Pueblos 62. Julio 2014. Dossier en euskera

DOSSIER n Políticas sociales en América Latina, cuestión de justiciaInformazio eta Eztabaida Aldizkaria

www.revistapueblos.orgDosier n 62 zenbakiaHirugarren hiruhilekoa n 2014

P o r t u g a l e t a u l t r a k o l o n i a l i s m o a . “ I t s a s o z b e s t a l d e k o p r o b i n t z i a ” o h i e k P o r t u g a l A f r i k a n

e g o n d a k o g a r a i k o o n d o r i o l u z e e t a b o r t i t z a k d u t e k o m u n e a n

P o r t u g a l e t a k o l o n i a o h i a k , l a g u n a i z u n a kA n g o l a k o e m a k u m e a k :

h e r r i a a s k a t z e k o b o r r o k a t i k b i z i r i k i r a u t e k o b o r r o k a r a

A t z e r a k o i a r e n e t a m o d e r n o a r e n i n g u r u a n A h a i d e t a s u n a e t a b i t a r t e k o t z a g a u r e g u n g o M o z a m b i k e n

G i n e a B i s s a u k o e g o e r a p o l i t i k o e t a e k o n o m i k o a r e n g a i n e k o b e g i r a d a

o ra ina

IñakI

Pal

mou

>

>>

>

>

A tzoko Por tuga leko ko lon ien

2 n 2014 n Hirugarren hiruhilekoa n PUEBLOS n Informazio eta Eztabaida

Arlette Afagbegee y Laura Daudén*

“Itsasoz bestaldeko probintzia”ohiek Portugal Afrikan egondako garaikoondorio luze eta bortitzak dute komunean

Portugal eta ultrakolonialismoa

Baina Portugal askoz lehenagotik dago Afrikan. Cabo Verde, Sao Tome eta Principe, Angola, Gi-

nea Bissau eta Mozambikerekin duen erlazioa XV. mendekoa baino lehena-gokoa da, 1482koa, hain zuzen, Dio-go Cão-k Kongo ibaiaren bokalean atrakatu zuenekoa. Hamar urte falta ziren Kristobal Kolon Amerikan leho-rreratzeko.

Cabo Verde eta Sao Tome eta Prin-cipe XV. eta XVI. mendeetan bilakatu

ziren Portugaleko koroaren kolonia, hurrenez hurren. Beste hiru herrial-deak afrikar kontinentea lortzeko eu-ropar lasterketan bereganatu zituen Portugalek, XIX. eta XX. mendeetan. Bitartean Portugal, esklabuen saleros-ketan ari zen bete-betean Atlantikoan. Merkataritza gune garrantzitsuak ezarri zituen eta milioika afrikar era-man zituen Ameriketara. Portugaleko kolonia izandako Brasilek Afrikatik ateratako pertsonen ehuneko 40 jaso

zuen. Angolatik bakarrik milioika pertsona irten ziren.

Portugal izan zen heldu zen lehe-nengoa baita Afrikako natura eta giza aberastasuna ustiatu zuen lehenengoa ere. Afrikatik joaten, ordea, azke-na izan zen. Metropoliko erregimen diktatorialak 1974. urterarte iraun zuen eta horrek Mozambike, Angola, Sao Tome eta Principe, Cabo Verde eta Ginea Bissau 1960 eta 1970ko ha-markadetan Afrikan hedatu ziren mu-

Afrikaz hitz egiten dugunean, orokorrean, europar ikuspegi koloniala hartu ohi dugu. Honek arazoak ekar litzake baina nahiko logikoa da. Izan ere, afrikar kontinentea osatzen duten 55 nazioak, “Afrika lusófonoa” izenez ezagutzen diren horiek barne (Angola, Cabo Verde, Ginea Bissau, Mozambike eta Sao Tome eta Principe), koloniak asmatuak dira neurri handi batean. Portugal kolonizazio honetan eragile garrantzitsua izan zen eta Afrika lortzeko lasterketan eta 1884ko Berlineko Konferentzian parte hartu zuen. Bilera historiko eta lizun honetan, europar potentziek lurraldeak euren artean banatu eta moldatu zituzten. Hala, ofizialki hasi zen ehunka urteko koloniazazioa eta kontinenteko administrazio europarra.

Atzoko Portugaleko kolonien oraina n DOSIER

gimendu nazionalisten azken aldean utzi zituen.

Errealitate nazionalek, Afrikan behintzat, hainbat input jaso zituzten kolonizazioaren aurretik eta ostean. Baina argi dago, presentzia luze eta totalitarioak ondoriotasun antzekoa utzi zuela okupatutako herri guztie-tan; hots, ezegonkortasuna, indarkeria eta zailtasun ekonomikoak. PALOP herriak (Portugesa hizkuntza ofizial gisa duten afrikar herrialdeak) Mbuyi Kabundak portugaldar ultrakolonia-lismoa deitutakoaren biktimak izan ziren, hau da, arrazakeriaren insti-tuzionalizazioan, esplotazio ekono-mikoan eta integrazionismoan oina-rritutako erregimenaren biktimak.

Portugalen koloniak itsasoz bes-taldeko herrialdetzat hartu ziren 1822ko Konstituzioan. Hortaz, hauek kontinente ezberdinetan banatutako inperio bakar baten zati bereizezinak ziren eta Portugalek “eskubide histo-rikoak” zituen zapaldutako herri ho-rien gainean, Sousa Jr.-ek azaldu be-zala. Kontrol sistema hau, zeharkako administrazio britaniarraren oso ez-berdina izan zen eta arazo gaindiezi-nak ekarri zitzaizkion Portugali. Ze-lan beteko zituen era eraginkor batean bere bost afrikar lurraldeak, Berlineko Konferentzian erabaki bezala, ekono-mikoki ahul eta demografikoki hutsa-la zen herrialde horrek? Angola bera bakarrik bazen iberiar herrialde hori baino hamairu bider handiagoa!

Portugaleko Lehenengo Errepu-blikan (1910-1926) asmo horiek baz-tertu eta finantza eta administrazio deszentralizazio xumea egin bazen ere, ondorengo lau hamarkadetako diktadurak kontrol osoko estrategia berreskuratu zuen, kolonietan aurka-riak zapalduz eta hastapeneko mugi-mendu nazionalistei azpijana eginez. Angolan eta Mozambiken petroleoa eta mineralak aurkitu izanak eta ka-fearen industria sendoak atzerriko inbertsoreak erakarri zituzten. 1974ko Krabelinen iraultzaren ondorioz Sa-lazar-en erregimena erori izanak Por-

tugal afrikar kontinentetik irtetzeko aukera ekarri zuen.

Koloniek trantsizio prozesu ezber-dinak igaro zituzten. Ginea Bissauren eta Cabo Verderen independentziak aliantza baten ondorio izan ziren. Aliantza hau argi ikusten da prozesu horren buru izan zen alderdiaren ize-nean, hots: Partido Africano pela In-dependência de Guiné Bissau e Cabo Verde (PAIGC). Nahiz eta kkordioa bi herriak batzea eta nazio bakarra sor- tzea zen, Ginea Bissaun 1980an ger-tatutako estatu kolpeak aukera hori hondatu zuen.

Empantzipazio borroka oso borti- tza izan zen Angola, Ginea Bissau eta Mozambiken. Horren ostean proze-suaren buru izan ziren alderdiek bo-terea hartu zuten, baina oposiziokoen kontra borrokatuz egin zuten, maiz indarkeriaz. Angola eta Mozambike-ren kasuan, gatazka hauen ezauga-rri komuna Hegoafrikako apartheid erregimen basatiaren parte-hartzea izan zen, baita Amerikako Estatu Ba-tuena, Sobiet Batasunarena eta Kuba-rena ere. Hala, bada, Gerra Hotzaren ondorio latzak Afrikara eraman ziren. Angolako gerra zibilak ia 30 urtez iraun zuen. Mozambiken ere 16 ur-tez iraun zuen. Ondorioz, herrialde bi hauek suntsituta geratu ziren. Giza es-kubideen urraketak zenbatezinak izan ziren, besteak beste, adinez txikikoen errekrutatze behartua eta emakumeen bortxaketa sistematikoa.

mªJosé ComendeIro.

“Brasilen moduko herriek rol garrantzitsua izan dute gaur egungo egoeran, bai lankidetza zientifiko-teknikoa dela-eta, bereziki osasun arloan; bai herrialdeko aberastasunaren ustiapen ekonomikoari dagokionez

”

Informazio eta Eztabaida n PUEBLOS n Hirugarren hiruhilekoa n 2014 n 3

4 n 2014 n Tercer trimestre n PUEBLOS n Información y Debate

DOSIER n Atzoko Portugaleko kolonien oraina

“

”

Historia partekatua dutelarik, Comunidade

de Países de Língua Portuguesa taldeko

herriek segurtasun eta defentsatik, nekazaritza eta hezkuntzara doazen

iniziatiba komunak dituzte

*Arlette Afagbegee soziologoa eta Estudos Culturais-eko masterra da.

Laura Dauden kazetaria da, Nazioarteko Harreman eta Afrikar Ikasketetetako masterra (Universidad Autonoma de Madrid).

Gaur egun, Conectas Direitos Humanos GKEan egiten dute lan (conectas.org).

