Przegląd pomp ciepła

Alternatywne Źródła Energii

Wykłady współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach EFS, UDA-POKL 04.01.02.-00-137/11-00 „Absolwent Wydziału Chemicznego Politechniki Gdańskiej – inżynier z przyszłością”.

UNIA EUROPEJSKAEUROPEJSKI

FUNDUSZ SPOŁECZNY

Lewandowski Witold

Pompa ciepła sama nie jest źródłem energii, umożliwia natomiast konwersję niskotemperaturowej energii promieniowania słonecznego, gromadzonej w gruncie, powietrzu lub w wodzie, w energię użyteczną cwu lub co w budynkach.

Historia pomp ciepła

1852 r. - W. Thomson (lord Kelwin) opracował teorię i zasadę działania pompy ciepła.

1898 r. - w Balsbergu w Niemczech powstała pierwsza pompa.

1914 r. - w Szwajcarii pompą zatęża-no roztwór NaOH w farbiarni.

1928 r. – T.G.N. Haldane pompą ogrzewał dom.

1938 r. - w Zurichu pompą ciepła ogrzewano ratusz.

1941 r. - w Zurichu pompę ciepła ogrzewano Politechnikę.

William Thomson Lord Kelvin 1824-1907

Pompa – urządzeniem cieplnym

W ujęciu termodynamicznym praca typowych pomp ciepła, na tle poziomów energetycznych, wyrażonych temperaturami dolnego i górnego źródła ciepła oraz otoczenia jest zbliżono do pracy chłodziarki i silnika.

Podział pomp ciepła− sprężarkowa z czynnikiem jednoskładnikowym,

− sprężarkowa z czynnikiem dwuskładnikowym,

− absorpcyjna,

− absorpcyjny transformator ciepła,

− resorpcyjna napędzana energią mechaniczną,

− resorpcyjna wykorzystująca sprężanie oparów,

− sprężarkowa z obiegiem gazowym,

− sprężarkowa z otwartym obiegiem powietrznym,

− chemiczny transformator ciepła,

− wykorzystująca efekt Ranque'a,

− wykorzystująca efekt elektrodyfuzji,

− termoelektryczna, magnetyczna i inne.

Budowa i zasada działania sprężarkowej pompy ciepła

Dolne źródło ciepła dźc

13oC

40oC10oC

3oC60oC

Qg

L

Paro

wni

k

Skra

plac

z

Zawór rozprężny

Sprężarka

20oC

Górne źródło ciepła gźc

Qd

Współczynnik efektywności pompy ciepła

Qd

QgL

Paro

wni

k

Skra

plac

zSprężarka

Efektywność pierwszych pomp ciepła była niewielka i wynosiła ok. 2.

Współczesne sprężarkowe pompy ciepła mają współczynnik efektywności znacznie wyższy np.: = 5,6 dla td = 10oC i tg = 35oC, a pompa w oczy-szczalni ścieków w Łodzi nawet = 6,4.

Pompa ciepła sprężarkowa z czynnikiem jednoskładnikowym

skraplacz

parownik

Qg

Qd

3

1

2

4

Schemat

T

s

3

4 1

2KTermodynamiczne przemiany zachodzące w tej pompie, przedstawione na rysunku w układzie T, s, są teoretycznym obiegiem Lindego. Punkt K określa punkt krytyczny.

Para czynnika 1 sprężana jest od stanu 1 do 2 wpływa do skraplacza, gdzie konden-suje przy stałym ciśnieniu i temperaturze. W tym górnym źródle ciepła wydziela się wysokotemperaturowe ciepło Qg.

Ciecz 3, po rozprężeniu w zaworze, jako mieszanina dwufazowa 4, wpływa do paro-wnika i w warunkach p, T = const. pobiera niskotemperaturowe ciepło Qd parując 1.

Pompa ciepła sprężarkowa z czynnikiem dwuskładnikowym

T 3 2

4 1 s

T

s4

32

2*

1pd

pg

K

4

33'

2*

2'2

1

skraplacz

parownik

Pary czynnika 1, po sprężeniu 2, ulegają schłodzeniu do pojawienia się pierwszych kropel, stan 2'. Kondensacja mieszaniny 2* trwa aż do zaniku ostatnich pęcherzy pary 3'. Skroplona ciecz 3, po rozprężeniu w zaworze, w postaci pary i cieczy 4 wpływa do parownika, gdzie zamienia się w parę 1.

