PIERRE JOSEPH PHOUDHON (18091865)

Wybr pism Tom I

Wstp Jana Garewicza Dygitalizacja hooltaj

KSIKA i WIEDZA-1974

Tumaczyli: JADWIGA BORNSTEIN, HALINA MOBTIMER, BARBARA SIEROSZEWSKA, BOLESAW WSCIEKLICA

Redaktor ALEKSANDRA BARANOWSKA Redaktor techn. K. Woroniecki

Korektorzy: S. Snopek i Z. KoodziejczykRobotnicza Spdzielnia Wydawnicza PrasaKsikaRuch". Wydawnictwo Ksika i Wiedza". Warszawa, stycze 1974 r. Wyd. I. Nakad 1500 + 260 egz. Obj. ark. wyd. 34,6. Obj. ark. druk. 50,0 (43,0). Papier druk. sat. kl. III, 65 g, 84X108 cm. Oddano do skadania 8.XII.1972 r. Podpisano do druku w grudniu 1973 ir. Druk ukoczono w styczniu 1974 r. Zakady Graficzne Dom Sowa Polskiego". Warszawa, ul. Miedziana 11/13. Zam. 284/73. R-22.

WSTP KOLEJE YCIA P.J. PROUDHONAJakkolwiek oceni si dziaalno Proudhona, o yciu jego na pewno nie da si powiedzie, e toczyo si gadko i spokojnie. Inteligentny, nieprzecitnie uzdolniony, porywajcy pisarz, czowiek obdarzony urokiem i darem jednania sobie ludzi, Proudhon stale by ze wiatem w wojnie, stale z wszystkimi skcony, wcielona opozycja wobec wszystkiego, co uznane, wobec kadego dogmatu. W walkach, jakie toczy, nie chodzio nigdy o zniszczenie osobistych przeciwnikw, o korzyci lub ambicje, stale za o zasady i ich konsekwencje praktyczne. Nalea do ludzi, ktrzy zawsze id pod prd i czyni to w sposb prowokacyjny. Epatowa klerykaw, czynic z Mojesza obroc rwnoci, i ateistw, powoujc si na Pismo wite. Stypendium przyznane przez uniwersytet w Besancon nie tylko wykorzysta dla napisania rozprawy o tosamoci wasnoci i kradziey, ale na domiar zego zadedykowa j czcigodnym akademikom, wyraajc nadziej, e stan si na rwni z nim heroldami i propagatorami rwnoci. Odegna si od rewolucji lutowej w chwili powszechnego entuzjazmu i sam jeden wystpi w Izbie Deputowanych w obronie pokonanych robotnikw w dniach czerwcowych. W momencie gdy caa Francja solidaryzowaa si z walk Wochw o zjednoczenie, Proudhon ogasza artykuy kwestionujce jego warto, a w roku 1863 stwierdza, e rozbiory Polski byy aktem

w peni praworzdnym i zgodnym z interesami postpu, by wcielonym zaprzeczeniem. Zwalcza wasno prywatn i wasno wspln, Boga i bezbono, autokratyzm i demokracj, zachowawczo i wywrotowo. Paci za swoje pogldy ndz, wizieniem i wygnaniem, a mimo to pomawiano go o oportunizm. Celestyn Bougle, wielki znawca socjalizmu, nazwa go Proteuszem; i rzeczywicie myl jego skrzy si i mieni wszystkimi barwami, wprawiajc w zakopotanie interpretatorw, zarazem jednak sprawiajc, e jako jeden z nielicznych socjalistw dziewitnastowiecznych interesuje wci jeszcze nie tylko badaczy i dziaa na wyobrani ludzi naszej epoki jego portrety na zbuntowanej Sorbonie w maju 1968 roku s tego wymownym dowodem. Zajmowa si wszystkimi formami ycia spoecznego i wypowiada we wszystkich dziedzinach nauk spoecznych. Filozofia, najszerzej pojta socjologia, ekonomia, lingwistyka, religioznawstwo, politologia wszystko miecio si w obrbie jego zainteresowa. 26 tomw, cznie okoo 7000 stron obejmuje zbiorowe wydanie jego pism z roku 1868. Do tego dochodzi 14 tomw korespondencji, bynajmniej nie kompletnej, zapocztkowana dopiero edycja notatek, kilkadziesit zeszytw dziennikw lektury. Jeli uwzgldni, e do czterdziestego niemal roku ycia pracowa ponadto zawodowo jako drukarz i prokurent handlowy, a w pniejszym okresie kilka lat spdzi w wizieniu, podziw ogarnia wobec tego ogromu pracy. Myli przez niego wypowiadane odznaczay si przy tym du oryginalnoci i podnoci, nawet jeli poprawno

rozumowania niejedno pozostawiaa do yczenia, wypowiadane za byway w formie tak byskotliwej, e susznie zalicza si go dzi nie tylko do mylicieli, ale i do wybitnych pisarzy. Proudhon cae ycie by postaci kontrowersyjn, pozosta ni te po mierci. Doczeka si interpretacji zupenie przeciwstawnych i ocen, ktre rniy si kracowo. Systematyczny wykad jego pogldw nastrcza ogromne trudnoci i zawsze obarczony jest subiektywizmem: kiedy ma si do czynienia z tezami sprzecznymi, nieuniknione jest eksponowanie pewnych dzie, pewnych wypowiedzi z niekorzyci dla innych. Prezentujc pogldy Proudhona bdziemy si zatem starali wyjani przede wszystkim, jakie przesanki legy u podstaw tych sprzecznoci wewntrznych i w jakim sensie dzieo Proudhona stanowi mimo wszystkich niekonsekwencji jednolit cao. I. FILIUS FABRI Pierwsze dziesiciolecie rzdw Ludwika Filipa naley do najpodniejszych okresw w dziejach francuskiego pimiennictwa. Nieograniczona swoboda wypowiedzi przyniosa powd pism, w ktrych wyraano stosunek do przeszoci, opisywano i oceniano teraniejszo i tworzono niezliczone wizje przyszoci, rysujcej si niezalenie od rnicy uj z reguy niemal w wietlanych barwach. Przewrotu dokonanego nie kwestionowano, dano natomiast nieraz doprowadzenia go do koca, lecz zawart w tych daniach grob dla istniejcego ustroju uwiadomi miao dopiero Stowarzysze-

nie Pr Roku. W powieci francuskiej otwiera ten okres Czerwone i czarne, a zamyka go Wdrowny czeladnik. Nieprzypadkowo wymieniamy te ksiki, przybliaj one bowiem ogromnie posta Proudhona. Jego dziecistwo jest, jak zobaczymy, poniekd modoci Juliana Sorel, dojrzao za zdobywa w warunkach przypominajcych losy bohatera George Sand. Proudhon to Julian, ktrego ambicj staje si podniesienie do wasnego poziomu wszystkich wyzutych z wasnoci. Zrodzony i wychowany wrd klasy robotniczej napisze w podaniu o stypendium przynaleny do niej wci jeszcze, teraz i na zawsze, sercem, umysem, obyczajami, a nade wszystko wsplnot interesw i de, kandydat, jeli uzyska Wasze gosy, dozna, nie wtpcie, Panowie, o tym, najwikszej radoci, o ile w jego osobie uwag Wasz przykuje ta interesujca cz spoeczestwa, ktr tak piknie zdobi miano robotnikw; o ile uznacie, e godzien jest by wrd Was jej pierwszym przedstawicielem; o ile bdzie mg odtd pracowa w dziedzinie filozofii i nauki bez wytchnienia, ca si woli i ca potg umysu nad zupenym wyzwoleniem swych braci i towarzyszy". Dwch rwienikw, Weitling w Niemczech i Proudhon we Francji, otwiera niemal rwnoczenie now kart w dziejach myli socjalistycznej. Poprzedni teoretycy wystpujcy w imieniu klas najliczniejszych i najbiedniejszych" znali ich pooenie i denia tylko z zewntrznej obserwacji. Saint-Simon by arystokrat z krwi i koci, Fourier synem bogatego kupca, Owen Fabrykantem, Sismondi synem pastora; z mieszcza-

skich lub inteligenckich rodowisk wywodzili si przywdcy saitsimonistyczni i fourieryci, a nawet wczeni komunici francuscy; do wyjtkw naleeli tu Leroux i Cabet, ale Cabet zdoby wyksztacenie i wybi si ju jako adwokat. Teraz w roli teoretykw proletariatu wystpili ludzie, ktrzy jego sytuacj, myli i odczucia znali z wasnego dowiadczenia. Podkrelajc ten fakt Marks stwierdza: Proudhon nie tylko pisze w interesie proletariuszy; sam on jest proletariuszem, sam on jest ouvrier. Dzieo jego to naukowy manifest proletariatu francuskiego". Pojawienie si w samym proletariacie ludzi o ambicjach teoretycznych byo wakim wiadectwem przemian zachodzcych w jego wiadomoci, tak jak wiadectwem rosncego spoecznego zainteresowania klas robotnicz jest pojawienie si robotniczego bohatera w powieci. Warto te doda, e zainteresowania teoretyczne szy u Proudhona i Weitlinga w parze z dum z wasnego pochodzenia. Oto czym jest szlachectwo rodu pisa Proudhon wspominajc swoj rodzin. To ja jestem szlachcicem, ja wanie". Potomek wolnych, jak to z naciskiem podkrela, chopw, nie zamierza czu si mniej wolny jako proletariusz. Proudhon pochodzi z pogranicza Szwajcarii, z rejonu, ktry do Francji nalea dopiero od 130 lat, gdzie obok panujcej kultury katolicko-romaskiej zaznaczay si wpywy kultury germaskiej i protestantyzmu, przenikajce z ssiedniej Szwajcarii i z Alzacji. By moe, krzyowaniu si tych wpyww przypisa naley du prno intelektualnego rodowiska: z Besancon, stolicy prowincji, i jego okolic wyszli w stosunkowo

krtkim czasie ludzie tej miary co Wiktor Hugo, Karol Nodier, w ktrego salonie ogniskowali si romantycy francuscy, przywdca fourierystw Considerant, filozof Jouffroy, gwny obok Cousina rzecznik eklektyzmu, wczeniej za sam Fourier. Piotr Jzef Proudhon urodzi si na przedmieciu Besancon 15 stycznia 1809 roku. Rodzice jego pochodzili ze wsi, sami jednak byli ju robotnikami. Pracowali w browarze do chwili, gdy spon podczas dziaa wojennych w roku 1814 ojciec jako bednarz, matka jako posugaczka. Odtd podstaw utrzymania rodziny miao by warzenie domowym sposobem piwa, przemys niepopatny, zwaszcza e ojciec Proudhona mia jako kupiec obyczaje raczej osobliwe: odmawia z zasady sprzedawania swego towaru kobietom, cen za wyznacza w ten sposb, e do kosztw poniesionych dorzuca niewielk kwot jako wynagrodzenie za wasn prac. Godu w domu nie byo, lecz stay niedostatek, szczeglnie dokuczliwy, od kiedy Proudhon znalaz si wrd zamoniejszych kolegw. Tradycje patriarchalnego chopstwa byy w rodzinie bardzo jeszcze ywe. Wspominano przodkw, zwaszcza dziada ze strony matki, byego onierza w wojnie siedmioletniej, ktry bronic praw chopskich przed dziedzicem zabi kiedy zbyt gorliwego lenika. Kultywowano wizy rodzinne, szczeglnie silne midzy synem i matk, kobiet rozumn o duym poczuciu godnoci. Tradycje te ulegy niewtpliwie jeszcze wzmocnieniu podczas kilkuletniego pobytu Proudhona na wsi, gdzie oddawa si zajciu wedug okrelenia samego

Proudhona szczeglnie sprzyjajcemu kontemplacji, a zarazem rozwijajcemu zmys realizmu, mianowicie pasaniu krw. Mia lat 11, kiedy udao si uzyska dla niego stypendium w gimnazjum pastwowym. By rok 1820; zabjstwo nastpcy tronu pocigno za sob zmian gabinetu i gwatowny zwrot w prawo. Oklnik ministerialny gosi, e podstaw wychowania w kolegium s: religia, monarchia, praworzdno i Karta". Dyrektorem gimnazjum by ksidz (biskup Frayssinous, ktry zosta niebawem kuratorem wszystkich uniwersytetw, a zarazem ministrem wyzna); przed przyjciem Proudhona do szkoy upewni si on, czy ojciec ucznia nie by kiedykolwiek jakobinem na szczcie by na to za mody". Zwolnienie z opat szkolnych otwierao przed Proudhonem szans niewspmiern do sytuacji rodzinnej, ale rwnoczenie pobyt w gimnazjum naraa go na nieustanne upokorzenia. Pierwszym uczuciem, ktre wpoi mi widok mojej wzgldnej niszoci, by wstyd. Czerwieniem si z powodu ubstwa, jak gdyby byo kar. Niejasno odczuwaem prawd sw starej kobiety, e bieda to nie grzech, lecz co gorszego, e nas ponia, upadla i sprawia, i stopniowo stajemy si jej godni". Konieczno pozostawiania przy drzwiach szkoy sabotw i wkraczanie bez butw do klasy, brak kapelusza, brak podrcznikw, do czego nie mg si przyzna, godzc si raczej na kary za ich gubienie", wszystko to stwarzao sytuacj, w ktrej mona byo tylko albo godzi si na upokorzenie, albo jak Julian Sorel broni si przed nim poczuciem wasnej wartoci. Proudhon, wsparty przez