Artikulu hau Andrea Gago Menor-ek itzuli du Pueblos - Informazio eta Eztabaida aldizkarirako.


eta kultura purtugaldarren sustapene-rako sortutako organismo aldeaniztu-na da. Historia partekatua dutelarik, CPLPko herriek segurtasun eta de-fentsatik, nekazaritza eta hezkuntzara doazen iniziatiba komunak dituzte. Taldeko kideen artean ematen diren aldebiko harremanak ere hazi dira. Ginea Bissaun berriki ospatu diren hauteskundeetan, adibidez, Timor-Lestek ginear agintariei lagundu zien

ezagutza tekniko eta beste zenbait ba-liabide eskainiz.

Lotura politiko hauek mantenduz eta sendotuz, kolonia ohiak Portu-galeko garapenerako lankidetzaren onuradun pribilegiatu bilakatzen dira. Lankidetza eta garapen ekonomiko-rako erakundearen (OECD, ingele-sezko siglen arabera) datuen arabera, 2011 eta 2012 artean metropoli ohiak 379 milioi dólar eman zituen. Diru-la-guntza handiena (166 milioi dólarre-koa) Cabo Verdek jaso zuen. Horren atzetik Mozambike, Sao Tome eta Principe, Angola daude eta, zerren-daren azken postuan, 7 milioirekin, Ginea Bissau. Alde handi honek ez du urruntasuna adierazten; aitzitik, bost mende ondoren, portugaldar inperio kolonialaren bereizgarri den kon-plexutasuna adierazten du.

Hurrengo artikuluak portuges hi-zkuntzadun afrikar herrietako eskar-mentu eta errealitate anitz erakusten dute. Bertan bat egiten dute europar kultura katolikoak eta saharaz az-piko animismoak, etnia, kultura, eta hizkuntza jaraunspen anitzek eta aniztasunarekin akabatzeko ahalegin kolonialek. Eta elementu guzti hauek gaur egungo erronken aurrean irudi ezegonkor eta kaotikoa, ia iluna, aur-kezten badute ere, independentzieta-tik 40 urtera gauzak hobera doazela esan dezakegu.q

lausotu zituzten. Hala ere, nazioar-teko begiraleen arabera hauteskun-deak libreak izan ziren eta emaitza, bidezkoa. Ezegonkortasun politikoak hazkundea geldotu zuen (ehuneko 2 izan zen 2010 eta 2014 artean) eta biztanleen ehuneko 70 inguru po-brezian bizi dira oraindik ere. Cabo Verderen kasua oso bestelakoa da. Herrialdeak pobrezia tasak murriztea lortu zuen eta gaur egun jende asko-ren ustez esperientzia positiboa da gardentasuna eta gobernagarritasuna-ren aldetik. Bizi-itxaropena jaiotzan kontinenteko altuenetako bat da: 75 urte.

Gaur eGunGo lotura PolItIkoeta kulturalak

Baina Portugaleko kolonia ohien ar-teko elementu komunak eta ezberdi-nak ez dituzte porrotek eta arrakastek bakarrik zehazten. Herri hauek Co-munidade de Países de Língua Portu-guesa (CPLP) elkartean batzen dira. Hau, lankidetzarako eta hizkuntza

Blokeatutako GaraPenak eta nota dIsonanteakPortugalen okupazioaren emaitza tragikoak independentzia ostean lor zitekeen aurrerapen sozial eta ekono-mikoa blokeatu zituen. Kontinenteko bigarren petrolio ekoizlerik handiena izan arren, Angolak, oraindik ere, ez du lortu ehuneko 5,85ko batezbeste-ko hazkundea (2011-2014) biztan-leentzako garapen iraunkor bihurtzea. Gaur egun, Angolako biztanleen ehuneko 36,6 pobrezian bizi dira eta Munduko Bankuaren arabera herriko bizi-itxaropena 51 urtekoa da. Uste-lkeria petroleoaren industriatik dato-zen kapital-fluxuei oso lotuta dago. Beste alde batetik, União Nacional para a Independência Total de Ango-la (UNITA) eta Cabinda probintziako oposizio talde nazionalistekiko ten- tsioa handia da eta elementu hauek guztiek ezegonkortasun eta ahultasun egoera okerragotzen dute.

Mozambikeko egoera antzekoa da; izan ere, kontinenteak izan duen hazkunde ekonomikoaren azelera-zioarekin ere (ehuneko 7,12 2010 eta 2014 artean), herria ez da bere biztan-leen erdia pobrezia egoeratik atera- tzeko gai. Azken urteotan egonkorta-sun politiko nahikoa egon den arren, gobernuaren eta Resistência Nacional Moçambicana (RENAMO) taldearen arteko gatazka armatua indar handiz berpiztu da herriaren erdialdean.

Brasilen moduko herriek rol ga-rrantzitsua izan dute gaur egungo egoeran, bai lankidetza zientifiko-teknikoa dela eta, bereziki osasun ar-loan; bai herrialdeko aberastasunaren ustiapen ekonomikoari dagokionez. Azken honen adibide da Vale meatza-ritza enpresa herrian sartu izana. Bes-talde, Brasilek ezagutzera eman berri du zenbait hegazkin militar oparituko diela Mozambikeko segurtasun inda-rrei, herrian berpitu diren gatazkei ez ikusiarena eginez. Brasileko legebil- tzarra bideratzen ari den proiektu ho-nek, giza eskubideen aldeko erakunde askoren kritikak jaso ditu.

Ginea Bissau, bere aldetik, ez da oraindik bere onera etorri 2012ko kol-pearen ostetik. Liskar eta atzerapen anitzek (blokeo ekonomikoaren on-dorio direnak) azken hauteskundeak

Información y Debate n PUEBLOS n Tercer trimestre n 2014 n 5


DOSIER

Portugalen izan diren azken gobernuen kanpo politikaren lehentasuntzat hartzen bada ere, Portugal eta bere kolonia ohien arteko harremana ez da, hain zuzen ere, horizontala edo arazorik gabekoa. Momentuaren arabera, erabateko interes faltatik “loturak sendotzeko” borondatera igaro da, komeni izan denean. 2015ean independentzien 40. urteurrenaren ospakizun ugari egongo da. Hauek askapen nazionalerako mugimenduek aldarrikatu zituzten Portugaleko erregimen faxistak absurdoraino mantedutako gerra luzeen ondoren.

Marta Lança*

Portugal eta kolonia ohiak, lagun aizunak

arGazkIa: Paolo marGarI.

1960z geroztik ia Afrika osoa des-kolonizatuta zegoen. Portugal izan ezik, guztiak ohartzen ziren

jai inperialista bukatu zela. Azterketa labur honek portuges hizkuntzadun afrikar herrietan (PALOP) jartzen du arreta; izan ere, herri hauen errealita-teak oso ezberdinak dira euren artean, lusofoniaren espazioa oso asimetrikoa da, alegia. Hau, berez, iragan kolonia-laren ondorioetako bat da.

Independentzien ostean etorri-tako denboraldialdi asaldatuen artean zenbait paralelismo topa daiteke, adibidez, hauek: molde sozialisteko alderdi bakarreko erregimena 1991. urte arte, merkatura zabaldu eta al-derdi anitzeko sistemaren hasiera (1992) eta, Mozambike eta Angolaren kasuan, gerra zibil bortitzak (1992. eta 2001. urte arte, hurrenez hurren). Herrialde hauek Gerra Hotzeko jos-tailuak izan ziren baliabideak eta in-dar posizioak lortzeko borrokatzen zuten potentzien eskuetan. Ondoren, kapitalismoa lagunduko zuten demo-krazien saiakera egin zen eta, sektore batzuetako ahultasun handiez gain, atzerriko interesen eta mendekota-sunen gestio txarra ezaugarri zituen neokolonialismoa sortu zen.

Cabo Verde eta Sao Tome ez zuten gerrarik pairatu baina kolonia garaian gogortasunez esplotatuak izan ziren (hau da, adibidez, kafe eta kakao la-boreetan lan egiteko lekuz aldatzera behartutako pertsonen kasua). Herri hauek baldintzatzen dituzten beste ele-

“Atzoko lusotropikalismoak izan ziren gaurko lusofoniei hel egiten diegu”

ruy duarte de Carvalho



mentuak ere badaude, hala nola, artxi-pielago izatea eta Sao Tomen bizi diren Cabo Verdeko ondorengo ugariak.

lusofonI eta desBerdIntasunakKolonizatzaile ohiarekiko familiarta-suna desberdina da herrialde hauetan. Angola eta Cabo Verderen kasuan handiagoa da Mozambikeren kasuan baino, azken hau bere eskualdeko, hots, hegoaldeko Afrikako herrialdee-kin baitu harreman handiagoa. Azken urteotan, hala ere, baliabide minera-len, gas naturalaren eta ikatzaren us-tiapena dela eta, herriak Portugaleko inmigranteak jasotzen hasi da berriro.

Gizarte- eta ekonomia-egoerari dagokionez, nahiz eta elementu asko dituzten komunean, desberdintasunak ugariak dira, adibidez, hauek: esta-tuaren eta alderdiaren arteko botere banaketa eza, jauntxokeria eta eliteen pribilegioak, gehiegikeria handiagoak aberastasunaren banaketa bidegabea-goen kasuetan, hierarkiak bertakotze-ko prozesuan aurreiritzi klasista eta arrazistak. Kapital handia sartu eta hazkunde ekonomikoaren tasak go-ratu zituen, baina honek ez zuen era-ginik izan aberastasunaren banaketan edo hezkuntza eta osasuna bezalako funtsezko sektoreetan. Biztanle ge-hienek beren kabuz irauten dute bi-zirik, edota ekonomia paraleloari edo garapenaren aldekoak ez diren karita-tezko logikei esker.

