Project Pournima
description
Transcript of Project Pournima
1-1 izLRkkouk
“If Wealth is lost
Something is lost
But if Health is lost
Everything is lost”
vkjksX; gh lq[kh thoukph xq#fdYyh vkgs-
vkjksX; laiknu dj.ks gk izR;sd ek.kklkpk
eqyHkwr gDd vkgs- gh xks”V la;qDr
jk”Vªla?k vkf.k tkxfrd vkjksX; la?kVuk ¼½
;k nksgksauh ekU; dsyh vkgs- vkjksX; gk
lq[kh thoukpk ik;k vkgs- izR;sd O;Drhyk
Lor%P;k fodklklkBh lqn`< o fudksi eukph
xjt vlrs- vxnh izkphu dkGkiklwu ekuokyk
lqn`< o fudksi ‘kjhjkps egRo dGys vkgs-
vki.k ,d lqfopkj usgeh okprk
^^Health is Wealth**
Eg.ktsp ‘kjhjlaiRrh ghp [kjh /kulaiRrh
vkgs- eu LoLFk vlys dh vkiys fopkj pkaxys
gksrkr fopkj pkaxys vlys dh] vkiY;k gkrwu
pkaxys dk;Z ?kMrkr- i;kZ;kus lekIr ?kMrks
o R;krwu ns’kkpk fodkl gksrks- R;keqGs
1
‘kjhj laiRrh gh Qkj egRokph vkgs-
R;keqGsp yksdekU; fVGdkauh f’k{k.k
Fkkacowu o”kZHkj ‘kjhjlk/kuk dsyh o
R;krqup R;kauh baxztka’kh y<.;kps lkeF;Z
izkIr dsys-
vkjksX; gk izR;sd O;Drhpk tUefl/n gDd
vkgs] i.k R;kpcjkscj R;kyk drZO;kph nqljh
cktw vkgs gs vkjksX; laiknu dj.;klkBh
O;Drhyk o lektkyk tkx#d jkg.ks vko’;d
vkgs ;kph tk.kho vkjksX; f’k{k.kkrqu d#u
ns.;kpk gk iz;Ru vkgs- T;k ifjljkr O;Drh
jkgrs R;k ifjljkoj frps LokLFk voyacwu vlrs
o O;DrhP;k LokLFkkP;k ntkZoj lektkps
LokLFk voyacqu vlrs
vkjksX;
vkjksX; Eg.kts dsoG jksx fdaok
v’kDrrk ;kapk vHkko uOgs rj laiw.kZ
‘kkfjfjd] ekufld o lkekftd lqfLFkrh gks;-
vkjksX; gh ek.klkph LokHkkfod fLFkrh
vkgs- vkiY;k eukr vkjksX; Eg.kts dsoG
2
jksxkiklqu eqDrrk vlkp vFkZ gksrks i.k ;k
vkjksX;kps ‘kjhjk cjkscj fujksxh jkg.ks gk
ek.klkpk tUefl/n gDd vkgs o uSlfxZdfjR;k
fujksxh jkg.;klkBh Lor%P;k ifjljkojgh
voyacwu jgkos ykxrs- ‘kq/n gok] ik.kh]
Hkjiwj lq;Zizdk’k] LoPNrk Eg.ktsp vkjksX;
gs ‘kjhj o ifjlj ;k ?kVdkaoj voyacqu vkgs-
rlsp vkjksX;koj ifj.kke dj.kkjk ?kVd Eg.kts
eu ‘kq/n vl.ks R;kps vfLrRo ;ksX; vl.ks
egRokps vlrs-
ojhy loZ xks”Vhapk fopkj dsyk vlrk
vkjksX; gh lrr pky.kkjh izfØ;k vkgs o rh
pkaxyh jkg.ks vko’;d vkgs- ijarq l|kP;k
txkr gh ,d eksBh leL;k tk.kors-
vktps tx gs ^Hurry, worry, curry” ps tx
vkgs vkt izR;sdkl fparsus xzklysys vkgs-
vktP;k Li/ksZP;k ;qxkr fVdqu jkg.;kph
fpark lokZauk okVrs R;keqGs R;kauk ;ksX;
vkgkj ?ks.;klgh osG feGr ukgh-
Eg.kwu v’khp vkjksX;fo”k;d leL;k vacjukFk
;sFkhy Kkuke`r fo|ky; ;sFkhy b-5oh
3
¼o;ksxV 11&12½ fo|kF;kZae/;s tk.koyh
Eg.kwu R;koj ;ksX; miØe jkcowu
R;kaP;ke/;s vl.kkÚ;k tk.khokpk ‘kks/k ?
ksÅu R;kaP;ke/khy leL;k nwj dj.ks gk ;k
d`rh la’kks/kuke/khy la’kksf/kdspk eq[;
gsrq vkgs-
LFkwy leL;k
fo|kF;kZauk vkjksX;fo”k;d vl.kkÚ;k
tk.khokapk vH;kl o mik;;kstuk dj.ks
fuf’pr leL;k
vacjukFk ;sFkhy Kkuke`r fo|ky; ;sFkhy b-
5ohP;k 11&12 o;ksxVkrhy fo|kF;kZuk
vkjksX;fo”k;d vl.kkÚ;k tk.khokapk vH;kl o
mik;;kstuk dj.ks
4
la’kks/kukph xjt
1- fo|kF;kZaps ‘kkfjfjd vkjksX;] R;kpk ifjlj]
‘kkGk] eu ;kaP;k ekfgrhlkBh
la’kks/kukph xjt vkgs
2- fo|kF;kZauk LykbZMn~okjs
vkjksX;fo”k;d ekfgrh ns.ks xjtsps vkgs
3- fo|kF;kZauk ifjlj vH;klkrwu ‘kkfjfjd
vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks letkowu
ns.;klkBh la’kks/kukph xjt vkgs
la’kks/ku leL;k
^^Kkuke`r fo|ky;krhy o;ksxV 11 & 12 b-
5oh ;k oxkZrhy fo|kF;kZaP;k vkjksX;fo”k;d
tk.khokapk vH;kl o mik;;kstuk dj.ks
la'kks/kukph mfn~n”V;s
1- vacjukFk ;sFkhy Kkuke`r fo|ky;
vacjukFk ‘kgjkrhy vuqnkfur vlysyh ,d
‘kkGk
2- fo|kF;kZe/khy o;ksxV 11&12 b-5ohps
fo|kF;kZaph vkjksX;fo”k;d leL;k
vH;kl.ks
3- fo|kF;kZe/;s u[ks eksBs vl.ks] dsl
ok<o.ks] diMs vLoPN vl.ks] eu fopfyr
5
vl.ks] jkst vka?kksG u dj.ks v’kk fofo/k
izdkjP;k vl.kkÚ;k vkjksX; fo”k;d tkf.kok
4- vkjksX;fo”k;d tk.kho ul.kkÚ;k fo|
kF;kZapk ‘kks/k ?ks.ks o R;k leL;k
ekxP;k dkj.kkapk ‘kks/k ?ks.ks
5- b-5ohP;k fo|kF;kZaP;k ckckrhr
jkcoysY;k miØekph ifj.kkedkjdrk
vH;kl.ks
dk;kZRed O;k[;k
vacjukFk ‘kgjkrhy Kkuke`r fo|ky; gh ‘kkGk
b-5oh ¼o;ksxV 10&12 fo|kFkhZ½ fo|
kF;kZaps u[ks eksBs vl.ks] dsl ok<fo.ks]
diMs vLoPN vl.ks] eu fopfyr vl.ks] jkst
vka?kksG u dj.ks v’kk fofo/k izdkjP;k
vl.kkÚ;k vkjksX;fo”k;d tk.kho
ifjdYiuk
1- ‘kkfjfjd LoPNrslanHkkZr fo|kF;kZauk
ekxZn’kZu dsY;kl R;kap;k vkjksX;kr
lq/kkj.kk ?kMwu ;sbZy
6
2- vkjksX; rKkaps ekxZn’kZu R;kauk
fnY;kl fo|kFkhZ o ikyd ;kauk
vkjksX;fo”k;d tk.kho gksbZy
3- fo|kF;kZauk ikSf”Vd vkgkjklanHkkZr
ekxZn’kzu dsY;kl fo|kFkhZ o
ikyd ;kaP;kr vkjksX;fo”k;d tk.kho
gksbZy
/kuifjdYiuk
lnj leL;slkBh la’kksf/kdkaus /kuifjdYiuk
fopkjkr ?ksrY;k vkgsr
ekfgrh ladyu lk/kus
izLrqr la’kks/kuklkBh la’kksf/kdsus
eqyk[kr o fufj{k.k ra= ;k lk/kukapk okij
dsysyk vkgs- izLrqr la’kks/kuklkBh
izk;ksfxd i/nrhpk okij dsyk vkgs-
7
U;kn’kZ
lnj la’kks/kuklkBh la’kksf/kdsus lgsrwd
U;kn’kZ fuoM.;kr vkyk vkgs-
O;kIrh o e;kZnk
lnj la’kks/kuklkBh O;kIrh gh {ks=klkBh o
o;ksxV e;kZnk vkgs-
1- HkkSxksfyd e;kZnk
lnj la’kks/ku vacjukFk ‘kgjkrhy
Kkuke`r fo|ky; ‘kkGsiqjrs e;kZfnr
vkgs
2- o;ksxV e;kZnk
lnj la’kks/ku 11&12 g;k
o;ksxVkaP;k fo|kF;kZaiqjrsp
e;kZfnr vkgs
3- dkyko/kh
izLrqr la’kks/ku 2010&2011 i;Zar
e;kZfnr vkgs- g;k o”kkZrhy lgk
8
efgU;krhy 20 fnol izR;{k miØe
jkcfo.;kr vkyk-
la’kks/ku i/nrh
la’kks/ku i/nrhe/;s losZ{k.k i/nrh o
izk;ksfxd g;k nksu i/nrh vkgsr- R;kiSdh g;k
leL;slkBh la’kksf/kdsus g;k leL;slkBh
izk;ksfxd la’kks/ku i/nrh fuoMysyh vkgs
izk;ksfxd i/nrhph xq.koSf’k”V;s
iq<hyizek.ks
1-;k i/nrhP;k la’kks/kuklkBh fu;fer xVkph
fØ;k o rqyuk dj.ks vko’;drk vlrs-
2-nksUgh xVkrhy fdaok nksu mipkjkrhy
dk;Zdkj.k laca/k laca/khps fu/khdj.k djrk
;srs
3-izfrn’khZph fuoM ;kn`fPNd i/nrhus dys
tkrs
4-la’kks/kdkl Lok/khu pykph gkrkG.kh
dj.ks ‘kD; vkgs
5-fu;a=.k gs izk;ksfxd i/nrhps oSf’k”V;s
vkgs
9
izk;ksfxd i/nrhps Qk;ns@egRo
1- izk;ksfxd i/nrhr dk;Z ‘kkL=’kq/nfjR;k
dsys tkrs-
2- izk;ksfxd i/nr gh ‘kkfL=; i/nr vkgs
3- ‘kkL=’kqn~/kfjR;k dk;Z dsY;keqGs
la’kks/kukl loZ=] lkj[ksi.kk]
oLrqfu”Brk ;srs fu”d”kkZr vpqdrk
fnlwu ;srs
4- izk;ksfxd i/nrhpk iqoZxzgkyk Fkkjk
ukgh
5- ifjdYiukaph ;ksX; rikl.kh dsyh tkrs-
6- leL;spk l[kksy vH;kl dsyk tkrks-
7- fu”d”kZ iMrkGrk ;srkr
8- la[;k’kkL=h; i/nrhus fo’ys”k.k dsys tkrs
10
izk;ksfxd i/nrhps rksVs
1-ckg; pykoj izR;sdh osGh fu;=a.k
Bsork ;s.ks ‘kD; ukgh
2-T;k O;Drhoj iz;ksx dsyk tkrks R;kph
ekufldrk ulsy rj ifj.kke gks.kkj ukgh-
iz;ksx ;’kLoh gks.kkj ukgh
3-uSlfxZd okrkoj.kkpk yksi >kysyk
fnlwu ;srks
4- izk;ksfxd xVkr vkfRe;rk ok<rs R;kpk
ifj.kke iz;ksxkoj o ifj.kkekoj gks.;kph
‘kD;rk vlrs-
5- iwoZ pkp.kheqGs iz;qDr tkx`r gksrks o
R;keqGs uSlfxZd izfrlknkis{kk d`f=e
izfrlkn feGw ‘kdrks
6- i{kikrhi.kk ;s.;kph laHkkouk
7- fu”d”kkZoj ifj.kke gksow ‘kdrks
8- izk;ksfxd i/nrhr iz;ksxklkBh ukxfjd]
