Primjeri filantropije u Crnoj Gori - Naslovna - :: fAKTPrimjeri filantropije u Crnoj Gori do kraja...

Primjeri filantropije u Crnoj Gori

do kraja XX vijeka

Mr Dragutin Papović

�

Fondacija Institut za otvoreno društvo-Predstavništvo Crna Gora

Primjeri filantropije u Crnoj Gori do kraja XX vijeka

Izdavač:Fond za aktivno građanstvoSerdara Jola Piletića 18Podgorica, Crna Gora

Autor:Mr Dragutin Papović

Urednica:Anica-Maja Boljević

Recenzent:Dr Živko M. Andrijašević

Lektor:Zuvdija Hodžić

Dizajn i grafička obrada:EXPEDITIO, Kotor

Štampa:Birokonto, Igalo

Tiraž:3000

Mr Dragutin Papović

Primjeri filantropije u Crnoj Gori

do kraja XX vijeka

Predgovor

I - Uvod

II - Ekonomski i pravni uslovi za razvoj filantropije u Crnoj Gori tokom XIX i XX vijeka Crnogorsko zakonodavstvo o filantropiji III - Počeci i glavne karakteristike filantropije u Crnoj Gori

IV - Istaknuti filantropiMecena iz PerastaDobrotvor Spiridon Gopčević Gospodar široke rukeNajveći crnogorski filantropNadbiskup i dobrotvor

V - Zadužbine u Crnoj GoriZadužbina „Bošković – Đurović – Laketić“ „Štednja Lesova“ Zaklada Pera Lukova TripkovićaZadužbina „Aleksandar Duković“ Zadužbina Mila Zlokovića i njegove Supruge Ane. rođ. MihanovićZadužbina Prote Luke JovićevićaZadužbina Toma Krstova PopovićaZadužbina Hadži Bogdana i Hadži Stefe ČađenovićZadužbina Jova Filipova GolijaninaMirko i Olga Komnenović – naroduZadužbina Petra VukčevićaDom starog kapetanaZadužbina Nikole – Nika DžanjevićaOstale zadužbine u Crnoj Gori

VI - Zaključak

VII - Izvori i literatura

7

9

1114

19

333334353639

414144464748515153545659606264

67

68

�

“ Blago onome čovjeku, u čije ruke ulazi blago od halala, pa ga na korisnu svrhu zavješta.Jahja-aga Ibrahim Osmanov, Bar, 1753. godina


�

�

Predgovor

Studija pred Vama je nastala kao rezultat zajedničkog napora Fonda za aktivno građanstvo (fAKT) i autora. Zamisao, koja se začela u septembru 2008. godine na sastanku u Nikšiću, imala je za cilj da se napiše studija o filantropiji u Crnoj Gori. Pošlo se od nepoznatog, jer ni autor ni fAKT nijesu imali informacije o pojavi, razvoju i oblicima filantropije u Crnoj Gori u prošlosti.

Ono sto je svakako bilo ’poznato’, utkano je u samoj svrsi postojanja i djelovanja fAKT-a kao neprofitne fondacije: da služimo javnom interesu i opštem dobru, obezbjeđujući sredstva i podršku građanima i građankama Crne Gore, kako bi aktivno i odgovorno učestvovali u životu svoje zajednice i društva. Ovakav pristup je utemeljen u našem vjerovanju da je na svima nama odgovornost da damo doprinos izgradnji prosperitnog društva, i da su upravo lično učešće i odgovornost ključni za razvoj demokratije.

Stoga je ova studija, koju Vam sa ponosom predstavljamo, dio naših napora da podstaknemo oživljavanje i razvoj vrijednosti kao što su solidarnost, humanost i filantropija – da se svi zajedno podsjetimo značaja ulaganja u opšte dobro, u zajednicu. O istoriji filantropije u Crnoj Gori postoji nekoliko radova, od kojih je najobuhvatniji rad Dragutina Kontića, Osvrt na zadužbine u Crnoj Gori, objavljen 1971. godine. Kontić je naveo najveći broj zadužbina u Crnoj Gori, izložio glavne podatke o njima, njihovim osnivačima, i objavio djelove zadužbinskih testamenata. To nam je bila polazna osnova za dalje istraživanje. Nažalost, Kontić nije naveo arhivske oznake dokumenata koje je koristio, što je bila otežavajuća okolnost u pronalaženju arhivske građe. U Državnom arhivu Crne Gore, i njegovim odjeljenjima u Podgorici, Nikšiću, Herceg Novom i Budvi, pronašli smo dio građe o zadužbinama. Najviše građe pronašli smo u Arhivskom odjeljenju u Herceg Novom, što nas je uputilo na zaključak da su Herecg Novi i Boka dio Crne Gore u kojoj je filantropija bila najrazvijenija. Ova pretpostavka se pokazala kao tačna nakon pregleda časopisa „Boka“ i „Godišnjaka pomorskog muzeja u Kotoru“, u kojima je objavljen gro članaka o filantropskoj aktivnosti u Boki Kotorskoj. Na osnovu arhivske građe, i radova iz ovih časopisa, u našoj studiji su objavljeni podaci o tim zadužbinama. Rad Dragutina Kontića, građu iz arhiva u Herceg Novom i dokumentaciju Opštinske anketne komisije koja se bavila imovinom nekadašnjih zadužbina u Herceg Novom, ustupio nam je gospodin Milan Sijerković iz hercegnovskog arhiva, kome dugujemo veliku zahvalnost.

Ova studija, koju Vam sa ponosom predstavljamo, dio je naših napora da podstaknemo oživljavanje i razvoj vrijednosti kao što su solidarnost, humanost i filantropija – da se svi zajedno podsjetimo značaja ulaganja u opšte dobro, u zajednicu.

�

Nažalost, u drugim arhivskim odjeljenjima ne postoji, ili je oskudna, građa o zadužbinama koje su formirane u njihovim mjestima. Izuzetak predstavlja Privatni fond Jova Golijanina u Arhivskom odjeljenju u Nikšiću, gdje se nalazi značajna dokumentacija o radu Zadužbine „Jova Filipova Golijanina“, ali u njoj ne postoji Golijaninov zadužbinski testament. O ostalim zadužbinama iz Podgorice, Nikšića, Cetinja, Danilovgrada, Budve i Boke, građa je uništena ili otuđena. O tim zadužbinama, isključujući par izuzetaka, nema ni naučnih radova, što je uzrokovalo da o mnogim zaudžbinama i njihovim osnivačima iznesemo samo nekoliko podataka. Zbog toga smo se odlučili da studiju nazovemo „Primjeri filantropije u Crnoj Gori“.

U posebnom poglavlju bavili smo se najznačajnijim filantropima u Crnoj Gori. Osvrnuli smo se na pravne i ekonomske uslove u Crnoj Gori u periodu formiranja zadužbina, kao i na karakteristike filantropije u Crnoj Gori. Napominjemo da se ovaj rad bavi filantropskim aktivnostima zaključno s padom komunizma u Crnoj Gori.

Posebnu zahvalnost dugujemo gospođici Jadranki Selhanović iz Državnog arhiva Crne Gore, koja nam je pružila dragocjene informacije o arhivskoj građi, kao i ocu Danilu Zirojeviću iz Crkvene opštine u Nikšiću, koji nam je ustupio testament prote Luke Jovićevića. Zahvalnost dugujemo recenzentu prof. dr Živku M. Andrijaševiću i gospodinu Zuvdiji Hodžiću, koji je lektorisao tekst. Zahvaljujemo se i Fondaciji Institut za otvoreno društvo - Predstavništvo Crna Gora, na prepoznavanju značaja naše inicijative i podršci izdavanju ove studije.

Nadamo se da će nas vraćanje na primjere filantropije iz prošlosti Crne Gore podstaći da se zapitamo da li i koliko brinemo jedni o drugima, o svojoj zajednici i društvu u današnje vrijeme, podstaći da slijedimo primjere koji su pred Vama...

Podgorica, mart 2009.Autor i fAKT

Nadamo se da će nas vraćanje na primjere filantropije iz prošlosti Crne Gore podstaći da se zapitamo da li i koliko brinemo jedni o drugima, o svojoj zajednici i društvu u današnje vrijeme, podstaći da slijedimo primjere koji su pred Vama...


�

I ~ Uvod

Riječ filantropija vodi porijeklo od grčkih riječi philos-prijatelj (ljubav), i anthropos-čovjek (čovječanstvo).1 Prevodi se

kao čovjekoljublje, dobročinstvo i želja da se pomogne drugima.2 Istorija filantropije je stara koliko i civilizacija. Postoje dokazi o filantropskim aktivnostima od perioda staroegipatske i staroindijske, preko helenske, do ranohrišćanske i

islamske civilizacije. Po pravilu su vladari, plemstvo i crkva bili pokretači filantropskih aktivnosti, i cilj im je bio da siromašnima obezbijede hranu, odjeću i smještaj. Filantropija je u modernom, industrijskom, društvu dobila drugačiji organizacioni karakter. Od tada se organizuju fondacije, zaklade i fondovi, čiji cilj nije samo da pomognu siromašnima, već i da materijalno i duhovno unaprijede sredinu (grad ili državu) u kojoj žive ili iz koje potiču dobrotvori. Filantropske organizacije se najčešće nazivaju: zaklade, zadužbine, fondacije i fondovi. Između ovih termina nema značajnih pravnih i organizacionih razlika. Ove organizacije se najčešće definišu kao: „neprofitne organizacije sa svojstvom pravne osobe, osnovane radi postizanja određene dobrotvorne, humanitarne, kulturne, prosvjetne i slične svrhe. Po pravilu se događa da pojedinac, ali često i preduzeća, odrede osnivanje zaklade i sredstva koja trebaju da posluže postizanju namijenjene svrhe. Osnivači zaklade prilikom osnivanja zaklade trajno namjenjuju određenu imovinu zakladnoj svrsi. Osnovna imovina se ne smije umanjivati, već se ona investira radi povećanja, a godišnji prihodi se koriste za filantropske namjene. Mogući načini povećanja imovine su primanje darova i donacija, organizovanje određenih aktivnosti i sl.“�

Osnivači dobrotvornih organizacija nijesu samo vladari (vlade), već „obični“ pojedinci koji gaje svijest o tome da ugroženima treba pomoći. Ta svijest je bila naročito izražena na lokalnom nivou, pa se od početka XX vijeka osnivaju lokalne zaklade. Prva lokalna zaklada je formirana 1914. godine u Klivlendu (SAD), a do početka XXI vijeka njihov broj u SAD je narastao na preko 600, u Kanadi preko 100, Velikoj Britaniji preko 60, Njemačkoj preko �0, dok se u Srednjoj i Istočnoj Evropi formiranje zaklada odvijalo tokom posljednje decenije XX vijeka i tada je u Poljskoj formirano 12, Bugarskoj 1� i Slovačkoj 5 zaklada.4 Prvobitne zaklade su djelovale u državnim granicama, a od 80-ih godina XX vijeka djeluju i na međunarodnom nivou. U istom periodu, sa razvojem svjetske ekonomije, zaklade su oživjele i dobile važnu ulogu u društvu. Države su prepoznale značaj osnivanja zaklada pa su kroz poreske olakšice stimulisale bogate kompanije i pojedince da osnivaju zaklade i tako doprinose razvoju kvaliteta života i ljudskih potencijala. Na taj način su korisnost osnivanja zaklada uočili svi: država, darodavci i oni koji primaju tu pomoć. U zapadnoevropskim zemljama zaklade su najviše usmjerene ka finansiranju programa u obrazovanju, dok je u tranzicionim zemljama filantropija usmjerena ka razvoju lokalnih resursa. U Evropi postoje četiri vrste zaklada: nezavisne,

� Philantrophy in Serbia and Montenegro, Key initial findings from a public opinion survey, april-june, 2004, http://rentasite.us/filantropija/prirucnici.html

2 Branka Pavlović, Poruke vremena prošlih, Istorija i tradicija filantropije u Srbiji u XIX i XX veku, BCIF, Beograd, 2007, str. 6.� Lidija Pavić-Rogošić, Ksenija Kunović, Mogućnosti razvoja zaklada lokalnih zajednica u Hrvatskoj, Zagreb, 2004, str. 6, http://www.odraz.hr/

stranice/publikacije.html#filantropija; i Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb, �964, knjiga 7, str. 7�74 Lidija Pavić-Rogošić, Ksenija Kunović... str. ��

10

zaklade trgovačkih društava, zaklade koje pomaže vlada i zaklade koje prikupljaju sredstva.U današnje vrijeme postoji i druga klasifikacija filantropije koja obuhvata:

organizovanu, individualnu i korporativnu filantropiju. Organizovana filantropija podrazumijeva mrežu fondacija i/ili drugih neprofitnih organizacija (ponekad se pod ovim pojmom podrazumijeva svaka dobrotvorna institucija). Individualna filantropija označava dobrotvorni rad nekog pojedinca, dok korporatvina filantropija podrazumijeva donacije u dobrotvorne svrhe od strane privatnih kompanija.5

Korporativna filantropija je jedna od društveno najodgovornijih aktivnosti, a te činjenice sve više postaju svjesne najveće svjetske kompanije. Slogan je da cilj modernog poslovanja nije samo da se postigne profit, već i da se istovremeno poboljšava život zaposlenih, njihovih porodica i društva u cjelini (Making Good Business Sense, Richard Watt, World Business Conucil for Sustainable Development, New York, 2000.).6 Korporativna filantropija se sve više definiše kao: „ne samo davanje novca i ispisivanje čekova...Korporativna filantropija smatra se zdravom poslovnom praksom koja je u interesu akcionara i interesnih grupa. Često je institucionalizovana kao sastavni dio misije i prakse kompanije“.7 Ciljevi korporativne filantropije više nijesu samo socijalni, već i ekološki, usmjerni ka racionalnom trošenju prirodnih resursa. Zbog toga se kompanije na nekoliko načina okreću ka korporativnoj filantropiji. One spontano odgovaraju na brojne zahtjeve, zatim dodjeljuju novac na osnovu javnih konkursa i unaprijed predviđenih uslova, osnivaju sopstvene fondacije, udružuju se sa jednom ili više partnerskih organizacija i sarađuju sa partnerskom fondacijom na konkretnom projektu. Mogućnosti za razvoj filantropije u modernom vremenu su velike, a koliko će se one koristiti zavisi od toga da li će država, kompanije i pojedinci prepoznati važnost filantropije za razvoj savremenog društva.

� Philantrophy in Serbia and Montenegro..., page 2.6 Balkanski fond lokalne inicijative (BCIF), Društveno odgovorno poslovanje u praksi, Korporativna

filantropija kao ulaganje, str. 4, http://rentasite.us/filantropija/prirucnici.html7 Isto, str. 8

Osnivači dobrotvornih organizacija nijesu samo vladari (vlade), već „obični“ pojedinci koji gaje svijest o tome da ugroženima treba pomoći.

Katunska ulica na Cetinju


11

11

II ~ Ekonomski i pravni uslovi za razvoj filantropije u Crnoj Gori tokom

XIX i XX vijeka

Do Berlinskog kongresa 1878. godine, crnogorska privreda je imala dominantno naturalni karakter, s tim što su se tada počeli razvijati i robno-novčani odnosi.8 Crnogorska privreda je bila zasnovana na ekstenzivnoj poljoprivrednoj proizvodnji i sitnom posjedu, i nije mogla da uslovi brzi razvitak crnogorskog društva. U tom periodu se na bazi monopola u trgovini i zelenašenju uzdigao moćan sloj glavara-trgovaca, koji su, za crnogorske prilike, bili bogati ljudi. Među njima su se isticali predsjednik crnogorskog Senata Pero Tomov Petrović, serdar Andrija Perović i serdar Milo Martinović. U periodu vladavine knjaza Danila, glavarski sloj oko vojvode Mirka Petrovića je preuzeo dominaciju u crnogorskoj trgovini.

U ovom periodu zanatstvo se sporo razvijalo, a zanatlije su uglavnom bili stranci. Tako su početkom 70-ih godina XIX vijeka na Cetinju bili: jedan puškar, jedan terzija (krojač), jedan obućar, dva maraguna (tesar, drvodjelja). Na Rijeci Crnojevića je 187�. godine osnovana pilana, koja se smatra prvim industrijskim preduzećem u Crnoj Gori. Na Cetinju su 1864. godine knjaz Nikola i vojvoda Mirko Petrović osnovali „Založnicu crnogorsku“, prvu i jedinu novčanu ustanovu u Crnoj Gori u XIX vijeku, koja je radila samo do 1870. godine. Nedostatak banaka u Crnoj Gori tokom XIX vijeka uslovio je razvoj zelenašenja. Zelenaši su po pravilu bili bogati trgovci, pa je tako formirana sprega trgovačkog i zelenaškog kapitala, koja je dovela do modernog poslovanja u Crnoj Gori ali je, s druge strane, zbog visokih kamata, uslovila propadanje sitnog i siromašnog seljaka u Crnoj Gori, kakvih je u tadašnjoj crnogorskoj populaciji bilo najviše. Nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, kada je Crna Gora svoju teritoriju udvostručila i dobila nekoliko gradova, ubrzan je privredni napredak. Izgrađeni su novi kolski putevi, čija je ukupna dužina do 1912. godine iznosila oko 500 km. U dobijenim gradovima bilo je na stotine zanatskih i trgovačkih radnji. Tako je 1881/82 u Crnoj Gori bilo 705

8 Mirčeta Đurović, Trgovački kapital u Crnoj Gori u drugoj polovini XIX i početkom XX vijeka, Cetinje, �9�8, str. ��

Crnogorska privreda je bila zasnovana na ekstenzivnoj poljoprivrednoj proizvodnji i sitnom posjedu, i nije mogla da uslovi brzi razvitak crnogorskog društva.

1�

trgovačkih i 286 zanatskih radnji, a njihov ukupan broj se početkom XX vijeka kretao oko 1.500.9 „Društvo za pomaganje zanata i trgovine u Crnoj Gori“ osnovano je 1902. godine. Moderna, parna pilana, izgrađena je 1910. godine u Tari, a potom i u Lijevoj Rijeci. U Nikšiću su osnovane dvije pivare: „Onogošt“ 1896. i „Trebjesa“ 1910. godine. Knjaz Nikola je 1881. godine u Nikšiću osnovao stočarsku farmu, koja je na moderan način proizvodila sir i maslo, koji su plasirani u inostranstvo. U Ulcinju je formirano industrijsko preduzeće za rafineriju maslinovog ulja, a 1888. godine vojvoda Mašo Vrbica je podigao fabriku sapuna u Baru. Špiro Popović, Blažo Iličković i Grk Dimitrije Cicilios osnovali su 1902. godine „Prvu povlašćenu fabriku sapuna i svijeća“ u Baru. U Danilovgradu je 1910. godine počela s radom fabrika za preradu vune. Prvi parni mlin podignut je 190�. godine na Cetinju, a potom u Ulcinju i na Grahovu. U Crnoj Gori je bilo nekoliko radionica za namjenske (vojne) potrebe.