Obieg ten (rys. gór-ny) i jest bliższy ideal-nemu obiegowi Loren-za (rys. dolny) i w związku z tym jest bardziej sprawny niż obieg Lindego z poprzedniej pompy.

Czynniki pomp sprężarkowych

Najczęściej są to freony, które zgodnie z zaleceniami ISO mają następujące skróty nazw:

CFC − chlorofluorowęglowodory (chlorofluorocarbons); pod skrótem tym kryją się węglowodory, w których wszystkie atomy wodoru zostały zastąpione atomami chloru i fluoru.

HCFC − wodorochlorofluorowęglowodory (hydrochloro-fluorocarbons); jest to grupa węglowodorów, w których część atomów wodoru została podstawiona atomami chloru i fluoru.

HFC − hydrofluorowęglowodory (hydrofluorocarbons); są to węglowodory zawierające tylko atomy wodoru i fluoru.

Oznaczenia freonów Zgodnie z obowiązującą normą DIN 8962, związki CFC, HCFC i HFC oznacza się kodem literowo−cyfrowym, gdzie:

− pierwsza litera (R) oznacza czynnik chłodniczy,

− pierwsza cyfra od prawej określa liczbę atomów fluoru,

− druga cyfra od prawej oznacza: liczbę atomów wodoru + 1,

− trzecia cyfra od prawej określa: liczbę atomów węgla – 1,

− litera (B) i cyfra oznaczają brom i liczbę jego atomów,

− liczbę atomów chloru jest resztą i można ją wyliczyć.

Przykładowo R12 ma: 2 atomy F, 1 − 1 = 0 atomów H, 0+1=1 atomów C, Br nie ma, więc liczba atomów chloru wynosi 4−2−0 = 2, co odpowiada wzorowi CF2Cl2.

R22 odpowiada wzór chemiczny CHF2Cl.

Absorpcyjne pompy ciepłaW pompach absorpcyjnych kompresja czynnika odbywa się

termicznie. W układzie przepływają dwa czynniki nisko- i wysokoprężny (np.: NH3–H2O, LiBr – H2O, LiBr – MetOH...)

skraplacz

parownik

Qg

Qd

Qab

Qdes 2

5'

6'

7

absorber

desorber

Ppompa

4 NH3g+c 1 NH3g

NH3g

9 H2O c+g

8 H2Oc3 NH3c

6 (NH3+H2O)c+g

5 (NH3+H2O)c

Są w nich po dwa dolne i górne źródła ciepła: desorber NH3 I dźc, skraplacz II gźc, parownik II dźc, a absorber NH3 jest I gźc.

5‘, 6’ mieszaniny dwu-fazowe i dwusładni-kowe

5 ciekła mieszanina (roztwór bogaty)

8 ciekły sorbent (roz-twór ubogi)

6, 9 mieszaniny pary i cieczy

Stany termodynamiczne pompy absorpcyjnej Wyidealizowane stany czynnika w

układzie T, s po karnotyzacji rozkłada-ją się na dwa obiegi: obieg silnika ciepl-nego (5, 6, 7, 8), w którym ciepło za-mieniane jest w pracę i obieg pompy właściwej (1, 2, 3, 4), w której zachodzi sprężanie i przepływ czynnika.

Termodynamiczne obiegi w absorpcyjnej pompie ciepła, ale w układzie p, T mają postać:

T

p

Wymiennik

Absorber

potP

Desorber

Parownik

P

Skraplacz

Przykłady absorpcyjnych pomp ciepła

Prototyp pompy 13 kW

Absorpcyjna pompa klimatyzatora Pompa LiBr-H2O, 100 kW Pompa LiBr-H2O

Absorpcyjna pompa w Z.G.Mszczonów

Absorpcyjny transformator ciepła

parownik

skraplacz

P

P

Qpa

Qg

Qd

desorber

absorber

5

4

7

Qsk

pompa3(NH3+H2O)c

2’(NH3+H2O)g+c 8(NH3)g

6(NH3)c

1(NH3)g4’(NH3+H2O)c+g

2(H2O)c+g

9(H2O)c

Sprężona para 1 z de-sorbera (dźc obiegu wła-ściwego) ulega schłodze-niu 5, a następnie kon-densacji 6 w skraplaczu (gźc silnika cieplnego).