lgdkjh] ikyd ;kapk lekos’k vl.ks egRokps
vlrs-
izk;ksfxd i/nrhP;k ik;Ú;k
11
1-leL;sph fuoM vkf.k e;kZnk
leL;k fuf’pr lqLi”V vkf.k lqcks/k ‘kCnkar
ekaMysysh vlkoh- leL;sps rkRiqjrs mRrj
Eg.kqu fLodkjysyh ifjdYiuk] Li”V vlkoh-
R;kr LokPN;h o vkJ;h py ;kaP;k
dk;kZRed O;k[;k fnysY;k vlkO;kr-
vH;klkps la’kks/kukps {ks= gs fuf’pr
vlkos
2-lacaf/kr lkfgR;kpk
vk<kok@losZ{k.k
iz;ksxk’kh lacaf/kr vlysY;k lkfgR;kpk
vk<kok ?ks.ks vko’;d vlrs- R;keqGs
tqU;k la/kksurhy fu”d”kZ letrkr-
izHkkoh ckg;pykph dYiuk ;srs-
la’kks/kudR;kZl iz;ksxkph #ijs”kk
Bjo.;kl enr gksrs
3-tula[;k Li”V dj.ks
12
iz;ksx djrkauk R;kps fu”d”kZ dk<kos
ykxrkr- fu”d”kkZP;k vk/kkjs tula[;k
fuoMhph izfØ;k lq# djkoh ykxrs
iqokZuqekuqlkj U;kn’kkZph fuf’prh
djkoh ykxrs- R;ko#u U;kn’kZ gk
tula[;sps izfrfuf/kd Lo#i vkgs dh ukgh
rs Li”V djkos ykxrs-
13
izdj.k nqljs
lacaf/kr ekfgrhpk vk<kok
2-1 v- la’kks/kuklkBh okijysY;k
lanHkZ iqLrdkapk vk<kok
1- ijhljkH;kl o Hkwxksy ¼f}rh; o”kZ
Mh-,M½ ys[kd & Lokrh xkMxhG
¼lqfopkj izdk’ku eaMG] iq.ks½
2-vkjksX; f’k{k.k ¼f}rh; o”kZ Mh-,M½
ys[kd & Lokrh xkMxhG ¼lqfopkj
izdk’ku] eaMG] iq.ks½
lacaf/kr la’kks/kukP;k vH;klkps
egRo o xjt
la’kks/kdkus vkiY;k la’kks/ku {ks=kph
vankts fuf’prh dsY;kuarj la’kks/ku
gkrh ?ksrY;kus la’kks/kdkl vusd
xks”Vkph iw.kZ r;kjh djkoh ykxrs-
R;kfo”k;k’kh lacaf/kr fu;rdkfyds] ekflds]
lanHkZ xzaFk ;kps voyksdu dj.ks vko’;d
vlrs- fdacgquk Lor%P;k fo”k;k’kh
fuxMhr vlysys lkfgR; feGfo.ks gh
14
la’kks/kukph ,d ik;jh vkgs vkiY;k
fo”k;kckcr ns’kkr fdaok ijns’kkr iqohZ
dks.kh la’kks/ku dsys vkgs] R;kpk ‘kks/k
?ks.ks vko’;d vlrs-
lacaf/kr la’kks/kukP;k vH;klkph
dkj.ks
1- iwohZ ;kfo”k;kr >kysys dke letrkr
2- lacaf/kr o izLrqr la’kks/kukrhy
fu”d”kkZph rqyuk djrk ;srs
3- izLrqr la’kks/kukph mn~fn”V;s
fuf’pr djrk ;srkr-
4- izLrqr la’kks/ku gs iqohZP;k
la’kks/kukph iqujko`Rrh rj
ukgh ;kph [kk=h djrk ;srs
5- lacaf/kr la’kks/kukrhy lqpfoysY;k
mipkjkapk iz;ksx izLrqr la’kks/kukr
djrk ;srks
lacaf/kr lkfgR;kP;k vH;klkeqGs
la’kks/kdkl Lor%P;k la’kks/ku
lanHkkZr leL;sP;k fo”k;kph fuoM]
O;k[;k o Li”Vhdj.k dj.;kph i/nrh
x`frdR;kph ekaM.kh] la’kks/ku i/nrh o
15
ra= fu”d”kkZps fuokZpu b-fo”k;h Li”V
dYiuk izkIr d#u ?ksrk ;srs-
c- lacaf/kr iqLrdkaP;k losZ{k.k o ekaM.kh
iqLrdkps
uko
ys[kd izdk'ku
o”kZ
okij d’kklkBh
dsyk
ijhljkH;kl o
Hkwxksy
¼f}rh; o”kZ
Mh-,M½
Lokrh
xkMxhG
lqfopkj
izdk’ku
eaMG] iq.ks
izLrkouk fyfg.;klkBh
;k iqLrdkpk
lanHkZ ?ksryk
vkgs-
vkjksX;
f’k{k.k f}rh;
o”kZ
Mh-,M
Lokrh
xkMxhG
lqfopkj
izdk’ku
eaMG] iq.ks
izLrkouk o la’kks/ku
iqLrdkapk lanHkZ
ijhljkH;kl b-
2jh
Jh- fodkl uouhr
ifCyds’ku
¼b½ fy-
miØe jkcfo.;klkBh
lanHkZ iqLrdkpk
okij dj.kkj vkgs
ijhljkH;kl b-
1yh
Jh- fodkl uouhr
ifCyds’ku
¼b½ fy-
vkjksX;fo”k;d
leL;slkBh iwoZ
pkp.kh ?ks.;klkBh
iqLrdkpk lanHkZ ?
ks.kkj vkgs-
vkjksX;f’k{k.
k f’k{kd gLr
iqfLrdk
egkjk"Vª jkT;]
f’k{k.k
eaMG] iq.ks
egkjk"Vª jkT;
f’k{k.k
eaMG] iq.ks
lnj la’kks/kukr egRo
xjt ;kfo”k;h ekfgrh
iqLrdkrwu ?ksryh
16
vkgs-
2-2 iwohZ >kysY;k la’kks/kukpk
vk<kok
izca/k 1
f’k”kZd % fHkoaMh rkyqD;krhy
vkoGh ;sFkhy ftYgk
ifj”knsrhy b-1yh e/khy fo|
kF;kZauk oS;fDrd
LoPNrsP;k leL;k
lksMfo.;klkBh miØekps
vk;kstu
la’kks/ku o”kZ % 2006&2007
ekxZn’kZd% izk-,l-,l-ikVhy lj3
la’kks/kukph mn~fn”V;s
1-b-1yhP;k fo|kF;kZauk oS;fDrd LoPNrsP;k
leL;akpk ‘kks/k ?ks.ks
2-b-1yhP;k fo|kF;kZauk oS;fDrd
LoPNrsckcr fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;k
ekxP;k dkj.kkapk ‘kks/k ?ks.ks
17
3-b-1yhP;k fo|kF;kZaP;k oS;fDrd
LoPNrsfo”k;d leL;k nwj dj.;klkBh fofo/k
miØe jkco.ks
la’kks/ku i/nrh
izLrqr la’kks/kuklkBh izk;ksfxd i/nrh
okij.;kr vkyh vkgs
ekfgrh ladyukph lk/kus
lnj la’kks/kukr ekfgrh ladyuklkBh iz’ukoyh
o eqyk[kr ra= ;k ekfgrh ladyu lk/kukapk
okij dsyk vkgs
U;kn’kZu fuoM
la'kksf/kdsus izLrqr la’kks/kukr lgsrqd
U;kn’kZu i/nrhus U;kn’kZ fuoM.;kr ;sr
vkgs R;klkBh 1 f’k{kd o 15 fo|kFkhZ
fu”d”kZ
1- fo|kF;kZauk oS;fDrd LoPNrslkkBh fofo/k
‘kS{kf.kd lk/kus nk[kowu R;kauk
oS;fDrd LoPNrsps egRo iVys
2- fo|kFkhZ Lor%ph oS;fDrd LoPNrk Bsow
ykxys-
izca/k 2
18
f’k”kZd % okMk rkyqD;krhy
nso/kj ;sFkhy ftYgk
ifj”knsP;k ‘kkGsrhy b-
2jhrhy fo|kF;kZauk ifjlj
vH;klkn~okjs vkjksX; lsok
nsrkauk fuekZ.k gks.kkÚ;k
leL;k nwj gks.kkÚ;k
miØekps vk;kstu
la’kks/ku o”kZ % 2006&2007
ekxZn’kZd% izk-lkS-vpZuk
lksuko.ks rqaxkjs
la’kks/kukph mn~fn”V;s
1-fo|kF;kZauk vkjksX; lsok nsrkauk
fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;kapk ‘kks/k ?ks.ks
2-fo|kF;kZauk vkjksX; lsok nsrkauk
fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;k ekxP;k
dkj.kkapk ‘kks/k ?ks.ks
3-fo|kF;kZauk vkjksX; lsok nsrkauk
fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;slkBh miØe
jkcfo.ks
la’kks/ku i/nrh
19
izLrqr la’kks/kuklkBh izk;ksfxd i/nrh
okij.;kr vkyh vkgs
ekfgrh ladyukph lk/kus
lnj la’kks/kukr ekfgrh ladyuklkBh iz’ukoyh
o eqyk[kr ra= ;k ekfgrh ladyu lk/kukapk
okij dsyk vkgs
U;kn’kZu fuoM
iLrqr la’kks/kuklkBh lgsrqd U;kn’kZu
i/nrhus U;kn’kZ fuoM dsyh vkgs- R;klkBh
rK &1] f’k{kd &2] fo|kFkhZ &15
fu”d”kZ
1-fo|kF;kZauh vkjksX;dsanzkyk HksV
fnY;keqGs fo|kFkhZ jksX;kaph lsok
djrkr-
2-fo|kFkhZ Lor%P;k oxkZrhy ifjljkrhy
O;Drh vktkjh vlrhy R;kauk enr djrkr
Eg.kwu vkjksX;kph ekfgrh feGkY;kus fo|
kFkhZ vkjksX; lsok djrkr
20
izca/k 3
f’k”kZd % dY;k.k ‘kgjkrhy xkSjh
ikMk ;sFkhy
izkFkfed ‘kkGsrhy b-
3jhP;k fo|kF;kZe/;s oxZ
LoPNrsfo”k;h ;s.kkÚ;k
leL;k nwj dj.;klkBh
miØekps vk;kstu
la’kks/ku o”kZ % 2007&2008
la’kksf/kdk % eksukyh e/kqdj
lksuo.ks
ekxZn’kZd% izk-lqo.kkZ ikVhy
eWMe
21
la’kks/kukph mn~fn”V;s
1-b-3jhP;k fo|kF;kZaP;k
oxZLoPNrslkBh ;s.kkÚ;k leL;kapk
‘kks/k ?ks.ks
2-b-3jhP;k oxZLoPNrsckcr fuekZ.k
gks.kkÚ;k leL;k ekxP;k leL;k ekxP;k
dkj.kkapk ‘kks/k ?ks.ks
3-b-3jhP;k fo|kF;kZaP;k oxZ LOkPNrsckcr
jkcfoysY;k miØekaph ifj.kkedkjdrk
vH;kl.ks
4-b-3jhP;k fo|kF;kZaP;k oxZ LoPNrsfo”k;h
leL;k nwj dj.;klkBh fofo/k miØe jkcfo.ks
la’kks/ku i/nrh
izLrqr la’kks/kuklkBh izk;ksfxd i/nrh
okij.;kr vkyh vkgs
ekfgrh ladyukph lk/kus
lnj la’kks/kukr ekfgrh ladyuklkBh eqyk[kr]
iklafxd uksanh] fufj{k.k ra= ;kapk okij
dsyk vkgs
22
U;kn’kZu fuoM
la'kksf/kdsus mijksDr uequk izdjkrhy
vlaHkkO; i/nrh izklafxd U;kn’kZu
fuoMysys vkgs-
23
izca/k 4
f’k”kZd % ukf’kd ftYg;krhy nqxko
;sFkhy ftYgk
ifj”knsP;k ‘kkGsrhy b-
7ohP;k fo|kF;kZauk
‘kkfjfjd vkjksX;eqGs
fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;k
lksMfo.;klkBh miØe
fufeZrh
la’kks/ku o”kZ % 2005&2006
la’kksf/kdk % iz.kkyh ;ksxs’k
tk/ko
ekxZn’kZd% izk-ok;-oks-cPNko lj
la’kks/kukph mn~fn”V;s
1-b-7ohP;k fo|kF;kZaP;k ‘kkfjfjd
vkjksX;ckcr fuekZ.k leL;kapk ‘kks/k ?