Hala ere, ez dugu itxaropenik ga-beko irudia aurkeztu nahi, diskurtso nostalgikoek batzutan egiten duten bezala. Beraz, aspektu positibo hauek azpimarratzen ditugu: gizarte ehuna leheneratzen ari da eta gerrako zauriak sendatzen doaz; gazteen zati batek askatasunak errebindikatzen ditu eta gizarte zibilak protagonismoa esku-ratzen du. Eta, horretan guztian zehar, bi elementu gehiago, alegia, hauek: sormenak eta elkartasunak erantzuna ematen diote eguneroko arazo askori.

kolonIa ohIaksalBazIo taula GIsa“Kolono” eta “portugaldar” gauza bera zeneko garaiak joan dira, baina “Portugal”, oraindik ere, asko entzuten den hitza da. Portugalek, kultura-, his-toria- eta hizkuntza-ondare abstraktu batekin zerikusia duen eremu trans-nazional konkretu bat defendatzen du. “Bere” lurralde pribilegiatuekiko

harremanak sustatzen ditu, gehienbat negozioei begira. Krisi sakona txikia-gotzeko aukera bat den heinean, luso-fonia negozio hauetarako eremu ezin-hobe bihurtu da, horrek diskurtso eta ariketa politikoen arteko kontraesana sortzen badu ere.

Izan ere, Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP) komu-nitatearen indarra izugarria da. Afrikar herriez aparte, Brasil eta Timor Leste hartzen ditu barne eta Ekuatore Ginea-ren sarrera eztabaidatzen ari da. Talde osatzen duten herrien artean 250 milioi pertsona, munduko BPGren ehuneko 3,6, petrolioaren ehuneko 6 eta gasaren ehuneko 1 biltzen dituzte. Aldi berean, orokorrean, PALOPko ekonomiak na-zioarteko “laguntza” publikoaren men-de daude eta esparru horretan Portuga-lek (Brasilek bezala) ardatzaren rola du Europar Batasunean, Lankidetza eta Garapen Ekonomikorako Erakundean (OECD) eta beste hainbat instantziatan eta, noski, GGKEetan ere bai.

1961ean Portugal eta lurralde hauen arteko merkataritza librerako gunea sortu zen, Espaço Económico Português. Metropoliak kotoia, ka-fea eta kakaoa bezalako produktuak behar zituen. Independentzien os-tean, herri horietako bakoitzak euren kanpo harreman ekonomikoak ze-haztuko zituzteen forma politiko eta ekonomikoak aukeratu zituzten. Era berean, Portugal europar eremu eko-nomikoko kide bilakatu zen.

PALOP herrietan instalatuz joan zen krisi ekonomikoak hauen pro-dukzio-egiturak mantentzea gero eta zailago bihurtu zuen. Hala, honen era-ginez, portugaldar produktuak bilatu zi-ren barne eskariari erantzuna emateko.

2011tik pairatzen duen finantza egoera latzaren ondorioz, Portugalek herri horietarantz begiratu du. Azken urteotan jarrera epela eta ikuspegi erredukzionistak nagusi izan badira ere, oraingo diskurtso nagusian kolo-nia ohiak salbazio taula bilakatu dira zorraren krisiak eta erreskateek depri-mitutako ekonomia horrentzat. Portu-ges hizkuntzadunen espazioa izatea-ren pribilegioaz profitatu behar da eta proposamenak ugaritzen dira merkatu berri-zaharren inguruan.

Hizkuntzaren kontuaz gain, na-barmentzekoa da herri hauen guztien zuzenbide-sistemek oinarri komunak dituztela. Urteetan zehar Portugaleko

inbertsoreak adi egon ziren sortzen ari zen Angolari. Esparru berriak sor-tu ziren, hala nola, hazkunde berdea, energia, itsasoa, turismoa... Berriki, Banku, Aseguru-etxe eta Finantza-instituzioen Batasuna (UBIF-CPLP) martxan jartzeko batzordea osatu da. Horren bidez, segurtasun handiagoa bermatu nahi da inbertsio eta finantza-transakzioetan.

Oraindik ere arriskuak ikusten ba-ditu ere, Portugalek beste jarrera bat izan du Angolarekin gerra amaitu ze-netik. Petrolioan oinarritutako hazkun-de ekonomikoak empresa eta giza-baliabideentzako El Dorado bilakatu

arGa

zkIa

k: m

arta

lan

ça.

Informazio eta Eztabaida n PUEBLOS n Hirugarren hiruhilekoa n 2014 n 7 ”

“Baina, oportunismoen aurrean benetako emantzipaziorik ez dagoen heinean eta nortasun anitzak parekatzen ez diren bitartean, lusofonia iragana berregituratzen duen kontzeptu lausoa izango da

DOSIER

zuen “koroako perla” izandakoa. Angolako zenbait enpresa eta abe-ratsek indarrez sartu ziren portugaleko enpresen kapitalean ere. Portugalek isiltasun ituna sinatu zuen gutxiengo baten interesen mesedeetan. Zenbait baliabide estrategikoren, bankuen, etxebizitzaren eta komunikazioaren sektoreen desegitea saltzen du eta estatuaren interesei erasotzen dieten agintarien mehatxuei men egiten die. Eta krisiaren aitzakiarekin maniobra asko zigor gabe geratzen dira.

etxe komuna eraIkItzen?Lusofonia Portugal buru zuen inperio-tik sortu zen. Hala, inperio horrek bes-te kontaktu asko sortu zituen, hala nola Angola eta Brasilen artekoa edo Cabo Verde eta Sao Tomeren artekoa, baita Ginea Bissaun eta Cabo Verden Amíl-car Cabralek irudikatzen duen borroka komuna ere. Casa-Grande e Senzala (1993, Los Maestros y los Esclavos)

*Marta Lança Estudos Portugueses-ko Línguas e Literaturas Modernas espezialitatean lizenziatua da eta Buala ataria sortu zuen 2010ean (www.buala.org).

Rede Angola atarian argitaratzaile egiten du lan.

Artikulu hau Andrea Gago Menor-ek itzuli du Pueblos - Informazio eta Eztabaida Aldizkarirako.

Kolonia osteko Portugal horri dago-kionez, afrikar jatorria duten pertsonak Portugalen zelan bizi diren ikustea bai-no ez dago. Portugaldar jendartean arra-zakeria dago eta ez ikusia egiten zaie pertsona beltzei. Iraganeko loturak kon-plexuak dira eta gaurko harremanak, neurri batean, atzokoak dira Afrikan. Harreman hauen sorburua ezagutu be-har dugu eta atzo eta gaur arteko bo-rroka historiko eta afektiboa hauteman behar dugu ez badugu nostalgia neoko-lonialistan erori nahi eta benetako kul-tura artekotasunerantz ibiliko bagara. Iragan koloniala aztertzeko zailtasunak (gizarte tabua/berpizte harroa) gorabe-hera, iragan hau bizipenetan aurkitzen da, botere sareetan, harremanetan, tra-tabidean, gerra kolonialetan parte har-tutako soldadu ohien buru-osasunean, bueltatuko pertsonek ekonomiara ekartzen duten onuran, ezkutuko arrazake-rian eta beste hainbat kontutan.

Lusofoniarekin konpromisoa adie-razten duen diskurtsoa dago, itxuraz. Alabaina ez dago kontzientzia lusofo-norik eta kohesioa arlo ekonomikotik dator politiko eta kulturaletik baino. Ia Afrikar edo Brasildar batek ere ez du bere burua “lusofono”tzat, nahiz eta historia komuna aintzat hartu.

Portugesa Inperioaren euskarria zen eta gaur lusofoniaren euskarria da unibertsalismoaren aukera den heinean. Misio kolonizatzaile eta “zibilizazionala”k ezin dio hizkuntzaren babes horri uko egin. Izan ere, hizkuntza hori “kontinente guztietan egondako” zibilizazioaren aztarnak aintzat hartzeko modua da, baita Por-tugal aberri eta potentzia kolonial gisa goresteko modua ere.

Portugesa bultzatea ez litzateke txarra ez balego ideia hau oinarrian: hizkuntzaren kontrola portugaldarrei dagokiela. Hala, bada, Alfredo Marga-ridok idatzi bezala (2007), “hizkuntzak zabaltzen jarraitzea espero badugu, trukean, oraindik ere portugaldar gizar-tearen ezaugarri den menperatze instin-toa bezatu behar dugu”. Hizkuntzaren arauaren “zentroa” ezkutatu gabe, por-tugesaren aldaera guztiak maila berean jartzea aberasgarria izango litzateke.q

idatzi zuen Gilberto Freyre brasildar soziologoaren ideiek kolonizazioaren eta portugaldar jatorriaren oinarriak finkatu eta sendotzeko balio izan zuten. 50ko hamarkadatik aurrera “lusotro-pikalismo” hitza erabiltzen hasten da portugaldar kolonietako mestizaje eta kultura artekotasunaren mitoa sortze aldera. Freyrek Portugaleko herriaren berezko plastikotasuna azpimarratzen zuen, herri hori mestizoa omen baitzen bere sorrera beran, ohituta baitzegoen iberiar penintsulan arabiar eta juduekin bizitzera eta Europa eta Afrika arteko harreman berezi hori izatera.

Portugal jatorri eta abiapuntu bi-hurtuta, lusofoniaren inguruko pentsa-molde horrek jarraitasuna du oraindik. Baina, oportunismoen aurrean bene-tako emantzipaziorik ez dagoen hei-nean eta nortasun anitzak parekatzen ez diren bitartean, lusofonia iragana berregituratzen duen kontzeptu lau-soa izango da. Eta kontzeptu hau gaur egungo etorkotasunezko, komenen-tziazko eta tentsiozko harremanaren moduko batean kamuflatuko da.