matk, potrafi si zdoby na dum. Przez kilka lat, przepisujc zadane lekcje z ksiek kolegw, zdobywa nagrody, doznajc jednak nawet przy tej okazji upokorze, wybierano bowiem dla niego zawsze ksiki majce umocni jego wiar, gdy tymczasem koledzy dostawali dziea historyczne i literackie. Jak bardzo sta na stray swej godnoci, wiadczy anegdota powtrzona przez Sainte-Beuve'a: Proudhon korzysta z biblioteki miejskiej czytajc wszystko, co mu wpado w rce. Kiedy bibliotekarz zapyta artobliwie, po co mu tyle ksiek. Trzynastolatek spojrza na niego spode ba i warkn w odpowiedzi: nie paska sprawa . 6 lat trwaa nauka Proudhona w kolegium besancoskim. Zakoczya si przed matur, kiedy przegrany proces zrujnowa ostatecznie rodzin i trzeba byo i do pracy. Jako zawd wybra drukarstwo, zajcie umoliwiajce kontakt z ksik. Z autobiografii wida, e miejsce zatrudnienia zmienia wielokrotnie. W przedsibiorstwach, w ktrych pracowa przede wszystkim w charakterze korektora, drukowano przewanie dziea treci religijnej. Proudhonowi praca ta daa wyjtkowo dobr znajomo caego Pisma witego; rozwin te sw znajomo aciny, i to do tego itopnia, e mg pisa w tym jzyku tak jak po franCUlku; wreszcie dla lepszego zrozumienia tekstw, I ktrymi mia do czynienia, nauczy si okoo roku 1830 hebrajskiego. W Besancon, w drukarni Gnuthierw z nazwiskiem tym jeszcze si spotkamy - bra te udzia w pracy nad edycj Nowego wiata industrialnego. Wpyw Fouriera, z ktrego w owym czasie czsto dworowa sobie, mia si okaza silniejszy,

ni mona byo wwczas przypuszcza. W teje drukarni nawiza te Proudhon pierwsz przyja na podou wsplnych zainteresowa. Mody lingwista, Gustaw Fallot, wydawa u Gauthierw po acinie ywoty witych z komentarzem. Korektor, zamiast ograniczy si do sprawdzenia druku z rkopisem, poczyni na marginesie, rwnie po acinie, uwagi na temat szeregu zwrotw jzykowych autora, proponujc na ich miejsce inn wersj. Kiedy Fallot dowiedzia si, e adnotacje te pochodz od jednego z robotnikw drukarni (korektor nie by wwczas pracownikiem umysowym), zdumiony jego wiedz zawar z nim przyja. Przetrwaa ona a do mierci Fallota w roku 1836. Fallot wanie, ktry po rewolucji lipcowej uda si do Parya (pniej zosta tam bibliotekarzem Instytutu Francuskiego i sekretarzem komisji przygotowujcej pod prezydencj Guizota wydanie dokumentw z dziejw Francji), skoni Proudhona do prby zmiany zawodu. Na jego zaproszenie i koszt Proudhon przyby do stolicy, by razem z przyjacielem prowadzi studia jzykoznawcze. By to jednak rok cholery. Fallot zachorowa. Pielgnowany przez Proudhona powrci wprawdzie do zdrowia, lecz rodki pienine zostay wyczerpane. Nie znajdujc w Paryu pracy w drukarstwie, Proudhon zdecydowa si na wyjazd. Dorywczo udao mu si zdoby prac w Lyonie, Marsylii i Draguignan, wreszcie jednak powrci do Besancon. Z tej wdrwki pochodzi anegdota opisana przez Proudhona w dziele O sprawiedliwoci w rewolucji i Kociele, ktra charakteryzuje now sytuacj we

Francji. Proudhon przywdrowa do Tulonu majc w kieszeni 3,5 franka. Pracy nie znalaz. W tym pooeniu, jak pisze, przysza mi pewna myl do gowy, prawdziwe natchnienie przez epok: podczas gdy w Paryu robotnicy bez pracy zaatakowali rzd , ja ze swej strony zdecydowaem si zwrci do wadz urzdowo". Uda si zatem do mera, okaza paszport i owiadczy, i zgodnie z owiadczeniem komisarza policji, z ktrego rk dokument ten otrzyma, uprawnia go on w razie potrzeby do uzyskania pomocy i opieki od wszystkich francuskich wadz cywilnych i wojskowych. Skoro za nie moe otrzyma pracy, a prawo karze kradzie i ebranin, przeto w imi praw przysugujcych mu na mocy posiadanego paszportu stawia si do dyspozycji" mera, czyli da od niego zatrudnienia w swym zawodzie. W tej bufonadzie brzmi ju gos nowych czasw. Mer, wzbogacony adwokat, jeden z owych arywistw monarchii lipcowej, opisywanych przez Balzaka, nie da si jednak stropi: Paska reklamacja jest nader osobliwa i le pan interpretuje swj paszport" brzmiaa jego odpowied. Oznacza on, e gdyby pana kto napad, gdyby pana kto okrad, wadza popieszyaby panu z pomoc nic wicej". Lekcja bya pouczajca, Proudhon nie omieszka z niej skorzysta. Najblisze lata po powrocie do Besancon byy jednym , nielicznych okresw wzgldnego dobrobytu w jego yciu. Oprcz pracy w zawodzie, ktr w rodzinnych okolicach znalaz bez trudu, czekaa na niego oferta bardzo ncca: Just Muiron zaproponowa mu kiero-

wanie pismem l'Impartial", ktre w Besancon gosio, nader zreszt ostronie, ideay fourierystw. Warunkiem bya jednak powcigliwo w wypowiedziach, ale na to Proudhon adn miar przysta nie chcia. Tote wsppraca zakoczya si po napisaniu przez niego pierwszego artykuu: Proudhon nie mg poj, czemu przed zoeniem ma on uzyska akceptacj prefekta. Powrci do drukarstwa, ktre jak pisze odrywajc mnie od lektur pozostawia mi pen i cakowit swobod umysu w celu medytacji". W dalszym cigu sta lektur Proudhona byy w owych czasach pisma religijne: siedmiotomowy dykcjonarz teologiczny ksidza Bergier, osiemnastowiecznego teologa, ktry wsppracowa z Encyklopedi, a rwnoczenie odrzuca prymat rozumu i gosi, e jeli stworzenie wiata jest rzecz tajemnicz, jego niestworzenie byoby nie mniej tajemnicze, a filozofi potpia jako sztuk gubienia wiary"; oraz Biblia, cilej: jego Biblia", przez niego samego przygotowana do druku i opatrzona wstpami wybranymi z pism Ojcw Kocioa. Proudhon pracowa nad ni z zapaem; wierno francuskiego przekadu sprawdza nie tylko z Wulgat, lecz take z hebrajskim oryginaem. Przy tej okazji odkry, e w dekalogu, gdzie w przyjtej powszechnie wersji widnieje przykazanie nie kradnij", hebrajski orygina posuguje si zwrotem, ktry, wedug niego, znaczy: nie odkadaj niczego na bok dla siebie", innymi sowy, niczego sobie nie przywaszczaj". W roku 1836 Proudhon przesta by pracownikiem najemnym i zosta patronem". Zakupi do spki niewielk drukarni, sam jej zreszt nie prowadzc. Dziki

temu przedsiwziciu, ktre okazao si nb. kiepskim interesem, mg po raz pierwszy wystpi jako autor. Do drukowanej u siebie ksiki tego ksidza Bergier pt. Prymitywne elementy jzyka doda mianowicie, bez podania autora, w formie aneksu wasn prac pt. Prba gramatyki oglnej. Rok 1837, w ktrym si ukazaa, jest dat narodzin Proudhona-pisarza. II. STYPENDYSTA IM. SUARDA Prba gramatyki oglnej podejmowaa pytania, nad ktrymi Proudhon pracowa wsplnie z Fallotem w Paryu. Badanie jzyka, a cilej jego form najpierwotniejszych, miao dostarczy klucza do zrozumienia adu wiata. Zarazem, poniewa wszelkie idee musz znale wyraz w sowach, poznanie rde jzyka miao by rwnoznaczne z poznaniem zasad wszelkiej wiedzy. Uwane studium Biblii w jej pierwotnej, hebrajskiej wersji miao dostarczy pod tym wzgldem bezcennych informacji. Gramatycy twierdz np., e u podstaw wszelkiej mowy ley czasownik by". Odpowiada temu przekonanie, e abstrakcyjny byt, rwny samemu sobie, leg u podstaw wszystkiego, co istnieje. Jam jest, ktrym jest" gosi potoczna wersja Pisma witego. Ale jzyk hebrajski nie zna w ogle sowa by"; zamiast niego wystpowa w nim czasownik, ktry naleaoby odda jako stawa si", y", dziaa". Bg przemawia do patriarchw nie jako byt, lecz jako sia twrcza. Bynonimem tej siy byo dla niego ja". A kiedy prowadzi rozmowy ze swymi kreaturami, mia przed sob Btale istoty stworzone na obraz i podobiestwo wasne,

manifestujce si nie w tym, e s", lecz e yj", dziaaj". W Prbie gramatyki oglnej myli te ledwie si zarysoway, niemniej jednak ju tu wskazany jest kierunek, w ktrym pjd w przyszoci poszukiwania Proudhona. Tymczasem pojawia si moliwo podjcia studiw. Po mierci pani Suard, wdowy po literacie i wieloletnim sekretarzu Akademii Francuskiej, ktry pochodzi z Besancon, ufundowane zostao stypendium dla modych mieszkacw Franche-Comte, ktrzy zamierzali powici si literaturze lub nauce, przyznawane przez senat akademicki na okres trzyletni w wysokoci 1500 fr. rocznie. Stypendystw, z ktrych pierwszym by Fallot, obowizywa pobyt w Paryu i okresowe pisemne sprawozdania z postpu prac. Zanim Proudhon zoy podanie, odwiedzi ponownie stolic. Wrci z niej rozczarowany, pobyt na prowincji wyranie bardziej mu odpowiada. Protektorom namawiajcym go do studiowania prawa lub medycyny w Paryu odpowiada, e zamierza pracowa w Besancon nad dzieem filozoficznym, powiconym rewolucji, ktre bdzie wstpem do rozwaa nad histori powszechn. O zgoszeniu podania o stypendium zadecydoway okolicznoci zewntrzne. Wsplnik kierujcy drukarni popeni samobjstwo. Analiza ksig handlowych wykazaa deficyt tak powany, e naleao si zdecydowa na likwidacj przedsibiorstwa lub bankructwo. Czym byo dla kupca to ostatnie, mona wyczyta w Cezarze Birotteau. Stopniowa likwidacja zaleaa jednak od zdobycia jakiego rda dochodw. Ten wzgld zadecydo-

wa o formalnym zgoszeniu przez Proudhona swej kandydatury. Zacytowalimy ju deklaracj, jak zakoczy swoje podanie. By to akt duej odwagi, biorc pod uwag wpyw si konserwatywno-klerykalnych w komisji decydujcej o przyznaniu stypendium, a jego odmowa oznaczaa powrt, prawdopodobnie na zawsze, do kondycji robotnika. Protektor Proudhona, sekretarz senatu Perennes, zdoa go ostatecznie skoni do skrelenia tych zda, ktre brzmiay jak wyzwanie. Mimo to kandydatura Proudhona przesza ze znacznymi oporami: za gosowao 19, przeciw niej 14 czonkw komisji. Ostatecznie stypendium zostao wic przyznane. Pod koniec roku 1838 Proudhon wyjecha do Parya. Sytuacja jego w stolicy nie przedstawiaa si bynajmniej w jasnych barwach. Stypendium byo obcione spat dugw, Proudhon pomaga ponadto rodzicom, w rezultacie y w ndzy. Bd mia 250 fr. na przeycie od 20 marca do 20 wrzenia pisa do przyjaciela ...czasem idc mostem spogldam na Sekwan, kiedy indziej myl o kradziey. Poczucie ndzy jest u mnie tak silne, e gdybym jutro znalaz majtek, koszmar, ktry mnie przeladuje, zniknby nie wczeniej ni za dwa lata". Pooenie materialne byo prawdopodobnie jednym z powodw decydujcych o tym, e Proudhon nie nawiza w Paryu niemal adnych przyjani. W Besancon blisze stosunki duchowe czyy go z trzema tylko ludmi. Jednym by Fallot, drugim Alzatczyk Bergmann, niebawem profesor literatur obcych w Strasburgu, trzecim niedoszy pastor kalwiski, Ackermann,

ktry przenis si potem na stae do Berlina. czyy ich zainteresowania jzykoznawcze. Ponadto wszyscy wczeni przyjaciele Proudhona mieli jaki zwizek z kultur germask rzecz godna podkrelenia, mona bowiem przyj ze znacznym prawdopodobiestwem, e dziki nim najgoniejsze przynajmniej niemieckie nazwiska i prdy mylowe nie byy mu cakiem obce. Pniejsze zainteresowanie Kantem, Hegler, Straussem i Feuerbachem nie zrodzio si dopiero pod wpywem emigrantw niemieckich, z ktrymi zetkn si w poowie lat 40-ych korzenie jego sigay okresu znacznie wczeniejszego. Zgodnie z wymogami stypendium Proudhon uczszcza na wykady w College de France i na Sorbonie. Pary intelektualny w dalszym cigu nie robi na nim wielkiego wraenia. Z krajanami Jouffroyem i Drozem bliszych stosunkw nie nawiza; o Michelecie, ktry obj wanie wykady w College de France i cieszy si wyjtkow popularnoci, wyraa si z niechci; Lamennais'go, ktry od kilku lat bulwersowa Francj swym zerwaniem z kocioem, nazywa wprost jednym z biczw boych zesanych na kraj. Nie wida, by ktokolwiek z wykadowcw lub wczesnych paryskich autorytetw intelektualnych zrobi na nim silniejsze wraenie. Pracowa samotnie. Przede wszystkim przerobi rozpraw o gramatyce oglnej i przedstawi j do nagrody Volneya, z nie najlepszym zreszt skutkiem, bo przyznano mu tylko wyrnienie. Nastpna praca zwizana bya z dorocznym konkursem rozpisywanym przez Akademi w Besancon. Konkursy te miay z reguy tematyk spoeczn. W poprzednim roku

pytanie dotyczyo rosncej liczby samobjstw, ich przyczyn i rodkw przeciwdziaania. W roku 1839 problem brzmia: Poytki pynce ze witowania niedzieli z punktu widzenia higieny, moralnoci, stosunkw rodzinnych i obywatelskich". Zamiast sprawozdania z postpu swych prac Proudhon nadesa na konkurs rozpraw zatytuowan O witowaniu niedzieli. Zagadnienie to miao sw tradycj w literaturze socjalistycznej. Podejmowa je m. in. Owen w Nowym pogldzie na spoeczestwo oraz Sismondi w Nowych zasadach ekonomii. Czy Proudhon zna wwczas te dziea, trudno orzec, w kadym razie do zagadnienia podszed z zupenie innej strony. Obowizkowy dzie wypoczynku obchodzi go ze wzgldu na jego konsekwencje spoeczne, nie chodzio mu jednak o wpyw, jaki wywiera na stan fizyczny mas, na ich zdrowie i zdolno do pracy, lecz o moralny aspekt zagadnienia. Znowu sign do Biblii. Czym kierowa si Mojesz wczajc do dekalogu nakaz witowania dnia witego? Proudhon w odpowiedzi nawiza do swych rozwaa w Prbie gramatyki oglnej. Jeli czowiek ma si rni od zwierzcia, jeli praca jego ma by dziaalnoci twrcz, a nie tylko bezmylnym spenianiem narzuconych z zewntrz czynnoci, niezbdne jest po temu ycie wewntrzne. Warunkiem za tego jest dzie wypoczynku, dzie, w ktrym czowiek ma czas zastanowi si nad sob. W tym sensie staje si on gwarancj rwnoci, ktra u ludzi nie polega na tym, e wszyscy s tacy sami, lecz e wszyscy dziaaj jako ludzie, to znaczy jako istoty podobne Bogu, rozumne i wolne.

