przedstawiciele-rodu-jaxa-bykowskich-w-sluzbie-rzeczypospolitej.pdf

Przedstawiciele roduJaxa Bykowskich

w służbie Rzeczypospolitej

Przedstawiciele roduJaxa Bykowskich

w służbie Rzeczypospolitej

Warszawa 2012

3

Kochanej Mamie

Halinie Jaxa Bykowskiej

z najlepszymi życzeniami i podziękowaniami

4

Projekt graficzny:Maciej Karasek

Na okładce:Orzeł Gnieźnieński (XIII w.)

Autorzy–historycy:dr Kajetan MojsakAleksandra Krupińska-KaczmarekWojciech Patronowiczdr Krzysztof Jurek

ISBN 978-83-934273-1-4

Wydawnictwo:

Wydawnictwa Polskiego Związku Sp. z o.o.ul. Konwiktorska 7/9, 00-216 Warszawa

5

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 7

2. O Klejnocie Gryf 9

3. Najdawniejsze dzieje rodu Jaksów 11

4. Janik, Klemens Jaksowie 27

5. Jaksa z Miechowa 33

6. Zarys historii Zakonu Bożogrobców w Miechowie 37

7. Stanisław Jaksa Bykowski 43

8. Przemysław Jaksa Bykowski 69

9. Dzieje zamku rodzinnego Jaksa Bykowskich 73

10. Antoni Jaksa Bykowski 79

11. Stanisław Jakub Jaksa Bykowski 85

12. Witold Jaksa Bykowski 95

13. Juliusz Jaxa Bykowski 99

14. Piotr Jaxa Bykowski 107

15. Ludwik Jaxa Bykowski 117

16. Stanisław Jaromir Jaxa Bykowski 135

17. Szczęsny Jaxa Bykowski 141

18. Czesław Jaxa Bykowski 145

19. Danuta Jaxa Bykowska 151

20. Józef Jaxa Bykowski 161

7

Wprowadzenie

Celem niniejszej publikacji jest skromna próba odtworzenia i uratowania przed zapomnieniem losów niektórych wybitnych postaci z rodu Jaxa Bykow-skich.

Odwiedzając wiele miejsc zarówno w kraju jak i za granicą nie zawsze uświadamiamy sobie, że na danym terenie, nieraz wiele wieków wcześniej, nasi przodkowie prowadzili z wielką pieczołowitością i starannością ożywioną dzia-łalność społeczną, polityczną, a także gospodarczą. Tymczasem zgłębianie dziejów historii nierzadko po-zwala na znalezienie odpowiedniego dystansu do własnych poczynań i właściwe kształtowanie bieżących planów oraz zamierzeń.

Z tych względów, zwróciłem się do kilku osób z prośbą o podjęcie trudu wydobycia na światło dzienne tych postaci z rodu Jaxa-Bykowskich, których aktywność wnosiła istotną i trwałą wartość w życie spo-łeczne oraz reprezentowała uniwersalne wartości: troski o dobro wspólne, umiłowanie ojczyzny, odpowie-dzialność za losy kraju. Warto ocalić je od zapomnienia albowiem mogą stać się przykładem i inspiracją dla naszej codziennej aktywności, która mimo, iż podejmowana w interesie własnym, zawsze powinna uwzględniać poszanowanie wspólnych wartości, dobra narodowego i cechować się postawą obywatelską.

Zależało mi, ażeby autorzy tego przeglądu zwrócili szczególną uwagę na sylwetki osób, których aktyw-ność dobrze służyła zarówno danemu regionowi, jak i całej Rzeczypospolitej. Wśród tych kilkunastu posta-ci, zaprezentowanych w układzie chronologicznym, znalazł się m.in. arcybiskup gnieźnieński, fundatorzy klasztorów w Miechowie i Jędrzejowie, wojewoda sieradzki i inowrocławski, generał a zarazem adiutant króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, profesorowie i rektorzy Politechniki Lwowskiej i Uniwersytetu Poznańskiego, uczestnicy powstań narodowych, żołnierze Pierwszej Brygady Legionów Polskich, obrońcy Lwowa, żołnierze września 1939 roku, uczestnicy Powstania Warszawskiego.

Niektórym z nich za swoją działalność społeczną i patriotyczną postawę przyszło zapłacić najwyższą cenę - własnego życia, czy też doświadczyli zsyłki oraz utraty całego dorobku wielu pokoleń. Są przykłady Danuty Jaxa-Bykowskiej, która jako harcerka, studentka medycyny, sanitariuszka – ratując życie innym zgi-nęła na powstańczej barykadzie albo prof. Ludwika Jaxa-Bykowskiego – rektora Uniwersytetu Poznańskie-go, który w 1947 r. oskarżony o udział w nielegalnej organizacji, aresztowany i skazany na 6 lat pozbawienia wolności oraz przepadek mienia, torturowany w więzieniu przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa, a następnie wypuszczony na wolność w 1948 r., umiera po trzech miesiącach, zostając pośmiertnie w 1957 r. całkowicie zrehabilitowany.

Jako przedstawiciel tego rodu, który również wiele doświadczył i przeżył, zachęcam do lektury, dzięku-jąc za uwagę i zainteresowanie.

Piotr Jaxa Bykowski

Warszawa, 19 marca 2012

9

Ci tę hojność swą nie napróżność żadną, ale ku czci a chwale miłego Boga obracali, – jako Długosz, i inszy. Ten historyk pisze o nim, że przyniesion z Dacyi, jakoż tak jest, bo czytają historyjki pilno, obaczysz J a x ę, którego mienią że był z narodu monarchów polskich, syn Leszka trzeciego, od którego był i on Popiel, co myszy syna jego zjadły, jako o tem czytasz w kronikach. A iż inszego pisma o tym Jaxy i dowodu pewniejszego niemasz, tylko że z Dacyi przyjście jego opowiedają tedy musim tak o nich trzymać, że właśni są potomkowie Jaxe tego, któremu się była działem serbska ziemia dostała. O czem świadczą wszystkie historye: Mie-cho. w księgach 1. Kromer w kięgach 2. Czego potwierdza przywilej klasztora zwierzynieckiego fundacyi ich, który

niżej czytać będziesz. A tak przypatrzywszy się własności herbu, czytać będziesz o możności i zacności przodków i potomstwa ich, które ja w tak szerokiem króle-stwie znać i wiedzieć o niem mogę.

Ma być Gryf biały w polu czerwonem, nos i nogi przednie złote.

JAXĘ przodka herbu tego, Długosz, Miechowita, Kromer i inszy wspominają sy-nem Leszka trzeciego, który był wziął od ojca działem serbską ziemię. Ten panował po narodzeniu na świat syna bożego r. 805. Miecho. lib. 1. Kromer 2.

11

Najdawniejsze dziejerodu Jaksów

Udokumentowane początki rodu Jaksów pokrywają się w czasie z narodzinami dy-nastii Piastów i sięgają już pierwszej poło-wy IX stulecia. Wtedy to – jak podaje En-cyklopedia Orgelbranda – syn Leszka III, z nadania książęcego używać zaczął nazwi-ska Jaksa i herbu Gryf.

W książce Józefa Ignacego Kraszew-skiego „Bracia Zmartwychwstańcy” możemy przeczytać, że ród Jaksów jest wyjątkowo stary, cieszył się rycerski-mi tradycjami, a jego przedstawiciele należeli do najmożniejszych wład-ców. Jaksowie przyjęli chrzest razem z Mieszkiem I, a niektóre źródła podają, że wyznawali oni wiarę chrześcijańską w swoich domach jeszcze zanim zosta-ła ona Polanom ogłoszona.

Potomkowie Jaksy osiedlali się w różnych rejonach Polski, jednak z upływem wieków ukształtowały się dwie główne linie rodu: galicyjska i wo-

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksów

12

łyńsko-podolska. Jako pierwsi, nazwisko Bykowski przybrali – od nazwy posia-danych dóbr w Bykach – Jaksowie zamieszkali na ziemi piotrkowskiej.

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksów w zwierciadle literatury – „Bracia Zmartwychwstańcy” Józefa Ignacego Kraszewskiego

Początki rodu Jaksów giną w mrokach niepamięci, tak zresztą, jak i wczesne dzieje państwa polskiego. O Jaksach, towarzyszących Bolesławowi Chrobremu w wyprawie na Kijów, wspomina czeski kronikarz Kosmas, możemy więc mieć pewność, że już wtedy był to ród znaczny. Nasza wiedza o tamtych czasach po-

zostaje jednak szczątkowa. A tam, gdzie nie ma pew-nych źródeł historycznych, pozostaje inna możliwość: trzeba zdać się na siłę wy-obraźni. Wczesne dzieje rodu Jaksów stały się przed-miotem powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Bracia Zmartwychwstań-cy”. Powieść przenosi nas w początki XI wieku. Na tle ówczesnej wielkiej polityki – starań Bolesława Chro-brego o koronę królewską i jego zmagań z cesarstwem niemieckim – śledzimy losy dwóch braci: Andruszki i Jurgi.

Opowieść zaczyna się od relacji o początkach rodu


13

Jaksów. Kraszewski – za Długoszem i Kromerem – wywodzi ich ród spośród Serbów Łużyckich, Słowian zamieszkujących na zachód od Odry. Jaksowie mieli ponoć wywędrować stamtąd, chroniąc się od ciągłych sporów i waśni rodzinnych, i przenieść się na ziemie Polan. Tam, nad Odrą i Wartą, zyskali liczne posiadłości, którymi władali jak niezależni książęta. Byli jednak lojalni wobec Mieszka i jego

Jaksowie wywodzili się spośród Serbów Łużyckich, Słowian i zamieszkiwali tereny na zachód od Odry

Za rządów Bolesława I Chrobrego w latach1002-1018 toczyły się trzy polsko-niemieckie wojny, podczas których Łużyce kilkakrotnie przechodziły

z rąk do rąk. W 1018 r. na mocy pokoju w Budziszynie zostały przyłączone do Polski, jednak już w 1031 r. powróciły do Niemiec


14

następców; dostarczali oddziałów zbroj-nych i stawiali się na wyprawy wojenne, a gdy w 966 r. Mieszko I przyjmował chrzest w Gnieźnie, przybyli tam rów-nież bracia Jaksowie: Chroberz i Zby-lut, by dać się ochrzcić i przyjąć nowe imiona: Janko i Andruszka. Kraszewski, zgodnie z tradycją, umieszcza chrzest w Gnieźnie, choć w świetle współcze-snej wiedzy, nie możemy mieć pewno-ści, że tam właśnie chrzest miał miejsce. Wiedza o tym wydarzeniu jest nader skąpa i pozostaje w sferze hipotez. Z powieści nie dowiemy się niczego o samym chrzcie; na pewno zaś, wspo-minając o chrzcie Chroberza i Zbyluta, autor zalicza tym samym ich ród do ów-czesnej elity.

Jaksowie byli obecni razem z Mieszkiem I w 966 r. w Gnieźnie,

dali się ochrzcić i przyjęli nowe imiona:

Janko i Andruszka


15

Janko mieszkał w Niemierzyszczach, ze swą żoną – Czeszką Drahomirą, z którą miał dwóch potomków: Miklasa i Oleksa. Andruszka osiadł w Jaksowym Borze – miejscowości, którą autor umieszcza gdzieś w zachodniej części ziemi Polan, dzisiejszej Wielkopolsce, choć o jej dokładnym położeniu niczego się z powieści nie dowiemy. Po śmierci żony Andruszka wychowywał swoich dwóch synów: pierwszy nazwany został po ojcu – Andruszka, drugi miał na imię Jurga. To właśnie ich losy poznajemy w powieści.

Dwaj młodzi Jakso-wie towarzyszyli Chro-bremu w wyprawie na Kijów, gdzie – jak chce autor – zyskali dobrą rycerską sławę, miłość kompanów i uznanie samego księcia. Wie-my, że Bolesław zor-ganizował tę wyprawę, w 1018 r., by przywró-cić władzę w Kijowie swemu zięciowi – Świę-topełkowi.

W 1018 r. Bolesław Chrobry zorganizował wyprawę, w której uczestnikami byli młodzi Jaksowie, aby przywrócić na tron kijowski swego zięcia Świętopełka. Zakończyła się ona pełnym powodzeniem. Po zwycięskiej bitwie pod Wołyniem (22 lipca), zajął Kijów (14 sierpnia). W drodze powrotnej przyłączył utracone

w 981 r. Grody Czerwieńskie. Świętopełk jednak nie utrzymał się na tronie, zrzucił go Jarosław Mądry. Świętopełk został wygnany z Rusi i poprosił

o ponowną pomoc swojego teścia Bolesława Chrobrego, który mu już jej nie udzielił (dwukrotne zrzucenie Świętopełka z tronu świadczyło o jego nieudolno-

ści). Chrobry poparł Jarosława Mądrego jako godnego władcę i podpisał z nim pakt o nieagresji.


16

Po zwycięskiej bitwie pod Wołyniem, Bolesław Chrobry zajął Kijów, osadził na tronie Świętopełka (choć, jak się okazało, nie na długo), a w drodze powrot-nej przyłączył utracone w 981 r. Grody Czerwieńskie. Od tego właśnie momentu – powrotu z wyprawy na Kijów – zaczyna się właściwa opowieść. Choć w samej powieści daty się nie pojawiają, a i sama wyprawa kijowska nie zostaje dokład-niej opisana, wzmianka ta pozwala nam umieścić początek opisanych w powie-ści wydarzeń w 1018 r.


17

Kiedy bracia wrócili z wy-prawy kijowskiej, ojciec ich już nie żył, zostawiając im w skarbcu „ogromne stosy do-statków niemal królewskich”. Bracia wzbogacili się też na wojennych łupach, co pozwo-liło im żyć dostatnio w Jakso-wym Borze. Czekając bezsku-tecznie na kolejne wyprawy Bolesława, wyprawiali huczne uczty i podejmowali licznych gości, hojnie ich obdarowując. W końcu – mimo napomnień stryja Janka – roztrwonili ma-jątek zdobyty własnym i ojca wysiłkiem. Do Jaksowego Boru zawitała bieda, dotych-czasowi przyjaciele porzucili ich. Został z nimi jedynie chy-try pochlebca Gwidon, który nakłonił braci, by wzięli się za rzemiosło zbójeckie.

Malując portrety dwóch młodzieńców, ale też postaci dalszego planu, Kra-szewski stara się dać nam obraz wyważony: jest tu miejsce na odwagę i szla-chetność, ale też na porywczość i okrucieństwo. Pisarz nie chce nadmiernie idealizować przeszłości, nie tworzy wizerunku nieskazitelnych herosów. Ma też świadomość, że obyczaje XI-wiecznych rycerzy w wielu punktach mocno odbie-gały od późniejszych wyobrażeń o nich…


18

Bracia, zdesperowani ubóstwem i długą bezczynnością, za namową Gwido-na, zaatakowali wędrownego kupca, który ciągnął przez ich ziemię z towarem, zabili go w walce i zgarnęli bogaty łup. Zaraz też, gdy minęło pierwsze oszo-łomienie, dopadły ich wyrzuty sumienia. Co więcej, podstępny Gwidon uciekł ze znaczną częścią zdobyczy, porywając też ze sobą piękną Greczynkę Antonię – wierną służącą Andruszki. Jakby tego było mało, wkrótce okazało się, że za-mordowany kupiec oczekiwany był przez samego księcia Bolesława i zbójecki czyn szybko wyszedł na jaw. Bracia zostali postawieni przed oblicze rozgnie-wanego księcia, który bez wahania skazał ich na śmierć. Na nic zdały się próby ułagodzenia władcy i starania licznych przyjaciół. Wstawiał się za braćmi sam opat Aron, ochmistrz książęcy Sieciech, jego córka – piękna Teodora, od dawna zakochana w Jurdze i oczekująca jego rychłych oświadczyn. Wstawiała się za młodymi Jaksami sama księżna, ukochana żona Bolesława, Emnilda. Wszystko na próżno. Chrobry tylko zapamiętywał się w swoim gniewie. Na nic też zdały się interwencje krewnych. Na dwór Chrobrego ruszył sam Janko Jaksa, stryj An-druszki i Jurgi. Zapomniał o swym oburzeniu i mimo swej starości, mimo okrut-nych mrozów, ruszył z rodzimych Niemierzyszcz do Poznania, by króla błagać o litość. W drodze osłabł i zmarł; przed śmiercią kazał jednak swemu synowi Miklaszowi zaprowadzić swe martwe ciało przed króla i błagać w jego imieniu o litość dla winowajców: przez wzgląd na ich młodość i wcześniejsze zasługi, a przede wszystkim – ze względu na dobro całego rodu, któremu groziła niesława.

To chyba najbardziej niezwykły – romantyczny z ducha – obraz w powieści Kraszewskiego: trup starca na koniu, siejący zdumienie i trwogę, prowadzony przed oblicze królewskie jak posłaniec zza grobu. Obraz wymownie pokazują-cy, jak istotne znaczenie w opisywanym czasie miały więzy krwi, solidarność między członkami rodu. Właśnie rodził się stopniowo system feudalny, oparty na hierarchicznych zależnościach; ale społeczeństwo oparte było na zasadach wspólnoty plemienno-rodowej.

Ostatecznie bracia uniknęli śmierci jedynie dzięki pomocy Sieciecha, księż-nej i opata Arona, którzy znali porywczość Bolesława i wiedzieli, że książę nieraz


19

poniewczasie żałuje swych decyzji. Wyrok śmierci został upozo-rowany, bracia zyskali tymczasowe schro-nienie w mniszej celi, a wkrótce potem po-tajemnie wydostali się z Poznania (bo tam właśnie umiesz-cza Kraszewski dwór Bolesława) i ruszyli w drogę do klasz-toru benedyktynów w Tyńcu, gdzie znaleźli bezpieczne schronienie na dłużej. Ich własna nieostroż-ność sprawiła jednak, że wieść o ocaleniu szybko się rozniosła i wkrótce stała się częścią dworskich intryg: zwolennicy niemieckiego cesarza, dążący do tego, by odsunąć od władzy Emnildę i wyswatać Bolesława z młodą niemiecką księżnicz-ką Odą, aby skuteczniej omotać go swoją siecią wpływów, postarali się o to, by wieść o nieposłuszeństwie Emnildy i ocaleniu Jaksów dotarła do władcy.

Tymczasem jednak od Bolesła-wa odwróciło się kilku najbliższych towarzyszy, spowinowaconych z Jaksami: stary Tomko Jaksa, ale też Lisowie i Pobogi, Szreniawy i dwu Starżów. Litość dla Jurgi i Andrusz-ki, ale też rodowa solidarność, kazała im porzucić dwór, choćby i naraża-jąc się na gniew księcia. Bolesław, początkowo nieubłagany, wkrótce pożałował swego surowego wyroku


20

i kiedy Emnilda, wybrawszy odpowiedni moment, wyjawiła mu tajemnicę, ksią-żę okazał ogromną radość, nie gniewając się za nieposłuszeństwo, ale ciesząc się z ocalenia młodych Jaksów.

Tym większa była jego radość, gdy dowiedział się, że dzięki staraniom opa-ta Arona, dwaj bracia byli już gotowi do niezwykle ważnej misji; misji, z któ-rą Bolesław wiązał swoje największe nadzieje. Chrobry żył bowiem marzeniem o koronie królewskiej i wszystkie jego wysiłki związane były z tym właśnie dą-żeniem. Wiedział już, że nie może liczyć na pośrednictwo cesarza niemieckiego. Zmierzał więc do tego, by zgodę na koronację zdobyć bezpośrednio z Rzymu, od samego papieża, omijając pośrednictwo cesarskie. To dążenie, tak istotne dla ca-łego młodego państwa, miało się ziścić wiosną 1025 r. To pozwala nam umieścić opisywane w powieści wydarzenia: uwięzienie, uwolnienie i wyprawę dwóch braci Jaksów, w latach 1023-1025.

Jurga i Andruszka zostali wysłani – każdy osobno, z przydzielonym mu mnichem i niewielką drużyną – w wyprawę do dalekiego Rzymu, do pa-pieża, by złożyć mu hojne dary i prosić w imieniu Bolesława o pozwolenie na koronację. Wyprawa musiała jednak przejść przez ziemie Henryka II – cesarza niemieckiego, który pozostawał nieprze-jednanym wrogiem Chro-

brego i robił wszystko, by nie dopuścić do koronacji. Henryk II, przewidując posunięcie polskiego władcy, przygotowany był na przechwycenie posłańców.


21

I rzeczywiście – drużyna Andruszki, przez nieostrożność towarzyszącego mu mnicha, została schwytana i wtrącona do więzienia. Cudem niemal, po kilku miesiącach, Andruszka zdołał ujść z niewoli i dostać się do Poznania; po to tyl-ko, by prosić o ponowne wysłanie go z misją… Tymczasem Jurga, ze swoimi ludźmi, wędrując ostrożnie, z dala od utartych szlaków i miast, nocując w za-przyjaźnionych benedyktyńskich klasztorach, pomyślnie dotarł do Rzymu. Tam też bracia spotkali się. Papież okazał przychylność, udzielił swego błogosławień-stwa i zgody na koronację. I tym razem bracia postanowili wracać osobno.

Andruszka ponownie dał się schwytać, z fałszywą koroną. Tym-czasem Jurga skutecznie przedarł się do ojczyzny, by przywieźć Bolesła-wowi prawdziwą, poświęconą przez papieża koronę, wraz ze zgodą na ty-tuł królewski. Andruszka, po długim czasie wypuszczony z lochu, zdołał przybyć w samą porę, by być świad-kiem koronacji Bolesława. Królew-skiej uroczystości towarzyszyły dwa wesela: Andruszka poślubił Gre-czynkę Antonię, a Jurga – piękną Teodorę.

Andruszka osiadł z żoną w Gródku Zielonym, nieopodal Jaksowego Boru, ale gdy – po niedługim czasie – owdowiał, zbrzydło mu osiadłe życia i ponownie zaciągnął się do pancernych. Również i Jurga, choć szczęśliwy w małżeństwie, wkrótce zapragnął wrócić do wojennego rzemiosła, zwłaszcza że szły niespokoj-ne czasy… Nad całym krajem zebrały się ciemne chmury. Wkrótce zmarł król Bolesław. (W powieści czytamy, że Chrobry panował jeszcze kilka lat po korona-cji, co nie jest zgodne z wiedzą historyczną; bo pewne jest, że władca zmarł ledwie w dwa miesiące po koronacji, w czerwcu 1025 r.). Od razu też doszło do –


22

przewidywanych przez Bolesława – zajadłych walk miedzy jego sy-nami: Mieszkiem, Ot-tonem i Bezprymem. Bezprym wkrótce ode-słał insygnia królewskie nowemu cesarzowi nie-mieckiemu, rezygnu-jąc z tytułu królewskie-go; a najazdy sąsiadów – Czechów, Rusinów

i Niemców – pustoszyły kraj. Wkrótce też, tj. w latach 30. XI wieku – zaczęły na-rastać bunty chłopów, niezadowolonych z władzy możnych i z nowej wiary. Do ich największego nasilenia doszło w 1037 r. Dzieło życia Bolesława Chrobrego zostało niemal w całości zaprzepaszczone. W Jaksowym Borze bracia – ze swo-imi ludźmi – bronili się wytrwale przed długotrwałym oblężeniem buntowni-ków. Gdy królewicz Kazimierz, później nazwany Odnowicielem, pojawił się na ziemiach polskich, by przywracać porządek – a był to rok 1039 lub 1040 – Jakso-wie bez wahania przyłączyli się do niego. Wkrótce też zdobyli u jego boku liczne zasługi, zyskując majątek i dobrą sławę, a ich ród rozrósł się po całym kraju.

„Majętności ich we wszystkich prawie ziemiach Rzeczypospolitej i potom-stwo, które od włości różne nazwiska poprzybierało, znaleźć można w wiekach późniejszych. Wszyscy byli niemal ludzie rycerscy lub w kościele wysokie pia-stujący dostojeństwa, mało który spokojnie na zagonie usiedział i koło roli się zabawiał. W radzie i w polu miejsce ich było, a wszyscy się znaczyli jak przodko-wie ich krwią gorącą i umysłem żywym, dwojgiem przymiotów, które sprawiają, że z nimi łacno nieszczęśliwi na głowę padają, a szczęśliwi wysoko idą do góry. Urósł też ród, aż póki rzeczy ziemskiej kolej nań przyszła, by z innymi razem na stronę ustąpił.” Tak kończy Kraszewski swoją opowieść, w wielkim skrócie zary-sowując barwną przyszłość potomków Jurgi i Andruszki.


