këto të fundit për definimine statusit të zonës dhe objekteve si dhe kufijve tëzonës, rezultojnë të mos jenë pritur meentuziazmin e menduar. Nga të gjitha palët eintervistuara rezulton se që të gjitha autoritetetpërgjegjëse janë të vetëdijshëm për ugjencen eshyqrtimit të gjendjes së Qendrës Historike tëPrishtinës, mirëpo iniciativa pritet pikërisht ngaMinistria e Kulturës Rinisë dhe Sportit.43

Mungesa e kufijve të definuar zonës - Mungesae statusit ligjor paraprihet nga mungesa e kufijvetë definuar të zonës. Edhe pse Qendrës Historiketë Prishtinës shpesh i referohemi si Zonë Historikee Prishtinës, në fakt ajo nuk është fare e definuarsi e tillë. Fakti që momentalisht referohemi në kufijtë ndryshëm të planeve urbanistike, tregon për njëpaqëndrueshmëri të qasjes së përgjithshme ndajkësaj problematike. Kufijtë e zonës duhet tëdefinohen në bazë të mbetjeve dhe potencialit tëmundshëm të vlerave të trashëgimisë kulturore.

Mungesa e statusit ligjor për zonën - Pa definimtë kufijve të asaj që do ta përcaktonin si zonë,sipërfaqja e trajtuar me përmbajtje të mundshmetë vlerave të trashëgimisë kulturore nuk mund tëdefinohet me status ligjor. Fakti që kjo zonë nukështë e mbrojtur, ka ndikuar drejtpërdrejt nëdegradimin e vazhdueshëm të saj. Në rast se kjozonë do të gëzonte status të përcaktuar (nëmbrojtje) atëherë kjo do të ndihmonte nëparandalimin e aktiviteteve degraduese në të dhenë rrethinë. Vetëm statusi në mbrojtje (tëpërkohshme) i monumenteve të veçanta, nuk e ka

EC Ma Ndryshe punoi një hartë, në të cilën paraqiten tëgjitha ndërtimet që janë në listën e trashëgimisë kulturorepër mbrojtje të përkohshme si dhe perimetri prej 50 metrashqë përbën zonat e mbrojtura rreth atyre ndërtimeve

Për revitalizimin e Qendrës Historike të Prishtinës ngaudhëheqja e kaluar u prezentua projekti mbi intervenimin nëtë, me theks në rimateriaizimin e rrugëve dhe kthimin emotiveve të dikurshme.

Planet urbanisitike dhe dokumentacioni përcjellës ipasistemuar pasqyrojnë jo seriozitetin e trashëguar nëKomunën e Prishtinës lidhur me trajtimin e problematikëssë Qendrës Historike dhe më gjerë.

44.''GABIM PAS GABIMI, Analizë mbi gabimet e panumërta dhe tëvazhdueshme në trashëgiminë kulturore'', EC Ma Ndryshe për Forumin 2015,fq.36

45.''GABIM PAS GABIMI, Analizë mbi gabimet e panumërta dhe tëvazhdueshme në trashëgiminë kulturore'', EC Ma Ndryshe për Forumin 2015,fq.3646.Bazat e Konzervimit për ''Qendrën Historike'' të Prishtinës, BE/KE-Përkrahja për Promovimin e Diversitetit Kulturor në Kosovë, Prishtinë, Dhjetor2012, fq.1047.Në formulimin e rekomandimeve, kontribut të veçantë kanë dhënë edheprofesionistët e intervistuar gjatë këtij hulumtimi.

17.

ndihmuar mbrojtjen e zonës në përgjithësi.

Mbrojtja e përkohshme - Sipas profesionistëve,kalimi nga mbrojtja e përhershme në mbrojtje tëpërkohshme vetëm sa i ka dëmtuar monumentetdhe gjendjen burimore të tyre. Monumentet brendakësaj zone kanë nevojë për re-inventarizim dhedefinim të statusit të tyre në mënyrë që tëparandalohet shkatërrimi i vazhdueshëm në emërtë mbrojtjes së përkohshme që e gëzojnë. “Sipasecurisë së proceseve të mbrojtjes, pronat etrashëgimisë kulturore identifikohen, regjistrohen,dokumentohen, vlerësohen, propozohen dhepërcaktohen për mbrojtje sipas InventaritShtetëror”.44 Përpilimi i listës së objekteve nëmbrojtje të përhershme është një obligim ipapërmbushur ende.