O ile ju w Prbie gramatyki zawarty by wtek personalistyczny, o tyle teraz wtek ten nabiera zabarwienia spoecznie radykalnego. Jeli tam akcentowane byo boskie ja", to teraz okazywao si, e owo ja" przysuguje kademu czowiekowi bez rnicy i odebranie go komukolwiek godzi w ad wiata. W ten sposb prawodawca Zakonu stawa si rzecznikiem rwnoci. Odwoywanie si do autorytetu Ewangelii celem uzasadnienia ideau rwnoci naleao do elaznego repertuaru ideologii plebejskich i rozpowszechnione byo take we wczesnym socjalizmie. Osobliwo Proudhona polega jednak na powoaniu si na Stary Testament. Mona te postawi pytanie, czy odwoywa si do niego jako do rda objawionego, czy te jako do pierwszego wiadectwa ludzkiej refleksji nad wiatem. W wietle pniejszych rozwaa nad epokami rozwoju ludzkoci, do ktrych jeszcze powrcimy, druga interpretacja wydaje si bardziej prawdopodobna. Jedno w kadym razie wtpliwoci nie ulega: katolicka wykadnia Pisma zostaa ju przez Proudhona odrzucona. Rwnoczenie Proudhon sformuowa swj program spoeczny: Znale taki stan rwnoci spoecznej, ktry nie byby ani wsplnot, ani despotyzmem, ani rozdrobnieniem, ani anarchi, lecz wolnoci w ramach adu i niepodlegoci w jednoci"17. Uzasadnienie tego ideau oraz poszukiwanie warunkw, w ktrych stan ten bdzie urzeczywistniony, wypeni odtd wszystkie jego pisma. Nadsyajc rozpraw na konkurs Proudhon wyda j rwnoczenie drukiem. Czytelnicy byli zdezorientowani. Naczelny organ liberaw Le National" uzna j

za prac kryptojezuick; rwnoczenie kuria w Besancon wymoga zakaz sprzeday. Sd konkursowy, postawiony w kopotliwej sytuacji, wybrn z niej wyrokiem salomonowym: przyzna Proudhonowi za rozpraw brzowy medal, wyrni j wic, a zarazem do pewnego stopnia zdyskwalifikowa. Bya to postawa przezorna, kolejny bowiem tekst mia wywoa skandal. Tematem konkursu na rok nastpny byy konsekwencje moralne i ekonomiczne wynikajce z rwnego prawa dzieci do spucizny po ojcu. Prawo to, wprowadzone przez Kodeks Napoleona, byo przedmiotem atakw z dwch stron. Krytycy z pozycji ancien regime'u podwaali zasad rwnoci dziedziczenia, sprzeczn z zasad majoratu obowizujc w ustroju feudalnym i przyjt rwnie w odniesieniu do dbr ziemskich i zwizanych z nimi tytuw przez prawo angielskie. Z krgw socjalistycznych natomiast wychodzia krytyka samej zasady dziedziczenia jako podstawy wszelkich przywilejw spoecznych . Proudhon przenis pytanie na inn paszczyzn: Skoro prawo mogo na mocy przepisu przyzna dziedzictwo pospou wszystkim dzieciom jednego ojca, czy nie moe zatem przyzna go na rwni wszystkim jego wnukom i dalszym potomkom? Skoro prawo nie uznaje ju modszych synw" w rodzinie, czy nie mogoby za pomoc przepisw o dziedziczeniu sprawi, by nie byo ich take w ramach szczepu, plemienia, narodu? Czy mona na mocy przepisw o sukcesji zachowa rwno midzy obywatelami, tak jak zachowuje si j midzy kuzynami i brami? Jednym sowem, czy zasada dziedziczenia moe sta si zasad rwnoci?" Na pytania

te miaa odpowiedzie najgoniejsza ksika Proudhona pt. Co to jest wasno, czyli rozwaania nad zasad prawa i rzdu. Nie bdziemy w tym miejscu omawiali jej duej, wskaemy tylko na pewne cechy. Podtytu Pierwszy memoria wskazywa, e Proudhon nie uwaa zagadnienia za rozwizane definitywnie. Praca miaa przede wszystkim charakter krytyczny, chodzio w niej nie o konstruktywne rozwizania, ale o podwaenie zakorzenionych pogldw na wasno, wykazanie jej bezzasadnoci i przygotowanie w ten sposb gruntu pod rozwaania nad przyszoci spoeczestwa. Dopiero w ostatnim rozdziale pojawia si wic zarys wasnej wizji przyszoci, utrzymany zreszt w kategoriach tak oglnych, e umoliwia nader rnorodne interpretacje. W przeciwiestwie do tak czstych w myli komunistycznej owego okresu rozwaa, jakie byy faktyczne rda nierwnoci i wasnoci, Proudhona pytanie, quid facti, w odniesieniu do wasnoci nie interesowao zupenie. Jedynym przedmiotem jego rozwaa o wasnoci jest pytanie, quid iuris; analizowa nie rda, lecz sposoby uzasadniania wasnoci. Proudhona krytyka wasnoci bya wic przede wszystkim krytyk teorii wasnoci. Dopiero wykazanie, e nie ma dla wasnoci racjonalnego uzasadnienia, otwierao, zdaniem Proudhona, drog do rozwaa, czym mona i naley j zastpi. Powrcimy jeszcze zarwno do treci tej pracy, jak i do jej oceny przez Marksa. Chwilowo zwrmy uwag na pewn zbieno zastosowanych przez obu metod. Marks doszed mianowicie do wniosku, e w dzieach

klasykw ekonomii kryje si ju implicite w nich zawarte wyjanienie praw rzdzcych spoeczestwem kapitalistycznym, a na przeszkodzie ich ujawnieniu stoi w pierwszym rzdzie niewaciwe sformuowanie pyta pod adresem nagromadzonego materiau. Wskazywa on wielokrotnie, e klasycy zwaszcza Ricardo i ricardiascy socjalici byli o krok od odpowiedzi na pytanie o mechanizm wartoci. Jego krytyka dotychczasowej ekonomii politycznej nie oznaczaa jej odrzucenia, lecz odczytanie jej na nowo. Podobnie byo z Proudhonem. Metoda przyjta w Co to jest wasno? polegaa na wykazaniu, e obrocy wasnoci nie wycigaj do koca wnioskw z wasnych rozwaa. Wszystkie przesanki, na jakich opiera si obrona wasnoci prawo natury, rwno wobec prawa jako podstawa umowy, praca jako rdo wszelkich dbr itd. koliduj, jeli rozumowanie zostaje przeprowadzone poprawnie, z ostatecznym wnioskiem, jaki si z nich wyciga w postaci prawa wasnoci, tj. prawa do wycznego posiadania i korzystania z dbr w dowolny sposb, a do ich zniszczenia, przy rwnoczesnym wykluczeniu od udziau w nich pozostaych ludzi. Wystarczy zatem przemyle argumenty obrocw wasnoci, by doj do wniosku, e jest ona niemoliwa", czyli nie posiada uzasadnienia. W przeciwiestwie do poprzednich dzie Proudhona, ta praca natychmiast zdobya rozgos. Autor zrobi zreszt wszystko, by sd konkursowy nie mg przej nad ni do porzdku dziennego. W tym celu zadedykowa j Akademii. Memoria ten o wasnoci Waszych jest myli owocem" pisa. Jeli na zawsze uni-

cestwiem wasno, Wam to, Panowie, przypada caa chwaa. Waszej pomocy i inspiracji to zawdziczam". Rwnoczenie deklarowa swj stosunek do ideaw wyznawanych przez czonkw Akademii: Czemu nie miabym si przyzna, Panowie? Ubiegaem si o Wasze gosy i staraem o godno Waszego stypendysty z nienawici do wszystkiego, co istnieje, i w zamiarach niszczycielskich... Odkrycie prawdy ostudzio krew moj bardziej, ni j wzburzya wiadomo ucisku; najcenniejszym za owocem, jaki chciabym, aby przynis ten memoria, byoby wpojenie mym czytelnikom tego spokoju duchowego, ktry przynosi jasne dostrzeenie za i jego przyczyn, a ktrego sia wiksza jest ni namitno i entuzjazm. Moja nienawi do przywileju i autorytetu czowieka bya bez granic... teraz mog ju tylko gardzi i czu lito; aby przesta nienawidzi, wystarczyo mi pozna". Zakoczenie dedykacji dopeniao miary: Obycie mogli, Panowie, pragn rwnoci tak, jak ja jej pragn; obycie mogli sta si jej propagatorami i heroldami w imi wiecznego szczcia naszej ojczyzny; obym mg by ostatnim z Waszych stypendystw. Ze wszystkich ycze, jakie umiem wyrazi, to jest Was najgodniejsze i najzaszczytniejsze dla mnie". Czy moga w Besancon nie wybuchn burza? Woano o skandalu, o niewdzicznoci pisa Proudhon do przyjaciela. Jestem potworem, wilkiem, mij". Zdaje si, e reakcja przesza oczekiwania samego autora, ktry sw sytuacj ocenia w zbyt czarnych barwach, twierdzc, e odwrcili si od niego wszyscy przyjaciele i dobroczycy, wydajc go na potpienie.

Tymczasem Akademia ogosia wprawdzie owiadczenie, e nie podziela absolutnie pogldw swego stypendysty opublikowanych bez jej zezwolenia, ale wniosek o pozbawienie go stypendium upad zabrako niezbdnej kwalifikowanej wikszoci gosw. Ale i w Paryu, gdzie dedykacja nie bya znana (Proudhon dopiero w pniejszych wydaniach zamieci j zamiast wstpu), ksika zrobia wraenie. Paryski nakadca by przezorny: zada od autora gwarancji, e sam pokryje koszty druku, przejmujc w razie niepowodzenia cz nakadu, odmwi te zamieszczenia w prasie jakichkolwiek anonsw. Tymczasem koszty druku pokrya sprzeda w cigu pierwszych dwch tygodni, a po miesicu nakad by wyczerpany i przystpiono de reedycji. Ukazaa si ona zreszt w sprzeday z duym opnieniem. Powodem by... kryzys rzdowy; ksigarz nie by pewien, czy nowy minister spraw wewntrznych nie nakae konfiskaty i czy autorowi nie zostanie wytoczona sprawa sdowa. Obawy te nie byy bezpodstawne. Gabinet, na ktrego czele stan marszaek Soult, a w ktrym gwn rol gra Guizot, oznacza uwstecznienie polityki wewntrznej. Rozwaano te rzeczywicie spraw, czy nie wytoczy autorowi Co to jest wasno? procesu o szerzenie idei wywrotowych. Uratowaa go przedoona na yczenie ministra spraw wewntrznych opinia Adolfa Hieronima Blanui, brata synnego rewolucjonisty, jednego z najwikszych wwczas autorytetw francuskich w zakresie ekonomii politycznej. Materialna sytuacja Proudhona pomimo sukcesu ksiki pozostaa bez zmian. Wanie z tego okresu po-

chodzi cytowany ju list do Bergmanna. We wrzeniu 1840 roku, kiedy drugie wydanie, podobno w nakadzie 3500 egzemplarzy , leao ju na skadzie, Proudhon, chcc zobaczy si z Bergmannem przed jego wyjazdem do Strasburga, wybra si z Besancon do Parya piechot (prawie 400 km). Po latach napisze: Wiem, co to ndza. yem w niej". Najgorsze za byo to, e przyszo rysowaa si bardzo niepewnie. Stypendium, nawet kiedy wiadomo ju byo, e nie zostanie cofnite, zapewnione byo tylko do koca roku akademickiego 1840/41. Po tym terminie Proudhon musia albo zarabia ponownie jako robotnik, albo znale inne rda utrzymania. Szukajc ich od pocztku roku 1841, podj si na pewien czas funkcji sekretarza u sdziego, ktry swe ambicje polityczne wiza z opublikowaniem pracy na temat procedury ledczej, inaczej mwic, peni funkcj literackiego murzyna". Kiedy ten sposb zarobkowania zawid, w Besancon za po procesie, o ktrym za chwil, powstaa chwilowo sprzyjajca dla niego sytuacja, stara si przy pomocy przyjaci o posad archiwisty w prefekturze take na prno. Pracy pisarskiej w kadym razie nie przerwa. W roku 1841 i w pocztku roku nastpnego wyda dwa memoriay o wasnoci. Pierwszy mia posta listu do niedawnego obrocy, Adolfa Blanui; drugi, zatytuowany Przestroga dla wacicieli, zaadresowany by do przywdcy fourierystw, Wiktora Consideranta. Punktem wyjcia Listu do pana Blanui byo nastpujce stwierdzenie tego ostatniego: Co si tyczy wasnoci, praktyka jaskrawo dementuje teorie. W rzeczywistoci jest rzecz dowiedzion, e o ile wasno jest bezpra-

