GiRiS

rUnxleR vE BALKANLAR

Prof. Dr. Halil INALCIK

i. Kuzey'den Gelen Tiirkler

Balkanlarlarihi, Ti.irk tarihinin ayrrlmazbr pargasrdrr. Balkan kelimesi dahi.xro-dad veya da$hfr anlamrna TiirkEe bir sozctikttir. Giivenilir tarih kaynaklarrnagore, Balkan Yanmadasr, VI. Ytizyrldan baqhyarak Ttirk kavimlerinin gelip yerleq-tigi bir yurt olmugtur. Doludan, Asya iginden, Kuzey Karadeniz step bol-eesi yolilebirbiri ardrndan gelen ath gogebe Ttirk kavimleri, ya burada Dac, Trak ve Slav aslm-dan yerli halkla kanqmrq, ortadan kaybolmuq (XI. Yiizyrlda Oluz aslmdan PeEenek-

ler ve Uzlar gibi), yahut askeri egemen srnrf olarak Kuzey-Dolu Balkanlar'da gtiEltidevletler kurmuqlardrr. Bu sonuncular arasrnda, bir Ttirk boyu olan Kutrigur'larrnVIL Yiizyrlda kurmuq olduklan Bulgar Hanhlr ozellikle anrmsamaltdrr. BulgarlannDobruca'da brraktrklarr kitabelerde, htikiimdar, Han i.invanr ile anrlrr ve Oniki Hay-vanh Ti.irk Takvimi kullanrlrr. Bulgar Hanlarr IX.-XI. Ytizyrllarda (1018'e kadar)Balkanlar'da Bizans imparatorlulu'nun yerini almrqtrr. XIII. ve XIV. Ytizyrllarda,yine Bulgaristan'da, Krpgak/Kuman ashndan slavlaqmrq Terteri ve $iqman Hane-danlan hdkim oldu.

Osmanh Tiirkleri Balkanlara girmeden dnce, XII.-XIV. ytizyrllarda Krp-

Eakfl(umanlarrn bolgede tisti.in tarihi rolti yeterince vurgulanmamrqtrr. Ozellikle,Dobruca'dan Akkerman'a kadar step bolgesinde yerleqmiq ve Hristiyan dinine geE-

miq olan KrpEak/Kumanlar Eeqitli hanedanlar kurmuqlardrr. Bunlardan bir grup,XIV. Yiizyrl ikinci yansrnda Dobruca-Varna bolgesinde bir beylik kurmugtur (Mer-kezi Kalliakra); DobrotiE ve bir Kuman adr taqryan kardeqi Qolpan'rn Dobruca bey-ligi, 1388'de I. Murad'r metbff tanrmr$, 1393'de l.Bayezid bu beyligi Osmanhiilkesine katmrqtrr.

6zetle, Deli-Orman ve Varna'dan Tuna'ya kadar giden bolge daha Osmanhlar-dan cince gergek bir Ttirk yerleqim alanr olmuqtur.

2. Anadolu Tiirkleri Balkanlar'da

Giineyden, Anadolu'dan Ttirklerin Balkanlara gelip yerleqmesi, 1260'lara ka-dar iner. Kuzey Karadeniz bolgesinden gelen Ttirk oruklan, zamanla Hristiyanhlrkabul edip yerli Slavlarla karrqtrklan halde, Anadolu'dan gelen Miisliiman Tiirkler,

I O HALiL iNALCIK

kendi din ve kiiltijrlerini saklamayr baqarmrqlardrr. ilk yerlegm e, l26l'de Mogollar-dan kagrp Bizans'a sr!rnan SelEuk Sultanr izzeddin Keykdvus'la gergekleqmigtir.

Mogol idaresinden kaEan otuz-krrk Ti.irkmen obasr, kutsal kiqi San SaltukBaba lle izzeddin Keykdvus'un yanrna gelmig ve Bizans imparatoru t}afindan Ku-zey Dobruca'ya yerleqtirilmiqtir (l 263). Baqlangrgta, Mtisltiman Altrn-Ordu emirigtiglti Nogay'tn himayesi altrna giren bu Anadolu Ttirkmen grubu, burada Baba-Saltuk kasabast ile bagka kasabalar kurmuqlardr. 1332'de buiadan gegen Ibn Bat-tuta, Baba kasabastnr "Ttirklerin oturdulu bir qehir" olarak unu.. Nogay ciltince( 1300) yerine geqen putperest Mogol hanlan zamanrnda Ttirkmenlerden bir b6lijEi.i,Anadolu'ya geri diinmek igin gdE etmiqler (1301); kalanlar ise yerli Kumanlar ara-smda Hristiyanh[r kabul etmiglerdir. Bunlar, Keykdvus'un halkr anlamrna Gagvuzadile gtintimtize kadar gelmiglerdir ve bugiin kendi siyasi varhklannr tanrrmaya ga-lrqmaktadrrlar. Dil araqtrrmalan Gagavuz'lartnAnadolu lehgesini konugtuklannl or-taya koymugtur. Anadolu'dan Balkanlara gelip yerleqmiq ilk Miisliiman velisi ola-rak, Baba Saltuk'un kiqiligi etrafinda menkrbeler tiiremig ve sonra bu rivayetler,Cem Sultan emrile, Rumeli Tiirklerinin biiyiik destanr, Saltukndme adile Ebu'i-HayrRumi tarafindan toplanmrqtrrl. Bu bi.iytik destanda San Saltuk, Balkanlan isldmiyeieve Ttirklere agan biiytik bir vel?-gazi olarak kutlanmaktadr. l4}4'de Osmanh SultanrII. Bayezid Bogdan seferinde Dobruca'ya geldilinde, onun kabri tizerinde bir ttirbeyaptrrrnl$, vakrflar adamtg, bciylece Rumeli gazilerinin gonltinii almak istemigtir.Baba-Da[r kasabasr, kuzeye kargr ytizyrllarca, gazi, yortik ve akrncrlann hareketi.issli olmuqtur. Bugtin yrkrk ttirbesi, gciken imparatorlulun hazin bir simgesi gibimetr0k durmaktadrr.

Bu giriq yaztstnda, Osmanh Tiirklerinin Balkan ftituhatrnr anlatmak. en krsabir bigimde de olsa, mtimktin degildir. Ancak, bu fiituhatrn sebep ve koqullannr ob-jektif bir yaklaqrmla incelemek tarihqinin tidevid t; bizburada arqiv belgeieri rqrlrndabu kogullan inceleyen yeni araqtrrmalann sonuglannr ozetteyecepiz.

San Saltuk Ttirkmenlerinden sonra, Balkanlara Anadolu'dan yaprlan Tiirkakrnlan Karesi Beyligi kurulduktan sonra baglar. Bu akrnlar sonucu yerlegme ol-mamr$tr. Qanakkale Bolazr bir yerleqmeyi zorlaqtrran baqhca engeldi; gegen ktigtikkuvvetler, yerli gtigler tarafindan sanlma ve yokedil*. t"hlik"site tarqiiaEryorlardr.Bu akrn dnderlerinden Ece Halil ve ishak burada anrlmaya deler. Onlar, tiiiunt i.n-paratoruna isyan eden Katalan-Almugavar iicretli asker kumpanyasile igbirligi yapa-rak, Franklann Atina dukah[rna kadar gitmig (1311), Atina'da Iiatalan egementiginisallryan meydan savagtnda dnemli rol oynamrqlardrr. Osmanhlar, I3i2'de Cinbi(Tsympe)de bir koprtibagr kuruncaya kadar, citeyakaya bciyle bir gok Ttirk akrncr

I P- Wittek- "Yazrdji oghlu on Christian Turks..... ", Bulletin of the School of Oriental andAfrican Studies, Londra; Saltukndme, metni iEin Fahir iz 1ni1, SattutcnAmi Lyil,Harvard Un.Printed Office, 1976. ABD.

TURKLER VE BALKANLAR I I

birligi geEmiq, bunlardan bir krsmr Balkanh devletlerin hizmetine ticretli asker olarak

girm-iq, Uir kismr da yalmadan sonra Anadolu'ya d6nmi.iqtiir. O zam^n Rumeli'de

!uu"n1ti, bir mtitrefik bulmadan akrn yapmak tehlikeli bir macera idi. Bu yeni taktifi

In bagarrh bir biEimde kullanan Aydrn-ollu Umur Bey olmuqtur2' O, Bizans tahtr

igin Tiakya'da garprgan Yani Cantacuzenus'un inifakrnr salhyarak' 1340'larda 300

glmiyi Uutan donanmasile izmir'den Balkanlann her tarafina akrnlar Orgiitlemeyi ba-

iurOr. Bu akrnlarda Dobruca ve Arnavutluk'a kadar gitti' Bizans, onu durdurmak

iEin Batr Hristiyan filemini harekete geqirmekten baqka gare bulamadr' Nihayet

l-344'deBatr HaEhlan izmir kalesini ahp onun denize qrkmastnt onlediler. O zaman

B atr Anadolu'dan gazTler,Balkanlar'a geEmek igin Qanakkale Bolazr'na yiineldiler'

O tarihte OsmanSiar Karesi'de yerleqmiq bulunuyorlardr. Osmanh tilkesi boylece,

Anadolu gazilerini Balkanlara sevkeden baqhca hareket tissu halini aldr. Orhan'tn bu

uc,tayerliqen oflu Si.ileyman Paqa (oltimti 1357), Cantacuzenus'un miittefiki olarak

defalarca irakya'ya geEti ve sonunda 1352'de Cantacuzenus'un krqlamak iEin ona

teslim etrigi CinUit<aiesinde yerlegip kaldr. Gelibolu Yanmadasr'nda en onemli stra-

tejik noktayr, Bolayr'r zaptettrve Anadolu'dan si.iratle geEirdigi Ti'irkmenleri, Giiney

u" Butryu dofru akrn yapmak iizere orada orgtitledi. itl yrt sonra 1354 Martrnda qid-

detli bir yer sarsmttunOu surlan yrkrlan dnemli Gelibolu kalesini ele geqirdi. Boylece

Balkan fi.ituhatr baqlamrq oldu3.

Balkanlar'da ilk Osmanh harekit i.isleri Bolayrr ve Gelibolu'dur. Gelibolu'yu

Haglrlar ve Bizans, 1366-1316 yrllan arasrnda Osmanhlardan geri aldrlar. Bununla

beraber Osmanhlar, bu dclnemde deBalkanlar'da Bulgaristan ve Makedonya iEerile-

rine dogru egemenliklerini geniqletmeyi baqardrlar. Bu.faaliyetlerde, ozellikle askeri

srnrr merk ezleri, uclardayerleqen Evrenuz Gazi,Hacr ilbeyi, Mihal-oglu gibi aktnct

beylerinin rolti btiyiik olmuqtur.

3. Balkan Yarrmadasr Geopolitigi ve osmanlr Yayrhqr

Geopolitik durumunun sonucu olarak uzun qallar bir tarih ve ktilttir birli[igcisteren Iialkan Yanmadasr bir tarihi btilge olarak giineyde Akdeniz'le stnrlanrr'

iurada Ege, ytizlerce adasryla adeta Balkanlar iqindedir, oradan Girit'le Akdeniz'e

uzanr (Girit XIII.-XVII. ytizyrllarda Venedik egemenlili altrnda kalmrqtrr). Batrda

Adriyatik Denizi, yahut uzun-yizyrllar Venedi[in savundugu gibi. Venedik Kiirfezi

y", ulrr, yani Balkanlar drqrnda kaltr, fakat gdreceliz ki, Osmanhlar, Dubrovnik'

Avlona ve Hercegnovi (Ntva) limanlannr geliqtirerek, Adriyatik'i Balkan niifuz

alanrna sokmaya E"ahqacaklardrr.Iyoniyen Adalan ve Korfu, Venedik ile osmanhlar

2 Uru, Gazi'nin akrnlan igin bak. P. Lemerle, L'emirat d'Avtlm, Byzance et l'Ot:cident, recherches

sur le gesre d'Umur paina,Paris 1957; "The Rise of the Turcoman Maritime Principalities

Byzanie and Crusades", Byz. Forschung,en, IX, s' 179-21'7 '

3 "G"libolu". H. inalcrk . Encvlopaeclia of Islam' 2. edisvon. II. 983-987'

12 HALIL INALCIK

araslnda uzun bir sava$lm konusu olmuqtur. Nihayet. italya kryrlannda Pulia(Otranto) ve Ancona, Osmanlr siyasi ve ekonomik ntifuzu altrna girmiqtir. BirBalkan imparatorlufu olarak Osmanlr devleti, I. Bayezicl (1389-1402) dtjnemindenberi Mora'dan Tuna'ya kadar btitiin Balkanlarr kendi egemenlik alam olarak grirmiiqve DalmaEya. Karada!, Arnavutluk, Mora, Agriboz ve Ege adalanndaki Venedikkolonilerini kendi hiikmii altrna sokmak iEin yiizyrllar boyu uzun bir savaqrmagirmiqtir. Savaqrmrn uzun olmasr, Venedik'in denize, Osmanh'nrn karaya hakimolmastndandrr. Savagrm, l7l8'e kadar, uzun bir dtjnemde adrm adrm kara devletininilerleyiqi ile sonuElanrr ve tiim Balkanlar. Ege ve Girit'in de katrhmryla Osmanhsiyasi birligi iEine ahnrr. Nasrl ki, Bizans imparatorlu[u da aynr srrurlar iginde birBalkan imparatorlu[u, daha dogrusu Anadolu-Balkan imparatorlugu halinde idi(Fatih Mehmed bu geopolitik birlili, Sultdn'iil-Berreyen ve Hdkdn'til-Bahreyn, yaniAnadolu ve Balkanlarrn Sultanl ve Ege ve Karadeniz'in Hakanr unvanile ifadeetmiqtir). Bu geopolitik tarihi bdlgenin kilit noktasr. istanbul, daha do[rusuQanakkale Bopazt ve islanbul Bogazr ile birlikte istanbul olmuqtur.

