Przewodnik jakości w chemii analitycznej Wsparcie w akredytacjianalitycznej. Wsparcie w akredytacji

wg EURACHEM/CITAC Guidewg EURACHEM/CITAC Guide

QAC 2016

Dr inż. Piotr PasławskiZ k 2017

Piotr Pasławski

Zakopane, 2017 r.

Porównanie przewodnika Eurachem/CITAC z 2002 r. z nowym przewodnikiem z 2016 rprzewodnikiem z 2016 r.

1. Przewodniki dostępne na stronie www.eurachem.org2. Są w pewnym stopniu „prekursorami” dotyczącymi 

fundamentalnych informacji o wymaganiach zawartych w nowych d i h ISO/IEC 17027 d i d i ISO/IEC 17025wydaniach normy ISO/IEC 17027, odpowiednio ISO/IEC 17025 z 

2005 r. i ISO/IEC 17025 z 2017 r.3 Opracowane przez ekspertów z Grupy Roboczej CITAC i3. Opracowane przez ekspertów z Grupy Roboczej CITAC i 

EURACHEM,, krajowych organizacji metrologicznych oraz czołowych organizacji analitycznych UE

4. Ta prezentacja próbuje wypunktować nowe lub wzbogacone informacje występujące w nowym wydaniu przewodnika z 2016 r. l b i b t ż i f j d i 2002lub niezbyt zauważone informacje z wydania 2002 r.

5. Zwraca też uwagę na nowe dokumenty, szczególnie przewodniki/poradniki EURACHEM z wyróżnieniem tłumaczonychprzewodniki/poradniki EURACHEM z wyróżnieniem tłumaczonych na język polski przez POLLAB

Piotr Pasławski

Przewodnik EURACHEM / CITAC

QAC 2016, 59 str.

Piotr Pasławski

Przewodnik CITAC / EURACHEMPrzewodnik CITAC / EURACHEM 2002, 57 str.

Piotr Pasławski

Porównanie spisów literatury (14 LAT PÓŹNIEJ)

2002 20162002 201669 pozycji literatury 94 pozycje literatury

t 74 j (79%)w tym 74 nowe pozycje (79%)

Na 69 pozycji jest 27 norm (39%)

Na 94 pozycje jest 55 norm (58 5%)(39%) (58,5%)

20 pozycji zostało, w tym  15 norm, co stanowi w spisie (21%)

Piotr Pasławski

3. Definicje i terminologia – Zapewnienie jakości (QA)

Główne wymagania dla laboratorium:                                        Przywołuje: PN‐EN ISO/IEC 17025:2005 i                               PN‐EN ISO 9000:2015 oraz PN‐EN ISO 9001:2015

System zarządzania jakością (Quality Management System ‐ QMS)  Odpowiednie środowisko laboratoryjne Wyedukowany szkolony i biegły personel Wyedukowany, szkolony i biegły personel Trening procedur i zapisy Specyfikacje odczynników, kalibrantów i wzorców pomiarowychSpecyfikacje odczynników, kalibrantów i wzorców pomiarowych 

(w tym RM`s) Sprzęt odpowiednio obsługiwany i kalibrowany Procedury pobierania próbek                                                            

(jeżeli laboratorium odpowiada za taką działalność) Procedury postępowania z próbkami Procedury postępowania z próbkami

Piotr Pasławski

Pkt. 3. Definicje i terminologia cd. – Zapewnienie jakości (QA)

Główne wymagania dla laboratorium cd:

Zwalidowane i udokumentowane metody Metrologiczna spójność wyników Oszacowanie niepewności pomiarowej Procedury wewnętrznej kontroli jakości Udział w badaniach biegłości (PT) / zewnętrzne zapewnienie Udział w badaniach biegłości (PT) / zewnętrzne zapewnienie 

jakości (EQA) Procedury sprawdzania i raportowania wyników!Procedury sprawdzania i raportowania wyników! Procedury stosowania działań zapobiegawczych i 

korekcyjnych Audyt wewnętrzny i przegląd procedur

Piotr Pasławski

Pkt. 3. Definicje i terminologia cd. – Kontrola jakości (QC)

Procedury QC stosują do analizy kontrolnej specyficzne próbki

Analizy próbek QC

Procedury QC stosują do analizy kontrolnej specyficzne próbki lub zestawy próbek:

Analizy próbek QC Analizy wzorców pomiarowych (włączając RM`s) Analizy ślepych próbek/tła Analizy tła próbek i tła odczynników                                   

Przywołuje:  E h G id Th fit f f l ti l Eurachem Guide: The fitness for purpose of analytical

methods – A laboratory guide to method validation and related topics (ed. II 2014)related topics (ed. II 2014)

Analiza próbek z dodatkiem (ang. spike) Analizy podwajane (pierwsza pomiarowa i druga kontrolna) Zapewnienie korelacji wyników uzyskanych dla różnych 

charakterystyk próbki, dostarczanie informacji o takich powiązaniach!powiązaniach!

W dawnym wydaniu jest dodatkowo mowa o PTPiotr Pasławski

Pkt. 3. Definicje i terminologia cd. 

Wprowadza termin: „menzurand”‐ wielkość która będzie mierzonaWprowadza termin: „menzurand wielkość która będzie mierzonaPrzywołuje:  PKN–ISO/IEC Guide 99:2010 Międzynarodowy słownik metrologii – Pojęcia podstawowe i ogólne oraz terminy związane (VIM)]

Wzorzec pomiarowy (ang. standard) – chemiczne lub fizyczne wzorce stosowane do kalibracji lub walidacji, używane w znaczeniuwzorce stosowane do kalibracji lub  walidacji, używane w znaczeniu odczynników o ustabilizowanej czystości i jako roztwory o znanym stężeniu; filtry UV, odważniki, itd.  Certyfikowane materiały odniesienia są jedną z ważnych kategorii wzorców pomiarowych