ks.ks
2-b-7ohP;k fo|kF;kZauk ‘kkfjfjd
vkjksX;ckcr fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;k
ekxP;k dkj.kkapk ‘kks/k ?ks.ks-
24
3-b-7ohP;k fo|kF;kZaP;k ‘kkfjfjd
vkjksX;fo”k;d leL;k nwj dj.;klkBh miØe
jkcfo.ks
4-b-7ohP;k fo|kF;kZaP;k ‘kkfjfjd
vkjksX;kfo”k;h jkcfoysY;k miØekph
ifj.kkedkfjdrk vH;k.ks
la’kks/ku i/nrh
izLrqr la’kks/kuklkBh izk;ksfxd i/nrh
okij.;kr vkyh vkgs
ekfgrh ladyukph lk/kus
lnj la’kks/kukr ekfgrh ladyuklkBh fufj{k.k]
eqyk[kr ra= ;kapk okij dsysyk vkgs
U;kn’kZu fuoM
la'kksf/kdsus izLrqr la’kks/kukr lgsrqd
U;kn’kZu i/nrhus U;kn’kZ fuoM dsyh vkgs-
1 f’k{kd o 15 fo|kFkhZ
fu”d”kZ
1-fo|kF;kZauk ‘kkfjfjd vkjksX;kps egRo
iVY;kus rs ‘kkfjfjd LoPNrk Bsorkr
25
2-‘kkfjfjd LoPNrk] ‘kkfjfjd vkjksX; gh vkiyh
laiRrh vkgs- gs y{kkr vkY;keqGs fo|
kFkhZ ‘kkfjfjd LokLFk pkaxys Bsorkr
izca/k 5
f’k”kZd % fHkoaMh ‘kgjkrhy euik
Ø-57 e/;s b-4Fkh
P;k fo|kF;kZauk iks”kd
vkgkj u feGkY;keqGs
vkjksX; fo?kMkckcr
fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;k
nwj dj.;klkBh miØekaps
vk;kstu-
la’kks/ku o”kZ % 2006&2007
la’kksf/kdk % o”kkZ ukenso
ikVhy
ekxZn’kZd% izk-fuye HkksbZj
eWMe
la’kks/kukph mn~fn”V;s
1-b-4FkhP;k fo|kF;kZauk iks”kd vkgkj u
feGkY;keqGs vkjksX; fc?kkMkckcr
fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;k ekxpk dkj.kkapk
‘kks/k ?ks.ks
26
2-b-4FkhP;k fo|kF;kZauk iks”kd vkgkj u
feGkY;kus vkjksX;ckcr fuekZ.k
gks.kkÚ;k leL;k nwj dj.;klkBh miØe
jkcfo.ks
3-b-4FkhP;k fo|kF;kZauk iks”kd vkgkj u
feGkY;kus vkjksX;fo”k;d jkcfoysY;k
miØekph ifj.kkedkjdrk vH;kl.ks
la’kks/ku i/nrh
izLrqr la’kks/kuklkBh izk;ksfxd i/nrh
okij.;kr vkyh vkgs
ekfgrh ladyukph lk/kus
lnj la’kks/kukr ekfgrh ladyuklkBh fufj{k.k]
eqyk[kr ra= ;k lk/kukapk okij dsysyk vkgs
U;kn’kZu fuoM
izLrqr la’kks/kuklkBh lgsrqd U;kn’kZu
feGkysyk vkgs R;klkBh 1 f’k{kd o 12 fo|
kFkhZ
izca/k 6
f’k”kZd % ‘kgkiwj ‘kgjkrhy
izkFkfed ‘kkGsrhy b-7oh
27
P;k fo|kF;kZauk O;k;ke
djrkauk ;s.kkÚ;k leL;k nwj
dj.;klkBh miØekaps
vk;kstu
la’kks/ku o”kZ % 2007&2008
la’kksf/kdk % lafni jkepanz jkÅr
ekxZn’kZd% izk-eh-cSjkxh eWMe
la’kks/kukph mn~fn”V;s
1-b- 7oh P;k fo|kF;kZauk O;k;ke
djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kapk ‘kks/k ?ks.ks
2-b- 7oh P;k fo|kF;kZauk O;k;kekfo”k;h
fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;k ekxP;k
dkj.kkapk ‘kks/k ?ks.ks
la’kks/ku i/nrh
izLrqr la’kks/kuklkBh izk;ksfxd i/nrh
okij.;kr vkyh vkgs
ekfgrh ladyukph lk/kus
lnj la’kks/kukr ekfgrh ladyuklkBh
la’kks/kdkus iz’ukoyh] fufj{k.k] eqyk[kr
ra= ;k lk/kukapk okij dsysyk vkgs
28
U;kn’kZu fuoM
la'kks/kdkus lgsrqd U;kn’kZu i/nrhus
U;kn’kZu fuoMysyk vkgs- R;klkBh 1
f’k{kd] 1 rK] 22 fo|kFkhZ
fu”d”kZ
fo|kF;kZauk O;k;kekps Qk;ns iVowu
fnY;kus fo|kFkhZ O;k;ke djrkr
29
2-3 lnj la’kks/kukps osxGsi.k
iwohZ >kysY;k la’kks/kukpk vk<kok ?
ksryk R;ko#u y{kkr ;srs dh] lnj la’kks/ku
gs R;k la’kks/kukis{kk osxGs vkgs
la’kks/ku i/nrh
izLrqr la’kks/kuklkBh la’kksf/kdsus
izk;ksfxd i/nrhpk voyac dsysyk vkgs rj
iqohZ >kysY;k la’kks/kuklkBh izk;ksfxd
i/nrhpk okij dsysyk vkgs- izk;ksfxd
i/nrhP;k enrhus fdaok iz’ukoyhP;k enrhus
eksB;k izek.kkr ekfgrh xksGk djrk ;srs
U;kn’kZ
izLrqr la’kks/kukr U;kn’kZ Eg.kqu 2 f’k{kd
o 20 fo|kFkhZ vls U;kn’kZ vkgsr
la’kks/ku ra= fdaok lk/kus
lacaf/kr la’kksf/kdsus ekfgrh ladyuklkBh
eqyk[kr] izklfxd uskanh] fufj{k.k ra= ;k
lk/kukapk okij dsysyk vkgs- rj izLrqr
la’kks/kukr la’kksf/kdsus izk;ksfxd i/nrhpk
okij dsysyk vkgs
30
HkkSxksfyd O;kIrh@ifjlj
lacaf/kr la’kks/ku gs dY;k.k ‘kgjkiqjrs
e;kZfnr vkgsr rj lnj la’kks/ku gs vacjukFk
‘kgjkiqjrs e;kZfnr vkgs-
31
2-4 izLrqr la’kks/kukph oSf’k”V;s
1-fo”k;kckcr e;kZnk % ifjlj vH;kl
fo”k;kr
vkjksX;kckcr
fuekZ.k gks.kkÚ;k
leL;kapk vH;kl
2-HkkSxksfyd e;kZnk % vacjukFk
‘kgj
3-U;kn’kZ % 20 fo|kFkhZ]
1 f’k{kd
4-la'kks/ku i/nrh % izk;ksfxd
i/nrh
5-ekfgrh ladyukph lk/kus %
iz’ukoyh
6-dkyko/kh % 2010 rs 2011
32
izdj.k frljs
la’kks/kukph dk;Zokgh
3-1-1 la’kks/ku vfHkdYi
dks.krsgh NksVs dke dj.;klkBh R;kpk
vkjk[kMk r;kj djkok ykxrks- mnk- bekjr
cka/k.;klkBh laiw.kZ bekjrhpk
vkjk[kMk dkxnkoj mrjkok ykxrks-
izdYikpk dPpk vkjk[kMk la’kks/ku
vxnh izkjaHkhP;k Lrjkoj Bjforks-
la’kks/ku gh ,d Øec/n ik;Ú;kaph]
‘k`a[kykc/n izfØ;k vlY;kus leL;k fuf’prh
>kY;koj la’kks/kd R;koj fopkj djrks-
la’kks/ku vfHkdYikn~okjs laiw.kZ
la’kks/ku dk;ZØekP;k ik;Ú;k fu”ks/k
dsysY;k vlrkr- R;ke/;s la’kks/ku
leL;sfo”k;h vko’;d vlysY;k ekfgrhps
ladyu dj.ks vkf.k vFkZfoospu dj.ks ;k
ik;Ú;k ;srkr-
“Research Designe is the plan
Structure is strategy of
investigation conceived so as to
33
often answer to research
question and ccontrol variance”.