U ovom periodu i strani kapital ulazi u Crnu Goru. Jedna engleska firma je 1894. godine u Podgorici formirala trgovačko društvo „Anglo-montenegrin“, sa sjedištem na Malti. Pored trgovine, društvo je 1895. godine osnovalo „Knjaževsko crnogorsko povlašćeno parobrodarsko društvo“. Ono je prevozilo putnike i poštu po Skadarskom jezeru i Bojani. Sa sjedištem u Veneciji 190�. godine od italijanskog kapitala formirano je „Društvo zadružne režije crnogorskog duvana“. Društvo je imalo kapital od 1.500.000 franaka, od čega je podignuta fabrika cigareta u Podgorici. Ovo društvo je 1905. godine promijenilo ime u „Crnogorsko anonimno društvo“ i povećalo kapital na 2.500.000 miliona perpera. Od italijanskog kapitala formirano je 1906. godine „Barsko društvo“ koje je izgradilo željeznicu Bar –Virpazar i barsko pristanište. Strani kapital je dobio koncesije za isušenje i eksploataciju Ulcinjskog polja, za gradnju hidrocentrala na Morači, eksploataciju gvozdene rude u Sozini, ali ti poslovi nijesu realizovani. Austrijskim kapitalom je 1910. godine podignuta električna centrala na Cetinju. I u ovom periodu dominantu ulogu u ekonomskom razvoju Crne Gore imali su glavari, koji se se na osnovu državnih privilegija, monopola i bliskosti dvoru, brzo bogatili. U tome su se isticale vojvode: Božo Petrović, Lazar Sočica, Marko Petrović, Petar Vukotić, Novica Cerović, Šako Petrović, Mašo Vrbica, Đuro Petrović, Simo Popović, Marko Miljanov, pop Đoka Mijušković, brigadir Mihailo Nišin i mnogi drugi, dok je i knjaz Nikola bio uključen u veliki broj poslova. Glavni spoljnotrgovinski partner Crne Gore bila je Austrija, s kojom je Crna Gora imala pasivan trgovački bilans.10 Prva banka u Crnoj Gori osnovana je 1901. godine u Nikšiću i zvala se „Prva

9 Isto, str. �48�0 Isto, str. �80

1881/82 u Crnoj Gori je bilo 705 trgovačkih i 286 zanatskih radnji, a njihov ukupan broj se početkom XX vijeka kretao oko 1.500

Zbog nerodne 1889. godine, Crnu Goru je napustilo 11.000 Crnogoraca, a od 1885. do 1892. godine trajno se iselilo oko 30.000 ljudi.


13

nikšićka štedionica“, sa osnovnim kapitalom od 200.000 kruna*.11 U Podgorici je 1904. godine osnovana „Prva zetska štedionica“ sa kapitalom od 200.000 kruna. Potom je 1906. godine osnovana „Crnogorska banka“ na Cetinju, čiji je kapital do 1911. godine narastao na 1.000.000 perpera. „Narodna štedionica“ je osnovana 1906. godine na Cetinju, a pod direktnim nadzorom države 1909. godine formirana je „Narodna banka“ u Baru čiji je osnovni kapital iznosio 2.000.000 perpera. „Državna hipotekarna banka“ je osnovana 1912. godine. Tako je u kratkom vremenskom periodu (za 11 godina) formirana razgranata mreža banaka u Crnoj Gori, koje su svoje filijale i zastupništva imale u svim djelovima Crne Gore.12 Banke u Crnoj Gori su dobro poslovale, širile su svoju djelatnost, uvećavale osnovne kapitale i tako su okupljale znatan dio slobodnog kapitala u Crnoj Gori. Osnivači ovih banaka bili su uglavnom trgovci i glavari koji su se obogatili u drugoj polovini XIX vijeka. Knjaz Nikola je imao veći broj akcija u pojedinim bankama.1�

I pored razvijanja trgovine, zanatstva, industrije i bankarstva, Crna Gora je bila dominantno zaostala agrarna zemlja, čije se privredno bogatstvo zasnivalo na uzgoju i izvozu žive stoke. No, taj izvoz nije mogao da pokrije ostale potrebe stanovištva i države, pa je spoljni dug Crne Gore do 1905. godine, iznosio pet godišnjih budžeta.14 Nepovoljne ekonomske prilike izazvale su masovno iseljavanje Crnogoraca. Tako je zbog nerodne 1889. godine, Crnu Goru napustilo 11.000 Crnogoraca, a od 1885. do 1892. godine trajno se iselilo oko �0.000 ljudi. U takvim uslovima filantropija je bila potrebna, ali je rijetko ko od bogatih crnogorskih glavara učestvovao u filantropskim aktivnostima. Pozitivan izuzetak je bio jedino knjaz Nikola. Razlog za izostanak takve pomoći je nerazvijena građanska svijest o odgovornosti najbogatijih prema društvu. Ta svijest je postojala u Boki Kotorskoj, koja je tada bila pod okupacijom Austrougarske i u kojoj se privredni i kulturni život razvijao brže nego u Knjaževini Crnoj Gori, pa je to objašnjenje zbog čega su prve zadužbine formirane u Boki, a tek u prvoj polovini XX vijeka počinju da se formiraju i u ostalim djelovima Crne Gore. Ekonomske prilike u Crnoj Gori se nijesu popravile ni u međuratnom periodu kada je Crna Gora bila u sastavu Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije. Prema popisu stanovništa iz 19�1. godine, Crna Gora je imala 79,1% seoskog stanovništva, koje je živjelo u

�� Isto, str. 204* Kruna – austrijski novac. U Crnoj Gori je bila zvanično sredstvo plaćanja od �90�. do �906. godine. Odnos

krune i perpera je bio �:�.�2 Mirčeta Đurović, O akcionarskim društvima u Crnoj Gori, Titograd, �9�9, str. 2�� Mirčeta Đurović, Trgovački kapital..., str. 207�4 Živko M. Andrijašević, Šerbo Rastoder, Istorija Crne Gore, Podgorica, 2006, str. 2�7

Prve zadužbine su formirane u Boki Kotorskoj, gdje je bila razvijena građanska svijest najbogatijih o odgovornosti prema društvu.

14

teškim uslovima. Posjedi do 2 hektara činili su 45,6% od ukupnog broja gazdinstava.15 Poljoprivreda je bila zaostala i nije mogla da podmiri osnovne potrebe stanovništva pa je tako 1920. godine u Crnoj Gori gladovalo oko �5.000 ljudi, a gladne su bile 1927, 1928. i 19�6. godina. Crnogorski seljak je bio prezadužen. Svi seljački dugovi u Crnoj Gori iznosili su 496 miliona dinara, ili 7,1% od ukupnog zaduženja jugoslovenske poljoprivrede, dok je crnogorska poljoprivredna proizvodnja u jugoslovenskoj učestvovala sa manje od 2%. Crnogorski poljoprivrednik je više dugovao nego što je vrijedila njegova proizvodnja. Industrija se sporo razvijala, i u Crnoj Gori su 19�9. godine postojala 24 industrijska preduzeća, ili samo 9 više u odnosu na 1918. godinu. U njima je radilo oko 1.400 radnika. Oko 50% ovih industrijskih kapaciteta nalazilo se u Boki. U ovom periodu proširena je saobraćajna mreža, ali u Crnoj Gori nije izgrađen ni jedan asfaltni put, a ni željeznička pruga koja bi čitavu Crnu Goru povezala sa ostalim djelovima Jugoslavije. Zanatstvo i trgovina su bile najrazvijenije privredne grane, pa je i najveći broj crnogorskih zadužbinara iz međuratnog perioda poticao iz ovih zanimanja.

Crnogorsko zakonodavstvo o filantropiji

Što se tiče zakonodavstva o filantropiji u Knjaževini, odnosno Kraljevini Crnoj Gori, nije postojao poseban zakon o tome, već je u okviru Opšteg imovinskog zakonika, poglavlje XI bilo posvećeno regulisanju u oblasti osnivanja i rada zaklada (zadužbina). O tome govore članovi 755-766.16 Zakladu je moglo osnovati svako punoljetno lice koje je slobodno raspolagalo svojom imovinom, ili maloljetno lice, ako na to pristanak daju staratelji i vlast. Testament, ili dokument, kojim se osniva zaklada, morao je biti sačinjen u prisustvu tri svjedoka, ili kod suda u prisustvu dva svjedoka. Takođe, nužno je bilo odrediti cilj zaklade, imovinu za njeno funkcionisanje, kao i onoga ko će zakladom upravljati. Ako je imovina zaklade prelazila vrijednost od 1.000 franaka (fiorina*), za formiranje zaklade bila je potrebna saglasnost Državnog Savjeta, a ako je prelazila vrijednost od 2.000 franaka, odobrenje je morao da izda vladar. Čak i kad imovina zaklade nije prelazila vrijednost od 1.000 franaka, o njenom formiranju trebalo je obavijestiti Državni Savjet, a to je bila dužnost suda koji je dozvolio formiranje zaklade. Ukoliko je zaklada bila crkvenog karaktera, prije odobrenja državne vlasti, zakladu je morala odobriti crkvena vlast. Zaklada je počinjala da postoji onda kada je to darodavac naznačio, a vlast utvrdila da nema zakonskih prepreka. Ukoliko darodavac nije odredio staratelja, onda se država starala o ispunjenju cilja zaklade. U slučaju da je zaklada bila crkvenog karaktera, državna vlast je, po potrebi, sa crkvenim vlastima rukovodila i ovim zakladama. Država je mogla promijeniti cilj zaklade ukoliko bi njeno funkcionisanje bilo protivno „novijih činjenica i potreba narodnog života“, ili ukoliko ne bi ostvarivala ulogu koju joj je darodavac namijenio. Tada je država imala pravo da promijeni cilj zaklade, ali samo ako se to ne bi mnogo protivilo prvobitnoj želji darodavca. Ukoliko bi u ovom slučaju odstupanje od darodavčeve

�� Isto, str. �4�.�6 Branko Pavićević, Radoslav Raspopović, Crnogorski zakonici �796-�9�6, zbornik dokumenata, knjiga III, Podgorica, �998, str.�76-�78.* Fiorin, zvanična moneta Austrije od �848. do �892. godine. U Crnoj Gori je bio u upotrebi od početka XIX vijeka, i sve državne finansije su iskazivane

u fiorinima. Fiorin je bio glavna moneta u Crnoj Gori do �90�. godine, kada je uvedena kruna, takođe austrijski novac. Odnos perpera i fiorina bio je �:2.