Piotr Pasławski

Pkt. 6. Zadanie analityczney

1. Specyfikacja wymagań2 P l d i f ji*2. Przegląd informacji*3. Ocena zamiaru*4 Przygotowanie planu*4. Przygotowanie planu5. Pobieranie próbek6. Przygotowanie próbek7. Wstępne analizy*8. Identyfikacja analitów9 A li il ś i9. Analiza ilościowa10.Zebranie wyników i przegląd11 Interpretacja wyników/rozwiązanie problemu11.Interpretacja wyników/rozwiązanie problemu12.Raportowanie/konsultacja

* W przypadku prac nie rutynowych

Piotr Pasławski

Pkt. 7. Specyfikacja wymagań analitycznych

1. Kontekst analityczny2. Wymagane informacje3 Czas wykonania3. Czas wykonania4. Koszt wykonania5. Pobranie próbekp6. Wymagania spójności metrologicznej7. Niepewność pomiaru8. Wymagane metody, w tym przygotowania próbek9. Identyfikacja / potwierdzenie/ trop analityczne10 Wymagania QA/QC10.Wymagania QA/QC11.Przygotowanie metody/zatwierdzenie

Kluczem  do dobrych analiz jest  jasna i odpowiednia specyfikacja wymagań, która powinna powstać we współpracy z klientem. W przypadku używania podwykonawców wymaga to zgody klienta

Pkt. 8. Strategia analitycznaPkt. 8. Strategia analityczna

Wszystkie analityczne prace powinny być odpowiednio y y p p y y pzaplanowane i udokumentowane!

Pkt 9 Analizy nie rutynowePkt. 9. Analizy nie‐rutynowe

ł jPrzywołuje:

Przewodnik Eurachem/CITAC CG2: Zapewnienie jakości w analizach badawczych, rozwojowych i nie‐rutynowych (1998) 

Piotr Pasławski

Pkt. 10. Personel

Przywołuje:  IUPAC/CITAC Guide:  Klasyfikacja, modelowanie i określanie ilościowe błędu ludzkiego w laboratorium chemicznym Pure Applilościowe błędu ludzkiego w laboratorium chemicznym, Pure Appl. Chem., 88(5) 477‐515 (2016)! ! !

P l d j i i i ć d fi i l i Personel zarządzający powinien mieć zdefiniowane cele  i wymagania zawodowe  w oparciu o wymagane wykształcenie i doświadczenie dla danej funkcjiwykształcenie i doświadczenie dla danej funkcji

Personel zarządzający laboratorium powinien zdefiniować w procedurach minimum wymaganego wykształcenia akademickiego lub zawodowego oraz doświadczenia koniecznego dla kluczowych stanowisk w laboratoriumMinim m magań k alifikacji i doś iadc enia personel Minimum wymagań kwalifikacji i doświadczenia personelu wykonującego określone typy analiz powinno być uregulowane

Kontynuacja kompetencji powinna byćmonitorowana np. przez   

Kontynuacja kompetencji powinna być monitorowana np. przez przeglądanie wyników QC i PT                                                                      

Piotr Pasławski

10. Personel cd.

Typowe zapisy dla personelu powinny zawierać:Typowe zapisy dla personelu powinny zawierać: Wykształcenie akademickie Odbyte zewnętrzne i wewnętrzne szkolenia Odbyte zewnętrzne i wewnętrzne szkolenia Istotne szkolenia zawodowe Udział w kontroli jakości i badaniach biegłości wraz z Udział w kontroli jakości i badaniach biegłości wraz z odpowiednimi danymi

Udział w porównaniach międzylaboratoryjnych Udział w porównaniach międzylaboratoryjnych Udział w walidacji metody Publikacje techniczne i prezentacje wygłaszane na Publikacje techniczne i prezentacje wygłaszane na konferencjach

Piotr Pasławski

Pkt. 11. Pobieranie próbek, przygotowanie próbek i postępowanie

Nacisk na szacowanie niepewności pobierania próbek!!próbek!!

Przywołuje:Przewodnik EURACHEM/CITAC 2007   Przewodnik EURACHEM/CITAC 2007                                       Tłumaczenie POLLAB:                                                  Niepewność pomiaru związana z pobieraniem próbek„Niepewność pomiaru związana z pobieraniem próbek. Przewodnik metodyczny”

Przywołuje normy z serii: ISO 3951‐1÷5:2007÷2013 (Procedury pobierania dla 

    kontroli zmienności oraz kontroli wyrywkowej)

Przewodnik IUPAC Terminologia w pobieraniu gleby           Pure Appl. Chem77(5) 827‐841 (2005)

Piotr Pasławski

Pkt. 11. Pobieranie próbek, przygotowanie próbek i postępowanie cd.

Konieczna jest reprezentatywność pobieranych próbek Próbki badane powinny być jednorodne i porównywalne z próbką p y y j p y p ą

pobraną pierwotnie Pobieranie próbek ma znaczny udział w niepewności pomiaru 

( b l )(pobieranie+przygotowanie+analiza) Przygotowanie i podział próbki laboratoryjnej (dostarczonej do 

laboratorium jest bardzo ważnym etapem procesu pomiarulaboratorium jest bardzo ważnym etapem procesu pomiaru Próbkobiorcy powinni być przeszkoleni  ze zrozumienie całego 

kontekstu pomiaru. Próbkobiorcy powinni być doświadczeni w p y p ypobieraniu próbek. I posiadać akredytację krajowej organizacji akredytującejP bi i i i d kł d i i l i Proces pobierania powinien dokładnie opisany w  planie pobierania próbek

Piotr Pasławski

Pkt. 11. Pobieranie próbek, przygotowanie próbek i postępowanie cd.