Portugalek bere burua herri pos-tokolonialtzat jotzeko eta herri hauen nortasuna errespetuz ikusteko zail-tasunak ditu. Dikurtso hau bai ezker atzerakoiak (laguntasun eta negozioe-tan oinarritutakoak) bai inperioaren nostalgikoa den eskuin nazionaliste-nak (Portugalen berdina den eta hizkuntza komuna duen “aberri” mo-duko bat) pizten dute.

Lusofoníaren “portugalizazio”rako joera nabarmenaz ari naiz, alegia, kontrol moduan balore zehatz batzuk inposatzen dituen horretaz. Koloniza-zio/zibilizazioaren eta lankidetzaren arteko analogia eginda, errealitateen, beharren eta izan litezkeen elkargu-neen inguruan hausnartzen ez duen asistentzialismoa ikusten da. “Betebe-har morala”k eta “abantaila”ren ideiak egiten dituzte ezberdin “kolonizatu ohiak” eta “kolonizatzaile ohiak”.

Aldi berean, portuges hizkuntzadu-nen espazioa legitimotzat hartzen du-ten instituzioek, hala nola, CPLPk edo Instituto Camôes-ek, alde batera utzi dituzte aniztasuna errespetatzen duten politikak. Telebista kate komun bat sortzeko lan egin liteke eta, beharbada, honek CPLPk baino kohesio handia-goa lortuko luke, baina Portugalek bere hedabide paternalistak mantentzea na-hiago du.

“Portugalek, kultura-, historia- eta hizkuntza-ondare abstraktu batekin zerikusia duen eremu transnazional konkretu bat defendatzen du. “Bere” lurralde pribilegiatuekiko harremanak sustatzen ditu, gehienbat negozioei begira

”



Independentziaren aldeko borroka egin zenetik gaur arte, egon dira eta badira Angolan alderdi politiko na-

gusiei lotutako emakume-erakundeak. Horietako bat Angolako Emakumeen Liga (LIMA) da, Miraldina Jamba buru duena. Hau orain dela 40 urte baino gehiago sortu zen (1972), hain zuzen ere, UNITAren sorrera (1966) baino sei urte geroago. Orduko tes-tuingurua, askapen nazionalaren al-deko borrokaren testuinguruan zen, hau da, gaurkoarekin konparatuta oso bestelako testuingurua. Alderdiko emakumeen erakunde gisa, alderdia-ren ideologia zabaltzea eta gizonekin batera borrokatzea zuen helburu, ko-

lonialismoaren kontrako borrokan ari ziren borrokalariak sostengatuz.

Gauza bera gertatu zen gaur egun gobernuan dagoen MPLA alderdiari lotutako OMA emakume angolarraren erakundeko emakumeekin. Eta gauza bera esan daiteke FNLAko emaku-meei buruz. E erakunde hauen sorre-ra berdina izan zen, eta ordutik hona jarduera ardura berriak eta bake eta demokrazia garaiko erronka berriak sortu dira.

Askapen nazionalaren prozesuan, hiru mugimendu hauek ardura be-rak izan zituzten, hau da, Angolaren deskolonizazioaren aldeko borroka. Emakumeek beti parte hartu izan

herria askatzeko borrokatik bizirik irauteko borrokara

Angolako emakumeak: ar

Gazk

Iak:

sIm

âo h

ossI

.

Simão Hossi*

Angolako independentzia 1975ko azaroaren 11an lortu zen eta herri hartako emakumeek bizitza politikoan parte hartzeari ekin

zioten independentzian horren alde borrokatu ziren mugimenduen bitartez. Mugimendu horien artean hauek: Jonás Savimbi buru zuen UNITA1,Holden Robertok zuzendutako FNLA2, eta Angola

Agostinho Netoren MPLA3, , azken hau independienteko lehenengo presidentea izan zelarik. Harrez geroztik, euren bataila-eremuak

aldatu dira, baina oraindik bide luzea ibili behar da benetako berdintasuna eta euren eskubideen aitorpen osoa lortzeko.


DOSIER

”

“ Gizarte zibileko erakundeetan eta

Parlamentuan dauden emakumeen agenda

komunik ezean, emakume parlamentariek

alderdiaren disziplinari

begira egongo dira

bultzatzeko. Erakunde hauek ekintzak eta proiektuak kudeatzeko moduko egiturak izatea onuragarria dela deri- tzo PMAk.

emakumeak Parlamentuan: zenBakIez harataGoEmakumeek parlamentuan duten or-dezkaritzari dagokionez, Plataforma Mulheres em Ação erakundearen ustez, honek orain dagoen ehuneko 39tik ehuneko Nazio Batuen Erakun-deak markatzen duen 50ra heldu be-harko luke.

Baina hau ez da bakarrik zenbaki kontu bat. Ordezkaritzaren kalitatea elementu garrantzitsuena da, emaku-meek izan beharko bailukete beste emakumeen arazoetan eragitea ahalbi-detuko lukeen agenda. Hau bereziki ga-rrantzitsua da egoera ahulenean dauden emakumeen kasuan, hala nola, emaku-me landatarrena eta zunguera izeneko emakume txerpolariena.

Gizarte zibileko erakundeetan eta Parlamentuan edo Familia eta Emaku-mearen Sustapen Ministerioan dauden emakumeen agenda komunik ezean (azken hauek gobernuaren politikak kudeatzeko ardura handiagoa dutela-rik), emakume parlamentariek alder-diaren disziplinari begira egongo dira euren onurak galzeko beldurrez, esa-terako, diputatu gisa dituzten soldatak, bidaiak eta beste hainbat abantaila.

Verônica Sapaloren aburuz, or-dezkaritza duten alderdietako emaku-me parlamentarien jarduera ikusita, emakumeen arazoak konpontzeari dagokionez, agenda komun hau barik ezer ez da aldatuko.

Verônica Sapalok esan bezala, emakume parlamentariek Familia eta Emakumearen Sustapen Ministe-rioaren eta esparru honeta borrokatze-ko konpromisoa duen beste edozein instituzioren egiturak dinamizatu be-harko lituzkete. Angolako emakume diputatuek erabaki ahal izan beharko lukete emakumearen aldeko ekintzen forma eta aurrekontua baina, aitzitik, orain arte emakume hauek, aipatutako elkartasun ezaz aparte, ez dute arazoak konpontzeko rol hori bete.

alderdIen InPosaketaketa leGeGIntza arloko lorPenakAlderdien disziplinak elkartasun fal-ta honi mesede egiten diola eta al-daketak oztopatzen dituela uste duen

Parte-hartze sozIal eta PolItIkoaEmakumeen eskubideak bultzatze-

ko lan egiten duen beste erakundeeta-riko bat Plataforma Mulheres em Ação (PMA) da. Verônica Sapalo buru duen erakunde hau 30 GKE inguruk osatzen dute.

Bere programek politiketan makro-mailan eragina izatearen bidez, bizitza publikoan emakumeen parte-hartze sozial eta politikoa sustatzea bila- tzen dute. PMAk estatuko aurrekontu orokorrak eta eskualdeetako gober-nuen inklusio politikak zelan zehazten diren ulertzeko lan egiten du.

Verônica Sapalorentzat emaku-meen parte hartzeak lor dezake era-bakitzen dutenek benetako inklusio politikak abia ditzaten. Plataformaren ustetan komunitateen arazoak politika horien menpe daude. Honen adibide gobernadore eta administratzaileek egin behar dituzten gizarte auskulta- tze batzordeen (CAC) prozesuak dira. Parte-hartzea prozesuen gar-dentasuna laguntzen duen bide bat da eta, hortaz, berdintasuna sustatzen laguntzen duena.

Eremu publikoa kudeatzen dute-nek gizarte inklusio mekanismoak eza-gutzea eta esparru egokietan ekintza hauek ondo bideratzen jakitea beha-rrezkoa da. Aldi berean, sektore pu-blikoak, bere ardurak deszentralizatu behar ditu eta bere ekintzak mugatu, PMAko presidentaren esanetan.

Gaur egun, gobernuarekin lan egi-teari dagokionez, PMAk zailtasunak ditu kide diren erakundeen gaitasunak

zuten hiru mugimendu hauen baitan. Miraldina Jamabak gogora ekartzen ditu LIMA eta UNITArekin batera borrokatu ziren emakume heroiak. Hauek hezkuntza eta osasun-arloan eta arlo militarrean gailendu ziren. Emakume asko klandestinitatean bo-rrokatu ziren eta hortik askapena lor- tzen lagundu zuten nahiz eta, MPLAko emakumeen kasuan izan ezik, ez ziren aintzat hartu izan.

Independentziaren aldeko bo-rrokan emakumeak parte hartu izanak prozesu bat zabaldu zuen, ardura so-zial eta politikoak gizonen eta emaku-meen artean berdintasunez banatzeari zegokionez. Gaur egun, testuingurua oso bestelakoa da eta euren eskubi-deen egoera aldatu da4, baita bizitza publikoan emakumeek duten parte-hartze maila ere.

BerdIntasunerantz BerrIkI emandako urratsak2013. urtean, Ministroen Kon- tseiluak Genero-Berdintasunerako Plan Nazionala onartu zuen eta hau emakumeen eskubideak eraiki eta sustatzeko tresna garrantzitsua da.