15

15

želje bilo veliko, država je ukidala zakladu. Odluku o tome je donosio Državni Savjet, ali tek nakon što čuje mišljenje uprave zaklade, nadležnih vlasti, ili crkve, ako je riječ o crkvenoj zadužbini, kao i svih onih kojih se ticalo postojanje zaklade. Zbog toga je Državni Savjet, prije nego što bi se odlučio na preuređenje ili ukidanje zaklade, o svojoj namjeri preko novina obavještavao sve zainteresovane strane o tom postupku. Ukoliko se niko ne bi javio u roku od pola godine, gubio je sva prava u zakladnoj imovini. Državni Savjet je u oglasu bio dužan da navede razloge zbog kojih preuređuje ili ukida zakladu. Nakon sprovedene procedure, Državni Savjet bi izdao odluku o preuređenju ili ukidanju, a odluka je bila punovažna tek pošto je vladar potvrdi. Ukoliko darodavac nije predvidio kako da se raspodijeli imovina zaklade u slučaju da se ona ukine, onda je s njom trebalo postupati u skladu sa članom 752, stavke 2 i �, Opšteg imovinskog zakonika. To je značilo da se imovina zaklade daje na korišćenje selu, varoši, bratstvu ili plemenu, „ali s naročitom odredbom, da se obrne na kakvu korisnu svrhu, što je više moguće naličnu onoj koju je imalo dotadašnje društvo. Ako je društvo imalo kakvu narodnu ili čovjekoljubivu zadaću, imanje će se predati opštoj sirotinjskoj kasi, ili kakvoj drugoj dobrotvornoj ustanovi koja radi na korist naroda u opšte“.17 Odredbe o zakladama iz Opšteg imovinskog zakonika dopunjene su i precizirane pravilnicima, zakonima i Ustavom. Na osnovu člana �2, stav 8, Zakona o Knjaževskoj Vladi i Državnom Savjetu iz 1902. godine, Državni Savjet je odlučivao o odobrenju, preuređenju i ukidanju zaklada u smislu i po naređenjima Opšteg imovinskog zakonika iz 1888. godine.18 S druge strane, Ustav pravoslavnih konzistorija (konzistorija je duhovni sud, pomoćni organ eparhijskih episokpa u vršenju njihove sudske vlasti) u Knjaževini Crnoj Gori iz 1904. godine, predviđao je da parohijske crkve, na čelu sa crkveno-opštinskim odborima, upravljaju zakladama koje su darodavci dali na korišćenje i upravljanje crkvi.19 Mitropolit Mitrofan Ban je 1891. godine sveštenstvu u Crnoj Gori naredio da ljude pred smrt ne nagovaraju da crkvi zavještaju imovinu.20 Takvih slučajeva je, po mitropolitovom iskazu, bilo, i potom su nasljednici umrlog pokretali tužbe. Mitropolit je u naredbi sveštenstvu naveo: „Sveštenik je dužan bolesnika u svemu krijepiti sa utješiteljnijem slovom Božijem, kako bi tijem olakšao njegovo stanje. Ovo su dužnosti, koje je sveštenik dužan činiti pri bolesnikovoj postelji, a ne nagovarati bolesnika da pravi zavještaje i da raspoređuje kome će što ostaviti. Koji bi sveštenik u buduće protiv ovoga postupio,

�7 Isto, str. �7��8 Branko Pavićević, Radoslav Raspopović, Crnogorski zakonici �796-�9�6, zbornik dokumenata, knjiga II,

Podgorica, �998, str. �89�9 Isto, str. 829-8��20 Isto, str. �06

U okviru Opšteg imovinskog zakonika, poglavlje XI je bilo posvećeno regulisanju u oblasti osnivanja i rada zaklada (zadužbina).

1�

taj bi sebe podvrgao strogoj odgovornosti.“ Crkva je prihvatala zavještanje samo ako je bilo dobrovoljno, u saglasnosti s bolesnikovom rodbinom i ako je zavještaj učinjen u prisustvu dva svjedoka i pisara.

Pitanje zadužbina regulisao je i Ustav za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905. godine. U poglavlju VII, koje je propisivalo odredbe iz oblasti crkve, školstva i dobrotvornih zavoda, član 140 je definisao da će dobrotvorni zavodi i zadužbine za crkvene i prosvjetne ciljeve, koje osnuju privatna lica, moći funkcionisati ukoliko to odobre državne vlasti.21 Imovina zadužbina se nije mogla smatrati kao državna, i mogla se upotrebljavati samo u skladu sa željom (testamentom) darodavca. Ministarstvo prosvjete i crkvenijeh poslova je 1907. godine donijelo „Pravila o upravljanju fondovima za potpomaganje siromašnijeh đaka narodnijeh (osnovnih) i srednjijeh škola.“22 Ovim fondovima, u koje su ulazilila i zavještanja, rukovali su školski odbori. Sredstva fonda su se mogla koristiti samo za školovanje siromašnih đaka. Glavnica se nije mogla trošiti, već samo oročiti u bankama. Novac fondova srednjih škola polagao se u Crnogorsku banku „na kapitaliziranje za uvećanje fonda“. Ukoliko bi neko lice poklonilo fondu osnovnih škola 50 kruna, a fondu srednjih škola 100 kruna, postajalo je dobrotvor škole i njegova fotografija je bila izložena u školskoj kancelariji. Na osnovu Zakona o taksama iz 1912. godine, pismena zavještanja su bila oslobođena od plaćanja takse.2� Pravilnikom za izvršenje Zakona o taksama, od plaćanja takse oslobođene su zadužbine koje stoje pod upravom države.24 Na zadužbine u Crnoj Gori se posredno odnosio i Zakon o osnovnim školama iz 1907. godine, koji je članom 2� dozvoljavao da svaka škola može primiti zavještanje ili dobrovoljni prilog.25

U međuratnom periodu 1918-1941, kada je Crna Gora bila u sastavu Kraljevine Jugoslavije, zakonski okvir o formiranju i funkcionisanju zadužbina određivali su: Uredba o upravi imovinom Zadužbina i vršenju prava nadzora nad zadužbinskim upravama od �. X 1925. godine, Zakon o zadužbinama od 6. VII 19�0. godine i Pravilnik za primjenu Zakona o zadužbinama od 12. IV 19�2. godine.26 U skladu sa Uredbom iz 1925. godine Ministarstvo

2� Branko Pavićević, Radoslav Raspopović, Crnogorski zakonici �796-�9�6, zbornik dokumenata, knjiga IV, Podgorica, �998,str. 2�

22 Isto, str. �442� Branko Pavićević, Radoslav Raspopović, Crnogorski zakonici �796-�9�6, zbornik dokumenata, knjiga V,

Podgorica, �998,str. 28724 Isto, str. ��2� Branko Pavićević, Radoslav Raspopović, Crnogorski zakonici �796-�9�6, zbornik dokumenata, knjiga IV,

Podgorica, �998,str. 44426 Dragutin Kontić, Osvrt na zadužbine u Crnoj Gori, „Pravni zbornik“, broj �-4, Titograd, �97�, str. ��0

Na osnovu člana 32, stav 8, Zakona o Knjaževskoj Vladi i Državnom Savjetu iz 1902. godine, Državni Savjet je odlučivao o odobrenju, preuređenju i ukidanju zaklada u smislu i po naređenjima Opšteg imovinskog zakonika iz 1888. godine


1�

prosvjete je imalo vrhovni nadzor nad zadužbinama i uprave zadužbina nijesu mogle mijenjati imovinu i cilj zadužbine bez saglasnosti ovog Ministarstva. Zakonom o zadužbinama iz 19�0. godine određeno je da zadužbine mogu osnivati pravna i fizička lica, kao i to da postoje zadužbine kojima upravljaju privatno-pravna lica i državni organi. U slučaju da je voljom darodavca uprava nad zadužbinom prepuštena državi, zadužbinu je zastupalo državno pravobranilaštvo. Ove odredbe je potvrdio Pravilnik o primjeni Zakona o zadužbinama iz 19�2. godine. Kraljevina Crna Gora i Kraljevina Jugoslavija su odobravale i podržavale filantropiju, što nije bio slučaj sa komunističkom Jugoslavijom. Nakon 1945. godine konfiskovana je imovina zadužbina, a 1958. godine Zakon o nacionalizaciji gradskog građevinskog zemljišta oduzeo je sve zgrade i objekte koje su bile u posjedu zadužbina. U SFRJ dugo vremena nije postojao ni jedan pravni propis o zadužbinama. Tek je 1965. godine u okviru Zakona o nasljeđivanju, u članu 87, određeno da zavještalac testamentom može svoju imovinu upotrijebiti za formiranje zadužbine (u dozvoljene svrhe) i ukoliko dobije odobrenje od države.27 No, većina zadužbina je nakon Drugog svjetskog rata došla pod udar Zakona o nacionalizaciji najamnih zgrada i građevinskog zemljišta, tako da su zemljišni i prostorni fondovi zadužbina značajno umanjeni i one nijesu mogle da ispunjavaju ulogu koju su im darodavci namijenili. Osim toga, nedostatak pravnih propisa je onemogućavao rad i upravljanje postojećih zadužbina. U SR Crnoj Gori od 1945. do 1967. godine nije osnovana ni jedna zadužbina. Tek je 1967. godine Republički sekretarijat za obrazovanje, nauku i kulturu SR Crne Gore, osnovao zadužbinu „Popa Vukala Bracanovića“ iz Titograda, a potom je pri Osnovnoj školi „Vuko Jovović“ u Danilovgradu osnovan fond „Vlajko Brajović“ za školovanje najboljih učenika iz danilovgradske opštine.28