ojhy okD;kps iafMr ¼1989½ e/;s
iq<hyizek.ks Hkk”kkarj dsysys vkgs-
la’kks/ku leL;kaP;k lek/kkuklkBh o
la’kks/ku leL;s’kh lacaf/kr ulysY;k loZ
vlaca/k pykpk izHkko U;qure A
fucQGA i`F;dj.kkP;k gsrqus ifjdfYir
vkjk[kMk lkSjpuk o izcks/ku fo/kh r;kj
dj.ks Eg.kts la’kks/ku vfHkdYi gks;-
3-1 la’kks/ku vfHkdYikps izdkj
v- ,dyxV vfHkdYi
;k vfHkdYikr ,dp LFkk;hpy ?kVd vlrks
o R;kph gkrkG.kh dsyh tkrs-
iz;ksxkP;k varfjd o ckg; lgizek.krsl
izHkkoh dj.kkÚ;k ckg; pykP;k fu;a=.k
ek=sP;k vk/kkjkoj ,dyxV vfHkdYikps
rhu izdkj iMrkr-
v- iwoZ izk;ksfxd vfHkdYi ¼Pre-
Exprimental½
34
c- fo’kq/n izk;ksfxd vfHkdYi¼True -
Experimental½
d- izkFk%izk;ksfxd vfHkdYi
¼Query-Experimental ½
d`rh la’kks/kuklkBh iwoZ izk;ksfxd
i/nrhrhy ,dyxV iqoksZRrj dlksVh
vfHkdYi o fo’kq/n izk;ksfxd vfHkdYi
iqoksZRrj dlksVh lerqY; xV
vfHkdYi ;kapk izkeq[;kus okij dsyk
tkrks-
izLrqr la’kks/kuklkBh
la’kks/kdkus ,dyxV vfHkdYikph fuoM
dsysyh vkgs- ;k vfHkdYike/;s ,dkp
xVkph iz;ksxklkBh fuoM dsysyh
vkgs- ;k ,dyxV vfHkdYikph iz;ksxiqoZ
o iz;ksxkuarj ikg.kh dsyh- nksu fHkUu
izfØ;kae/kwu ,dkp xVkyk tkos
ykxys] ;k vfHkdYikr ,dkp xV vlY;kus
fu;=a.k dj.ks lksis xsys vkf.k visf{kr
ifj.kke fnlqu vkyk-
35
iz;ksx iwosZlqph leL;kapk
‘kks/k miØekph vaeyctko.kh
vafre pkp.kh
c- la'kks/ku izfØ;k
‘kkL=h; i/nrhus la’kks/ku dj.;klkBh
Bjkfod ekxkZus tk.ks vko’;d vlrs-
la’kks/ku Lor%P;k la’kks/kukps fo”k; o
R;kph mn~fn”V;s fuf’pr dj.ks rsOgkp
R;k mn~fn”VkaP;k iqrZrslkBh
dks.kR;k i/nrhus la’kks/ku
djk;ps ;kpkgh fopkj R;kyk djkok
ykxrks- la’kks/kdkph mn~fn”Vs]
ekfgrh ladyu ra=s] lk/kus] {ks=s
bR;kfn vusd izdkjP;k vk/kkjkoj
la’kks/ku i/nrhus oxhZdj.k djrk ;srs
la'kks/kukP;k izeq[k rhu i/nrh
vkgsr
la’kks/ku i/nrh
,frgkfld i/nrh o.kZukRed i/nrh
izk;ksfxd i/nrh
36
izLrqr la’kks/kukr izk;ksfxd i/nr okij.;kr
vkysyh vkgs- fof’k”V iz;ksx dsY;koj
miØe jkcfoY;koj ifjfLFkrhr dk; cny ?
kMsy gs izk;ksfxd i/nrhn~okjs ikfgys
tkrs- gh i/nr Hkfo”;dkGkph lacaf/kr
vkgs- fof’k”V fjrhus pykoj fu;a=.k
Bsowu dsysY;k iz;ksxkpk ifj.kke
R;kP;ke/;s laca/k izLFkkfir dj.;kpk
iz;Ru ;k i/nrhn~okjs dsyk vkgs-
izLrqr la’kks/kukrhy leL;k o mn~fn”Vs
lqLi”V vkgsr- LFkkfud ifjfLFkrhrhy
leL;spk fopkj ;kr dsyk vkgs- leL;k
fujkdj.kklkBh dks.krh ifjfLFkrh visf{kr
vkgs ;kpk fopkj ;kiwohZ dj.;kr vkysY;k
vYila’kks/kukrwu dsyk vkgs- o leL;k
mdy dj.;klkBh dks.krs lk/ku mi;qDr
Bjsy ;kpk fopkj dsyk xsyk vkgs-
izk;ksfxd dkGkr ekfgrh eksB;k
iz’ukoyh] eqyk[kr lqph] iMrkGk
lqph ;k lk/kd laadfyr djrk vkyh- ;k
37
i/nrhe/;s ekfgrkps ladyu fo’ys”k.k o
vFkZ fo’ys”k.kkps fu”d”kZ vgoky
bR;knh loZ vko’;d ckchpk varZHkko
vkgs-
38
3-2 U;kn’kZ
‘kS{kf.kd la’kks/kukr U;kn’kZ eqyHkwr
vkgs- ‘kS{kf.kd leeL;sP;k vH;klkr laiw.kZ
tula[;sP;k vH;kl dj.ks ‘kD; ulrs- g;k laiw.kZ
tula[;sps izfrfuf/kRo d# ‘kd.kkÚ;k ,dk
ygku xVkP;k vH;klko#u laiw.kZ tula[;sP;k
izo`Rrhckcr iwokZuqeku dk<.ks vf/kd
lks;hLdj deh [kpkZps o deh Jekps
djrk ;s.;klkj[ks dke vkgs
O;k[;k
^^tula[;sP;k rF;kfo”k;h iwokZuqeku
dj.;kdjhrk tula[;srwu fuoMysY;k O;Drh
fdaok oLrw ;kaP;k ygku lapkyk U;k;n’kZu
Eg.krkr**
¼eqGs o dqekBs 1977] i`”B 328½
3-2-1 U;k;n’kZukP;k ik;Ú;k
1-tula[;sph O;k[;k dj.ks
2- tula[;sph ;knh r;kj dj.ks
3-U;k;n’kZukpk izdkj Bjfo.ks
4-U;k;n’kZu feGo.ks
39
U;kn’kZ fuoMhoj la’kks/kukps
fuoMhoj la’kks/kukps fu”d”kZ
voyacqu vlrkr- Eg.kwu
U;kn’kZukph fuoM ‘kkL=h; i/nrhus
djkoh ykxrs- v’kk ‘kkL=h; o
dkGthiqoZd fuoMysY;k
U;k;n’kZukeqGs fu”d”kZ
fo’oklkgZ feGrkr
3-2-2 U;kn’kZukps izdkj
U;kn’kZu
laHkkO;
vlaHkkO;
;kn`fPNdfu;ec/n cgqLrjh; Lrjh; xqPN
izkR;f{kd lgsrqd
izLrqr la’kks/kukr vlkaHkO;k i/nrhrhy lgsrqd U;kn’kZu i/nrhpk okij dsyk vkgs-lgsrqd U;kn’kZu
la’kks/kukph mn~fn”Vs fopkjkr ?
ksÅu la’kks/ku tula[;srqu ikfgts
R;k ?kVdkph fuoM d#u R;kyk
lgsrqd uequk fuoM Eg.krkr-
40
R;keqGs ueqU;koj la’kks/kdkps
iq.kZ fu;=a.k vlrs
lgsrqd U;kn’kZu i/nrhps Qk;ns
1-gk U;kn’kZu lgt miyC/k gksÅ
‘kdrks
2- la’kks/kd Lor%P;k lks;huqlkj
U;k;n’kZu fuoMrks
3- iz’kkldh; vMp.kh VkGrk ;srkr
4-FkksM;k osGkr NksV;k
U;k;n’kZukr la’kks/ku dk;Z
iq.kZ gksÅ ‘kdrs
izLrqr la’kks/kuklkBh fo|kF;kZaph
o ,d fo”k;kf’k{kd ;kaph U;k;n’kZu
Eg.kwu fuoM dsyh vkgs- gk
U;kn’kZ la’kks/kdkP;k leL;s’kh
lacaf/kr vlY;keqGs vlaHkkO;
U;k;n’kZu i/nrhrhy lgsrqd
U;k;n’kZu izdkj ;k la’kks/kuklkBh
fuoMyk vkgs-
3-3 ekfgrh ldyukph lk/kus
41
izR;sd la’kks/kd la’kks/ku leL;sph vko’;d
o mn~fn”Vkuq#i ekfgrh xksGk djrks-
R;klkBh la’kks/kdkyk fujfujkG;k ekfgrh
ladyukP;k lka/kukpk mi;ksx djkok
ykxrks- la’kks/kukr ifjdYiuk ekaMysY;k
vlrkr R;kps eqY;kadu d#u vafre fu”d”kZ
dk<.;klkBh fofo/k izdkjph ekfgrh o
vkdMsokjh vko’;d vlrs- ;k ekfgrh o
vkdMsokjhps ladyu T;k lka/kukn~okjs
dsys tkrs R;kauk la’kks/kukph lk/kus
Eg.krkr
3-3-1izLrqr la’kks/kukr okij.;kr
vkysyh lk/kus
izLrqr la’kks/kukr la’kks/kdkus
iz’ukoyh o lqph o eqyk[kr lwph ;k
lk/kukapk okij dsysyk vkgs
1-eqyk[kr lqph
^^fof’k”V fo”k;koj fuf’pr o
lgsrqd ?kMoqu vk.kysY;k
vukSipkfjd ‘kkfCnd izHkkoh
42
laokn Eg.kts eqyk[kr gks;**
¼ih-fOg-;ax½
^^dkgh eqn~n;koj fo’ks”k d#u
vkSipkfjd fopkj dj.;klkBh ,d=
vkysY;k O;Drhph leksjkleksjph
HksV Eg.kts eqyk[kr gks;**
¼vkWDl
QMZ½
eqyk[krhps xq.k
1- loZ izdkjP;k ekfgrhps ladyu
djrk ;srs-
2- [kktxh o O;Drhxr ekfgrhgh
feGork ;srs
3- Hkwrdkyhu ?kVukapk
vH;kl djrk ;srks-
4- yofpdrsus iz’ukapk Øe
cnY;kus eqyk[krdR;kZayk
Lokra«; feGrs
5- ekfgrh ikj[kwu ?ksrk ;srs
43
6- fopkjkaps o Hkkoukaps
vknku iznku gksrs R;keqGs
ltho thoari.kk ;srks
7- iz’ukapk vFkZ Li”V d#u
lkaxrk ;srks
iz’ukoyhP;k e;kZnk
1- iwoZxzgkyk izHkko ‘kD;
vlrks- fuosndkps o eqyk[kr
dR;kZaps iwoZxzg eqyk[kr
dR;kZoj ifj.kke d# ‘kdrkr-
2- fuosndkyk Qkj Lokra«;
vlrks- rks ykac mRrjs nsÅ
‘kdrks-
3- fuosndkus fnysyh ekfgrh
fo’oklkgZ] izkekf.kd vlsyp
vls ukgh gh ekfgrh
ikj[kwu ?;koh ykxrs
4- fuosndkyk Lej.k’kDrhoj
folacwu jgkos ykxrs-
izLrqr la’kks/kuklkBh eqyk[kr ;k
ra=kpk okij d#u b-5oh P;k fo”k;
f’k{kdkaph eqyk[kr ?ksryh- gh
44
r;kjh djrkauk rsFkhy f’k{kd fo|
kF;kZaps vkjksX; lq/kkj.;klkBh dls
izR;u djrkr R;k lacaf/kr eqyk[kr
lqph r;kj dsyh- ;klkBh lanHkZ
iqLrd Eg.kwu vkjksX; f’k{k.k
¼fM-,M~ f}rh; o”kZ lqfopkj