Balkanlar'rn kuzey slnlnna gelince, Roma doneminden beri Tuna rrmalr, ya-nm-adantn kuzey slnrn olarak belirlenmiqtir. Tuna rrmalr, gi.ineyde Bogazlar gibiaqrlmasr giiE bir su engeli oluqturuyordu. Bununla beraber Tuna, Karadeniz'e inenbaqhca ticaret yolu oldulundan ve iki kryrsr arasrnda srkr ticaret ballan dolayrsr ileasl6 agrlmaz bir engel oluqturmaml$tlr. Tuna berisi Balkanlara egemen olan impara-torluklar, daima Tuna dtesi topraklarr kendi kontrollarr altrnda tutmaya gahgmrqlar-dtr. Bu, dolrudan dolruya bir egernenlik olmadrlr gibi, kiilttir ve sosyal yapr ba-ktmtndan da Tuna'nrn kuzeyi ve giineyi oldukga onemli farklar gristermigtir. Tuna,cizellikle askeri bakrmrndan asrl Balkanlann kuzey srnrn olarak kalmrqtrr. Balkan-lar'tn batrsrna dolru Vidin ve ozellikle Belgrad bir kilit noktasr roltini.i oynamr$ ve

Belgrad'dan sonra Sava rrmalr, Batr Balkanlan Syrmia ve Macaristan'dan ayrran birsrnrr oluqturmu$tur.

Osmanh imparatorlulu ile giiglfi Macar kralhgr arasrnda Sava ve Drava rmak-lan arasrnda Syrmia bir savaq alanr oldulundan boqalmrq, harab olmugtu. Nasrl ki,Osmanhlar Tuna ve Sava citesini kontrol altrnda tutmak istiyorlarsa, stratejik ve ticarifaktcirler etkisiyle Macar Krralh[r da Tuna'nrn berisinde Bosna, MaEva, Srrbistan veKuzey Bulgaristan iizerinde ni.ifuz ve egemenlik kurmaya Eahgryordu. Bu sava$rmOsmanhlar'tn Eflak, Banat, Erdel ve Macaristan iizerinde tisttin egemenli[inin ku-rulmast ile sonuglandr. 1683-1699'da Habsburglarla savaqrmdan sonra da, Tuna ve

Sava iki imparatorluk arasrnda slnlr oldu. Osmanhlar'rn (Jngurus'un Kaprsr dedik-leri Belgrad kalesi daima kuzey srnrnnrn kilit noktasr olarak kaldr.

Osmanhlar'rn. imparatorluklarrnr kurarken karqrlarrnda iki btiytik gticii, gii-neyde Venedik, kuzeyde Macaristan'r bulmalan bir raslantr de[ildir ve Balkan ge-

opolitilinin de[iqmez bir sonucudur. Venedik ve Macaristan daima beraber hareket

TURKLER VEBALKANLAR 13

etmiqler ve Avrupa'yt, Papa yolu ile bu savaqtmda Haqlr ideolojisiyle yanlanna

almaya gahqmrqlardlr'

Balkan yanmadasr iginde bir taktm stratejik massif daghk bdlgeler' bogaz ve

geEitler imparatorlufun kuruluq aqamalannr belirlemiqtir. Bu geopolitik faktor' Bal-

kanlar'da Osmanh yayr|q aqamalannr anlamak igin temel ijnemdedir'

Osmanhlar Qanakliale Bo[azr'ntn Avrupa ktytstna yerleqtikten sonra' Edir-

ne'den Enez'ekadar Merig rrnralr ilk fetih ve yayrhq stnn oldu.

Dogu Trakya ve Edirne a|ndrktan sonra Evrenuz Gazi, ipsala merkez olarak

uq merkezini Batr Trakya'ya karqr kurarken Hact ilbeyi ve oteki Karesi gazi beyleri

Dimetoka uc'unda Uzuncaova-Filibe dolrultusunda gazileri orgiitlediler' Krrkla-

reli'nde kuzeye Bulgaristan'a karqt Balkan dallarr dofrultusunda dofu uc gaztleri

Mihal-o[ullan kumandast altrnda idi. Evrenuz Gazi, Serez-SelAnik dogrultusunda'

Balkanlan Yunanistan ve Adriatik'e ba[|yan antik Via Egnatia do[rultusunda iler-

ledi. Fakat Rodoplardan kryrya inen daf kitlesi oni.inde Gijmtilcine'de yeni bt uc'ta

bir zaman beklemek zorunda kaldr. Serez ve Seldnik ovalanna indikten sonra bu iki

kuvvetli kale onun daha ileri gitmesini engelledi. osmanhlar zaptl giiE kaleler tjniinde

havalekuleleri yaparak qehristirekli abluka ile teslime zorlama taktili uygularlardr'

Seldnik, ilk kez 1387'd; teslim oldu. Evrenuz'un Ltc'u, ondan sonra biri Tesalya'

itbiirii vodena-ohrida do[rultusunda iki uc halinde orgtitlendi .I' Buyez'id done-

minde verimli Teselya Ovasr'nr ele geEiren Evrenuz'un gazileri Sperchios vadisi ve

ijtesinde. orta-Yunanistan massif aag titlesi dniinde yarlm yiizyrl durakladrlar'

Thermopyle ve Doris-Fokis koridoruna egemen olmadan zengin Thebe ovaslna ve

Atina'ya inmek olanaksrzdr. Bu donemde Evrenuzlu'lar, sonra Turahan Bey ve

olullarr, Teselya ucundan Korent berzahtne kadar uzanan b0lgeye akrnlarla yetini-

yorlardr. Berzahta yaprlan dtvar, gazilerin Mora'ya girmelerini bir kertede engelli-

yo.du. Osmanllar, Aiina ve Mora;yr ancak Fatih Mehmed zamantnda 1458-1460'da

kesin olarak feth edip yerleqebildiler.

istanbul-Edirne tizerinden MeriE Vadisi boyunca Sofya'ya eriqen yol' Balkan

Yarrm-adasl'nl Eapra zlamakesen ana yoldur. Dolu-Roma dcineminde imparatorluk

Ordu yoln olarak adlandrnlan bu yoiu, baqlangrEtan beri beylerbeyi veya padiqah

kumandasr altrndaki Osman| ordulal Srrbistan, Macaristan ve Orta-Avrupa seferle-

rinde izlemiglerdir. Sofya'dan aynl zamanda batrya Uskiip'e, Arnavutluk ve

Bosna'ya giden yollar aynlrr. Bu merkezi yol kavqalr durumile Sofya, Rumeli bey-

lerUeyitik merkezi olmuqtur. Sofya'dan Kuzeybatr'da Nig'ten Morava vadisine in-

mek ve Srrbistan'a varmak igin uzun bir bofazdan geEmek gerekiyordu' GeEilmesi

tehlikeli olan bu bolaz, Osmanh kuvvetlerini uzun zaman burada duraklatmtqttr'

Niq,in zaptr (1386),6smanllara, Srrbrstan'r ilk kez vasallk altrna almak olasrSlrnr

verecektir. Fakat bu stratejik durum Strbistan'tn 1459',a kadar neden balrmsrzhk

veya otonomisini sakladr[rnr ve zaman zunanMacar niifuzu alttna girdigini agrklar'

t4 HALTL iNar_ClK

Niq geEidinden Morava vadisine inmek, Osmanhlan, Srrbistan'r ihya edenzengin giimtiq madenlerine gOtiiriiyordu. O zaman Macaristan ve italya'ya (Dubrov-nik'ten) ihraE olunan bu Srrp gtimiigtinii doluya, Osmanh i.ilkesine gevirmek,Sultanlann baqhca amaglanndan biri olacaktrr. Zira, imparatorlulun kurulmasrnrsaflryabilecek merkezi biiytik bir ordunun beslenmesi, ancak geniq gtimiig stokunasahip bir merkezi hazine ile gergeklegebilirdi. Kayda deler ki, Batr Balkan'daOsmanh egemenlilinin yeniden kuvvet kazandrlr bir donemde, 1436 yrhnda, II.Murad Strbistan'tn, grkardrlr giimtiqti italya'ya gondermesini yasaklamr$trr. FAtih'inilk seferlerini bu giimtiq maden bdlgesine ycineltmesi de bu gergek rqrlrnda daha iyianlaqrlrr.

Makedonya, Arnavutluk ve Bosna'ya giden yollann birleqtigi Uskiip Osmanhzc beylerinden ishak Bey olullannrn yerleqtili bir merkez olup bu memleketlerinfethinde hareket tissti olmu$tur. Kosova'da kazanrlan zaferler (1389, 1448,1688)Osmanhlara Balkan egemenlilini sallamrgnr.

Usktip'ten bir yol Dibra bolazrndan kuzey Arnavutluk'a iniyor, yine Us-ktip'ten giineye, Makedonya'ya ve kuzeyde Bosna'ya yollar aynhyordu. Bosna'nrnOsmanhlara t6biligini Usktip uc-beyleri sallamrqtu (1429). Giiney Bosna'da Hodid-jed (sonra Saraybosna) ovasrnda yerleqen kuvvetleri, Fitih ddneminde btitiinBosna'nrn fethini (1463) hazrrlamrqlar ve kasaba Bosna'nrn merkezi olarak hlu,lageliqmiqtir. XVI. ytizyrlda Saraybosna, Dolu'dan Adriyatik limanlanna, Dubrovnikve split'e gelen ticaret kervanlannrn merkezi olarak yiikselecektir.

4. Balkanlar'da Osmanll imparatorluguKuruluE Kogullarr

Osmanhlar, Bizans tahtr iEin Cantacuzenus ile Andronik arasrnda grkan ig sa-vagtan yararlanarak Trakya'da hrzla yayrldrlar ve 1361'de Edirne'yi ele gegirdiler.Bu bir dontim noktastdrr. $imdi Osmanh ilerlemeleri, biri Seldnik'e do!ru, dolu'daDobruca ve ortada Beylerbeyi kumandasrnda Edirne'den Merig vadisi boyuncaS ofya dofrultu sunda orgiitlendi.

Osmanhlar'tn htzla ilerlemesini kolaylaqtrran faktorler arasrnda, bu tarihte Bal-kaniar'da Osmanh ilerleyiqini durduracak btiyiik bir devletin olmayrqrnr anrmsamakgerekir. Osmanhlar'rn Gelibolu'yu aldrklan srrada Srrp Qarr Stefan Duqan cilmilq(1354), Makedonya'dan Tuna'ya kadar kurdulu imparatorluk ktigiik devletler vesenydrliikler arastnda parEalanmrgtr. Keza bu donemde, Bulgar Qarhlr tig pargayaboliinmiiq bulunuyordu. Nihayet Bizans imparatorlugu bir isimden ibaretti. Bu kti-Etik devletler arastnda getin bir rekabet vardr; komgudan bir kaq kasaba almak iEinher biri drqandan yardtmcr ve miittefik arryordu. Bundan, Macaristan ve Venedik,Balkanlar'da egemenliklerini kurmak iEin yararlanmaya gahqryorlardr. Osmanhlaragelince, yerli hanedanlar, bu yeni kuvvetten yararlanmak iEin yanga girdiler. Os-

TURKLER VE BALKANLAR 15

manh yardrmr, krsa zaman sonra himaye, metb0luk haline dontiqtiyor ve sonunda

yerli hanedanrn ortadan kaldrnlmasile iilke Osmanh egemenli[i altrna gegiyordu. Or-

nelin, Karadeniz kryrlannda iki liman, Archialos ve Mesembria tizerinde Bulgar Kr-ralhlr ile Bizans arasrndaki sava$lm uzun zamandr si.irtip gidiyordu. Osmanhlar ge-

lince, Bulgar Qarr Osmanhlarla Bizans'a karqr ittifak yapmaktan Eekinmedi ( 1366).

Bizans da, Macaristan'la Bulgaristan'a karqr ittifak yaptl. Osmanhlar, daha bu ta-

rihte, Bulgar mtittefiki olarak Tuna sahillerinde gori.indi.iler. Bu baqlangrEtan beq yrl

sonra Bulgar Qarr Osmanh Sultanr'nrn tAbiligine girdi. Bdylece, baqlangrgta Os-

manhlar, Balkan denge politikasrnda oynadrklarr rol sayesinde egemenliklerinigeniqlettiler, savaq kadar diplomasi de Snernli rol oynadr 131I'de Qirmen'deOsmanhlar'rn Makedonya Srrp prenslerine ve Bizans'a kang kazandrlr zafer,Balkanlar'da Osmanh tisttinliigiini.in kesinlikle kuruldulu bir dontim noktasrdrra.