Aktiviteti ndërtimor brenda zonës - Aktivitetindërtimor në këtë zonë nuk ka të ndalur. Edhe psenga autoritetet komunale këto mohohen, objekte tëreja, në disa raste edhe të një etazhiteti të mesëmdhe të lartë janë duke u ndërtuar në afërsi tëobjekteve në mbrojtje. Ekziston një paqartësi rrethrrugës që aplikuesit duhet të ndjekin për t’u pajisurme leje ndërtimore në këtë zonë. PërderisaKomuna e Prishtinës supozon se i procedonkërkesat në Qendrën Rajonale për TrashëgimiKulturore të Prishtinës, rekomandimet e këtyre tëfundit rezultojnë se nuk merren parasysh.Struktura të reja janë duke u ndërtuar në afërsi tëmonumenteve nën mrbrojtje duke mos respektuaretazhitetin, konceptin e arkitekturës tradicionale tëzonës, materializimin, si dhe rrezen e distancimit.

Një nga sfidat që ka evidentuar ky hulumtim ështëmbarëvajtja e punimeve në komisionin e MKRS, icili bën shqyrtimin e rasteve të ardhura ngaKomuna e Prishtinës për ndërtime të reja në afërsitë objekteve në mbrojtje, apo intervenimet në atoekzistuese. Haxhi Mehmetaj, si anëtar i këtijkomisioni, ka shprehur shqetësimin e tij se puna ekëtij komisioni mund të ketë dështuar pikërisht sirezultat i manipulimeve.

Mospenalizimi i shkatërruesve - Është bërëtraditë që të digjet apo shkatërrohet e vjetra nëmënyre që lirshëm t'i lëshohet vend të resë. Janëvërejtur edhe rastet kur pronarët e objekteve mevlera të trashëgimisë kulturore, të pakënaqur megjendjen e objekteve për të cilat duhet të kujdesenvetë dhe pa përkrahje dhe lehtësime ngainstitucionet, zgjedhin që të shkatërrojnë pronat etyre, të joshur nga përfitimet që mund t'i kenë ngandërtimet e reja si zëvendësim. Deri tani, këtokrime ndaj vlerave kulturore kanë mbetur të

pasanksionuara. Ligji në fuqi ngarkon me vlera tëcaktuara materiale penalizimet për ata që janëakterë të dëmtimit të trashëgimisë kulturore. Porpërvoja ka dëshmuar të kundërtën, duke i liruarshkelësit nga aktakuzat e ngirtura, me pagesasimbolike.

Edhe pse mund të thuhet se përgjegjës përkufizimin e rrënimeve dhe dëmtimin fizik tëtrashëgimisë arkitekturale janë të gjitha palët(institucionet përgjegjëse, profesionistët, shoqëriacivile dhe vetë qytetarët), përgjegjësia kryesoresipas Konventës për Mbrojtjen e TrashëgimisëArkitekturale të Europës bie mbi vetë organetmbikëqyrëse. “Çdo pale merr përsipër të sigurojëqë brenda mundësive të tyre që organetmbikëqyrëse të reagojnë në mënyrë tëpërgjegjshme dhe adekuate për shkelje të ligjit përmbrojtjen e trashëgimisë arkitekturale”.45

Mungesa e inventarit shtetëror - Është më se edukshme se premtimi mbi mundësinë e një qasjejesistematike ndaj trashëgimisë kulturore dherealizimi jo i tërësishëm i tij ka sjellë probleme nëruajtjen e traditës dhe përpilimin e formave përpromovimin e saj. Përcaktimi i listës së objektevenë mbrojtje të përhershme, valorizimi i gjendjes nëterren si dhe definimi i kufijve ligjorë të kësaj zoneështë ngusht i lidhur me mungesën e të dhënavetë regjistruara lidhur me secilin objekt në veçanti.Për më tepër mungesa e informatave lidhur meobjektet në veçanti dhë zonës në përgjithësivështirëson secilin studim të iniciuar mbi këtëzonë. Si rezultat i mungesës së dokumentacionitgjithëpërfshirës të trashëgimisë kulturore është evështirë që të arrihet në vlerësimet adekuate dhemarrjen e masave mbi statusin e kësaj zone. ''Tëdhënat e mbledhura nga institucionet për mbrojtjejanë të pamjaftueshme për një shqyrtim më tëdetajuar të arsyeve për vënien e objekteve tëcaktuara në mbrojtje, monitorimin e gjendjes sëtyre, qoftë në kontekst të intervenimeve tëndërmarra apo të ndryshimeve të funksionit dhendryshimeve të tjera të mjedisit në afërsi''.46

VIII. RekomandimetMë keq se asnjeherë, më vonë se kurrë

Sado e pashpresë që duket gjendja aktuale nëQendrën Historike, EC Ma Ndryshe beson në njëmundësi të fundit për reagim dhe i ofron këtorekomandime47:

19.

të implikonin të gjitha aktivitet e ardhshme tëplanifikuara për këtë zonë, duke nisur ngaplanifikimi urbanistik, trajtimi i objekteve pa leje,dhënja e propozimeve për revitalizim si dhezhvillimi i ardhshëm ekonomik i zonës nëpërgjithësi.