Prvi Zakon o zadužbinama, fondacijama i fondovima u SR Crnoj Gori donešen je tek 25. novembra 1985. godine.29 Ovim Zakonom zadužbine, fondacije i fondovi su definisani kao pravna lica čije su funkcije podsticanje i pomaganje stvaralaštva u nauci, umjetnosti, kulturi, obrazovanju, socijalnoj, dječjoj i zdravstvenoj zaštiti, kao i postizanje sličnih opštekorisnih ciljeva. Zadužbine su mogla da osnuju fizička lica, fondaciju pravna, a fond pravna i fizička lica. Uslov njihovog osnivanja je bio da su u skladu sa Ustavom i Zakonom i da imaju dovoljno sredstava za ostvarivanje cilja zbog koga su osnovani. Za osnivanje zadužbina, osim onih koje su osnivale društveno-političke zajednice, bilo je potrebno odborenje republičkog organa zaduženog za poslove kulture. Odobrenje se izdavalo nakon mišljenja Savjeta za zadužbine, fondacije i fondove. Savjet je imao predsjednika i osam članova. Članove savjeta je imenovalo Izvršno vijeće Skupštine SR Crne Gore. Članovi su se birali iz reda prosvjetnih, kulturnih, naučnih, zdravstvenih, socijalnih i drugih društvenih radnika. Osnivanje zadužbine bilo je ograničeno članom 4, koji je predviđao da ciljevi zadužbine, fondacije i fonda moraju biti u skladu sa načelima ideologije socijalističkog samoupravljanja, i članom 6, koji je sredstva zadužbina, fondacija i fondova proglasio društvenom svojinom. Ova sredstva su bila oslobođena od plaćanja poreza i doprinosa. Zadužbinu i fond su mogli da osnuju i strani državljani, a u fondacijama su mogli biti suosnivači.

Zadužbinama i fondacijama su upravljali kolegijalni organi, a fondom društveni organi. Ukoliko osnivač (ili više njih)

27 Isto, str. ��28 Isto, str. ��-��4.29 Službeni list Socijalističke Republike Crne Gor, godina XLI, broj 24, Titograd, 20. decembar �98�, str. 60�.

1�

zadužbine ili fondacije nije odredio organe i način upravljanja, njih je imenovala Skupština opštine na čijoj teritoriji je formirana zadužbina ili fondacija. Nakon odobrenja rada, zadužbine i fondacije su upisivane u registar koji je vodio republički organ za poslove iz kulture. Zadužbine i fondacije su morale da imaju statut, a fond pravila. Statutom su se određivali sjedište, sastav organa upravljanja i način njihovog rada, cilj, sredstva, organ koji predstvalja zadužbinu odnosno fondaciju, način sticanja i korišćenja sredstava, krug korisnika, nadzor i mjere za obezbjeđivanje namjenskog korišćenja sredstava. U upravljačkim tijelima zadužbina i fondacija nijesu se mogli nalaziti ljudi koji su osuđivani zbog koristoljublja, koji su bili u neprijateljstvu sa osnivačem zadužbine, koji su pripadali krugu mogućih korisnika zadužbine i ljudi koji su vršili nadzor nad zakonitošću rada zadužbine, odnosno fondacije. Upravni organi zadužbina, odnosno fondacija, bili su dužni da jednom godišnje dostavljaju izvještaj o radu nadležnom opštinskom organu. Zakon je zabranjivao zadužbinama, fondacijama i fondovima da se bave privrednom djelatnošću, već da prihode mogu ostvarivati isključivo od kamate i zakupa. Omogućeno im je da primaju poklone i legate.

Ukoliko bi sredstva za upravljanje zadužbine ili fondacije prelazila 20% ukupnih prihoda, onda se zadužbina, odnosno fondacija pripajala drugim zadužbinama, odnosno fondacijama. Ovo pravilo je važilo i u slučaju da zadužbina ili fondacija od postojećih prihoda ne može ostvariti svoj cilj. Odluku o tome je donosila uprava zadužbine, odnosno fondacije uz saglasnost Savjeta i nadležnih državnih organa. Zadužbine, fondacije i fondovi su prestajali s radom kada se ispuni ili prevaziđe cilj zbog koga su osnovani. Tu odluku je donosila uprava zadužbina, fondacija i fondova uz saglasnost republičkog organa uprave nadležnog za poslove kulture. Zakon iz 1985. godine je uveo komplikovanu proceduru i otežao je formiranje zadužbina i fondacija. Zakonodavac je njihov rad uslovio ideološkim ciljevima, kao i činjenicom da je imovinu zadužbina, fondacija i fondova proglasio društvenom svojinom. Upravni organi dobrotvornih organizacija su bili kontrolisani od Savjeta i državnih vlasti. Državna kontrola nad zadužbinama je bila pravilo još od prvih zakonskih akata donešenih u Knjaževini Crnoj Gori, ali ni jedan Zakon o dobrotvornim društvima u istoriji Crne Gore nije bio restriktivan kao ovaj iz 1985. godine. To se, prije svega, odnosilo na status imovine dobrotvornih društava i ukidanje autonomije u radu. Imovina zadužbina je u predkomunističkom periodu bila neprikosnovena i nije se mogla otuđiti, što je omogućilo autonomiju rada zadužbina. Zbog ideoloških odredbi o privatnoj imovini, vlasti SR Crne Gore su sprječavale autonomiju dobrotvornih društava.

Državna kontrola nad zadužbinama je bila pravilo još od prvih zakonskih akata donešenih u Knjaževini Crnoj Gori, ali ni jedan Zakon o dobrotvornim društvima u istoriji Crne Gore nije bio restriktivan kao ovaj iz 1985. godine.


1�

1�

III ~ Počeci i glavne karakteristike filantropije u Crnoj Gori

Statut Bratovštine kotorskih pomoraca (Kotorske mornarice) predstavlja jedan od najstarijih izvora koji svjedoči o dobrotvornoj aktivnosti u Crnoj Gori. U ovom statutu, koji je usvojen 146�. godine, navodi se da će svi punopravni članovi, u slučaju da osiromaše, dobijati pomoć od Bratovštine.�0 Takođe, Bratovština je plaćala pogrebne troškove za svoje članove i plaćala im zadušnice, i starala se da pomorci-članovi koji bi umrli van Bokokotorskog zaliva, budu dovezeni u Kotor i sahranjeni o trošku Bratovštine. Pomagala je udovicama i siročadima svojih članova, davala djevojkama novac za miraz, brinula je i o stranim pomorcima koji bi došli u Boku, i u slučaju da tu preminu, plaćala je njihove sahrane. Bratovština je svojim novcem otkupljivala hrišćansko roblje. Imala je značajne prihode, jer je posjedovala brojne nekretnine i naplaćivala je značajne takse od brodovlasnika. Nadzor nad blagajnom Bratovštine imali su dva sindika i gastald (starješina). Sjedište Bratovštine je od 145�. godine bilo u crkvi Sv. Nikole, koju je Bratovština preuzela od franjevaca.�1

Od 26 članova statuta Bratovštine, o dobrotvornim aktivnostima govore XII, XIII, XV, XVI, XVII, XVIII, XIX i XX član. Član XII je predviđao da ako neko od članova Bratovštine zapane u siromaštvo, gastald i prokuratori mogu sazvati Zbor i u prisustvu najmanje 6 članova Bratovštine odrediti pomoć ugroženom. Član XIII se odnosio na pomoć u mirazu prilikom udaje ćerki članova Bratovštine. Pomoć je bila skromna i sastojala se od jedne suknje. Član XV je dozvoljavao gastaldu da se brine o prevozu preminulih članova Bratovštine, koji bi umrli izvan Kotorskog zaliva. Gastald je mogao da zapovijedi nekom od brodovlasnika, koji bi išao u kraj gdje je preminio član Bratovištine, da njegove posmrtne ostatke preveze u Kotor. Bratovština je plaćala troškove prevoza. Član XVI je omogućavao porodici preminulog da ga može sahraniti u bratovštinskoj crkvi, a ukoliko porodica nema novac za sprovod, prema članu XVIII, on će se platiti iz kase Bratovštine. U članu XVII predviđeno je da o trošku Bratovštine osam sveštenika svake cvijetne nedjelje drže službu za dušu preminulih članova. Član XIX je određivao da će Bratovština plaćati troškove oko održavanja mise na treći dan, ukoliko preminuli član nije imao zaostavštine od koje bi se to

�0 Petar D. Šerović, Kotorska mornarica, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru, broj VI, Kotor, �9�7, str. �2.�� Isto, str. 6-7

Statut Bratovštine kotorskih pomoraca (Kotorske mornarice) predstavlja jedan od najstarijih izvora koji svjedoči o dobrotvornoj aktivnosti u Crnoj Gori

�0

moglo naplatiti. Član XX je predviđao da će ukoliko neki strani pomorac premine u Kotoru, njegovu sahranu platiti Bratovština, a pomorac će se sahraniti u grobnici Bratovštine.�2

U Veneciji je 1491. godine odobren rad Bratovštine bokeljskih pomoraca Sv. Đorđa i Tripuna.�� Ova Bratovština je osnovana s ciljem da Bokelje drži na okupu, ali i da ih pomaže u siromaštvu i bolesti, kao i da ih u slučaju smrti časno sahrani. U „Marijegoli“, Statutu Bratovštine, navodi se da su su svi članovi bili dužni da pomažu sunarodnicima u nevolji.�4 Sjedište Bratovštine bilo je u crkvi Sv. Ivana od Hrama, a 1551. godine Bratovština je sagradila crkvu Sv. Đorđa i Tripuna u kojoj je bilo njeno sjedište. Statuti ovih bratovština su rijetki primjeri filantropije koja nije bila usko povezana sa crkvenim karakterom, jer su od srednjeg vijeka pa do početka XIX vijeka, na teritoriji današnje Crne Gore filantropske aktivnosti bile uglavnom povezane sa crkvenim zadužbinarstvom i ostavljanjem imovine crkvi. Ovaj srednjovjekovni karakter filantropije zadržao se u Crnoj Gori dugo i bio je karakterističan za sve konfesije. To je bio dokaz da u Crnoj Gori nije bilo izražene građanske svijesti. Tako su bogati i uticajni, ali i prosječni ljudi u Crnoj Gori i na kraju XIX i početkom XX vijeka, rijetko pokazivali svijest o tome da je filantropija aktivnost koja, osim što pomaže ljudima, jača društvo i državu. Zbog toga su rijetko osnivali fondacije za pomaganje siromašnih, za stipendiranje đaka i studenata, i rijetki su primjeri da je neko svoju kuću ili imanje zavještao za opštu dobrobit. Takođe, žene takvih pojedinaca u Crnoj Gori nijesu formirale udruženja koja bi se bavila humanitarnim radom, što je bila praksa u tadašnjoj Evropi. Zabilježeno je samo da je žena kralja Nikole, kraljica Milena, bila pokrovitelj Društva Crvenog krsta Crne Gore.