Osmanh zg kuvvetleri, l37l'de Srrp ordusunu Qirmen'de bir baskrnla yoketmiqler ve Bizans-Strp ittifakl sonugsuz kalmrqtr. Qirmen zaferi tizerine Bizans,

Bulgaristan ve Makedonya'daki hanedanlar, Osmanh Sultanrnrn tAbili[ini tanrmakzorunda kaldrlar. Sultan'a harag vermeyi ve ordusuna yardtmct kuvvetlerle katrlmayrkabul etf iler. Boylece I 371'de Balkanlar'da yeni bir imparatorluk, Osmanh impara-

torlulu dolmug oluyordu. Fakat bu imparatorluk, Osmanh Sultant'nrn ytiksek ege-

menlili altrnda tAbi devletlerden oluqmuq, bugi.inkii deyimile bir devletler toplululunitelilinde idi. Baglar gevgekti. Osmanh Sultanr, yeniEeri ordusu ve akrnct kuvvet-lerile en btiytik askeri gtig olarak, bcilge iEi banqr koruyor, Macaristan ve Venedik'inbcilgede yayrlma ve egemenlik kurma giriqimlerine kargr grkryordu. Balkanlar'da tAbi

hanedanlar, bu devletlerle iligki kurduklan, Sultan'a harac odemiyerek tAbiliktengrkmaya kalkrqtrklarr zaman, Sultan'rn kuvvetleri harekete geEiyordu. Gergekte,

Osmanhlar, Balkan imparatorlufunu, merkeziyetgi bir imparatorluk haline getirmeyegahqryorlardr. Bu siyaset safha safha gergekleqti; vasalhk dcinemini dogrudan ilhakizledi.

Dolrudan dolruya Osmanh yonetimi altrna ahnan topraklarda Osmanhlar.yerli senyor ailelerinin golunu eski feodal topraklannda timar sahibi olarak brrakr-yor, bunun iEin dinlerini de[igtirmesi koqulu aranmryordu. 1500 tarihine kadar Ru-

meli'de pek gok hristiyan timar sahibi bulunmakta idi. Yani, halk gibi yerli aristok-

rasi de sadece yeni bir hanedanr, Osmanh hanedanrnr tantmaktan ve onun hizmetinegirmekten baqka bir qey yapmryorlardr. Hentiz ilhak olunmayan bcilgelerde, tAbi

despotluk veya senycirltikler, kendi aralanndaki anlaqmazhklar igin metb0lan Sul-

tan'a baqvuruyorlar, taht igin hanedan-iqi gatrqmalarda, ornelin Bizans Palaeolog-

lan, Sultanrn karanna bag eliyorlardr. XIX. yiizyrlda Balkan milli devletlerinde tarihyazrcrh[r, bu gerqekleri genellikle soz konusu yapmaml$lardr ve yapamazlardt. Bal-

4 Bu noktalar iizerinde bak. H. inalcrk, "The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1522",K.Setton (Ed.). A History of the Crusades, VI: H. Hazard and P. Zacour (Ed.). Madison, 1989.

t4 HALIL iNRr_ctx

Nig gegidinden Morava vadisine inmek, Osmanhlan, Srrbistan'r ihya edenzengin giimi.iq madenlerine gcitiiri.iyordu. O zaman Macaristan ve italya'ya (Dubrov-nik'ten) ihraE olunan bu Srrp giimiigiinii doluya, Osmanh tilkesine Eevirmek,Sultanlann baghca amaglanndan biri olacaktrr. Zira. rmparatorlulun kurulmasrnrsalhyabilecek merkezi btiyiik bir ordunun beslenmesi, ancak geniq gtimtiq stokunasahip bir n-rerkezi hazine ile gergeklegebilirdi. Kayda de[er ki, Batr Balkan'daOsmanlt egemenlilinin yeniden kuvvet kazandrlr bir donemde, 1436 yrhnda, II.Murad Strbistan'tn, grkardr[r giimtiqil italya'ya gondermesini yasaklaml$tlr. FAtih'inilk seferlerini bu gtimiiq maden bolgesine yoneltmesi de bu gerEek rqrlrnda daha iyianlaqrlrr.

Makedonya, Arnavutluk ve Bosna'ya giden yollann birleqtigi Usktip Osmanhac beylerinden ishak Bey olullannrn yerleqtili bir merkez olup bu memleketlerinfethinde hareket [issij olmuqtur. Kosova'da kazanrlan zaferler (1389, 1448,1688)Osmanhlara Balkan egemenlilini sallamrqtrr.

Uskiip'ten bir yol Dibra bolazrndan kuzey Arnavutluk'a iniyor, yine Us-ktip'ten glineye, Makedonya'ya ve kuzeyde Bosna'ya yollar aynhyordu. Bosna'nrnOsmanhlara tAbililini Uskiip uc-beyleri sallamrqtrr (1429). Giiney Bosna'da Hodid-jed (sonra Saraybosna) ovasrnda yerleqen kuvvetleri, FAtih ddneminde biittinBosna'ntn f'ethini (1463) hazrrlamrqlar ve kasaba Bosna'nrn merkezi olarak hrzlageliqmiqtir. XVI. ytizyrlda Saraybosna, Dofu'dan Adriyatik limanlanna, Dubrovnikve Split'e gelen ticaret kervanlannrn merkezi olarak ytikselecektir.

4. Balkanlar'da Osmanh imparatorlufuKurulug Kogullarl

Osmanhlar, Bizans tahtr igin Cantacuzenus ile Andronik arasrnda Erkan iE sa-vagtan yararlanarak Trakya'da hrzla yayrldrlar ve 1361'de Edirne'yi ele geEirdiler.Bu bir doniim noktasrdrr. $imdi Osmanh ilerlemeleri, biri Sel6nik'e do!ru, dofu'daDobruca ve ortada Beylerbeyi kumandasrnda Edirne'den Meriq vadisi boyuncaSofya do[rultusunda cirgtitlendi.

Osmanhlar'm hrzla ilerlemesini kolaylaqtrran faktdrler arasmda, bu tarihte Bal-kanlar'da Osmanh ilerleyiqini durduracak biiyiik bir devletin olmayrqrnr anrmsamakgerekir. Osmanhlar'rn Gelibolu'yu aldrklan srrada Srrp Qan Stefan Du6an olmiig(1354), Makedonya'dan Tuna'ya kadar kurdulu imparatorluk ktigtik devletler vesenydrli.ikler arasrnda parqalanmrgtr. Keza bu ddnemde, Bulgar Qarhlr tiE parEayabdliinmiiq bulunuyordu. Nihayet Bizans imparatorlulu bir isimden ibaretri. Bu kti-qi.ik devletler arasrnda getin bir rekabet vardr; komqudan bir kag kasaba almak iEinher biri drqarrdan yardrmcr ve miittefik arryordu. Bundan, Macaristan ve Venedik,Balkanlar'da egemenliklerini kurmak iqin yararlanmaya gahqryorlardr. Osmanhlaragelince, yerli hanedanlar, bu yeni kuvvetten yararlanmak igin yan$a girdiler. Os-

T.URKLER VE BALKANLAR 15

manh yardrmr, krsa zaman sonra himaye, metbOluk haline dontiqiiyor ve sonundayerli hanedanrn ortadan kaldrnlmasile tjlke Osmanh egemenlili altrna geEiyordu. Or-ne[in, Karadeniz kryrlannda iki liman, Archialos ve Mesembria tizerinde Bulgar Kr-rallrlr ile Bizans arasrndaki savaglm uzun zamandr siiriip gidiyordu. Osmanhlar ge-

lince, Bulgar Qan Osmanhlarla Bizans'a karqr ittifak yapmaktan Eekinrnedi (1366).

Bizans da, Macaristan'la Bulgaristan'a karqr ittifak yaptr. Osmanhlar, daha bu ta-

rihte, Bulgar mi.ittefiki olarak Tuna sahillerinde gcirtindiiler. Bu baqlangrgtan beq yrlsonra Bulgar Qan Osmanh Sultanr'nrn tAbiligine girdi. Biiylece, baglangrgta Os-

manhlar, Balkan denge politikasrnda oynadrklarr rol sayesinde egemenliklerinigeniqlettiler, savaq kadar diploma.i de onemli rol oynadr. 131I'de Qirmen'deOsmanhlar'rn Makedonya Srrp prenslerine ve Bizans'a kang kazandrlr zafer,Balkanlar'da Osmanh tisttinltiltiniin kesinlikle kuruldugu bir dcintim noktasrdua.

Osmanh aE kuvvetleri, 1371'de Srrp ordusunu Qirmen'de bir baskrnla yoketmiqler ve Bizans-Srrp ittifakr sonuEsuz kalmrqtr. Qirmen zaferi iizerine Bizans,Bulgaristan ve Makedonya'daki hanedanlar, Osmanh Sultanrnrn tAbili[ini tanrmak

zorunda kaldrlar. Sultan'a harag vermeyi ve ordusuna yardrmcr kuvvetlerle katrlrnayrkabul ettiler. Bciylece 1371'de Balkanlar'da yeni bir imparatorluk, Osmanlt impara-torlulu do[mug oluyordu. Fakat bu imparatorluk, Osmanh Sultant'nrn ytiksek ege-

menlili altrnda tdbi devletlerden olugmuq, bugiinkii deyimile bir devletler toplulu[unitelilinde idi. Baglar gevgekti. Osmanh Sultanr, yenigeri ordusu ve akrncr kuvvet-lerile en btiytik askeri gtiE olarak, bcilge igi banqr koruyor, Macaristan ve Venedik'inbolgede yayrlma ve egemenlik kurma girigimlerine kargr Erkryordu. Balkanlar'da t6bihanedanlar, bu devletlerle iliqki kurduklan, Sultan'a harac odemiyerek tdbiliktengrkmaya kalkrqtrklar:' zaman, Sultan'rn kuvvetleri harekete gegiyordu. Gergekte,Osmanhlar, Balkan imparatorlufunu, merkeziyetgi bir imparatorluk haline getirmeye

gahqryorlardr. Bu siyaset safha safha gergekleqti; vasalhk ddnemini dolrudan ilhakizledi.

Dogrudan dogruya Osmanh ydnetimi altrna ahnan topraklarda Osmanltlar.yerli senycir ailelerinin golunu eski feodal topraklannda timar sahibi olarak btrakr-yor, bunun igin dinlerini de[igtirmesi koqulu aranmryordu. 1500 tarihine kadar Ru-

meli'de pek gok hristiyan timar sahibi bulunmakta idi. Yani, halk gibi yerli aristok-rasi de sadece yeni bir hanedanr, Osmanh hanedanrnr tanrmaktan ve onun hizmetinegirmekten bagka bir qey yapmryorlardr. Heniiz ilhak olunmayan btilgelerde, tAbi

despotluk veya senyorli.ikler, kendi aralanndaki anlaqmazhklar igin metb0larr Sul-

tan'a baqvuruyorlar, taht igin hanedan-iEi gatrqmalarda, ornelin Bizans Palaeolog-lan, Sultanrn karanna baq eliyorlardr. XIX. yiizyrlda Balkan milli devletlerinde tarihyazrcrhlr, bu gerEekleri genellikle sdz konusu yapmamlqlardrr ve yapamazlardr. Bal-

4 Bu noktalar tizerinde bak. H. inalcrk, "The Ottoman Turks and the Crusades ,1329-1522",K.Setton Gd.). A History of the Crusades, VI: H.Hazard and P. Zacotr (Ed.),Madison,1989.

16 HALIL lNat-ctr

kanh tarihqiler. Osmanhlarla ilk donemdeki iligkileri, daima milli direnme, milli o!-ra$r qerEevesinde gdmieye ve yorumlamaya gahqmrqlardrr. Tiirk tarihgileri de, qoluzama'n Eaza ve fetih literati.irli havasrnda. Osmanh devleti'nin Balkanh karakterini.diplomatik faaliyetlerini. krsaca Balkan realitelerini gdrmekten uzak kalmrqlardrr.

HoEgiirii ve Koruma Politikasl, (istimillet),Merkeziyetci-Biirokratik imparatorlugun Kurulugu

Osmanhlar'rn Ortodoks kilisesine karqr giittiikleri politika, imparatorlulunBalkanh karakterini kuvvetle belirtir. itt<in. Osmanhlar. isl6mrn gayr-i mi.islimler iEintanrdrlr :intnf irukukunu en geniq anlamile uyguluyorlar, yani onlan ci;ye ddenmesidrgrnda Mtisltiman tebaadan ayn tutmuyor; canlarrnr, mallannr korumayr Tann'nrnbir emri ve devletin baghca odevi biliyorlardr. Osmanh hoqgdriirltilti, devletin Mtis-lim ve gayr-i Mtislim biittin tebaayr korumayr odev bilmesi, Osmanh egemenligininhrz\a yaytlmastnt salhyan faktorlerin baqrnda gelir. Bu siyaset, Kur'an'da te'lifu'l-kulitb ve osmanh kaynaklarnda istimdlet adryla ifade edilmiqtir.