Promovimi i rëndësisë së trashëgimisëkulturore për komunitetin - Institucionetpërgjegjëse, duhet të hartojnë programe tëveçanta për promovimin e trashëgimisë kulturorepër ngritjen e vetëdijes së përgjithshme mbirëndësinë e saj për komunitetin. Lidhur me këtë, tëndërmerren masa për organizimin e punëtorivedhe formave të tjera edukative, të cilat do të mundtë shpërndanin informatën lidhur me vlerën etrashëgimisë në përgjithësi, e të bërthamëshistorike të Prishtinës në veçanti. Pesha epërgjegjësisë bie edhe mbi shoqërinë civile e cilado të duhet të ishte më shumë aktive për rastin eQendrës Historike të Prishtinës. Reagimi mbidegradimin e vazhdueshëm të saj duhet tëpasohet me ndërrmarrjen e projekteve tëmobilizimit qytetar për mbrojtjen e vlerave tëtrashëgimisë kulturore.

Referencat

Literatura

Trashëgimia e Prishtinës, CHwB Kosovo office,2008

Bazat e Konzervimit për "Qendrën Historike" tëPrishtinës, 2012

A history of Architectural Conservation, JukkaJokilehto, 2006

GABIM PAS GABIMI, Analizë mbi gabimet epanumërta dhe të vazhdueshme në trashëgiminëkulturore'', EC Ma Ndryshe për Forumin 2015

Konventa për Mbrojtjen e TrashëgimisëArkitekturale të Evropës, PDKK, 2010

Udhëzues për Trashëgiminë Kulturore, PCDK,2012

Plani Urbanistik Detal për Zonën Zejtare tëmiratuar në vitin 1978, Komuna e Prishtinës

Generalni Urbanistički Plan Prištine do 2000godine, Skupština Opštine Priština, 1987

Stari Balkanski Gradovi, Branislav Kojic, 1977

"Qendra Historike" e Prishtinës numëron ditët efundit, Raport Preliminar, EC Ma Ndryshe, Mars2014

Qendra Historike e Prishtinës, Thirrje përkonservim, Gjejlane Hoxha, Këshilli i Kosovës përTrashëgimi Kulturore, Shtator 2011

Origjinat e urbanistikes moderne, LeonardoBenevolo, DITURIA, 2011

Intervistat

Gjejlane Hoxha, Këshilli i Kosovës për TrashëgimiKulturore

Shqipe Nixha, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti iNdërtimtarisë dhe Arkitekturës

Vjollca Aliu, Drejtoria për Trashëgimi Kulturore;Ministria e Kulturës Rinisë dhe Sportit

Avni Manaj, Promovimi i Diversitetit Kulturor nëKosovë; Bashkësia Evropiane-Këshilli i Evropës

Luan Nushi, Insitiuti për Planifikim Hapësinorë;Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor

Festa Nela, Insitiuti për Planifikim Hapësinorë;Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor

Burbuqe Hydaverdi, Drejtoria për Urbanizëm;Komuna e Prishtinës

Burbuqe Deva, Qendra Rajonale e TrashëgimisëKulturore

Rexhep Vula, arkitekt i pavarur

Sali Shoshi, CHwB, zyra në Kosovë

Valbona Saliuka, Qendra Rajonale e TrashëgimisëKulturore

Agim Gërguri, Insituti për Mbrojtjen eMonumenteve të Kosovës

Gani Gashi, Insituti për Mbrojtjen e Monumentevetë Kosovës

Haxhi Mehmetaj, Qendra Rajonale e TrashëgimisëKulturore

20.