Crnogorci su, kako bi obezbijedili „spas za svoju dušu“, značajne priloge davali crkvi. Nekoliko primjera svjedoči o toj praksi. Vojvoda Ilija Plamenac, ministar vojske, 1892. godine finansirao je izgradnju zvonika na crkvi u Boljevićima i za istu crkvu platio dva bogata ikonostasa.�5 Prestolonasljednik Danilo Petrović je 1896. godine crkvi Sv. Nikole u Golubovcima darovao ikonu Bogorodice, koja je bila ukrašena dragim kamenjem.�6 Serdar Savo Plamenac je darovao veliki ukoričeni „Tipik“ manastiru Sv. Nikole na Vranjini.�7 Vojvoda

�2 Slavko Mijušković, Osnivanje Bratovštine kotorskih pomoraca i njen statut iz �46�. godine, Godišnjak pomorskog muzeja u Kotoru, broj XVII, Kotor, �969, str. �2.

�� Niko Luković, Bratovština bokeljskih pomoraca Sv. Đorđa i Tripuna u Mlecima, Godišnjak pomorskog muzeja u Kotoru, broj VI, Kotor, �9�7, str. �4.

�4 Isto, str. �� “Prosvjeta”, list za crkvu, školu i pouku, Cetinje, �892, godina I, broj �, str. �6.�6 „Prosvjeta“..., Cetinje, �896, godina VII, broj 2, str. �06.�7 „Prosvjeta“..., Cetinje, �896, godina VII, broj �0, str. �8�.

Od srednjeg vijeka pa do početka XIX vijeka, na teritoriji današnje Crne Gore filantropske aktivnosti bile uglavnom povezane sa crkvenim zadužbinarstvom i ostavljanjem imovine crkvi


�1

Novica Cerović priložio je parohijalnoj crkvi u Tušini dva svijećnjaka za dušu svoje sestre Tonke.�8 Vojvoda Vaso Ivanović je pokrio crkvu u Doljanima.�9 Komandir Jovica Radović je crkvi u Martinićima darovao dva velika svijećnjaka pred carske dveri.40 Komandir Radović je istoj crkvi poklonio dva svijećnjaka u vrijednosti od 48 kruna, a za svoju dušu i dušu njegove supruge Begice sagradio je most na rječici Ljutotuku, dok je komandir Nikola Kovačević iz Grahova, crkvi u Spili Grahovskoj priložio skupocjeno ukrašeno Jevanđelje.41 Filip Petrović Njegoš je 1894. godine novosagrađenoj crkvi na Bogetićima darovao tri zvona i to za dušu svojih: oca, Pera Jokova Petrovića, strica, Krca Jokova Petrovića i za đeda, Joka Stijepova Petrovića.42 Supruga Filipa Petrovića, Marija, darovala je srebrenom kadionicom crkvu u Rubežima .4� Kapetan Nikola Lazov Rajković je za svoju dušu crkvi u Kosijerima darovao veliko zvono.44 Lazar Mijušković, tada crnogrski konzul u Skadru, a kasnije prvi ustavni predsjednik vlade Knjaževine Crne Gore, priložio je 1898. godine zvono hramu Uspenja u Zeti.45 Crkvu u Crnoj Gori su pomagali i stranci. Tako je knez Petar Karađorđević, za dušu svoje supruge knjaginje Zorke, poklonio jedno veliko i dva mala zvona hramu Svetog Vasilija Čudotvorca u Nikšiću.46 Drugo zvono ovom hramu za dušu svojoj majci knjaginji Zorki i sestri Jeleni, poklonili su Đorđije i Aleksandar Karađorđević. Osim uticajnih ljudi, crkvu su pomagali i „obični“ Crnogorci. Primjera radi, jedan izvor o tome kaže: „Priložnici saborne crkve na Ceklinu: 1. Jokaš Nikolin Đurašković 940 fiorina, 2. Ilija Milošev Strugar 628 fiorina, �. Filip Markišin Đurašković 120 fiorina, 4. Gorde, kći pokojnog Jokaša N. Đuraškovića �60 fiorina, Koica Šutanov Strugar �4 fiorina, 6. Ivana Lazova Mihaljević 20 fiorina.47 Poređenja radi, profesor gimnazije u Crnoj Gori imao je godišnju platu od 960 fiorina, a parohijski sveštenik sa završenom srednjom školom �50 fiorina.48 Početkom XX vijeka, na pazaru u Nikšiću, 150 kg pšenice koštalo je 1� fiorina.

Ovaj spisak je samo jedan od mnogih koji svjedoče o običaju u ondašnjoj Crnoj Gori

�8 „Prosvjeta“..., Cetinje, �89�, godina II, broj �, str. 98.�9 „Prosvjeta“..., Cetinje, �89�, godina I, broj X, str. �8�.40 „Prosvjeta“..., Cetinje, �898, godina IX, broj 9-�0, str. �86.4� „Prosvjeta“..., Cetinje, �90�, godina XII, broj 6, str. �0�.42 „Prosvjeta“..., Cetinje, �894, godina II, broj �, str. 26�.4� „Prosvjeta“..., Cetinje, �89�, godina VI, broj ��, str. �92.44 „Prosvjeta“..., Cetinje, �894, godina II, broj 7, str.�82.4� „Prosvjeta“..., Cetinje, �898, godina IX, broj 2, str. ��4.46 „Prosvjeta“..., Cetinje, �900, godina XI, broj 7, str. 409.47 „Prosvjeta“..., Cetinje, �900, godina XI, broj 9, str. ��7.48 Živko M. Andrijašević, Crnogorska crkva �8�2 – �9�8, Nikšić, 2008, str. �28

Crnogorsko društvo na prelasku iz XIX u XX vijek po osobinama bilo sličnije srednjovjekovnom nego građanskom. Svijest ljudi je bila takva da su crkvu i religiju nadređivali drugim potrebama zajednice.

��

po kome se crkva prilično pomagala (u novcu, ikonama, krstovima, kandilima, svijećnjacima, tanjirima za anforu, zvonima). Osim državih zvaničnika, slično su se ponašali pripadnici ostalih profesija: trgovci, preduzimači, nastavnici, zemljoradnici. Čak su se i lokalne vlasti uglavnom anagažovale oko izgradnje ili popravki hramova. S druge strane, nije zabilježeno da je Crnogorska crkva imala filantropske aktivnosti. Ona je bila veliki primalac, ali ne naročit darodavac. Ove činjenice svjedoče o tome da je crnogorsko društvo na prelasku iz XIX u XX vijek po ovim osobinama bilo sličnije srednjovjekovnom nego građanskom. Svijest ovih ljudi je bila takva da su crkvu i religiju nadređivali drugim potrebama zajednice. Filantropija je bila izražena i među muslimanima u Crnoj Gori, mada je, slično kao i kod pravoslavnih, ona bila dominantno vjerskog karaktera. Muslimani su osnivali zadužbine, koje su se zvale vakufi. Vakuf je dobro koje neka osoba (vakif ) svojevoljno izdvoji iz svoje imovine predajući je Alahu, dok prihodi ili svrha vakufa služe ljudima. Česta je bila pojava da imućni trgovci-muslimani u Crnoj Gori poklanjaju svoj novac i nepokretnu imovinu za kulturni i ekonomski razvoj sredine u kojoj su živjeli. Vakufi su nosila imena po objektima za čiju gradnju su korišćena ova sredstva.

Jedan od najpozantijih osnivača vakufa u Crnoj Gori bio je Husein-paša Boljanić. Rođen je u prvoj polovini XVI vijeka u selu Boljanići kod Pljevalja. Bio je subaša Popova polja, a od 1567. do 1569. godine obavljao je dužnost namjesnika hercegovačkog sandžaka. Od 1569. do 1572. godine bio je namjesnik Bosanskog sandžaka, potom namjesnik pokrajine Dijarbekir u Maloj Aziji, a 157�. godine postao je namjesnik Egipta. Tada je dobio titulu vezira. U Bagdadu je 1585. godine bio beglerbeg, a 1594. godine bio je beglerbeg Bosne. Pretpostavlja se da je te godine i umro. Njegova najpoznatija zadužbina je džamija u Pljevljima, koja nosi njegovo ime. Sagrađena je 1569. godine.49 Husein-paša je osnovao vakuf, i veći dio novca i prihoda od posjeda opredijelio je za izgradnju džamije, ali je novac dao i za gradnju karavansaraja (besplatno odmaralište i prenoćište za putnike), imareta ( javna dobrotvorna kuhinja) i hana (gostionica).50 Husein-pašin vakuf je 1921. godine imao osam zgrada i prihod od 17.681 dinara.51

O vakufima u Crnoj Gori, njihovim osnivačima i imovini, više podataka imamo tek od XVIII vijeka. Na osnovu tih podataka može se zaključiti da je manji broj vakufa bio

49 Istorijski leksikon Crne Gore, Podgorica, 2006, str. �47-�48.�0 Dr Šerbo Rastoder, O vakufima u Crnoj Gori s kraja XIX i prve polovine XX vijeka, Istorijski zapisi, godina

LXX, broj 2, Podgorica, �997, str. �4.�� Ist, str. �6.