Genero berdintasuna lortze aldera eremu ezberdinetan egin den lanaren adibide gisa, Elisa Pedro Maria Dias buru duen Angolako Emakume Po-lizien Elkarteak (AMPA) egindakoa dugu. AMPA emakume poliziekin lan egiteko helburuarekin sortu zen, hauek poliziaren baitan pairatzen zuten bereizkeria apurka-apurka gu-txitzeko asmoz. Etxeko eremuko emakumeen kontrako indarkeriaren inguruko gaiak nazio-mailan lantzeaz aparte, gizonak eta emakumeak sen-tikor bihurtzeko iniziatibak sustatu ditu erakunde honek.

1995z geroztik AMPAk emakume poliziaren igoeraren alde lan egin du, erantzunkizunen banaketari dagokio-nez nagusi eta nagusiordeen bereizke-ria ekidin nahian. Gaur, erakundearen esanetan, bereizkeria horiek gutxitu dira eta gizon polizia gehienak sen-tikor bihurtzea lortu da.

Gaur egun, AMPA aldatu da: or-dezkariak ditu Angola osoan eta ekintzak antolatzen ditu komunitateetan. Emakume horientzat, beste erakun-deekiko harremanak eta nazioarteko foroetan parte hartzeak balio handia dute.


DOSIER

*Simão Hossik emakumeen kontrako indarkeriaren inguruko proiektu bat koordinatzen du Angolan Women Action Organization.

Twitter: @simaohossi. Pueblos aldizkarirako

Susana Pérez Sánchezek itzulita.

arGa

zkIa

: sus

ana P

érez

sán

Chez

.

1 União Nacional para a Independência Total de Angola.2 Frente Nacional de a Libertação de Angola.3 Movimento Popular de Libertação de Angola.4 Angolan emakumeen kontrako indarkeriaren kontra lan egiten duten lege, sistema eta instituzio nagusiak hauek

dira: Lei contra a violência doméstica (2011n onartua); Ministério da Família e Promoção da Mulher (emakumeen eskubideak babestu eta bermatzeko politika nazionala zehaztu eta burutzeko ardura duen gobernu zentralaren organoa); Genero-adierazle Sistema Integratua, SIIGénero (Ministério da Família e Promoção da Mulher-ek sortua 2012. urtean, indarkeria matxistaren inguruko informazioak sistematizatzea du helburu); Departamento de Luta Contra a Violência Doméstica da Direcção Nacional de Investigação Criminal (emakumeen kontrako indarkeria salaketei erantzuteko sortua, probintzia guztietan dago) eta Instituto Nacional da Criança, INAC (estatu-mailako or-ganoa, haurren ongizaterako politikak diseinatzeko eta euren eskubideak betetzen direla bermatzeko arduraduna).

5 Emakumeen kontrako indarkeria Angolan eta komunikazioaren inguruan, nabarmena da Guia para Meios de Comu-nicação sobre a Violência Doméstica em Angola (2013), Fórum de Mulheres Jornalistas para a Igualdade no Género de Angola eta LolaMora Producciones-ek egindako gidaliburua. Lan hau hurrengo web orrialdean deskarga daiteke: http://lolamora.net

gaitz. Txirotasunak emakume aur-pegia du eta emakume hauek beste emakume askok egunerokoari aurre egiteko duten zailtasunetan jartzen dute arreta, bereziki, txerpolarien egoeran eta hauek polizia fiskal eta probintzia-gobernuen kontra egin be-har duten borrokan. Emakume hauek hiri handietan saltzera eramaten dituz-ten arrazoiak konplexuak dira; horien artean, langabezia eta industria eza.

Miraldina Jambaren ustez, An-golako emakume prestu eta borroka-lariek, familiak hezi eta elikatzeari dagokionez, ardura handiak hartzen dituzte beren gain eta, horiekin ba-tera, arrisku handiak ere bai esparru ezberdinetan. Artikulu honetan aipa-tutako arazoen konponbidea pertsona guztien esku dago, herritar guztiek jarrera aldaketa lortzeko ardura har- tzearen menpe.q

iniziatiba. Etxeko Indarkeriaren kontrako Legea (2011), adibidez, euren lana eta partaidetzaren fruitu izan zen. Kasu horretan, emakume parlamentariek arg utzi zuten euren batasuna etxeko indarkeriaren kon-tra5 eta alderdien dinamiken aurrean.

foroak eta kezka komunakLege horrez gain beste zenbait espe-rientzia dago, hala nola, Afrikar Par-lamentu-Batasunean, Comunidade dos Países de Língua Portuguesa-n (CPLP) eta Afrika Australeko Ga-rapenerako Komunitatean (SADC) parte hartu izana, baita nazioarteko beste hainbat erakunde eta gertakizu-netan ere.

Emakumeen kezkak nazio-mai-lako eta nazioarteko foroetan hauek dira: pobreziaren kontrako borroka, analfabetismoa, parte-hartze poli-tikoa, prostituzioa eta beste hainbat

arren, Sapaloren arabera, emakume diputatuek euren jardueran gozatzen dituzten pribilegio eta abantailekin eroso sentitzen dira eta, ondorioz, ez dute beste emakumeen sufrimendua-rekin behar den konpromisoa hartzen.

Egun, UNITAk bederatzi emaku-me ditu parlamentuan (aurreko lege-gintzaldian lau baino ez zituen). Mi-raldina Jamba Angolako Emakumeen Ligako (LIMA) presidentea pozik dago emakumeen kopuruaren igoera honekin; baita beste alderdiekiko harremanekin ere, euren arazoak eta emakumeen eskubideen aldeko bo-rroka komunak dira eta. Bere esane-tan, alderdien koloreak kontuan hartu gabe, emakumeek beti egon behar dute pozik haietako baten igoeragatik.

Parlamentuak 91 emakume eta 220 gizon dituela gogoratuz, Mi-raldina Jambak adierazten du ba-dagoela emakume diputatuek elka-rrekin martxan jarritako zenbait


Atzoko Portugaleko kolonien oraina n DOSIER

”

“ Ahaidetasun harremanak,

afrikar gizarteetan, harremanak sortzeko

negoziazioetan funtsezko rola duten pertsona

eta simboloen artekaritzaren

bidez sortzen dira

1975. urterarte Mozambike portugaldar kolonia bat zen. Independentziaren ostean, kultura eta etnia anitzek osatutako herri

honek 16 urteko gerra zibila pairatu zuen, 1992an amaitu zena. Bai kolonian bai kolonia ostean, ohitura askori eraso egin zitzaion

modernitatearen izenean, hala nola, ezkonsaria edo loboloari. Baina ezkonsaria atzerakoitzat jotzeak familiaren euskarri nagusietako bat

alde batera uztea ekarri zuen.

gaur egungo MozambikenAhaidetasuna eta bitartekotza

Antonio Alone Maia eta Marina Pastore*

Atzerakoiaren eta modernoaren inguruan

egitea eta mendebaldeko familiez hitz egitea ez da gauza bera, desberdintasu-nak ugariak dira. Horietako bat familia ulertzeko modua da. Mendebaldean, ohiko familia nuklearra da, hau da, zuzenean lotura biologikoek definitua: aita, ama eta seme-alabak, elkarrekin bizi ala ez. Mozambiken, familiaren konfigurazioa ez da nukleo biologiko-ra mugatzen, aitzitik, odoleko ahaide eta kidekoei zabaltzen da. Muga bio-logikoak gainditzean, familia zabalaz hitz egiten da3.

Familia bi kideren arteko loturaren emaitza da. Bi kide horietako bakoitzak bere taldea utzi eta beste taldeko ezagun batekin ezkontzen da. Mugi-mendu hau, afrikar testuinguruan, ez dagokie gizon bati eta emakume bati bakarrik, aitzitik, bi aldeetako kideek adostu eta onartzen dute lotura. Ados-ten dutenak amaldeko izan daitezke, amaldeko familian oinarritzen diren taldeez ari garenean edo aitaldeko osa-

M ozambike afrikar kontinentea-ren hego-ekialdeko kostaldean kokatuta dago. 25 milioi biztan-

le inguru ditu. Bere hiriburua Maputo da eta 10 probintziatan banatuta dago. Herrialdean hizkuntza nazionala den portugesa barne hartuta, 41 hizkuntza hitz egiten dira neurri ezberdinetan. Herrialde multikultural eta multiet-nikoa da. Herriaren iparraldean macon-de, yao eta macua1, herriak aurkitzen dira, bakoitza bere berezitasunekin; er-dialdean, cena, nadau, ciwabo, dema, tauara, nyungwe eta ngoni herriak eta euren kulturak; hegoaldean, rhonga eta changana. Adibide gutxi batzuk baino ez dira, talde etniko gehiago baitago, euren nortasuna bai hizkuntzan bai izaera komunean oinarritzen dutenak2.

ahaIdetasuna eta mozamBIketar famIlIaAgerikoa ematen badu ere, gogorarazi nahi dugu hau: afrikar gizarteez hitz

ba-izebak, aitaldeko familian oinarritzen direnen kasuan. Gurasoak berak ere izan daitezke lotura adosten du-tenak. Aurrerago gai honen inguruan izan dugun eskarmentu bat azalduko

12 n 2014 n Hirugarren hiruhilekoa n PUEBLOS n Informazio eta Eztabaida ”

“ Afrikar gizarteak ezagutzeko, hortaz,

mundu sinboliko zabal hau ezagutzea beharrezkoa

da. Izan ere, Zer da kultura ez bada taldeen arteko

harremanak orekan sortzeko sinbolizazio

gaitasuna?


dugu osaba-izeben rola hobeto ulertzen laguntzeko. Laburbilduz, esan daiteke gizona ez doala inoiz bera bakarrik emaztegaiaren gurasoen etxera bere burua aurkeztera eta emakumearekin ezkontzeko mandatu egitera. Osabare-kin joango da, ordea, eta osabak egin-go du ezkontzeko mandatu formala.

sInBoloa, BItartekotza, Ildo PatrIarkala eta sIstema uxorIlokalaAhaidetasun harremanak, afrikar gi-zarteetan, harremanak sortzeko nego-ziazioetan funtsezko rola duten pertso-na eta simboloen artekaritzaren bidez sortzen dira. Abereak dituzten taldee-tan, adibidez, hau sinbolo garrantzitsua izango da alderdi biren arteko harrema-nak finkatzeko. Hau lobolo izenez eza-gutzen den prozesua da, hots, talde et-niko anitzetako ezkonsaria. Abererik ez badago, ordainketa diruzkoa izango da. Ezkonsaria ohitura tradizionalenetariko bat da Mozambiken.