23

Wzmianki o rodzie Jaksów przewijają się też na kartach innych powieści Kraszewskiego. „W Luboniach. Powieści z X wieku” – wcześniej nieco napisanej i opowiadającej o czasach Mieszka I – występują Jaksa Czarny i Jaksa Biały. Na-zwisko rodu pada też kilkakrotnie w „Masławie”, kolejnym, po „Braciach Zmar-twychwstańcach”, odcinku cyklu piastowskiego, choć tu są to jedynie wzmianki. I w końcu w „Historii prawdziwej o Petrku Właście, palatynie którego zwano Duninem” pojawia się – jako bohater pierwszoplanowy – Marek Jaksa Gryfi-ta z Miechowa, młodzieniec zabiegający o rękę pięknej Błogosławy, córki Pio-tra Włostowica. Kraszewski utożsamia tu – za Długoszem – Jaksę z Miechowa i Jaksę z Kopanicy. O tym drugim wiadomo wszak, że był zięciem Włostowica. Spór o to, czy była to jedna i ta sama osoba, czy dwóch różnych ludzi, nie został do dziś rozstrzygnięty.

O samym rodzie Jaksów mówi się w „Historii prawdziwej” niewie-le; dowiadujemy się jednak, że „ich też pono dawniej kneziami zwano, a z owych czasów włości a ziemi zo-stało im podostatkiem”, natomiast „gródek, w którym podówczas mieszkali Jaksowie, co się z Miecho-wa pisali, był w Komorowie.” Był to gród otoczony lasami, mocno ob-warowany, słynący jako „najstarsze w tej ziemi gniazdo rodu Jaksowego.” Mimo skromnego wyglądu, gród w Komorowie sławny był ze względu na zebrane tu bogactwa. Ci, co na dworze służyli, opowiadali też, że pod właściwym grodem znajdował się jeszcze drugi, znacznie większy, ukryty pod ziemią, we wnętrzu góry, z kilkoma tajemnymi wyjściami. Opowiadano też, że w podziemnych komnatach stały kadzie złota i stosy srebra były złożone…


24

Wracając do „Braci Zmartwychwstańców”, warto zapytać, na ile historia Jurgi i Andruszki jest prawdziwa, w jakim stopniu opiera się ona na historycznych przekazach? Przyznać trzeba, że w niewielkim; co oczywiście nie dziwi, zwa-żywszy na skąpą ilość źródeł z tego czasu. Istnienie rodu Jaksów w opisywanym okresie – na początku XI wieku – jest pewne, ale konkretne postaci i wydarze-nia są już tworem wyobraźni pisarza. Również Jaksowy Bór, umiejscowiony na zachodnich rubieżach kraju Polan, to miejsce fikcyjne. Wiadomo natomiast, że w Małopolsce, nieopodal Miechowa, już w czasach pogańskich istniała wieś Jak-sice, którą później ród Jaksów podarował klasztorowi w Sieciechowie.

Jak pisze Wincenty Danek, znawca twórczości Kraszewskiego, budując fa-buły swoich powieści, pisarz odwoływał się zwykle do źródeł: kronik Długosza, Galla oraz Kadłubka, choć nieraz wnosił tu drobne zmiany i podawał własne in-terpretacje faktów. Kraszewski był zda-nia, że w historycznym „romansie” (jak w XIX wieku nazywano powieść) jest miejsce na prawdę historyczną i arty-styczną. Utwór powinien być oparty na autentycznych materiałach, a wyobraź-nia ma jedynie dopełniać fakty; nie może dopełniać się „gwałtu” na historii.1

Pisarz często w całości rozwijał swo-ją opowieść w oparciu o przekazy histo-ryczne, dokonując oczywiście koniecz-nych zabiegów beletryzacyjnych: tworzył

postaci poboczne, dodatkowe wątki, dialogi, by wykreować pełnowymiarowy świat, przemawiający do wyobraźni czytelnika. Jednak w powieściach dotyczą-

1 J.I. Kraszewski, Słówko o prawdzie w romansie historycznym, 1843.


25

cych najdawniejszych czasów, słabo udokumentowanych, często musiał two-rzyć całe rozdziały, a nawet całe tomy, w oparciu o bardzo niewielkie i niepewne fragmenty źródeł historycznych.2 Tak było w przypadku „Braci Zmartwych-wstańców”: opowiedziana tu historia ocalenia i ułaskawienia została osnuta wokół drobnej wzmianki z kroniki Galla Anonima o miłosiernych uczynkach żony Bolesława Chrobrego, która – jeśli wierzyć kronikarzowi – nieraz chroniła skazańców przed pochopnym wyrokiem męża, by potem – ku jego własnej ra-dości – wyjawić swój czyn i przywołać ocalonych przed jego oblicze. Czytamy u Galla Anonima: „Gdy tak wspólnie ucztowali i weselili się, a mówiąc o tym i owym wspomnieli przypadkiem owych skazanych z racji ich rodu, król Bole-sław ubolewał nad ich śmiercią ze względu na zacność ich rodziców i wyrażał żal, że ich rozkazał stracić. Wtedy czcigodna królowa, ręką głaskając pieszczotli-wie zacną pierś króla, zapytywała go, czy sprawiłoby mu to przyjemność, gdyby przypadkiem jakiś święty wskrzesił ich z grobu.”3 Niewielki fragment kroniki zainspirował Kraszewskiego do stworzenia długiej opowieści o „Braciach Zmar-twychwstańcach”. Z tego samego wątku skorzystał zresztą nieco później Józef Grajnert w powieści pod tytułem „Michno Karaś: opowieść historyczna z cza-sów Bolesława Chrobrego”.

W swych powieściach dotyczących czasów piastowskich Kraszewski starał się być możliwie wierny udokumentowanym faktom. W powieści o młodych Jaksach sporo jest jednak nieścisłości historycznych, których pisarz był zapew-ne świadom, lecz dopuścił się ich ze względów artystycznych i ideowych… Tak na przykład akcja powieści toczy się po wyprawie na Kijów, a więc po 1018 r., a w tym czasie księżna Emnilda już nie żyła. Inaczej też wyglądała sprawa ko-ronacji: Chrobry prawdopodobnie uzyskał zgodę papieża, wykorzystując chwi-lowe bezkrólewie w cesarstwie niemieckim, już po śmierci Henryka II; możliwe zresztą, że działo się to z poparciem kolejnego cesarza – Konrada II… Koroną królewską cieszył się Bolesław zaledwie dwa miesiące, a nie kilka lat, jak przed-stawia to Kraszewski. Również obraz klasztoru w Tyńcu i zebranych w nim ma-

2 Zob. Wincenty Danek, Powieści historyczne J. I. Kraszewskiego, Warszawa 1966.3 Gallus Anonymus, Kronika polska, przeł. Roman Grodecki; wybór i oprac. Marian Plezia, Wrocław 2008.


26

nuskryptów jest mało prawdopodobny… Niemniej jednak, tło obyczajowe i me-andry ówczesnej polityki zostały w powieści odmalowane wiernie. Poznajemy dworskie intrygi, skomplikowane relacje w rodzinie książęcej, a także obyczajo-wość tamtych czasów: przenikanie wzorów zachodnich na dwór Piastów, życie codzienne duchowieństwa i możnych, ścieranie się zalążków chrześcijaństwa z pozostałościami pogańskiej wiary i obyczajów.

Ale też, gdy pytamy o prawdę powieściową, trzeba pamiętać, że ideałem li-teratury – co najmniej od czasów Arystotelesa – była nie tyle prawda, co praw-dopodobieństwo. Józef Ignacy Kraszewski pisał, że zadaniem autora powieści historycznych jest „pole w większej części białe zapełnić, umarłych wskrzesić do życia, czynności ich wytłumaczyć, oblicze nam pokazać.”4 W tym przypadku to pole naszej niewiedzy jest bardzo rozległe. Wiadomo, że rodzina Jaksów należała już wówczas do najznaczniejszych w kraju, ale cała reszta pozostaje tajemnicą.

Powieść Kraszewskie-go, wypełniając puste miejsca, niezagospo-darowane przez wie-dzę historyczną, po-zwala wyobrazić sobie, jak mogły wyglądać ówczesne dzieje rodu.

4 J.I. Kraszewski, Słówko o prawdzie ...., op. cit.


27

Janik Jaksa

Janik (Jan) Jaksa

Janik z rodu Gryfitów, biskup wro-cławski, a w latach 1149 – po 1167, biskup gnieźnieński. Uważany był za księcia polskiego, tj. zapewne uznają-cego władzę wierzchnią polskiego se-niora. Jaksa korzystał z polskich posił-ków, a pochwyconych jeńców odsyłał do Polski, być może do własnych posiadłości. Nie jest chyba rzeczą przypadku, że na monetach, które znajdowano nie tylko nad Łabą, ale i na Śląsku, Kuja-wach, Pomorzu5, Jaksa tytułuje się „cnes de Copnik”, a na jednej wyobrażony jest z podwójnym krzyżem patriarchalnym, takim jaki był symbolem Bożogrobców. Nie licząc wspomnianego numizmatycznego wątku dysponujemy dość sporym zestawem źródeł donoszących o działalności w XII w. w Polsce tego przedstawi-ciela rodu Jaksów.

Na początku XII w. w pobliżu źródeł Białej Nidy, w Brzeźnicy (dziś tereny Jędrzejowa) został wzniesiony przez Jaksów-Gryfitów rodowy kościół św. Woj-ciecha wraz z rezydencją. Kościół ten konsekrował biskup krakowski Maurus, a uposażył jego następca Radost Gaudensjusz herbu Poraj.

5 J. Hermann, Köpenick, ein Beitrag zur Frühgeschichte Gross-Berlin, Berlin 1962, mapa na s.69

28

Przypuszczalnie, rezy-dencja i kościół mogły być siedzibą kanonika krakow-skiego Janika Jaksy-Gryfity (później był arcybiskupem gnieźnieńskim), który, wraz ze swym bratem Klemen-sem z Klimontowa, pala-tynem krakowskim, ufun-dował pierwszy klasztor cystersów na ziemiach pol-skich. Miejsce to określane było w dokumencie fun-dacyjnym cystersów jako Brynsich, Bryszyn, Brzeź-nica.

W 1114 r. przybył tu z opactwa Morimond w Szampanii (Francja), konwent cystersów pod przewodnictwem o. Mikołaja, sprowadzony przez późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego Janika.

Po śmierci Jakuba ze Żnina na tronie arcybiskupim w Gnieźnie zasiadł dotychczasowy biskup wrocławski Jan z możnego rodu Jaksa-Gryfitów. Wy-kształcony, elokwentny, bywały w świecie, kierował archidiecezją gnieźnieńską w trudnych czasach bratobójczych walk o polski tron.

Na wszechstronne wykształcenie Jana, zwanego również Janikiem wskazują uczone komentarze, które wygłaszane są w Kronice Polskiej mistrza Wincentego Kadłubka. Dziejopis włożył je w usta arcybiskupa, dając tym samym dowód jego

Janik Jaksa

29

światłości. ,,Mówi” więc Janik o ówcze-snej sytuacji politycznej Polski, a także o sprawach natury filozoficzno-etycz-nej, które nic nie straciły na swojej ak-tualności. ,,Nikt nie jest miłosierny prócz sprawiedliwego, nikt sprawie-dliwy prócz miłosiernego, albowiem sprawiedliwość bez miłosierdzia jest okrucieństwem, a miłosierdzie bez sprawiedliwości głupotą” albo ,,Wy-nikiem chełpliwości jest upadek, końcem pokory chwała. Nie ma bo-wiem nic bardziej odrażającego, nic w oczach Boga brzydszego niż butna nadętość zarozumiałości, która wie-lu zgubiła [a] niektórych zamieniła w potwory”. Jakże prawdziwie brzmią dziś te słowa.

Przyjmuje się, że Janik objął urząd arcybiskupa me-tropolity gnieźnieńskiego w 1149 r. Miał doświad-czenie, bo od trzech lat był biskupem wrocławskim. W ciągu tego krótkiego cza-su założył m.in. szkołę kate-dralną we Wrocławiu oraz ufundował wraz ze swoim bratem Klemensem z Jak-sów pierwszy na ziemiach polskich klasztor cystersów

Janik Jaksa

30

w Brzeźnicy-Jędrzejowie, do którego sprowadził zakonników z francuskiego opactwa Marimond. Janik, podobnie jak jego poprzednik Jakub ze Żnina, był bardzo aktywny politycznie. W sporze o schedę po Bolesławie Krzywoustym stanął po stronie książąt juniorów, którym praw do dziedziczenia odmawiał naj-starszy z synów Krzywoustego Władysław zwany Wygnańcem. Janik nie zmienił swojego stanowiska w tej sprawie nawet po interwencji papieża Eugeniusza III, który wysłał do Polski swojego legata Gwida, aby ten nakłonił juniorów do uzna-nia władzy zwierzchniej Władysława. Gwido jednak niewiele wskórał. Oburzo-ny stanowczym oporem rzucił na Polskę klątwę i wyjechał z niczym. Wkrótce potem papież potwierdził decyzję legata i obciążył kraj interdyktem. Nie zmieni-ło to jednak sytuacji. Metropolita gnieźnieński wraz z Episkopatem Polski nadal opowiadał się za uznaniem praw książąt juniorów, z czym Stolica Apostolska w końcu się pogodziła.

Jego duża pieczęć z podobizną metropolity i napisem archiepiscopus Polonie (arcybiskup Pol-ski) z dokumentu z 1153 r., wystawionego przez arcybiskupa Jana w imieniu Zbyluta, fundatora opactwa cysterskiego w Łeknie, jest najstarszą za-chowaną w Polsce pieczęcią biskupią.

Jak powyżej wspomniano Janik i jego brat Kle-mens Jaksowie założyli w 1140 r. klasztor w Brzeź-nicy, jako 21 filię Morimondu. Zakon otrzymał nazwę Morimondus Minor (Morimond Mniej-szy), następnie Cystersi zorganizowali tam osadę dla ludności, którą później nazwano Jędrzejowem

(Andreovia). Nazwa prawdopodobnie pochodzi od imienia patrona wschodu św. Andrzeja Apostoła, gdzie cystersi prowadzili misję, stąd Andreovia, czy-li Droga św. Andrzeja. Fundator Janik (Jan) Gryfita, uposażył klasztor częścią swego majątku rodowego.

Janik Jaksa

31

Dopiero Długosz wprowa-dził do swoich Roczników i DLb. Klemensa jako współfundatora klasztoru jędrzejowskiego. Na dokumencie fundacyjnym Kle-mens tylko świadkował. Nawet w nekrologu klasztoru został on określony tylko jako brat arcy-biskupa Jana fundatora klasz-toru. Nie wiadomo też, czy Kle-mens dał cokolwiek klasztorowi ze swojego majątku.

Klasztor jędrzejowski w 1149 r. otrzymał akt erekcji do rangi opactwa. Bole-sław Kędzierzawy nadał wówczas przywilej fundacyjny, zwalniający od daniny i ciężarów książęcych.

Uroczystej konsekracji nowego kościoła, poświęconego Wniebowziętej Naj-świętszej Maryi Pannie, patronce zakonu cysterskiego, dokonał w 1210 r. biskup krakowski Wincenty Kadłubek. Opatowi Janowi II Jędrzejów zawdzięcza to, że z klasztornej osady stał się miastem. Przywilej lokacyjny na prawie średzkim otrzymał w 1271 r. od księcia Bolesława Wstydliwego.

Pod koniec średniowiecza, w 1447 r. opatem został Mikołaj Odrowąż z Rem-bieszyc. Wytyczył on plan gruntownej przebudowy klasztoru oraz modernizacji kościoła klasztornego. W 1475 r. przebudował klasztor z krużgankami, wpro-wadził gotyk do romańskiego kościoła, zbudował odrębny budynek opatówki z hospicjum. Do prac artystycznych w opactwie zapraszał mistrzów. Pracował tu Wit Stwosz i krakowscy złotnicy: Mikołaj Kregler i Mikołaj Breimer. W miejsce zniszczonego XII-wiecznego kościółka parafialnego, zbudował w 1479 r. nowy, gotycki kościół (dziś św. Trójcy). Centralnymi budowlami powstających opactw były bazylika bezwieżowa na planie krzyża łacińskiego i klasztor skupiony wokół

Janik Jaksa

32

wirydarza. Pozostałe budynki spełniały rolę pomocniczą, głównie gospodarczą.

W 1800 r. klasztor ten spłonął, w wyniku pożaru zniszczeniu uległa bi-blioteka klasztorna.

Zakon cysterski skasowano w 1819 r. W 1831 r. w budynkach po-klasztornych powstał szpital wojenny, a ostatni cysters Wilhelm Ulawski zmarł w 1855 r. Obowiązki duszpaster-skie przejęli ojcowie reformaci. Gdy w 1870 r. Jędrzejów utracił prawa miej-skie reformatów usunięto z klasztoru za poparcie powstania styczniowego. Władze rosyjskie umieściły w gmachu poklasztornym seminarium nauczy-cielskie w 1872 r. Cystersi wrócili do Jędrzejowa dopiero w 1945 r.

W 1953 r. klasztor jędrzejowski został pod-niesiony do rangi prze-oratu, a w 1989 r. nada-no mu ponownie rangę opactwa.

W 1934 r. w parafii bł. Wincentego Kadłubka odbył się pierwszy die-cezjalny Kongres Eucharystyczny.

Janik Jaksa

33

Jaksa z Miechowa

Za mitycznego protoplastę rodu Jaksów Bykowskich, kroniki staropolskie podają Jak-sę z Miechowa, potężnego możnowładcę ma-łopolskiego. Pochodzenie Jaksy nie jest pew-ne, choć większość badaczy przychyla się do teorii, że należał on do możnowładczego rodu Świebodziców-Gryfitów (z którego wywodzą

się według kronik Bykowscy)6.

Część badaczy utożsamia go z pojawiają-cym się w źródłach z tego samego okresu księ-ciem połabskich Stodoran, Jaksą z Kopanicy, który w 1157 r. został pokonany przez Al-brechta Niedźwiedzia i schronił się w Polsce u swojego teścia Piotra Włostowica potężnego palatyna Bolesława Krzywoustego7.

Wszystkie pewne wiadomości na jego te-mat sprowadzają się do tego, że w 1162 r. od-był pielgrzymkę do Ziemi Świętej, z której wrócił rok później. Zainspirowany tą piel-

6 L. M. Wójcik, Ród Gryfitów do końca XIII wieku. Pochodzenie — genealogia — rozsiedlenie, „Historia” CVII, Wrocław 1993, s. 12-23.7 A. Małecki, Studya heraldyczne, t. II, Lwów 1890, s. 59-64.

Jaksa z Miechowa

34

grzymką, miał ufundować w tymże 1162 r. na swych włościach, złożonych z Miechowa, Zagorzyc i Ko-morowa klasztor Bożogrobców w Miechowie (pełna nazwa zakonu to Bracia Krzyżowi Pańskiego Grobu Jerozolimskiego). Klasztor ten był nie tylko pierw-szym w Polsce, ale i w Europie reprezentantem idei i kultu Grobu Bożego. Klasztor ten oraz przynależ-ny do niego kościół przetrwał do czasów współcze-snych, choć oczywiście był przebudowywany. Jaksa występuje także jako darczyńca licznych majątków na rzecz klasztoru benedyktyńskiego w Sieciechowie oraz klasztorów premonstrantek w Krzyżanowicach i na Zwierzyńcu pod Krakowem8.

Będąc panem potęż-nych dziedzicznych wło-ści, skupionych głównie na terenie Małopolski, Jaksa musiał odgrywać znaczącą rolę polityczną. W doku-mencie Bolesława Wsty-dliwego dla klasztoru sie-ciechowskiego występuje on jako „Jaxa qui cogno-minatus dux”, przypomina więc stanowiskiem współ-czesnego sobie Piotra Wło-stowica, który tak samo był nazywany księciem

8 G. Labuda, Jaksa z Kopanicy – Jaksa z Miechowa, Polski słownik biograficzny, t. X, Wrocław 1962-1964, s. 339-341.

Jaksa z Miechowa

35

(princeps)9. O jego działalności politycz-nej wiadomo jedynie tyle, że według Kroniki Polskiej Wincentego Kadłub-ka wraz z innym możnowładcą mało-polskim Świętosławem, około 1170 r. próbował obalić rządy Bolesława Kę-dzierzawego i powierzyć władzę Ka-zimierzowi Sprawiedliwemu. Wobec braku poparcia ze strony Kazimierza Sprawiedliwego, przeciwnego wystąpie-niu przeciw starszemu bratu, bunt się nie udał10. Roczniki kapituły krakow-skiej datują śmierć Jaksy na rok 1176.

Z tych nielicznych potwierdzonych faktów z jego życia można wywniosko-wać, że był osobą angażującą się w życie polityczne państwa polskiego, zamożną i zasłużoną dla XII-wiecznego kościoła polskiego oraz odważną – wyprawa do Ziemi Świętej w tych niebezpiecznych czasach wymagała bowiem męstwa.

9 Tamże, s. 340-341.10 Mistrza Wincentego kronika Polska, warszawa 1974, s. 188-191.

Jaksa z Miechowa

36

Jaksa z Miechowa

37

Zarys historii Zakonu Bożogrobców w Miechowie

Początki Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie sięgają pierwszej wyprawy krzyżowej (1096 r.) zakończo-nej odebraniem muzułmanom Jerozolimy. By strzec tych ziem przed muzułmanami oraz zapewnić spokój pielgrzymującym do

Ziemi Świętej chrześcijanom, za-częto tworzyć zakony rycerskie, czyli wspólnoty rycerzy i zakon-ników. Tak właśnie w roku 1114 r. patriarcha jerozolimski zorga-nizował zakon Bożogrobców i nadał im regułę Świętego Au-gustyna. Ich znakiem rozpo-znawczym był czarny habit z czerwonym krzyżem o po-dwójnym poziomym ramieniu. Pierwszym zakonnikiem Bożo-grobców w Miechowie był Marcin Gall, sprowadzony tu przez Jaksę z Ziemi Świętej. Oprócz Mie-

chowa – miejsca przeznaczonego na budowę klasztoru i kościoła, Jaksa prze-


38

kazał zakonnikom również wsie Zagórzyce i Komorów. Wkrótce wybudowano w Miecho-wie klasztor i kościół pod wezwaniem Świę-tego Grobu, konsekrowany w 1186 r. Klasztor stopniowo zdobywał przywileje np. zwolnienie z udziału w wyprawach wojennych, budowy grodów, dostarczania powozu i podwód oraz pełny immunitet sądowy. Poprzez kolejne nada-nia ziem rozwijał się majątek zakonny.

Dokument „Monarcha” z 1198 r., czyli naj-starszy zachowany dokument polskich Bożo-grobców, wymienia ich posiadłości obejmujące już 34 osady. Posiadłości te koncentrowały się w czterech głównych kompleksach majątko-wych – wokół Miechowa, Chełma koło Boch-ni, Skaryszewa i Gniezna. W kompleksach tych znajdowały się kościoły nadane zakonnikom, będące pierwszymi placówkami Bożogrobców o charakterze duszpasterskim.

Ważne miejsce w życiu kano-nii zajmowała konfraternia, któ-ra istniała przy klasztorze mie-chowskim co najmniej od 1198 r. Należeli do niej między innymi książęta – Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary oraz jego synowie – Odon, Stefan, Bolesław, Miesz-ko i Władysław, a także książę Kazimierz Sprawiedliwy. Kon-fratrami byli również wszyscy świeccy i duchowni dobroczyńcy


39

kanonii miechowskiej, na czele z funda-torem klasztoru – Jaksą11.

W XIII wieku kongregacja miechow-ska przeżywała okres rozkwitu. Powsta-wały nowe domy Bożogrobców, nie tylko w Małopolsce i Wielkopolsce, ale także na Śląsku i Mazowszu. U schył-ku XV wieku na terenie Polski istniało już ponad trzydzieści placówek zakonu różnego typu. Jednak miejscem najważ-niejszym – konwentem przez cały okres istnienia zakonu Bożogrobców w Polsce – pozostał Miechów. Spośród wszystkich klasztorów w Polsce i Europie ten był najbogatszy i miał największe znacze-nie. Był miejscem licznych pielgrzymek wiernych z całej Europy, otrzymał obo-wiązujące do dziś przywileje odpustowe.

Bożogrobcy upowszechnili w Polsce obrzędy związane z Wielkim Tygodniem, między innymi budowę grobu pańskiego czy nabożeństwa pasyjne. Oprócz posługi duchowej zakonnicy zajmowali się również szkolnic-twem.

W Miechowie przebywali do 1819 r., kiedy to zakon został zli-

11 http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php?section=3&single=1&fileno=1&page=267, data korzystania 10.02.2012.