Muslimani su osnivali zadužbine, koje su se zvale vakufi. Vakuf je dobro koje neka osoba (vakif ) svojevoljno izdvoji iz svoje imovine predajući je Alahu, dok prihodi ili svrha vakufa služe ljudima. Jedan od najpoznatijih osnivača vakufa u Crnoj Gori bio je Husein-paša Boljanić. Njegova najpoznatija zadužbina je džamija u Pljevljima, koja nosi njegovo ime.


�3

�3

opredijeljen za svjetovne svrhe, dok je većina vakufa bila dodijeljena džamijama za održanje i unapređenje vjere i vjerskih objekata. Dobrotvori su prihode od vakufa opredjeljivali uglavnom u vjerske svrhe: za izučavanje mevluda (svečana pjesma u znak Muhamedovog rođenja) i hatme (cjelokupno učenje Kur’ana napamet).

Jahja-aga Redžepov Čelebija zavještao je u vakuf-nami (dokument u kojem se opisuje vakuf ) u prvoj polovini XVIII vijeka 6 rala vinograda i maslinjaka, dvije kuće sa baštom u Baru i jednu radnju da se popravlja put u Dobroj Vodi i Planoču. Ovim vakufom je upravljao barski kadija. Njegov savremenik, Jahja-aga Ibrahim Osmanov bio je filantrop. Obnovio je barsku Sahat-kulu, a 175�. godine zavještao je kuće i preko 250 korijena masline da se „svakog dvanaestog dana u mjesecu rođenja Muhameda skupe naučnici i poštenjaci, koji bi izučili mevlud.“52 Pozivajući se na milost i slavu Boga kao i pravovjernost proroka Muhameda, Jahja-aga u vakufnami kaže:

“„Kao što je pametnijema i razumnijema poznato i javno ovaj svijet, koji je nestalan i koji neće vazda trajati, nije veselo prebivalište za nas, nego naprotiv jadno i ništavno. Zato svakom svjesnom i pametnom čovjeku u dužnost spada, da se za takvim ne vazda trajnim i ništavnim svijetom zanosi nego da se tijelom i dušom oda dobročinstvu, kao što Svesilni u Kur’anu zapovijeda. Imanje i djeca na ovom svijetu su nakit čovječiji, ali

ne trajni, dobročinstvo i lijepa riječ nakit su vazda trajni - zato kod Boga dobročinstvo je srećnije od imanja i djece. Na ovaj način i svoje zdravlje i svoj život na dobročinstva potrošiti za čovjeka je najviša sreća. Blago onome čovjeku, u čije ruke ulazi blago od halala, pa ga na korisnu svrhu zavješta. Tako i izdavalac ovog zavještanja, u smislu šerijata (islamsko pravo-D.P.), dobročinitelj jest to je od grada Bara, stanovnik gornje varoši, imenom hadži Jahja, sin Ibrahima Osmanova, koji – za Božju milost i da dobije Njegov veliki blagoslov, a držeći se svete poruke uzvišenog pejgambera (Božijeg poslanika-D.P.) Muhameda, koji je ostavio ovakvu zapovijed: Adamov sin kad umre, sva njegova dobročinstva prestaju istog časa, osim dobročinstva od tri načina, biva milostinja u zadužbini dugotrajnoj, korisna nauka i dobra djeca, poslije smrti roditelji za njih misle i Bogu se mole,- dođe u ovu uzvišenu mahćemu (sudnicu) Muhamedovog šerijata da napiše i potpiše prokaradurstvo ove vakufske zadužbine na vlasnika ove karte, imenom na Osmana, svojega sina, u čijoj nazočnosti svojevoljno, u potpunom pravu i zdravom razumu izjavi i iskaza svoj zavještaj ovako kao što slijedi. Od mog najboljeg imanja zavještah:

�2 Isto, str. ��.

Manji broj vakufa bio opredijeljen za svjetovne svrhe, dok je većina vakufa bila dodijeljena džamijama za održanje i unapređenje vjere i vjerskih objekata.

“Imanje i djeca na ovom svijetu su nakit čovječiji, ali ne trajni, dobročinstvo i lijepa riječ nakit su vazda trajni - zato kod Boga dobročinstvo je srećnije od imanja i djece. Na ovaj način i svoje zdravlje i svoj život na dobročinstva potrošiti za čovjeka je najviša sreća. Blago onome čovjeku, u čije ruke ulazi blago od halala, pa ga na korisnu svrhu zavješta.”

�4

1. U gornjoj varoši kod džamije koju je Omer baša ozidao, dvije kuće.2. Moje masline, su dvije kuće i svjema pravima koja tome pripadaju. Imanje se nalazi u mjestu

zvanom Krst. 3. Dvadeset i četiri korijena maslina i pedeset pet korijena mladika (mladih maslina) u mjestu

zvanom Skalica. 4. Sve masline u takozvanom mjestu Gvozdeni brijeg. U sve ovdje ima deset korijena velikih

maslina i šesdeset mladika. 5. U mjestu zvanom Babin potok sedamdeset korijena velikih maslina i šezdeset pet mladika.

Da bi dobio veliku Božiju milost, zavještah sve gore navedeno imanje i u vakuf pod evo ovim uslovima zavedoh.

Dok budem živ, zadržajem pravo u mojim kućama stanovati i mojiem maslinama raspolagati s obavezom svakojega dvanaestog dana mjeseca rebuil-ev-vela (mjesec u kojem se po arapskom kalendaru rodio prorok Muhamed) skupiti naučenjake i poštenjake i s prijatnim mirisima jedan mevlud učiniti. Suviše određujem, da se onome, koji će držati u redu sahat na sahat-kuli, koju sam ja u gradu na bedemu gradskome ogradio, daje godišnje deset groša.

Pošto po Božjoj zapovjedi umrem i iz ovoga svijeta u vazda trajni dvor prijeđem, neka u istim mojim kućama stanuje moj sin Osman, a tako i od maslina neka vlasnik bude a sve pod gornjim uslovima, t.j. svake godine mevlud da čini i onome, koji bude pazio sahat, da daje godišnje po 10 groša...ako muška loza prekine, neka u takvom slučaju vlastitost i prokaradurstvo prijeđe na žensku lozu i to na isti način.

Ako se, Bože sačuvaj, i one ugase, to ostavljam sve na uviđavnost mjesnoga kadije...Za ovi vakuf za nadziratelja postavljam Omera Husejin Šabana po njegovoj smrti da se imenuje drugi po uviđavnosti musliman. Najstrože se zabranjuje da se ikakva izmjena čini.“ 5�

Vakuf mosta na Vrućoj rijeci, kod Bara, nastao je u osmanskom periodu. Iz njega je finansirana opravka mosta, a posjedovao je �84 korijena masline. Ajša Peričić iz Mrkojevića je zavještala 100 groša sa kamatom, od čega je napravljena bistijerna, koja se zove Vakuf vode kod džamije Kunje.54 Slično je nastao i Vakuf vode „Dabov kamen“. Ova voda je dovedena zahvaljujući zadužbini Sulejmana Ibrahima Perazića od 1.500 groša.

�� Rastoder Šerbo, Vakufnama Jahje age Ibrahima Osmanova o Sahat kuli u Starom Baru iz �7��. godine, Alamanah, br. ��-�2, Podgorica, 2000, str. 207-2��.

�4 Dr Šerbo Rastoder, O vakufima u Crnoj Gori..., str. �0.

Jedan od najpoznatijih muslimanskih darodavaca u Nikšiću iz prve polovine XIX vijeka bio je Hadži Ismail Lekić, koji je podigao most na Zeti i džamiju u Grudskoj mahali.


�5

Neobičan je bio „Vakuf za iznos vode na Pazar u varoši Baru“, koji je osnovan kako bi se plaćali troškovi transporta vode u bačvama, na pijacu, da bi građani mogli da piju. Ovaj vakuf su formirali: Sokja Sinanović (25 korijena masline), Hadži Fazli Ali (75 korijena masline), Mehemd Mursel (800 groša), Mejrema Bula Skejovića (�00 groša), Memin–aga Omerbašić (�00 groša), Hadži Mehemed Bulmaz (500 groša), Jašar Pontić (200 groša), Hava Dura Redžović (100 groša). Za mektebe (osnovne škole) u Baru Asana-aga Skejović je zavještao �7, Hadži Mahmut Vetić 22, a Murteza-aga Mustafagić 89 korijena masline. Vakuf vode Zejnel–bega Averića, nastao je kada je ovaj podgorički trgovac prešao u Bar i zavještao novac za izgradnju vodovoda u Baru. Vakuf je 1901. godine imao 4.74� fiorina i 926 korijena masline.55 Cijevi vodovoda od zemljane ćunte, zamijenjene su gvozdenim 1905. godine. Jedan od najpoznatijih muslimanskih darodavaca u Nikšiću iz prve polovine XIX vijeka bio je Hadži Ismail Lekić, koji je podigao most na Zeti i džamiju u Grudskoj mahali. Posebno je značajan Abdi-pašin vakuf, koji je po vakuf-nami iz 177�. godine ostavio jedan han sa 15 dućana, sa godišnjom kirijom od 72 groša, da se napravi 7 česama u Bijelom Polju. Od toga novca trebalo je dati: muteveliji (upravnik vakufa) 12 groša, vodovođi 25 groša, 20 groša za vodovod, i 15 groša za popravku zgrada i ostale troškove. Ovaj vakuf je 1927. godine imao 24 dućana, 2 pekare, 2 kafane, plac, kuću, i prihod od 55.227 dinara. Iz Hadži Hanumina vakufa, polovina prihoda je opredijeljena za finansiranje medrese (srednje škole). Prihod ovog vakufa 1927. godine iznosio je �8.�89 dinara. Medrese u Plavu i Gusinju su takođe imale vakufe, a u Rožajama su dva mekteba imala vakufe.56

Most na Zeti u Nikšiću (Duklo), kojeg je podigao Hadži Ismail Lekić

�� Isto, str. 9.�6 Isto, str. ��.