Strategia pobierania zależy od natury problemu:‐ Średniego stężenia analituŚredniego stężenia analitu‐ Rozkłady analitu wzdłuż pobieranego materiału‐ Zanieczyszczenia przez inne anality‐ Rozkładu zanieczyszczenia (tzw. gorący punkt)‐ Oraz innych czynników w badanym obszarze

P d t j t bl j d d ś i b d t i ł Podstawą jest problem jednorodności badanego materiału Szczególne problemy występują przy pobieraniu materiałów z 

lotnymi analitami (może być wymagany specjalny plan pobieranialotnymi analitami (może być wymagany specjalny plan pobierania i odpowiedni sprzęt)

Przy pobieraniu więcej niż jednej próbki ważny jest schemat pobierania

Ważnym problemem jest trwałe oznakowanie pobranych próbek i łańcuch nadzoru w transporcie oraz w przemieszczaniu się próbekłańcuch nadzoru w transporcie oraz w przemieszczaniu się próbek w laboratorium

Piotr Pasławski

Pkt. 12. Środowisko

Próbki, odczynniki, wzorce pomiarowe muszą być odpowiednio przechowywaneOb k i ć i d lk dl Obszary krytyczne mogą mieć ograniczony dostęp, tylko dla autoryzowanego personelu

Laboratoria powinny kontrolować wymagane parametry Laboratoria powinny kontrolować wymagane parametry  warunków środowiska:

‐ Temperaturę‐ Wilgotność‐ Drgania

Z l i‐ Zapylenie‐ Dostęp do światła‐ Dodatkowo: radiację parametry dla instalacji gazowychDodatkowo: radiację, parametry dla instalacji gazowych, 

wytwarzanie wody demineralizowanej Krytyczne parametry środowiskowe powinny być monitorowane, kontrola jakości warunków ma być ustalona

Piotr Pasławski

Pkt. 13. Wyposażenie

Przywołuje normę:PN‐ISO 10012:2004 Systemy zarządzania pomiarami –Wymagania dotyczące problemów pomiarowych i wyposażenia pomiarowego

13.1 Kwalifikacja wyposażenia: Poziom I (Kwalifikacja produktu) ( j p )

Wybranie przyrządu i dostawcy Poziom II (Kwalifikacja instalacji)                                                             

  Instalacja i zezwolenie na stosowanie

Poziom III (Kwalifikacja operacyjna)                                                          Okresowa i ustalona kontrola przyrząduOkresowa i ustalona kontrola przyrządu 

Poziom IV (Kwalifikacja osiągnięć)                                                        Kontrole w czasie użytkowania przyrząduy p y ą

Przywołuje normę: ISO/IEC 17025:2005

Piotr Pasławski

Pkt. 13. Wyposażenie cd.

13.2 Kategorie wyposażenia

a) Wyposażenie ogólnego użytku (z małym wpływem na wynik) – płyty grzejne, mieszadła, szkło zwykłe, laboratoryjne systemy grzejne lub wentylacyjne

b) Wyposażenie pomiarowe:                                                              ł j t bj t ś i (b t lki i t ik t

        ‐ włączając sprzęt objętościowy (butelki, pipety, piknometry, biurety)                                                                                                         ‐ gęstościomierze wiskozymetry termometry czasomierzegęstościomierze, wiskozymetry, termometry, czasomierze, spektrometry,  chromatografy, przyrządy elektrochemiczne, wagi

    c) Fizyczne wzorce pomiarowe                                                                (odważniki, termometry wzorcowe)

d) K t i d hd) Komputery i procesory danych

Piotr Pasławski

Dawny dokument B‐1 (2002)

Typ urządzenia Częstotliwość kontroli Parametry kontrolowane

Wagi W zależności od  Liniowość, zero, dokładność gużywania

, ,(odważnik kalibrowany)

Szkło objętościowe W zależności od używania

Dokładność, precyzja (pipety/biurety)używania

Hydrometry (robocze) Rocznie Kalibracja w jednym punkcie hydrometr wzorcowy

Gęstościomierze (referencyjne)

5 lat Kalibracja jeden punkt, wzorzec o znanej gęstości

Barometry* 5 lat Jeden punkt

Czasomierze 2 lata lub częściej Dokładność

Termometry ( f j )

5 lat Punkt krytyczny, punkt lodu(referencyjne)

Termometry Rocznie w zależności od używania

Kontrola termometrem wzorcowym

* Kalibracja w akredytowanym laboratorium wzorcującymPiotr Pasławski

Tabela B‐1 Poradnik kalibracji i kontroli kalibracji wyposażenia laboratoryjnego

Typ wyposażenia Wymagania Sugerowana częstotliwość

Wagi Pełna spójna kalibracja Rocznie / pierwsze 3 lata, g p j j pdalej rzadziej w zależności od efektów

Odważniki Pełna spójna kalibracja Co 5 lat

Kontrola odważników Kontrola wzorcowanym odważnikiem lub na wadze zaraz po spójnej kalibracji

Co 2 lata

Szkło pomiarowe Wagowo zgodność z tolerancją Rocznie

Pipety/dozowniki Pełna spójna kalibracja Rocznie

Gęstościomierze robocze W jednym punkcie porównanie z wzorcowym Rocznie

Gęstościomierze wzorcowe W jednym punkcie porównanie z wzorcem Co 5 lat

Barometry W jednym punkcie Co 5 lat

Termometry wzorcowe Pełna spójna kalibracja ‐ Co 5 latTermometry wzorcowe (cieczowe)

Pełna spójna kalibracjaW jednym punkcie (np. punkt lodu)

Co 5 lat‐ Rocznie

Wzorcowe termoelementy Pełna spójna kalibracjaKontrola termometrem wzorcowym

‐ Co 5 lat‐ Rocznie

Robocze termometry i termoelementy

Kontrola termometrem wzorcowym w punkcie lodu lub zakresie roboczym

Rocznie

Piotr Pasławski

Tabela B‐2 Poradnik odtwarzania walidacji i weryfikacji ż iwyposażenia

Typ wyposażenia Wymagania Sugerowana częstotliwość

Wagi Sprawdzenie zera i odczyt kontrolnego odważnika

Dziennie/przed każdym użyciem

Pipety/dozowniki Kontrola precyzji i dokładności Regularnie (zgodnie z ustalonąPipety/dozowniki Kontrola precyzji i dokładności dozowania objętości metodą wagową

Regularnie (zgodnie z ustaloną częstotliwością oraz rodzajemstosowania)

k l l b l ś kWyposażenie kontroli temperatury

‐ Ustalenie stabilności i regularności temperatury

M it i t t

‐Wstępnie, okresowo, z dokumentowaną częstotliwością i po naprawie/regulacjiD i i / d k żd ż i‐Monitorowanie temperatury ‐ Dziennie/przed każdym użyciem