Osntanh imparatorluk rejimi, din ve rrk ayrrhlr gdzetmeyen, biittin tebaayrOsmanh devleti gemsiyesi altrnda birleqtiren siyasi bir dtizendi ve XIX. ytizyrldaBulgarlar, Srrplar, Yunanhlar mill? bilingle milli devletler kurmak iEin ayaklanlncayakadar, Balkanlr halk kitleleri tarafrndan bciyle kabul edilmiEtir. Qarigrad'da(istanbul'da) oturan Qarr (Sultan), onlar en son adalet ve himaye mercii olarak gijrij-yorlardr. Bir kelime ile, Osmanh imparatorlulu, Balkanlar'da Do[u Roma impara-torlu!u'nun merkeziyetgi imparatorluk rejimini yeniden canlandrrmrq, sayrlabilir.Zaten. Fdtih'den bu yana Osmanh Sultanlarr Kayser tinvanrnr da kullanmaya baqla-mtqlar, bu geleneli benimserniqlerdir. Rejimin en onemli bir yonti, Dolu Roma im-paratorluEu'nda gortildi.igti gibi, devletin ktigtik koylii aile Eiftligini ve koylti emelinibilinqli ve si.irekli bigimde korumayr bir devlet gorevi olarak benimsemesidir. As-lrnda. kiiEiik koylii aile giftligi,geq Roma'da jugum-caput,Bizans'tazeugarion,Osmanlr E'ift-hane'sinden baqka bir qey degildir.60-150 dcjntim arasrnda degigen burail'yet Eiftligi, bir gift dktize sahip bir "kciylti ailesi" toprak iqletmesidir. imparator-luk siyasi rejiminin ve temel vergi kaynaklannrn korunmasr, bu tip kciylti i.initelerininkorunmaslna balll idi. Nasrl ki, Bizans'ta Makedonya hanedanr imparatorlan, eya-letlerde Jvnatoi (giiElrilere) karqr "yoksul" koyliiniin savunucusu ve koruyucularrolarak ortaya Erkmrglarsa, Osmanh Sultanlan'nrn biirokrasisi de daima "reAyd fuka-raslnl", "zi-kudret ekAbire" kargr korumuglardrr. Osmanhlar, Balkan fetihlerinde"toprak ve reAyA Sultanrndrr" prensibini ilAn ederek, topralr ve koylti emelini devletkontrolti altrne gegirmiq, feodal beyleri, voyvoda ve kefalyalarr ya bertaraf etmiglerveya timar rejimi alttna sokmuqlardrr. Bdylece zayrflayan Bizans ve Balkan devletle-rinde toprapr ve koylii eme[ini kontrollan altrna alan yerel feodaller yerine eski mer-kezi imparatorluk rejimini ihya etmiqlerdir. Bir bakrma bu geligme, Do[u-Roma im-paratorlu!u'nun biirokratik-nterkeziletgi iclaresini yeniden canlandrrma, koylti kitle-

TURKLER VE BALKANLAR 11

leri lehine bir Eegit sos-ya/ r)et,rim anlamtna geliyordu. Balkanlar'da Osmanhlara

karqr yerli hanedanlartn karqt koyduklart ve Batt Hristiyanhprna odiinl-er vererek

Papa yolile HaEh ordulartntn yardtmtnt sapladrklan doprudur' Fakat, 1463'de Bosna

Krialr'nrn papa'ya yazdrpr gibi, toyftiler, bu hanedanlan ve feodal beyleri yalnrz br-

rakmr qlar, genel l ikle Osman hl ara karqr onl an desteklememiqlerdir O:-1"1t^ "gemen-

ligi alirnda Balkanlar'da, 1600'lere kadar k6ylti isyanr nddir bir olaydrr. Islima karqr

k[ylU kitlelerini bir din savagrna sijrtikleme girigimleri de baEanh olmamtqtr' Bunun

sebebi aErktrr. Osmanhlar, Ortodoks kilisesine karqr koruyucu bir politika gtitmiiq-

ler. Ortodoks kilisesinin biitiin imtiyazlannr tanlmrq, kilise hiyerarqisine devlet iEinde

yer vermiqler, manastrrla.nn balrqrkfik ve ayncafiklannr, Osmanft oncesi devletlerde

nasrlsa, o bigimde brrakmrqlatOtr. t 432 Arnavutluk timar defterindes metrepolidlere

timar verilmiq oldulunu gormek, tarihEi igin bir si.irpriz olmugtur. Fdtih'in Ortodoks

Kilisesi hiyerarqisini ko.urnusr ve Patrik'in tayin beratrnda patrikligi Bizans dbne-

mindeki imtiyazlan ile resmi bir makam olarak tanrmr$ olmast bir yenilik degildir'

Osmanflar, baqlangrgtan beri Ortodoks kilisesine karqr bu politikayr giidiiyorlardt'

Bu rurum imparatoilui rejimi igin btiyi.ik yararlar getirmiqtr. EvvelA, kciylii kitleleri,

Miisliiman devletinin kendi dinlerini ortadan kaldrrmak igin gelmedi[ini, aksine Or-

todoks kilisesini korudulunu gormiiqlerdir. Halbuki, Macaristan ve Venedik ile

Hagllar, Balkanlar'da Kaiolikli[i egemen lcrlyorlar, kilise ve manastrr vaktflarlna el

koyuyorlardr.

1396, 1443,1444 ve 1448 da Balkanlarr istila eden HaEh ordulart, umduklan

gibi Hristiyan koyltilerin ropran ayaklanrp kendilerine katrlmalannt boquna bekledi-

i.r. Or"tt", biiyiik roprak sahibi feodaller ve hanedanlar gtizlerini Batrya gevirirken'

kciyli.i kitleleri bu toprakl an miri sistem ile devlet kontrolu alttna alan ve angaryalan

asgari diizeye indirln yeni rejime karqr bu feodallerin yantnda yer almak iqin bir

,"i.p g6remiyorlardr. Balkanh Marksist tarihgilerin bu nokta i.izerinde durmalarr

beklenirken, onlar da milliyetEi tarihEilerin izinden giderek, Osmanlt imparator-

lu!u'nu, "geri bir feodalizmi" temsil eden Ttjrk askeri feodallerin somiirti rejimi ola-

rak yorumlamaya devam etmiqlerdir.

Osman| egemenlilinin Balkanlar'da htzla yayr|qrnr ve bir ytizyrl iEinde

Tuna'dan Frrat'a kadar mlrkeziyetEi-biirokratik bir imparatorlulun kuruluqunu an-

lamak iEin tarihginin baqka bir aErklamaya ihtiyacr yoktur. Osmanhlar, imparatorluk-

larrnr kurarken, kitleieri qeken bu uzlaqrcr, koruyucu. hoqgortilti siyaseti bilinEle izli-

VorfurAr. ilk Osmanl kroniklerinde Uir Eot< fetihlerin bu yolla, yani "istimdletle"

yaprldr!r vurgulanmtqttr.

Vurgulanmasr gereken tinemli nokta, Osmanhlar'rn Balkanlar'da yalmz kiiylti

kitleleri iEin degil, kilise ve yerli askeri srnrflar ve biiytik arazi sahibi feodaller igin de

5 H. inalcrk, "Hicrf S35Tarihli Sirret-i Defter-i Santak-i Arvanid",Ankara 1954' index:

Metrooolitan

l8 HALiL hlet_crx

bir uzlaqrcr-gekici istimdlet politikasr gi.itmiiq olmalandrr. Hem kciylti hem feodallerkarqrsrnda uzlaqma politikasrnrn geliqkiii oldulu sanrlr. Gergekte, Osmanhlar, karqrkoyan ve tehlikeli olan hanedan ve senydrleri tereddtitsiiz ortadan kaldrrmrqlar, an-cak kendilerine itaat eden ve gelip katrlanlan Osmanh merkeziyetgi timar sistemiigine alarak osmanhlagtrrmrqlardrr. Osmanh hanedanrna balhhk, hanedanrn simge-ledigi imparatorluk rejiminin koqullanna uyumluluk, demekti.

OUtir taraftan Osmanh imparatorluk rejimi, biiytik kdylii kitlelerini ilgilendirenOsmanh-oncesi kan0nlan, cirf ve 0detleri, vergileri, Osmanh kan0n-nAmeleri iginealarak bu uzlaqrcr politikayr en genig kapsamryla uygulamrqtrr. Boyle ce, ozelhukukukapsayan islAm hukuku yanrnda, ofi-sultdni kan0nlar. baprmsrz bir imparatorlukhukuk sistemi olarak merkeziyetgi btirokratiii ydnetimin iemelini olugturmu$rur,Kdylii, kendisini en yakrndan ilgilendiren vergilemede de, feodal keyfi vergilerin veangaryalann kalktr[rnt, fakat yiizyrllardn ahqtr[r temel imparatorluk vergi sisteminingeri geldigini gciri.iyordu. iqte btitiln bunlar, Balkanlar'da Osmanli imparator-lupu'nun nasrl kuruldulu ve bu siyasi yaprnrn neden beq yiizyrl yaEayabildigini UizeagrklaF. $unu memnuniyetle eklemek gerekir ki, son krrk yrl iginde Osmanl argiv-lerine gelerek gahqan yeni nesil Balkan tarihgileri arasmda artrk pragmatik-doktrineryaklaqrmr brakarak, Osmanh imparatorluk rejiminin, objektif temellerini incelemeyeyonelenler vardrr. Bunlar arasrnda, H. $abanovic, H. Hadjibegic, A. Suceska, D.Bojanic, N. Todorov, M. Maxim, M. Guboglu, E. zachanadou ve A. Balta'yr an-mak gerektir.

5. Osmanh Fiituhatrnrn SonuglarrOsmanh istilAsrnrn, Balkan tarihinin dogal geliqiminde ani bir kesintiye sebep

oldulu ancak bir diizeyde doirudur. Balkan milletlerinin, kendi milli hanedanlannrve ycinetici srntflartnr kaybettili do[rudur. Balkanh devletlerin ortadan kalluqr ile,segkinlerin simgeledigi "ytiksek ktiltiir" geliqimi de durmuqtur. Buna kargr, Osmanldcineminde halk ktiltiirti ve kiliseye balh edebiyat ve sanatlar, canhhlrnr ve geliEi-mini stirdiirmtiqttir. Obtir yandan Osmanh kiilttirtiniin, dilde, sanatlarJa, giinltik ya-$ayr$ta kuvvetli etkisi olmugtur. Yerli halk ktiltiiri.intin bciylece, Orta-Do[u isldmki'iltiirii ile temasa gelerek zenginleqtigi ileri siirtilebilir. Bu kiilriir etkisinin en agrkbelgesi Balkan dilleridir. Ti.irkEe'den ahnmrq ktiltiir srizciiklerinin sayrsr, bugtinitiBalkan dillerinde bile, bdlgesine gdre 2000-5000 kelime arasmda dl[igmektedir;giyim-kugam, halk mi.izi[i, yeme-igmede ve davranrqlarda bugiin bile Osmanl mi-rasr gcize garpar bir kertededir.

Yeni rejimin Hristiyan kitleler iEin alrr bir farklhk getiren bir kurumu olarakcizye vergisi ileri siiriiltir.

6 Genel olarak bak' H. inalcrk, "L'empire Ottonnn",Actes du Premier Congrds lntemational desEtudes du Sud-Est Europ6ennes, III, Sofia 1969,75-104: ikinci baskr: Hl inal ctk, Studies inOttoman Social and Economic History,London: Variorum Reprints, 19g5, No. II.

TURKLER VE BALKANLAR 19

1528',e dolru osmanh Rumeli'sinde gayri Mtislimlerin tidedigi baq vergileri

cizyeve ispence toplamr 42 milyon akqa veya 164 bin alttna yiikseliyor' buna karqt

Anadolu'da bu vergiler ancak l.ZO mityon akqaya vanyordu. Bu vergiler genel biit-

genin yiizde 8'ini oiuqtu rur. Cizye, Eogu yerde hane baqrna bir altrn veya onun akEa

karqrhlr alnrrdr. t691'den sonra kiqibaqrna altnrr oldu. Cizye, akqanrn enflasyo-

nunu izleyerek 1592'de 160, 1603'de 360 akqeye, nihayetXVII' yi'izyrl boyunca 2

altrna kadar ytikseldi. Buna, cizye toplayaniarn maiset ve hizntet akqasr adryla

yaptrklan ilAveleri katma|clrr . Cizye nakden fidenmesi,gereken bir vergi oldulundan'

6zellikle Balkan koylUsii iEin tidenmesi gtiE bir vergi haline geldiT' Balkanlar'da'

6zellikle topralr verimsiz fanr UOtgeterde, Hristiyanlann bu ''ergiden kurtulmak'igin

roptan islAmileti kabul ettikleri ileri si.irtilmtigtilr. Bununla beraber, Osmanl

htik0meti reAyAyr korumak iEin, bir kasaba veya bolge vergisinin toplu bir miktar

tizerinden cemaat reisi tarafindan kendi aralarrnda toplanlp hazineye teslimi

metodunu gittikEe geniq olEiide uygulamaya baqlamrqtrr' Balkan kciyliistiniin odedili

oteki vergiler, mi.isl-timanlann cidedigi ayni uergilerdir' Ozellikle savaq zarnu:n alman

olapan ii;tii vergiler, avdrtz, her iki grup halhiEin beklenmedik alrr vergilerdir ve