W parowniku (dźc sil-nika cieplnego) konden-sat 7 ogrzewa się, odpa-rowuje 8 i wpływa do absorbera (gźc obiegu właściwego) 2‘. Stąd bo-

gata mieszanina 3 poprzez wymiennik wpływa do desorbera 4, tam tworzy się 4', z którego wydzielają się pary NH3 1, wpływające do skraplacza, a ubogi roztwór 2 tłoczony jest do adsorbera itd.

Stany termodynamiczne absorpcyjnego transformatora ciepła

Przemiany termodynamiczne zachodzące w absorpcyj-nym transformatorze ciepła w układzie T, s i p, T

785

2

1

3

46

Obieg silnika cieplnego

T

s

Obieg właściwy pompy ciepła

T

p

Wymiennik

AbsorberParownik

potPP

Skraplacz Desorber

Resorpcyjna pompa ciepła ze sprężarką mechaniczną

Zmian stanu skupienia zachodzi na drodze desorpcji i resorpcji. Para czyn-nika 1 po sprężeniu 2 wpływa do absor-bera, gdzie zachodzi absorpcja w roztworze ubogim 3'.

Współczynnik efektywności tej pompy jest wyższy niż sprężar-kowej, gdyż procesy desorpcji i resorpcji, w przeciwieństwie do kondensacji i wrzenia, nie zachodzą izotermicznie.

P

Qre

Qdedesorber

absorber 3'

5

4

4'

3

1

26

Roztwór bogaty 3 przez wymiennik i zawór rozprężny wpływa do desor-bera 4, gdzie jako dwuskładnikowa i dwufazowa mieszanina 4' ulega resor-pcji na sorbent 5 i pary czynnika 1.

Resorpcyjna pompa ciepła ze sprężaniem sorpcyjnym czynnika

6 7

5 83 2

4obieg właści-wy pompy

s

T obieg silnika cieplnego

1

Qre

Qde desorber

absorber

4

4'

3

1

Qde

Qab

5

8 8'

6

6'2'

7desorber

absorber

PP

Z analizy schematów, obiegów tej pompy wynika, że jest to zmodyfikowana pompa resorpcyjna, w której realizowany jest właściwy obieg pompy (1, 2, 3, 4), w której do sprężania par czynnika zamiast sprężarki zastosowano silnik cieplny o termodynamicznym obiegu (5, 6, 7, 8).

Pompa ciepła wykorzystująca sprężanie oparów

W pompie tej sprężanie oparów powoduje podniesie ich entalpii. Wrzący roztwór jest dźc., a skraplające się opary gźc., które jed-nocześnie podgrzewają wrzący roztwór. Czynnikiem roboczym są opary, najczęściej para wodna w tzw. otwartym obiegu pompy.

T

s

6 7

82

1435

6 7

35 8

24 1

obiegwłaściwy

obieg silnikacieplnego

pompy

K

T

s

Różnica temperatur tego otwartego obiegu jest niska, ok. 10 K, stąd duży współczynnik efektywności tych pomp. Zamiast strumienicą, napędzaną „żywą” parą opary mogą być sprężane termicznie silnikiem cieplnym lub mechanicznie sprężarką albo wentylatorem.

koci

oł

stru

mie

nica

paro

wni

k

skraplacz

71

8

6

45 3

2Qz Qd

QgP

oraz:

Chemiczna pompa ciepłaDziałanie pompy opiera się na połączeniu dwóch

odwracalnych reakcji uwodornienia CaO i odwodnienia Ca(OH)2 z procesem parowania i skraplania czynnika – wody.

Reakcje chemiczne i procesy fizyczne zachodzące w tej pompie są następujące:

W zależności od rodzaju energii wymuszającej ruch ciepła z dolnego do górnego źródła chemiczna pompa ciepła może być sprężarkowa, absorpcyjna, termoelektryczna itd.

i odwodnienie: CaO + H2O(g) → Ca(OH)2 + Q Reakcja egzotermiczna

Ca(OH)2 + Q → CaO + H2O (g) Reakcja endotermiczna

H2O (g) →H2O (c) + Q i H2O (c) + Q →H2O (g)

Działanie chemicznej pompy ciepłaPraca odbywa się w na-

przemiennych cyklach, w których reaktor i jest albo endo- albo egzotermiczny, a wymiennik skraplaczem lub parownikiem.

Zmianom tym odpowia-dają cyklicznie zmiany źródeł ciepła.