Czasomierze Kontrolować z krajowym sygnałem czasu

Rocznie

Pehametry Ustalać stosując dwa bufory odpowiedniej jakości

Dziennie/przed każdym użyciem

Więcej danych: OIML D 10/ILAC‐G24, 2007 www.ilac.org

Piotr Pasławski

Pkt. 14. Odczynniki i części zużywalne

Przywołuje normę:  PN‐ISO 31000:2012 Zrządzanie ryzykiem – Zasady i wytyczne

W pierwszym wydaniu nie mówiono o częściach zużywalnych

PN‐ISO 31010:2010 Zrządzanie ryzykiem – Techniki oceny ryzyka

W pierwszym wydaniu nie mówiono o częściach zużywalnych.Zarządzanie ryzykiem w przypadku zaopatrzenia w odczynniki i części zużywalne:ę y‐ Co potrzebujemy i dlaczego?‐ Jakie mogą być konsekwencje dla pracy laboratoryjnej?

k j fi i i b k ?‐ Jaka jest szansa przytrafienia się braku?Opis na odczynniku – nazwa, stężenie, stosowany rozpuszczalnik ostrzeżenia o niebezpieczeństwie data przygotowania i/lub dataostrzeżenia o niebezpieczeństwie, data przygotowania i/lub data ważności. Identyfikacja osoby odpowiedzialnej za przygotowanie umieszczona na naklejce lub w zapisach

Piotr Pasławski

Pkt. 15. Spójność metrologiczna

Przywołuje:  IUPAC Technical Report: Metrologiczna spójność pomiarowa 

ikó h ii Z ł ż i i i     wyników w chemii: Założenia i zastosowanie;                                   Pure Appl. Chem. 83(10), 1873‐1935 (2011)

Przewodnik Eurachem/CITAC (2003) Spójność w pomiarach

 

Przewodnik Eurachem/CITAC (2003)  Spójność w pomiarach chemicznych

Przewodnik Eurachem/CITAC CG4 (2012)                                               Tłumaczenie POLLAB: „Wyznaczanie niepewności w pomiarach analitycznych” Bi l t I f j Kl b POLLAB 1/54/2016Biuletyn Informacyjny Klubu  POLLAB 1/54/2016

Nordtest Report TR 537 (ed. 3.1 2012‐11)                                          Tłumaczenie POLLAB: Podręcznik obliczania niepewnościTłumaczenie POLLAB: „Podręcznik obliczania niepewności pomiaru w laboratoriach środowiskowych”Biuletyn Informacyjny Klubu POLLAB 2/51/2008

[Tłumaczenie różni się od nowego wydania TR 537‐2012 o brak Appendix 9]

Piotr Pasławski

Pkt. 15. Spójność metrologiczna cd.

Strategia ustalania błędu systematycznego (Bias): Użycie metod pierwszorzędowych lub referencyjnych o znanym y p ę y yj y y

małym Bias [wagowa, miareczkowa, INAA, ICP‐MS z rozcieńczeniem izotopowym]

ó ł b d bl Porównanie z matrycowymi materiałami CRM bardzo zbliżonymi do próbek!

Pomiar dodatku do próbek lub próbek ślepych/ tłowych Pomiar dodatku do próbek lub próbek ślepych/ tłowych[wg wydania II Przewodnika z 2002 r. : dodatek wzorca dodawać  metodą wagową]ą g ą]

Badanie strat, kontaminacji, interferencji i efektów  matrycowych Badania porównawcze zgodnie z serią norm:P ł jPrzywołuje normy: PN‐ISO 5725‐1÷6:1994÷1998 Dokładność (poprawność i precyzja) metod pomiarowych i wynikówmetod pomiarowych i wyników

Piotr Pasławski

Pkt. 16. Niepewność pomiaru

Przywołuje:ISO 21748:2010 Przewodnik stosowania oszacowanej powtarzalności, odtwarzalności i poprawności do szacowania niepewności pomiaru

Eurachem/CITAC Guide CG4 2012  Tłumaczenie POLLAB Wyznaczanie niepewnościTłumaczenie POLLAB „Wyznaczanie niepewności w pomiarach analitycznych”Biuletyn Informacyjny Klubu POLLAB 1/54/2016Biuletyn Informacyjny Klubu POLLAB 1/54/2016

Piotr Pasławski

Pkt. 16. Niepewność pomiaru cd.

Przywołuje: ISO/IEC Guide 98‐3:2008 Przewodnik wyrażania ISO/IEC Guide 98 3:2008 Przewodnik wyrażania niepewności w pomiarze

EA‐4/16 G:2003/ 6 G 003 Nordtest Report TR 537 (ed. 3.1 2012‐11)Tłumaczenie POLLAB: „Podręcznik obliczania niepewności „ ę ppomiaru w laboratoriach środowiskowych”Biuletyn Informacyjny Klubu POLLAB 2/51/2008y yj y / /[ różni się od nowego wydania TR 537‐2012 o brak  Appendix 9]

Eurolab Technical Report 1/2007Eurolab Technical Report 1/2007Tłumaczenie POLLAB: „Niepewność pomiaru raz jeszcze: Różne podejścia do szacowania niepewności”Różne podejścia  do szacowania niepewności

Biuletyn Informacyjny Klubu POLLAB 1/48/2007Piotr Pasławski

Pkt. 17. Metody/procedury kalibracji i badań

    1) Laboratorium odpowiada za wybór metody dla określonych 

badań. Laboratorium wybiera metodę wg własnej wiedzy                    w porozumieniu z klientemw porozumieniu z klientem

2) Dokumentacja metod:‐ informacje o zastosowaniu metody i jej ograniczeniach,j y j j g ,‐ wartości kluczowych charakterystyk: powtarzalność, bias, granica wykrywalności,‐ procedury kalibracji i QC

3)   Regularna kontrola czy metoda nadal jest przydatna do  określonego celu (przeglądy wyników IQC oraz danych z PT)określonego celu (przeglądy wyników IQC oraz danych z PT) 