40

kwidowany (w Europie miało to miej-sce o wiele wcześniej bo pod koniec XV wieku). Od tego czasu kościół mie-chowski jest pod opieką diecezji.

Przez wieki kompleks kościelny w Miechowie wraz z przylegającym do niego klasztorem ulegał zmianom i przebudowom. Obecny kościół zbudo-wano w latach 1233-1293, a przebudo-wano go w latach 1394-1410 i w XVIII wieku. Kościół jest murowany, gotycki, z fragmentami romańskimi, przebudo-wany następnie w stylu późnobaroko-wym, natomiast konsekrowany w 1802 r. Korpus kościoła jest trzynawowy, nawa główna jest otwarta do naw bocznych filarowymi arkadami. Ołtarz główny jest w stylu rokokowo-klasycystycznym, a ołtarze boczne są rokokowe. Natomiast kaplica Grobu Pańskiego zbudowana została w XVI wieku, a odrestaurowana w 1883 r. Z czterech stron otaczają ją krużganki, a wejście do niej prowadzi z nawy bocznej. Kaplica ma kształt zbli-żony do kwadratu, pod jej kopułą stoi grób w formie prostokątnego budyneczku o dwóch kondygnacjach12.

Do kościoła przylega zbudowany w drugiej połowie XII wieku klasztor, roz-budowany w latach 1384-1423 oraz w pierwszej połowie XVI wieku i w wieku XVII. Kompleks budynków klasztornych jest zgrupowany dookoła prostokąt-nego wirydarza, dawniej o dwóch kondygnacjach, obecnie trzech z wyjątkiem skrzydła północnego.

Na północny wschód od kościoła położony jest dawny dom generała zakonu,

12 Tamże.


41

tzw. zamek (od kasaty klasztoru w 1819 r. do 1996 r. plebania), późnobarokowy, z drugiej połowy XVIII wieku.

Po kasacie Bożogrobców w 1819 r. budynki klasztorne uległy poważnej ru-inie. W lepszym stanie zachował się kościół wraz z kaplicą Grobu Pańskiego.

Plan zabudowań klasztornych w Miechowie:

1. Bazylika2. Klasztor3. Kaplica Grobu Bożego4. Zamek Generała Zakonu5. Baszta 6. Inne budynki zakonne (od 1819 r.

przejęte przez państwo – obecnie Sąd i Prokuratura)

7. Figura Jana Nepomucena (1738 r.)8. Kolumna z krzyżem(1848 r.)9. Figura Jezusa z barankiem (1914 r.)10. Figura Matki Boskiej (1904 r.)

Przez niemal trzy kolejne wieki źródła znane historykom milczą na temat dalszych losów potomków Jaksy. Wiemy, że Bykowscy h. Gryf z przydom-kiem Jaksa wyszli ze wsi Byki koło Piotrkowa. Dopiero około 1416 r. pojawia-ją się wymienieni w aktach sieradzkich i piotrkowskich. Dokumenty te mówią o Wojciechu i Mikołaju z Byków, po raz pierwszy wymieniając Bykowskich z nazwiska13.

Kolejna wzmianka o Bykowskich pochodzi z roku 1454, kiedy to Jan By-kowski otrzymał prawo niemieckie dla swych włości: wsi Byki (siedziba rodu)

13 http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php?section=3&single=1&fileno=1&page=267, data korzystania 09.02.2012.


42

w powiecie piotrkow-skim i wsi Bartodzieje w powiecie radomskim14. Następna informacja o rodzie pochodzi z 1479 r., gdzie doku-menty wymieniają Pio-tra z Byków – dzier-żawcę dóbr, kasztelana krakowskiego w Tłokini i Blizanowie15.

14 A. Boniecki, Herbarz polski. Cz. 1, Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, T. 2, Warszawa 1900, s. 276.15 Tamże.

Kościół i klasztor Bożogrob-ców w Miechowie, ufun-

dowany w XII wieku przez Jaksę z Miechowa


43

Stanisław Jaksa Bykowski (1540-1624)

Spośród licznych członków rodu Jaksa-Bykowskich jednym z najwybit-niejszych był niewątpliwie Stanisław. W czasie jego długiego osiemdziesięcioczteroletniego życia na tronie polskim zasiadało pięciu królów, wytworzył się i scementował ustrój demokracji szla-checkiej, a Rzeczpospolita przechodziła swój „złoty wiek”. Żył w czasach barw-nych i burzliwych i nie był ich tylko biernym obserwatorem, ale często czynnym uczestnikiem.

Stanisław urodził się w 1540 r., jako syn Baltazara. Pochodził z Kossowskiej linii rodu (z Kos-sowa). Nie znamy jego wczesnej mło-dości, ale wiemy, że studiował na Aka-demii Krakowskiej, po czym służył w wojsku koron-nym, jako rotmistrz królewski. Gdy w 1574 r. król Polski Henryk III Walezy z francuskiej dyna-stii Walezjuszy, po śmierci swojego bra-ta potajemnie uciekł

Stanisław Jaksa Bykowski

44


do Paryża, by tam objąć tron, w Rzeczypospolitej zapano-wał bardzo burzliwy okres sporów o ciągłość pano-wania zbiegłego monarchy. Większość zaangażowanych w życie polityczne szlach-ciców i magnatów dyskuto-wało nad powstałą sytuacją i ewentualnym sposobem wyboru nowego króla. Wów-czas to Stanisław, w wieku trzydziestu czterech lat zo-stał wybrany posłem na sejm konwokacyjny16 (z łac. con vocatio).

Sejm taki zwoływany był w czasie bezkrólewia i zwykle poprzedzał wolną elekcję, gdzie wybierano kandydatów do tronu Rzeczypospolitej. Na sejmie usta-lano również czas i miejsce elekcji oraz określano pacta conventa, czyli zobowią-zania osobiste wobec kraju, obowiązujące przyszłego króla. Co jest ważne, sejm konwokacyjny uchwalał swoje konstytucje większością głosów. Dzięki temu nie można było go zerwać. Pierwszy sejm konwokacyjny odbył się w 1573 r. po śmierci Zygmunta II Augusta. Sejmy konwokacyjne odbywały się w War-szawie. Stanisław Bykowski razem z Krzysztofem Warszewickim, i nieznanym z imienia posłem Niedziałkowskim, wygłaszali wota za uznaniem ciągłości pa-nowania Henryka Walezego: „byłoby rzeczą bardzo lekkomyślną obrać drugiego króla, kiedy pierwszy korony nie złoży (…) nie król byłby krzywoprzysięzcą, (…) lecz ci co wierność jemu, a przysięgliby ją drugiemu (…)”17. Widocznie Stanisław mógł być dobrym mówcą, skoro mimo przewagi w izbie poselskiej zwolenników ogłoszenia bezkrólewia, szlachta przychyliła się do stanowiska większości sena-

16 Bykowski Jaksa Stanisław z Kossowa, (w:) Polski Słownik Biograficzny, T III, pod red W. Konopczyń-skiego, Kraków 1937, s. 165.17 M. Bielski, Kronika, T. III, s. 1361-1362; J. Moraczewski, Dzieje Rzeczypospolitéj Polskiej z drugiej poło-wy szesnastego wieku, T. 5-6, Poznań 1849, s. 66.

45


torów, którzy uważali, iż nie może być mowy na razie o bezkróle-wiu, dopóki nie pozna się zamiarów Henry-ka III Walezego wobec Rzeczypospolitej. Po-stanowiono wysłać do Francji posłów z listem, domagającym się od Henryka III powrotu do Rzeczypospolitej w terminie do 12 maja 1575 r. Zapowiedzia-no jednocześnie, że w razie niedotrzymania tego terminu, Henryk utraci tron. Jednocześnie gdyby Henryk Walezy nie powrócił, na ten sam dzień zwołano zjazd do Stężycy, który w takim wypadku miał się stać sejmem elekcyjnym. W związku z tym, że Henryk Walezy nie powrócił, uznano tron za wakujący i zapowiedziano nową elekcję18.

Zjazd stężycki nie podjął jednak żadnych decyzji, doszło jedynie do zaognie-nia walki między obozem habsburskim (popierającym wybór na tron polski cesarza Maksymiliana II Habsburga) i antyhabsburskim (przeciwnicy panowa-nia przedstawicieli obcych dynastii na tronie polskim, chcieli na króla „Piasta”). Przedłużającą się patową sytuację zmienił najazd Tatarów, którzy pustoszyli Po-dole i Ruś Czerwoną, wzięli ogromną liczbę ludzi w jasyr.

W związku z zagrożeniem zewnętrznym ze strony Moskwy, Habsburgów i Chanatu Krymskiego prymas Polski, jako interrex uzyskując poparcie senatu, ogłosił drugie bezkrólewie.

18 E. Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zyg-munta Augusta, s. Białystok 1998, s. 252-253.

46

Prymas wyznaczył sejm konwo-kacyjny na 3 października 1575 r. Ustalono na nim datę elekcji na 7 li-stopada 1575 r. Prymas Jakub Uchań-ski, większość senatorów, spora części magnatów miast pruskich i Litwinów opowiedziała się za kandydaturą Maksymiliana II. W opozycji do tej kandydatury była szlachta pod przy-wództwem Jana Zamoyskiego, która chciała obrać na króla „Piasta”. Roz-ważano również kandydaturę Jana III Wazy oraz Stefana Batorego. Obrady trwały do 12 grudnia 1575 r., kiedy to pod naciskiem nuncjusza papieskiego Vincenzo Lauro, prymas Uchański bez zgody zgromadzonej na polu elekcyj-nym szlachty obwołał Maksymiliana II Habsburga królem i wielkim księciem litewskim. Jednak ze względu na sta-nowczy sprzeciw mas szlacheckich podburzonych przez Jana Zamoyskiego nie doszło do ceremonii koronacyjnej w katedrze wawelskiej. Szlachta postanowiła wybrać na królową Annę Jagiellonkę i wydać ją za mąż za księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego. Istotny wpływ na wybór Stefana Batorego miało stanowisko Turcji. Rzeczpospolita zgodnie z duchem jagiellońskiej tradycji pokoju i dobrych stosunków z Turcją, wybrała Batorego, ponieważ wybór Habsburga niechybnie oznaczałby wojnę z imperium osmańskim19.

W dniu 14 grudnia 1575 r. Batory został ogłoszony królem Polski. Podwójna elekcja oraz zaostrzająca się rywalizacja obu stronnictw groziła wybuchem wojny domowej. Następnie 18 stycznia 1576 r. zwolennicy Batorego zebrali się pod Ję-

19 J. Szujski, Dzieje Polski podług ostatnich badań, T. III, Królowie wolno obrani, cz I r. 1572-1668, Kraków 1864, s 30-41.


47


drzejowem. Mimo zabiegów posel-stwa cesarskiego zjazd jędrzejowski 1 lutego potwierdził elekcję Stefa-na i wyznaczył termin koronacji na 4 marca. Dnia 8 lutego tegoż roku w katedrze w Meggesz, Batory za-przysiągł przed posłami polskimi pacta conventa i zaczął przygoto-wania do wyprawy po koronę. Jesz-cze w lutym zwolennicy Batorego zajęli prohabsburski Kraków. Mak-symilian II zlekceważył Batorego i jego stronników, poniechał nawet wysłania swego przedstawiciela na zjazd swoich zwolenników do Ło-wicza i zaczął dyskutować z posła-mi polskimi o pacta conventa, które podpisał dopiero 23 marca w Wied-niu. Tymczasem 4 marca zebrał się w Krakowie sejm koronacyjny, na którym poselstwo od Batorego oka-zało pacta conventa zaprzysiężone przez Batorego. Dnia 18 kwietnia Stefan Batory przybył do Krakowa. Z kolei 1 maja 1576 r. biskup kujaw-ski Stanisław Karnkowski udzielił ślubu Annie Jagiellonce i Stefanowi Batoremu, a następnie koronował

młodą parę. Jednak Batory musiał wkrótce stawić czoło opozycji, która nie uzna-jąc jego tytułu królewskiego, liczyła na rychłe przybycie Maksymiliana II. Nadal wierne Habsburgowi pozostało Wielkie Księstwo Litewskie i Prusy Królewskie z Gdańskiem na czele. Z czasem król za pomocą wojska i dyplomacji zdołał wy-

48


musić uznanie swojej władzy20. Jaką rolę odegrał w tych wydarzeniach Stanisław, nie wiemy. Z pewnością, jako zwolennik Jana Zamoyskiego był stronnikiem Ba-torego i ruchu egzekucyjnego praw. Być może dzięki temu w 1586 r. otrzymał starostwo łęczyckie i kasztelanię konarsko-łeczycką. Nie wiemy również, czy brał udział w którejś z trzech wypraw Batorego przeciwko Moskwie.

Po śmierci Stefana Batorego w grudniu 1586 r. w Polsce nastał czas trzeciego bezkrólewia. W 1587 r. w Wiślicy zwołany został sejm elekcyjny, na którym Sta-nisław Jaksa Bykowski, będąc w stronnictwie Zamoyskiego, występował prze-ciwko kandydaturom moskiewskiego cara Fiodora I Rurykowicza i arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga. Elekcja odbyła się w cieniu konfliktu między Janem Zamoyskim, popierającym kandydaturę „Piasta” lub Zygmunta Wazy, a rodem Zborowskich, którzy byli stronnikami Habsburgów.

Oba stronnictwa dysponowały uzbrojonymi i gotowymi do walki oddziała-mi wojska. Zborowscy próbowali dokonać zbrojnego rokoszu, doszło nawet do starć zbrojnych, padli zabici i ranni. Stanisław starał się bezskutecznie mediować pomiędzy obydwoma stronnictwami. W takiej atmosferze 19 sierpnia 1587 r. większość zebranych, wraz z interreksem – prymasem Stanisławem Karnkow-skim dokonała wyboru Zygmunta, syna Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki, siostrzeńca Anny Jagiellonki, która od dłuższego czasu skutecznie zabiegała o poparcie dla tej kandydatury.

Decyzja ta nie spotkała się jednak z aprobatą obozu prohabsburskiego sku-piającego głównie szlachtę litewską oraz większość biskupów. Obozowi temu przewodzili bracia Andrzej, Jan i Krzysztof przedstawiciele wpływowego mało-polskiego rodu Zborowskich. Stronnicy Maksymiliana pozostali na polu elek-cyjnym mimo zakończenia sejmu elekcyjnego. 22 sierpnia 1587 r. stronnik – ob-radujących pod Warszawą opozycjonistów biskup kijowski – Jakub Woroniecki ogłosił wybór Maksymiliana Habsburga na króla polskiego21.

20 Tamże, s. 41-5021 S. Leśniewski, Jan Zamoyski - hetman i polityk, Warszawa 2008, s. 102-107.

49


Obie strony zdawały sobie sprawę ze znaczenia Krakowa – miasta, w któ-rym znajdowały się insygnia królewskie. Przebywający w tym czasie w Wied-niu, doskonale poinformowany przez wywiad i dyplomację cesarską o sytuacji w Rzeczypospolitej, arcyksiążę Maksymilian przystąpił do działania. Arcyksią-żę w sporze o Polską Koronę miał zdecydowaną przewagę nad Zygmuntem. Oprócz silnego stronnictwa dysponował również licznym wojskiem rozlokowa-nym w pobliżu granicy, które teoretycznie mogło w ciągu kilku-kilkunastu dni zająć Kraków i południowe obszary kraju. Na jego korzyść działało także liczne w Krakowie niemieckie mieszczaństwo nieukrywające prohabsurskich sympatii. 14 września 1587 roku wyruszył z Wiednia.

Takie okoliczności spowodowały, że już 27 września w katedrze w Ołomuńcu zaprzysiągł pacta conventa. 5 października 1587 r. był w Bytomiu, skąd na cze-le kilku tysięcy ludzi przekroczył granicę Królestwa Polskiego. 16 października 1587 r. stanął pod murami Krakowa. Maksymilian nie docenił hetmana wielkie-go koronnego Jana Zamoyskiego, przez co działał opieszale. Tamten zaś zdając sobie sprawę ze znaczenia Krakowa, wkroczył do miasta na czele swoich wojsk i rozpoczął przygotowania do obrony. Próby zdobycia Krakowa z marszu, jak i układami nie powiodły się. 24 listopada 1587 r. Habsburg wzmocniony posiłka-mi swoich polskich stronników podjął kolejną próbę zdobycia stolicy. Jego siły przy wsparciu niemieckich mieszczan wdarły się nawet do miasta, ale ostatecz-nie wojska Zamoyskiego skutecznie kontratakowały i odparły szturm, zadając atakującym poważne straty. Maksymilian zmuszony został do wycofania się na Wielkopolskę, skąd zamierzał udać się na Śląsk. Podczas odwrotu wojska arcy-książęce złupiły wiele wsi i jeszcze do końca grudnia 1587 r. operowały wzdłuż granicy oraz w okolicach Wielunia22.

Zygmunt zawitał do Rzeczpospolitej na początku października, a wraz ze świ-tą 7 października 1587 r. przybył do Oliwy koło Gdańska, gdzie w obecności kilkudziesięciu dostojników podpisał pacta conventa, a następnie został pro-klamowany na króla. Zygmunt III pozostał jeszcze kilkanaście dni w Gdańsku,

22 http://www.silesia.restituta.eu/forum/viewtopic.php?f=5&t=161, data korzystania 12.02.2012.

50

a następnie wyruszył do Krakowa. Do uroczystej koronacji doszło 27 grudnia 1587 r. w Krakowie w katedrze wawelskiej, gdzie przyjął koronę z rąk arcybisku-pa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Stanisława Karnkowskiego.

Stanisław Jaksa został wyznaczony na członka poselstwa mającego oczekiwać monarchy w Oliwie. Jednak ze względu na wybuch wojny z Maksymilianem III, nie mógł wziąć udziału w poselstwie. Stanisław otrzymał inne zadanie. Ze zjazdu wiślickiego wraz z wojewodą lubelskim Janem Tarłą oraz trzema innymi po-słami udał się do obozu arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga z żądaniem ustąpienia z granic państwa. Poselstwo zastało przyjęte nie jako po-selstwo królestwa, ale Zamoyskiego.

Na rozkaz arcyksięcia całe poselstwo zostało uwięzione i dopiero stanowcze działania Zamoyskiego, który nakazał z kolei uwięzić posła Maksymiliana, spo-wodowały ich uwolnienie. Następnie Stanisław powrócił do Łęczycy, gdzie ze-brał okoliczną szlachtę, którą przyprowadził pod Piotrków na pomoc Zygmun-towi III zagrożonemu przez oddziały Zbo-rowskich23.

Po koronacji Zyg-munta III Wazy Jan Zamoyski postanowił przystąpić do ostatecz-nej rozprawy z arcy-księciem i jego polski-mi stronnikami oraz zmusić przebywające-go na Śląsku Maksy-miliana do zrzeczenia

23 J. U. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III: króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, itd., T. 1, Kraków 1860, s. 51-53; Rajnolda Hejdensztejna sekretarza królewskiego, Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594. Ksig XII, T. 2, Petersburg 1857, s. 264.


51

się praw do korony polskiej. Do bitwy doszło 24 stycznia 1588 r. pod Byczyną na Śląsku. Krwawa bitwa zakończyła się całkowitą porażką Maksymiliana, a sam dostał się do niewoli, w której przybywał do marca 1589 r. Stanisław wziął udział w bitwie na czele wystawionej własnym sumptem roty, która zajęła pozycję w centrum polskich szyków. Stanisław musiał się dobrze w bitwie sprawić, bo w 1589 r. został mianowany starostą sieradzkim24.

Stanisław, mimo że należał do stronnictwa Zamoyskiego, starał się w 1588 r. pogodzić Zamoyskiego ze Zborowskimi. Tymczasem w kraju postępował konflikt pomiędzy Janem Zamoyskim, który posiadał jednocześnie dwa najwyższe urzę-dy w państwie nadane mu jeszcze przez Stefana Batorego (kanclerza wielkiego koronnego i hetmana wielkiego koronnego), a młodym ambitnym Zygmuntem,

24 M. Bielski, Kronika,T. III, s. 1607-1608.


52


który chciał wzmocnić władzę królewską i przeobrazić Rzeczpospolitą w monar-chię absolutną. Zygmunt również traktował Rzeczpospolitą, jako odskocznię do zdobycia tronu szwedzkiego. Król zamierzał zrealizować ten cel poprzez przy-mierze z Habsburgami. Nowy król obawiał się wpływów kanclerza, a zgodnie z prawem Rzeczypospolitej nie był w stanie odwołać go ze stanowiska. Z kolei Za-moyski traktował króla jak pionka w grze i ignoranckiego obcokrajowca. W tym czasie Stanisław powoli zaczął przesuwać się z obozu stronników Zamoyskiego w kierunku obozu regalistów. Niemniej nie poparł samowolnego zjazdu części szlachty w Kole w 1590 r. zwołanego przez przywódcę stronnictwa regalistycz-nego prymasa Karnkowskiego oraz będącego nadal orędownikiem Habsbur-gów Stanisława Górki, któremu na sejmie pacyfikacyjnym udzielono amnestii.

Na zjeździe tym szlachta poparła króla w sporze z Zamoyskim i wystąpiła przeciwko dominującej w państwie pozycji Zamoyskiego. Mimo że król prze-straszył się samowoli szlachty i zganił uczestników zjazdu za podważanie wła-dzy królewskiej, to całkowicie popierał jej intencje25. Co ciekawe, to właśnie stronnictwo Zamoyskiego, które jeszcze niedawno z bronią w ręku broniło elekcji Zygmunta, stało się teraz trzonem opozycji, czyli malkontentów a dawni przeciwnicy Zygmunta stali się teraz jego poplecznikami. Bykowski na zjeździe szlachty województwa łęczyckiego, który odbył się również 1590 r. stanął jeszcze po stronie Zamoyskiego26. Z powodu stosunku do innowierców powoli, acz nie-ubłaganie, przesuwał się w kierunku obozu królewskiego.

Stanisław Jaxa, jako gorliwy katolik był zaniepokojony rosnącym znaczeniem ruchów protestanckich w Polsce. Jako poseł szlachty sieradzkiej popierał wol-ność wyznania zgodnie z postanowieniami konfederacji warszawskiej z 1573 r. Opowiadał się za uspokojeniem waśni religijnych, ale zarazem żądał od prote-stantów zachowania umiaru i spokoju. Jednocześnie wystąpił w obronie pryma-sa, który był przywódcą polskiego ruchu kontrreformacyjnego.

25 J. Szujski, Dzieje Polski…, s. 133.26 A. Stępkowski, Wawrzyniec Grzymała Goślicki: przyczynek do biografii, (w:) O senatorze doskonałym studia: prace upamiętniające prace i postać Wawrzyńca Goślickiego, pod red A. Stępkowskiego, Warszawa 2008, s. 19-20.

53


Stanisław ostatecznie zerwał z Janem Zamoyskim na przełomie wiosny i lata 1592 r., kiedy to wystąpił wraz z kilkoma senatorami przeciwko nielegal-nym zjazdom szlachty w Lublinie (kwiecień) i zwołanego przez Zamoyskiego na 9 czerwca zjazdu w Jędrzejowie.

Otwarty konflikt między kanclerzem a królem wybuchł podczas sejmu wal-nego zwołanego do Warszawy na 7 września. Spór trwał do 19 października 1592 r. Kiedy Zamoyski wyjawił swe podejrzenia, że Zygmunt spiskuje, aby scedować koronę polską dla Habsburgów w zamian za ich wsparcie w walce o szwedzki tron, sejm z walnego przekształcił się w inkwizycyjny. Mimo usil-nych starań Zamoyski nie zdołał zdetronizować króla27.

27 J. Szujski, Dzieje Polski…, s. 135-139.

54


27 listopada 1592 r. zmarł ojciec Zygmunta - król szwedzki Jan III. Dla sa-mego Zygmunta podobnie jak wcześniej dla Henryka Walezego dziedziczny tron szwedzki miał dużo większe znaczenie od niepewnego tronu elekcyjnego w Polsce. Dał temu wyraz, snując m.in. plany oddania korony polskiej arcyksię-ciu Ernestowi Habsburgowi. Jednak musiał stawić opór dążeniom swego stryja Karola Sudermańskiego, który również dążył do objęcia władzy monarszej. Uzy-skawszy zgodę sejmu polskiego 3 sierpnia 1593 r. król wyruszył do rodzinnej Szwecji.