wiem w oczach wiadomoci filozoficznej, o tyle w mniemaniu spoecznym rozwija si coraz bardziej". Blanui wnioskowa std, e zawodzi logika, gdy mniemanie powszechne myli si nie moe. Proudhon odpowiada na to, e Blanui bdnie ocenia stan faktyczny. Wasno nie tylko si nie rozwija, lecz przeciwnie, coraz bardziej upada lub raczej podlega przemianie. Aby mie o niej waciwe wyobraenie, naley spojrze na ni z innego punktu widzenia, niejako odwrci lornet. Ta praca utrzymana bya w tonie umiarkowanym, natomiast w nastpnej ponis Proudhona temperament. Wyraajc w zasadzie te same myli co w poprzednich memoriaach, szczeglny nacisk pooy na postulat bezwzgldnej rwnoci. Jest rzecz znamienn dla usposobienia Proudhona, e bya to reakcja na rad Blanuiego, ktry list do niego wystosowany zakoczy sowami: Napisa Pan dwa wspaniae manifesty, drugi bardziej powcigliwy od pierwszego; niech Pan napisze trzeci, bardziej jeszcze umiarkowany ni drugi, a zajmie Pan poczesne miejsce w nauce, w ktrej naczelnym obowizkiem jest spokj i bezstronno". Tym razem wkroczy prokurator. W Besancon, gdzie broszur drukowano, nakad zosta skonfiskowany, w paryskim mieszkaniu Proudhona nastpia rewizja poczona z konfiskat dalszej partii, wreszcie sprawa trafia do sdu. Uprzedzajc oskarenie, Proudhon odwoa si do ministra. Przesa mu wszystkie swoje publikacje zaczajc list bdcy wyznaniem wiary. Przedstawia w nim, wedle wasnego okrelenia, jak mona spoytkowa dla dobra rzdu idee najbardziej

radykalne. Historyk socjalizmu francuskiego dopatrzy si w tym kroku przejawu najbardziej maostkowego oportunizmu". Jest to ocena jawnie niesprawiedliwa, o oportunizmie w potocznym sensie sowa nie moe by mowy. Proudhon by rzeczywicie przewiadczony, e dziaalno jego nie ma charakteru wywrotowego, i do przewrotu si nigdy nie dy (w tej sprawie jasny wyraz jego stanowisku daje zamieszczony w niniejszym tomie list do Marksa, por. s. 185). By jednak take przekonany, e nowe idee zwyciaj, kiedy nadchodzi ich czas, i e najlepsz rzecz, jak moe uczyni rzd w interesie powszechnym, jest pozwoli im swobodnie dojrzewa w wiadomoci ludzkiej. Idee te musz nawizywa do pogldw rozpowszechnionych; w tym te sensie propaguj je i utrwalaj do czasu. Rzd moe wic tylko na tym skorzysta, jeli zamiast przeladowa nowe idee, wyjdzie im naprzeciw. Wywd ten by niewtpliwie obliczony na obron przed zarzutem uprawiania agitacji wywrotowej, nie by jednak zaparciem si wasnych pogldw. Proces zakoczy si pomylnie. Po wygoszeniu przez Proudhona na sali sdowej wielkiego przemwienia, w ktrym wyoy on raz jeszcze swe pogldy, awa przysigych przy aplauzie publicznoci uwolnia go od winy i kary. Uznano, e jest mylicielem, a nie wywrotowcem; ekonomist, a nie anarchist, e zgodnie z okreleniem przewodniczcego sdu, dy do nawrcenia rzdu i posiadaczy", a wobec tego jako czowiek, ktry nie zajmuje si konspiracj", moe czyni, co mu si podoba.

Formalnie nic nie stao wic na przeszkodzie kontynuacji pracy pisarskiej. Lecz rwnoczenie wszystkie stronnictwa patrzyy na Proudhona podejrzliwie: konserwatyci, ktrzy zadenuncj owali go przed wadzami powodujc proces; liberaowie skupieni wok dziennika National", przeciw ktrym obrci si w memoriaach o wasnoci; a take socjalici i komunici wszelkiej odmiany, ktrych skrytykowa zarwno za zasad rwnego podziau, jak za tendencje do hierarchizacji spoeczestwa oraz za program wsplnej wasnoci, ktra w jego mniemaniu oznacza miaa tylko ucisk a rebours. Stein susznie scharakteryzowa jego pooenie piszc: Wreszcie, co si tyczy Proudhona w ruchu socjalistycznym i komunistycznym, to jest on absolutnie samotny". III. BUDOWA SYSTEMU Wszystkie trzy memoriay o wasnoci byy pismami par excellence krytycznymi. Proudhon zdawa sobie spraw, e s to tylko prace wstpne, coraz bardziej te odczuwa potrzeb sformuowania propozycji pozytywnych. Ju w lipcu 1841 roku, a wic niemal natychmiast po publikacji listu do Blanuiego, a na p roku przed ogoszeniem Przestrogi, anonsowa w licie Bergmannowi, e pracuje nad nowym dzieem, w ktrym zamierza wyoy prawa rzdzce spoeczestwem. Ukoczone w nastpnym, wydane za w roku 1843, nosio ono tytu O ustanowieniu adu w spoeczestwie,

czyli zasady organizacji politycznej. Ostatni przymiotnik naleao rozumie w sensie arystotelesowskim; nie chodzio o zasady ustroju pastwowego, lecz o zasady organizacji spoecznej. Trojakiego rodzaju bodce przyczyniy si do powstania tej pracy. Przede wszystkim ch przeciwstawienia si tendencjom do stworzenia nowej encyklopedii w tym sensie, jak rozumieli j saintsimonici i fourieryci. aden czowiek na ziemi pisa Proudhon do Gauthiera 2 maja 1841 roku nie jest w stanie, jak si to przypisuje Saint-Simonowi i Fourierowi, da systemu zoonego ze wszystkich czci, systemu kompletnego, ktry odtd bdzie funkcjonowa samorzutnie. Jest to najgorsze kamstwo, jakie mona rzec ludziom, i dlatego wanie wystpuj tak ostro przeciw fourieryzmowi. Nauka o spoeczestwie jest nieskoczona: aden czowiek jej nie posiada, tak jak nikt nie zna medycyny, fizyki ani caej matematyki. Moemy natomiast odkry jej zasady, potem elementy, potem pozna jak jej cz, ktra stale bdzie si powikszaa. Ot to, co ja teraz robi, jest okreleniem elementw nauki polityki i prawa". Bodcem drugim by niewtpliwie Kurs filozofii pozytywnej Comte'a, ktrej ostatni tom ukaza si w roku 1842. Proudhon wymienia Comte'a; zapoyczy od niego niewtpliwie podzia dziejw ludzkoci na trzy epoki, co najwaniejsze za, oglna tendencja omawianej pracy pokrywa si z deniami Comte'a. O ustanowieniu adu miao by metodologicznym wstpem do caej nauki o spoeczestwie, miao ustali jej przesanki i metody.

Najwaniejszy chyba jednak bodziec przyszed z trzeciej strony. Trudno dokadnie ustali, kiedy Proudhon zainteresowa si po raz pierwszy bliej filozofi niemieck. Gurvitch wysuwa sugesti, e nastpio to ju podczas studiw, e Proudhon sucha wwczas w College de France wykadw, jakie na jej temat prowadzi emigrant niemiecki, ucze Krausego, Ahrens. Jest to teza nie udowodniona, cho prawdopodobna. Warto przypomnie, e w latach trzydziestych filozofia niemiecka, w szczeglnoci Hegel, budzia we Francji, gwnie pod wpywem Cousina, coraz wiksze zainteresowanie. Poczynajc od roku 1832 Revue Encyclopediue", kierowana przez Leroux, informowaa swych czytelnikw o wielkiej edycji spucizny heglowskiej przez Gansa, Micheleta, Marheineckego i innych uczniw; w roku 1835 Jzef Willm, profesor w Strasburgu, ogosi cykl artykuw o Heglu, zebranych nastpnie w broszur. W nastpnym roku Barchou de Penhoen wyda drugi tom swej Historii fiozofii niemieckiej, gdzie Heglowi powicono ponad 120 stron. Tissot, z ktrym Proudhon pozostawa w listownym kontakcie, przetumaczy na francuski Krytyk czystego rozumu Kanta, a w roku 1840 zacz si ukazywa przekad Estetyki Hegla. Co do Hegla, wiadomo na pewno, e Proudhon zna go tylko z drugiej rki, chocia o triadzie heglowskiej wspomina ju w Co to jest wasno? Natomiast Krytyk czystego rozumu czyta niewtpliwie we francuskim przekadzie przed napisaniem O ustanowieniu adu, gdzie wyranie si do niej odwouje. Wydaje si, e dopiero ta lektura uwiadomia mu w peni wag

problematyki metodologicznej. Koncepcj wyoon w O ustanowieniu adu omwimy niej, obecnie wrmy do yciorysu. Kiedy starania o posad w Besancon zawiody, Proudhon postanowi przenie si do Parya. Po duszych pertraktacjach, na pocztku 1843 roku sprzeda drukarni ze znaczn strat. Nie mam ju nic do roboty w Besancon" donosi przyjacielowi. W now faz ycia wchodzi obciony dugami w wysokoci przeszo 10 000 frankw. Zamierzenia na przyszo zwizane byy cile z powodzeniem ksiki O ustanowieniu adu. Niestety, nie okazaa si sukcesem. Zabrako w niej tego, co zapewnio powodzenie pierwszemu memoriaowi o wasnoci: werwy polemicznej, elementu prowokacji. Obszerny, miejscami rozwleky, zawiy traktat, pisany raczej na sposb niemiecki ni francuski, nikogo nie elektryzowa. Rug uzna go za prac stojc poniej poprzednich, sam za Proudhon nazwa go po latach prac chybion, zawi, nudn. Doceni jej warto mona byo dopiero z perspektywy rozwoju socjologii; na to jednak byo za wczenie. Z pomoc przyszli dawni koledzy szkolni, bracia Gauthier. Proudhon obj kierownictwo ich przedsibiorstwa transportowego w Lyonie. Zalet tej pracy bya dua swoboda w dysponowaniu czasem oraz czste wyjazdy do Parya. W przeciwiestwie do Marksa, ktrego zdolnoci ekonomiczne przejawiay si wycznie na polu teorii, Proudhon okaza si przedsibiorc rzutkim i praktycznym; w Lyonie nazywano go artobliwie adwokatem Gauthierw. Pierwszy duszy pobyt w Paryu przypad na prze-

om lat 1843 i 44. Za porednictwem ksigarza Guillaumina, wydawcy O ustanowieniu adu, ktry dwa lata wczeniej zaoy pismo Journal des Economistes", Proudhon wszed w krgi tzw. koterii ekonomicznej, na czele ktrej, oprcz Guillaumina, sta sekretarz towarzystwa ekonomicznego Garnier, a ktrej patronowa Blanui. Ju w O ustanowieniu adu wysun Proudhon tez, e oglne prawa ycia spoecznego odkrywa nie historia, lecz ekonomia. W stron ekonomii skania si te coraz bardziej zarwno pod wpywem wasnych dowiadcze, jak rodowiska naukowego, w ktrym si obraca. Rodzi si przy tym pomys, e ekonomi naley pojmowa jako nauk o rachunku gospodarczym na skal spoeczn. Myl o organizacji wielkiej rachunkowoci spoecznej towarzyszya w wieku XIX wszystkim utopiom kolektywistycznym: przypomnijmy choby Weitlinga i jego idee godzin komercyjnych, tj. godzin pracy zaksigowanych na dobro pracownika, ktry po odbyciu obowizkowego pensum przepracowa dodatkowo pewien czas w dowolnej gazi wytwarzania. Ale we wszystkich tych koncepcjach rachunkowo penia wycznie funkcj techniczn, miaa by narzdziem zapewniajcym rwnowag midzy produkcj a spoyciem oraz sta na stray zasady podziau dochodu spoecznego przyjtej w danym systemie socjalistycznym lub komunistycznym. Proudhon pierwszy bodaj przyzna jej wiksz rol, przy czym zasugi jego na tym polu doceniono dopiero w ostatnich czasach33. Rachunek spoeczny mia, w jego mniemaniu, z jednej strony wyjani rdo wyzysku, z drugiej za, prawidowo

zastosowany, by zasadniczym warunkiem realizacji sprawiedliwoci spoecznej. Idea rachunku, w ktrym kademu winien" odpowiada musi odpowiednie ma", zaciy te na ujciu przez niego sprzecznoci w spoeczestwie. W przedsibiorstwie transportowym Proudhon pracowa do jesieni 1847 roku, czyli niemal do wybuchu nowej rewolucji. W tym okresie szczeglne znaczenie miao nawizanie przez niego stosunkw z emigracj niemieck. Co najmniej od pocztku stulecia, wyranie za od rewolucji lipcowej, w obozie demokratycznym w Niemczech i we Francji torowaa sobie drog myl o potrzebie aliansu intelektualnego" midzy obydwoma krajami, ktry polega mia w pierwszym rzdzie na syntezie filozofii niemieckiej z francusk myl spoeczno-polityczn. Postpowe Niemcy szukay na zachd od Renu wzorw i ideaw politycznych, we Francji roso zainteresowanie Kantem i Heglem. W budowaniu pomostw midzy rodowiskami intelektualnymi obu krajw wielk rol odegrali dwaj ludzie: Heine i Cousin. Po roku 1840 zagadnienie stano na nowej paszczynie. W roku tym Thiers o mao nie doprowadzi do wojny francusko-pruskiej, a poniesiona wwczas klska dyplomatyczna zadecydowaa o jego upadku. Po obu stronach Renu wybucha fala nacjonalizmu, ktra w Niemczech znalaza programowy wyraz w przemwieniu Fryderyka Wilhelma IV z okazji podjcia prac nad zakoczeniem budowy katedry koloskiej. W tych warunkach odrodzia si wrd demokratw niemieckich idea aliansu intelektualnego" midzy postpowy-