izdk’ku ;kaps iqLrdkpk lanHkZ½
Eg.kqu okij dsyk vkgs-
fufj{k.k ra=
1- lksis ;a=
FkksM;k’kk izf’k{k.kkus vpwd
o lw{e fufj{k.k djrk ;srs
2- xqarkxqrhps lk/kus ukgh
fufj{k.kklkBh lrdZ Kkusafnz;s
o lksih votkjs ykxrkr- Qkj’kk
egkx tVhy lkexzhph xjt iMr
ukgh
3- rqyukRed Js”Bro
ftFks iz’ukoyh] eqyk[kr]
vuqlqph v’kh ra=s vlQy
gksrkr frFks gh ra=s mi;qDr
45
Bjrs- fuftZo fuj{kj] vlgdkjh vls
iz;qDr gh fufj{k.k ra= vlY;kus
la’kks/ku djrk ;srs
46
fufj{k.k ra=kP;k e;kZnk
1- ?kVuk fufj{k.k e;kZnk
fufj{k.kklkBh Lfky dkykps
ca/ku iMrs- fufj{k.k fo”k;
ve;kZn dkGkr ve;kZn LFkGkr
fo[kqjY;k rj R;kaps fufj{k.k
djrk ;sr ukgh-
2- dkye;kZnk
?kVuk ?kMrkukp fufj{k.k dsys
tkrs R;keqGs ?kVuk ?kMwu
xsY;koj fufj{k.k dqpdkeh Bjrs-
dkj.k ?kVuk ?kMrkauk
la’kks/ku rsFks vlsyp vls ukgh
3- vioknkRed Lo#i
orZukps fo’ys”k.k dj.ks
lkekftd ?kVukaps fufj{k.k
dj.ks R;kaP;k vfuf’pr
Lo#ikeqGs vo?kM vlrs-
4- O;fDrfu”Brk
47
ifjfLFkrhpk vFkZ yko.ks gk
fufj{k.kkryk egRokpk Hkkx
vkgs- i.k ghp R;kph e;kZnk
gksrs- dkj.k O;Drh Lor%P;k
vuqHko dlsiqjrkp vFkZ
ykorks-
3-4ekfgrh fo’ys”k.kkph
la[;k’kkL=h; lk/kus
ekfgrh fo’ys”k.k dj.ks Eg.ktsp
dks”Vdkrhy ekfgrhpk vFkZ yko.;klkBh
Vddsokjh] lkj.kh] vkys[k ;klkj[;k ra=kpk
vk/kkj ?ks.ks
izLrqr la’kks/kuklkBh iMrkGk lqph ;k
la[;k’kkL=h; ra=kpk okij dsyk vkgs-
1-iMrkGk lqph
fo|kF;kZap;k vaxh vlysY;k xq.kkaph
vfHko`Rrh] vfrn{krk ;kpk fdrh fodkl
>kyk ;kph iMrkGk ikg.kh ;knh
Eg.kts iMrkGk lqph gks;-
48
2-VDdsokjh
la'kks/kdkus fo|kF;kZadMwu
feGoysY;k ekfgrhps Lo#i dls vkgs
gs ikg.;klkBh la’kks/kukr VDdsokjh
mi;ksx dsyk vkgs-
3-vkys[k
ekfgrhps oxhZdj.k dsys rjh rh
ekfgrh nqcksZ/k okVrs Eg.kwu rh
ekfgrh vpwd nk[kok;ph lnj
la’kks/kuklkBh LraHkkys[kkpk okij
dsyk
49
3-5la’kks/kukph izR;{k dk;Zokgh
leL;k o mn~fn”V;s fuf’pr dsY;kuarj
la’kks/kdkus iq<hyizek.ks dk;Zokgh
dsyh
iwoZ pkp.kh
eq[;k/;kidkdMwu o f’k{kdkadMwu miØe
fufeZrhlkBh ijokuxh ?ksrY;kuarj b-5oh
e/khy fo|kF;kZaP;k
vkjksX;fo”k;d ;s.kkÚ;k leL;sP;k lanHkkZr
fLFkrh tk.kwu ?ks.;klkBh fufj{k.k
ra=k}kjs iMrkGk lqphpk okij d#u iwoZ
pkp.khe/kwu la’kks/ku fo”k;klaca/kh
U;kn’kkZph fuoM dsyh
miØe fufeZrh
U;kn’kkZn~okjs fuoMysY;k 20 fo|
kF;kZae/;s mn~fn”Vkuq#i cny ?kMowu
vk.k.;klkBh la’kksf/kdsus iq<hy
miØekpa vaeyctko.kh dsyh
miØe 1
vkjksX; fc?kkMkps dkj.k y{kkr vk.kwu
ns.ks izLrqr la’kks/kukr la’kksf/kdsus gk
50
miØe jkcforkauk loZ izFke fo|kF;kZauk
vkjksX; Eg.kts dk;\ vkjksX;kP;k rKkaP;k
O;k[;k letkowu fnY;k
vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks iq<hyizek.ks
1- larqfyr vkgkjkpk vHkko
2-thoulRokpk vHkko
3- ‘kkfjfjd LoPnrspk vHkko
4- ifjlj LoPNrspk vHkko
miØe 2
vkjksX; pkaxys jk[k.;klkBh vkjksX;fo”k;d
ekfgrh ns.ks- vkjksX; pkaxys jk[k.;klkBh
fo|kF;kZaP;k vaxh dks.kR;k lo;h yko.ks
xjtsps vkgs rs lkafxrys-
1-oS;fDrd LoPNrk jk[k.ks
2-gkr#eky okij.ks
3-eyew= foltZukP;k ;ksX; lo;h yko.ks
4-‘olukP;k ;ksX; lo;h
5-fi.;kP;k ik.;kph LoPNrk jk[k.ks-
miØe 3
ifjlj LoPNrsps miØe jkcfo.ks- izLrqr
la’kks/kukr la’kksf/kdsus ‘kkys; ifjlj
LoPN d#u ?ksryk
51
miØe 4
MkWDVjkaps O;k[;ku vk;ksftr dj.ks
izLrqr la’kks/kukr la’kksf/kdsus fo|
kF;kZauk vkjksX;kps egRo iVowu
ns.;klkBh rlsp vktkjkaph y{k.ks
lkax.;klkBh R;koj ;ksX; mik;kaph ekfgrh
MkWDVjkauh fnyh
1-jksxkph y{k.ks
2- lalxZtU; jksx
3- jksxkaoj mik; lkax.ks
miØe 5
fofo/k ‘kS{kf.kd lk/kukn~okjs rDrs fp=s
v’kk lk/kukan~okjs fo|kF;kZauk
vkjksX;fo”k;d ekfgrh fnyh-
mRrj pkp.kh
miØe jkcfoY;kuarj fo|kF;kZae/;s >kysY;k
cnykaps izek.k tk.kwu ?ks.;klkBh
la’kksf/kdsus mRrj pkp.kh ?ksryh ;k
pkp.khuarj la’kksf/kdsP;k vls fun’kZukl
vkys dh] fo|kF;kZauk vkjksX;kps egRo
iVys-
52
iwoZ pkp.kh o mRrj pkp.kh ;k nks?
kkaphgh rqyuk dsyh vlrk] fo|kF;kZaP;k
izxrhr y{k.kh; Qjd tk.koyk-
osGk i=d
v-
Ø-
miØe osG
1 leL;k fuoM o ekfgrh ladyu 10 vkWxLV] 2010
2 d`rhla’kks/ku lanHkkZr
ekxZn’kZu
1 lIVscaj] 2010
3 ‘kkys; fufj{k.k iwoZ pkp.kh
HksV
17 lIVscaj rs 20
lIVscj
4 dPps vgoky ys[ku 1 vkWDVkscj rs 15
vkWDVkscj
5 lanHkZ lkfgR;kpk vk<kok 16vkWDVkscj rs
31vkWDVkscj
6 miØekps fu;kstu o
dk;Zokgh
04 uksOgscj]2011
7 mRrj pkp.kh fu”d”kZ 07 uksOgscaj]2011
8 dPps vgoky ys[ku o vgoky
nq#Lrh
10 tkusokjh] 2011
9 vgoky egkfo|ky;kr lknj 10 ekpZ]2011
53
54
izdj.k pkSFks
ekfgrhps ladyu
4-1 ekfgrhps ladyu
frlÚ;k izdj.kkr la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh
fo|kF;kZaph leL;k y{kkr ?ksÅu visf{kr
mn~fn”Vs lk/; dj.;klkBh la’kks/ku vfHkdYi
o ladyukP;k izfo/kh b- xks”Vhapk ijke’kZ ?
ksryk vkgs- izLrqr izdj.kkr ladfyr ekfgrhps
fo’ys”k.k o vFkZfuoZpu dys vkgs- izLrqr
la’kks/kukps fu”d”kZ dk<.;klkBh fofo/k
lka/kukekQZr th ekfgrh xksGk dj.;kr vkyh
rh ;k izdj.kkr ekaMyh vkgs- R;k ekfgrhP;k
vk/kkjs fu”d”kkZizr iksgp.;klkBh vko’;d
vlysyh lkaf[;dh izfØ;k ;k izdj.kkr dj.;kr
vkyh vkgs-
loZ izFke la’kksf/kdsus ‘kkGsP;k eq[;k/;kid
vkf.k oxZf’k{kd o fo”k; f’k{kd ;kaP;k’kh
laidZ lk/kwu rsFkhy ‘kkGsP;k ifjljkps b-
4FkhP;k fo|kF;kZaps fufj{k.k dsys rlsp
rsFkhy f’k{kdkaph eqyk[kr ?ksryh o
R;ke/kwu fo|kF;kZae/;s gh leL;k tk.koyh
55
fo|kF;kZap;k leL;k tk.kwu ?ks.;klkBh ijhlj
vH;kl fo”k;karxZr fujh{k.k ra=kpk okij
d#u vls fun’kZukl vkys dh] fo|kF;kZae/;s
vkjksX;fo”k;d leL;k tk.kors- fo|kFkhZ Lor
%ps ‘kkfjfjd vkjksX; LoPN Bsor ukgh- ijhlj
vLoPN vlrks- vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks
ekghr ukgh- fo|kF;kZaP;k ;k leL;k nwj
dj.;klkBh iq<hy miØe vk;ksftr dsys-
miØekaph ukos
1-vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks y{kkr vk.kwu
ns.ks
2-vkjksX; pkaxys jk[k.;klkBh vkjksX;fo”k;d
ekfgrh ns.ks
3- ijhlj LoPNrsps miØe jkcfo.ks
4-MkWDVjkaps O;k[;ku vk;ksftr dj.ks
5- fofo/k lalxZtU; jksxkfo”k;h ekfgrh ns.ks
ojhy miØekaP;k vk;kstukuarj la’kksf/kdsus
iwoZ pkp.kh o mRrj pkp.kh ;kaph rqyuk
d#u iMrkGk lwph] fufj{k.k eqyk[kr ;k
ra=kpk mi;ksx d#u ekfgrhps ;ksX; fjrhus
ladyu dsys-
56
4-2 ekfgrhps fo’ys”k.k
dks”Vdkrhy ekfgrhpk vFkZ yko.;klkBh
Vddsokjh] ljkljh vkys[k ;klkj[;k
la[;k’kkL=h; ra=kpk vk/kkj ?;kok ykxrks]
R;kyk ekfgrhps fo’ys”k.k vls Eg.krkr
la’kksf/kdsus ekfgrh ladyuklkBh eqyk[kr
fufj{k.k iMrkGk lwph ;k lk/kukn~okjs fo|
kF;kZaph vfHkO;Drh tk.kwu ?ksryh-
la’kksf/kdsus izFke iwoZ pkp.kh ?