1590'dan sonra her yrl altntr ol-uqiut. Hristiyan hallan Osmanh rejimine karqtt

olmaya baqlamasr, eqkryahlrn yayglnlaqmasr, isyanlar, degigen bu koqullartn

sonucudur

Omer L0tfi Barkan 1520-1535 tarihleri arasrna diiqen Osmanl ntifus ve vergr

defterlerine gore o bu dcinemde Balkanlar'da ntifus saylslnt hane/aile olarak hesap-

lamrq ve bir haritada Mi.isliiman ve Hristiyan ntifusu bir arada gostermigtiC' Bu hari-

taya balahnca, Balkanlann dolusunda Mtisltimanlar kesinlikle qofunluktadrr' Buna

karqr batr Balkanlar'da, yani Makedonya, Strbistan, Arnavutluk ve Bosna'da Mtis-

liimanlar o zaman ktiEiil azrnhklar haiindedir. Bu durum, xvIII. yiizyrldakinden

q;[ iurkf,Orr ve islamiaq-unrn XVII.-XVIII. yiizyrllarda, yani Osmanh devleti'nin

Eoktiq dcinemind. 1n.ydunu geldigini kesinlikle ortaya koymaktadrr' XVI' ytizytl

baqlannda dogu Balkanlar'daki Miisl1iman gogunlugu, Anadolu'dan XIV' ve XV'

yiizyrllarda kitle halinde gelen siirekli bir goqiin sonucudur' Osmanh Devleti'nin

dzellikle goEebe gruplan lorhAnadolu'dan Rumeli'ye geEirip stratejik yollar bo-

yunca belli bdlgei-ere^yerleqtirdigini kaynakla'mrz sciyliiyor- Bu goEtirme ve yerleq-

tirmenin bir nedeni, ieth "Oit"n

bolgeieri ve ana yollan gtivenlik altrna almak ve

uclardaakrncr kuvvetleri saglamaktri. Baqka bir nedeni, Anadolu'da kanqrkhk qrka-

ran ve koyltiyi.i zararasokan hayvan yetiqtirici gogebeleri' Rumeli hudut boylanna

7 Bok. "Djizya" (H. inalcrk). Enctc'lopaedia of Islam,2' eclisyon, Il' 563-566'

8 "Essat ,u, i., donn6es statistiques des reglsfres de recensement dans I'Empire-OnoXnln au XVe et

XVI e siecle s",Journal of Eitnomic aid Social History of the Orienr,,I (19-57);,o' L' Barkan'

"osmanlr Imparatorlugunau ui, iskan ve kolonizasyon meiodu^olarak siirgtinler" ' Istanbul unit'

Ikrisat Fakiiltesi Mecmuasr,C. XVI-4, 1949-50' i' sz+-ssg; C' XIII' lg5l-52' s' 56-58 ve C'

XV. 1953-54. s. 209-23'l .

ii

20 FrAt.it- ix.-rLctrc

gonderme siyasetidir. Sebep ne olursa olsun, clevletin Rumeli'y'i Ttirkle;tirmecle<inct bir rol ovnadt!rna kuqku yoktLrr. Fakat bunun yanrnda, ozeilikle XIV. ytizyrldaRumeli'nin zengin topraklarrncla yerleqmek amacile, Anadolu'dan kendiliginden bri-yi.ik bir goq hareketi olnruq eoriinmektcdir. Bu goge katrlanlar. golunlukla, BatrAnadolu'ya Dolu ve Orta Anadolu'dan Mogol baskrsr altrnda gelip yrgrlan Tiirkmenboylarrdrr. Oyle goruniiyor ki, bizztit Batr Anaclolu'da Bizans topiaklannrn iEgali veTi-irkmen beyliklerinin ortaya qrkmasr, bu Tiirkmen gcig hareketinin sonucuclur.XVI. yiizyrl argiv kayrtlanna gore, 1520'lercle bile Batr Anadolu'da YorLikler, tlimniifusun dokuzda birini oluqtLrrmakta idi. Biteviye dofudan batr Anadolu'ya gogedenTijrkmen goEebele ri bir ni.ifus baskrsrna sebep olmakta icli. Yeni otlaklar aramak zo-runda olan gdEebeler iqin Balkanlar qekici bir alandr.

Koy niifusunu aynntth veren mufassal tahrir defterlerinde, Dolu-Balkan-lar'da, Varna'dan Tuna'ya kadar uzayan bol-eede Yonik koylerini, yerli HristiyanBulgar koylerinden aylrt etmek gtig defildir. Herqeyden once, ash Anadolulu Tiirkkoylennde, k6y adlan. baba-oful adlan, Miislijman-Tiirk adlandr ve bu koyler yerliHristiyan-Bulgar kdylerine gore, genellikle. ufak, fakir koylerdir. Bulgar koylerindede tek ttik miisiijmana rasthyoruz. Bunlann yeni isldmiyeti kabul eden yerli Bulgar-lar oldulu baba adrnn Abdullah yazrlmasile anlaqrhyor. Genel olarak, Miisltimanolan Bulgar, yine kendi koyiinde yaqryor.

Istranca dallan, Balkan da! silsilesi, Deli-Orrnan ve Dobruca-Krn'na XIV.yijzyrl sonlanna dofru, ozeltikle Timur'un Anadolu seferlerinden sonra, Yoriikgruplanrun gelip yayrldr$rna tanrk olmaktayrz. Yize'den, Tuna'ya, Trakya'dan Sel-Anik bolgesine kadar bu yofun Yoriik gruplannr Tayyib Gokbilgin arqiv kayrtlannagdre, saptamrq bulunmaktadrr9. Osmanh devleti bu Yoriikierin onemli bir krsmrnraskeri hizmetler igin orgtitlemiqtir. 1530'a dog* Rumeli'de biittin Yortikler 50 binaile olarak sayrlmrqtrr. Bunun 35 bini askeri ocak-lar halinde devletce drgiitlenmiqbulunuyordu. Barkan'tn haritasrna bakelusa, bu tarihe kadar bu sayrrun gok i.isti.indeYortik'iin koylerde yerleqtifi, Batr Anadolu'daki gibi yerleqik hayatr segtiEianlaqrhyor.

islAmlaqmanrn ilk iki yiizyrlda gok krsrth oldugu cizyedefteri kayrtlarile de or-taya grkan bir gerEektir. 1489'de bir yrlda mtisliiman olmuq 94 hane ve onu izieyeniig ytl iEinde yalnrz 255 hane hesaplanmlgtrlO. ik islamlaqmalar, Osmanh ordu-sunda hizmet gorenler, ozellikle Hristiyan timar sipahileridir. Osmanh devletininozel bazt hizmetler ytikiedigi gruplar, genellikle miisliimanlar arasrnda yaqayan veyaonlarla stkr temasr olanlar arasmda isldmlaqmalar daha srktrr. Bu ddnemde isldm-laqma, kesinlikle sosyal bir olaydu. sosyal faktorler etkisile olmuqtur.

9 Rumeli'de Ytiriikler,Tatarlar ve Evtdd-i Fdtihdn,istanbul 1957.10 eak. O. L. Barkan, "894 (t488/1489) yrh Cizye Tahsildtrna ait

0964. TTK). I. r-1t7.

TITRKLER VE BALKAI.''LAR 2l

Hristiyan aileler arasrnclan Yenigeri Ocalr veya Saray'cla hiz-met iqin toplanan

devqirme ollanlalna gelince. bunlar XVII. yiizyrt ba;larrna kadar yrlda ortalama

3000 sa.n-rsrnau iai. Bazr tarihciler. XVII. yi-izyrldan sonra Balkanlar'da kitle halinde

islamlaqmalal, cizve miktannrn artrnlmr; olmastna yormaktadrrlar. Bu nokta heniiz

yeterince ara;tlrllmaml$ttr. islirrl, ihticlada zoru kabul etmez. Qocuk, ma'sftmdvt'

yani dinini rayinde bilinq sahibi sayrlmaz. Osmanhlar, diinyevi bir amaqia N{iisliinian

olanl:in ahriyan adr alturda gerEek mllsliimtLnlardan ayn tutmuqlaLrdrr'

$ehirlerde ve koylerde, Tiirklerle uzun yiizyrllar beraber yaqama, Osmanlr

devletinin kan0n ve altyapr kurumlannrn etkisi, ve nihavet. Osmanh yiiksek kiiltiiri-i-

niin bir prestij-klilrtir olarak taklidi, Balkan yerli halkr arastnda kiiltiirleqmenin baq-

hca yoliannr oluqturmulrur. w. Hasluck, Hristiyan ve isldm halk inanrElan ve ddet-

lerinin her iki toplum i-iyelerince ne kadar -qenig olgtide paylaqrldrgrnr gostermi$.tir'

Bunda. Bektaqilik gibi haik ilini tankatlannrn eklektizmi onemli rol oynamtqtrr. Obiir

yandan, Rumeli Ti-irkleri, Balkan yerli halklanndan tanm, gUnliik hayat ve sanat-

iarda birqok kiiltiir unsurian almrqlar, bdylece zamanla Rumeli'1i ile Anadolu'lu ara-

srnda bir kerte kiilttir farkhh[r ortaya grJrmrgtr.'

Fakat Balkanlar'da ve Avrupa'da biimezlikten gelinen baqka bir gerqek, XIX'

ve XX. yiizyrlda Rus istilAlan ve yeni milli Baikan devletlerinin baskr ve hatta etnik

anndrma hareketlerile Mtisli.imanlann ortadan kaldLnlmasr giriqimleridir. Bunun so-

nucu yiizbinlerce Miisliiman ya soykrnmma kurban gitmiq, yahut Ttirkiye'ye muha-

cir olarak kaEmak zorunda kalmrqtrr. Yaklaqrk ikiytiz ytldrr siiregelen ve son kor-

kung tekranna, Bulgaristan ve Bosna'da tanrk oldulumuz dramrn belgelerini Bilal

$imqir yayrnlamrq bulunmaktadrll. Balkanlar'da beqytiz yrldrr yurd tutmuq Tiirk-

ierin, ve Mtisltimanlann soykrnmr karqrsrnda, Batt Hristiyan diinyasrnrn tasvib dere-

cesine varan kayrtsrzfilr insanlk tarihi iEin bir lekedir. "Qadrlan ile geldiler, gadrr-

lannr toplayrp gidiyorlar" lafl XIX. yiizyrlda bir Avrupah devlet adamrnrn a[zrndan

Erkmrqtrl2Balkanl yerli halk arasrnda isldmlaqma konusu, bugiin maalesef gi.incel onemi

olan bir sorun olarak ortaya qrkmrqtr.

Anadili Slavca, ArnavutEa, Yunanca olan ve Tiirkqe konuqmayan topluluklarLn

isldmlaqmrq yerli Hristiyan halktan olduklan genellikle ileri siirijltr. Fakat bugiin bu

insanlan Miisltiman diye cezalandrmak, Ortagaliardaki HaE[ soykrnmlannr ha-

trlatan Ealdrqr bir davranrqtrr. 1870'de Bosna-Hersek'te Eolunluk olan Osmanhlar

boyle bir gey yapmamlqlardu'

1l gita $imqir, "Rumeli'den Tiirk Goqleri, Beigeler, l-3 Cilt, Ankara' 1989 (T' T' K')'12 Encyc. Britannica'nin 1911 tarihli 11. baskrsrnda aynen gunlar yazrhdtr:

"The five cenruries of Turkish rule (1396-i878) form a dark epoch in Butgarian history' The

invaders camed fue and sword through the lands, towns, villages and monasteries were sacked and

desrroved irnd whole districts were conver[ed into desolate wastes" (bak. "Bulearia"' s' 78)'Muhasebe Bilangolan" , Belgeler

;I

i

22 T.IALIL INAI-CIK

Osmanlr doneminde islanriyeti kitle halinde kabul cclen verli halk, en gok Bal-kanlltr'rn batr krsmtnda, Arnetvutluk, Kosova ve Bosna'da bulLrnur. Roclop daflrkbcjl-qesinde Pomaklar da bu erup iqindedir. Buna karqr, Balkanlann dolu boli.imiin-deki Vliis liimanlann ana-diii Tiirkgedi r. Onlar Anadolu'l u Tijrklerdir.

6. Ticaret, Yollar Ve $ehirter

Balkanlarda bugiinki.i yol ve qehir agr, ana hatlan ile Osmanlr doneminde or-taya Erkmrqtrr. Bugiin baqlrca Balkan qehirleri ve devlet rnerkezleri Filibe, Tatarpa-zarcrk, Sofya, Belgrad. Sarayova, Usktip (Skopje), yeniqehir (Larissa), ilbasan,Manastr, Kostence, Ruscuk (Ruse) birer kiigrik kasaba veya koy iken, Osmanh do-neminde biiytik qehirler halinde geliqmiqlerdir. Osmanlr-oncesi qehirler, ornelinEdirne, Seldnik, Nigbolu, Silistre biiytik geliEmeler gostermiqtirls. Yeniden geliqenqehirlerin, Osmanh yayrlrqLnda birbirini rzleyen rc bolgelerinde, uc merkezleri olarallkuruldulunu arumstmak gerekir.