mi siami Niemiec i Francji. Jej gwnym rzecznikiem by Arnold Rug, wsppracowali z nim m. in. Feuerbach, Marks, z cudzoziemcw za Bakunin. Idei aliansu" suy miao wysanie przez Gazet Resk" do Parya pod koniec roku 1842 swego korespondenta w osobie Hessa. W nastpnym roku pody za nim Rug z konkretnym planem pisma (pniejszych Rocznikw Niemiecko-Francuskich") propagujcego i urzeczywistniajcego zblienie lewicy intelektualnej w obu krajach. Czemu plany te zawiody, nie jest w peni jasne. Pocztkowo Rug spotka si raczej z przyjciem przychylnym, pniej jednak niemal wszyscy jego rozmwcy, na ktrych wspudzia liczy, przede wszystkim Lamennais, Louis Blanc, Cabet, wycofali si z przedsiwzicia. Jedn z przyczyn by prawdopodobnie wojujcy ateizm, z jakim obnosili si emigranci niemieccy, kolidujcy z nastawieniem francuskich socjalistw. Proudhon, z ktrym pod tym wzgldem rozbienoci nie byo, mia w tej sytuacji szczegln warto dla Niemcw. Jego z kolei, jak ju o tym bya mowa, myl, a zwaszcza filozofia niemiecka wyranie interesoway. Do zblienia dyy wic obie strony. Pierwszy kontakt zosta nawizany jesieni 1844 roku. Proudhon przyby do Parya pod koniec wrzenia. W stolicy Francji ju nie byo Rugego ani Hessa, by natomiast Marks i Ewerbeck, a niebawem mia przyjecha Grim. Wszyscy trzej nawizali z Proudhonem znajomo. Marks pisa pniej o caonocnych dyskusjach z Proudhonem, podczas ktrych, ku jego wielkiej szkodzie, zarazi go heglizmem. Griin z kolei

sobie przypisywa zasug zaznajomienia Proudhona z dorobkiem modoheglizmu. Przypada mi w udziale pisa ku oburzeniu Marksa ogromna przyjemno sta si niejako privatdocentem czowieka, ktrego bystroci nie przewyszy bodaj nikt od czasu Lessinga i Kanta. Tusz, e pod tym wzgldem przygotowaem wstpnie co najmniej cakowite pojednanie i zespolenie krytyki spoecznej po tej i po tamtej stronie Renu". Pytanie, kto naprawd wprowadzi Proudhona w tajniki modoheglizmu, istotne jest o tyle tylko, e wie si z caym pniejszym stosunkiem Marksa do Proudhona. Wbrew wiadectwu Marksa wszystko wskazuje na to, e stosunki midzy nimi nigdy nie byy bliskie. Nazwisko Marksa nie pojawia si ani w zapiskach, ani w korespondencji Proudhona z lat 184445. Co wicej, w zamieszczonym w niniejszym tomie licie do Marksa z 17 maja 1846 roku wanie Griin i Ewerbeck wymienieni s jako osoby, ktre zapoznay Proudhona z treci prac Marksa, Engelsa i Feuerbacha. Z ksiki Griina wiadomo, e pierwsze rozmowy z nim na ten temat miay miejsce jeszcze podczas pobytu Marksa w Paryu, wszystko wic wskazuje, e caonocne rozmowy" mocniej utkwiy w pamici Marksa ni Proudhona: jeli Marks naprawd zarazi go heglizmem, dokonao si to zupenie niewiadomie dla samego delikwenta. Wchodzc w stosunki z emigrantami niemieckimi w Paryu, Proudhon mimo woli wcignity zosta w ich dyskusje i spory. A by to wanie okres, w ktrym Marks i Engels zrywali z dotychczasowymi towarzy-

szami broni, zarwno demokratami jak socjalistami, precyzujc wasne stanowisko w obrbie myli i ruchu komunistycznego. W lutym 1845 roku ukazaa si wita rodzina, krytyka lewicy demokratycznej, ktrej przywdcami byli Rug i bracia Bauer, a w latach 184546 powstaa Ideologia niemiecka, w ktrej krytyce poddany zosta humanizm Feuerbacha i dwa wywodzce si z niego prdy: anarchizm Stirnera i prawdziwy socjalizm" reprezentowany m. in. przez Griina; niebawem doj do tego miaa krytyka Weitlinga i Hessa. Walka o zasady toczya si rwnolegle z walk o wpywy w rodzcym si niemieckim ruchu robotniczym. Pary za, wielkie skupisko rzemielnikw niemieckich ich liczb szacowano na kilkadziesit tysicy gra w tej walce wan rol. W tej sytuacji Proudhon by sojusznikiem bardzo podanym; zabiegano te o przecignicie go na wasn stron. Griin mia t przewag, e by w Paryu i podtrzymywa osobiste stosunki z Proudhonem. Marks i Engels ze swej strony starali si dziaa przez porednikw, przestrzegajc Proudhona przed Griinem jako szarlatanem, ktry idee socjalistyczne gosi wycznie dla pienidzy i rozgosu. Proudhon w caym sporze dostrzega wycznie maostkowe swary emigrantw. Opowiada nie chcia si po adnej stronie, ale sposb, w jaki Marks atakowa Griina, wyranie go razi. Starajc si zrozumie filozofi Hegla i Feuerbacha, korzysta zarwno z jego pomocy, jak z pomocy Ewerbecka, ktry cae strony tumaczy dla niego na francuski, i ceni sobie t pomoc. Odstrczaa go apodyktyczno Marksa, do tego za do-

chodziy rozbienoci natury bardziej zasadniczej. Ujawniy si one w maju 1846 roku przy okazji wymiany listw z Marksem. Marks i Engels pracowali podwczas w Brukseli nad stworzeniem komunistycznego komitetu korespondencyjnego, niejako wstpnej fazy przyszej Midzynarodwki, ktrego zadania okrelali nastpujco: nawizanie kontaktu midzy socjalistami niemieckimi a francuskimi i angielskimi; stae informowanie cudzoziemcw o ruchach socjalistycznych w Niemczech oraz informowanie Niemcw, przebywajcych w kraju, o postpach socjalizmu we Francji i w Anglii". Przywiecay im w gruncie rzeczy dwa cele: stworzenie kierowniczego orodka, wok ktrego skupiliby si komunici niemieccy, oraz wymiana informacji i dowiadcze z komunistami i socjalistami w obu pozostaych krajach. Drugi cel by dla nich wany zwaszcza w obliczu nadcigajcej, ich zdaniem, nieuchronnie rewolucji. Pozyskanie dla takiego planu ludzi w wiecie znanych zwikszao niewtpliwie szanse jego powodzenia. Wrd Niemcw jeden tylko komunista mia wwczas naprawd imi midzynarodowe: Weitling; ale wanie z nim doszo dopiero co do rozamu. Z cudzoziemcw w gr wchodzi przede wszystkim Proudhon, ktrego pisma Marks i Engels wysoko wwczas cenili. Wysunli wic propozycj, by Proudhon, przez Anglikw i Niemcw... dotychczas bardziej ceniony ni przez wasnych rodakw", podj si roli paryskiego korespondenta. Odpowied Proudhona zawarta jest w niniejszym tomie, nie warto wic jej cytowa. Zastrzeenia jego do-

tyczyy dwch spraw: da absolutnej swobody polemiki i nie narzucania nikomu z jej uczestnikw wasnych pogldw oraz wypowiada si zdecydowanie przeciw propagowaniu rewolucji. Podtrzymywa w tym wzgldzie stare swe stanowisko, e warunkiem istotnych przemian spoecznych jest zmiana w sposobie mylenia, i uwaa, e polemika w szeregach socjalistycznych powinna suy przede wszystkim zdobywaniu i szerzeniu wiedzy o spoeczestwie, a nie propagandzie hase. Nie znaczy to zreszt, by Proudhon by pryncypialnie przeciwny rewolucji. Dopuszcza j jednak tylko jako ruch spontaniczny. Organizowanie rewolucji byo dla niego rwnoznaczne z apelacj do przemocy i samowoli, czyli do tych samych czynnikw w yciu spoecznym, przeciw ktrym rewolucja si kierowaa. Jak wida, rozbieno z Marksem miaa charakter zasadniczy. Niebawem te ujawni si to na zewntrz. Ksika O ustanowieniu adu zapocztkowaa prac nad wasnym systemem. Proudhon przerwa j na krtko tylko, by w roku 1845 ogosi krytyk kaza Lacordaire'a. W nastpnym roku ukaza si dawno zapowiadany dwutomowy traktat zatytuowany System sprzecznoci ekonomicznych, czyi filozofia ndzy. Nie wystarcza, by krytyka burzya, trzeba ponadto, by co afirmowaa i rekonstruowaa. Bez tego socjalizm pozostaby ciekawostk niepokojc buruazj, ale nie przynoszc poytku ludowi" pisa Proudhon w Zwierzeniach rewolucjonisty. Naleao zatem stworzy metod inwencji rewolucyjnej, filozofi ju nie negatywn, lecz by posuy si jzykiem p. Augusta

Comte'a pozytywn" . W tym celu posuy miay dwa podstawowe pojcia: sprzecznoci i serii, pierwsze przejte z filozofii niemieckiej, drugie od Fouriera. Myl zasadnicza polegaa na ukazaniu wszelkich form ludzkiego wspycia i wspdziaania, utrwalonych w postaci okrelonych instytucji spoecznych, jako ukadw wzgldnej rwnowagi, stale rozsadzanych przez dwie siy odrodkowe, powodujce zgoa przeciwstawne efekty. Sprzeczno jest istot wszelkich stosunkw midzyludzkich. A poniewa najwaniejsz form wspycia i wspdziaania ludzi jest praca, zatem w nauce o pracy, w ekonomii politycznej, najatwiej j dostrzec. Kada instytucja ekonomiczna posiada dobr" i z" stron, pociga za sob korzystne i niekorzystne skutki. Ten stan rzeczy jest niezaleny od formy wspdziaania, w tym wic sensie jest wieczny. Mona to stwierdzi analizujc po kolei wszystkie kategorie ekonomiczne w spoeczestwie istniejcym, ktre s tylko nazw okrelonych instytucji: podzia pracy, produkcj maszynow, konkurencj, monopol, system podatkowy, system wymiany, kredyt, wasno prywatn i wasno wspln. Bd, jaki popeniaj zarwno ekonomici, jak i reformatorzy spoeczni, polega na absolutyzacji jednej ze stron sprzecznoci. Usiuje si uzasadni i zrealizowa absolutn wasno, lub absolutn wsplnot, absolutn wolno konkurencji lub absolutny monopol, podobnie jak w dziedzinie ustroju politycznego przeciwstawia si absolutn wolno jednostki autorytetowi, czyli obywatela pastwu, a w dziedzinie religii czowieka Bogu. Nie bierze si przy tym pod uwag, e sprzeczno jest cech konsty-

tutywn wszelkiego ycia spoecznego, jeli wic rozsadza ona jakikolwiek ukad wzgldnej rwnowagi, to powstaje na jego miejscu nowy, nie mniej sprzeczny wewntrznie. Rozwizanie problemu nie polega wic na tym, by jedne instytucje spoeczne, jedne formy ludzkiego wspycia zastpi innymi, co gosz wszyscy socjalici, lecz na tym, by dostrzec rzeczywiste sprzecznoci zawarte w instytucjach istniejcych i zadba o to, by przeciwstawne strony kadego zjawiska spoecznego wzajemnie si rwnowayy. Ksika ukazaa si w poowie padziernika. Marks, ktremu Engels przekaza ju nieco informacji o jej treci, otrzyma j dopiero w kocu grudnia i natychmiast zasiad do pisania odpowiedzi. Jest to jedyny wypadek, kiedy Marks napisa obszern prac polemiczn wymierzon przeciwko cudzoziemcowi i czowiekowi, z ktrym bliej nie wsppracowa. Ogosi j po francusku, a wic nie z myl o doranym wpywie, jakie idee Proudhona mogy wywiera na komunistach niemieckich (wedug wiadectwa Weitlinga robotnicy niemieccy w Paryu z reguy znali francuski niezmiernie sabo, idee Proudhona docieray do nich przede wszystkim za porednictwem Griina). wiadczy to moe o niechci do Proudhona, ale chyba bardziej o znaczeniu, jakie Marks przypisywa jego dzieom. W okresie wczeniejszym, nawet krytykujc go, wyraa si o nim z duym szacunkiem. Zestawia wwczas Proudhona z Feuerbachem, podkrela warto jego dialektyki serii jako prby dania metody mylenia, ktra zastpiaby samoistnie myli procesem mylenia". Nie by to stosunek bezkrytyczny, ale widoczne

jest przewiadczenie, e ma si do czynienia z mylicielem rzetelnym i powanym. Teraz stosunek ten uleg zasadniczej zmianie. Ndza filozofii bya nie tylko polemik, lecz take pamfletem: przeciwnik zosta nie tylko skrytykowany, ale rwnie omieszony. Psychologiczne motywy tej zmiany stanowiska nas tu nie interesuj, wane s zarzuty merytoryczne. Marksa odstrczyy dwie przede wszystkim sprawy: ahistoryczno dialektyki zaprezentowanej przez Proudhona oraz rekoncyliacyjny stosunek do form instytucjonalnych ustroju kapitalistycznego. Podkrelenie, e kada z nich posiada dobr i z stron, Marks odczyta jako ich faktyczn obron. Cay wywd Proudhona zmierza do zanegowania koniecznoci przewrotu spoecznego. W Systemie sprzecznoci ekonomicznych dochodzi do gosu socjalizm konserwatywny, czyli buruazyjny", niezdolny ani do zrozumienia istniejcego spoeczestwa, ani do pokierowania walk o jego zmian. Zarwno z punktu widzenia analizy ekonomicznej, jak z punktu ideologii socjalistycznej ksika nie przedstawia adnej wartoci. Marks nie by jedynym, ktry skrytykowa Filozofi ndzy. Proudhon tym razem nie mia dobrej prasy, a majc o sobie i swym dziele wysokie mniemanie, odczu to bardzo bolenie. Ujemne oceny skonny by przypisywa zej woli recenzentw i niezrozumieniu przez nich jego myli. Wszyscy, ktrzy dotd zabrali gos, powodowali si skrajnie z wol, zazdroci lub gupot" notowa w swym karnecie, wymieniajc nazwiska Marksa, Vidala, Bucheza, Cabeta oraz pisma Journal des Economistes", Revue Encyclopediue"