Po przybyciu na miejsce Zygmunt, aby zostać królem, musiał przełamać opór zebranych w Uppsali stanów niższych. Zjazd ten przyjął uchwałę o prze-ciwstawieniu się szerzeniu katolicyzmu w Szwecji. W obawie przed działania-mi swego stryja, Zygmunt III zmuszony został do podpisania 19 lutego 1594 r. aktu, w którym przyrzekał stanom szwedzkim zachowanie wolności religijnej. Na jego mocy katolikom zabroniono publicznego praktykowania swojej religii. W trakcie pobytu króla w Szwecji dochodziło do licznych incydentów pomiędzy w większości polską królewską świtą a miejscowymi luteranami. Po podpisaniu tego aktu został uroczyście koronowany na króla Szwecji w katedrze w Uppsa-li. W związku z rosnącą niechęcią Szwedów i opuszczeniem Sztokholmu przez Karola Sudermańskiego, Zygmunt postanowił sprowadzić posiłki z Polski. Całą sprawę utrzymywano w tajemnicy. Zanim nastąpiła wiosna panowie polscy ze-brali liczące ok. 3 tysięcy ludzi siły złożone ze szlacheckich wolontariuszy i ma-gnackich wojsk nadwornych.

W wyprawie tej wziął udział Stanisław Jaksa Bykowski, który przybył do Szwe-cji na czele zorganizowanego przez siebie oddziału 300 ochotników. Bykowski w trakcie pobytu w Szwecji usilnie namawiał króla do powrotu, ze względu na zagrożenie kolejnym wielkim najazdem tatarskim. Zbrojna ekspedycja zwana też niekiedy poselstwem przybyła do Sztokholmu w czerwcu 1594 r. Niestety dla Zygmunta połączone siły katolików szwedzkich i polskiej ekspedycji okazały się zbyt małe, by utrzymać w ryzach cały kraj. Doszło do kilku zwycięskich dla Polaków potyczek zbrojnych z luteranami. Niemniej jednak królowi udało się

55

na tyle uspokoić sytuację, że uznał, iż może powrócić do Polski. Rok później na wskutek niedotrzymania przez króla umowy, doszło do otwartego buntu. W 1598 r. Zygmunt otrzymał zgodę na wyprawę w celu spacyfikowania buntu, ale mimo początkowych sukcesów, został pokonany przez swego stryja w bitwie pod Linköping 25 września 1598 r. i wzięty do niewoli. Rok później Riksdag w Sztokholmie zdetronizował Zygmunta III28.

Stanisław Bykowski, dzięki swoim umiejętnościom orator-skim i ugodowym usposobieniu, zdobywa w swoim wojewódz-twie coraz silniejszą pozycję. W 1593 r. został mianowany komisarzem do rozrachunku kwarty, czyli uregulowania płat-ności zaciężnemu wojsku kwar-cianemu. W 1595 r. Zygmunt III, odwdzięczył się Stanisławo-wi za udzielenie mu w ostatnich

latach mocnego poparcia mianując go prestiżowym tytułem kasztelana większe-go łęczyckiego29.

Reakcja katolicka za panowania Zygmunta III spowodowała poważne za-niepokojenie protestantów w Rzeczypospolitej. Najpotężniejszą manifestacją ewangelików w obronie swoich był synod w Toruniu. Miejsce zjazdu wybrano nie przypadkowo ze względu na to, że w tym mieście istniało duże skupienie ewangelików. Dawało to poczucie względnego bezpieczeństwa. Toruń w obawie przed reakcją katolików i króla był niechętny do przyjęcia synodu. Obawy toru-nian były słuszne, ponieważ kasztelan chełmski Piotr Konopacki zagroził miastu mocnymi konsekwencjami. Niemniej synod wyznaczono na 21 sierpnia 1595 r.

28 Tamże, s. 139-140, 152-153; J. U. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III…, s. 146.29 Bykowski Jaksa Stanisław z Kossowa …, s. 165.


56


Synod ten wywołał ogromne zaniepokojenie króla i duchowieństwa, ponie-waż przedstawiciele głównych nurtów protestanckich zebrali się po to, aby po-twierdzić Ugodę Sandomierską z 1570 r. Oprócz problemów religijnych główną intencją synodu było utworzenie wspólnego frontu obrony przed kontrreforma-cją i zaprzestanie walk między różnymi wyznaniami protestanckimi.

Zygmunt III będący gorliwym katolikiem, powoli zaczął odchodzić od po-lityki tolerancji religijnej. Znalazł w Stanisławie gorącego orędownika kontrre-formacji. To właśnie jemu powierzał posłowanie na synody protestanckie, gdzie Stanisław często przemawiał w królewskim imieniu.

W takim charakterze Stanisław Jaksa Bykowski został wysłany przez króla na protestancki Synod Generalny zwołany w 1595 r. do Torunia, gdzie w imie-niu króla informował zebranych, że zjazd jest nielegalny i niezgodny z prawem. Ostrzegł, aby nie uchwalali niczego, co godzi w majestat króla lub powagę ko-ścioła katolickiego. Na koniec swojego wota nakazał wszystkim zebranym rozje-chać się do domów. Oczywiście wywołało to duże niezadowolenie obradujących, spisali swoje petycje i zawieźli je królowi, ale nie zostali oni publicznie wysłucha-ni. Pozwolono im jedynie przedstawić swe skargi na prywatnej audiencji u króla, ale zostały one odłożone na później30.

W 1601 r. Stanisław został wybrany na komisarza do przeprowadzenia lustra-cji dóbr królewskich w województwach ruskim (głownie Pokucie) i wołyńskim zniszczonych w 1600 r. w czasie najazdu wojsk hospodara wołoskiego Michała Walecznego. W odpowiedzi Jan Zamoyski wkroczył do Mołdawii i Wołoszczy-zny, gdzie w bitwie pod Bukowem pokonał Michała i przywrócił trony przy-chylnym Rzeczypospolitej braciom: Jeremiemu Mohyle hospodarowi mołdaw-skiemu i Szymonowi hospodarowi wołoskiemu31. Wiadomo też, że w latach

30 T. Wojak, „Szkice z dziejów Reformacji w Polsce XVI i XVII w.”, Warszawa 1977, http://www.luteranie.pl/www/biblioteka/dhistoria/szkice-reform/zygmunt-waza.htm, data korzystania 09.02.2012; J. U. Niemce-wicz, Dzieje panowania Zygmunta III, s. 173; M. Dzieduszycki, Piotr Skarga i jego wiek, Tom 2, Kraków 1869, s. 141-115. S. Orgelbranda Encyklopedja Powszechna, T. 8, Warszawa 1861, s. 568.31 Bykowski Jaksa Stanisław z Kossowa…, s. 165

57


1601-1603 Stanisław pożyczył skarbowi państwowemu znaczną sumę 12 tysięcy złotych na woje ze Szwecją.

Na początku XVII w. sytuacja zewnętrzna kraju była zła. Na pół-nocy toczyła się wojna ze Szwecją, na południu coraz gorzej rysowały się perspektywy utrzy-mania pokoju z Turcją, a na wschodzie Rzecz-pospolita zaangażowa-ła się w wojnę domową w Moskwie (Wielka Smuta). Zygmunt III stanął otwarcie po stro-

nie Habsburgów. Zerwał kontakty z Francją, Anglią i Holandią, popadł w zatarg ze Szwecją, usiłował zaszczepić katolicyzm w Moskwie. Podporządkował polską rację stanu polityce Rzymu. W polityce wewnętrznej Zygmunt III Waza, wy-korzystując śmierć Zamoyskiego, czynił co raz to nowe zabiegi zmierzające do wzmocnienia swojej władzy.

58


Doradcami króla stali się jezuici (m.in. Piotr Skarga), a kuria rzymska, igno-rując polską rację, angażowała Rzeczpospolitą w swoje plany walki z innowier-cami. Polska sąsiadowała z krajami, które zerwawszy z Rzymem przeszły na pro-testantyzm. Polska miała stać się narzędziem do zniszczenia Reformacji w tych państwach. Rzym uwikłał też Polskę w walkę z Turcją. W ten sposób stanęła ona przeciw wszystkim sąsiadom. W tych warunkach ogromne znaczenie miała jedność całego narodu politycznego. Zygmunt III był królem bardzo ambitnym, był świadomy swego celu, ale nieszczęśliwe jego dążenia kierowane osobistymi pobudkami odzyskania tronu szwedzkiego, nie pokrywały się z celami narodo-wymi. Chciał je też realizować sam, nie licząc się z nikim.

Zygmunt III Waza pragnął wzmocnić władzę królewską, ale dla króla silna władza monarchy równała się absolutyzmowi i miała być narzędziem katolicy-zmu. Król odepchnął od siebie jednostki wybitne jak – Zamoyski, Chodkiewicz, Radziwiłł, Żółkiewski, a otoczył się ludźmi miernymi, których zobowiązał, na-dając im dobra ziemskie. Punkt ciężkości władzy przesunął na senat, w którym liczył przede wszystkim na dostojników duchownych, a także na magnatów, posiadaczy ogromnych fortun. Rozbudował sejmiki, których rosnące znaczenie osłabiło sejm. Decydujący wpływ na nie mieli magnaci.

W 1605 r. zaognił się konflikt szlachty z królem na sejmie w 1605 r. Śmierć przywódcy opozycji szlacheckiej, Jana Zamoyskiego, wysunęła na czoło ruchu ludzi o mniejszych zdolnościach politycznych, jak popularny wśród szlachty wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski czy Janusz Radziwiłł, obrażony na króla za pominięcie go przy rozdawnictwie dostojeństw z powodu innowier-stwa. Obawiano się również, zresztą słusznie, zaprzestania polityki tolerancji religijnej32.

Zygmunt III zamierzał wzmocnić swoją władzę osiągnąć poprzez zlikwido-wanie wolnej elekcji i ograniczenie roli sejmu walnego i nietykalności osobistej

32 H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989, s. 2-3; T. Wojak, „Szkice z dziejów Reformacji w Polsce…, data korzystania 09.02.2012.

59


szlachty, co bardzo niepokoiło średnią szlachtę. Panowanie Zygmunta III przy-niosło ostry kryzys parlamentaryzmu polskiego. Rola sejmu został ograniczo-na w praktyce tylko do uchwalania podatków. Coraz częściej sejm rozchodził się bez podjęcia uchwał. Wzrosła rola senatu, gdzie w wąskim gronie zapadały wszystkie ważkie decyzje. Wzrost znaczenia oligarchii magnackiej spowodował osłabienie władzy wykonawczej i sądowej. Reakcja feudalna paraliżowała wpły-wy postępowej szlachty i mieszczaństwa. Przyszło więc do zahamowania rozwo-ju myśli politycznej i ujawnienia tendencji wstecznych.

W 1606 r. zwołano sejm walny. Zygmunt III, obawiając się, że opozycja uda-remni uchwalenie podatków na wojnę szwedzką, postanowił wreszcie przychylić się do skarg protestantów na szykany i represje, jakich doznawali i polecił opra-cowanie nowej konstytucji. Szlachta zapragnęła też podjąć uchwały zmierzają-ce do reformy państwa, ale za cenę ograniczenia prerogatyw duchowieństwa. Uzgodniony projekt konstytucji miano zatwierdzić następnego dnia. Jednak w nocy król przedstawił projekt ustawy swym spowiednikom Skardze i Bart-schowi, którzy sprzeciwili się konstytucji. Nazajutrz ustawę odrzucono. Sejm został zerwany. Niemniej król zdecydował się rozesłać uniwersał o poborze podatku potrzebnego na wojnę ze Szwecją. Brak uchwały sejmowej wzburzył szlachtę. Jeszcze pod koniec obrad poirytowani na króla posłowie, zebrali się dnia 9 kwietnia 1606 r. na zjeździe w Stężycy33.

Szlachta przybyła do Stężycy, aby rozważyć sprawę naprawy państwa. Do Stężycy przybył razem z kilkoma innymi senatorami również Stanisław, który bezskutecznie próbował namówić niezadowoloną szlachtę do ugody z królem. Niestety Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski, kreowany na nowego try-buna szlacheckiego nie miał konkretnego programu i nie był w stanie nadać ru-chowi szlacheckiemu kierunku. Zresztą sam był ultrakatolikiem, przeciwnikiem ograniczenia przywilejów duchowieństwa. Chodziło mu nie tyle o naprawę Rze-czypospolitej, ile o zakwestionowanie prohabsburskiej polityki króla. Ta nieja-sna postawa przywódcy sprawiła, że wielu opuściło zjazd w Stężycy. W Stężycy

33 Tamże, data korzystania 09.02.2012.

60


uchwalono uniwersał, w którym nawoływano, całą szlachtę, aby stawiła się na dzień 4 czerwca 1606 r. na zjazd pod Lublinem. Tymczasem król w tym samym czasie, kiedy miał się odbyć zjazd w Sandomierzu, zwołał kontr-zjazd do Wiślicy. Było to zręczne posunięcie, gdyż doszło do rozbicia mas szlacheckich. W Wiślicy stawili się licznie zwolennicy króla wraz z wojskiem kwarcianym. W sytuacji zagrożenia rokoszanie zgodzili się na ugodę, do której doszło pod Janowcem w październiku 1606 r. Przywódcy rokoszu: Zebrzydowski i podczaszy litewski Janusz Radziwiłł przeprosili króla. Sporne sprawy miał rozstrzygnąć najbliższy sejm. Zawieszenie broni nie trwało jednak długo34.

W czerwcu 1607 r. doszło do zjazdu szlachty w Jędrzejowie, gdzie masy zre-woltowanej szlachty wypowiedziały posłuszeństwo królowi i ogłosiły akt detro-nizacji Zygmunta III.

34 Tamże, data korzystania 09.02.2012, J. Szujski, Dzieje Polski…, s. 174.

61


W tej sytuacji o kompromisie nie mogło już być mowy, a obie strony rozpo-częły przygotowania do konfrontacji zbrojnej, do której doszło podczas bitwy pod Guzowem stoczonej w dniu 5 lipca 1607 r., a zakończonej klęską rokoszan zadaną przez wierne królowi wojska zaciężne dowodzone przez hetmana polne-go koronnego Stanisława Żółkiewskiego i hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza. Dzięki postawie i talentom dowódców armii królewskiej, a także postawie samego Zygmunta III, który zabronił ścigania uciekających, bitwa miała łagodny przebieg. Regaliści mieli jedynie trzydziestu zabitych, roko-szanie zaś niespełna dwustu. Po klęsce rokoszu sytuacja w kraju, uspokoiła się35.

35 J. Besala, Gdy bracia brali się do bicia, Polityka, 2007, nr 28 (2612), s. 73-75.

62


Rokosz zakończył się zwycięstwem króla, lecz wzmocnienie władzy kró-lewskiej zostało udaremnione. Aby się przed nim ustrzec, sprecyzowano daw-niejszy przepis o prawie do wypowie-dzenia królowi posłuszeństwa oraz na-kazano senatorom rezydentom zdawać sprawę sejmowi z urzędowania przy boku monarchy.

Król zgodnie z wolą magnatów (niechcących wzmocnienia jego władzy) odstąpił od wymierzenia kar buntownikom. Rozpoczęły się długie, bo trwające do 1609 r. ro-kowania pomiędzy królem, rega-listami a rokoszanami. Regaliści, wśród których większość stanowili magnaci, nie dążyli do zbytniego wzmocnienia władzy królewskiej. Uniwersał konwokacji, datowany na 9 lipca 1608 r., oznajmiał wresz-cie o zaprowadzeniu zgody po-wszechnej w Rzeczpospolitej. Ro-koszanie przeprosili króla dopiero w 1609 r., który udzielił im pełnej amnestii. Żadne reformy zmie-rzające do wzmocnienia władzy monarszej bądź naprawy systemu politycznego, nie zostały przepro-

63

wadzone, a jedynym zwycięzcą była magnateria. Senat stał się pośrednikiem między szlachtą a królem. To właśnie rokosz sandomierski, zakończył okres tzw. demokracji szlacheckiej i rozpoczął kolejny etap w historii polski zwany Rzecz-pospolitą magnacką36.

W trakcie rokoszu Stanisław wraz z synami i młodszym bratem Piotrem (zm. 1633 r.), od 1602 r. kasztelanem konarsko-sieradzkim opowiedział się po stronie króla. Bykowski wraz z wojewodą sieradz-kim Aleksandrem Koniecpolskim zdołali utrzymać w wierności do króla szlachtę swojego wojewódz-twa. A wiosną, kiedy zrewoltowana szlachta wielkopolska zamierza-ła dołączyć do Zebrzydowskiego w Jędrzejowie pod Sandomierzem, na czele regalistów zastąpili im dro-gę w Sieradzu oraz wysłali swego przedstawiciela z protestem przeciw gromadzeniu się na ich ziemi. Póź-niejsze skargi rokoszan dowodzą, że nie poprzestano na słowach37. Po uśmierzeniu rokoszu Stanisław, po-dobnie jak Żółkiewski, opowiadał się za łagodnym potraktowaniem buntowników. Między innymi w maju 1608 r. na konwokacji kra-kowskiej Stanisław reprezentował

36 Tamże, s. 75.37 H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989, s. 54, H. Schmitt, Rokosz Zebrzydowskiego, Lwów 1858, s. 438.


64


65

Zygmunt III Waza (1566-1632), którego najbliższym wiernym poddanym

był Stanisław Jaksa Bykowski

Kolumna Zygmunta III wzniesiona została

w 1644 r. przezWładysława IV

ku czci ojcaZygmunt III Waza 1596 r. przeniósł

stolicę Rzeczypospolitej do Warszawy


66


interesy Zygmunta Grudzińskiego – wojewody rawskiego, jednego z przywód-ców rokoszu Zebrzydowskiego. Po długich rokowaniach Bykowski wyjednał u króla przyrzeczenie Grudzińskiemu, który ponownie przysiągł wierność wład-cy i przeszedł z protestantyzmu na katolicyzm38.

W nagrodę za wierność okazaną w trakcie rokoszu Stanisław w 1609 r. zo-stał mianowany wojewodą sieradzkim. W latach 1611-1618 został wyznaczony na deputata do rozstrzygnięcia sporów granicznych pomiędzy ziemią wieluń-ską a habsburskim Śląskiem. W 1620 r. wobec zbliżającej się wojny z imperium osmańskim wszedł w skład królewskiej rady wojennej. Był to szczyt kariery Sta-nisława, który zmarł 4 maja 1624 r. Został pochowany w rodzinnej kaplicy pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny przy kościele dominikańskim w Piotrko-wie. Był żonaty dwukrotnie. Z obu małżeństw miał 11 synów i 5 córek. Stanisław był posiadaczem licznych dóbr głównie w powiatach sieradzkim i piotrkowskim.

Ze wszystkich jedenastu synów Stanisława z imienia znamy tylko kilku. Naj-starszy z nich Adrian Bykowski wstąpił do zakonu Jezuitów, gdzie został rekto-rem kolegium Toruńskiego. Funkcję tę pełnił do swojej śmierci w 1617 r.

Drugi syn Baltazar Bykowski, zginał jesienią 1611 r. w trakcie próby przedar-cia się hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza do oblężonej na moskiewskim kremlu polskiej załogi39.

Jan – trzeci syn wojewody Sieradzkiego, starosta Sieradzki i Warski, dworza-nin królewski – wraz z braćmi i ojcem, podpisał akt zjazdu Wiślickiego opowia-dając się za Zygmuntem podczas Rokoszu Zebrzydowskiego. W 1616 r. mia-nowany został kasztelanem konarsko-sieradzkim. Kilkakrotnie był wybierany posłem na sejm. Kilkakrotnie sieradzkie sejmiki deputackie wyznaczały go na swego przedstawiciela do Trybunału Skarbowego w Radomiu. Była to najwyż-sza izba obrachunkowa Korony mająca uprawnienia sądu skarbowego. Trybunał

38 E. Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie…, s. 127.39 A. Naruszewicz, Żywot J. K. Chodkiewicza, wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego W. Ks. Lit, T. II, Przemyśl 1858, s. 27.

67


zajmował się kontrolą i oceną wydatków oraz przychodów skarbu publicznego. Kontrolował podskarbich i urzędników skarbowych. W latach 1620-1630, Jan pełnił ważną i prestiżową funkcję marszałka trybunału koronnego w Piotrkowie dla ziem prowincji wielkopolskiej. Trybunał koronny był najwyższym sądem apelacyjnym dla spraw prawa ziemskiego normującego stosunki między szlach-tą. W roku 1626 otrzymał dodatkowo starostwo wareckie. W 1627 r. wraz z oj-cem został wyznaczony na komisarza sejmowego do uspokojenia niepokojów na granicy polsko-śląskiej. Zmarł w 1633 r.40

40 Bykowski Jaksa Jan, (w:), Polski Słownik Biograficzny, pod red W. Konopczyńskiego, Kraków 1937, s. 163.

69

Przemysław JaksaBykowski

Czwarty syn Stanisława, kaszte-lan sieradzki. Dwukrotnie w 1628 r. i 1632 r. był wybierany na marszałka na sejmikach ziemskich. W 1632 r. w czasie elekcji syna Zygmunta III – Władysława IV, szlachta sieradzka wybrała go na swego przedstawiciela do specjalnej komisji egzorbitacyjnej sejmu elekcyj-nego, która spisywała nadużycia prawa popełnione w czasie ostatniego panowa-nia i po uzyskaniu aprobaty sejmu unieważniała je, przywracając stan poprzed-ni. W 1637 r. był wybrany na posła na sejm41.

W tym samym roku uzyskał starostwo przedeckie i kłodawskie. W 1638 r. zo-stał chorążym sieradzkim. Na sejmie z 1638 r., został wybrany na członka komi-sji do zapłaty wojsku oraz komisji do uregulowania spraw sportowych i celnych z Królewcem, oraz deputatem na trybunał skarbowy. W 1643 r. został ponownie wybrany posłem na sejm. W 1645 r. został mianowany kasztelanem łęczyckim, a rok później sieradzkim42.

Kluczowym momentem w życiu Przemysława był pamiętny i burzliwy sejm z 1646 r. Sejm ten związany był z planami króla wywołania wojny z Turcją. Pla-ny wojny z Turcją wytyczono na dworze królewskim już w latach trzydziestych XVII wieku. Król natrafił wówczas na problem z ich realizacją, bowiem stanow-

41 R. Kołodziej, Pierwszy sejm z 1637 roku, Toruń 2004, s. 271.42 K. Niesiecki, Herbarz Polski, T. 2, Lipsk 1845, s. 376-378.

Przemysław Jaksa Bykowski

70

czo sprzeciwiła się temu szlachta i magnateria. Król wybrał drogę tajnych działań. Mimo to władca dążył do sprowokowania wojny i stosował metodę faktów dokona-nych. Dla swojej polityki pozyskał kozaków, których przedstawiciele starszyzny zostali wezwani na taj-ne rokowania, w których uczest-niczyli m.in. Bohdan Chmielnicki i Iwan Barabasz. Wiosną 1646 r. król zaczął wydawać listy na zaciąg wojsk. Nie chcieli jednak przyłożyć na nich pieczęci zarówno kanclerz

koronny, jak i wielki kanclerz litewski. Król pieczętował więc te akty swą prywat-ną pieczęcią pokojową, dlatego nie miały one mocy prawnej.

W 1646 r. sejm sprzeciwił się planom wojny polsko-tureckiej. Wywołało to niezadowolenie Kozaków, którzy liczyli na zwiększenie rejestru. Brak akceptacji szlachty dla wojennych planów króla stał się jedną z przyczyn buntu kozackiego, który wybuchł w 1648 r. – zwany powstaniem Chmielnickiego, od nazwiska ata-mana kozackiego, który stanął na czele rewolty. Lokalny bunt wkrótce przerodził

Kozaccy zaporoscy. Ich problem wypełnił także ostatnie lata życia Przemysława Jaksy Bykowskiego, który usiłował pogodzić szlachtę

i króla na sejmie w 1646 r. w związku z wykorzystaniem

Kozaków w ewentualnej wojnie z Turcją


71

się w wielkie powstanie kozacko-chłopskie. Przemysław próbował nieudolnie pogodzić króla, jego zwolenników z przeciwnikami wojny z Turcją, ale nie mając zbyt silnej pozycji a tym samym posłuchu oraz wielkiego tumultu został przez wszystkich zlekceważony i niczego nie osiągnął43. Jeszcze w 1648 r. podpisał się za elekcją Jana Kazimierza Wazy44, który panował w latach 1648-1668. Przemy-sław Jaksa zmarł w styczniu 1649 r.45

Kolejnym przedstawicielem rodu Bykowskich, który osiągnął urząd wojewo-dy, był Stanisław Bykowski (zm. ok. 1701 r.). Objął on w 1688 r. urząd wojewody inowrocławskiego. Brak jest wzmianek na temat jego życia i działalności poli-tycznej46.