Balkanlar'da Osmanh doneminde biiytiyiin ve geiiqen qehirler, baqlangrEraidari-askeri merkezler halinde iken, zarnanla geleneksel Osmanh el-sanatlan ve es-nafin (baqhca dokumacrhk, boyacrhk, dericilik) yerleqmesile, ticari-sinai merkezlerhaline gelmiqlerdir. XV. yi.izyrlda Osmanhlann ticari bakrmdan dneminin aqrk birkanttt, Balkanlar'da. hatta Osmanhlann yofun ticari iliqkilere girdikleri Braqov(Erdel) grbi yabancr qehirlerde, Osmanh grimiiq akEasrnrn egemen bir para durumunagelmesidir. Bu ticaret merkezlerindeki gi.imriik defterleri ve o bdlgelerde keqfedilenakEa defineleri bu gergefi ortaya koymaktadrla.

XV. ve XVI. yizy:J Osmanh tahrir defterleri, btitiin Balkan qehirlerinde baq-hca el-sanatlannrn, Osmanh Bursa'srndakinin aynr geqitlilik ve org[itlenme bigiminigosterdigini belgeler. Baqka deyiqle, batr etk-isile XiX. yiizyrlda temelli yapr de[i-qimi kendini g6sterinceye kadar, Baikan qehirleri kuvvetli bir Osmanh qehir yaprsrgosteriyordu.

Ote yandan, Osmanh doneminde, XV. ynzyibaqrndan itibaren, Balkan-iEi veBalkan-drqr ticaret, goriilmemiq bir geliqme gdstermiqtir. Osmanh oncesi donemdeitalyanlar, Balkanlardan deri, yiin, balrnu*u, bugday, peynir, bal, ig-ya!r, zeytin-ya!r, garap gibi ham maddeler ve yiyecek maddeleri ve esir satm alrlardr. Yukandaigaret etti[imiz gibi, Srrp ve Bosna gtimiigii XIII. yiizyrldan beri bir zenginlik kay-na$ idi. Osmanhlar geldiklerinde, Bizans paralan yerine italyan altrn paralannln,yani Venedik ve Floransa altrnian ve gilmiiq grossi (kuruq)'lannrn btittin Balkan-lar'da, dolaqrmda egemen paralar oldulunu gormiiqlerdir. Balkan tarihgilerine gore,

i3 Suk. N. Todorov , "The Balkan Cit:t, 1400-1900", Seatrle 1983; lvli.isliiman niifus icin bak.Aqa$rdaki Tablo I..

14 M. B"tindei, "L'empire Ottoman et ia 'route Moldave' avanr la Gonqu€te de Chiiia er de CatateaAlba (1484), Journal of Turkish Studies, X. 1986. Harvard.

TURrcLER VE BALKANLAR 23

Osmanllar gelince, Balkanlarda daha once geliqmiq ticaret hayatr, gehirleqme ve ta-

nm ekonomisi gerilemiq, Avrupa'dakine eE geliEmeye ayak uyduran bir ileri-feoda-

lizm yerine parazit bir geri-feodalizm rejimi yerleqtinniqtir. XIII. ytizyrlda Par Mon-

golica ruy"iind", krtalar-arasl ticaretin geiiqmesi sonucu, Karadeniz, istanbul, Bal-

lanlar vg, italya'nrn gortilmemiq bir ticari-ekonomik geliqme ve zenginlik donemine

eriqtigi dogrudur. Fakat, XIV. ytizyrl ortalannda Osmanhlar gelmeden Qin ve Orta-

Asya-ticaret yollannrn engellenmesi ve biiyiik veba salgrnl sonucunda, Levant'ta,

Baikanlar ve italya'da uzun bir iktisadi bunahmrn baqladrlr da dogrudur. Bu diiqiiq-

ten Osmanhlar sorumlu de[ildir. Aksine, Osrnanlt imparatorlulu doneminde Bal-

kanlar'da goze garpar bir eyileqme ve geiiqme donemini baqlamrqtu.

Tablo L

1520-1530'da Batkanla/ da baqhca gehirlerin niifmu (O- L Ba*an'a giire)l 5

(Hane olarak)

(Vergiden bagrqrk ntifu s ahnmamtqtr).

XIX. ytizyrlda Balkan tarihEili[inin biiyilk bnciisii C. Jiredek ve onu izleyen

btiytik Rumln tarihcisi N. Jorga (Iorga), Balkanlar'da Osmanh imparatorluk di.ize-

ninin, Balkanlar-iEi banqr sa[layarak ticaret ve qehirleqmeye yol aqn$rm belgeleriyle

ortaya koymuqlardr. Jirleek aynen der ki: "Ti.irk fetihleri iizerine Dubrovnik ticareti

kugkusuzbir geligme donemine girdi... O zamana kadar mevcut kiigiik devletlerin

srnuian ve gilmrtikler kalktr. Onun yerine Balkanlar'da, diiqiik gtimrtik tarifesi uy-

gulayan guEiii birleqik bir imparatorluk di.izeni geldi".

Balkanlar'rn italya ve Avrupa ile ticaretinde en iqlek limanr haline gelen Dub-

rovnik (Raguza) cumhuriyeti, Macar ve Venedik niifuzundan grkarak daha 1433'de

Sehirler Miislim Hristivan Yahudi Yek0n

Edime 3338 522 201 4061

Atina l1 2286 229',1

Saraybosna (Saraievo) r02.1 tw4

Manastr (Monastir) ff0 171 34 845

Uski.ip (Skopie) 630 200 t2 842

Sofua (Sofia) 471 238 709

Seldnik (Salonika) 1229 989 2645 4863

Serez (Siroz) 611 351 65 1093

Trhala ffriccala) 301 J+J r81 825

Yenisehir Clarissa) 693 15'768

NiEbolu (Nicopolis) 468 I I) 1243

l) Bak. yukanda not 9.

2-r HALir. ixnlcrr

Osmanhlann bir tibii oldur. Batr Balkan bol-eesi ve Bul-qaristan qehirlerindeki Dub-rovnik ticaret kolonileri en elveriqli koEullarla. (bu aracia yiizde 2 gibi aEagr bir giirn-riik odeyerek), Venedik'le rekabet eder bir duruma yiikseldiler. Dubrovnikliler. Os-manlt hi.ik0metine odedikleri 12.500 altrn harac kargrlrlrnda muazzam kazanqlar elclcettiler. Dubrovnik linranrnrn giirnriik geliri 1535'de 17.000 altrndan 1569'da16.000'e ve 1-570'de Osmanlt-Venedik savalr srrasrnda 106.000 altrna ytikselmiq-tirl6. Saraybosna, XVl. ytiz.yrl ikinci yarrsinda batr Balkanlann ticari merkezi duru-muna yiikselnriq, Dubrovnik yerine Venedik'in Split (Spalato) limanrnrn geliqmesineyardrm etmiqtir. Dubrclvnik ve Bosna'nrn geli;meleri, bi.itijn Balkan yanmadasr iEinbir gosterge sayrlabiiir.

Dubrovnik'in refahr, 1460-1520 doneminde Balkan yanmadasrnr doludan ba-ttya kesen btiyiik bir kervan yolunun oluqmasr ile iliqkilidir. Bu yol, Bursa'yairan'dan gelen ipe[i, Floransa'ya ulaqtrrmakta kullanrhyordu ve srkr devlet kontrolualtrnda idi. Aynr zamanda Balkanlar'dan yiin, deri bu yolla italya'ya sevk edili-yordu. Deniz'de Venedik tekeline karqr Osmanhlar, bu yolu geliqtirmiqierdi. Os-manlt ddnemi iEin gimdiyedek herhangi olumlu bir hiikrim vermekten kaqrnan Bal-kanh milli tarihgiler, son zamanlarda dikkatlerini ticari-iktisadi geliqmelere Eevirmiq-lerdir. Markist geliqme teorisine gore sosyalist donem oncesinde bir burjuva-kapita-list smrf bulma gereli, bunda yararir bir etki yapmlq goriinmektedir. Yugoslavya'daJ. Tadic, I. Bojic, V. Vinaver; Bulgaristan'da L. Berov, S. Panova; Arnavutluk'taSt. Nagi, Z. Shkodra; Yunanistan'da N. Svoronos Osmanh doneminde ekonomikgeliqme iie iigili Onemli araqtrmalar yapan tarihEilerdir.

Osmanh doneminde, Balkan ticaretinin geliqmesinde rol oynayan tig ana do[-rultudan biri, dofu-batr arasrnda Edirne-Dubrovnik ve Edime-Avlona yolu idi. Otekliki ana yol, Erdelb giden Edime-Nigbolu-Braqov yolu, iiqtinciisii deniz iizerindenistanbul-Akkerman-Lwow (Lehistan'da dofu ticaret merkezi) yolu idi. Edirne, Bal-kanlar'rn istanbul ve Bursa ile ulaqrmrnda odak noktasrnr oluqturan biiyi.ik askeri-idari ve ticari merkezdi. Dolu mallan, yani Bursa ipeklileri, iran ipefi, Hindistanbaharat ve boyalan, Anadolu'dan Hamid-eli'nin pamuklu bogasileri, Safran-bolu'nun safran, Ergani'nin ve Ki.ire'nin bakrn ve Kiitahya'nrn qapr, Edime'den veistanbul'dan Balkanlar'a ve Kuzey'e oradan dalrlrrdr. Vurgulanmasr gereken birnokta qudur: Osmanlilar, $am-Halep-Bursa-istanbul-Akkerman tizerinden Av-rupa'ya dofu mallan ihracafl iEin milletler-arasr bir ticaret yolu meydana getirmiq-lerdi. Lehistan'dan Moskova'ya kadar Dofu-Avrupa, dofu mallannr bu yoldan al-makta idi. Bu yol, Beyrut veya iskenderiye-Venedik arasrnda horizental Akdeniz ti-caret yolu ile rekabet ediyordu. XVI. yizyida, zarnan zaman bu yolla gelen baharat,

l6 J. Tudi., "Le commerce de Daimatie d Raguse et la d6cadence 6conomique de Venise au XVIIsidcle", Aspetti et Causa della Decadenza EconomicaVeneziana nel XVII, s: Ani, Venedik 1961,238-214.

TURKT-ER VE BALK.\NL,AR 25

Lizbon'a geien baharat rniktarrnr buluyordu. f)srrranlr lrnparatorlulunun, dolayrsileBalkarrlann, dunya ticaretinin onernli bir bollinrti iEin bir koriclor oluqturmasr, bol-genin XVI. yi.izyrlda zensinlik ve re fahrnr acrklayan vc onemle belirtilmesi u.-r.-len

bir noktadrr.

XVII. yi.izyrlda imparatorlu$un siyasi bunaltr ve ekonomik gokiiqi.i, bununBalkan koylLisii Lizerinde etkileri i.izerinde aynntriar igin okuyucuyu iki aragtLrrnamagondermekle yetinirinrlT. XVIll. yLizyrlda Avrupa ile trcaretin goriilmemiq bir bi-

Eimde biiytimesi ve imparatorluk idaresinde merkeziy'etEi sistemin brrakrlmasr, Bal-kan halklannrn gelece!i bikrmrndan son derece onemli geliqrnelerin kayna!r olmuq-tur. XVIII. ytizyrlda Avrupa pazannln grda maddeierine verdigi ytiksek fiyatlar vetaqrmacrlr!rn geliqmesi sonucu, Balkanlar'da, drg pazar iqin tarrm iiri-inleri yetigtir-mek, ozellikle bugday, pamuk, zeytinyaEr ihracatrnda biiyiik geliqmelerden Hristi-yan koylii payrnl aldt. Bununla beraber, deviet topraklannr kontrolu altrna geqirendyan ve alalar, bu geliqmeden arslan payrnl almakta idiler. Yeni yiikselen bu egemenstntf, geniqleyen tarlm topraklan iEin reAyd emelini alabildigine somiirme yolunututtu. Sahile ve limaniara yakrn bolgeierde, cizellikle Bosna, kuzey ve doluBulgaristan, Teselya, Makedonya ve Arnavutluk'ta, Balkan koyliisii ve koyknezlerile toprak sahibi Mi.isltiman agalar arasrnda qiddetli bir karqrthk ve gekiqme

baqladrls. Eyaletlerde eski etkin kontroliinti kaybeden merkezi hiik0met ise, bozulandengeyi diizeltmekte giiEstiz bir durumda idi. Obtir taraftan, XVm. yilzyrlda Rusyave Habsburglarla feldketli savaqlar srrasrnda hazineye para ve asker yardrmrsaflanmasr ancak bu dyan ve alalar vasrtasile miimkiindii. Bu koqullar altrndamerkezi hiik0met, onlara ayncahklar tammak, toprak ve koyiii iizerinde kontrollanmonaylamaktan baqka bir qey yapamazdr. XV[I. yizyrl sonlannda, savag sonu iqsizkalan i.icretli askerler, Kircaaliler, Arnavutlar, haydut bOltikleri halinde Balkanlanbaqtan baqa tahribe girigtiler. igte bu genel koqullar altrnda Balkan koyli.isti,milliyetci aydrnlarla, komitecilerle iqbirligine girmekten Eekinmedi. XIX. yiizyrldaBalkanlarda bu koqullann en kotfi bigimde kendini gdsterdigi bolgelerde, Kuzey-batrBulgaristan ve Bosna-Hersek'te gori.ilmemiq giddette Hristiyan k6ylii ayaklan-malannr, temelde, bu sosyal yapr deligikli[i hazrlamrqtr. Son krk yrlda MarksistBalkanh tarihEiler i.iretim iliqkilerindeki bu de[iqiklikleri esas almaktadirlarle. Fakat

I / "The Ottoman Decline and its Effects upon the Reaya", Aspects of the Balkans, Continuity andchange, H. Birnbaum ve S. Vryonis (yayn.), Lahey 1912,338-354; ve "Military and FiscalTransformation in the Ottoman Empire, 1600-1700", Archivum Ottomanicum, VI (1980), 283-338.

l8 gak. B. McGowan, Economic Life in Ottoman Empire, Cambridge University Press, USAt982.

i9 F. Adunrr, "Tradition and Rurai Change in Southeastern Europe During Ottoman Rule".University of Caiifornia Press, 1989, s. l3l-176; Chirot (Ed.), "Origins of Backwardness inEastern Europe";H. inaicrk, Tttn=imat v'e Bulgar ilIeselesi, 1992 istanbui, Eren Yayrnevi;Nikolay Todorov. The Balkan: bak. not 12.