i Univers Religieux". Szczeglnie dotkna go krytyka Marksa. Jest to kb grubiastw, oszczerstw, faszerstw i plagiatw" pisa. W bezporednim te zwizku z t krytyk pozostaj wyrane wypowiedzi antysemickie, zanotowane w karnecie, oraz projekt artykuu domagajcego si wypdzenia ydw z Francji. O dalszej wsppracy z Marksem na jakimkolwiek polu nie mogo by ju mowy. W ogle stosunki Proudhona z dawnymi przyjacimi ulegay rozlunieniu. Odchodzi coraz bardziej od koterii ekonomicznej", coraz mniej mia wsplnych zainteresowa z przyjacimi modoci. Zbliy si natomiast w tym okresie do czowieka, ktry mia w przyszoci podj ide anarchizmu do Bakunina. Lata 18461847 przyniosy dalsz zmian w yciu Proudhona. W niedugim odstpie czasu zmarli jego rodzice, z ktrymi zwaszcza z matk do koca by w bliskich stosunkach. Pn jesieni 1847 roku zakoczy prac u Gauthierw. Z 200 frankami majtku i prawie 10 000 dugw przenis si na stae do Parya, gdzie zamierza odtd y z pira. IV. REWOLUCJA Charakteryzujc ex post nastroje panujce w opinii publicznej w przededniu rewolucji, Proudhon pisa: Ludwik XIV panowa dziki temu, e ubstwi sam siebie; Cezar i Bonaparte dziki powszechnemu uwielbieniu; Sulla i Robespierre za pomoc terroru; Burbonowie dziki reakcji Europy na cesarskie pod-

boje. Panowanie Ludwika Filipa po raz pierwszy i jedyny opierao si na powszechnej pogardzie". Sowa te oddaj wiernie stopie zdyskredytowania rzdu i monarchy w oczach Francuzw. Pierwsze miesice po przeniesieniu si do Parya Proudhon powici na zorganizowanie pisma, ktre podczas Wiosny Ludw miao mu suy za trybun. Powstao ono dopiero w styczniu 1848 roku; stosunek Proudhona do wydarze, osb i stronnictw przed rewolucj oddaj jednak dokadnie notatki, ktrych opublikowana cz obejmuje okres do abdykacji Ludwika Filipa. Uderza w nich przede wszystkim krytyczny stosunek do opozycji oraz brak zaufania do republiki i do demokracji jako form ustrojowych w ogle. Cay obz demokratyczny lansowa wwczas haso reformy wyborczej i powszechnego gosowania. W tym ujciu reform spoeczn miaa poprzedzi i umoliwi dopiero reforma polityczna. Proudhon ujmowa to zagadnienie odwrotnie, przemiany polityczne miay by skutkiem, a nie przyczyn istotnych reform spoecznych. Radykaowie pisa mwi o prawach, zasadach, moralnoci etc. Chleba, pracy, dobrobytu, oto czego pragnie lud". Haso gosowania powszechnego byo dla niego wielk mistyfikacj demokratyczn". Demokracja bez rwnych warunkw pracy, bez sprawiedliwej wymiany dbr, nie dajca gwarancji, e ndzy zostanie pooony kres, bya w jego oczach jedynie inn form tyranii. Mwcw opozycji, wystpujcych na bankietach publicznych, nazywa arystokracj blagi", w demaskowaniu przez nich korupcji dopatrywa si wycz-

nie manewru obliczonego na zdobycie wadzy i czerpanie z niej korzyci. Dla Proudhona demokracja umara i zostaa pochowana", a prba wskrzeszenia roku 1793 bya dla niego komedi. Motywem atakw na haso reformy wyborczej by nie tylko brak zaufania do goszcych je ludzi, lecz przede wszystkim odrzucenie samej zasady przedstawicielstwa narodowego. Zarzuty Proudhona mona sprowadzi do czterech. 1 Instytucja przedstawicielstwa narodowego koliduje z zasad suwerennoci ludu. Przekazanie wadzy reprezentacji narodowej wyonionej w drodze wyborw oznacza zawsze, niezalenie od ordynacji wyborczej, alienacj suwerennoci ludu, dobrowolne wyzbycie si przez niego wadzy i przekazanie jej w rce ciaa, ktre si z ludu wyobcowuje. Lud utrwala w ten sposb wasn niewol. Demokracja jest tyrani, najgorsz z tyranii". 2 Zasada wybierania przedstawicieli oraz podejmowania przez nich wszelkich decyzji wikszoci gosw jest nieracjonalna: zamiast way argumenty, liczy si gosy. Suszna sprawa moe zosta w tych warunkach zaprzepaszczona przez demagogi, zrczno polityka lub zbieg okolicznoci. 3 Instytucja przedstawicielstwa narodowego jest nie tylko nierozumna, lecz koliduje ponadto z zasad wolnoci indywidualnej i z prawami mniejszoci. Proudhon nie tylko przyznawa mniejszoci prawo do zachowania odrbnego zdania, ale domaga si te, by wola jej bya respektowana przez wikszo. Kady czowiek, ktry nie moe czyni tego, co chce, i wszystkiego, co chce, ma prawo do buntu, choby by sam jeden przeciw rzdowi, choby rzd ten stanowili wszyscy inni". Ty-

rani byo dla Proudhona zarwno panowanie mniejszoci nad wikszoci, jak panowanie wikszoci nad mniejszoci. I wreszcie 4, zasada przedstawicielstwa narodowego dotyczy wycznie formy sprawowania wadzy, gdy sedno sprawy ley w zmianie jej treci. Istotna zmiana organizacji politycznej moliwa jest tylko w wyniku zmiany caoksztatu stosunkw midzyludzkich, tych za wprowadzenie gosowania powszechnego nie dotyczy. Odrzucam reform wyborcz z tego samego powodu, z jakiego odrzucam wasno. Jest to ta sama zasada pod inn postaci". W tym kontekcie naley, naszym zdaniem, czyta wszystkie wypowiedzi Proudhona, w ktrych opowiada si po stronie rzdu lub si konserwatywnych przeciw opozycji, demokratom i socjalistom. W notatkach jest ich wiele i mog wprowadzi w bd. Pisa, e rzd Guizota jest bardziej postpowy od gwnych fakcji, ktre rozdzieraj Francj; z wyranym zadowoleniem przyj zawieszenie wykadw Micheleta, a w szwajcarskiej wojnie domowej (tzw. wojnie Sonderbundu) opowiada si po stronie kantonw konserwatywnych. Posuchajmy jednak jego argumentw. Powiadaj mi: Ludwik Filip i jego rzd oddaj usugi, z ktrych nie zdaj sobie sprawy. Wanie dlatego mam do nich zaufanie". W sprawie szwajcarskiej za pisa: Wszyscy s zgodni, jeli idzie o potpienie buntu mniejszoci przeciw wikszoci... C si stao z republikask zasad buntu? Co do mnie, podtrzymuj t zasad". Z tych przesanek wynika stosunek Proudhona do rewolucji. Z pocztku cechowaa go ambiwalencja: nie

wierzy w moliwo dokonania rzeczywistego przewrotu, powstanie uwaa za przedwczesne i bezskuteczne, ale bierno ludu w obliczu represji rzdowych uwaa rwnie za rzecz niedopuszczaln. Na trzy dni przed abdykacj krla pisa: Cokolwiek si zdarzy, przyznam racj ludowi, zwaszcza w razie zamieszek i pogromu. Najgorzej byoby, gdyby zgromadzi si na darmo. Z jego strony byby to dowd wyjtkowo zimnej krwi i niezwykego zgoa opanowania, lecz postpiby absurdalnie. Lud wypowiada si w czynach, nie w sowach. Czy sprawi, e zada kam swej naturze? Spodziewam si i ycz sobie tego. Wol gupstwo ni bd, a w chwili kiedy adna idea nie przemawia do mas, innej alternatywy nie ma. Pojutrze wszdzie rozbrzmiewa bd pochway spokoju zachowanego przez ludno Parya; ja jeden go nie pochwal". W tych warunkach widzia przed sob dwa zadania: demaskowanie caej opozycji patriotycznej, socjalistycznej i komunistycznej oraz przygotowanie programu przyszego przewrotu. Ocena nastrojw panujcych w kraju, si rzdu i opozycji okazaa si bdna, ocena natomiast moliwoci pokierowania rewolucj przez opozycj nader trafna. Nie ma w gowach adnych idei pisa w dniu abdykacji krla. Ciba adwokatw i literatw, sami ignoranci, jeden wikszy od drugiego, ktrzy zaczn si spiera o wadz. Nie mam wrd nich nic do roboty" . Opracowanie programu dalszego dziaania Proudhon uzna za spraw palc. W kocu marca 1848 roku w parodniowych odstpach ogosi trzy broszury programowe: Rozwizanie proble-

mu spoecznego, Demokracja oraz Organizacja kredytu i obiegu i rozwizanie problemu spoecznego. Zawarte tu myli rozwija nastpnie na amach Reprezentanta Ludu" (Le Representant du Peuple"; pismo byo trzykrotnie zamykane i reaktywowane pod nieco zmienion nazw), gdzie na uwag zasuguje zwaszcza Program rewolucyjny skierowany do wyborcw Sekwany, oraz w broszurach, z ktrych najwaniejsza nosia tytu Podsumowanie kwestii spoecznej: bank udowy. Oprcz krytyki demokracji pisma te zawieray te program pozytywny. Jego myl zasadnicza wyoona ju zostaa w Systemie sprzecznoci ekonomicznych i wymiana wwczas przez Marksa. Polegaa ona na reformie systemu kredytowego, ktrej konsekwencj miao by przeobraenie caoksztatu stosunkw spoecznych. Jej narzdziem mia by bank ludowy oparty na zasadach spdzielczych i dostarczajcy swym udziaowcom bezpatnego kredytu, dziki czemu zrzeszeni w nim wytwrcy uniezaleni si mieli od kapitau. Pomys nie by nowy. Zgoszono i wyprbowano go w Anglii ju w poowie lat trzydziestych z fatalnym skutkiem. Marks nie bez powodu traktowa go jako czyst utopi. Z dwch wzgldw zasuguje on jednak na uwag. Po pierwsze, bya to wyrana kontrpropozycja w stosunku do lansowanej przez Louis Blanca idei warsztatw narodowych, ktrej realizacja zadecydowaa o losach rewolucji w dniach czerwcowych. Blanc wiza, jak wiadomo, popraw pooenia robotnikw z inicjatyw rzdu, ktry mia dostarczy robotnikom pracy w przedsibiorstwach pastwowych. Proudhon przeciwstawi temu programowi centralizacj

spontaniczn, niezalen i spoeczn", czyli ide samopomocy wytwrcw. Po wtre, program banku ludowego odbiega znacznie od programu samego Proudhona, naszkicowanego w listopadzie 1847 roku w notatce pt. Co uczynimy nazajutrz po rewolucji, gdzie na pierwszym planie staa nacjonalizacja gwnych gazi produkcji, przedsibiorstw transportowych i bankowych i gdzie gwna rola przypadaa w udziale pastwu. Nawiasem mwic, szereg zawartych tu pomysw zrealizowaa pniej Komuna Paryska, w ktrej proudhonici odegrali czoow rol. Wydaje si, e tej rozbienoci midzy wasnymi pomysami przed rewolucj i podczas jej przebiegu, jak i tej gwatownej opozycji przeciw projektom Louis Blanca nie sposb zrozumie bez uwiadomienia sobie, jak Proudhon ocenia ukad si w rewolucji lutowej i stojce przed ni moliwoci. Interesujcy jest zwaszcza jego stosunek do chopstwa. Traktuje si go zazwyczaj jako rzecznika interesw drobnomieszczastwa rujnowanego przez rozwijajcy si kapitalizm, a przede wszystkim jako rzecznika wasnoci chopskiej. Sprawa jest jednak bardziej skomplikowana; stosunek Proudhona do chopstwa by bowiem ambiwalentny. W notatkach z listopada jest strona powicona chopstwu. To, co myli lud, nie jest bynajmniej tym, co myli chop, ten chop, ktry zasuy na najgorsze sowa, jakie wyrzek o nim p. de Balzak. Chop, ktry we Francji stanowi przytaczajc wikszo, jest klas obrzydliw, najbardziej egoistyczn, zupenie pozbawion szlachetnych instynktw, w najwyszym stopniu sprzedajn, konserwatywn, obudn, najbar-