43 Stanisława Oświęcima dyariusz 1643-1651, Kraków 1907, s. 171,186.44 J. Dunin-Borkowski, M. Dunin-Wąsowicz, Elektorowie królów Władysława IV., Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III, Lwów 1910, s. 20.45 W. Czapiński, Bykowski Przemysław, (w:), Polski Słownik Biograficzny, pod red W. Konopczyńskiego, 1937, s. 165.46 http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php?section=3&single=1&fileno=1&page=267.

Wizerunek obrad w czasie wolnej elekcji. W 1648 r. brał w niej

udział Przemysław Jaksa Bykowski popierając Jana

Kazimierza


72

Kolejnym wojewodą z rodu Jaksów z nadania króla Jana III Sobieskiego był Stanisław Jaksa Bykowski, któremu powierzono władztwo nad

województwem inowrocławskim


73

Dzieje zamku rodzinnego Jaksa Bykowskich


Pierwsze wzmianki w źródłach pisa-nych dotyczące położonej obecnie w gra-nicach miasta Piotrkowa Trybunalskie-go dawnej wsi Byki pochodzą z 1416 r. Wówczas wieś ta wymieniona została, jako własność prywatna rodu Jaksa By-kowskich herbu Gryf. Nie wiadomo dziś dokładnie, jak wyglądało pierwotne, średniowieczne założenie mieszkalne tej późnogotyckiej budowli. Być może jej najstarszy element stanowi kamienna, licowana cegłą baszta, której powstanie specjaliści datują na drugą połowę XVI wieku. Baszta ta zbudowana jest na pla-nie kwadratu, a na wysokości pierwszego piętra przechodzi w sześciobok. Być może miała ona charakter obronny, o czym świadczą zachowane do dziś otwory strzelnicze47.

Najwcześniejsze przekazy na temat zamku pochodzą z 1604 r. i dotyczą jego modernizacji, realizowanej przez wojewodę sieradzkiego Stanisława Jaksę By-kowskiego oraz jego małżonkę – kasztelankę łęczycką Petronelę z Małachowic Małachowską. Zamek został wówczas zmieniony na renesansowy pałac48.

47 http://www.zamkipolskie.com/byki/byki.html, data korzystania 10.02.2012.48 http://www.zamkiobronne.pl/zamki-w-polsce-opis-327.htm, data korzystania 10.02.2012.

74

W 1705 r. wieś Byki przeszła na własność rodziny Wężyków, która jednak nigdy tu nie zamieszkała. Odbiło się to na kondycji zamku, który opuszczony i zaniedbany stopniowo popadał w ruinę. Zmiany pojawiły się dopiero w 1847 r., kiedy to zamek kupili Jeziorańscy i częściowo go odbudowali, równocześnie jed-nak zacierając niektóre pierwotne cechy stylowe.

Zbudowany na planie wydłużonego prostokąta ceglany zamek dawniej po-siadał cztery baszty, po modernizacjach pozostały jedynie dwie: wspomniana północna baszta obronna i kwadratowa baszta południowa, przypuszczalnie pełniąca dawniej rolę prywatnej kaplicy.


75

Dwie wojny światowe nie były dla pałacu zbyt łaskawe. Podczas I wojny w zam-ku stacjonowały wojska niemieckie, przyczyniając się do dewastacji pierwszego piętra. Z kolei II wojna światowa przyniosła zniszczenie północnej części pałacu i w konsekwencji częściową rozbiórkę baszty. Zaraz po zakończeniu działań wo-jennych ówczesny właściciel pałacu Maksymilian Czarniecki przekazał znisz-czony obiekt do dyspozycji szkol-nictwa. W latach 1959-1964 pałac został gruntownie odremontowany, a od 1980 r. mieści się tu Ośrodek Do-radztwa Rolnicze-go.


76

Plan sytuacyjny zamku w Bykachi wejście główne do obiektu rodowego

Jaksa Bykowskich


77

Obecnie, jest to budowla jednopiętrowa na planie wydłużonego czworoboku wzniesiona z cegły i pokryta tynkiem. W środkowej części pałacu znajduje się dwukondygnacyjny ryzalit bramny nazywany też wieżą. W części przyziemnej jest brama przejazdowa. Od południa i zachodu pałac opasa park, który dawniej był większy i prawdopodobnie otoczony kanałami49.

Oficjalnie pałac nie jest udostępniany dla zwiedzających, ale z racji pełnionej funkcji Ośrodka Doradztwa Rolniczego od poniedziałku do piątku można swo-bodnie wejść do jego wnętrza.

49 Tamże, data korzystania 10.02.2012.


79

Antoni Jerzy JaksaBykowski

( ur. 1746 r., zm. po 1801 r.)

Antoni Jerzy Jaksa Bykowski, ge-nerał adiutant króla Stanisława Au-gusta Poniatowskiego. Urodził się 5 maja 1746 r., jako czwarty syn Ma-cieja Jaksy Bykowskiego podstolego

Racławskiego i Bogumiły ze Świętorzeckich. Mając osiemnaście lat, podpisał się pod ostatnią wolną elek-cją, podczas której wybrano na króla Stanisława Po-niatowskiego. Elekcja ostatniego króla Polski znacz-nie różniła się od tych, które miały miejsce w wieku XVI czy XVII, wolna była tylko z nazwy.

Mając lat 22, wstąpił do Szkoły Rycerskiej, gdzie uczył się razem z Tadeuszem Kościuszko50.

20 lutego 1768 r., będąc jeszcze formalnie kadetem Szkoły Rycerskiej, Antoni Jerzy otrzymał patent na stopień chorążego z rąk generała i wojewody Kazi-mierza Granowskiego. Potwierdzenie stopnia otrzy-mał dopiero rok później51.

50 A. M. Skałkowski, Bykowski Jaksa Antoni Jerzy, h. Gryf, Polski Słownik Biograficzny, pod red. W. Ko-nopczyńskiego, Kraków 1937, s. 162.51 Tamże, s. 162.

Mundur kadetaSzkoły Rycerskiej

Antoni Jaksa Bykowski

80

Antoni Jerzy Jaksa Bykowski jako adiutant, należał do grona najbliższych współpra-

cowników króla Stanisława Augusta Ponia-towskiego (1732-1798)

Obiady czwartkowe organizowane były przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego regularnie co tydzień i trwały od trzech do czterech godzin.

Przeważnie odbywały się na Zamku Królewskim, latem w Łazienkach.Celem spotkań były rozmowy na tematy związane ze sztuką, nauką, omawianie dzieł literackich. Za stronę organizacyjną tych spotkań odpowiedzialny był m.in.

Antoni Jerzy Jaksa Bykowski jako adiutant króla


81

W kolejnych latach jego kariera potoczyła się szybko. Po 1769 r. słu-żył w wojsku litewskim w stopniu kapitana, po pierwszym rozbiorze został mianowany adiutantem przy-bocznym króla, a następnie awan-sował do stopnia generała-adiutanta królewskiego. Był zwolennikiem re-form sejmu wielkiego.

W 1790 r., wraz ze swym stryjecz-nym bratem Stefanem Bykowskim, chorążym mińskim, Antoni Jerzy został członkiem Komisji Porządko-wej Cywilno-Wojskowej dla woje-wództwa mińskiego. Był to kolegial-ny organ administracji terenowej, który oprócz ogólnych zadań administracyjno-policyjnych powierzone miał m.in. sprawy dostaw żywności i furażu dla wojska, zakwaterowania oddziałów, dostarczania kantonistów (po uchwaleniu poboru), nadzór nad stanem dróg i mostów. Zajmował się też sprawami związanymi z gospodarką, oświatą i opieką społeczną.

Pokój audiencjonalny na zamku królewskim, w którym król przyjmował

gości w otoczeniu najbliższych współpra-cowników


82

Antoni Jaksa Bykowski uczestniczył w pracach nad ustanowieniem Konsty-tucji 3 Maja wraz z członkami Stronnictwa Patriotycznego m.in. Stanisławem Małachowskim i Ignacym Potockim.

W 1792 r. został komornikiem województwa mińskiego. Bezżenny zmarł prawdopodobnie po 1801 r.52

52 Tamże, s. 162; http://pl.wikipedia.org/wiki/Komisja_Porządkowa_Cywilno-Wojskowa.

Moment uchwalenia Konstytucji 3 Maja 1791 r. – wśród zebranych, obok króla, Antoni Jaksa Bykowski (adiutant króla Stanisława Augusta

Poniatowskiego)

Konstytucja 3 Maja (właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja) – ustawa regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie przyjmuje się, że kon-stytucja ta była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji

amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją


83

Oryginalny manuskrypt Konstytucji 3 Maja, nad którą pracował m.in. Antoni Jaksa Bykowski wraz z członkami Stronnictwa Patriotycznego Stanisławem

Małachowskim i Ignacym Potockim


85

Stanisław Jakub Jaksa Bykowski

Stanisław Jakub Jaksa Bykowski(1815-1895)

Stanisław Jakub urodził się 1 maja 1815 r. w Karowie (parafia uhnowska, na północ od Lwowa)53. Żył w czasach, gdy po rozbiorze dokonanym w 1795 r. przez ościenne mocarstwa – Im-perium Rosyjskie, Królestwo Prus i Habsburgów, Rzeczpospolita zniknęła z politycznych map Europy. Był synem Franciszka Józefa – ziemianina, chorążego z czasów insurekcji kościuszkowskiej i Rozalii z Boczkowskich. Pierwsze nauki pobierał w domu, a następnie uczęsz-czał do szkoły w Żółkwi i we Lwowie. W 1832 r. rozpoczął studia na Uniwersyte-cie Lwowskim, niestety brak informacji, na który z trzech nauczanych wówczas fakultetów uczęszczał. Na okres jego studiów przypadło tworzenie się na uni-wersytecie konspiracyjnych organizacji studenckich, takich jak Związek Przyja-ciół Ludu, Węglarstwo Polskie czy Stowarzyszenie Ludu Polskiego, jednak brak informacji czy w działalność którejś z nich Stanisław był zaangażowany.

Gdy zmarł jego ojciec, Stanisław musiał zająć się pozostawionym przez nie-go gospodarstwem rolnym. Dzierżawił majątki w Sokalszczyźnie (Rozdżałów i Zabuże), a później także na Podolu (Popowce w powiecie zaleszczyckim) i na Pokuciu (Zagwóźdź pod Stanisławowem). Na skutek podziału rodzinnego ma-

53 Adam Mieczysław Skałkowski, Bykowski Jaksa Stanisław Jakub (w:) Polski Słownik Biograficzny, tom II, 1932 r., s. 166.

86

jątku otrzymał połowę Koliniec (powiat tłumacki)54.

W 1848 r. nasiliły się na ziemiach za-boru austriackiego ruchy niepodległo-ściowe, podsycane sukcesami Wiosny Ludów w Pradze i Wiedniu oraz dymisją znienawidzonego przez Polaków austriac-kiego kanclerza Klemensa Metternicha. Z Krakowa i Lwowa Polacy słali do cesarza austriackiego Ferdynanda I Habsburga petycje, żądając między innymi równości wobec prawa, wolności słowa, zniesienia pańszczyzny, spolszczenia szkół i urzę-dów, amnestii dla więźniów politycznych. Domagali się także utworzenia Gwardii Narodowej.

Gubernator Franz Stadion zgodził się na uwolnienie więźniów politycznych, natomiast w innych sprawach odwołał się do decyzji cesarza.

W marcu 1848 r. została utworzona postulowa-na Gwardia Narodowa, czyli obywatelska ochot-nicza formacja wojskowa. W samym Lwowie li-czyła ona 2000 żołnierzy, dowodził nimi generał Józef Bonawentura Załuski. W tworzenie Gwar-dii zaangażował się także Stanisław Jaksa Bykow-ski, organizując jej oddział w miejscowości Sokal. Został wówczas mianowany podporucznikiem. Ostatecznie niepodległościowe wystąpienia Pola-

54 Tamże, s. 166.


87

ków w zaborze austriackim spacy-fikowano, a oddziały Gwardii Na-rodowej po kilku starciach z armią austriacką zostały rozbrojone. Spo-śród polskich postulatów zrealizo-wano tylko zniesienie pańszczyzny.

O czynnym zaangażowaniu Sta-nisława Jaksy Bykowskiego w życie społeczne i polityczne świadczy także jego udział w kolejnym zry-wie przeciw państwom zaborczym – powstaniu styczniowym, które rozpoczęło się 22 stycznia 1863 r. I choć nieznane są szczegóły udziału Stanisła-wa w powstaniu, to jednak było ono tak ważnym wydarzeniem w dziejach Polski, że należy je czytelnikowi przybliżyć i nakreślić motywy kierujące powstańców do wystąpienia przeciwko zaborcy. Powstanie styczniowe, które zakończyło się 11 kwietnia 1864 r. było największym polskim powstaniem narodowym wywo-łanym przeciwko Rosji. I choć walki toczyły się na terenie zaboru rosyjskiego, to szeregi ochotników ciągnęły do powstania także z dwóch pozostałych zaborów.

Powstanie było odpowiedzią Polaków na narastający terror ze strony władz car-skich, poprzedziły je krwawo tłumione de-monstracje polskie. Polacy coraz bardziej domagali się reform, zwłaszcza agrarnych i uniezależnienia państwa polskiego od Rosji. Liczyli również na słabość Rosji po przegranej wojnie krymskiej (1853-1856). Polacy zobaczyli wówczas słabość swego zaborcy, co wzmocniło tendencje niepod-ległościowe wśród młodego pokolenia


88

Polaków. Wpływ na rozbudzenie nadziei niepodległościowej miała niewątpli-wie tzw. „odwilż posewastopolska”, czyli reformy przeprowadzone przez cara Aleksandra II. Po 1856 r. złagodzono cenzurę, pojawiła się możliwość legalizacji niektórych polskich organizacji, wprowadzono także amnestię dla więźniów po-litycznych. W Królestwie Polskim ponownie wprowadzono Radę Stanu z Alek-sandrem Wielopolskim na czele. Zdawano sobie jednak sprawę, że reformy nie mogą pójść zbyt daleko, czego wyraz dał sam car podczas wizyty w Warszawie w 1856 r. W Królestwie Polskim istniały w tym czasie dwa obozy: „czerwonych” – opowiadających się za szybkim rozpoczęciem walk i wysuwających program odbudowy państwa polskiego w granicach przedrozbiorowych, którego główny-mi przedstawicielami byli Ludwik Mierosławski, Zygmunt Sierakowski i Jaro-sław Dąbrowski. Obóz „białych” skupiał zwolenników łagodnych reform prze-prowadzanych w porozumieniu z carską Rosją. Do ugody z Carem Aleksandrem przekonywał również Aleksander Wielopolski. Obóz białych grupował bowiem ziemiaństwo, arystokrację i bogate warstwy mieszczaństwa, które domagało się odsunięcia powstania na dalsze lata.

By uniemożliwić działalność co-raz liczniejszych organizacji spi-skowych w Królestwie Polskim margrabia Aleksander Wielopolski zarządził w połowie stycznia 1863 r. niespodziewany pobór do wojska ro-syjskiego (tzw. brankę). Przygotowa-ne zostały imienne listy, obejmujące około 12 tysięcy osób, podejrzanych o przynależność do organizacji pa-triotycznych. Zamierzona „branka”

do wojska została jednakże zbojkotowana i 22 stycznia wybuchło zbrojne po-wstanie. „Czerwoni” utworzyli Tymczasowy Rząd Narodowy i proklamowa-li powstanie. Wydano manifest powstańczy wzywający do walki oraz dekrety o uwłaszczeniu chłopów.


89

Powstanie planowane przez „czerwonych” na wiosnę na skutek ogłoszenia „branki” zostało znacz-nie przyspieszone, co odbiło się na jego przygotowaniu. Powstańcom brakowało broni i amunicji, kierow-nictwo powstania było niejednolite i skłócone. Nie istniało regularne wojsko, a jedynie oddziały party-zanckie, z których zaledwie niewielki odsetek walczących był wyszkolony i dobrze uzbrojony.

Po kilku tygodniach – w marcu – do po-wstania przyłączyli się „biali”, przejmując na krótko kierownictwo powstaniem. Stało się to po śmierci przywódców „czerwonych” Bobrowskiego i rozstrzelanego przez Rosjan Zygmunta Padlewskiego. Od kwietnia woj-skami powstańczymi kierowali kolejno gen. Ludwik Mierosławski oraz dyktatorzy po-wstania gen. Marian Langiewicz i Romuald Traugutt. Dyktaturę Langiewicza popierał też znany warszawski bankier Leopold Kro-nenberg, a po jego upadku zapewnił w Rzą-dzie Narodowym przewagę „białych”. Wtedy też Kronenberg wsparł finansowo powsta-nie.

Niestety, jedną z przyczyn klęski była nie tyle polityka Wielkopolskiego i nielicznego grona jego zwolenników, lecz całkowita nie-


90

udolność „elit” pretendujących do kierowania powstaniem. Mierosławski okazał się niewypałem i skompromitował się jako dowódca i człowiek. Rozmaite koterie wchodziły w różnorakie konfiguracje dla zwiększenia swoich wpływów, dla uzy-skania przewagi personalnej. Zdumiewać musi gąszcz powiązań, sprzecznych posunięć, intryg, otwartego zwalczania swoich. Można niekiedy dojść do wnio-sku, że Rosja – jako polityczny wróg – potrzebna była tylko po to, aby znaleźć pa-

triotyczne i moralne uzasadnienie dla prowadzenia zaciekłych spo-rów wewnętrznych55.

Kluczową rolę w tej grze po-litycznej mającej na celu ustano-wienie stabilnej i trwałej władzy odegrał Leopold Kronenberg, najbogatszy warszawski bankier, przemysłowiec, a zarazem czło-wiek, któremu nieobce były losy Rzeczypospolitej. W omawianej sytuacji Kronenberg podjął dzia-łania integrujące, a przynajmniej porządkujące sytuację posługując się pośrednictwem Mieczysława Waligórskiego (członka zespołu redakcyjnego „Gazety Polskiej”)

Wincenty Kirchmajer, bankier krakowski i właściciel konserwatywnego „Czasu”, był dysponentem pieniędzy należących do Kronenberga lub udostęp-nianych mu. Celem Kronenberga było utworzenie rządu narodowego, w skład którego wchodzili przedstawiciele wszystkich ugrupowań i frakcji politycznych.

55 Żor A. Kronenberg. Dzieje fortuny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 314.


91

W misję tą włączony został również Wincenty Kirchmajer i Stanisław Jaksa Bykowski, który na łamach gazety „Czas” był orędownikiem i mocno wspierał strategiczne posunięcia lansowane przez Leopolda Kronenberga.

We wrześniu 1863 r. powstanie styczniowe zaczęło przeżywać głęboki kry-zys. Opanował go dopiero Romuald Traugutt, który objął stanowisko dyktatora 18 października 1863 r. Traugutt powołał regularne oddziały wojska i wprowa-dził dyscyplinę. Niestety ta reorganizacja powstańców przyszła za późno i po-wstanie coraz bardziej słabło. Całości dopełniły jeszcze dwa dekrety wydane 2 marca 1864 roku przez cara Aleksandra II, w których nadawał on chłopom na własność całą użytkowaną przez nich ziemię. W ten sposób przeciągnął chło-pów do obozu antypowstańczego. 11 kwietnia 1864 r. wojska rosyjskie schwytały Romualda Traugutta i jego współpracowników. Oznaczało to właściwie koniec powstania styczniowego.

Krakowska gazeta „Czas” z dnia 1 kwietnia 1864 r., w której często pisywał Stani-sław Jaksa w trakcie powstania styczniowego, wspierając swoimi tekstami politykę

Leopolda Kronenberga, mającą na celu utworzenie rządu narodowego, w skład którego weszliby przedstawiciele wszystkich frakcji politycznych


92

Oddziały powstańców uni-kały walnej bitwy, która mogła zakończyć się totalną porażką powstania, walki miały, więc charakter wojny partyzanckiej. Stoczono około 1200 potyczek i mniejszych bitew. W wojskach powstańczych służyło łącznie ok. 200 000 ludzi. Zginęło około 30 tysięcy uczestników. Nie na-deszła żadna pomoc z zagrani-cy, na jaką liczono, zwłaszcza

z Francji. Mocarstwa zachodnie poprzestały na wydaniu bardzo ogólnych de-klaracji dyplomatycznych, uważając polskie powstanie za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego.

Natychmiast po stłumieniu powstania Rosjanie rozpoczęli surowe represje. Kilkadziesiąt tysięcy uczestników walk zesłano na Syberię. Władze rosyjskie przystąpiły też do wzmożonej rusyfikacji społeczeństwa polskiego, mającej na

celu upodobnienie Kongresówki do innych prowincji Imperium Rosyj-skiego. Zlikwidowano autonomię Królestwa Polskiego, nazywanego odtąd Krajem Przywiślańskim. Klę-ska powstania styczniowego spowo-dowała ogromne straty materialne, ludnościowe oraz konfiskatę ma-jątków uczestników powstania. Do szkół i urzędów administracyjnych, jako język oficjalny wprowadzono język rosyjski. Represji nie uniknął także Stanisław Jaksa Bykowski i za


93

swą pomoc niesioną powstaniu został uwięziony w Tarnopo-lu, podzielając tym samym los wielu Polaków.

Wstrząs, jakim była klęska powstania styczniowego, miał swoje odbicie w twórczości li-terackiej. Tematykę tą w swo-ich utworach poruszali między innymi Eliza Orzeszkowa, Ma-ria Dąbrowska, Stefan Żerom-ski, Bolesław Prus. Swoje próby literackie poczynił także Sta-nisław wydając we Lwowie w drukarni Zakładu Narodowe-go im. Ossolińskich w 1871 r. liczące około 100 stron „Pa-miętniki Żołnierza Polskiego ze zdarzeń prawdziwych spi-sane”. W rękopisie pozostawił także „Pamiętnik młodości” oraz „Zapiski z 1848 roku”56. Natomiast wydarzenia bieżące komentował na łamach gazet informacyjno-politycznych: „Gazety Narodowej” oraz „Czasu”.

W latach 70-tych XIX wieku Stanisław piastował ważne stanowisko w admi-nistracji austriackiej – stał na czele rady powiatowej w Zaleszczykach. Rady te liczyły 26 członków i sprawowały nadzór nad gminami oraz zajmowały się spra-wami wewnętrznymi powiatu, głównie oświatą, siecią dróg, bankowością. Stani-

56 PSB, s. 166; Karol Estreicher, Bibliografia XIX wieku, tom II, s. 645.


94

sław był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była Franciszka z Kuczyńskich i z tego małżeństwa miał dwóch synów: Witolda i Juliusza Jana – późniejszego profesora Politechniki Lwowskiej. Z drugą żoną – Joanną z Dobrowolskich miał syna Ludwika, profesora Uniwersytetu Poznańskiego57.

Stanisław Jaksa Bykowski zmarł 8 marca 1895 r. w Stanisławowie.

57 PSB, s. 166.


95

Witold Hieronim Jaksa Bykowski(1842-1919)

Witold H. Bykowski urodził się 30 września w 1842 r. w Rozdżałowie w powiece Sokalskim na Wołyniu. Był synem Stanisława Jakuba uczestnika powstania styczniowego i Francisz-ki z Kuczyńskich. W 1858 r. wstąpił do Szkoły Kadetów w Łobzowie pod

Krakowem, następnie w 1862 r. ukończył Akademię Inżynierii Wojskowej w Klo-sterbruck. W tym sa-mym roku otrzymał stopień podporucz-nika w 25 batalionie strzelców polnych w Miskolczu na Wę-grzech. Rok póź-niej porzucił mun-dur austriacki, by wziąć wspólnie z ojcem udział

Witold Jaksa Bykowski

96

w powstaniu styczniowym. Działając pod przykrywką austriackiego oficera zajmo-wał się głównie przerzutem broni i amunicji z Galicji do Kongresówki. Po upadku powstania, ponownie wstą-pił do armii austrowęgier-skiej tym razem jako podpo-rucznik 18 pułku piechoty. W latach 1868-1870 ukoń-czył Szkołę Wojenną, a dwa lata później Witold został przydzielony do Sztabu Ge-neralnego. W latach 1878--1881 został instruktorem

armii perskiej w Teheranie za panowania szacha Naser ad-Din Szah z dynastii Kadżarów. W trakcie służby w Persji, jako dowódca pułku piechoty i szef sztabu w latach 1880-1881 wziął udział w tłumieniu powstania kurdyjskiego szejka Ubaydullaha. Za swój udział w tłumieniu powstania otrzymał perski order lwa i słońca III i IV klasy oraz medal za waleczność. Rok po powrocie z Persji został mianowany najpierw na kapitana, a potem majora w 95 pułku piechoty stacjo-nującego w Czortkowie na Podolu. W 1884 r. został przeniesiony do mającej od-rębny status organizacyjny i umundurowanie w armii austrowęgierskiej piechoty bośniacko-hercegowińskiej, gdzie objął stanowisko szefa 11 batalionu stacjonu-jącego w Dolej Tuzli. W 1900 r. został awansowany do stopnia pułkownika w 3 pułku piechoty bośniacko-hercegowińskiej w Budapeszcie. Rok później został dowódcą 6 pułku piechoty Wiedniu. W armii austrowęgierskiej był odznaczony orderami: korony rumuńskiej II klasy z mieczami, korony żelaznej III klasy. W 1902 r. przeszedł w stan spoczynku i osiadł we Lwowie.