Oprócz powyższej, w chemicznej pompie ciepła można wykorzystać inne odwracalne reakcje:

H2O (g)re

akto

r

wym

ienn

ik

endo

term

iczn

y

skra

plac

zH2O(g)→H2O(g+c)

Qd

Ca(OH)2→CaO+H2O(g)

Qg

H2O (g)re

akto

r

wym

ienn

ik

egzo

term

iczn

y

paro

wni

k

Qd

H2O(g)H2O (g+c)CaO+H2O(g)Ca(OH)2

Qg

CaCO3 CaO + CO2, 2SO3 2SO2 + 2O2, CO2 + CH4 2CO + 2H2, NH4HSO4 NH3 + SO3 + H2O, C6H12 C6H6 + 3H2 , 2NH3 N2 + 3H2 i inne.

Chemiczny transformator ciepłaSiłę napędową wymuszającą przepływy czynników jest

reakcja egzotermiczna, która stanowi gźc. Reakcje endotermicz-ne zachodzą w wyniku doprowadzenia energii w dźc.

Różnica efektu cieplnego reakcji i nie przeczy prawu Hessa i IZT, gdyż wartości entalpii dotyczą różnych stanów skupienia.

Reakcją może być np.: endotermiczne odwodornienie 2 - propanolu (ciecz) pod wpływem katalizatora I (proszek Ni) na gazowy aceton i wodór:

i egzotermiczne uwodornienie acetonu na gazowy 2-propanol przy katalizatorze II (Ni osadzony na węglu aktywnym):

(CH3)2CHOH → (CH3)2CO + H2 H = 100.4 kJ/mol

(CH3)2CO + H2 → (CH3)2CHOH H = -55 kJ/mol

Schemat chemicznego transformatoraDo endotermicznego reaktora

z kolumną rektyfikacyjną do-prowadza się 2-PrOH oraz Qd, który podtrzymuje reakcję Qr, wrzenie oraz rozdział produ-któw (acetonu i H2) Qo.

Z mieszaniny acetonu (Tw = 329.3 K) i 2-PrOH (Tw = 355.5 K) w kolumnie oddestylowuje ace-ton i H2. Ciekły aceton wraca ze skraplacza do reaktora, a gazo-

wy aceton i H2 przez regeneracyjny wymiennik przepływają do reaktora egzotermicznego, gdzie powstaje 2-PrOH i wydziela się strumień ciepła Qg = Qr .

QgQot

Qd

reaktor endotermiczny

reak

tor

egzo

term

iczn

y

kolu

mna

rekt

yfik

acyj

naskraplacz

wymiennik

W 1931 r. G. Ranque zaobserwował różnicę temperatur strumienia powietrza płynącego w osi cyklonu i przy jego ściance.

Pompa wykorzystująca efekt Ranque‘a

W 1945 R. Hilsch potwierdził eksperymentalnie i teoretycznie występowanie tego zjawiska.

Sprężony gaz o p1 i T1 wprowa-dzony do dyszy 1 rozpręża się izentropowo w otworze przesłony do ciśnienia p0. Rzeczywisty stan gazu określa punkt 2, ciepłego 5 (po rozprężeniu 6) (do 127oC) i zimnego p. 3 (do -46oC).

Efektywność tej pompy ciepła jest niska =1.2, a dodatkową jej wadą jest hałas przepływającego w niej powietrza.

6 1 3 45 2

T

s

p 1

p 0

p g1 h=const

h=const

1

5

6

2

3

4

T1T3

T4

T5

Td

Tg

p z=p g

=pot

T6

T2

Aplikacje

http://www.tricity.wsu.edu/htmls/mme/me303/fall2001/hilsch.jpg

http://www.physics.kee.hu/ranque.html

http://www.astro.umontreal.ca/fantomm/Description/compresseur.htm

Elektrodyfuzyjne pompy ciepłaElektrodyfuzja zachodzi w porowatym materiale przewodzą-

cym prąd elektryczny (np. Beta- Aluminium- Solid- Electrolte BASE), na którym są adsorbowane pary Na(g) z parownika 1

Jony Na+ migrują i po rekombi-nacji mają wyższy potencjał elektro-chemiczny (wyższe p i T) 2. Następnie pary Na(g) kondensują w skraplaczu 3 Na(c), rozprężają się w zaworze 4 i wpływają do parownika.