dziej zajad na punkcie wasnoci. Ze skonnoci tej kasty powoduj, e bezporedni frontalny atak na wasno ziemsk oraz wasno przemysow i handlow jest niemoliwy. ...Prawdziw przeszkod na drodze postpu jest chop. Chop i robotnik to dzi takie samo przeciwiestwo, jak niegdy szlachcic i poddany. Chop to dzisiejszy szlachcic". Jak wida, zanim jeszcze wybucha rewolucja, niepokoia Proudhona moliwo konfliktu midzy robotnikami a chopstwem, tego konfliktu, ktry wedug oceny Marksa zadecydowa o klsce rewolucji. Proudhon niczego nie lka si w tym stopniu, co izolacji robotnikw, oceniajc susznie, e konsekwencj jej bdzie nie tylko niespenienie ich da, lecz odwrt caego ruchu i zwycistwo reakcji. Te obawy, potwierdzone rozwojem wydarze po dniach czerwcowych, tumacz te dalsz ewolucj jego pogldw. Aby nie dopuci do rozamu wrd si, ktre dokonay rewolucji, gotw by nawet, jak zobaczymy poniej, przyzna buruazji rol kierownicz. Sformuowa programu, ktry wyraajc denia robotnikw byby zarazem atrakcyjny dla innych grup spoecznych, nie umia, dlatego w poszukiwaniu sojuszw gosi program w istocie drobnomieszczaski. Nie naley jednak zapomina, e u podoa jego koncepcji, nawet zupenie chybionych i zgoa utopijnych, leaa trafna ocena niebezpieczestwa grocego rewolucji i denie, by za wszelk cen powstrzymywa jej odwrt. Kierujc si tymi motywami Proudhon po ogoszeniu swego programu postanowi rozwin dziaalno polityczn w Zgromadzeniu Narodowym. Wybory w kwiet-

niu 1848 roku nie day mu mandatu, ale ju z wyborw uzupeniajcych w dniu 4 czerwca wyszed jako pose departamentu Sekwany. Pismo Reprezentant Ludu" osigao w tym czasie nakad 80 000 egz. dziennie. Zaledwie kilkanacie dni dzielio jego wybr do Zgromadzenia od rozwizania warsztatw narodowych, ktrego konsekwencj by krwawo stumiony bunt robotnikw paryskich. Nastpio zatem to, czego Proudhon najbardziej si obawia. I wtedy raz jeszcze pokaza charakter. Represje Cavaignaca byy w penym toku, kiedy Proudhon wystpi w Zgromadzeniu Narodowym w obronie robotnikw, domagajc si zarazem ustawowego obnienia czynszw na okres trzyletni, co uznano za zamach na wasno prywatn. 31 lipca wystpi w Izbie ponownie z wielkim przemwieniem, w ktrym stwierdzi, e istnieje zasadnicze przeciwiestwo interesw midzy proletariatem a buruazj. Sala 493 gosami na 495 obecnych uchwalia udzielenie mu nagany. Wedug relacji Hercena jednomylna opinia Izby brzmiaa: Mow do Monitora, mwc do szpitala wariatw". Proudhon nie da si jednak zastraszy i po kilku tygodniach wystpi raz jeszcze na bankiecie publicznym z toastem na cze rewolucyj, w ktrych przejawia si i realizuje sprawiedliwo dziejowa. Reaktywowa rwnie pod now nazw pismo, ktre ulego zawieszeniu, kiedy nakadane nieustannie kary pienine wyczerpay wymagan kaucj. Nowy dziennik pod nazw Lud" (Le Peuple") przetrwa do czerwca 1849 roku, kiedy to redakcja zdemolowana zostaa przez Gwardi Narodow. Tymczasem kontrrewolucja posuwaa si szybko na-

przd. W grudniu 1848 roku Ludwik Bonaparte wybrany zosta prezydentem Francji. Proudhon zetkn si z przyszym cesarzem zaraz po jego powrocie z wygnania i nie mia adnych zudze co do jego osoby. W dwa dni po zaprzysieniu prezydenta pisa publicznie: Demokracja i socjalizm nie maj dzi wikszego wroga ni Bonaparte". Pod koniec stycznia 1849 roku ogosi trzy pamflety wymierzone w Bonapartego. Pocignity za to do odpowiedzialnoci sdowej, po uchyleniu immunitetu przez Zgromadzenie Narodowe, Proudhon zosta skazany na trzy lata wizienia i grzywn. Uciek do Belgii, powrci jednak niebawem i w czerwcu osadzony zosta w paryskim wizieniu Sw. Pelagii. Uwizienie nie oznaczao jednak przerwania dziaalnoci politycznej. Proudhon utrzymywa kontakt ze wiatem i z wizienia kierowa nadal pismem, ogaszajc w nim rwnoczenie wasne artykuy. Przysugiwao mu prawo do wychodzenia trzy razy w miesicu na kilka godzin na miasto; jeden z takich dni wychodnych" wykorzysta, by si oeni. Swe warunki wizienne sam scharakteryzowa nastpujco: U w. Pelagii mam si tak dobrze, jak to tylko jest moliwe w wizieniu. Zajmuj kwadratowy pokj, ktrego kady bok ma 5 metrw, z dwoma oknami wychodzcymi na przytuek i ogrd botaniczny. Tak dobrego lokum nie miaem nawet przy ul. Mazarina, kiedy byem posem. Jem chleb wizienny, cakiem dobry; z rana dostaj bulion, dwa razy w tygodniu tusty, pi razy chudy. Reszt przynosz mi z restauracji. Administracja dostarcza mi wina po 12 sous litr; jest lepsze od tego, ktre sprzeda-

je si po 1,50 franka butelka. Przyjmuj wizyty. Wolno mi dostarcza broszury i dzienniki. Kazaem sobie sprowadzi wszystkie moje szpargay, wszystko wic, co posiadam, jest wraz ze mn pod kluczem. Chocia przykro jest by zamknitym i cho wynikaj std rne niedogodnoci fizyczne i moralne, tego tylko sobie ycz, eby pozosta tu, gdzie jestem, przynajmniej przez 18 miesicy..." Ostatnie yczenie staje si w peni zrozumiae, kiedy sobie uwiadomimy, e Proudhon bynajmniej nie zaprzesta walki z rzdem. W deklaracji programowej reaktywowanego raz jeszcze pisma, ktrego pierwszy numer ukaza si ju po jego uwizieniu, pisa wprawdzie, e o ile Lud" by organem walki, o tyle Gos ludu" bdzie organem dyskusji, ale w tym samym pimie ogosi 2 lutego 1850 roku artyku pt. Niech yje cesarz! gdzie stwierdza bez ogrdek: Teraz to ju rzecz pewna: stoimy przed zamachem stanu". A do ostatecznego upadku, ktry nastpi w padzierniku 1850 roku, pismo Proudhona nie przestawao ostrzega przed niebezpieczestwem grocym republice. Ukarany za swe artykuy karcerem, przeniesieniem do ciszego wizienia, a przejciowo nawet do twierdzy, Proudhon, ktry przejrza zamiary Ludwika Napoleona, usiowa uniemoliwi mu ich realizacj. 2 grudnia 1851 roku na wie o zamachu stanu zada przysugujcej mu przepustki i wyszed na miasto. Chcia na wasne oczy oceni, czy istniej jakiekolwiek szanse stawienia oporu. Doszed do wniosku, e jest to niemoliwe, i wrci do celi pisa ksik o zamachu stanu.

V. BURZYCIEL AUTORYTETW W dziejach francuskiej myli socjalistycznej rewolucja roku 1848 bya prb, ktrej nie wytrzyma prawie aden z wczeniejszych teoretykw. Wikszo z nich znikna po upadku rewolucji z widowni publicznej, nieliczni, np. Cabet i Considerant, prbowali wcieli w ycie swoje ideay na emigracji, najczciej w Ameryce; byli wreszcie i tacy, ktrzy poszli na wspprac z rzdem napoleoskim; dotyczyo to zwaszcza byych saintsimonistw: braci Pereir, ktrzy stanli na czele wielkiego domu bankowego, Ferdynanda Lessepsa, twrcy Kanau Sueskiego, a take samego ojca najwyszego" Prospera Enfantin. Po wyeliminowaniu mylicieli socjalistycznych z ycia publicznego lub rezygnacji przez nich z ideaw socjalizmu Proudhon pozosta we Francji jedynym jego teoretycznym kontynuatorem. Poza nim z dawnych socjalistw rol odegra mia tylko August Blanui, by to jednak przede wszystkim organizator, nie myliciel. Przez kilkanacie lat Proudhon by niejako oficjalnym rzecznikiem socjalizmu we Francji; przez sowo socjalizm" rozumiano w tym kraju to, co gosi Proudhon. W tym te okresie uksztatowa si ostatecznie zesp pogldw, ktre dzi zwyko si nazywa proudhonizmem. Podno Proudhona-pisarza nie zmalaa bynajmniej za cesarstwa. Nie liczc prac drobniejszych, wyda w cigu 16 lat, jakie pozostay mu jeszcze do ycia, 11 dzie

(w tym jedno czterotomowe, liczce ponad 1500 stron). Wachlarz poruszonych w nich zagadnie by ogromny. Nie zaniedbujc problematyki ekonomicznej, Proudhon wypowiada si na temat historiozofii i polityki, etyki i stosunkw midzynarodowych, rodziny i prawa autorskiego etc. Sprecyzowa w tym czasie sw koncepcj anarchizmu, stworzy teori syndykalizmu i sformuowa zasad federalizmu. Katalog pism Proudhona wyczerpuje niemal bez reszty jego biografi w omawianym okresie. Zanim jednak do nich przejdziemy, naley wspomnie o jego sytuacji osobistej i stosunkach z nowym rzdem. Bya i bdzie jeszcze mowa o walce toczonej przez Proudhona, by nie dopuci do ponownego przeksztacenia republiki w monarchi. Przypaci j wizieniem. Kiedy po odbyciu kary opuci je w poowie roku 1852, cesarstwo byo ju faktem dokonanym, przy czym nie bez znaczenia bya okoliczno, e powoane zostao do ycia drog referendum, w ktrym uwzgldniajc nawet naduycia wyborcze ogromna wikszo narodu opowiedziaa si za t form wadzy. Trudno byo nie liczy si z nowym stanem rzeczy mylicielowi, ktry nie zamierza ani zamilkn, ani emigrowa, a ktremu dziaalno spiskowa bya zupenie obca. Musia wic akomodowa si do istniejcych warunkw, dbajc jedynie o to, by prawa gosu nie przypaca rezygnacj z wasnych pogldw i z niezalenoci. Sytuacja Proudhona po wyjciu z wizienia zaiste nie bya atwa. Obarczony rodzin w latach 185056 urodziy mu si 4 crki (dwie z nich umary w dziecistwie) utrzymywa si z pisarstwa i musia pu-

blikowa, aby y. Wadze, rzecz jasna, nie darzyy go zaufaniem, nie uzyska np. zezwolenia na wydawanie pisma, zarazem jednak czyniono zabiegi, aby go pozyska, ewentualnie skompromitowa. Typowym posuniciem tego rodzaju bya propozycja odszkodowania z tytuu przyznania koncesji na budow linii kolejowej midzy Besancon a Belforten domowi bankowemu braci Pereir. Proudhon, korzystajc ze znajomoci z cesarskim kuzynem i domniemanym nastpc tronu, ks. Napoleonem Hieronimem Bonaparte, z ktrym zasiada w Zgromadzeniu Narodowym, usiowa uzyska t koncesj dla innego towarzystwa akcyjnego gwnie po to, by przeszkodzi monopolizacji kolejnictwa w rku jednego konsorcjum. Propozycja odszkodowania bya w tym wypadku zwyk prb uzalenienia go za pomoc korzyci materialnych. Pojmujc to Proudhon w licie do ks. Napoleona z 7 wrzenia 1853 roku nastpujco motywowa sw odmow: P. Pereir jest rzecznikiem panujcej obecnie w naszej gospodarce narodowej zasady feudalizmu industrialnego i jego przywdc; zasad t uwaam za antydemokratyczn i antyliberaln... Moim obowizkiem i przeznaczeniem jest zwalczanie tego systemu; byoby rzecz zgoa osobliw, godn rycerza przemysu, gdybym przyj gratyfikacj od przeciwnika". Podobnie jak odmwi przyjcia odszkodowania, nie wyrazi te zgody na kandydowanie do Zgromadzenia Narodowego, uwaajc zasiadanie w cesarskim parlamencie za form afirmacji ustroju. Nie zrywa natomiast kontaktw z ks. Napoleonem i za jego porednictwem przedkada kilkakrotnie rzdowi projekty reform, ktre w jego przekonaniu prowadzi mia-

y do podkopania ustroju i utorowa drog dalszemu rozwojowi rewolucji. W stosunku do okresu przedrewolucyjnego tematyka prac Proudhona ulega znacznej zmianie. O ile w latach 184046 zainteresowania jego ogniskoway si coraz bardziej na zagadnieniach ekonomicznych, i w tych kategoriach rozpatrywany by og stosunkw spoecznych, o tyle pod wpywem rewolucji na pierwszy plan wysuny si zagadnienia wadzy. Punktem wyjcia tych rozwaa bya opozycja wobec stanowiska reprezentowanego przez wszystkich niemal socjalistw wczesnych, a przede wszystkim przez Louis Blanca, ktrych zdaniem rewolucja polityczna miaa umoliwi dokonanie rewolucji spoecznej. W koncepcji tej istotne przeobraenie stosunkw spoecznych miao by dzieem wadzy pastwowej, a rola ludu koczya si na obaleniu rzdu dotychczasowego i powoaniu nowego. T ide rewolucji odgrnej" zakwestionowa Proudhon jeszcze podczas pobytu w wizieniu w Zwierzeniach rewolucjonisty, jednej z najgoniejszych ksiek francuskiej literatury socjalistycznej, ogoszonej jesieni 1849 roku, oraz w pracy pt. Myl oglna rewolucji w XIX wieku, wydanej w poowie roku 1851. Pierwsza omawiaa przebieg wydarze podczas rewolucji. Wychodzc z zaoenia, e gwn korzyci, jak przynosi badanie dziejw, jest uwiadomienie bdnych krokw w przeszoci i wyeliminowanie z rozwaa nad przyszoci drg, ktre wiod do nikd, Proudhon usiowa wykaza, e historia wydaa ju wyrok na prb zespolenia idei socjalizmu z ide demokracji parlamen-