Mozambikeko hegoaldean fa-miliaren osaketak ildo patriarkalean oinarritzen da; aitzitik, Zambezi ara-neko iparraldeko cewa herriak ildo matriarkalari jarraitzen dio. Sistema pa-triarkalean, ezkontza ostean, emakumea senarraren familiako kide bilakatzen da eta berea ez den etxe batera joango da bizitzera. Hots, bizilekua gizona-ren jatorrizkoa izango da. Ezkontzak botere-harreman honi lotuta egongo dira, non emazteak senarraren fami-liaren bizikidetza arauak bete beharko dituen4. Cewa herriaren kasuan gizona da emakumearen herrixkara bizitzera doana. Kasu honetan bizilekua uxori-lokala da, latinez uxori (emaztea) eta locus (lekua).

Ezkontzak hiru modura egiten dira Mozambiken: erlijiosora, zibilera eta tradiziozko modura. Ezkonsaria (lo-boloa) tradiziozko ezkontzan egiten da, bai herriaren hegoaldean bai er-dialdean nyungwe eta dema herrietan. Emakume mozambiketar askorentzat loboloaren zeremonia garrantzitsue-na da: konpromisoa irudikatzen du. Ezkontzaren onarpena gauzatzen duen ohitura da, ugalketa, egonkortasuna eta gizon bat eta emakume baten arteko es-kubide eta betebeharrak euren komuni-tateen aurrean bermatuz. Tradizioaren arabera, ezkonsaria bi familien artean ezkontzaren aurretik egindako akor-dioa da. Ez dira senar-emaztegaiak edo

euren sentimenduak kontuan hartzen, bi familiek sortuko duten harremana baizik.

heGoaldeko aurkezPen errItua2014ko apirilean, Maputo hirian, aurkezpen eta ezkonsari zeremonie-tan parte hartu genuen. Aurkezpena ezkonsariaren akordia baino bi aste lehenago egiten da eta erritu horretan senargaia, bere ordezkariak lagundu-ta, emaztegaiaren familiari aurkezten zaio. Momentu hartatik aurrera fami-lia biek elkar ezagutzen dute ofizialki. Inhambane-koa zenez, hizkuntza pa-triarkala erabili zuten (aita da familia-burua) erritu horretan.

Aurkezpenaren ondoren lobolorako prestatu ginen. Aurreko egunean, emaz-tegaia (kasu honetan senargaiarekin bizi zena aldez auretik), bere gurasoen etxera joan zen eta bertan geratu zen, etxez kanpoko inorekin traturik izan gabe egun seinalatua heldu arte. Senar-gaiaren familia emaztegaiaren aitaren etxera joan zen eta zenbait opari eraman zuten: freskagarriak, garagardoak, bost litro ardo eta tradiziozko edari batez betetako bonbilla bat. Musikarekin egin ziguten harrera eta ondoren egongelan sartu ginen, bertan eseri eta itxaron ge-nuen.

Emaztegaiaren aitaldeko osabak, aitabitxia zenak, zeremonia zuzendu zuen hiru ilobaren eta izeba biren la-guntzarekin (izebetako bat amabitxia zen). Hitz egiten hasteko eta eskaerak egiteko, gurekin etorritako eta tradizioa hobeto ezagutzen zuten elizandre bi, negoziazioen buru izan ziren; 20 edo

40 metical5 eskainiko zituzten. Hortik gertu amabitxia zegoen eserita, jaso-takoaren kontua egiten eta eskaintza onartuko zuten ala ez aitabitxiarekin eztabaidatzen.

ezkontzako mandatuaren metaforakChangana izeneko hegoaldeko hiz- kuntzaz hasi ziren hizketan eta emaz-tegaiaren osabak zera galdetu zuen: Zer nahi duzue? Erantzuna hau izan zen: “Yikombela mati”, hau da, “ur eske ari gara”. Ura emaztegaiaren me-tafora da. Ura likido preziatutzat jo- tzen da, hain zuzen ere, familiak galdu berri duen alaba bezala, handik aurrera beste familia bateko kide izango dena.

Emaztegaiaren familiak, bere diru-balioa zenbatetsi ostean, beste emaku-me batekin batera aurkeztu zuen alaba, biak goitik bera estaliak. Nahi zuten emakumea zein zen asmatu behar izan zuten. Kasu honetan lehengo auke-ra okerra izan zen. Emakumeak joan ziren eta bueltatzeko eskatu zitzaien. Bigarren aukera zuzena izan zen.

Galdetu ziguten ea zer geneukan eskaintzeko, zeren emaztegaiak ez baitzuen zer jantzi. Soinekoa, zapatak, lepokoa, belarritakoak eta eskumu-turrekoa eskaini genion. Aitabitxi eta amabitxiari (aitaldeko osaba eta izeba-


DOSIER

*Antonio Alone Maia, São Paulo-ko Assunção Unibertsitate Zentroan Teologian graduatua da,

afrikar eta afro-brasildar herriak ikertzen ditu. Marina Pastore kazetaria da.

Pueblos aldizkarirako Emma Menos Penedok itzulita.

1 Martínez, Francisco Lerma (2008): O povo Macua e a sua cultura. Analise dos valores culturais do povo macua no ciclo vital, Mauá, Moçambique 1971-1985. 2ª edição, Maputo.

2 Talde etnikoak gizarte antolakuntza bilakatzen dira eurek edo besteek kategoria etniko ezberdintzat hartzen dituz-ten neurrian. Oinarrizko balore komunak dituen taldea da, balore hauek forma kulturaletan batasunez gauzatzen direlarik. Gain honen inguruan gehiago jakiteko hurrengo lana gomendatzen dugu: Philippe Poutugnat y Jocelynes Streiff-Fernart (2011) Teorias da etnicidade. Seguido de Grupos étnicos e suas fronteiras São Paulo, UNESP.

3 Ikus oharrean aipatutako lana.4 inguruan, hurrengo lanak: Granjo, P. (2005): Lobolo em Maputo. Um velho idioma para novas vivências conjugais,

Porto, Campo de Letras; eta Bagnol, B. (2008): “Lovolo e espíritos no Sul de Moçambique”, hemen eskuragarri: Análise Social, XLIII. libk. (2.a)..

5 Euro bat 43 metical inguruko balioa du (2014ko ekaina)(itzle. oh. 2014ko ekaina).6 Ikus 4. oharra.7 Martins, Manuel dos Anjos (1991): Elementos da língua Nyungwe, gramática e Dicionário Nyungwe-Portugues-

Nyungwe, Lisboa, Editorial Além-Mar.

arGa

zkIa

: koo

l ska

tkat

(ww

w.fl

ICkr

.Com

).

ri) ere arropak eskaini genizkien. Ize-bek emaztegaia eraman zuten eta ondo jantzita ekarri zuten bueltan. Orduan izebek emaztegaia inguratu eta, abes-tuz, sorte ona eta harreman egonkorra opa izan zioten. Gelatik kanpo eraman zuten eta beste senide guztiei eta lagu-nei erakutsi zieten. Bueltatu zirenean, emaztegaiaren familiari eskaintzeko zer zuten galdetu zioten senargaiaren familiari. Edariak eta txanponak eman genizkien. Azkenean, senargaiaren gurasoei zer nahi zuten galdetu zieten. Erantzuna zera izan zen: “ezkontza-rako baimena”.

Eskontzeko mandatuaren momen-tua emaztegaiari bere gurasoen etxea uzteko eskatzeko momentua ere bada. Kontuzko momentua da. Kontatzen

dugun esperientzia honetan, mila me-tikal eskaini zitzaion emaztegaiaren familiari. Baina ez zen erraza izan, izan ere, mila metikalak 200 metika-leko bost billetetan eskaini ziren eta tradizioz 100 metikaleko hamar bille-tetan eskaini behar denez diru lizun- tzat hartu zen.

Barkamena eskatu genien haiei eta arbasoei. Txanponak eskaini genituen diru lizuna garbitzeko eta 500 metica-leko zorrarekin geratu ginen. Billeteak 200ekoak izan arren 100ekoak baili-ran zenbatu ziren, garrantzia billete kopuruak baitu eta ez balio dutenak. Gainera, bost urte ziren emaztegaia senargaiarekin bizi zela eta haurdun zegoen. Horregatik, 9000 metikal bai-no gehiagoko izuna ordaindu behar izan genuen. Izun hori emaztegaiaren familiari “ur bitxia” galtzeagatik es-kainitako ordaina zen. Horrez gain, arbasoek, familia berriaren eraketa madarikatu beharrean, sorte ona eta zoriontasuna opa ziezaioten lortu nahi zuen izunak, eta etorkizunean senar-gaiaren familiaren arbasoekin ere batu ahal izatea. Horrela hasi zen bi fami-lien arteko harremana6.