T pracy jest znacz-nie wyższa niż in-nych pomp ciepła.

skraplacz

parownik

Na+

e

e

zasilaczprądu

Eel34

2

1Qd

Qg

T

s

3

4 1

2K

Efektywność tych pomp, będąca Qg/Eel, wynosi = 6.51, dla izentropowego sprężania h = 0.9

Termoelektryczne pompy ciepła Na sumaryczny efekt termoelektryczny

pompy składają się trzy efekty:

- Efekt Seebecka (1822) - zależność między różnicą temperatur a siłą termoelektryczną,

- Efekt Peltiera (1834) jest odwrotny, gdyż przepływ prądu powoduje ruch ciepła.

- Efekt Thompsona (1899) (generowanie ciepła w obwo-dzie w wyniku T).

Thomas J.Seebeck (1770-1831)

Jean C.A.Peltier (1785 - 1845)

A.F. Joffe (1929) zwielo-krotnił działanie tych efektów, zastępując metale półprzewo-dnikami.

William Thomson Lord Kelvin

1824 - 1907

Działanie pomp termoelektrycznych

n p n p

górna

dolnaCu

Cu

CuQd

Qg

Qj

Qpe

Qp

Qj

Qd

Qj/2

Qj/2

Działanie termoelektrycznej pompy ciepła jest sumarycznym efektem trzech strumieni wewnętrznych strumieni cie-pła: Qpe – Peltiera, Qj – Joule’a i Qp – Fouriera (przewodzenia):

Qg = Qd + ½Qj + E – Qp

Qp

Qg

E

Qd(sum)

Q

d (ne

tto)

Aplikacje pomp termoelektrycznychGenerator prądu

gźc - radioaktywny PuO2, dźc- przestrzeń kosmiczna

System chłodzenia kamery

Regulator T

Klimatyzator samochodowy

Magnetokaloryczne pompy ciepłaZjawisko magnetotermiczne przewidział teoretycznie w 1907 r. Weiss, a w 1926 r. wraz z Forrerem udowodnił eksperymentalnie.

Gadolin (Gd), lantanowiec (M = 64) zmienia entropię przy zmianie natężenia pola magnetycznego (B=7,=0), co pozwoliło zbudować pompy z obiegiem Carnota, składającym się z izentropowo-izotermicznego procesu magne- i rozmagnesowania.

NASA stosując obieg Ericssona w magnetotermicznej pompie zwiększyło T pomiędzy dżc i gźc z kilku do kilkudziesięciu K.

Stosując magnetokalo-ryczne materiały (stałe lub ciekłe) można zmodyfiko-wać rurę cieplną (heat pipe) – rysunek obok – w pompę cieplną.

Zasada działania pompy magnetokalorycznejPakiet siatek z Gadolinu w

rurze z płynem jest izotermi-cznie magnesowany (1 – 2). Wydzielone ciepło Qgźc (gźc) jest odbierane przez płyn roboczy cwu (2 – 3).

Sm/RB =

0

B =

7T

280

320

360

B=0

B=7

2 1

3 41.6 1.8 2.0

T

Sm/R

Qgźc

Qdźc

Qgźc

2 – 3

1 – 2

3 – 4 Po usunięciu z pola magne-tycznego (3 – 4) pojemnik z Gadoliem schładza się.

W stanie (4–1) pojemnik jest dźc i pobiera niskotemperaturową energię

4 – 1

Qdźc

Magnetokaloryczne urządzenie w zależności od kierunku obiegu może być pompą ciepła lub urządzeniem chłodniczym (lodówką, zamrażarką).

Rozwiązanie techniczne magnetokalorycznej pompy do skraplania gazów

Efekt termoakustyczny

Zakres dźwięku normalny termoakustycznyPoziom dźwięku 60 dB 170 dB

Fluktuacja T 0,00002 K 10 K

Amplituda w gazie (100Hz) 0.00001 cm 4 cm

Prędkość gazu 0.0001 m/s 35 m/s )130 km/h

Efekt termoakustyczny pole-ga na wzajemnym oddziaływa-niu fali akustycznej i T ośrodka, Zmiana T powoduje wzmocnie-nie fali dźwiękowej i vice versa

To oddziaływanie nie dotyczy tylko zmian T, ale również p i .