tarnej i przekrelia nadzieje zwizane z rewolucj polityczn. Rewolucja taka musi nieuchronnie zakoczy si odbudowaniem wadzy autorytatywnej. Klska rewolucji bya wic konsekwencj przyjcia faszywej zasady, ktrej podporzdkowano ca dziaalno rewolucyjn. T sam tez w postaci rozwaa teoretycznych, nie posugujc si tym razem szczegowym materiaem historycznym, rozwin Proudhon w pracy Myl oglna rewolucji w XIX wieku. Powici to dzieo analizie zasady wszelkiej dotychczasowej wadzy politycznej. Podstawowy bd wszystkich rewolucji w wieku XIX polega na akceptacji zasady autorytetu jako podstawy nowego porzdku. Miay one bowiem na celu zdobycie wadzy, nie zburzenie wadzy. Std te natychmiast po obaleniu dotychczasowego rzdu przystpowano do rekonstrukcji wadzy, sprawowanej wprawdzie przez nowych ludzi, lecz opartej na nie zmienionej zasadzie. Nadal, jak poprzednio, uwaano, idc wiadomie lub niewiadomie ladem Hegla, e spoeczestwo obywatelskie peny wyraz znajduje dopiero w pastwie i e pastwo warunkowa powinno wszelkie formy ycia spoecznego. Cay wysiek wkadano zatem w urzdzenie ycia politycznego, ktrego szczytow form upatrywano w demokracji parlamentarnej, pozostawiajc politycznej reprezentacji narodu trosk o organizacj caego ycia spoecznego. We wszystkich rewolucjach poczynajc od roku 1789 dono niewiadomie do zniesienia autorytetu pastwowego; kada z nich zatrzymywaa si jednak wp drogi i ostatecznie odbudowywaa autorytet wadzy, pienidza i kocioa w nieznacz-

nie tylko zmodyfikowanej postaci. rdem niepowodzenia dotychczasowych rewolucji bya niedojrzao wiadomoci ich uczestnikw. Rewolucja jest procesem ywioowym, ale skutki jej zale od ludzkich wyobrae na temat spoeczestwa, jakie si buduje. Myl ta zostaa wyraona dobitnie w Zwierzeniach rewolucjonisty. Nie miejcie, przyjaciele, watpliwoci: jeli poczynajc od lutego odkadano stale rewolucj, spowodowane to byo potrzeb wychowania naszej modej demokracji. Nie dojrzelimy do wolnoci; szukalimy jej tam, gdzie jej nie ma, gdzie nigdy jej nie bdzie. Sprbujmy j teraz zrozumie, a sam fakt, e j rozumiemy, sprawi, i si pojawi" 55. Bdy taktyczne wynikay z niezrozumienia zada rewolucji, to z kolei z niezrozumienia istoty wolnoci, a to znw z niewaciwej metody badania zjawisk spoecznych. W mniemaniu Proudhona wolno bya nieodczna od rwnoci. Zasad ich poczenia nazywa Proudhon sprawiedliwoci, zasad wykluczajc zarwno wolno jak rwno zasad autorytetu. Jej przejawem jest podporzdkowanie ludzi ludziom, a wic ustanowienie midzy nimi stosunku podlegoci. Na takim stosunku opieraa si dotd wszelka organizacja, i to zarwno w sferze ycia politycznego, w stosunkach gospodarczych, jak i w sferze ycia duchowego. Rzeczywisto uksztatowaa wyobraenie o ideale: zamiast zakwestionowa sam zasad autorytetu, reformatorzy spoeczni cay wysiek wkadali w uzasadnienie nowych form wadzy autorytatywnej. Monarch-jedynowadc zastpowano wic przedstawicielstwem narodowym, panowanie pienidza wszechwadz wsplnoty, koci

katolicki hierarchi socjalistyczn. W rozwaaniach tych jeden zwaszcza wtek godzien jest podkrelenia: potraktowanie ideaw jako faktw spoecznych, ktre s wprawdzie przyczynowo uwarunkowane, ale zarazem zachowuj wrd innych sw autonomi. Niedocenianie tej autonomii byo, wedug Proudhona, jednym z gwnych bdw rzecznikw odgrnej rewolucji". Wyobraaj oni sobie, e z chwil dokonania zmian spoeczno-ustrojowych wiadomo ogu ludzi zmieni si automatycznie w podanym przez nich kierunku, sdz, e mona dekretem przeksztaci ludzkie mniemania. Zarzut Proudhona dotyczy w istocie traktowania zjawisk spoecznych na mod zjawisk przyrodniczych, przypisywania yciu ludzkiemu uwarunkowa przyczynowych dziaajcych tak samo jak w przyrodzie. Przy tym ujciu zapomina si zupenie o wolnoci, jak posiada kady czowiek jako jednostka. Jej mylenie poddaje si nawykom, poddaje si take wpywom zewntrznym, zawsze jednak moe ono pj w kierunku nieoczekiwanym. Dlatego rzeczywiste przemiany spoeczne musz i w parze z odpowiednimi zmianami w wiadomoci. Rewolucja powinna wydoby na jaw to, co w ludziach tkwi naprawd: ich wolno i rwno. Na przeszkodzie temu stoi zasada autorytetu. Wiekowe dowiadczenie uczynio z niej nawyk mylowy. Zniszczy go moe tylko nowe dowiadczenie i do tego wanie powinna dy wszelka wadza rzeczywicie rewolucyjna. Musi wic ona przystpi do wiadomej autodestrukcji, popierajc wszelkie formy ycia spoecznego nie oparte na autorytecie.

Aby jednak poj w peni bdno zasady autorytetu, nie wystarcza wskaza na jej skutki, lecz naley ponadto wyjani jej genez. Bd nie polega po prostu na jej ustanowieniu, tkwi gbiej, tkwi nie w samej zasadzie, lecz w sposobie jej pojmowania i w jej absolutyzacji. Bdna jest przede wszystkim metoda mylenia, ktra traktuje spoeczestwo jako cao bezwzgldnie jednorodn i wobec tego szuka jedynej zasady, ktra ma suy za uniwersalny regulator stosunkw midzy ludmi. Tymczasem spoeczestwo jest wprawdzie jednoci, lecz jednoci wewntrznie zrnicowan. Wizi spoeczne, na jakich opiera si rodzina, stowarzyszenie wytwrcze, organizm polityczny, maj charakter rny. Zasada, ktra w jednej grupie spoecznej rodzi harmoni, w innej wywouje dysharmoni. Prba organizacji spoeczestwa we wszystkich jego przejawach wedug jednego modelu musi nieuchronnie prowadzi do konfliktw spoecznych. Proudhon rozwin szerzej t myl dopiero w pracy wydanej w roku 1858 pt. O sprawiedliwoci tv rewolucji i Kociele. Zasada autorytetu jest naturaln podstaw rodziny. Wi rodzinna czy jednostki z natury nierwne i nierwnoprawne: kobieta ustpuje mczynie nie tylko siami fizycznymi, ale rwnie duchowymi intelektem i charakterem. Przeznaczeniem jej jest by albo gospodyni, albo prostytutk. Jest to wtek tym ciekawszy, e w socjalizmie francuskim rwnouprawnienie kobiety i swoboda seksualna byy nieledwie dogmatem; Proudhon opowiada si natomiast za rodzin patriarchaln, w ktrej ojciec mia by elementem decydujcym, a decyzje jego miay mie charakter wi-

cy i ostateczny. Ojciec wada wic rodzin na mocy swego autorytetu, ale autorytet ten oparty jest na mioci i szacunku, nie ma wic w nim nic z zewntrznego przymusu. Kiedy jednak zasada patrymonialna rozcignita zostaa na inne sfery wspycia ludzkiego, nastpia nieunikniona jej degeneracja. Przymus, zniewolenie zastpiy mio i powaanie. Byo to nieuchronne; biorc pod uwag, e w stosunkach ekonomicznych i politycznych wystpuj partnerzy rwnoprawni, utrwalenie autorytetu jest wic rwnoznaczne z pogwaceniem wolnoci i rwnoci. Oprcz rozwaa teoretycznych obie wspomniane powyej prace, podobnie jak wydana w roku 1852, w trzy miesice po opuszczeniu wizienia, ksika Rewolucja spoeczna dowiedziona przez zamach stanu 2 grudnia, zawieray te program dziaania. Ostatni z nich wymieni zreszt Marks w 1869 roku w przedmowie do drugiego wydania 18 brumaire'a Ludwika Bonaparte, polecajc j razem z pamfletem Wiktora Hugo na Napoleona Maego jako jedyne zasugujce na uwag prace na temat zamachu stanu z 2 grudnia 1851 roku. Marks podkrela, i Proudhon usiuje przedstawi zamach stanu jako rezultat poprzedzajcego zamach rozwoju historycznego", zarzucajc zarazem Proudhonowi, e obraz rozwoju wydarze zamienia si u niego niepostrzeenie w apalogi cesarza. Proudhonowski program dziaania mona rozpatrywa z dwch punktw widzenia. By to przede wszystkim dorany program ratowania rewolucji, obrony republiki przed monarchicznym zamachem stanu. Swe nadzieje w tym wzgldzie pokada Proudhon nie w

proletariacie, ktry po dniach czerwcowych nie mia ju adnego wpywu na rzdy, a ponadto ulega demagogii Bonapartego, lecz w klasach rednich, w buruazji. Gosi, mianowicie, sojusz buruazji (rozumiejc przez ten termin przede wszystkim drobnych posiadaczy) i proletariatu w obronie republiki, w ktrym kierownictwo miao przypa buruazji. W przedmowie do Myli oglnej rewolucji zwraca si do niej z gorcym apelem: Lud oczekuje was jak w latach 89, 93, 1830, 1848. Rewolucja wyciga do was rk: ocalcie lud, ocalcie si sami, tak jak ojcowie wasi przez rewolucj". Proudhon liczy jeszcze, e uda mu si dokona rozamu w obozie rzdowym, liczy na konflikt midzy wielk wasnoci a rzesz drobnych posiadaczy, a wywody jego obliczone byy na przekonanie tych ostatnich, e ze strony proletariatu nic im nie grozi, jedynym za realnym niebezpieczestwem jest dla nich pene zwycistwo reakcji, przypiecztowane powrotem monarchicznej formy rzdu. Ten dorany program znajdowa jednak szersze uzasadnienie w teorii rewolucji. Logiczn konsekwencj pogldu, ktry istot rewolucji upatrywa w deniu do odrzucenia wszelkiego autorytetu, byo zbagatelizowanie samego aktu przejcia wadzy w toku rewolucji. Proudhon nie by zreszt pod tym wzgldem konsekwentny; wiadczy o tym walka, jak prowadzi przeciw restytucji cesarstwa. Peny sens jego teorii rewolucji ujawnia si dopiero po zamachu stanu, ale wczeniejsze prace zawieraj ju wszystkie myli dla niej istotne. W przekonaniu Proudhona rewolucja polityczna bya

konsekwencj rewolucji spoecznej, nie jej przesank. Ta ostatnia polega miaa na tworzeniu warunkw umoliwiajcych cakowity zanik wadzy autorytatywnej, tj. na przeksztaceniu zarwno sposobu mylenia, jak i najwaniejszych instytucji spoecznych. Nie mogo to nastpi w wyniku jednorazowego aktu ani nawet w stosunkowo krtkim okresie przejciowym; moliwe byo jedynie jako proces cigy i dugotrway. W zwizku z tym Proudhon uku termin rewolucja permanentna", ktry, jak wiadomo, funkcjonowa rwnie podczas rewolucji rosyjskiej; u Proudhona jednak mia on inne znaczenie. Rewolucja ciga" oznaczaa rewolucj dokonywan stopniowo, niemal niepostrzeenie, rewolucj, w ktrej nie dochodzi do wielkich star klasowych, przede wszystkim za do starcia midzy nieposiadajcymi a drobnymi wacicielami. Bya to waciwie idea stopniowego przerastania kapitalizmu w socjalizm, w ktrej nie byo miejsca nawet na decydujcy strajk generalny goszony potem przez anarchosyndykalizm (Proudhon do koca ycia pozosta zdecydowanym przeciwnikiem strajkw). Caa dziaalno obliczona na postp rewolucji sprowadzaa si w tym ujciu do krzewienia idei sprawiedliwej wymiany midzy producentami i tworzenia ram organizacyjnych, ktre jej sprzyjaj. Tego typu dziaalno moga by podejmowana rwnie dobrze za rzdw republikaskich, jak i w cesarstwie. Przez krtki czas Proudhon liczy nawet, e zdoa skoni rzd do podjcia krokw sprzyjajcych jego zamysom. Wyrazio si to w przedoeniu dwch memoriaw w roku 1855. Jeden dotyczy przeksztacenia drugiej wystawy powszechnej, otwartej w

Paryu, w stay bazar, prowadzony przez powoane specjalnie w tym celu koncesjonowano i nadzorowane przez pastwo towarzystwo, ktrego zadaniem byoby uatwianie bezporedniej wymiany midzy producentami bez udziau porednikw i z wyeliminowaniem pienidza nie tylko jako rodka wymiany, lecz take jako miernika wartoci, oraz dostarczanie producentom nie oprocentowanego kredytu bya to nowa wersja banku ludowego. Drugi memoria dotyczy reformy kolejnictwa i domaga si przeciwdziaania monopolizacji transportu kolejowego. rodkiem po temu miaa by znw polityka koncesji na budow linii kolejowych oraz nadzr pastwowy nad istniejcymi przedsibiorstwami. W obu wypadkach Proudhon nie postulowa upastwowienia odnonych sfer ycia gospodarczego, ale nadzr pastwa nad nimi w celu zachowania wolnej konkurencji midzy przedsibiorstwami usug publicznych, obrony konsumentw przed dyktowaniem cen zapewniajcych nieuprawnione zyski oraz podtrzymania drobnej wytwrczoci za pomoc taniego kredytu. Wspomnie te naley, e zawarta w tych memoriaach krytyka wielkiego kapitau i tendencji do jego koncentracji zawieraa u Proudhona wyrane akcenty antysemickie. Memoriay te potwierdzaj opini Marksa o Proudhonie jako ideologu drobnomieszczastwa. Ale cho dla ustroju nie przedstawiay one adnego niebezpieczestwa, w oczach reakcji Proudhon pozosta l'homme-te