ksryh ;ke/;s fun’kZukl vkysY;k leL;kaph
iMrkGk lqph iq<hyizek.ks
57
rDrk Ø-1 iMrkGk lqph & iwoZpkp.kh
Ø
-
vkjksX;fo”k;d leL;k
1 vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks
lkax.ks
2 vkjksX;fo”k;h ekfgrh ns.ks
3 ifjlj LoPNrsP;k miØekr
lgHkkxh gks.ks
4 MksG;kaph LoPNrk jk[k.ks
5 LoPN fuVusVds diMs ?
kky.ks
6 jkst vka?kksG dj.ks] u[ks o
dsl dki.ks
7 ‘kkfjfjd LoPNrk jk[k.ks
v-
Ø
fo|kF;kZaph
ukos
vkjks
X; fc?
kkMk
ph
dkj.ks
lakxk
vkjksX;
fc?
kkMkp
h
dkj.ks
lakxk
vkjksX
;
fo”k;h
ekfgrh
ns.k
LoPNr
sP;k
miØek
r
lgHkk
x
MksG;
kaph
fuxk
jk[k.ks
LoPN
diMs ?
kky.ks
‘kkfjfj
d
LoPNr
k
jk[k.ks
g
s
k;
uk
g
h
gs
k;
uk
gh
gk
s;
uk
gh
gs
k;
uk
gh
g
ks
;
uk
gh
gs
k;
uk
gh
g
ks
;
uk
gh
1 Hkxr oS’kkyh
xksikG
58
2 fctxqMs
uezrk lat;
3 HkaMkjh
dksey ukuk
4 HkksbZj
efgek jfoanz
5 HkksbZj fu’kk
larks”k
6 pkan.ks vkjrh
fHkdk
7 pOgk.k
vf’ouh fd’kksj
8 pksGsdj jfouk
izdk’k
9 pksGsdj
#fprk dUgS;k
10 pksGsdj
d`frdk fot;
11 nGoh iz.kkyh
tkuw
12 xk;dokM
lk;yh larks”k
13 xk;dokM
o`”kkyh jes’k
14 pkS/kjh #fpjk
v’kksd
15 xksrekjs
fiz;adk fnyhi
16 tk/ko dkapu
eksgu
17 tk/ko rsty
lqjs’k
18 tk/ko usgk
59
uanw
19 dsnkj fiz;k
fnid
20 dqjs'kh
uktuhu
eqDdnj
21 [kkdjs dksey
lek/kku
22 [kkMhd
dksey nRrk
23 felkG
vafdrk ;’koar
24 fude ,s’o;kZ
lfpu
25 izfo.k v’kksd
ikVhy
26 dksYgsdj
jksfgr fo”.kw
27 ikVhy Lojkt
28 v{k; nxMw
f’kans
29 rq"kkj panj
f’kdsZ
30 lkghy
lksuVDds
31 lehj ‘ks[k
32 luh nRrk
js.kwds
60
ojhy VDdsokjhpk vkys[k iq<hyizek.ks
v'kkizdkjs la’kksf/kdsus iwoZ fufj{k.kkrhy
n[ky ?ksÅu miØe jkcfoys-
mRrj dlksVhiwoZ pkp.khrwu leL;k tk.koY;kuarj la’kksf/kdsus uarj miØe jkcfoys o R;k
miØekrwu leL;k deh >kyh fdaok ukgh gs ikg.;klkBh la’kksf/kdsus mRrj
pkp.kh ?ksryh R;kph fuIirh iq<hyizek.ks
v-
Ø
fo|kF;kZaph
ukos
vkjks
X; fc?
kkMk
ph
dkj.ks
lakxk
vkjksX
; fc?
kkMkp
h
dkj.ks
lakxk
vkjksX
;
fo”k;h
ekfgrh
ns.k
LoPNr
sP;k
miØek
r
lgHkk
x
MksG;
kaph
fuxk
jk[k.k
s
LoPN
diMs ?
kky.ks
‘kkfjfj
d
LoPNr
k
jk[k.k
s
g
s
k;
uk
g
h
gs
k;
uk
gh
gk
s;
uk
gh
gs
k;
uk
gh
g
ks
;
uk
gh
gs
k;
uk
gh
g
ks
;
uk
gh
1 Hkxr oS’kkyh
xksikG
2 fctxqMs uezrk
lat;
3 HkaMkjh dksey
61
ukuk
4 HkksbZj efgek
jfoanz
5 HkksbZj fu’kk
larks”k
6 pkan.ks vkjrh
fHkdk
7 pOgk.k vf’ouh
fd’kksj
8 pksGsdj jfouk
izdk’k
9 pksGsdj #fprk
dUgS;k
10 pksGsdj d`frdk
fot;
11 nGoh iz.kkyh
tkuw
12 xk;dokM lk;yh
larks”k
13 xk;dokM
o`”kkyh jes’k
14 pkS/kjh #fpjk
v’kksd
15 xksrekjs fiz;adk
fnyhi
16 tk/ko dkapu
eksgu
17 tk/ko rsty lqjs’k
18 izfo.k v’kksd
ikVhy
19 dksYgsdj jksfgr
fo”.kw
62
20 ikVhy Lojkt
21 v{k; nxMw
f’kans
22 rq"kkj panj
f’kdsZ
23 lkghy lksuVDds
24 lehj ‘ks[k
25 luh nRrk
js.kwds
26 ikVhy ladrs
27 cfgjs iznhi
n’kjFk
63
rDrk Ø-4
fo/
kk
u
fo|kFkh
la[;k
izfrlkn VDds
okjh
gks;
@ukg
h
1 20 19 01 95 % -5 %
2 20 20 00 100 % 0 %
3 20 20 00 100 % 0 %
4 20 19 01 95 % -5 %
5 20 20 00 100 % 0 %
6 20 20 00 100 % 0 %
7 20 20 00 100 % 0 %
iwoZ pkp.khe/;s vkjksX;fo”k;h fo|kFkhZ
tkLrhr tkLr fu”dkGthi.kk djrkr- ijarq miØe
jkcfoY;kuarj rDrk Ø-4 o#u vls fnlwu ;srs
dh] fo|kFkhZ vkjksX; pkaxys Bsorkr- ojhy
VDdsokjhpk vkys[k iq<hyizek.ks
64
65
iwoZpkp.kh o mRrjpkp.kh rqyuk rDrk
fo|
kFkh
Z
fo/kk
u
iwoZ
pkp.kh
fo|kFkhZ
la[;k
mRrj
pkp.kh
fo|
kFkhZ
la[;k
iwoZ
pkp.kh
VDdso
kjh
mRrj
pkp.kh
VDdsokj
h
1 40 20 75 95
2 40 20 85 100
3 40 20 75 100
4 40 20 70 100
5 40 20 80 100
6 40 20 75 100
7 40 20 80 100
ojhy rdR;ko#u vls fun’kZukl ;srs dh] iwoZ
pkp.khis{kk mRrj pkp.khph Vddsokjh
lokZf/kd vkgs Eg.kts jkcfoysY;k miØek}kjs
fo|kF;kZae/;s ifjlj vH;kl fo”k;ke/;s ldkjkRed
ifj.kke fnlwu vkyk- rks iq<hy
vkys[kkizek.ks
lnj vkys[kko#u vls fun’kZukl ;srs dh]
fo/kku Ø-1] 2] 3] 4] 5] 6] 7 ;ke/khy loZp
66
fo/kkukph iwoZpkp.khis{kk mRrj pkp.khr
pkaxyh izxrh >kyh-
rDrk Ø-2 ojhy iMrkGk lqpho#u la’kksf/kdsus fo|kF;kZaP;k ,dw.k la[;kiSdh fdrh VDds
fo|kFkhZ vkjksX; uhVusVds Bsorkr rs ikg.;klkBh VDdsokjh dk<yh vkgs rh
iq<hyizek.ks
fo/
kku
Ø
fo|
kFkhZ
la[;k
izfrlkn VDdsokjh
gk
s;
ukgh gks; ukg
h
1 40 30 10 75 25
2 40 32 06 80 20
3 40 30 10 75 25
4 40 28 10 70 30
5 40 32 08 80 20
6 40 30 01 75 25
7 40 32 08 80 20
67
1- ojhy rdR;ko#u vls fnlwu ;srs dh] fo/kku
¼1½ e/;s 25 fo|kF;kZauk leL;k ;srkr
2- fo/kku 2 e/;s 20VDds fo|kF;kZauk leL;k
;srkr
3- fo/kku 3 e/;s 25VDds fo|kF;kZauk leL;k
;srkr
4- fo/kku 4 e/;s 30VDds fo|kF;kZauk leL;k
;srkr
5- fo/kku 5 e/;s 20VDds fo|kF;kZauk leL;k
;srkr
6- fo/kku 6 e/;s 25VDds fo|kF;kZauk leL;k
;srkr
7- fo/kku 7 e/;s 20VDds fo|kF;kZauk leL;k
;srkr
ojhy rdR;ko#u vls y{kkr ;srs dh] 25VDds
fo|kF;kZapk izfrlkn vk<Gr ukgh
4-3 ekfgrhps vFkZfuoZpu
iwoZpkp.kh 1- rDrk Ø-1
;k rDR;ko#u la’kks/kdkl gs tk.kors dh]
fo/kku Ø-1 e/;s 30 fo|kF;kZauh cjkscj
lkafxrys o 10 fo|kF;kZauh lkafxrysp
68
ukgh- fo/kku Ø-2 e/;s 32 fo|kF;kZauh
cjkscj lkafxrys- ek= 8 fon~;kF;kZauk
lkaxrk vkys ukgh- fo/kku Ø-3 e/;s 10
fo|kF;kZauk lkaxrk vkys ukgh rj fo/kku
4e/;s 12 fo|kFkhZ ‘kkfjfjd LoPNrk jk[krk
;sr ukgh- fo/kku Ø-6 e/;s 10 o fo/kku Ø-
7 e/;s 8 fo|kFkhZ vkjksX; pkaxys Bsor
ukgh-
2- rDrk Ø-2;k rdR;ke/;s la’kksf/kdsus rDrk Ø-1 P;k
iMrkGk lqphph Vddsokjh dk<yh
vkgs- ;ke/;s vls fun’kZukl vkys dh] Ø-
1]2]3]4]5]7 e/;s ekfgrh lkafxrysyh
VDdsokjh vuqØes
75]80]75]70]80]75]70 v’kh vk<Grs o
vkRelkr u dssysyh VDdsokjh
25]20]25]30]20]20 ,o<h vkgs-
3- vkys[k Ø-1vkys[k Ø-1 e/;s ojhy loZ ekfgrh ,dk
n`”Vh{ksikr feGsy v’kh ekaM.kh dsyh
vkgs-
mRrjpkp.kh
69
1- rDrk Ø-3 ;k rdR;ko#u vls fun’kZukl
vkys dh] fo/kku Ø- 2]3]5]6]7 ;ke/;s loZ
fo|kF;kZauh 100VDds ekfgrh vkRelkr
dsyh vkgs- fo/kku Ø- 1 o 4 e/;s 95VDds
ekfgrh lkafxryh vkgs-
2- rDrk Ø-4 ;k rdR;ko#u la’kks/kdkl vls
fun’kZukl vkys dh] fo/kku
2]3]5]6]7 ;kauh 100VDds ekfgrh
vkRelkr dsyh vkgs- fo/kku 1e/;s
95VDds vkjksX;fo”k;d ekfgrh vkRelkr
dsyh vkgs-
3- vkys[k Ø-2
vkys[k Ø-2 e/;s vls fun’kZukl vkys dh]
ojhy loZ ekfgrh ,dk n`f”V{ksikr feGsy
v’kh ekaM.kh dsyh vkgs-
iwoZ pkp.kh o mRrj pkp.kh rqyuk1- rDrk 5
;k rdR;ko#u vls fnlwu ;srs dh] iwoZ
fufj{k.kkr o mRrj fufj{k.kkr fo|kF;kZauk
izfrlkn gks; fdaok ukgh ;kaph VDdsokjh
fnyh vkgs ;k rdR;kps fufj{k.k dsy;kl
iwoZ pkp.khis{kk mRrj pkp.khph
VDdsokjh vf/kd vkgs
70
2- vkys[k Ø-3vkys[k Ø-3 o#u vls y{kkr ;srs dh] ojhy
loZ ekfgrh ¼iqoZ pkp.kh o mRrj