Przywołuje: PN‐ISO 78‐2:2000 Chemia – Wytyczne opracowywania norm –y y p yMetody analizy chemicznej ISO 21748:2010

/      IUPAC/CITAC Guide 2012,                                                                              Pure Appl. Chem., 84(9), 1939‐1971 (2012)

Pkt. 18. Walidacja metodyj y

Przywołuje: Eurachem Guide 2014 Przydatnośćmetod analitycznych Eurachem Guide 2014 Przydatność metod analitycznych do określonego celu. Przewodnik walidacji metod w laboratorium i zagadnienia związanelaboratorium i zagadnienia związane

Eurachem Guide  2011 Terminologia pomiaru l danalitycznego ‐ Wstęp do VIM3

Rozporządzenie Komicji (EC) Nr 333/2007 z marca 2007p ą j ( ) /

Piotr Pasławski

Pkt. 18. Walidacja metody cd.

Najważniejsze charakterystyki badań walidacyjnych: Selektywność (postępowanie z problem potencjalnych interferencji)

Zakres roboczy i liniowość Granica wykrywalności/granica oznaczalności Precyzja (pojedyncze laboratorium: powtarzalność, precyzja pośrednia)

Poprawność (postępowanie z bias, odzyskiem i spójnością)

Odporność Niepewność pomiaru

Piotr Pasławski

Pkt. 19. Kalibracja

Przywołuje: ISO Guide 33:2015 Materiały odniesienia – Dobra Praktyka w stosowaniu materiałów odniesieniaOIML D 10/ILAC‐G24, 2007 Poradnik ustalania częstotliwości 

kalibracji przyrządów pomiarowych Tłumaczenie PCAkalibracji przyrządów pomiarowych, Tłumaczenie PCA PN‐EN ISO 4787:2010 Szklany sprzęt laboratoryjny – Przyrządy 

do pomiaru objętości – Metody badania objętości ido pomiaru objętości  Metody badania objętości i zastosowanie

Kalibracja przez porównanie z syntetyczną mieszaniną RM przygotowaną przez laboratorium

Kalibracja przy pomocy syntetycznych RM przepuszczonych (tak jak próbki) przez całą procedurę

Kalibracja za pomocąmatrycowych RM przepuszczonych przez Kalibracja za pomocą matrycowych RM przepuszczonych przez całą procedurę

Piotr Pasławski

Pkt. 20. Materiały odniesienia

Próbka laboratoryjna

Próbka QC

Próbka badana

Roztwarzanie

Matrycowy RM

RoztwarzanieEkstrakcja

DerywatyzacjaRozdzielanie

Tło

Próbka zRozdzielanie

Analiza

Próbka z dodatkiem

Kalibrant RM

Obliczenie wyniku

Kalibrant RM

Współczynniki

Raport z podaną niepewnością

Przykład typowego procesu analitycznego z użyciem materiałów odniesienia

Pkt. 20. Materiały odniesienia cd.

Przywołuje: ISO Guide 33:2015 Materiały odniesienia – Dobra praktyka w 

stosowaniu materiałów odniesienia ISO Guide 30:2015 Materiały odniesienia ‐Wybór terminów i 

definicjidefinicji ISO Guide 31:2015 Materiały odniesienia  ‐ Zawartość 

certyfikatów, oznakowanie i towarzysząca dokumentacjacertyfikatów, oznakowanie i towarzysząca dokumentacja ISO Guide 80:2014 Przewodnik przygotowania domowych 

materiałów kontroli jakości ISO 17034:2016 Ogólne wymagania dla kompetencji 

producentów materiałów odniesienia 

Stosowany do kalibracji RM  powinien spełniać zależność:               U U /3URM Umetody /3

Pkt. 21. Kontrola jakości i badania biegłości 

Podstawowa literatura: Thompson M., Wood R. IUPAC Technical Report, Pure Appl. Chem 67(4) 649 666 (1995)Chem., 67(4), 649‐666 (1995) NORDTEST Technical Report 569, 2011 www. nordtest.infoTłumaczenie POLLAB: „Podręcznik wewnętrznej kontroli jakości” „ ę ę j jBiuletyn Informacyjny Klubu POLLAB 2007 Instrumenty kontroli jakości: podwajanie analiz badanych próbek, 

badanie tła, roztwory wzorcowe, próbki z dodatkiem wzorca, próbki ślepe i próbki QC

Karty kontrolne Karty kontrolne Przywołuje normy: ISO 7870 ‐1:2014, ISO 7870 ‐2:2013,

ISO 7870 ‐3:2012, ISO 7870 ‐4:2011, ISO 7870 ‐5:2014  [PN‐, , [ISO 7870:2006 Karty kontrolne – ogólne wytyczne i wprowadzenie] Drugą próbkę z podwojonej pary kontroli precyzji może  

/umieścić losowo w serii kierownik/kontroler laboratoryjny  bez udziału analityka!!!

Pkt. 21. Kontrola jakości i badania biegłości cd.

Kontrola jakości powinna działać na bieżącoKontrola jakości powinna działać na bieżąco Kontrola jakości powinna działać na bieżąco, Kontrola jakości powinna działać na bieżąco, każdego dnia pracy i w każdej serii analitycznej !każdego dnia pracy i w każdej serii analitycznej !