97

Na skutek I wojny świato-wej nastąpił rozpad państw zaborczych w tym cesarstwa austrowęgierskiego. Polska po 123 latach rozbiorów odzyska-ła niepodległość. Od samego początku kraj musiał walczyć o granice. Jednym z kluczowych miejsc o znaczeniu gospodar-czym, symbolicznym i kultu-ralnym był Lwów, do którego pretensje rościli sobie również Ukraińcy. Walki o miasto roz-poczęły się 1 listopada od opa-nowania przez żołnierzy au-strowęgierskich pochodzenia ukraińskiego większości gma-chów publicznych we Lwowie oraz proklamacji utworzenia Zachodnioukraińskiej Repu-bliki Ludowej. Przeciw temu polscy mieszkańcy, którzy stanowili zdecydowaną większość ludności, w tym liczna młodzież – nazwana później Orlętami Lwow-

skimi, wsparta w późniejszym okre-

Obrona Lwowa w 1918 r.Brał w niej udział również sędziwy

już Witold Hieronim Jaksa Bykowski


98

sie przez powstające wojsko polskie. Pierwszy etap bitwy o miasto zakończył się w nocy z 22 na 23 listopada 1918 r., gdy oddziały ukraińskiej Armii Halickiej, zmuszone zostały przez obrońców wzmocnionych posiłkami z głębi kraju do wycofania się ze Lwowa i rozpoczęcia regularnego oblężenia. Drugi etap zakoń-czył się 22 maja 1919 r., gdy zagrożone przez polską ofensywę pod dowództwem

gen. Hallera wojska ukraińskie musiały się wycofać i zdjąć oblęże-nie Lwowa. W trakcie walk o miasto Witold prezydował w sądach wojskowych. Zmarł 2 czerwca 1919 r. w wie-ku 77 lat58, pochowany na Cmentarzu Łycza-kowskim we Lwowie.

58 Bykowski Jaksa Witold Hieronim, Polski słownik Biograficzny, pod red. W. Konopczyńskiego, Kraków 1937,, s. 166.


99

Juliusz Jan JaxaBykowski(1844-1915)

Juliusz Jan Jaxa Bykow-ski urodził się 11 kwietnia w Sawczynie w powiecie So-kalskim na Wołyniu. Profesor Politechniki Lwowskiej, syn Stanisława Jakuba uczestnika Wiosny Ludów w Galicji i Franciszki z Kuczyńskich, młodszy brat Witolda Hieronima. Edukację w szkole normalnej rozpoczął w roku 1853 r. w Żółkwi, którą ukończył w 1855 r.

Juliusz Jaxa Bykowski

100

W latach 1855-1861 kontynu-ował naukę w szkole realnej we Lwowie, a następnie na Akademii Technicznej – również we Lwo-wie, którą przerwał ze względu na uczestnictwo w powstaniu stycz-niowym.

Ukończył ją w 1867 r. W latach 1866-1867 studiował również na wydziale mechanicznym Politech-niki Wiedeńskiej59.

Od samego początku brał czynny udział w powstaniu styczniowym. W stycz-niu 1863 r. bezskutecznie usiłował dołączyć do partii powstańczej pułkownika Dionizego Czachowskiego, naczelnika wojennego województwa sandomierskie-go w powstaniu styczniowym. Kilkakrotnie aresztowany podczas prób dotarcia do oddziału Czachowskiego, za każdym razem udawało mu się uciec.

Ostatecznie dołączył do od-działu podpułkownika Léo-na Younga de Blankenheima, ochotnika z armii francuskiej, wziął udział w potyczce z ko-zakami pod Rożańcami, ale nie mogąc dołączyć do płk Cza-chowskiego, powrócił do Ga-licji. Następnie po wyleczeniu się z choroby, jakiej nabawił się podczas pierwszej wyprawy do zaboru rosyjskiego, dołączył do

59 Bykowski Jaksa Juliusz Jan, Polski słownik Biograficzny, 1937, s. 163.


101

kompanii Kazimierza Narbutta w oddziale generała Józefa Wysockiego. Juliusz wziął udział w wyprawie Wysockiego na Radziwiłłów, będącej nieudaną pró-bą rozszerzenia powstania na Wołyń. Po przegranej 2 lipca 1863 r. bitwie pod Radziwiłłowem, grupa Wysockiego uległa rozbiciu oraz została zmuszona do odwrotu, a następnie przekroczenia granicy za-boru austriackiego w Brodach60.

Juliusz niezrażony nieudanymi eskapadami, podejmował próby przedarcia się przez granice i dołączenia do powstania. W październiku 1863 r. dołączył do oddziału generalnego kwatermistrza wojsk powstańczych, generała brygady Aleksandra Waligórskiego, gdzie został podoficerem kompa-nii fizylierów, kapitana Fernländera. Wziął udział w nieudanej wyprawie generała Waligórskiego na

lubelszczyznę61. Kompania Bykowskiego została zasko-czona i rozbita we wsi Irena (prawdopodobnie chodzi o wieś niedaleko Sandomie-rza), a następnie wyparta do Galicji.

Czwartej próby przedarcia się przez kordon graniczny do powstania nie podjął z powo-du tyfusu, którym zaraził się w roku 1864 w Krakowie.

60 Tamże, s. 163, A. Szmyt. Wyprawa na Radziwiłłów, jako próba rozszerzenia powstania styczniowego na teren Wołynia, Ucrainica-Polonica, T. 1, Kijów –Żytomierz 2007, s. 44-46.61 http://www.tvkdiana.pl/rudnik/PowstancyzRudnika.htm.


102

Po upadku powstania, Juliusz kontynuował naukę na studiach technicznych, które zakończył w 1869 r. jako inżynier kolejnic-twa. Przez następne kilka lat praco-wał przy rozbudowie kolei żelaznej w Galicji. W 1876 r. został wykła-dowcą na Politechnice Lwowskiej. W 1877 r. został profesorem nad-zwyczajnym, a cztery lata później

zwyczajnym technologii mechanicznej. Kilkakrotnie był dziekanem wydziału mechanicznego. W latach 1883-1884 został mianowany rektorem Politechniki Lwowskiej. Juliusz po utworzeniu na Politechnice Lwowskiej pierwszej na zie-miach polskich Katedry Włókiennictwa, został jej kierownikiem62.

Jego najważniejszym osiągnięciem na polu naukowym było wyda-nie wysoko ocenianego w latach 1896-1897 trzy-tomowego „Podręcznika mechanicznej technolo-gii”63.

Juliusz zajmował się też historią swojego rodu i heraldyką. Udzielał się również społecznie i po-litycznie.

62 Bykowski Jaksa Juliusz Jan, Polski słownik Biograficzny…, s. 164; http://www.style.p.lodz.pl/tresc/29/.63 Przegląd Techniczny, Tom II. Warszawa, 2 października 1913, s. 522-523; bcpw.bg.pw.edu.pl/Con-tent/309.


103


Główną uczelnią techniczną była Politechnika Lwowska. Jako Akademia Techniczna powstała w 1844 r. z połą-czenia Wydziału Technicznego d. Szkoły Realnej (zał. w 1817 r.) z Katedrą Bu-downictwa Uniwersytetu. Mieściła się w budynku na rogu ulic Ormiańskiej i Rutowskiego. Wykłady odbywały się w języku niemieckim. W 1872 r. otrzy-mała status autonomicznej szkoły aka-demickiej, a jej pierwszym rektorem został wybrany Feliks Strzelecki. Istnie-jące początkowo trzy wydziały: Inżynie-rii, Architektury i Chemii Technicznej, w 1875 r. uzupełniono Wydziałem Bu-dowy Maszyn.

W wyniku reorganizacji Akademii, w 1877 r. przekształcono ją w Szkołę Politechniczną, a jej rektorem został Ju-lian Zacharejewicz, wybitny lwowski architekt. On też został autorem projek-tu nowego gmachu uczelni. Szkoła posiadała wydziały: Architektury, Budowy Maszyn, Chemii Technicznej, Inżynierii, Geodezji i Górnictwa. W późniejszych latach powstały wydziały: Elektrotechniczny i Mierniczy, a w 1900 r. Wydział Rolniczo-Leśny.

W krótkim czasie, Szkoła skupiała znakomitych uczonych, konstruktorów i techników, co sprawiło, że już w końcu XIX w. Lwów stał się drugim po Warsza-wie ośrodkiem rozwoju polskiej myśli technicznej. Wśród wielu wykładowców uczelni odnotować trzeba nazwiska: Brunona Abdank-Abakanowicza, matema-tyka, konstruktora i inżyniera budowy dróg i mostów; Leonarda Marconiego, wykładowcy rysunku i wybitnego rzeźbiarza; Juliana Niedźwiedzkiego, geologa,

104

badacza Karpat; Stefana Niementowskiego, wybitnego chemika; Maksymiliana Thullie, konstruktora, twórcy lwowskiej szkoły inżynierii lądowej, współtwórcy teorii konstrukcji żelbetonowych; Kaspra Weigela, wybitnego geodety, pioniera metod fotomagnetycznych.

Warto też wspomnieć, że doktorem honoris causa uczelni była m.in. Maria Skłodowska-Curie, a wśród absolwentów znaleźli się późniejsi generałowie Wła-dysław Sikorski i Kazimierz Sosnkowski. Obok Szkoły Politechnicznej aktywnie działało Lwowskie Towarzystwo Politechniczne, wydające „Czasopismo Tech-niczne”, którego współautorem był Juliusz Jaxa Bykowski.


105

Publikował w „Dzienni-ku Lwowskim”. Od 1888 r. był członkiem komisji do spraw przemysłowych przy Galicyjskim Wydziale Kra-jowym.

Był działaczem kilku to-warzystw naukowych i za-wodowych, a od 1877 r. honorowym członkiem

lwowskiej Czytelni Akademickiej. W latach 1903-1904 był zastęp-cą przewodniczącego w Czytelni Akademickiej64.

W roku 1908 Juliusz Jaxa By-kowski przeszedł na emeryturę otrzymując tytuł radcy dworu.

64 Sprawozdanie Czytelni Akademickiej we Lwowie za rok administracyjny 1903/4, Lwów 1904, s. 5.


Pierwsza strona regulaminu Towarzystwa Opieki Narodowej,

które powstało we Lwowiew 1870 r., jego członkiem

honorowym był Profesor Juliusz Jaxa Bykowski

106

Zmarł 11 listopada 1915 r. we Lwowie65. Pochowany został na najsłynniej-szej kwaterze starej części cmentarza Łyczakowskiego tzw. „górce powstańców 1863/1864” nazywanej też „cmentarzykiem powstańców styczniowych”. Miejsce to znajduje się we wschodniej niemal skrajnej części nekropolii, stanowiąc tu jej kulminację terenową – założenia jej wiążą się z narastającym kultem jakim lwo-wianie obdarzali insurgentów styczniowych, a zwłaszcza tych, którzy przeżyli zsyłkę na Sybir.

Kult ten zapocząt-kowany został we Lwo-wie zaraz po upadku powstania styczniowe-go.

Już bowiem w poło-wie lat 60-tych XIX w., gdy tysiące wygnanych z kraju powstańców tułało się po Europie bądź straciło życie na

zmarzlinie syberyjskiej, na cmentarzu Łyczakowskim wzniesiono symboliczny „Wielki krzyż poległym w 1863/1864 r.”, przy którym palono znicze, śpiewano religijne pieśni, modlono się i rozpamiętywano o doli pokonanych.

W 1870 r. powstało Towarzystwo Opieki Narodowej, którego celem, jako organizacji społecznej, była działalność „spłacająca święty dług” wobec tych, którzy „poświęcając się za sprawę naro-dową rzucili na szalę wypadków wszystko co było dla nich naj-droższe”.

W gronie tych zacnych obywateli, członkiem honorowy był Pro-fesor Juliusz Jaxa Bykowski, Rektor Politechniki Lwowskiej.

65 Bykowski Jaksa Juliusz Jan, Polski słownik Biograficzny…, s. 164.


107

Piotr Jaxa Bykowski(1823-1889)

Piotr Jaxa Bykowski urodził się 31 stycznia 1823 r. w rodzinnym majątku – wsi Jakuszyńce pod Winnicą, w guberni podolskiej. Winnica była wówczas sto-licą województwa bracławskiego. Jego ojciec Antoni Faustyn (1780-1840) w powiecie winnickim piastował urząd mar-szałka szlachty. Matka Piotra – Franciszka z Kamieńskich, także pochodziła ze szlachty. Antoni Faustyn był jej drugim mężem, pierwszym był Kajetan Rusa-nowski66.

66 W. Melnyk, Piotr Jaksa – Bykowski – polski pisarz z Podola (w:) Kurier Galicyjski, rocznik 2012, nr 1 (149).

W okolicy Winnicy urodził się Piotr Jaxa

Bykowski, skąd w 1848 r. przeniósł się do Kamień-

ca Podolskiego

Piotr Jaxa Bykowski

108

Pochodzenie szlacheckie i pisarskie tradycje rodzinne (wujem Piotra był poeta i tłumacz Ignacy Jaxa Bykowski) miały wpływ na zainteresowania mło-dego Piotra i skierowały jego uwagę na literaturę i historię. Wczesne nauki Piotr pobierał najpierw w prywatnym pensjonacie w Winnicy, a następnie w Winnickim Gimnazjum Państwo-wym, gdzie ze szczególnym upodoba-niem zajmował się prawem i historią. Po ukończeniu gimnazjum Piotr roz-począł studia na Uniwersytecie Kijow-

skim na wydziale prawa, który ukończył w 1847 r. ze stopniem doktora praw. Na taki kieru-nek studiów z pewnością miały duży wpływ proble-my spadko-we z córkami matki Piotra z jej pierw-szego małżeń-stwa, które domagały się zwrotu mająt-ków matki67.

67 Tamże.

Piotr Jaxa Bykowski

109

Po studiach, Piotr zamieszkał w Winnicy i tutaj podjął pracę na stanowisku kuratora magazynów zbożowych, równocześnie praktykując jako adwokat, no-tariusz i doradca prawny. Nie zdołał jednak wygrać sporu z przyrodnimi siostra-mi Rusanowskimi i zniechęcony w 1848 r. przeniósł się z Winnicy do Kamieńca Podolskiego.

Przeprowadzka ta miała duży wpływ na dalsze życie Piotra Jaxy Bykowskiego, umocniła bowiem jego artystyczne zamiłowania, umożliwiła mu poznanie sze-rokiego kręgu osób związanych z życiem teatralnym, literackim. Jaxa Bykowski

Piotr Jaxa Bykowski

110

brał czynny udział w towarzyskim i społecznym życiu Kamieńca Podolskiego i już w 1849 r. stanął na czele amatorskiego teatru, zajmował się doborem jego repertuaru, namawiał innych do uczestnictwa w przedstawieniach.

Równocześnie Piotr podejmował swoje pierwsze próby literackie w dziedzi-nie teatralnej, a w latach 1858-1859 napisał swój pierwszy utwór dramatyczny zatytułowany „Serce i posag”, oparty na wątkach autobiograficznych.

Teatr amatorski pod jego kierownictwem prężnie się rozwijał, co zostało do-cenione. W 1859 r. teatr został oficjalnie przekształcony w pierwszy na Podolu te-

atr stacjonarny. Jego orga-nizatorem i kierownikiem został oczywiście Piotr Jaxa Bykowski. Na sta-nowisku tym realizował się w latach 1859-1861, gromadząc duży zespół teatralny. Do wystawia-nych sztuk Jaxa Bykowski często wprowadzał wątki nawiązujące do panują-cych na Podolu stosun-ków mniejszościowych między Polakami i Ukra-ińcami68. Obok pracy ar-tystycznej Piotr zajmował się także pisaniem pod pseudonimem Jaszczur artykułów i koresponden-cji do warszawskich ga-

68 Tadeusz Turkowski, Piotr Jaksa Bykowski (w: ), Polski Słownik Biograficzny, T. III , pod red. W. Konop-czyńskiego, Kraków 1937, s.164.

Piotr Jaxa Bykowski

111

zet informacyjno-polityczno-kulturalnych w tym: „Dziennika Warszawskiego”, „Gazety Codziennej” przekształconej w 1861 r. w „Gazetę Polską”.

W 1860 r. wydał dramat „Urodzenie”, w którym piętnował nadużycia szlachty wobec chłopów. Utwór ten zdobył uznanie nie tylko na terenie Ukrainy, ale także w Wilnie, Krakowie i Warszawie. Pamiętajmy, że rok 1860 był czasem bardzo na-piętych stosunków między szlachtą a jeszcze wówczas zobowiązanymi do odra-biania pańszczyzny chłopami, które między innymi doprowadziły do wybuchu w 1863 r. powstania styczniowego. Utwór „Urodzenie” trafiał więc na bardzo podatny grunt. Sam Piotr Jaxa Bykowski sympatyzował z ugrupowaniem „czer-wonych”, co znalazło swoje odzwierciedlenie w utworze. W samym powstaniu styczniowym jednak udziału Piotr nie brał. A ponieważ jedną z konsekwencji stłumienia powstania przez władze carskie była likwidacja organizacji kultural-nych o charakterze polskim i zastąpienie języka polskiego rosyjskim, kierowany przez Jaxę Bykowskiego teatr w Kamieńcu Podolskim został zamknięty.

Sam Piotr opuścił Kamieniec około 1866 r. i przeniósł się do Warszawy, gdzie podjął pracę prawnika w dziale gospodarczym Izby Obrachunkowej69.

69 Tamże, s. 164.

Piotr Jaxa Bykowski

Wraz z powstaniem Księstwa Warszawskiego powołana została Głów-na Izba Obrachunkowa.

Po Kongresie Wiedeńskim i utworzeniu Królestwa Polskiego powstała Izba

Obrachunkowa Królestwa Polskiego. Jej głównym zadaniem była następ-cza kontrola wszystkich rachunków publicznych.

Izba Obrachunkowa działała do końca grudnia 1866 r., kiedy po klęsce powstania styczniowego zli-

kwidowano odrębność systemu kontroli państwowej Królestwa Polskiego

112

To właśnie w Warszawie Jaxa By-kowski rozpoczął na szeroką skalę działalność literacką i to właśnie tu powstała znakomita większość jego utworów. Jego pierwszą powieść sta-nowią czterotomowe „Pamiętniki włóczęgi”, które wydał w Warszawie w latach 1871-1872 i 1874. W 1872 r. wydał w Odessie „Nomina sunt od-iosa” („Nie będziemy wspominać imion”), a w 1874 r. w Warszawie „Skarby prababki”. W kolejnych la-tach ukazały się między innymi: „Ostatni sejmikowicze” (Warszawa, 1876); „Jełowiczanie Bukojemscy, historia prawdziwa dawnej rodziny i kawałka ziemi” (Warszawa 1879); „Chorągwie Kmitów, powieść z wie-ku XVII na tle prawdziwych zda-rzeń” (Warszawa 1880); „Faktor

hetmański, powieść zeszłowieczna” (Warszawa 1881); „Mulik, niehistoryczny hetman Ukrainy” (Warszawa 1882); „Ostatni sejmik województwa Bracławskie-go” (Warszawa 1885); „Czeczotka” (Warszawa 1885); „Glinkowie, stara historia starego rodu” (Warszawa 1887); „Maleparta” (Kraków 1891). Każdą z tych po-wieści Jaxa Bykowski oparł na wydarzeniach, które miały rzeczywiste miejsce. Z dużym upodobaniem do szczegółu i znawstwem w utworach tych ukazywał społeczeństwo kresowe, głównie z przełomu XVIII i XIX wieku. Utworami tymi pokazał Jaxa Bykowski jak dobrym był obserwatorem życia kresowego i zapisał się w historii literatury jako kronikarz życia szlachty podolskiej. Piotr Chmie-lowski tak pod koniec XIX wieku charakteryzował twórczość Piotra Jaxy By-kowskiego: „zwykłym tematem było u niego dosadne obrazowanie życia rodzin szlacheckich z końca przeszłego i początku obecnego stulecia; widoczną jest rze-

Piotr Jaxa Bykowski

113

czą, że nie z fantazyi, ale z rzeczywistości brał i wypadki i osoby (...) opowiadał rubasznie, z pewną werwą (...) Nie był on bynajmniej wielbicielem wad dawnej Rzeczypospolitej; dosyć jasno wypowiadał swoje niezadowolenie z (...) pijaństwa i burd70.

Akcje powieści Jaxy Bykowskiego toczą się wokół takich wydarzeń jak konflikt mię-dzypokoleniowy czy międzysąsiedzkie spory. Bohaterowie utworów to na przykład drobny szlachcic, sługa oddany panu czy prawnik wal-czący o sprawiedliwy wyrok.

Obok powieściopisarstwa zajmował się także pisaniem opowiadań, a był to czas, kie-dy polska eseistyka stawiała dopiero pierwsze kroki. Jak twierdzi Wiktor Melnyk, ukraiński pisarz, poeta i krytyk literacki, to właśnie Piotr Jaxa Bykowski był pierwszym, który wyniósł polski esej do poziomu europej-skiego71. Napisał między innymi opowiadania: „Resztki zeszłowiecznych orygi-nałów – Wacław Rzewuski” wydane w piśmie „Kłosy” w 1879 r.; „Awanturnicy wieku XVIII” w Przewodniku Naukowym i Literackim w latach 1886-1887.

Zajmował się również etnografią i folklorem, czemu dał wyraz w utworze zatytułowanym „Pieśni obrzędowe ludu ruskiego z okolic Pińska” wydanym w „Zbiorze wiadomości do antropologii” w 1878 r. Napisał również kilka biogra-ficznych portretów literackich: Sybiraka Romana Sanguszki, H. Skimborowicza, Iwana Turgieniewa. A w 1888 r. w Warszawie ukazała się przetłumaczona przez Jaxę Bykowskiego „Wojna polsko-rosyjska 1831 roku” autorstwa A. Puzyrew-

70 P. Chmielowski, Zarys najnowszej literatury polskiej, 1864-1897, Kraków 1898, s. 245-246.71 W. Melnyk, Piotr Jaksa Bykowski ....

Piotr Jaxa Bykowski

114

skiego. Poprzez tłumaczenie tej książki Bykowski zwracał uwagę Polaków na przyczyny niepowodzenia powstania listopadowego, a także styczniowego72.

W 1888 r. Piotr opublikował na łamach Tygodnika Ilustrowanego swoje wspomnienia zatytułowane „Miasto Winnica, dawniejsze i współczesne”73. We wspomnieniach tych autor zawarł wiele cennych spostrzeżeń na temat ówcze-snego życia społecznego, towarzyskiego i kulturalnego, które nadal stanowią cenne źródło dla badaczy historii tego miasta.

Dokładny spis całości twórczości literac-kiej Piotra Jaxy Bykowskiego umieścił w swo-jej bibliografii XIX wieku Karol Estreicher74.

Znajomy Piotra Jaxy Bykowskiego, rów-nież pisarz W. Korotyński tak scharakteryzo-wał jego postać: „nikt by się nie domyślał, że w tym pogodnym towarzyszu (...), mającym zawsze jowialny żart na zawołanie, krył się pi-sarz na wskroś tragiczny, który niemal wszyst-kie powieści rozpoczynał z wesołym uspo-sobieniem, ze staroświecką zamaszystością, a kończył na rozerwaniu serc (...), na wyga-śnięciu rodu, na zabójstwach. Stary szlach-cic był pisarzem nieuprzedzonym i spra-wiedliwym dla wszystkich (...), prace jego równie chętnie umieszczały pisma zacho-wawcze i liberalne. Była to postać wybitna...

potężna wzrostem, wyrazista twarzą, donośna głosem, żartka w każdej chwili

72 W. Melnyk, Piotr Jaksa Bykowski...73 P. Jaksa Bykowski, Miasto Winnica, dawniejsze i współczesne (w:) Tygodnik Ilustrowany, R. 1880, nr 242- 249.74 K. Estreicher, Bibliografia XIX wieku, tom II, Kraków, s. 644- 645.