26 I-rALiL lxnlcrr

Balkanlarda. intpuatorlu[a karqr ayaklanmalarda ve Balkan milletlerinin aynlma ve

milii devlet kurma cabalannda oteki faktorleri de unutmamali gerektir.

XVIII. ytizyrl ikinci yansr, Balkanlar'da ticari geliqme-gehirleqme ve bir yeriitLiccar srnrfrnrn doluquna paralel olarak, Aydrnlanrna Qa!r Avrupast'nrn etkisi al-

trnda, epitimin geliqmesi ve bir Yunan, Srrp ve Rumen intelligentsiastntn ortaya 9l-krqrnr gormiiqtiir. Avrupa'da Viyana, Venedik, Paris, Cenevre, Leipzig, Odesa gibibtiyilk qehirlerde XVIII. ytizyrldan beri Rum, Bulgar, Srrp hatta Ti.rrk Osmanh teba-

asrndan tiiccar koloniler meydana grkmrq; istanbul Rumlan, ozellikle Fenerli ntifuzluaileler gocuklannr Avrupa'da tahsile gondermeye baqlamrqlardr. Bdylece, AvrupaAydrnlanma Qa!r'nrn, ozellikle Fransrz Biiytik Devrimi'ni hazrrlayan fikir adtmlan-nrn etkisi altmda, milletleri igin hiirriyet isteyen, bir devrimci Balkan intelligentsiasrviicut bulmugtu. Romanya, Kuzey Bulgaristan, Srbistan, Arnavutluk, ozellikle deniz

taqrmacrh[r ile zenginleqmiq, YunanLlar artrk ekonomik bakrmdan Osmanh merkezine

delii, Avrupa'ya balh duruma geldiklenni Osmanh imparatoriu[undan aynlmaklabirgey kaybetmiyeceklerini gdrtiyorlardr. Osmanh devleti, Avrupa ile srkr ticariiligkisi olan kendi gayr-i Miislim tebaasrna Avrupa Tiiccart adile bir talam ozel

imtiyaziar tanryarak, onlan devlete baflamak girigimlerinde bulundu ise de, yaran

olmadr. Onlar, konsoloslardan aldftlan belgelerle, bir bakrma, Avrupa devletleri hi-

mayesine giriyorlar ve kapitiilasyon imtiyazlanndan yararlanmayr tercih ediyorlardt.Osmanir devleti kendi tticcar tebaasrm kaybediyordu. Bunun yamnda, imparatorlufakomqu iki btiytik devlet, Avusturya ve Rusya, Balkanlar'da kendilerine balh uydudevletier yaratmak igin diplomasilerini, o iqlemezse ordulannr, harekete gegirmekteyanq halinde idiler. iqte XIX. yiizyrlda Balkan milletlerinin bkbid ardrndan impara-torluktan aynhp kendi ba[rmsrz devletlerini kurmalan, bu ekonomik, sosyal ve dii-qtinsei defigimlerin sonucudur. Bu, onlenmesi olanaksrz tarihi bir geliqim idi. Balkan

milletlerinin rcinesansr, Osmanh Ti.irkleri arasmda batrhlaqma hareketine iki bigimdeetki yapmrqtrr. ilkin, bu milletleri Osmanh idaresi altrnda tutmak iEin reformhareketrni hrzlandrrmrq, obiir yandan batrJrlagmrq birgok gayr-i Mtislim Osmanh idare

ve ktiltiir hayatmda on safta yer almrgtrr. Osmanh devleti adrna sdylenebilecek birqey

varsa, o da bu milletleri beqyiiz yri, yok etmeye gahqmadan, kendi milli varhklannl,ticaret ve k'iiltijrlerini geligtirmelerine elveriqli bir ortamr siirdiirmi.iq olmasrdrr.1839'da, imparatorluk birlik ve biittinliigiin{i korumak iEin ildn edilen liberalTanzimat rejimi bu geliqmeyi kosteklememiq, aksine geliqtirmiqtk. Balkanh milletlerarasrnda her bakrmdan en ilende gortinen Yunanhlar, Osmanh devletine karqr btitlinAvrupa'mn yaptmm ve baskrsr ile 1830'da ba[rmsrz devletlerine kavuqtular. Fakat

ondan yanm ytizyri sonra fiiien bafrmsrz haie gelen Buigaristan, Tanzimat donemiidaresi altrnda elitim ve ekonomi bakrmrndan geliqmiq halile, o tarihte Yunanistan'-dan daha ileri bir memleket manzarasr gosteriyordu. Balkanh milletler bafrmsrzhklan-na kavuqunca, tekrar )CV. yiizyrldaki boguqma stirecine donmiiqlerdir. Yalmz birbir-leri ile defil, kendi srmrlan iqinde beqyiiz yrlhk bir tarihin yaranrfr dini, etnik gruplan

-ILjRKLER VE Bi\I_KANL,AR 2i

hunharca yok etmeye galrqmakla; Bijyijk Devletlcrin ve bloklann pllnlanna alctolmakla, I. Diinya SavaEr'nda gori.ildu$rj gibi. ciuinya ban;rnr tehclit etnrekteciirler.

Osmanlr lehine belirlenmesi gereken baqka bir nokta, hiikiimetin, impara-torlu!un birlik ve biitiinlijlunri korumak amrcile, i839-1877 donemincie reformlarainanarak sanlmast ve nihayet islam dLinyasrnda ve Do!u-Avrupa'da ilk anayasa veparlamento rejimini ilAn etmiq olmasrdir ( 1876). Bugi-in Ti.irkiye demokrasi rejimininkuruluqunda Avntpa'nrn e;iginde, onde gelen iilkelerden biri durumunda ise, bunuhergeyden once Tanzimatctlann giriqimlerine borqludur. Bu clonemde. Osmanh re-formculannr Balkan milletlerini imparatorluga ballamak igin orraya artftlan ideoloji.Osmanltl*'trr; bu hareket imparatorluk fiknne bir iEerik verrneye gahqryordu. Tan-zimatctlar, ortak bir Osmanlr vatanr iginde, britiin Balkan Hristiyan milletlerineMiisli.imanlarla eqit haklar tanryor, hatta cizye'yi bile kaldrrmayr di.igiiniiyorlardr.Osmanhhhk, milli aynhk ideolojisine karqr bir impararorluk, veya bugiinkti bir re-rimi kullanmak cAiz ise, bir common-wealth ideolojisi getiriyordu. Devlet idaresindeve kan0nlar oniinde Hristiyan-Mtisliiman herkes.eqit olacak ve Osmanh vatanr, birdin veya halkrn imparatorluk egemenligi yerine, burada yaqayan milletlerin ortakvatanl olacaktr.

Bu diiqtince, Leh devlet adamr Qartoriski tarafindan da, daha XIX. ytizyrldabiiytik devletlerin kontrolunu gideren bir rejim olarak agrk bir bigimde ifade edilmiq-tn. Balkan Birligi fikri, bugi.in her zamandan Eok onemini duyurmaktadr. Tarihi vedini yaprsrnr defiqtiremeyen Osmanh imparatorlu[u, tabii boyle bir ideolojiyi ger-gekleqtirmekten uzaktr. Tiirkler kendileri, 1923'de milli ve laik bir cumhuriyet kura-rak bu filffin gergekleqmesi igin en elverigli zemini yaratmrqlardu, inancrndayrz.

7. Balkan AraqtrrmalarlB alkan tarihinin B alkan milletlerinin elbirligiyle araqtrnlmasr igin orgtitlenme.

ilkin 1963 yrhnda Nicola Jorga'nrn yurdunda, Bi.ikreq'te Balkanh delegelenn biraraya geldigi bir toplantrda kararlaqtr. Unesco'nun destefiyle viicuda gelen orgi.it,Association Internationale des Etudes du Sud-Est Europden (AIESEE) ciiinya'daBalkan araqtrrmalan yapan her devletin i.iyeli$rne agrktr. Yapilan stafiiye gore iiyelikigin bagvuran memleketlerde 6nce bir milii komitenin drgiitlenmiq olmasr gereki-yordu. Balkanh milletlerin merkezi komitede iki oyla temsili, baqkanhk, genel sekre-terlik ve baqka hususlarda Balkan memleketlerinin onceli$i, orgiittin Balkanlar-arasriqbirlifi karakterini vurgulamrq bulunuyordu. Ttirkiye, bir Balkan devleti srfarile,tabii baqmdan beri bu drgi.itte aktif bir rol oynadr. Btikreq'teki ilk toplannda rahmetliFaik Reqit Unat Tiirkiye'yi temsil etti. Ondan son-ra, memleketimizde Balkan araq-trrmalan milii komitesini orgiitleyen Tiirk Tarih Kurumu adma bu satrlan yazan de-lege gonderildi. Association, ilk kongresini 1968'da Sofya'da yaprr. Balkan Ara$-trmalan, arkeoloji, tarih, etnografya, edebiyat, fbiklor, sanat tarihi gibi btitiin insanbilimlerile konuyu en kapsamh bigimde ele ahyordu. Ondan sonraki kongreler, her

rillil

t

28 HALIL INALCIK

Balkan memleketinde iig yrlda bir srra ile toplandr. Her Balkan memleketi bir Balkan

Araqtrrmalan Dergisi qrkarmaya baqladr. Tiirkiye'de rahmetli Cengiz Orhonlu'nungiriqimile istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi tarafindan Giiney-Dolu Avrupa

Arasttrmalart Dergisi Erkardr ise de, onun oliimti ile yayrn durdu. Bu dergi, Ti.irki-

ye'de Balkan araqtrrmalan tizerinde ilk ve son bilimsel periyodik olmugtur. Asso-

ciation'n baqkanhk srrasr l91l-1974 yrllannda Tiirkiye'ye geldi. Orhonlu'nunoliimii ve benim Chicago Universitesi'ne gitmemden son.ra, bu onemli kuruluq ileilgilenen olmadr, o kadar ki, Belgrad'da toplanan kongrede bir tek Ti.irk delege

yoktu.

$unu memnuniyetle belirtmek isterim ki, Ti.irkiye'de bu boqlulu bugtin

-1985'den beri Tiirk-Arap iliqkileri aragtrrmalannr yapan ve 1992 baqrnda Balkanaraqtrrmalannr da i.istlenen- "Ortadolu ve Balkan incelemeleri Vakll" doldurmak-tadrr. Vakrf, Balkanlar konusunda 26 eyliil 1992'de iik sempozyumunu istanbul'da

yapmrgtrr. $imdi de "Balkanlar" referans kitabrnr yaytmlamaktadrr. Daha sonra

ihgitizce yilhk dergiler gftaracaktr.

Bugtin tarihi giinier yaqryoruz. Balkanlarda, yi.izyrllarca kader birLili yaptrfr-

mrz insanlan kendi talilerine buakamryacaSmrzr sonunda aniamrq bulunuyoruz. Bu-rada btittin vatandaglar ve Tiirk hiiktmetleri bugiin bu ortak bilinE igindedirler. XX.ytizyrlda artrk Balkanh milletlerin, Tiirkiye Cumhuriyeti'ni Osmanh imparator-lufu'nun devamr gibi gdrmemeleri zorunludur. Osmanir devleti, belli bir ga[m ger-

geklerine yarut vermiq bir tarihtir, gegip gitmigtir. Ti.irkiye Cumhuriyeti, imparator-

iuktan sonra kurulmug bir milli devlettir, bir Balkan milli devletidir. Kuruldufundanberi Ttirkiye Cumhuriyeti hiiktrmetleri oteki Balkan devletleriie igbirligi yapmak ve

ahenk iginde yaqamak igin Eaba gostermiqlerdir. Osmanh diiqmanh[r, Ttirk diigman-

hgr bigimine doniigttiriilmemelidir. Tarihi olgulann saptrilmasile bir husumet ve 9a-tl$ma diinyasr yaratmaktan kaErnmak herkesin yarannadr. Aniayrq ve iqbirlifi ru-hunu, beqytiz yrlhk ortak tarihimizin objektif bilimsel araqtrnlmasr ve ortaya gftangergekler ge tirecektir.