Powinna obejmować minimum 5% próbek analizowanych (1 próbka/20 próbek  analizowanych)

Przy bardziej skomplikowanych procedurach poziom 20% kontrolnych jest normalny i może dochodzić nawet do 50%

Dla niektórych sektorów istnieją odpowiednie przewodniki np Dla niektórych  sektorów istnieją odpowiednie przewodniki np.dla analizy wody 

PrzywołujePrzywołuje ::PrzywołujePrzywołuje : :  ISO/TS 13530:2009 Poradnik analitycznej kontroli jakości w 

chemicznych i fizykochemicznych analizach wody PN‐ISO 13528:2005 Tłumaczenie POLLAB: „Metody statystyczne 

wykorzystywane przy opracowywaniu wyników badań biegłości” Biuletyn Informacyjny Klubu POLLAB 1/53/2014 + Załącznik 2016Biuletyn Informacyjny Klubu POLLAB 1/53/2014 + Załącznik  2016 ISO 13528:2015

Pkt. 21.4 Badania biegłości ‐ Zewnętrzna ocena jakości (EQA)

Regularny udział w badaniach biegłości jest dobrą drogą do oceny odtwarzalności i błędów systematycznych. Praktyczne informacje o wyborze stosowaniu i interpretacji Praktyczne informacje o wyborze, stosowaniu i interpretacji 

badań biegłości zawiera:Przywołuje: y j Przewodnik Eurachem 2011 Wybór, stosowanie badań biegłości   

(PT) przez laboratoria Innym źródłem jest baza badań biegłości EPTIS(www.eptis.bam.de) Częstotliwość udziału w badaniach biegłości omawiają Częstotliwość udziału w badaniach biegłości omawiają 

przywołane dokumenty:  Poradnik EA‐4/18 2010 / Przewodnik IUPAC /CITAC 2010 Wybór i stosowanie schematów 

badań biegłości dla ograniczonej ilości uczestników,                        Pure Appl. Chem., 82(5), 1099‐1135 (2010)

ISO/TS 13530:2009; ISO/IEC 17043:2010; ISO 13528:2015

Pkt. 22. Komputery i systemy kontrolowane komputerowop y y y p

Programy komputerowe prowadzące obliczenia mogą być walidowane przez porównanie z wynikami uzyskanymi „ręcznie”. Trzy takie zestawy  wyników są potrzebne są do przeprowadzenia walidacjiprzeprowadzenia walidacji

Używane programy komercyjne mające certyfikacje producenta nie muszą być walidowane, ale muszą być producenta nie mus ą być walidowane, ale mus ą byćzweryfikowane przed użyciem

W badaniach chemicznych odpowiednią kontrolą jest użycie CRM do wstępnej walidacji wraz z regularnym stosowaniem materiałów kontroli jakości 

Programy pakietu Word muszą być kontrolowane aby Programy pakietu Word muszą być kontrolowane aby zapobiegać powstawaniu nieautoryzowanych raportów lub dokumentów

Piotr Pasławski

Pkt. 22. Komputery i systemy kontrolowane komputerowo cd.

W przypadku stosowania komputera jako maszyny do pisania odpowiednią walidacją jest porównanie ręczne” wydruku zodpowiednią walidacją jest porównanie „ręczne  wydruku z zapisem źródłowym Obliczenia statystyczne prowadzone w programowym arkuszu 

kalkulacyjnym walidować przez kontrolę ręczną Kontrolę sterownika przyrządu można walidować przez analizę 

t i ł d i i i    

materiału odniesienia Dostęp do komputerów powinien być autoryzowany                         

(stosować hasła)(stosować hasła) 

Przywołuje: Poradnik Eurolab TR 2/2006 – Tłumaczenie POLLAB y j /„Wytyczne do zarządzania komputerami i oprogramowaniem w laboratoriach w odniesieniu do normy ISO/IEC 17025:2005” Biuletyn Informacyjny Klubu POLLAB Nr. 1/50/2008

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznegolaboratorium chemicznego 

1. Personela) Personel obsługujący specyficzne wyposażenia, prowadzący 

b d i i/l b k lib j j iki d i jbadania i/lub kalibrację, opracowujący wyniki, podpisujący raporty z badań i certyfikaty wzorcowań i/lub wydający opinie lub interpretacje jest kwalifikowany na podstawielub interpretacje jest kwalifikowany na podstawie odpowiedniego wykształcenia, szkoleń, doświadczenia i/lub zademonstrowanej biegłości

b) Szkolenia zawodowe prowadzone są na podstawie kryteriów opartych na obecnych i przewidywanych celach laboratorium. Ef k ść k l ń j i P d iEfektywność szkoleń jest oceniana. Prowadzone są zapisy ze szkoleń

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cdlaboratorium chemicznego cd. 

1. Personel cd.c) Badania i kalibracje są wykonywane tylko przezc)  Badania i kalibracje są wykonywane tylko przez autoryzowanych analityków. Personel szkolony na bieżąco jest odpowiednio nadzorowanybieżąco  jest odpowiednio nadzorowany d)   Umiejętności  personelu wykonującego badania obserwowane są przez audytora wewnętrznegoobserwowane są pr e audytora wewnętr negoe) Umiejętności autoryzowanego personelu są monitorowane w sposób ciągłyp ąg y

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cdlaboratorium chemicznego cd. 

2. Warunki lokalowe i środowiskoweŚa) Środowisko laboratoryjne jest odpowiednie dla wykonywanych prac

b) Serwis laboratoryjny i wyposażenie są odpowiednie dlab) Serwis laboratoryjny i wyposażenie są odpowiednie dla wykonywanych prac

c) Prace kolidujące z sobą są odpowiednio rozdzielonec) Prace kolidujące sobą są odpowiednio ro d ieloned) Pomieszczenia laboratorium są sprzątane i czyste, zapewnienie 

jakości wykonywanych prac nie jest kompromisowe [uśrednione]e) Odpowiednie rozdzielenie przyjęcia próbki, przygotowania, 

sprzątanie pomieszczeń wykonywania pomiaru, wpływające na jakość pracy nie może być kompromisowe [uśrednione]jakość pracy, nie może być kompromisowe [uśrednione]W małych laboratoriach , nie mających możliwości przestrzennych można rozdzielać czynności w czasie                          p y y(odpowiedni harmonogram prac)

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cdlaboratorium chemicznego cd. 