Senargaiaren familiak ezkontza onartu ondoren, senargaiari aitabitxia-rekin batera zeremonian parte hartze-ra deitu zioten. Emaztegaia senargaia hartzen du eta jaia hasten da, dantza askorekin, oparotasuna opa duten abestiekin, edariekin, jakiekin eta emaztegaiaren amabitxiak egindako otoitzarekin eta bere ama besoetakoa egindako otoitzarekin. Azkenean brin-dis bat.

Ospakizunera etorritakoek opariak egin zizkioten bikoteari euren etxea egin ahal izateko. Senarrak emaztea eraman nahi izan zuen bere familiak agurtu nahi baitzuen baina ohartu zi-guten emazteak aitaren etxean igaro

behar zuela gaua. Senarrak nahi ba-zuen gera zitekeen, biharamunean bere amaren etxera ospatzera joan ahal iza-teko. Eztabaidatu ondoren, senarra bi-haramunean bueltatzeko konpromisoa hartu zuen, baina tradizioaren arabera arratsaldez bueltatu behar zatekeen etxera... eta gaua zen.

Joandakoan geure buruari galdetu genion zergatik izan zen dena horren zaila, egindako okerren zergatia. Se-narraren familiak esan zigun, orduan, euren jatorrian (Quelimanen) ohiturak ezberdinak zirela.

aurkezPen errItua erdIaldean: “mPhete na Phaza”Teten, Zambezeko araneko lur garaie-tako dema eta lur beheretako nyungwe herrien baitan “mphete na phaza”, be-larritakoa eta atxurra, izeneko simboloa dago. Edozein ezkontza sinbolismo honek markatzen du. Balio sinbolikoa duen zenbatekoa da senargaiaren gu-rasoek emaztegaiaren gurasoei egin-dakoa. Hala ere, eskontza burutze alde-ra, hau familia bien arteko akordiaren seinale nabariena da7. Tradizioak agin-du eta aurreikusitako ordain hau gabe egiten den ezkontza izunak eta zail-tasunak ekar liezazkieke ezkongaiei. Beraz, oso kontu garrantzitsua da eta senargaiak tradizioari zintzo jarraitze-ko eta artekarien papera errespetatzeko konpromisoa hartzen du.Herrialde osoan zehar, talde etniko bakoitzak bere garrantzizko sinboloa du ahaidetasun harremanak sortzeari dagokionez. Afrikar gizarteak ezagutzeko, hortaz, mundu sinboliko zabal hau ezagutzea beharrezkoa da. Izan ere, Zer da kultura ez bada taldeen arteko harremanak orekan sortzeko sinboliza-zio gaitasuna?q



egoera politiko eta ekonomikoaren gaineko begirada

Andreia Camara*

40 urte dira Ginea Bissau herri (in)dependiente bilakatu zela, baina oraindik ezin izan da zutitu kanpo laguntzarik gabe. Gaur, trantsizio momentu bat bizi du; nahasmen politikoan oinarritutako iraganetik biztanleengan sortzen ari den etorkizun hobea lortzeko itxaropenera.

mª José ComendeIro.

absolutua oposizioaren zatiketaren ondorioa izan zen. Presidentziarako haustekundeei dagokienez, 8 hauta-gaien artean batek ere ez zuen lortu beharrezkoa den ehuneko 50 gehi bata: legegintzaldia amaitzen zuen presidenteak, João Bernardo Vieirak, % 46,20 lortu zuen Kumbala Ialák lortutako % 21,88en aurrean, beraz, bigarren itzulia egin behar izan zen. Ia hilabete bat geroago João Bernar-do Vieiraren garaipena berretsi zen,

Aldaketa berariaz sortutako eta parla-mentuan onartutako Alderdi anitzeko Trantsizio Batzorde batek proposatu zuen... eta batzordean PAIGCko mili-tanteak bakarrik hartzen zuten parte.

1994an alderdi anitzeko lehenengo hauteskundeak ospatu ziren. Hamaika alderdik hartu zuten parte hauteskun-de legegileetan eta zortzik presiden-tziarako hauteskundeetan. PAIGCk 62 lortu zituen eta oposizioak beste 38ak. Hala ere, PAIGCren gehiengo

Urte askoz, hain zuzen, 1973. urtean aldebakarreko inden-pendentzia aldarrikapena egin

zenetik eta Portugalek 1974an onar-tu zuenetik, herria Ginea eta Cabo Verdeko independentziarako Alderdi Afrikarrak (PAIGC) kudeatu zuen. Alderdia alderdi-estatutzat hartu zen Errepublikako lehenengo Konsti-tuzioan1. Hau horrela izan zen 1991. urterarte, urte horretan onartu baitzen konstituzioaren aldaketa puntual bat.

Guinea-Bissau


”

“ Ginearrentzako gizarte laguntza

zerbitzuaren eskaintza eza barne arazoen

ondorio da, estatuaren baliabideen

administrazio txarrari eta kanpoko laguntza

interes pribatuetarantz desbideratzeari

lotutakoak

DOSIER

eta buruzagi politikoen eta militar egituren buruen hilketen bitartez. Narkotrafikoaren eta eskualdeko eze-gonkortasun eta segurtasun ezaren mehatxua duen testuinguruan, hau da bizirik irauteko borrokan oinarri-tutako logika baten ageriko egoera, non norbanakoaren beharrak asetzeko baliabideak bereganatu eta bahitzen diren. Ez da egon Ginea Bissaun bere legealdia bukatu duen presidente edo gobernu hautaturik. Estatuaren botere eza da, adierazpen askatasunaren mu-rrizketa eta giza eskubideen errespetu falta...

aurrekontuak eta lehentasunakGinea Bissauko ekonomiak kontrae-san estruktural garrantzitsuak ditu, dibertsifikazio ekonomiko txikiaren, barne baliabideen erabilera eskasa-ren, sektore pribatuaren dinamismo faltaren eta giza kapitalaren garapen ahularen ondorioz. Herriak berregi-turaketa sakona behar du Milenioko Garapen Helburuei apur bat egokitze aldera.

Hezkuntza eta osasunari zuzen-dutako gastu publikoaren idazpena sektore hauek duten lehentasun txi-kiaren erakusgarri da. 2014. urterako, hezkuntza eta osasunari zuzendutako estatuaren aurrekontuen ehunekoa 20,7 da, nahiz eta nazioartean ehu-neko 40 gomendatzen den4. Gome-sen esanetan5, ginearrentzako gizarte laguntza zerbitzuaren eskaintza eza barne arazoen ondorio da, estatuaren baliabideen administrazio txarrari eta kanpoko laguntza interes pribatueta-rantz desbideratzeari lotutakoak.

Ez dago gaur egungo gabezia egoera azaltzen duen argudio sines-garririk, gehienbat osasun arloan: ospitale, osasun-zentro, ekipamen-du eta espezialista urri dago (es-pezialista asko atzerrira joan dira). Hezkuntzaren sektorean, bigarren hezkuntzako ikastetxeen azpiegitura degradatuak, ikastetxe publikoen ko-puru ez nahikoa (landa eremuan be-reziki) eta hezkuntzaren kalitate eza ez dira baliabide material edo giza baliabide faltaren ondorio, dauden baliabideak kudeatzeko ezgaitasuna-ren ondorio baizik.

de-Estatu ezari eta ezegonkortasun politiko iraunkorrari lotutako arazoak pairatzen ditu herrialdeak.

Gomesen arabera3 (2011), mili-tarrek botere politikoa partekatu zu-ten independenziaren ostean. Kargu garrantzitsuak izan zituzten botere legegile eta betearazlean, hala nola, diputatu, ministro, lehen ministro eta Errepublikako presidente. Hortaz, 18 urtez ez zen bereizketarik izan, ezta ariketa militar eta botere politikoaren jardueraren artean ere. Diktadura mi-litarra zen, hala, kargu politikoetan gora egiteko ezinbestekoa zen bo-rrokalari aparte edo Herriaren Indar Armatu Iraultzaileetako ofizial altua izan izana.

Gobernuan zegoen kaosaren on-dorioz, militarrak de facto boterearen elite bilakatu ziren. Ezegonkortasun ziklikoek militarrak lehen planoan jarri eta azkenean botere militarra go-tortzen dute, legitimo gisa aurkeztuz. Hala ere, militarren buruen arteko aliantzak une batekoak dira, figura be-rriak agertzea ahalbidetuz (gobernuan eragina izateko ildotik eta interesetik irten gabe).

Ginea Bissaun behin baino gehia-gotan eten dira indarkeriaren bidez ziklo demokratikoak, estatu-kolpeen,

% 52ekin. Kumbala Ialá zalantzan egon zen emaitzak ontzat hartu ala ez baina bere aukera ezezkoa izan zen nazioarteko komunitatearen pre-sioaren eraginezl2.

doItze ProGrama... eta desmIlItarIzazIo eza1989. urtean, Bretton Woodseko or-ganismoen laguntzarekin, Ginea Bis-sauk Doitze Estrukturaleko Programa bat ezarri zuen herrialdeko ekonomia eta gizarte politiketan estatuaren es-ku-sartzea murrizteko asmoz. Egoera politiko eta ekonomikoa berrantolatu nahi zuten, merkataritzaren arloko erreforma sakonen bidez, prezioen liberalizazioa sendotuz. Hau Nazioar-teko Diru Funtsaren programaren al-derdi arrakastatsuena izan zen.