pkp.kh rqyuk ½ ,dk n`f”V{ksikr feGsy
v’kh ekaM.kh dsyh vkgs- iwoZ pkp.kh
o mRrj pkp.kh ;kaP;k VDdsokjh ;k
vkys[kko#u vls y{kkr ;srs dh] iwoZ
pkp.khe/;s gks.kkÚ;k pqdk mRrj
pkp.khe/;s nwj >kY;k- 100VDds fo|
kF;kZaps vkjksX; lq/kkjsy- ;ko#u
lacaf/kr d`rh la’kks/kukrhy
mn~fn”Vkai;Zar tk.;kl vk[kysyh fn’kk
lkFkZ Bjrs gs jkcfoysY;k miØekps
ldkjkRed Qyhr vkgs-
71
izdj.k ikpos
lkjka’k] fu”d”kZ o f’kQkj’kh
5-1 izLrkouk
If wealth is lost
Something is lost
But health is lost
Everything is lost
^^vkjksX; Eg.kts dsoG jksx fdaok v’kDrrk
;kapk vHkko uOgs rj laiw.kZ ‘kkfjfjd o
ekufld lkekftd lqfLFkrh**
vkjksX; gh lq[kh thoukph xq#fdYyh vkgs-
vkjksX; laiknu dj.ks gk izR;sd ek.klkpk
ewyHkwr gDd vkgs- izR;sd O;Drhyk Lor
%P;k fodklklkBh lqn`< o fudksi eukph xjt
vlrs- R;klkBh lqn`< o fudksi ‘kjhjkph xjt
vlrs- ijarq l|k ek= O;Drhyk vkiY;k
‘kjhjkdMs ikg.;klkBh osG ukgh- ;k
lax.kdkP;k ;qxkr ekuo vkiY;k ‘kjhjkyk
iqjslk O;k;ke] iqjs’kk gkypkyhns[khy d#
‘kdr ukgh rlsp vkiY;k ifjlj LoPN o uhVusVds
72
Bso.ks gs ns[khy vkjksX;klkBh egRokps
vkgs
fuf’pr leL;k
^^Kkuke`r fo|ky; vacjukFk ;sFkhy
‘kkGsrhy b-5ohP;k fo|kF;kZaP;k
vkjksX;fo”k;d ;s.kkÚ;k leL;k nwj dj.;klkBh
miØekps vk;kstu
O;kIrh o e;kZnk
1- ftYgk & Bk.ks ftYg;kiqjrs e;kZfnr
2- rkyqdk & vacjukFk
3- ‘kgj & vacjukFk
4- ‘kkGk & Kkuke`r fo|ky;
5- b;Rrk & 5oh
6- fo”k; & vkjksX;fo”k;d leL;k
7- ‘kS{kf.kd o”kZ & 2010 & 2011
e;kZnk
lnj la’kks/ku Kkuke`r fo|ky;krhy b-5oh P;k
20 fo|kF;kZaiqjrs e;kZfnr vkgs
mfn~n”V;s
73
1-b-5ohP;k fo|kF;kZaP;k vkjksX;fo”k;d
leL;k ‘kks/k ?ks.ks
2-b-5ohP;k fo|kF;kZaP;k vkjksX;kckcr
fuekZ.k gks.kkÚ;k leL;k ekxP;k
dkj.kkapk ‘kks/k ?ks.ks
3-b-5ohP;k fo|kF;kZaP;k vkjksX;fo”k;d
leL;k nqj dj.;klkBh fofo/k miØe jkcfo.ks
4-b-5ohP;k fo|kF;kZaP;k vkjksX;fo”k;d
jkcfoysY;k miØekaph ifj.kkedkjdrk
vH;k.ks
74
la’kks/kukph dk;Zi/nrh
1-U;kn’kZ
lnj la’kks/kukr fo”k; y{kkr ?ksrY;kuarj
20 fo|kF;kZapk U;kn’kZ fuoMyk
2-i/nrh
izLrqr la’kks/kuklkBh izk;ksfxd i/nrh
okij.;kr vkyh vkgs
3-uequk fuoM
lnj la’kks/kuklkBh lgsrqd U;kn’kZ
fuoM.;kr vkyk vkgs-
4-ekfgrh ladyukph lk/kus
izLrqr la’kks/kuklkBh eqyk[kr o fufj{k.k
ra= ;k lka/kukpk okij dj.;kr vkyk vkgs-
5-dk;Zokgh
la’kksf/kdsus loZizFke ‘kkGsrhy
eq[;k/;kidkaph ijokuxh ?ksÅu
f’k{kdkaph HksV ?ksryh o brj
la’kks/kdkyk miØefufeZrhlkBh ijokuxh
feGkY;koj b-5ohP;k fo|kF;kZaoj
fo”k;klanHkkZr fLFkrh tk.kwu ?ks.;klkBh
75
iwoZ fufj{k.k dsys- iwoZ fufj{k.kkrwu
la’kks/ku fo”k;klanHkkZr U;kn’kkZph
fuoM dsyh- U;kn’kkZn~okjs fuoMysY;k
fo|kF;kZaps mfn~n”Vkuqlkj cny ?
kMoqu vk.k.;klkBh iq<hy miØekaph
vaeyctko.kh dsyh-
v- vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks y{kkr
vk.kwu ns.ks
c- vkjksX; pkaxys jk[k.;klkBh
vkjksX;fo”k;d ekfgrh ns.ks
d- ijhlj LoPNrspk miØe jkco.ks
M- lax.kdk}kjs vkjksX;fo”k;d LykbZMl
nk[kfo.ks
b- MkWDVjkaps O;k[;ku vk;ksftr dj.ks
bZ- fofo/k lalxZtU; jksxkafo”k;h ekghrh
ns.ks
5-2 fu”d”kZ
1- fo|kF;kZaP;k vkjksX;fo”k;dP;k leL;kapk
‘kks/k ?ksrk vkyk
2-vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks fo|kF;kZaP;k
y{kkr vkyh
76
3-pkaxY;k vkjksX;kph ekfgrh feGkY;keqGs
fo|kFkhZ Lor%ps vkjksX; uhVusVds
jk[kw ykxys
4- fo|kFkhZ ifjlj LoPNrsP;k miØekr lgHkkxh
>kys
5- fo|kFkhZ ifjlj LoPNrsP;k miØekr lgHkkxh
>kys
6- fo|kFkhZ ‘kkfjfjd LoPNrk Bsorkr
5-3 f’kQkj’kh
5-3-1 eq[;k/;kidaklkBh f’kQkj’kh
1-izR;sd o”khZ fØMk Li/ksZps
vk;kstu dj.ks
2-nj lgk efgU;kauh vkjksX;
fpfdRld] us=fpfdRld dk;ZØe
Bso.ks
3-;ksx f’k{kdk}kjs fo|
kF;kZauk ;ksxkps egRo iVowu
ns.ks
4-fo|kF;kZaps ‘kkfjfjd rikl.khps
f’kfcj Bso.ks
77
5-b-5ohP;k oxkZizek.ks brj
oxkZlkBh ;k miØekph ;kstuk
dj.ks
5-3-2 f’k{kdkalkBh f’kQkj’kh
1-fo|kF;kZaph njjkst vkjksX;
rikl.kh dj.ks
2-fo|kF;kZadMwu njjkst oxZ LoPN]
fØMkax.k LoPNrk] ifjlj LoPN d#u
?ks.ks
3-fo|kF;kZauk ldl iks”kd vkgkjkph
ekfgrh ns.ks-
5-3-3 fo|kF;kZalkBh f’kQkj’kh
1-njjkst O;k;ke dj.ks
2- ‘kkfjfjd LoPNrk Bso.ks
3- ifjlj LoPN Bso.ks
4-nj efgU;kyk vkjksX; rikl.kh dj.ks
5-3-4 la’kks/kukph brj f’k{kdkalkBh
mi;ksfxrk
izR;sd d`rh la’kks/ku gs uarj
gks.kkÚ;k la’kks/kuklkBh
ekxZn’kZd B# ‘kdrs lnj
la’kks/kukn~okjs
78
1- vkiY;kyk vk.k[kh dks.krs miØe
jkcfork ;srhy ;kpk fopkj
dj.;klkBh ;k izdYikrqu izsj.kk
feGrs
2- ;k leL;sps vk.k[kh dks.kR;k
vMp.kh ;srkr ;klaca/kh ekfgrh
gksbZy
3- ;k izca/kkn~okjs la’kksf/kdsyk
vkysY;k vMp.khaoj
la’kksf/kdsus dsysy;k
mik;;kstuk vU; f’k{kdkauk
R;kaP;k leL;syk mi;ksxh iMrhy
5-3-5 iq<hy la’kks/kuklkBh lqpuk
1- ifjlj LoPNrsckcr ;s.kkÚ;k
vMp.khoj miØekaps vk;kstu
djrk ;s.ks ‘kD; gksbZy
2- eksB;k oxkZlkBh ns[khy leL;k
fuoMrk ;sbZy
3- la’kksf/kdkus dsysys la’kks/ku
gs QDr Kkuke`r fo|ky;kiqjrs
e;kZfnr vkgs ijarq ;k fo”k;kyk
79
vuql#u brj ‘kkGsr ns[khy v’kk
izdkjps la’kks/ku djrk ;sbZy
4- lnj la’kks/ku gs vkjksX;
fo”k;d ;s.kkÚ;k fo|kF;kZaP;k
leL;akoj dsysys vkgs rlsp vusd
nqlÚ;k fo|kF;kZauk ;s.kkÚ;k
leL;k lksMfo.;klkBhgh ;k
la’kks/kukpk mi;ksx gksbZy
5- gs la’kks/ku b-5ohP;k oxkZoj
>kysys vkgs gs la’kks/ku brj
oxkZojgh djrk ;sbZy
6- izLrqr la’kks/ku gs ‘kgjh
Hkkxkrhy vkgs rs rqEgh
xzkeh.k Hkkxkrgh jkcow ‘kdrk
80
iwoZ pkp.kh fufj{k.k lwwphv-Ø
fo|kF;kZaph ukos
vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks lakxk
vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks lakxk
vkjksX; fo”k;h ekfgrh ns.k
LoPNrsP;k miØekr lgHkkx
MksG;kaph fuxk jk[k.ks
LoPN diMs ?kky.ks
‘kkfjfjd LoPNrk jk[k.ks
gsk;
ukgh
gsk;
ukgh
gks;
ukgh
gsk;
ukgh
gks;
ukgh
gsk;
ukgh
gks;
ukgh
1 Hkxr oS’kkyh xksikG
2 fctxqMs uezrk lat;
3 HkaMkjh dksey ukuk
4 HkksbZj efgek jfoanz
5 HkksbZj fu’kk larks”k
6 pkan.ks vkjrh fHkdk
7 pOgk.k vf’ouh fd’kksj
8 pksGsdj jfouk izdk’k
9 pksGsdj #fprk dUgS;k
10 pksGsdj d`frdk fot;
11 nGoh iz.kkyh tkuw
12 xk;dokM lk;yh larks”k
13 xk;dokM o`”kkyh jes’k
14 pkS/kjh #fpjk v’kksd
15 xksrekjs fiz;adk fnyhi
16 tk/ko dkapu eksgu
17 tk/ko rsty lqjs’k
18 tk/ko usgk uanw
19 dsnkj fiz;k fnid
81
20 dqjs'kh uktuhu eqDdnj
21 [kkdjs dksey lek/kku
22 [kkMhd dksey nRrk
23 felkG vafdrk ;’koar
24 fude ,s’o;kZ lfpu
25 izfo.k v’kksd ikVhy
26 dksYgsdj jksfgr fo”.kw
27 ikVhy Lojkt28 v{k; nxMw
f’kans29 rq"kkj panj
f’kdsZ30 lkghy
lksuVDds31 lehj ‘ks[k32 luh nRrk
js.kwds
82
mRrj fufj{k.k lwph
v-
Ø
fo|kF;kZaph
ukos
vkjks
X; fc?