2. Warunki lokalowe i środowiskowe cd.2. Warunki lokalowe i środowiskowe cd.f) Warunki BHP muszą być spójne z odpowiednimi regulacjami prawnymi i muszą współgrać z systemem zarządzania jakościąg) Warunki środowiskowe są monitorowane i zapisywane jeżeli są wyspecyfikowane w procedurach badawczych lub wpływają na jakość Badania i kalibracje m s ą b ć atr mane gdjakość. Badania i kalibracje muszą być zatrzymane gdy przekroczenie warunków środowiskowych zagraża wynikowi badań i/lub kalibracjii/lub kalibracjih) Wstęp do pomieszczeń oraz używanie pomieszczeń wpływających na jakość badań i /lub kalibracji powinno być pod kontroląi) Laboratorium powinno mieć specjalne procedury sprzątania w pomieszczeniach szczególnie wpływających na jakość badań!!pomieszczeniach szczególnie wpływających na jakość badań!!

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cdlaboratorium chemicznego cd. 

3. Wyposażenieypa) Całe posiadane przez laboratorium wyposażenie spełnia 

wymaganą jakość badań i/lub kalibracji. Wyposażenie wraz z i i d ść d k śl loprogramowaniem zapewnia przydatność do określonego celu

b) Posiadane instrukcje stosowania i nadzoru wyposażenia są odpowiednieodpowiednie

c) Wyposażenie obsługuje autoryzowany personeld) Główne wyposażenie jest prawidłowo obsługiwane a działania yp j p g

te są zapisywane i nadzorowanee) Sprzęt jest kalibrowany i sprawdzanyf) P l i j k li ż i lf) Programy metrologicznej kontroli wyposażenia są ustaloneg) Krytyczny sprzęt (wagi, termometry, szkło pomiarowe, 

czasomierze pipety) jest oznaczony i kalibrowanyczasomierze, pipety) jest oznaczony i kalibrowany                              (z utrzymaniem spójności pomiarowej)!!!

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cd. 

3. Wyposażenie cd.h) Kalibrowane wyposażenie jest oznakowane i identyfikacjah)   Kalibrowane wyposażenie jest oznakowane i identyfikacja  

zapobiega pomyleniu ze sprzętem niekalibrowanym,     status  metrologiczny zawiera datę ostatniej kalibracji  lub termin 

końca ważnościi) Instrukcja kalibracji oraz jej kontroli  jest dokumentowana i 

dostępna dla użytkownikadostępna dla użytkownika.                                                                         Instrukcja zawiera kryteria akceptacji, nawet gdy sprzęt jest wzorcowany na zewnątrzy ą

j)     Kontrole i kalibracja wyposażenia musi działać i gwarantować  akceptowalność w każdym dniu pracy wyposażeniaakceptowalność w każdym dniu pracy wyposażenia.                      W razie konieczności prowadzone są korekcje

k)   Sprawdzania pośrednie potrzebne są  dla gwarancji statusu metrologicznego zgodnie z procedurą

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cd. 

3 W ż i d3. Wyposażenie cd.l)   Kalibrowane i badawcze wyposażenie, włączając w to 

i j b i doprogramowanie, jest zabezpieczone przed niekontrolowanymi ingerencjami w kalibrację i 

izapisym)  Jeżeli laboratorium stosuje w kalibracjach 

ół iki k k j d l b jwspółczynniki korekcyjne procedura laboratoryjna powinna umożliwiać prawidłowe wprowadzanie k k jikorekcji

n)   Zapisy z kalibracji i sprawdzań oraz działań k j h dkorygujących są nadzorowane 

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cd. 

4 M t d b d i lid j t d4. Metody badawcze i walidacja metodya) Stosowane metody własne są w pełni udokumentowane, 

zwalidowane i autoryzowane do stosowaniazwalidowane i autoryzowane do stosowaniab) Wprowadzanie metod przygotowanych przez laboratorium jest 

planowane i wprowadzane przez wykwalifikowany personelc) Laboratorium demonstruje, że stosowane metody 

znormalizowane/oficjalne są przydatne do określonego celu i i ć blik ść k !!mogą osiągnąć publikowaną sprawność wykonawczą!!

d) Zmiany w metodach, technicznie udokumentowane muszą być akceptowane i autoryzowane przez klientaakceptowane i autoryzowane przez klienta

e) Kopie metod publikowanych i oficjalnych są dostępne!!!f) Większość wersji aktualizowanych metod powinna być 

dostępna dla analityka

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cd. 

4 M t d b d i lid j t d d4. Metody badawcze i walidacja metody cd.g) Analizy są obserwowane zgodnie ze specyfikacjami metodh) Laboratorium przygotowując metodę określa następująceh) Laboratorium przygotowując metodę określa następujące 

informacje:

Odpowiednią identyfikację‐ Odpowiednią identyfikację‐ Cel badań‐ Typ analizowanych lub wzorcowanych obiektówyp y y‐ Parametry lub ilości oraz zakres analitów‐ Aparatura i wyposażenie, włączając wymagania techniczne

d k ( ł ł d )‐ Odczynniki, wzorce (włączając materiały odniesienia) wraz z wymaganiami czystości

‐ Wymagane warunki środowiskowe‐ Wymagane warunki środowiskowe

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cdlaboratorium chemicznego cd. 

4. Metody badawcze i walidacja metody cd.h) Laboratorium przygotowując metodę określa następujące informacje cd.:

Zapisy proceduralne:‐ Zapisy proceduralne:‐ postępowanie z badanymi obiektami (identyfikacja, 

postępowanie, transport, przechowywanie, przygotowanie)postępowanie, transport, pr echowywanie, pr ygotowanie)‐ kontrole wymagane przed rozpoczęciem pracy‐ kontrola wyposażania, kalibracja‐ zapisy‐ bezpieczeństwo pomiarów

‐ Kryteria akceptacji lub odrzucenia wyniku‐ Zapisywanie wynikówNiepewność pomiarów‐ Niepewność pomiarów

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cd. 

5 Od iki i i ( ł j t i ł5. Odczynniki i wzorce pomiarowe (włączając materiały odniesienia)a) Laboratorium posiada program i procedurę kalibracji wzorcówa) Laboratorium posiada program i procedurę kalibracji wzorców 

pomiarowych. Procedury posiadają kryteria akceptacjib) Wzorce pomiarowe są wzorcowane przez urząd z zapewnieniem 

spójnościc) Wzorce pomiarowe są używane tylko do kalibracji lub kontroli 

k l ś iwykonalnościd) Wzorce pomiarowe są kalibrowane przed i po regulacjie) Sprawdzenia wzmacniają zaufanie co do statusue) Sprawdzenia wzmacniają zaufanie co do statusu 

metrologicznego w stosunku do wzorców pierwszorzędowych, wzorców roboczych i materiałów odniesienia zgodnie z procedurami oraz przepisami

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cdlaboratorium chemicznego cd. 