Różnice oddziaływań akustycznych o różnym natężeniu

Izotermy

Płyta

Płyta

Termoakustyczna pompa ciepła

RezonatorL

Pow

ierz

chni

a od

bija

jąca

Wym

ienn

ik

Płyty

Wym

ienn

ik

Qdźc

Qgźc

Gło

śnik

Budowa termoakustycznej pompy ciepła

Czynnikiem roboczym w pompie może być hel, który w wyniku oddziaływania fali akustycznej, będącej siłą napędową procesu, ulega następującym przemianom termodynamicznym, :

izotermiczne sprężanie 1 – 2,

izochoryczne ogrzewanie 2 – 3,

izochoryczne chłodzenie 4 – 1.

izotermiczne rozprężanie 3 – 4,

p

v

Ekspansja

Sprężanie

Chł

odze

nie

Grz

anie

Qgźc

Obieg Stirlinga

3

1

42Qdźc

Aplikacje termoakustycznej pompy ciepła

Termoakustyczna lodziarka do produkcji lodów

Termoakustyczna lodówka (TAR), p=7at, T=15 K, 180 dB.

Literatura

2. Honda Develops New Energy-Efficient, Home-Use Equipment, World'ssmallest home-use absorption-type heat pump air conditioner http://world.honda.com/news/1998/p980312.html

3. J.Blanco, D.Alarcón, Improving the efficency of the hight capacity solar thermal seawater desalination systems: the AQUASOL Project, www.idswater.com/Common/Paper/Paper_181/Improving%20the%20efficiency%20of%20high%20capacity%20solar%20thermal%20seawater%20desalination%20systems.htm

4. Pompa absorpcyjna w Kutateladze Institute of Thermal Physics, http://www.sbras.nsc.ru/consult/versat8.htm .

6. THERMAL MANAGEMENT, Using Thermoelectric Heat Pumps for Temperature Control of Medical Equipment, http://www.devicelink.com/mem/archive/99/09/001.html

1. Dr. Harald Mehling (heat and cold storage), Absorpcyjna pompa ciepła, http://www.zae.physik.tu-muenchen.de/zae/a1/englisch/index.html

5. Pompa absorpcyjna w Geotermii Mszczonów, http://www.geotermia.com.pl/

Literatura cd.

11. J.Rudnik, Chemiczna pompa ciepła z odwracalną reakcja CaO/Ca(OH)2 III Krajowa Konferencja „Modernizacja Miejskich Systemów Cioepłowniczych w Polsce”, Międzyzdroje 1994, s. 187 – 189.

7. Weiss, P. , Forrer, F. , Absolute saturation of ferromagnetic substances and the law of approach as a function of the field and of the temperature Ann. de Phys., [10], 12, 279 (1929).

8. Montoya J.E.C., Developmevt of a magnetocaloric pump for applications in heat pipes, Mechanical Engineering Uiversity of Puerto Rico, 2005, w. 1-95, http://grad.uprm.edu/tesis/catanomontoya.pdf.

9. Breitzer J., Lisensky G., Synthesis of Aqueous Ferrofluid, Procedure modified from J. Chem. Educ., 76, s.943-948, (1999) , http://mrsec.wisc.edu/Edetc/nanolab/ffexp/index.html.

10. Engineering principles of advanced thermal management solutions, Overview (thermoelectric, thermoacoustic, thermomagnetic), http://www.crss.ucsb.edu/courses/ME156C/Lecture-4/L-4a.PDF

Literatura cd.312. Spoelstra S., Thermoacoustic heat pumps for energy savings, Seminar

"Boundary crossing acoustics" of the Acoustical Society of the Netherlands on 23 November 2005, s. 1-23, 2005, http://www.ecn.nl/docs/library/report/ 2005/rx05159.pdf

13. Hendricks T.J., Johnson V.H. Keyser M.A., Heat-Generated Cooling Opportunities, Center for Transportation Technologies and Systems National Renewable Energy Laboratory Golden, Colorado, 2007, http://www.nrel.gov/vehiclesandfuels/ancillary_loads/pdfs/heat_cooling.pdf

14. Arslanagic A., Brooks L., Chen E., The thermoacoustic refrigerator (TAR), Dept. of Mechanical Engineering, The University of Adelaide Australia, 2003, http://www.mecheng.adelaide.edu.au/anvc/thermoacoustics/index.php? option=com_content&task=view&id=6&Itemid=215. McCarty M., An Introduction to Thermoacoustic Refrigeration, School of Mechanical and Aerospace Engineering Cornell University April 29, 2005, http://132.236.67.210/EngrWords/issues/ew02/McCarty_slides.pdf

16. Harcerski Ośrodek Morski, ttp://www.hompuck.org/