EC Ma Ndryshe

Organizata jo-qeveritare EC Ma Ndryshe u themelua në mars të vitit 2006. Qëllimet kryesore të organizatësjanë: promovimi i qytetarisë aktive dhe pjesëmarrëse dhe ngritja e vetëdijes qytetare për mbrojtjen dhekultivimin e trashëgimisë kulturore. EC Ma Ndryshe është ndër themelueset dhe përfaqëson Kosovën nëRrjetin e Evropës Juglindore të organizatave që merren me trashëgimi kulturore - SEE Heritage Network.Gjithashtu, është themeluese e Forumit të Trashëgimisë Kulturore të Prizrenit, Rrjetit të OrganizataveKulturore të Prizrenit dhe Rrjetit të Organizatave të Pavarura të Kulturës në Kosovë - Forumi Kulturor. ECMa Ndryshe, që nga themelimi më 2006 është duke ushtruar presion direkt ndaj qeverisë lokale të Prizrenitpër t’i krijuar qasje shoqërisë civile dhe qytetarëve për bashkë vendimmarrje. Përveç pjesëmarrjes direkte nëproceset e konsultimeve publike, EC Ma Ndryshe ka avokuar rregullisht për respektimin e obligimeve ligjorepër konsultime publike, përfshirjen sa më të gjerë komunitare në konsultime publike dhe përfshirjen eshqetësimeve dhe kërkesave të komunitetit në dokumentet e politikave publike.

Projektet kryesore: Aktivizmi kulturor dhe urban në Prizren (2014 - 2015), Lidhja e komunitetit me shërbyesite drejtësisë (2014), Urbanism Watch - Urbanizmi i Prizrenit nën vëzhgim të përhershëm (2013 - 2014),Pjesëmarrja qytetare përmes medias sociale në Prizren dhe Gjilan (2013 - 2014), Qyteti gjithëpërfshirës -planifikimi me pjesëmarrje për zhvillim të qëndrueshëm urban në Prizren (2013 - 2015), Trashëgimiakulturore, shtyllë qendrore për zhvillim të qëndrueshëm lokal dhe rajonal në Prizren (2013 - 2014),Vullnetarët e Kulturës (2012 - 2013), Pjesëmarrja qytetare në hartimin dhe zbatimin e politikave kulturore nëkomunën e Prizrenit (2012 - 2013), Transparenca online e komunës së Prizrenit, Mamushës dhe Prishtinës(2012 - 2014), Roli i shoqërisë civile në promovimin e trashëgimisë kulturore (projekt rajonal) 2011 - 2013,Një përrallë ballkanike, trashëgimia otomane në Ballkan (projekt rajonal) (2011 - 2013), Ngritja e vetëdijeskulturore tek të rinjtë përmes dokumentarëve (2010), Forcimi i veprimit qytetar për promovim dhe mbrojtje tëtrashëgimisë kulturore (2009), Platforma “Culture 2013” (2008 - 2009), Kampet e Restaurimit (2007, 2008 &2009), Forumet e Hapura Qytetare (2007), Ditët e Trashëgimisë Evropiane në Kosovë (2006, 2007 & 2008),Zambaku i Prizrenit 2006.

Publikimet: Ku është kalldrëmi i Prizrenit? (2014), Paraja publike si “paret e babës” (2014), Rinia dheTransparenca: Përparim apo stagnim? (2014), Dokumentari - Sa aktiv, aq transparent? (2014), Udhëzuespër Transparencën në Komuna (2014), Ligjet nuk po e mbrojnë Qendrën Historike (2014), Urbanizmi si leximi qytetit (2014), Qendra Historike e Prizrenit-zonë e (pa)mbrojtur (2014), Qyteti gjithëpërfshirës (2014), Kushmbikëqyr mbikëqyrësit - llogaridhënia e shoqërisë civile në Kosovë (2013), Rinia dhe Transparenca: Tëpërjashtuar apo të injoruar? (2013), Planifikimi Urban për Qytetarët (2013), Pjesëmarrja qytetare në hartimine politikave kulturore në Prizren (2013), Prizreni “Qytet i kulturës” - film dokumentar (2013), Gabim pasgabimi - analizë mbi gabimet e panumërta dhe të vazhdueshme në trashëgimi kulturore (2013), Pesë analizatë projektit “Online Trasparency”,: 1. Një vit monitorim për më shumë transparencë 2. Degradimi Natyror dheUrbanistik, 3. Respektimi i ligjit në qeverisjen lokale, 4. Qeverisja e mirë nuk është fjalë goje, 5.Transparenca e qeverisjes lokale ne Prizren (2012 - 2013), Silent Balkan, film dokumentar i projektit “ABalkan Tale” (2012), Jeta kulturore në komunën e Prizrenit (në bashkëpunim me Teatrin ODA) (2010-2011),Prizreni në Retrovizorë, krahasim i fotografive të vjetra dhe të reja të Prizrenit (2009), Vullnetarizmi dheTrashëgimia Kulturore (2009), Intervenimi me kosto të ultë (2009), Dokument Strategjik mbi Organizimin eDitëve të Trashëgimisë Evropiane në Kosovë (2008), Trashëgimia Kulturore dhe Turizmi Kulturor në Prizren(2008), Hapësirat Kulturore në Kosovë (në bashkëpunim me Teatrin ODA) (2008).

www.ecmandryshe.org