5. Odczynniki i wzorce pomiarowe (włączając materiały odniesienia) cd.:f) Przygotowanie roboczych wzorców pomiarowych i 

odczynników są dokumentowaneodczynników są dokumentowaneg) Wartości RM są spójne z jednostkami SI jeżeli jest to możliwe 

lub wartościami CRM. Materiały RM przygotowywane w domu y p yg ysą kontrolowane w ramach możliwości technicznych i ekonomicznych

h) Nowe serie wzorców pomiarowych są porównywane przed użyciem z serią starych wzorców  [5‐10 % kryterium]

i) Odpowiednie ilości każdego materiału są używane wi) Odpowiednie ilości każdego materiału są używane w badaniach

j) Gdy wzorce pomiarowe są certyfikowane to kopie certyfikatów j) y p ą y p ypowinny być dostępne dla sprawdzenia

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cd. 

6 K t l j k ś i6. Kontrola jakościa) Odpowiedni poziom kontroli jakości dla każdej metody!!!b) Próbki kontroli QC są testowane przez określone procedury wb) Próbki kontroli QC są testowane przez określone procedury w 

odpowiedniej częstotliwości i wyniki uzyskane są rejestrowane, podejmowane są akcje gdy wynik przekroczy granicę reagowania

c) Gdy stosowane są karty kontrolne to wykonalność mieści się t k t i k t jiwewnątrz kryterium akceptacji

d) Wyniki z losowych powtórzeń analiz pokazują zgodność z oryginalnymi analizamioryginalnymi analizami

e) Dane z QC są analizowane a gdy znajdzie się wynik poza kryterium planuje się akcję korygowania problemu, a wynik i nieprawidłowe są rejestrowane

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cd. 

7 P t i bi kt i b d ń7. Postępowanie z obiektami badańa) Efektywny system dokumentacyjny pozyskiwania obiektów, 

identyfikacji przekazywania do analizy kontroli postępowaniaidentyfikacji, przekazywania do analizy, kontroli postępowania analizy, wydawania raportów, śledzenie losu badanego obiektu

b) Obiekty są odpowiednio oznakowane i przechowywanec) Laboratorium ma procedurę i odpowiednie urządzenia 

zapobiegające  zmianom, utracie lub zniszczeniu badanego bi kt i h i t i iobiektu w czasie przechowywania, postępowania i 

przygotowywaniad) Warunki przechowywania obiektów badań sąmonitorowane id) Warunki przechowywania obiektów badań są monitorowane i 

zapisywane

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cd.

8. Zapisya) notatniki/zeszyty pracy lub inne formy zapisu posiadają datę

laboratorium chemicznego cd. 

a) notatniki/zeszyty pracy lub inne formy zapisu posiadają datę badania, nazwisko analityka, anality, szczegóły dotyczące próbki, obserwacje z badań, QC, wszystkie surowe obliczenia, wszystkie j , Q , y , ywarunki wejściowe (np. chromatogramy, surowe dane i istotne dane kalibracyjne)b) Notatniki/zeszyty pracy są nieścierane, pomyłki są przekreślane i podpisywane przez analitykac) Poprawki pomyłek muszą być spójne z osobą korygującą!c) Poprawki pomyłek muszą być spójne z osobą korygującą!d) Laboratorium ma procedury kontroli przenoszenia danych i obliczeńe) Obserwacje, dane i obliczenia zapisywane są w czasie tworzeniaf) Zapisy elektroniczne zabezpieczone są przed utratą i zmianami oryginalnych danych 

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla laboratorium chemicznego cd

9. Raporty z badań) R b d ń i i i ć i f j ik h

laboratorium chemicznego cd. 

a) Raport z badań powinien zawierać informacje o wynikach pomiarów zapisane w jasnym, dokładnym, zwięzłym i jednoznacznym stylujednoznacznym stylu

b) Informacje zawarte w raporcie są spójne z wymaganiami wzoru raportu i wymaganiami klienta oraz jakimikolwiek klauzulami dokumentacji metody

c) Raport powinien zawierać:t t ł‐ tytuł

‐ nazwę i adres laboratorium‐ identyfikację każdej strony i zakończeniaidentyfikację każdej strony i zakończenia‐ nazwę i adres klienta‐ identyfikację metody i odniesienie do norm‐ identyfikację obiektu i jego stanu

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla l b t i h i dlaboratorium chemicznego cd. 

9. Raporty z badań

c) Raport powinien zawierać cd :c)  Raport powinien zawierać cd.:‐ datę otrzymania obiektu i datę wykonania badania‐ odniesienie do planu pobierania lub procedury pobierania z informacją kto pobierał‐ wyniki z określoną liczbą cyfr znaczących i jednostkami

i k f k j i d i l b ó id fik j‐ nazwisko, funkcję i podpis lub równoznaczną identyfikację osoby autoryzującej raport z badań lub certyfikat wzorcowaniawzorcowania‐ oświadczenie, jeżeli to istotne, że wyniki odnoszą się tylko do badanych obiektów lub wzorcowań

Piotr Pasławski

Aneks A – Audit jakości: obszary o szczególnej ważności dla l b i h i dlaboratorium chemicznego cd. 

9. Raporty z badań

c)  Raport powinien zawierać cd.:Jeżeli jest to stosowane, to również oświadczenie o 

j i ś i ikó i i ioszacowanej niepewności wyników oraz opinie i interpretacje lub dodatkowe informacje. 

iki d d k ó b ć ł id fik l‐Wyniki od podwykonawców muszą być łatwo identyfikowalne.

‐Wyniki akredytowane wyraźnie zaznaczone i odróżnione od wyników nieakredytowanych.

Piotr Pasławski