Piotr Jaxa Bykowski

115

dobrodusznym dowcipem75.”

Natomiast J. Rolle – wspominał Jaxę Bykowskiego jako „człowieka ogromnej budowy ciała (...) na ogół miłego wyglądu zewnętrznego, któ-ry zwabiał wszystkich złotym hu-morem, dowcipem, nawet beztro-skością (...)

W opowieściach niewyczerpa-nym dawne tradycje wyniósł spod rodzinnego domu, znał na palcach, jak mówią, rodzinne legendy, zasłu-gi, winy, nawet przestępstwa. Typ dawnego szlachcica, zwłaszcza oży-wiał się, kiedy opowiadał o niedaw-nej przeszłości, o której albo zapa-miętał, albo słyszał w dzieciństwie”. Piotr Jaxa Bykowski ożenił się z Georginią z Mirosławskich, zmarł 3 czerwca 1889 r. w Warszawie.

75 T. Turkowski, Piotr Jaksa Bykowski (w:) PSB.

Piotr Jaxa Bykowski

117

Ludwik Jaxa Bykowski

Ludwik Ferdynand JaxaBykowski (1881-1948)

Urodził się 19 stycznia 1881 r. w rodzinnym folwarku Zagwoźdź na Podolu. Jego ojcem był opisany wcześniej Stanisław Jakub Jaxa Bykowski, powstaniec styczniowy, po-chodzący z niezamożnej rodziny urzędniczej.

118

Profesor Ludwik uczęszczał do szkoły podstawowej i gimnazjum państwo-wego w Stanisławowie, które ukończył w lipcu 1899 r. Następnie kontynuował naukę na Uniwersytecie Lwowskim i 24 lutego 1905 r. obronił pracę doktorską. Studiował nauki przyrodnicze, filozofię i pedagogikę na tym Uniwersytecie. Zdobytą tam wiedzę poszerzał na Sorbonie, w Marburgu i na Wydziale Lekar-

skim Uniwersytetu Lwowskiego.

Uniwersytet we Lwowie, gdzie Ludwik Jaxa Bykowski 24 lutego 1905 r. obronił pracę doktorską


119

Od października 1918 r. do czerwca 1921 r. był profesorem ósmego gimnazjum we Lwowie a następnie został mianowa-ny wizytatorem Szkół Okręgu Szkolnego Lwowskiego jedno-cześnie od dnia 31 października 1921 r. został profesorem Aka-demii Weterynaryjnej we Lwo-wie i w Państwowym Studium Pedagogicznym, a w 1923 r. dy-rektorem Departamentu Nauki i Szkół Wyższych w Minister-stwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego76. W 1924 r. objął katedrę zoologii w Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie.

Wiedzę pedagogiczną pogłębiał we Francji, Włoszech i w Niemczech. Był propagatorem ewolucjonizmu Darwina, doktoryzował się u Józefa Nusbauma--Hilarowicza, fascynował się antropologią Jana Czekanowskiego i genetyką, pro-pagował zastosowanie statystyki w biologii i pedagogice. W latach 1921-1927 prowadził wykłady w Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie.

76 http://forumakademickie.pl/fa/2011/07-08/ludwik-jaxa-bykowski-o-szkolnictwie-wyzszym/

Profesor Ludwik Jaxa Bykowski w latach

1921-1927 prowadził pracę dydaktyczno-

-naukową w Akademii Medycyny Weteryna-

ryjnej we Lwowie


120

W 1927 r. habilitował się na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu z dziedziny pedagogiki i dydaktyki nauk przyrodniczych, a także uzyskał nomi-nację na profesora zwyczajnego. W tym samym roku został zatrudniony w Ka-tedrze Pedagogiki na tymże Uniwersytecie. Był jednym z pionierów pedagogiki eksperymentalnej.


121

Był honorowym filistrem i kurato-rem korporacji studentów Uniwersytetu Poznańskiego: Masovia oraz od 1931 r. Korporacji Chrobria. Były to organi-zacje ideowo-wychowawcze propagu-jące polskość wśród swoich członków, poprzez rozwój intelektualny, fizyczny i towarzyski.

Jaxa Bykowski prężnie rozwijał swo-ją karierę i w 1929 r. został mianowany dziekanem Wydziału Humanistycz-nego Uniwersytetu Poznańskiego. Sta-nowisko to zajmował do 1933 r. Równocześnie kierował Zakładem Pedagogiki podniesionym w 1932 r. przez ministerstwo do rangi instytutu.

W 1934 r. minister szkolnictwa Janusz Jędrzejowicz zlikwidował ten Instytut i w wieku 53 lat przeniósł Jaxę Bykowskiego na emeryturę, za zgodą Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego77.

Powodem przymuszenia Jaxy Bykowskiego do przejścia na emeryturę była jego działalność polityczna. Związany był on bowiem ze Stronnictwem Naro-dowym, w ramach którego sympatyzował z grupą tzw. „młodych” skupionych wokół Kazimierza Kowalskiego i Jędrzeja Giertycha. Był to czas ostrego spo-ru między obozem endeckim, czyli Stronnictwem Narodowym a rządzącym obozem sanacji. Ludwik Ferdynand był autorem programu Stronnictwa w za-kresie oświaty zatytułowanego „Główne wytyczne narodowej polityki szkolnej i wychowawczej”. Wraz ze zwolnieniem z Instytutu Pedagogiki rozpoczął się dla Ludwika Ferdynanda ciężki okres, pracował bowiem aż do wybuchu wojny jako prywatny docent bez wynagrodzenia. Znacznego wsparcia udzielał mu wówczas przyjaciel, kierownik Zakładu Psychologii, profesor Stefan Błachowski.

77 Tamże.


122

Po klęsce kampanii wrześniowej, pod koniec 1939 r. Jaxa Bykowski współ-tworzył Narodowo-Ludową Organizację Wojskową. Była to polska organizacja konspiracyjna o charakterze narodowym działająca w okresie od października 1939 r. do września 1942 r. Powstała jako ośrodek konkurencyjny dla „oficjal-nego” Stronnictwa Narodowego i jego organizacji wojskowej. Powodem utwo-rzenia odrębnej narodowej organizacji konspiracyjnej były prawdopodobnie stare podziały frakcyjne oraz odrzucenie możliwości jakiejkolwiek współpracy ze Służbą Zwycięstwu Polski, przekształconą później w Związek Walki Zbrojnej. Dopiero w I połowie 1940 r. obie konkurencyjne organizacje narodowe doszły do porozumienia i Narodowo-Ludowa Organizacja Wojskowa przyłączyła się do struktur Stronnictwa Narodowego.

Wydarzenia wojenne mobilizowały Ludwika do dalszego nauczania i przekazywania swojej wiedzy. Kiedy w październiku 1940 r. utworzo-no Uniwersytet Ziem Zachodnich (UZZ) Jaxa Bykowski zaangażował się w jego działalność, a w listopadzie 1940 r. został jego pierwszym rektorem. Uniwersytet Ziem Zachodnich był uczelnią tajną, mającą na celu kształcenie kadr i specjalistów na czas wojny i na lata powojenne. Większość wykładowców i studentów pochodziła z zamkniętego Uniwersytetu Poznańskiego i in-nych wysiedleńców z Wielkopolski. Uniwersytet działał głównie w Warszawie.

Stanowisko rektora Uniwersytetu piastował Jaxa Bykowski do 1943 r. W latach 1943-44 był prorektorem i w 1944 r. dziekanem Wydziału Humanistycznego. W okresie jego kadencji roz-

budowano stopniowo strukturę organizacyjną Uniwersytetu Ziem Zachodnich; z dwóch wydziałów w 1940 r. do sześciu w 1943 r.


123

Następnie, Ludwik został członkiem Służby Cywilnej Narodu i sprawował stanowisko kierownika Grupy Wychowania Narodowego. W ramach tych struk-tur w latach 1943-1945 był członkiem Zarządu Głównego Sądu Najwyższego.

Spora część jego dorobku naukowego została zniszczona przez Niemców jeszcze w Poznaniu lub spalona w powstaniu warszawskim.

Po wojnie w 1945 r. Jaxa Bykowski wrócił do Poznania i objął kierownictwo Katedry Pedagogiki na utworzonym na nowo Uniwersytecie. Opracował statut wstępnego roku studiów dla osób, które nie uzyskały matury.


124

Jego działania na rzecz restytuowania Stronnictwa Narodowego doprowadzi-ły do aresztowania go 10 października 1947 r. przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa w miejscu pracy.


Profesor U. P. Ludwik Jaxa Bykowski zam. Poznań ul. Miła nr 12, został zatrzy-

many przez funkcjonariuszy Wojewódzkiego Urzędu

Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu, pod zarzutem przynależności do nielegal-

nej organizacji „Stronnictwo Narodowe”. W tym budynku

był przetrzymywanyi torturowany

125

Pod zarzutem działalności rzekomo mającej na celu zmianę przemocą obec-nego ustroju państwa polskiego, sąd wojskowy 23 lutego 1948 r. skazał Bykow-skiego na 6 lat pozbawienia wolności i pozbawienie mienia na rzecz Skarbu Pań-stwa.


126


127

Pobyt w więzieniu przez wiele tygodni w bardzo niskich temperaturach, a także zadawane tortury przy przesłuchaniach prowadzonych przez funkcjona-riuszy Urzędu Bezpieczeństwa doprowadziły do osłabienia organizmu i zapale-nia płuc, które wraz z innymi komplikacjami, były powodem śmierci Ludwika 28 czerwca 1948 r. Warto zaznaczyć, że dopiero 9 lat po śmierci, na mocy wyro-ku Sądu Najwyższego w Warszawie z dnia 22 sierpnia 1957 r., został całkowicie zrehabilitowany, a rodzinie zwrócono skonfiskowany majątek.

Pozostawił po sobie ogromny dorobek naukowy głównie z dziedziny pedago-giki, organizacji szkolnictwa i biologii. Niestety część jego prac została zniszczo-na przez Niemców jeszcze w Poznaniu lub spalona w powstaniu warszawskim.


128


129


130


131


132


133


135

Stanisław Jaromir Jaxa Bykowski

Stanisław Jaromir Jaxa Bykowskiw mundurze legionisty

Stanisław Jaromir JaxaBykowski (1889-1986)

Urodzony w 1889 r., wywodził się z galicyjskiej linii rodu Jaxa Bykowskich. W młodości udał się do Belgii, gdzie na tamtejszym uniwersytecie studiował me-chanikę. Był jednak człowiekiem wszech-stronnie uzdolnio-nym, gdyż oprócz predyspozycji do dziedzin ścisłych, nie brakowało mu rów-nież charakterystycz-nych dla humanistów talentów literackich oraz plastycznych. Po ukończeniu studiów powrócił do rodzimej Galicji, gdzie zastał go rok 1914 oraz wybuch I wojny światowej.

136

Nie zastanawiając się zbyt długo, na jesieni 1914 r., wstąpił do formowanych u boku wojsk austro-węgierskich Legionów Polskich, które w przyszłości miały być zalążkiem odrodzonego Wojska Polskiego w wolnej już Ojczyźnie. Począt-kowo utworzono dwa legiony: Wschodni we Lwowie i Zachodni w Krakowie. Z powodu zajęcia Lwowa przez wojska rosyjskie 2 września 1914 r., i różnic wśród tamtejszych polityków Legion Wschodni został wkrótce rozwiązany.

Stanisław Jaromir Jaxa Bykow-ski w sierpniu rozpoczął służbę w Pierwszej Kompanii Kadrowej, która w składzie 164 strzelców, zorganizowana przez Józefa Pił-sudskiego, ruszyła do boju pod do-wództwem Tadeusza Kasprzyckie-go, na początku I Wojny Światowej, 6 sierpnia 1914 r., a następnie 12 i 13 sierpnia 1914 r. stoczyła swój pierwszy bój pod Kielcami.

Następnie w sierpniu i we wrze-śniu szeregi legionistów się powięk-szały i już na początku września sformowano kilkanaście kolejnych kompanii. W bitwie pod Krzywo-płotami oddziały podległe Józefo-wi Piłsudskiemu skierowały się do Krakowa gdzie 19 grudnia 1914 r., zostały przeformowane w brygadę. W czasie ofensywy państw cen-tralnych brygada walczyła także w bitwie pod Konarami, prowadzi-

ła pościg za Armią Rosyjską walcząc pod Raśną.


137

Pierwsza Brygada Legionów Polskich wchodziła wówczas w skład 4 Dywizji Piechoty w II Korpusie ar-mii austro-węgierskiej. Później niemal przez rok ob-sadzała ront wołyński. Latem 1916 r. została wycofana z frontu, aby od września 1916 r., wchodząc w skład Polskiego Korpusu Posiłkowego, stać się podstawą do organizacji Wojska Polskiego. Józef Piłsudski, widząc że tworzenie Wojska Polskiego nie postępuje zgodnie


138

z jego i społecznymi dążeniami, wydał tajne polecenie odmowy przysięgi legionistów, któ-rą zażądały władze niemieckie. W lipcu 1917 r. doszło do kryzysu przysięgowego, gdy I i III brygady odmówiły przysięgi i zostały rozwiąza-ne. Józef Piłsudski i płk Sosnkowski zostali osa-dzeni w Magdeburgu. Żołnierzy i podoficerów internowano, zaś wyższych oficerów oddano do dyspozycji władz austriackich. Resztę legioni-

stów skierowano do Polskiego Korpusu Posiłkowego.

Legion Zachodni początkowo w składzie jedne-go pułku pod dowództwem Józefa Piłsudskiego wziął udział w walkach jako straż tylna wojsk austriackich w Małopolsce. Po ciężkich walkach odwrotowych sto-czonych w wyniku kontrofensywy rosyjskiej, oddziały te wycofały się w okolice Krakowa, gdzie w połowie grudnia 1914 r. zostały zreorganizowane i utworzyły I Brygadę Legionów Polskich.

Stanisław Jaromir Jaxa Bykowski uczestniczył rów-nież w działaniach na froncie wschodnim (1918-1920) walcząc w okolicach Lwowa, jednakże w dniu 22 listo-pada 1918 r. został ciężko ranny i przekazany do szpi-tala polowego, a następnie przetransportowany do Dąbrowy Górniczej, w której mieszkał.

We wszystkich wydarzeniach epopei I Brygady czynnie brał udział Stanisław Jaromir Jaxa Bykowski, który odznaczony został wieloma odznaczeniami w hoł-dzie za zasługi oddane w odzyskaniu przez Polskę niepodległości.


139


140


141

Szczęsny Jaxa Bykowski (1898-1940)

Urodził się 15 maja 1898 r. w Samarkandzie, zmarł w 1940 r. w Katyniu, syn Ludwika i Anny z Jurowskich. Jako żołnierz kawalerii I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, na przełomie lat 1917-1918 walczył z Gwardią Czerwoną (poprzednika Armii Czerwonej) na terenach dzisiejszej Białorusi. Po rozbrojeniu korpusu przez woj-ska niemieckie w 1918 r., jego byli żołnierze w większości trafili do Warszawy. Dowborczycy odegrali istotną rolę w odzyskaniu niepodległości, ponieważ ak-tywnie włączyli się do organizacji odradzającego się Wojska Polskiego stając się doświadczonym zapleczem kadrowym dla wielu jednostek.

Szczęsny Jaxa Bykowski

142

Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1920 r. był parlamentariuszem do sztabu armii sowieckiej w Płocku. Po wojnie został przeniesiony do rezerwy

w stopniu podporucznika 17 Pułku Ułanów.

Ukończył Akademię Rolniczą w Bydgoszczy (1922 r.), studiował w Wyższej Szkole Handlowej i Szkole Głów-nej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (w latach 1925-1926). W 1925 r. został przyjęty do warszawskiej Korporacji Akademickiej Arkonia. Był redaktorem na-czelnym “Poradnika Gospodarczego”.


143

1 września 1939 r. po agresji Niemiec hitlerowskich na Polskę był uczestni-kiem wojny obronnej. Trafił do niewoli sowieckiej, gdzie został zamordowany przez NKWD w Katyniu. Został odznaczony m.in. Krzyżem Walecznym i Me-dalem Niepodległości78.

78 http://katyn.korporant.pl/p-5/lista_pomordowanych/showDetails/29; http://www.archiwumkorpora-cyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/ryga/k-arkonia/.

Cmentarz w Katyniu, gdzie spoczywa w symbolicznej mo-gile Szczęsny Jaxa Bykowski


144


Coetus Arkonii, od lewej siedzą: Jacek Rudziński, Bogusław Skotnicki, Szczęsny Jaxa-Bykowski, olderman Ryszard Chwalibóg, Andrzej Rogoziński, Zbigniew Kowalski, Zygmunt Żeromski, od lewej stoją: Józef Gepner, Bolesław Nowicki,

Jan Pągowski, Stanisław Uniechowski Edward Ben-

ndorf, Janusz Czaplicki, Jan Buyko, Stefan Wilski,

Warszawa 1925/26.

145

Czesław Jaxa Bykowski

CzesławJaxa Bykowski

(1893-1943)

Czesław Jaxa Bykowski uro-dził się w Łodzi 28 kwietnia 1893 r. Jego ojcem był Antoni Stani-sław, który przybył do Dąbrowy Górniczej, by zająć się organiza-cją ruchu spółdzielczego w Za-głębiu Dąbrowskim. Czesław rozpoczął naukę w Łódzkiej Szkole Powszechnej im. św. Tomasza. Po przeprowadzce do Dąbrowy Górniczej kontynuował ją w Siedmioklasowej Szkole Handlowej w Będzinie.

We wrześniu 1908 r. wraz ze szkolnymi kolegami: Edwardem Gemborkiem, Kazimierzem Kierzkowskim, Stefanem Piotrowskim i Karolem Wieczorkiewiczem założył Dąbrowskie Kółko Wycieczkowe. Jak wskazu-je nazwa, była to organizacja turystyczna, ale faktycz-nie była „przykrywką” dla konspiracyjnej organizacji młodzieżowej o charakterze niepodległościowym. Dą-browskie Koło Wycieczkowe skupiało zaufaną młodzież z całego Zagłębia Dąbrowskiego, zarówno jeszcze się uczącą, jak i już pracującą. Program działania Dąbrow-skiego Koła zawarty był w dziewięciu kanonach: Dąż Ku Wyżynom, Dzieła Ko-chaj Wielkie, Duszę Kształć Własną, Dąż Ku Wiedzy, Dolę Kuj Własną, Dziel-ność Kształć Wytrwale, Dąż Ku Wolności, Dobro Krajowe Wznoś, Domem Kraj Wolny.

146

Od wczesnych lat życia Cze-sław Jaxa Bykowski związany był również z propagowaniem na te-renie Zagłębia Dąbrowskiego ru-chu skautów. 3 kwietnia 1911 r., na konspiracyjnym spotkaniu w domu Stedmianów przy ul. Tar-gowej (dzisiaj ul. H. Sienkiewicza) w Dąbrowie Górniczej, gru-pa młodzieńców zrzeszonych w tajnym Dąbrowskim Kole Wy-cieczkowym powołała do życia I Zagłębiowską Drużynę Skautów im. Gen. Dionizego Czachow-skiego (I DDS), pod kierownic-twem drużynowego Stefana Pio-trowskiego. Skupiła ona w swych szeregach 200 członków. Wśród nich na stanowisku plutonowego znalazł się Czesław Jaxa Bykowski


147

Drużyna swoje imię wzię-ła od wybitnego partyzanta i dowódcy z czasów powstania styczniowego poległego pod Krępą w dniu 6 XI 1863 r. Już sam wybór patrona był wielce znaczący, gdyż podkreślał pa-triotyczny charakter ruchu mło-dzieżowego.

W 1910 r. w Szkole Han-dlowej w Będzinie Cze-sław Jaxa Bykowski zdał egzamin maturalny, a na-stępnie rozpoczął studia w Genewie. Jednak wybuch I wojny światowej nie po-zwolił mu kontynuować nauki i w 1914 r. wstąpił do Pierwszej Brygady Le-gionów Polskich organizo-wanych przez Józefa Pił-sudskiego. Z tą formacją przeszedł cały szlak bojowy od bitwy pod Łowczówkiem (23-25 XII 1914 r.), po-przez bitwę pod Kostiuch-nówką (4-6 VII 1916 r.), aż do jej rozwiązania w lipcu roku 1917.


148

Po roku 1918, w niepodległej już Polsce, Czesław Jaxa Bykowski początkowo pracował w szkole wiejskiej w Sitkówce koło Chęcin jako nauczyciel geografii, a następnie w gimnazjum im. Tomasza Niklewskiego w Warszawie. Zdarzało się, że przychodził na zajęcia szkolne w mundurze legionisty, wzbudzając tym sa-mym w młodzieży uczucia patriotyczne. Jako nauczyciel opiekował się drużyna-mi harcerskimi, organizował wycieczki dla młodzieży i dorosłych. Był szczerze oddany idei rozwoju ruchu turystycznego, który pojmował jako sposób rozbu-dzenia miłości do ojczyzny. W 1928 r. wydał książkę zatytułowaną „Wycieczki i ich organizacja i znaczenie w pracy oświatowej wśród dorosłych”. Godnym pod-kreślenia jest fakt, że książka ta wydana została przez Zarząd Główny Związku Strzeleckiego, którego komendantem był jego przyjaciel z będzińskiej szkoły mjr Kazimierz Kierzkowski.

Z wielkim zaangażowaniem pracował również w Zakładzie dla Niewidomych w Laskach koło Warszawy79. Musiał tam przyjeżdżać dość często skoro w zakła-

dzie miał zarezerwowany dla siebie jeden pokój gościnny.

79 Tamże.


149

W 1920 r. Czesław Jaxa Bykowski ożenił się z Zofią Sikorską, kurierką w Pierwszej Brygadzie Legionów Polskich. Zofia Bykowska była później komen-dantką Żeńskiej Chorągwi ZHP w Warszawie. Mieli dwie córki: Annę i Danutę oraz jednego syna, który zmarł krótko po urodzeniu w 1935 r.

Po wybuchu II wojny światowej, kon-tynuując rodzinne patriotyczne tradycje, Czesław wraz z żoną i córkami prowadzili walkę konspiracyjną, wstępując w szeregi Armii Krajowej. Równocześnie nie prze-stał wykonywać swej pracy zawodowej i prowadził tajne nauczanie.

W szkole, którą Czesław Jaxa Bykowski ukończył w 1910 r., a jest nią dzisiejsze I Liceum Ogólnokształcące im Mikołaja Kopernika w Będzinie, w pięćdziesiątą rocznicę jego śmierci zorganizowano okolicznościowe uroczystości. Na tablicy pamiątkowej ku czci wychowanków, którzy zginęli w 1939-1945 r., umieszczone zostało nazwisko Czesława Jaxy Bykowskiego.

Budynek Gimnazjumim. Mikołaja Kopernika

w Będzinie


150

Rodzina Czesława Jaxy Bykow-skiego nie pozostała obojętna na dramatyczny los skazanej przez nazistów na zagładę grupie Żydów, udzielała im wsparcia i schronie-nia.

Prawdopodobnie na skutek donosów gestapo (czyli tajnej nie-mieckiej policji) za pomoc udzie-laną Żydom aresztowano w dniu 17 maja 1943 r. Czesława Jaxę By-kowskiego, jego żonę Zofię i córkę Annę.

Za swoją działalność w Armii Krajowej a także pomoc Żydom przyszło im zapłacić najwyższą cenę – 29 maja 1943 r. zostali roz-strzelani na Pawiaku80.

80 Tamże.


151

Danuta Jaxa Bykowska (1921-1944)

Danuta Jaxa Bykowska, była star-szą córką Czesława i Zofii Jaxa By-kowskich. Kształciła się w Państwo-wym Gimnazjum Żeńskim nr 16 na Żoliborzu. Danuta kontynuowała rodzinną tradycję i od wczesnych lat młodości zaangażowana była w ruch harcerski. Została harcerką, a następnie drużynową 8 Warszawskiej Żeńskiej Drużyny Harcerskiej „Puszcza”, powstałej w 1936 r.

Danuta Jaxa Bykowska

152

Maturę zdawała w 1939 r., a świadectwa maturalne młodym abiturientkom wręczała wdowa po Józefie Piłsudskim – Aleksandra.

Po ukończeniu szkoły średniej Da-nuta planowała kontynuowanie nauki na studiach wyższych medycznych zdobywając zawód lekarza.