Doitze politika hau ez zen klase militarraren berkokapen politika ba-tekin batera egin. Militarrek askapen nazionalerako borrokan rol garrantzitsua izan zuten arren, ez zuten, oroko-rrean, administrazio berrian karguak betetzeko behar zen trebakuntza. Horregatik, beharbada, nazioarteko erakundeek ez zuten kontuan izan kla-se militarraren garrantzia oreka sozial eta politikoan.

1980an, hau da, independentzia lortu eta urte gutxira, Ginea Bissauk bere lehenengo estatu-kolpea (Mugi-mendu Leheneratzailea) pairatu zuen. Hau militarrek egin zuten, orduan ko-mandantea zen João Bernardo Vieria “Nino”ren agintepean.

1998-1999ko gatazka politiko-militarrean zehar nagusitu zen eze-gonkortasun giroaren ondorioz, ezin izan zen beharrezko arreta jarri he-rriak, garapenaren inguruan, aurrean zituen erronketan. Era berean, ezin izan ziren hainbat erreforma eta poli-tika gauzatu; hain zuzen, 2004 onartu-tako eta 2007an inplementatutako Po-brezia Murrizteko Agiri Estrategiko Nazionalean (DENARP) jasotakoak.

Gerra zibilak % 28 beheratu zuen herrialdeko BPGa. Hau 1999an lehe-neratu zen neurri batean. Gatazka os-tean, Ginea estatu ahul bilakatu zen, eta horretan, ondoz ondoko estatu-kolpe eta atentatuak egon ziren, horie-tako lehenengoa 2012ko apririlekoa izan zelarik. Gaur egun ere, Zuzenbi-

DOSSIER n Políticas sociales en América Latina, cuestión de justicia

16 n 2014 n Tercer trimestre n PUEBLOS n Información y Debate

1 Actuam acchui inc res se caucitili, aute fecum sediena, C Catuam oris? quononsce patui se tumus, que tasdam ocaelabem, coenducii fachilinir inuliam es maxim sena vesimo in aucibest? Ahalicae ad rei sid det graritam implicaet vem peridetrae impribus boniam.

2 Actuam acchui inc resiam. 3 Cctuam acchui inc res se caucitili, aute fecum sediena, C Catuam oris? quononsce patui se tumus, que tasdam

ocaelabem, coendus boniam. 4 actuam acchui inc res se caucitili, aute fecum sediena, C Catuam oris? quononsce patui se tumus, que tasdam

ocaelabem, coenducii fachilinir inuliam es maxim sena vesimo in aucibest? Ahalicae ad rei sid det graritam implicaet vem peridiam.

*Nombre apellido apellido es xxxx en xxxx y colabora con xxxxxxxxxxxxxxx.

“Es viable poner en crisis los arquetipos hegemónicos

y ello se puede hacer en lo cotidiano, en el aquí y el

ahora, como el paso aun proceso de construcción

de poder legitimado en el tejido social

”Redacción PUEBLOS*

RECURSOS

BiBl i o g r a f í aapellido apellido, nomBre: Título del libro, editorial,

lugar, año. apellido apellido, nomBre: Título del artículo, Título

del libro o de la publicación, número y fecha, lugar.apellido apellido, nomBre: Título del libro, editorial,












del libro o de la publicación, número y fecha, lugar.

in t e rn e tapellido apellido, nomBre: Título del libro, editorial,



lugar, año.



*Andreia Camara Pueblos – Informazio eta Eztabaida Aldizkariaren kolaboratzailea da.

Artikulu hau Ane Garay Zarragak itzuli du Pueblos – Informazio eta Eztabaida Aldizkariarako.

1 Konstituzioa 1973ko irailaren 24an onartu zen. 4. artikuluaren arabera, “PAIGC gizartean buru den indar politikoa da eta herriaren borondate burujabearen adierazpen gorena, eta bera da estatuaren politikaren joera erabaki eta hau betetzen dela bermatzen duena masa langileekin batera”.

2 Lopes, Nelson (2011): “As Forças Armadas num Estado em interrogação”, CIEA7 #34: Os Entraves à Construção e Consolidação Do Estado na Guiné-Bissau.

3 Lopes Gomes, Antonieta (2011): “O poder militar e a desedificação do Estado de direito e da democracia na Guiné-Bissau”, CIEA7 #34: Os Entraves à Construção e Consolidação Do Estado na Guiné-Bissau.

4 Relatório de Seguimento e Avaliação do Documento de Estratégia Nacional de Redução da Pobreza, DENARP (2009).

5 Lopes Gomes, Antonieta (a.a.).6 Ikus 4. oharra.7 Lopes Gomes, Antonieta (a.a.).

Atzerritar uztarpearen kontrako borroka armatua hasi eta hamaika urtera independentzia lortu zen azke-nik. Milaka pertsona hil ziren ginear nazioa jaio ahal izateko. Baina, antza denez, utopia hutsa izan zen, Gineako seme-alabek berek ez baitute ulertu oraindik borroka armatuaren zergatia.

Herriaren Indar Armatu Iraultzai-leak, behin independentzia lortuta, Ginea Bissauko Estatuaren eraikun- tzan oztopoetako bat bilakatu ziren: norbanakoaren interesa, interes kolek- tiboaren gainetik geratu zen, giza bi-zitzarekiko errespetua gutxiagotu zen. 2014ko apirileko hauteskunde oroko-rren eraginez itxaropenak gora egin zuen. Horietan herriak argi utzi zuen beharrezkoa zela botereak banatzea (betearazlea, legegilea eta judiziala) eta sistema politikoan botere milita-rraren esku-sartzea ekiditzea.

Gobernu ona, ustelkeriaren kon-trako borroka, giza eskubideak erres-petatzea, genero-berdintasuna, gizarte zerbitzuen eskaintza hobetzea, nekaza-ritza- eta arrantza-produkzio ahalme-na handitzea eta ingurugiroa zaintzea. Gaur egungo egoera sozio-ekono-mikoa estatuaren egituren ahultasuna-ren ondorio da, bai zerga-segurtasun eta gabetasunari bai antolatutako kri-menaren eta narcotrafikoaren kontrako borrokari dagokienez.q

taketa eta paketatze prozesuetarako laguntza ematea eta biltegiratzeko eta paketeak produzitzeko gaitasuna sen-dotzea.

Nekasaritza-sektoreari asko falta zaio bere ahala eta balioa ustiatu ahal izateko, baita arrantza- eta turismo-sektoreei ere. Arrantzaren sektoreak ez du egiturarik eta bai artisau-arrantzaren etekin baxuaren kaltea bai li-zentziak era bereizi gabean emateare-na pairatzen du. Honek guztiak, kon-trolik gabeko ustiapena dakar itsasoko ekosistemak arriskuan jarriz.

Ginea Bissauk Saharatik eskual-deko herrialde hezeetarantzako basa-mortutzea indargetzen badu ere, bioa-niztasuna babesteko neurriak ez dira nahikoak eta, pobreziak lagunduta, ingurugiroa narrutzen duten jarduae-rak ugaritzen dira.

IndePendentzIak, dePendentzIak eta ustelkerIaAdministrazio Publikoaren ustelkeria orokortua nepotismoan, bezeroke-rian, diru publikoa desbideratzean eta administrazio karguen alderdikerian ageri da. Hau guztia oztopo handia da Administrazioa berriztatzeko. Bizi-mailaren degradazioa funtzionarioak kaltetu ditu bereiketa gabe. Ondorioz, ustelkeria bizirik irautera zuzendu-tako praktika orokor bihurtu da7.

menPeko ekonomIaHerriaren ekonomia nekazaritzan eta arrantzan oinarritzen da, gehienbat. Baina sektore horiek langabezia altua-ri aurre egiteko eta kanpoko laguntza gutxitzen laguntzeko mekanismoez hornitu behar dira.

DENARPen arabera6, Ginea Bis-sauko ekonomia ez da oso dibertsi-fikatua eta produktu batetan oina-rritzen da, anakardoan. Fruitu honek esportazioen % 95 da eta estatuaren diru-sarreren % 17. Produktu hori prozesatzeko eta prestaketa eta pake-tatzearen inguruko nazioarteko arauak betetzeko gaitasuna oso txikia da eta horrek ahultasuna sortzen du.

Anakardoa abantaila bat da Gi-nea Bissaurentzat eta etorkizunean ere, biztanle landatarren diru-sarrera garrantzitsua izaten jarraituko du. Alabaina, nekazaritza-esportazioak dibertsifikatzea garrantzitsua da (mangoa, zitrikoak, baiak, egurra, etab.). Gobernuaren estrategia hu-rrengo elementuetan oinarritzen da: anakardoaren merkaturatze politika-ren inguruan produktore, saltzaile eta gobernuaren arteko adostasun eta pilotetza eremua ezartzea; produkzio eremuak deslokalizatzea; sektoreko operadoreei merkaturatzeko kredituak ematea; fruta laboreen (mangoa, zi-trikoak, baiak) garapen komuna; pres-

Dosier hau, Pueblos - Informazio eta Eztabaida Aldizkariaren 62. zenbakiarekin (2014ko hirugarren hiruhilekoa) batera banatzen da eta Gipuzkoako Foru Aldundiaren laguntzarekin argitaratu

da. Argitalpen honen edukia ez da zertan bat etorri instituzio horren iritziarekin.

Koordinazioa eta edizioa: Pueblos - Informazio eta Eztabaida Aldizkariko taldea.Euskarazko itzulpena: Iñigo Gallastegi

Maketazioa: Gonzalo Trigueros

Pueblos 62. Julio 2014. Dossier en euskera

Documents

Transcript of Pueblos 62. Julio 2014. Dossier en euskera