kkMk
ph
dkj.ks
lakxk
vkjksX
; fc?
kkMkp
h
dkj.ks
lakxk
vkjksX
;
fo”k;h
ekfgrh
ns.k
LoPNr
sP;k
miØek
r
lgHkk
x
MksG;
kaph
fuxk
jk[k.k
s
LoPN
diMs ?
kky.ks
‘kkfjfj
d
LoPNr
k
jk[k.k
s
g
s
k;
uk
g
h
gs
k;
uk
gh
gk
s;
uk
gh
gs
k;
uk
gh
g
ks
;
uk
gh
gs
k;
uk
gh
g
ks
;
uk
gh
1 Hkxr oS’kkyh xksikG
2 fctxqMs uezrk lat;
3 HkaMkjh dksey ukuk
4 HkksbZj efgek jfoanz
5 HkksbZj fu’kk larks”k
6 pkan.ks vkjrh fHkdk
7 pOgk.k vf’ouh fd’kksj
8 pksGsdj jfouk izdk’k
9 pksGsdj #fprk dUgS;k
10 pksGsdj d`frdk fot;
11 nGoh iz.kkyh tkuw
12 xk;dokM lk;yh larks”k
13 xk;dokM o`”kkyh jes’k
14 pkS/kjh #fpjk v’kksd
15 xksrekjs fiz;adk fnyhi
16 tk/ko dkapu eksgu
17 tk/ko rsty lqjs’k 18 izfo.k v’kksd
83
ikVhy19 dksYgsdj jksfgr
fo”.kw
20 ikVhy Lojkt 21 v{k; nxMw
f’kans
22 rq"kkj panj f’kdsZ
23 lkghy lksuVDds 24 lehj ‘ks[k 25 luh nRrk
js.kwds
26 ikVhy ladrs 27 cfgjs iznhi
n’kjFk
84
eqyk[kr lwph ¼f’k{kdkaph½
1- rqeps uko dk;\
2- rqeph ‘kS{kf.kd vgZrk fdrh vkgs\
3- rqEgh dks.kR;k lkykiklqu ;k ‘kkGsr dk;Zjr
vkgkr\
4- rqepk b-5ohyk f’kdo.;kpk fdrh o”kkZpk
vuqHko vkgs\
5- rqEgkyk fo|kF;kZauk ^ifjlj vH;kl* gk fo”k;
f’kdorkauk dks.kR;k vMp.kh ;srkr\
6- fo|kFkhZ rqeP;k v/;kiukyk fdrh izfrlkn
nsrkr\
7- fo|kF;kZeqGs vkjksX;fo”k;d leL;k tk.kor
vlY;kus rqEgh R;kauk d’kkizdkjs
ekxZn’kZu djrk\
8- fo|kF;kZauk ;k leL;siklqu nqj dj.;klkBh
rqEgh dkgh miØe jkcforkr dk\
9- fo|kF;kZar vkjksX;fo”k;d tkx`rrk fuekZ.k
gks.;klkBh rqEgh ^vkjksX;fnu* lktjk djrk
dk\
10- rqEgh fo|kF;kZaph vkjksX; rikl.kh djrk
dk\
85
11- fo|kF;kZaph ‘kkfjfjd LoPNrk jkstP;k
jkst rikl.kh dsyh dk\
12- vkjksX; rikl.kh o”kkZrqu fdrh osGk
djrkr\
13- ;ke/;s lokZf/kd fo|kF;kZe/;s
vkjksX;fo”k;d dks.krh leL;k tk.kors\
14- ;klkBh rqEgh fo|kF;kZauk dks.krs
ekxZn’kZu djrk\
15- vkjksX;fo”k;d Kku v|kor Bso.;klkBh
rqEgh dks.kdks.krs iz;Ru djrk\
miØekaph ;knh
1-vkjksX; fc?kkMkph dkj.ks y{kkr vk.kwu
ns.ks
2-vkjksX; pkaxys jk[k.;klkBh vkjksX;fo”k;d
ekfgrh ns.ks
3- ifjlj LoPNrsps miØe jkcfo.ks
4-MkWDVjkaps O;k[;ku vk;ksftr dj.ks
5- fofo/k lalxZtU; jksxkfo”k;h ekfgrh ns.ks
6- fofo/k fp=s rDrs nk[kowu fofo/k
vktkjkafo”k;h ekfgrh ns.ks
86
87
mRrj lqph
1- Jh- fOg-,u-tks’kh
2- ch-,-] ch-,M~
3- 18 tqu] 1996
4- 2 o”kZ
5- vMp.kh FkksM;k izek.kkr tk.korkr- fo|
kFkhZ njjkst vkiY;k ‘kkfjfjd LoPNrsfo”k;h
ekfgrh tk.kqu ?ksr ukgh
6- pkaxY;k izek.kkr nsrkr
7- u[ks dki.ks] dsl dki.ks ;kalkj[;k xks”Vh
iqUgk iqUgk lkaxkO;k ykxrkr- iks”kd
vkgkjkckcr ekfgrh ns.ks
8- ‘kkfjfjd vo;okph ekfgrh fp=k}kjs fo|
kF;kZauk ‘kkfjfjd vo;okph ekfgrh]
[ksGk}kjs ‘kjhjkph ekfgrh
9- gks;
10- nj ‘kfuokjh vkjksX; rikl.kh dsyh tkrs
11- gks;
12- nj lgk efgU;kauh v’kh o”kkZrqu
nksunk gksrs
13- diMs vLoPN vl.ks] u[ks o dsl dki.ks
88
14- R;klkBh fo|kF;kZauk ‘kkfjfjd
LoPNrsfo”k;h ekfgrh nsrkr
15- fo|kF;kZauk vkjksX; lq/kkj.;klkBh
miØe jkcow
89
iwoZ miØe vkdMsokjh rDrk
fo/
kku
Ø
fo|
kFkhZ
la[;k
izfrlkn VDdsokjh
gk
s;
ukgh gks; ukg
h
1 40 30 10 75 25
2 40 32 06 80 20
3 40 30 10 75 25
4 40 28 10 70 30
5 40 32 08 80 20
6 40 30 01 75 25
7 40 32 08 80 20
mRrj miØe Vddsokjh rDrk
fo/
kku
Ø
fo|
kFkhZ
la[;k
izfrlkn VDdsokjh
gk
s;
ukgh gks; ukg
h
1 20 19 01 95 5
2 20 20 00 100
3 20 20 00 100
4 20 20 00 100
5 20 20 00 100
6 20 20 00 100
90
7 20 20 00 100
91
la'kks/kukrhy tula[;k ¼U;kn’kZ½
v-Ø fo|kF;kZaph ukos1 Hkxr oS’kkyh xksikG2 fctxqMs uezrk lat;3 HkaMkjh dksey ukuk4 HkksbZj efgek jfoanz5 HkksbZj fu’kk larks”k6 pkan.ks vkjrh fHkdk7 pOgk.k vf’ouh fd’kksj8 pksGsdj jfouk izdk’k9 pksGsdj #fprk dUgS;k10 pksGsdj d`frdk fot;11 nGoh iz.kkyh tkuw12 xk;dokM lk;yh larks”k13 xk;dokM o`”kkyh jes’k14 pkS/kjh #fpjk v’kksd15 xksrekjs fiz;adk fnyhi16 tk/ko dkapu eksgu17 tk/ko rsty lqjs’k18 izfo.k v’kksd ikVhy19 dksYgsdj jksfgr fo”.kw20 ikVhy Lojkt21 v{k; nxMw f’kans22 rq"kkj panj f’kdsZ23 lkghy lksuVDds24 lehj ‘ks[k25 luh nRrk js.kwds26 ikVhy ladrs 27 cfgjs iznhi n’kjFk
92
v’kk izdkjs la’kksf/kdsus la’kk/kuklkBh
20 U;kn’kZ fuoMysys vkgsr
93
iwoZ pkp.kh fufj{k.kkpk vkys[k
mRrj pkp.kh fufj{k.k vkys[k
94