Wakacje 1939 r. spędziła na obozie harcerskim w górach świętokrzyskich wspólnie ze swoją siostrą Hanną i ku-zynem Józefem Jaxa Bykowskim.

1 września 1939 r. Danuta była już po harcerskich obozach w Warsza-wie z zamiarem przygotowywania się do rozpoczęcia studiów medycznych. Jako harcerka została zmobilizowana


153

do obrony Warszawy, w której uczestniczyła jako sanitariuszka.

Dalszą naukę, już w trak-cie okupacji Warszawy, Danu-ta kontynuowała w Prywatnej Szkole Zawodowej dla Personelu Sanitarnego w Warszawie. Była to tajna uczelnia medyczna zało-żona w marcu 1941 r. przez dok-tora Jana Zaorskiego81.

81 Materiały rodzinne Jaxa Bykowskich.


154


Zdjęcia i podpisy z książki „PEŁNIĆ SŁUŻBĘ... Z pamiętników i wspomnień harcerek Warszawy 1939-1945”, Państwowy Instytut Wydawniczy 1983.

155

W latach okupacji Danuta Jaxa Bykowska była bardzo zaangażowana w dzia-łalność harcerską, a w lipcu 1944 r. zorganizowała obóz dla swojej drużyny przy-gotowując się do walki powstańczej. W książce „PEŁNIĆ SŁUŻBĘ...” zawarte są wspomnienia z tego obozu.

(...) Oprócz Kniei działały na Żolibo-rzu także drużyny przedwojenne, które po kapitulacji Warszawy przystąpiły do pracy konspiracyjnej. Jedną z nich – 8 WŻDH Puszcza – prowadziła Danuta Jaxa-By-kowska. W późniejszych latach okupacji Daśka kierowała też zastępem wędrowni-czek – kandydatek na instruktorki. W lip-cu 1944 roku zastęp ten spędził dwa tygo-dnie na obozie w Starej Miłosnej. Pobyt ten wspomina jedna z uczestniczek. (...) Byłam na wielu obozach harcerskich ale ten był niepodobny do żadnego z nich. Był jedy-ny w swoim rodzaju, nie tylko dla tego, że to był obóz wojenny. Obóz zorganizowała Daśka Jaxa-Bykowska dla swojej drużyny. (...) 10 lipca 1944 roku spotkaliśmy się na dworcu, by pojechać do Starej Miłosnej. (...) Jechaliśmy grupkami po dwie czy trzy, sprawiając wrażenie rodzinnego wyjazdu na wakacje. (...) W tym niezwykłym miejscu nie mogliśmy mieć swoich zwykłych imion. Daśka nadała nam obozowe imiona, dobrane do charakteru osób. (...) Daśka otrzymała imię „Klara” – taki miała zresztą potem pseudonim, ale dla nas znaczyło to „jasna”. Taka była – po-godna i jasna wbrew wszystkiemu. I to ona tworzyła ten nastrój Białej Chaty. (...)82

82 A. Zawadzka, Z. Zawadzka, PEŁNIĆ SŁUŻBĘ... Z pamiętników i wspomnień harcerek Warszawy 1939-1945, Państwo-wy Instytut Wydawniczy, 1983


156

(...) W dniach powstania medyczki-instruk-torki stanęły w pierwszych szeregach. Orga-nizatorka sanitariatu Mokotowa, drużynowa 3 Warszawskiej „Czarnej” Drużyny – Hanna Bieńkowska („Joanna”), jako patrolowa bata-lionu „Zośka”, została ciężko ranna na Starym Mieście i zginęła w płomieniach pożaru szpitala powstańczego przy ul. Miodowej 23. (...)

(...) Inna z organizatorek służby sanitarnej na Mokotowie – Ewa Matuszewska („Mewa”), 26 września została rozstrzelana przez wkra-czających Niemców w pomieszczeniu, w którym przebywała razem z rannymi. Również naj-

większą ofiarę złożyła drużynowa 8 Warszawskiej Żeńskiej Drużyny Harcer-skiej – Danuta Jaxa-Bykowska („Klara”), ostatnia z rodziny, której okupacyjne dzieje były tragiczne.(...)

(...) W połowie maja 1943 r. aresztowano jej ojca – Cze-sława, biologa, profesora gimnazjum, matkę – Zofię, harcerską referentkę sanitar-ną Żoliborza i siostrę Hannę, 17-letnią harcerkę. Wszyscy zostali rozstrzelani 29 maja 1943 r. Danuta ocalała, gdyż przypadkowo nie było jej w domu. (...)83

83 S. Bayer, Służba zdrowia Warszawy w walce z okupanetm 1939-1945, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodo-wej, Warszawa 1985


157

Melchior Wańkowicz, w swojej książ-ce „Ziele na kraterze”, wspomina o rodzi-nie Jaxa Bykowskich, którą ostrzeżono tuż przed jej aresztowaniem, a była aktywna na rzecz spraw społecznych będąc wieloletnią współpracowniczką mamy Wańkowicza.

(...) Strach rósł pod nogami jak trawa, strach wdzierał się do płuc jak zaduch, strach leżał na żołądku jak kamień, strach palił oczy, drążył uszy, czernił pierwszymi zmierzchami, rżnął wstającą świadomość pierwszym brzaskiem. Na Żolibożu robi-ło się coraz groźniej. Do Oświęcimia wzię-to z rodzicami Krzysia Wąsowicza, kolegę uniwersyteckiego Krysi, zabrano Jaxę-Bykowską, długoletnią współpracowniczkę Mamy w pracach społecznych. Widząc ją w patronacie, Mama radziła wyjechać na pewien czas z Warszawy. „To już – za późno” – odpowiedziała. Czuła się osa-czona. Aresztowana nazajutrz, zginęła wraz z córką. (...)84

Tragedia rodzinna nie załamała jej. Przejęła funkcję matki i pełniła ją do powstania. 16 wrze-śnia, pełniąc samotny dyżur przy ul. Lelewela, zo-stała ciężko ranna i zmarła z upływu krwi. (...)

Podczas okupacji działała w Armii Krajowej, miała numer legitymacji AK 21550, przyjęła pseudonimy „Klara”, „Borowianka”, „Danuta”85.

84 M. Wańkowicz, Ziele na kraterze85 http://www.1944.pl/historia/powstancze-biogramy/Klara_JaxaBykowska; http://www.tgcp.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=139 ;


158


Kiedy w maju 1943 r. Ge-stapo aresztowało jej rodziców oraz młodszą siostrę, Danuty akurat nie było w domu, unik-nęła tym samym aresztowania i rychłej śmierci.

Swoje doświadczenie me-dyczne wykorzystała w powsta-niu warszawskim, w którym brała czynny udział jako sanita-riuszka.

W czasie walk powstańczych kiero-wała patrolem sanitarnym kompanii „Żmija” obwodu Armii Krajowej od-dział „Żywiciel”. 16 września 1944 r., gdy powstanie warszawskie już do-gorywało, Danuta pełniła dyżur przy ulicy Lelewela na Żoliborzu, została wówczas ciężko ranna i na skutek od-niesionych obrażeń zmarła.

Tablica pamiątkowa szpitala po-wstańczego na Żoliborzu, w którym służbę w czasie powstania pełniła


159

Gimnazjum Dwujęzyczne nr 53 w Warszawie przyul. ks. J. Popiełuszki 5,

w którym znajduje się tabli-ca upamiętniająca boha-

terską postawę nauczycieli i uczniów, w tym Danuta i Hanna Jaxa Bykowskie,

którzy zginęli w czasie walki z okupantem


161

Józef Jaxa Bykowski(1922-2006)

Józef Janusz Jaxa Bykowski (1922-2006) urodził się w Dąbrowie Górniczej, jako syn Stanisława Jaxy Bykowskiego i Leokadii z d. Rutkiewicz. Ojciec – żoł-nierz I Brygady Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego, Matka – w czasie okupacji hitlerowskiej brała czynny udział w ruchu oporu.

Szkołę Podstawową ukończył w Sosnowcu, tam również uczęszczał do Gimnazjum. W tym czasie należał do Harcer-stwa RP, w lipcu 1939 r. był na kursie drużyno-wych w Zubrzycy Górnej.

Józef Jaxa Bykowski

162


163

Wybuch II Wojny Świato-wej przerwał naukę. Od 1940 r. do 1945 r. pracował w fir-mie Żelspaw jako robotnik. W lipcu 1942 r. wstąpił do Organizacji Ludowa Gwardia. Jako łącznik współpracował w kolportażu prasy i instruk-cji, zabezpieczał zebrania dowództwa w punktach kontaktowych. Wielokrot-nie brał udział w sabotażach

w Żelspawie, poprzez opóźnianie produkcji, czy też przez wadliwe jej wykonanie. Brał udział w dostarczaniu narzędzi i materiałów do wysadzania torów kolejowych i sam w tej akcji uczestniczył.

Pomagał w ubezpieczaniu i transporto-waniu rannych w potyczce z żandarmerią niemiecką. Po wkroczeniu wojsk Polsko-Ra-dzieckich zakończył działalność konspiracyj-ną.

W maju 1945 r. z chwilą zorganizowania Dyrekcji Lasów Państwowych w Bytomiu, Józef wstąpił do służby leśnej na terenie Nad-leśnictwa Państwowego Centawa.


164

W lipcu 1945 r. został tam ciężko ranny w walce z wycofującymi się hitlerow-skimi oddziałami. Nieprzytomnego przetransportowano do wojskowego szpi-tala radzieckiego w Toszku, gdzie operację wykonał słynny chirurg Kozakow. Przebywał tam do chwili likwidacji szpitala.


165

W październiku 1945 r. podjął dalszą naukę i w 1946 r. otrzymał świa-dectwo dojrzałości, po czym rozpoczął studia na Wydziale Leśnym Uni-wersytetu Poznańskiego. Studia ukończył w 1950 r., otrzymując dyplom inży-niera leśnictwa i stopień magistra nauk agrotech-nicznych.


166

Przez cały okres pracy zawodowej związany był z Akademią Rolniczą w Po-znaniu. W 1950 r. objął sta-nowisko kierownika Tartaku w Lasach Doświadczalnych, a od 1958 r. stanowisko Dy-rektora w Leśnym Zakładzie Doświadczalnym w Muro-wanej Goślinie, które pełnił aż do przejścia na emerytu-rę.


167


Pełniąc stanowisko kierownicze, wykazał się dużym talentem organizacyjnym i nowa-torskim w rozbudowie tartaku, prowadząc jed-nocześnie zadania dydaktyczne ze studentami z zakresu tartacznictwa i użytkowania lasu. Jako dyrektor L.Z.D. zelektryfikował i roz-budował wszystkie podległe mu leśniczówki, wybudował mieszkania dla pracowników le-śnych, założył kilka Stacji Doświadczalnych, wybudował Bursę w Zielonce. Był jednym z twórców Arboretum w Zielonce, wybudował Ośrodek Rekreacyjny dla pracowników Aka-demii Rolniczej w Poznaniu w Okońcu i wybu-dował dwa bloki mieszkalne dla pracowników L.Z.D. w Murowanej Goślinie.

168


169

Jednocześnie pełnił szereg funkcji społecz-nych: Prezesa Zarządu Koła L.P.Ż., Człon-ka Powiatowej Rady Przyjaciół Harcerstwa w Obornikach, Człon-ka Prezydium Ochot-niczej Straży Pożarnej, Przewodniczącego Ko-mitetu Budowy Domu Strażaka w Murowa-nej Goślinie, Radnego i Członka Prezydium w Radach Narodowych w Murowanej Goślinie i w Obor-nikach.


170

Po przejściu na emeryturę zaangażował się czynnie w prace nad ochroną śro-dowiska w Obornikach. Udzielał się w Komisji Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska Rady Miejskiej w Obornikach.

Nadzorował m.in. prace związane z tworzeniem zbiornika wodnego i miej-skiego kąpieliska na Żwirkach, gdzie stoi na pamiątkę tych prac, wielki głaz na-rzutowy. Był wielkim miłośnikiem przyrody.

Był propagatorem powiększania obszarów zalesieniowych i tworzenia enklaw przyrodniczych w wielu miejscowościach, w tym szczególnie na terenie miasta Oborniki Wlkp. (nasadzenia z jodeł kalifornijskich przy kościele p.w. św. Józefa oraz Dąb Papieski przy Krzyżu Misyjnym na pamiątkę wyboru Polaka na Stolicę Piotrową).


171

Bibliografia

Materiały i wydawnictwa źródłowe 1. Bielski Marcin, Kronika, T III, Sanok 1856.2. Boniecki Adam, Herbarz polski. Cz. 1. Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach

szlacheckich. T. II. Warszawa 1900.3. Bykowski Ignacy, Życie Ignacego Bykowskiego, porucznika wojsk rosyjskich przez niego

samego napisane w r. 1806, w: T. Mikulski, Ze studiów nad Oświeceniem, Warszawa 1956.4. Dunin-Borkowski J., Dunin-Wąsowicz M., Elektorowie królów Władysława IV., Michała

Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III, Lwów 1910.5. Kronika Wielkopolska MPH Monumenta Polonie Historica, t. VIII, Kraków, Lwów 1864-

1893.6. Małecki Antoni, Studya heraldyczne, t. II, Lwów 1890. 7. Mistrza Wincentego kronika Polska, Warszawa 1974.8. Niesiecki Kasper, Herbarz polski, Lipsk 1839, t. II.9. Paprocki Bartosz, Herby rycerstwa polskiego na pięcioro ksiąg rozdzielone, Kraków, 1584.10. Przegląd Techniczny, Tom II. Warszawa, 2 października 1913.11. Rajnolda Hejdensztejna sekretarza królewskiego, Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Au-

gusta do roku 1594. Ksig XII, T. 2, Petersburg 1857.12. Spis szlachty Królestwa Polskiego z dodaniem krótkiej informacji o dowodach szlachec-

twa, Warszawa 1851.13. Sprawozdanie Czytelni Akademickiej we Lwowie za rok administracyjny 1903/4, Lwów

1904.14. Stanisława Oświęcima dyariusz 1643-1651, Kraków 1907, s. 171,186.

Literatura

1. Bartoszewski Władysław, Powstanie Warszawskie, Warszawa 2009.2. Besala J., Gdy bracia brali się do bicia, Polityka, 2007, nr 28 (2612).3. Bieniak Janusz, Polska elita polityczna w XII wieku cz. III (w:) Społeczeństwo Polski Śre-

dniowiecznej, pod red. Stefana K. Kuczyńskiego, t. IV, Warszawa 1990.4. Borkowski Jerzy S. D. T., Rocznik szlachty polskiej. T. 1, T.2, Lwów 1881.5. Bykowski Ignacy, Życie Ignacego Bykowskiego, porucznika wojsk rosyjskich przez niego

samego napisane w r. 1806, w: T. Mikulski, Ze studiów nad Oświeceniem, Warszawa 1956.6. Chmielowski Piotr, Zarys najnowszej literatury polskiej, 1864-1897, Kraków 1898.7. Chwalba Andrzej, Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000.8. Chwalba Andrzej, Polacy w służbie Moskali, Warszawa-Kraków 1999.

172

9. Czapliński Władysław, Na dworze króla Władysława IV, Warszawa 1959.10. Czapliński Władysław, Władysław IV i jego czasy, Warszawa 1972.11. Czermak Wiktor , Plany wojny tureckiej Władysława IV, Kraków 1895. 12. Davies Norman, Powstanie 44, Warszawa 2010.13. Dubas-Urwanowicz E., Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po

śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998.14. Dzieduszycki M., Piotr Skarga i jego wiek, Tom 2, Kraków 1869. 15. Estreicher Karol, Bibliografia staropolska, t. XII, s. 478, Kraków 1891.16. Estreicher Karol, Bibliografia XIX stulecia, tom II, Kraków 1872. 17. Friszke Andrzej, Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989, Warszawa 2004.18. Górski Konstanty, Historia artylerii polskiej, Warszawa 1902.19. Górski Konstanty, Historia jazdy polskiej, Kraków 1894.20. Górski Konstanty, Historia piechoty polskiej, Kraków 1893.21. Grodziski Stanisław, W królestwie Galicji i Lodomerii, Kraków 1980.22. Historia literatury polskiej w zarysie, Warszawa 1978.23. Jaksa Bykowski Piotr, Miasto Winnica, dawniejsze i współczesne (w:) Tygodnik Ilustrowa-

ny, R. 1880, nr 242 -249.24. Jasienica Paweł, Polska Jagiellonów, Warszawa 1963.25. Jasienica Paweł, Rzeczpospolita Obojga Narodów 1. Srebrny Wiek, Warszawa 1996.26. Jasienica Paweł, Rzeczpospolita Obojga Narodów 2. Calamitatis Regnom, Warszawa 1996.27. Jasienica Paweł, Rzeczpospolita Obojga Narodów 3. Dzieje agonii, Warszawa 1996.28. Kalembka Sławomir, Wiosna Ludów w Europie, Warszawa 1991.29. Kieniewicz Stefan, Andrzej Zahorski, Władysław Zajewski, Trzy powstania narodowe:

kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994.30. Kieniewicz Stefan, Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1996.31. Kieniewicz Stefan, Powstanie styczniowe, Warszawa, PWN, 2009.32. Kołodziej Robert, Pierwszy sejm z 1637 roku, Toruń 2004.33. Konopczyński Władysław, Fryderyk Wielki a Polska, Kraków 2010.34. Konopczyński Władysław, Konfederacja barska. T. 1. Warszawa 1991. 35. Konopczyński Władysław, Konfederacja barska. T. 2. Warszawa 1991. 36. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, Kraków 2010.37. Korzon Tadeusz, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. I, Kraków 1912.38. Korzon Tadeusz, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. II, Kraków 1912.39. Korzon Tadeusz, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. III, Kraków 1912.40. Kukiel Marian, Dzieje Polski porozbiorowe, Londyn 1993.41. Leśniewski Sławomir., Jan Zamoyski – hetman i polityk, Warszawa 2008.42. Mała Encyklopedia Wojskowa, Warszawa 1971.

173

43. Małecki Antoni, Studya heraldyczne, t. II, Lwów 1890. 44. Markiewicz Henryk, Pozytywizm. Wyd. VII. Warszawa, 2008.45. Melnyk Wiktor, Piotr Jaksa – Bykowski – polski pisarz z Podola (w:) Kurier Galicyjski,

rocznik 2012, nr 1 (149). 46. Michalski Jerzy, Schyłek konfederacji barskiej, Wrocław, Warszawa, Kraków 1970.47. Moraczewski Jędrzej, Dzieje Rzeczypospolitéj Polskiej z drugiej połowy szesnastego wieku,

T. 5-6, Poznań 1849.48. Naruszewicz Adam, Żywot J. K. Chodkiewicza, wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego

W. Ks. Lit, T. II, Przemyśl 1858.49. Niemcewicz Julian. U., Dzieje panowania Zygmunta III: króla polskiego, wielkiego księcia

litewskiego, itd., T. 1, Kraków 1860, s. 51-53. 50. Pajewski Janusz, Pierwsza wojna światowa, Warszawa 1991.51. Piotr Łossowski, Zerwane pęta. Usunięcie okupantów z ziem polskich w listopadzie 1918

roku, Warszawa 1986.52. Piotr Łossowski, Zerwane pęta. Usunięcie okupantów z ziem polskich w listopadzie 1918

roku, Warszawa 1986.53. Polska pierwszych Piastów, pod red. Tadeusza Manteuffla, Warszawa 1970.54. Polski Słownik Biograficzny t. X Wrocław 1962-1964.55. Polski Słownik Biograficzny, T III, pod red W. Konopczyńskiego, Kraków 1937.56. Rajman Jerzy, Klasztor Norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993.57. Rolnik Dariusz, Portret szlachty czasów stanisławowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i

upadku Rzeczypospolitej w pamiętnikach polskich, Katowice 2009.58. Rostworowski Emanuel M, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1994.59. S. Orgelbranda Encyklopedja Powszechna, T. 8, Warszawa 1861.60. Schmitt Henryk, Rokosz Zebrzydowskiego, Lwów 1858.61. Sęczys Elżbieta, Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836-1861,

Warszawa 2007.62. Sławiński Wojciech, Toruński synod generalny 1595 roku: Z dziejów polskiego protestan-

tyzmu w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 2002.63. Stanek Wojciech, Konfederacje generalne koronne w XVIII wieku, Toruń 1991. 64. Stępkowski Aleksander, Wawrzyniec Grzymała Goślicki: przyczynek do biografii, (w:) O

senatorze doskonałym studia: prace upamiętniające prace i postać Wawrzyńca Goślickie-go, pod red A. Stępkowskiego, Warszawa 2008.

65. Szmyt Andrzej, Wyprawa na Radziwiłłów, jako próba rozszerzenia powstania styczniowe-go na teren Wołynia, Ucrainica-Polonica, T. 1, Kijów –Żytomierz 2007.

66. Szujski Józef., Dzieje Polski podług ostatnich badań T. III, Królowie wolno obrani, cz I r. 1572-1668, Kraków 1864.

174

67. Trzeciakowski Lech, Ziemie polskie pod panowaniem państw zaborczych (1815-1918). Powstanie styczniowe, [w:] Dzieje Polski, red. Topolski J., Warszawa 1975.

68. Wandycz Piotr, Pod zaborami. Ziemie Rzeczypospolitej w latach 1795-1918, Warszawa 1994.

69. Wisner Henryk, Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989.70. Wojak Tadeusz, Szkice z dziejów Reformacji w Polsce XVI i XVII w., Warszawa 1977. 71. Wójcik Zbigniew, Historia powszechna XVI XVII wieku, Warszawa 1991.72. Wrzesiński Szymon, Polscy krzyżowcy. Tajemnice średniowiecznych krucjat, Warszawa

2007.73. Wrzosek Mieczysław, Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914-1918,

Warszawa.74. Wrzosek Mieczysław,, Polskie formacje wojskowe podczas I wojny światowej, Białystok

1977.75. Zbigniew, Historia powszechna XVI XVII wieku, Warszawa 1991.76. Zdrada Jerzy, Historia Polski 1795-1914, Warszawa 2005.77. Zdrada, Historia Polski 1795-1914, Warszawa 2005.

Strony internetowe

1. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, http://www.bkpan.poznan.pl.2. Cyfrowa Biblioteka Narodowa, http://www.polona.pl/dlibra. 3. E- biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/publicatio-

n?id=49.4. Elektroniczna Baza Bibliografii Estreichera, http://www.estreicher.uj.edu.pl/baza_estre-

ichera/skany.php. 5. http://archiwalna.glos.pl/arch.php?idg=291&id=106254.6. http://forumakademickie.pl/fa/2011/07-08/ludwik-jaxa-bykowski-o-szkolnictwie-wy-

zszym/.7. http://issuu.com/50mm.com.pl/docs/nasze_oborniki_sierpien.8. http://katyn.korporant.pl/p-5/lista_pomordowanych/showDetails/29; http://www.archi-

wumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/ryga/k-arkonia/.9. http://katyn.korporant.pl/p-5/lista_pomordowanych/showDetails/29; http://www.archi-

wumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/ryga/k-arkonia/.10. http://pl.wikipedia.org/wiki/Komisja_Porządkowa_Cywilno-Wojskowa.11. http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php?section=3&single=1&fileno=1&page=267.12. http://www.tgcp.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=139.13. http://www.1944.pl/historia/powstancze-biogramy/Klara_JaxaBykowska. http://www.tgcp.

175

pl/index.php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=139.14. http://www.dabrowa.pl/dg_historia_znane-osoby_a-j.htm.15. http://www.genealogia.okiem.pl/materialy/harcerki_okupacja1.htm.16. http://www.geografia.dominikana4you.pl/?title=Bykowscy_herbu_Gryf.17. http://www.katedrapolowa.pl/ofiary.php.18. http://www.silesia.restituta.eu/forum/viewtopic.php?f=5&t=161.19. http://www.tgcp.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=139.20. http://www.tvkdiana.pl/rudnik/PowstancyzRudnika.htm.21. http://www.zamkilodzkie.pl/pliki/piotrkow_byki.htm.22. http://www.zamkiobronne.pl/zamki-w-polsce-opis-327.htm.23. http://www.zamkipolskie.com/byki/byki.html.24. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa, http://www.pbc.rzeszow.pl.25. Skarby Archiwów Polskich, http://archiwa.polska.pl/katalog/index,Skarby_archiwow_pol-

skich,cid,173.htm.26. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. www.wbc.poznan.pl.

przedstawiciele-rodu-jaxa-bykowskich-w-sluzbie-rzeczypospolitej.pdf

Documents

Transcript of przedstawiciele-rodu-jaxa-bykowskich-w-sluzbie-rzeczypospolitej.pdf