Ortak tarihimiz, istanbul'da milyonlarca belgeyi igeren Osmanh Arqivleri'ndeyarmaktadr. ilk defa bu arqivlerden onbinlerce belgeyi mikrofilm oiarak alan Bos-

nah ve Srrp tarihgiler, qimdiye kadar gok delerli incelemeler yayrnlamrqlardr. Bu-gtin Argiv'de belgeler hrda tasnif edilip araqtrncilann yararlanmaslna sunulmakta,

ara$hrma formaliteleri basitleqtirilmekte, her ttirlti fotokopi olanaklan safianmakta-

dr. Buniara ek olarak yapilmasr gereken, Arqiv binasrnda veya yakenrnda Osmanh

arqiv belgelerini hakkile okumak ve de[erlendirmek igin bir uzman grubunun bellisaatierde ogetim yapttgl bir arqiv semineri orgtitlemektir. Aynca aragttncrlar igin el-

veriqli koqullarla yaup kalacaklan ve birlikte gairqacaklan bir misafirhane kuruImasr,

Balkanh genglerin daha gok sayrda istanbul arqivlerine gelip gairqmalanm teqvik ede-

cektir. Bir kelime ile, Balkanlann her k6qesinden gelecek araqtrnctlar, istanbul'da

kendilerini kendi evlerinde hissetrnelidir.

TURKLER VE BALKANLAR

EKLER

I

yrllarrnda Rumeli'de Miisliiman niifusu

"Ottoman Population in Europe in the 19. cenrury",Tez,Wisconsin Universitesi, 1970)

29

1860- 1878

(Kaynak: E. Akarlr.

Vilayetler Niif us

Istanbul 342.200

Edirne 597.100

Tuna 945.600

Sofya t54.240

Seldnik 264.800

Yanya 430.500

Manastrr 880.600

Iskodra 141.000

Bosna-Hersek 520.000

Girit 48.400

Ese Adalan 80.000

Yekiin 4.404.600

Ozetle, bu bolgede 4.5 milyona yakrn bir Mtisliiman nufusu olup bunun 2milyonu etnik Tlirk, 1.300.000'i Arnavut, 600.000'i Boqnak, 400.000'i Qerkez idi.

1831 Osmanh tahririne gore Rumeli'de niifusun ytizde Vo 37.5'i Miisliimandr.K. Karpat'a gcire (s. 70) yilzyrhn ikinci yansrnda 1877'ye dolru Milsliimanlarbutiin ni.ifusun Vo 30'u lLe Vo 43'ii arasmdadu.

30 HALIL TNALCIK

2

1894 0smanlr Sayrmrna gdre Ntifus(K. Karpat, s. 155).

Bu sayrmda Miisltiman nufus Edirne, Manastr, igkodra, SelAnik ve Kosova

bolgelerinde gofunluktadr. Etnik Tiirk Miisliiman nufus aynca gdsterilmemiqtrr.

3

1889'da Rumeli'de bazt gehirlerin nufusu(Kaynak: $. Sami, Kamfis'ul-a'ldm,tr, t213)

Selanik 80.000Edime 62.000Priznn 38.000Iskodra 36.000Manastir 35.000Belsrad 35.000Yanya 33.000

Sumnu 32.000Saravbosna 30.000Ruscuk 26.000Usktip 25.000Yenisehir 21.000Sofya 20.000

* Kemal H. Karpat, "Ottoman Population, Demographic and Social Characteristics, 1830-1914" '

Madison. Universiry of Wisconsin Press. 1985.

Vilivet Miisliiman Yunanlr Ermeni Bulear Yahudi

Edime +-1+. _100 261.220 t6.642 102.245 t3.121

Manastrr 6t0.000 228.t21 5.012

Yanva 235.948 286.294 3.611

I$kodm 3 30.718 ).9iJ2.791

(Katolik)

Girit 7-1.150 175.000 500 200

Adalar 30.809 226.590 83 2 2.956

Caralca r 8.70 r 35.848 585 5.586 966

Seldnik 463.000 2'17.000 |.251 223.0003'1.206

(2.3ll katoiik)

Kosova 419.390 29.393 2',74.826 1.706(5.588 LAtin)

,l

i

TURKLER VE BALK{NLAR

1x

Bosna EyAleti'nin 1870 yrlrnda Niifusu

Kaynak : H. 1287 Bosna Vildyeti Salnamesi

* Profescir Justin McCarthy, Bosna niifusu iizerinde Harvard Universitesi'nde8 $ubat 1993 tarihinde toplanmr$ olan sempozyumda sundufu 4 ve 5 numarahtablolar.

llJI

YilAvet Miisliiman Ortodoks Katolik Yahudi Cingene** Toplam

Saray 98.92r 51.566 24.590 2.696 r.903 t19.67 5

Izvomik t78.964 r3r.411 32.181 354 5.521 349.098

Travnik t22.25r 70.541 65.110 441 1.850 260.r99

Bihke 127.027 t04.343 5.898 0 t.t24 238.393

Yenipazar t47.942 85.952 0 t12 2.086 236.093

Banaluka 84.061 126.288 40.554 65 1.656 252.623

Hersek 110.964 66.04r 51.4t4 0 1.900 230.3r9

TOPLAM 870.r28 636.208 220.353 3.669 16.041 r.746.399

** Miisliiman olrnayan Qingene

HALIi. ixru,crra1-):,

qa

oo

(a

lt6l

r-ao

q)

q,

ra

-.]FJ

f r 1

z:3F:>

*ornor,* l-loRroDoKS

Nmisruv*,x f---l

NP.zm

Xz

!J

'/[

m

nTit:]3

tlru

Xz

i:

'' BALKANLAR lgg2" SEVIINERiNDE

AqI$ KONU$NIASII

26 Eylul 1992 Giinu Yaprlan Seminerde

Vakfln Kurucusu Eski Drgi;leri Bakanlartndan,

Em. Biiyiikelgi Vahit Halefoglu'nun Konuqmast

8 yrl 6nce bu Vakfi kurdu[umuz zaman,400 yrl birlikte yaqadrlrmrz Arap til-

keleri ile Tiirkiye arasmda geiiqmekte olan iliqkilere bilimsel yoldan destek sallamalt

amaglamrqtrk. Bu giriqimimiz Arap tilkelerinde sevinE uyandrmrqtr. Sekiz yrl iginde

Araplarla anlayrq ve igbirligi yolunda az gok olumlu sonuglar aldrk. Bizim Vakfi-

mrzdan esinlenerek srrasryla, Tunus, Liibnan, Cezayir ve Urdi.in'de Osmanh Araq-

trrmalan Enstittileri kuruldu.

Zananlagordiik ki, Ttirkiye'nin, batrsrndaki Balkan iilkeleriyle iliqkileri tize-

rinde yeterli araqtrma ve yaym yapmtyoruz. Dolayrsryle tiniversitelerimizrn kendi

biinyelerinde giriqtikleri araqtrrmalann otesinde, daha geniq ve ba[rmsrz bir inceieme

merkezinin bir an once kurulmasr, boylece ortadaki bogl,ufun dolduruimasr igin ha-

zulk-lara giriqtik. Drqiqleri Bakanhfr da bizi destekledi. Bakanhfrn Kiiltiir iqleri

Genel Miidiirii Sayrn ismet Birsel ve arkadaqlanntn yardrmlannt burada qiikrania

beLirtmek isterim.

Buldulumuz formi.il qu oldu: Vakfimrz Ortadolu ve Balkan incelemeleri

Merkezi haline getirilebilir, yani iki boliim olarak bir gatr aitrnda gahqabilirdi. Bu

vesileyle Ttirk-Arap iliqkilerinin otesinde, iran ve Filistin sorunlan onlardan soyut-

lanarak incelenemezdi.

Gerekli danrgma ve hazrrhklardan sonra, kuruluq senedinde degiqiklik yapa-

rak,1992 yrir baqrndan itibaren, Vakrf yeni hiiviyetiyle Eahqmalara baqladr. Bugiin-

kti toplantr ile, Balkanlar konusunda Ti.irkiye de siireHi ve geniq bilimsel Eahgmalan

baq latmak sevincin i yaglyoruz.

Boylelikle Osmanh imparatorlulundan kopup, balrmsrzhlrna kavuqan 24

ortadofu ve Balkan tilkesinin tam ortaslnda, bu gilzel istanbul'da, Tiirkiye'nin

koprii misyonuna uygun, banqgr, iqbirlikqi, insan haklanna saygrh bir havanrn

oluqmasrna katkrmrz olacafrna inaruyoruz.

VAHIT HALEFOGLU

Bugiin Bosna-Hersek'te yaganan dram Tiirk ulusunu dehqete diiqiirmiiqtiir.Bu dram tarihten kaynaklanan dnyargrlann ve saplantrlann hazin bir iirtiniidiir. Bubir bakrma gegmiqte imparatorluk kurmuq olan uluslann kaderidir. En azrndan birsiire igin kagrnrlmazdrr, sabr gerektirir.

Ancak gergeklerden korkmadan tarihi diizeltmek ve onu yeni nesillere brrak-mak tiim Balkan ara$trrmactlannrn hedefi olmahdrr. Herhalde Vakfimrz Ortadolu'daoldu[u gibi, Balkan iilkelerinin de ilgiii araqtrma kurumlanyla arqivlere dayanan bir" historiographie " yolunda iqb irli gi kuru lm asr na cizen gosterecektir.

Kugkusuz Vakfimtz Balkan tilkeleriyle iqbirli[ini ozendirirken, o tilkelerdekimilyonlarca Tiirk ve Miisliimanin durumu ile yakrndan ilgilenecek ve yabancr dildeyayrmlayacalr kitaplarla onlann gi[nenen haklanru ve ozgiirliiklerini savunacaktr.

Tiirkiye'deki Balkan kdkenli yurttaqlanmrz Tiirk toplumunun belki en dinamikve reformcu unsurudur. Her yerde dernekler kurmuqlardrr. Bilim aianrnda, politi-kada, sanat yaqamrnda qok delerli kiqiler yetigtirmiqlerdir. Onlan buradan igtenlikleselamhyor ve bu toplantrya katkrsr olan bilim adamlanmrza teqekkiirlerimizisunuyorum.

2

Aqrs siloinisi

rUnxivE vE BALKAN GERQEGI

Prof. Dr. Usttn ERGUDER.

Sizlere hitab etme firsatrnr verdikleri igin Orta Dolu ve Balkan incelemeleriVakfi'na Universitem ve kendi adrma gok teqekkiir ederim. Tiirkiye'de onemli birThink Tank boqlugu var. Universiteler maalesef bu konuda istenileni verememig.

Vahf bu bagtamda gok dnemli bir misyonu yiikleniyor. Kendilerini kutianm-

Baikanlar ya da Balkan yanmadasr, iig Akdeniz yanmadasrndan en do[udaolanr biiyi.ik bir lssmrru eski Yugoslavya Cumhuriyetleri, Arnavutluk, Bulgaristan,

Romanya ve Yunanistan kapsryor, dofu ucu ise Tiirkiye'nin Trakyasr.

Balkan yanmadasrmn niifus dalrhmr, y6renin dogal gevresinden doirudandoiruya etkilenmiq insanlann yerleqimi, savuruna iggiidiileri ve siirekli goEler degt-

qik etnik ozellikleri yan yana getirmiq. ig havzalarda gok eski yerlegimlere rastlam-

yor. Makedonya ve Arnavutluk'un bazr bcilgelerinde, k6kii beiki de Yunan oncesine

kadar uzanan beqeri unsurlar var.

Baikaniara Avrupa'mn geri kalmrq bolgesi diyebiliriz. BirEok yore yakrn tarih-

lere kadar koyliiliik ve tanm ekonomisile balrmh kalmrq. Sanayileqmesine karqt go-

rece geri bir teknolojiyle donatrlmrq. Ancak yiizyrllann birikimi onemli bir begeri

sennayeye sahip.

Balkan yanmadasr gok eski zamandan beri, kuzey ve do[udan gelen akurlara

aqrk bir gegit yolu olageimiq. Bu aknlar, Tuna'dan itibaren Anadolu'ya, Yuna-

nistan'a ya da italya'ya yonelmig. Istria, Selanik ve Bolazlar [g yol kavgafr. Herbolgede akrncriann oradan geEtiklerini kanitlayan insan grupian kalmrq. Bu gergek,

giiney dofu Avrupa ha]klanrun etnik geqitlililini aErkhyor.

* Bog-iEi Universitesi Rektorti. Bu yazr Sayrn Ergiider'in26 Eyltil 1992'de OBIV'in d{izenledifi"Balkaniar i992" adh seminerde yapuEr konu$mamn metnidir.

ORTADoGU VE BALKAN iNcu,nnaBI-nni vAKFI

iMTIyAz slHisl vE yAzr iglenl ruuoUnUortadolu ve Balkan lncelemeleri vakfi adrna Em. Btiytikelgi lsmail soysAI-

DANI$MA KURULUhof. Dr. Halil INALCIKhof. Dr. Erol MAMSALI

Orhan KOLOGLU

rsBN 975-7341-00-2lstanbul 1993

YavrmeviEREN Yayrncrlrk ve Kitapgrhk Ltd. $ti.

Tiinel, Sofyah Sokak No: 34BEYOGLU-ISTANBLIL

Tel: 251 28 58 - 252 05 60Telefax: 243 30 t6

Baskr: Cetin Ofser

ORTADOGU VN BALKAN iNCNINMELERI VAKFI(oBiv;

YAYINLARI

BALKANLAR

EREN