��

Najveći broj vakufa u Crnoj Gori pripadao je džamijama. Nakon 1918. godine, upravu nad tim vakufima preuzela je država, odnosno, Ministarstvo vjera. Prihodi od vakufa su uglavnom korišćeni za potrebe džamija i mutevelija. Vakufima su neposredno upravljali vakufski odbori. U Baru je 1922. godine bilo petnaest džamijskih vakufa, koji su sa ostalim vakufima imali prihod od 104.765 dinara. U istom periodu u Ulcinju je bilo 27 vakufa sa prihodom od 170.65� dinara, i rashodom 100.877. dinara.57 U Podgorici je 1924. godine bilo oko 10 džamijskih vakufa, a njihov prihod je bio 52.071 dinara, rashod 48.491 dinara.58 Prihod od podgoričkih vakufa korišćen je uglavnom za popravku i održavanje džamija, ali je zabilježeno da su vakufski odbori pomagali zabavištu muslimanske djece u Podgorici. Prihodi od bjelopoljskih vakufa 1927. godine iznosili su 1�1.510. dinara. U Beranama su svi gradski vakufi pripadali džamijama. U Pljevljima je sredinom �0-ih godina XX vijeka bilo 11 vakufa.59 Poređenja radi, prosječna radnička nadnica u Kraljevini Jugoslaviji je između 1918. i 19�9. godine iznosila oko 25 dinara.60 Cijena 100 kg pšenice 1929. godine u Crnoj Gori je bila između �50 i 400 dinara.61

Vakufi na teritoriji Crne Gore u međuratnom periodu su imali solidne prihode, ali su uglavnom bili zapušteni. Vakufski odbori su loše upravljali s imovinom, ali je to bilo i zbog objektivnih razloga. Vakufi su imali brojne dužnike, od kojih su sporo naplaćivali dugovanja, a s druge strane, vakufi su često bankama dugovali novac. Zbog toga su vakufi teško izvršavali obaveze prema džamijama, pa za ostale dobrotvorne akcije nije bilo materijalnih mogućnosti. Treba naglasiti da je dobar dio ovih vakufa bio evdalijat-vakufi. U vakuf-namama evdalijat-vakufa darodavac je ostavljao svom potomstvu pravo na stanovanje u uvakufljenom objektu, pravo uprave i pravo na prihod od vakufa.62

Jedna od karakteristika filantropije u Crnoj Gori je dobročinstvo ljudi koji su iz Crne Gore otišli najčešće zbog ekonomskih razloga. Krajem XIX i početkom XX vijeka Crnogorci su masovno odlazili na privremeni rad u Ameriku. Pretpostavlja se da ih je 1907. godine u Americi bilo oko 17.000.6� Posao su uglavnom pronalazili u rudnicima i zarađeni novac su slali svojim porodicama u Crnoj Gori. U periodu od 1906. do 1912. godine poslali su 16 miliona perpera.64 Poređenja radi, državni budžet Kraljevine Crne Gore je 1911. godine iznosio blizu 4 miliona perpera. Osim što su na ovaj način pomagali svoje porodice i crnogorsku ekonomiju, Crnogorci u Americi su se organizovali u društva, koja su se, između ostalog, bavila i dobrotvornim radom. Tako su grupe Crnogorca samostalno, ili posredstvom njihovih organizacija slale i do „500 perpera pomoći Društvu za potpomaganje zanata i trgovine u Crnoj Gori, Šegrtskom fondu, crnogorskom Crvenom krstu, porodicama vojnih obveznika za vrijeme Balkanskog rata, Ministarstvu finansija za bolnicu, crkvama i manastirima“.65 Najpoznatija takva udruženja bila su: „Crna Gora“, „Njegoš“, „Crnogorski orao“. Takođe, u SAD je krajem XIX i početkom XX vijeka funkcionisalo nekoliko srpsko-

�7 Isto, str. �8.�8 Isto, str. 22.�9 Isto, str. �7.60 Branko Petranović, Momčilo Zečević, Jugoslavija �9�8-�988, Tematska zbirka dokumenata, Beograd, �988, str. �98.6� Živko M. Andrijašević, Šerbo Rastoder, navedeno djelo, str. �4462 Dr Šerbo Rastoder, O vakufima u Crnoj Gori..., str. ��.6� Vlado Gojnić, Crnogorci u Americi, Podgorica, 2002, str. 9.64 Isto, str. �2.6� Isto, str. 78.


��

��

crnogorskih dobrotvornih društava koja su prikupljala pomoć za Srbiju i Crnu Goru. Tako je, na početku Balkanskog rata 1912. godine Srpski narodni odbor iz Njujorka, Crvenom krstu Crne Gore i Srbije poslao 6�.640 dolara pomoći, što je jednako kupovnoj moći 1,5 milona dolara iz 2008 godine.66 Predsjednik društva je bio Mihailo Pupin, a blagajnik Tomo Srzentić iz Paštrovića.

U dobrotvornom radu se istaklo Američko-crnogorsko kulturno-prosvjetno društvo „Lovćen“, osnovano 1971. godine u američkoj državi Mičigen kao neprofitna, nepolitička, humana, patriotska i kulturna organizacija.67 Inicijalni odbor za formiranje društva činili su: Vlado i Nikola Šarčević, Rade i Ana Đurović, Ljubo Mijač, Savo Radulović, Đuro Drešić, Danilo Usančević i Slavko Bojičić. Pravilnikom društva definisano je da ono okuplja crnogorske iseljenike i njihove prijatelje i da se bavi isključivo kulturno-prosvjetnim i dobrotvornim akcijama. Društvo se finansiralo od članarine i dobrovoljnih priloga. Članom 2 ovog pravilnika određeno je da su cilj i zadaci društva:

“ „1. Da okuplja crnogorske iseljenike, da zbližava i širi duh bratstva i ljubavi među svojim

članovima i svim jugoslovenskim narodima i narodnostima, kao i da širi prijateljstvo između naroda Sjedinjenih Američkih Država i Jugoslavije.

2. Da prikuplja dobrotvornu pomoć u ljudske svrhe, pomoć pojedincima, familijama, djeci, oboljelim i unesrećenim u raznim elementarnim nepogodama; da pomaže bolnice, staračke domove, kulturne i vjerske objekte, dječje vrtiće, škole, sportske i druge objekte i institucije koje bi društvo odredilo u slučaju zahtjeva ili procijenjenih potreba. Pomoć se može pružiti gornjim institucijama i pojedincima kako u SAD tako i u Jugoslaviji, ne isključujući i druge zemlje i krajeve svijeta.

3. Da objektivno tretira događaje i probleme od društveno-kulturnog značaja te da utiče na rješenje nesporazuma svojih članova.

4. Da kroz održavanje zabava, piknika i drugih nacionalnih manifestacija njeguje i održava naše narodne običaje, kao što su pjesme i igre, čuva naša nacionalna obilježja, tj. jezik, vjeru, tradiciju, bratstvo i druge pozitivne vrline crnogorskog naroda.

5. Da uspostavlja i da kultivira što tjesniju i što prijateljskiju vezu sa ovim prosvjetnim, kulturnim, sportskim i rodoljubivim društvima ovdje i u domovini.

6. Da po mogućnosti radi sve što bi bilo od moralne, materijalne, društvene i intelektualne koristi

66 O kupovnoj moći dolara vidjeti na: http://www.measuringworth.com/uscompare/67 Vlado Gojnić, navedeno djelo, str. �8�.

Jedna od karakteristika filantropije u Crnoj Gori je dobročinstvo ljudi koji su iz Crne Gore otišli najčešće zbog ekonomskih razloga.

U periodu od 1906. do 1912. godine poslali su 16 miliona perpera. Poređenja radi, državni budžet Kraljevine Crne Gore je 1911. godine iznosio blizu 4 miliona perpera.

��

članova i njihovih familija, tj. da usavršava i poboljšava njihov socijalni, intelektualni i ekonomski položaj“. 68

Društvo je formiralo tri fonda: za razvoj i održavanje društva, za potrebe i održavanje škole, i za dobrotvorne djelatnosti. Kako bi društvo zadržalo dominantno crnogorski karakter, članom 16 bilo je određeno da u Upravi društva uvijek bude najmanje 75 odsto članova crnogorske etničke pripadnosti, tj. crnogorskog porijekla. U slučaju da društvo prestane sa radom, na osnovu člana XXI, tri četvrtine imovine društva opredijelile bi se za humane svrhe u Crnoj Gori. U Detroitu je 1987. godine objavljena monografija ovog društva, u kojoj su navedene njegove dobrotvorne akcije. Društvo je prikupljalo priloge za izgradnju pruge Beograd-Bar i za podizanje Njegoševog mauzoleja na Lovćenu. Nakon zemljotresa koji je pogodio Crnu Goru 1979. godine, društvo je poslalo �0.000 dolara pomoći nastradalim.69 To je jedanko kupovnoj moći od 80.000 dolara iz 2008. godine. Direktor odsjeka za anesteziologiju bolnice „Good Samaritian“ iz Čikaga, dr Branko Dragišić, poslao je bolnicama u Podgorici, Cetinju, Baru i Nikšiću aparate za anasteziologiju, vrijedne 11.000 dolara. Društvo je Crnogorsko – primorskoj mitropoliji za crkve i manastire, oštećene u zemljotresu, poslalo pomoć od 1.446 dolara. Zanimljiva je donacija od 2.000 dolara iz 1982. godine koju je porodica Radulović iz Detroita posredstvom društva „Lovćen“, poslala Osnovnoj školi „Bogdan Kotlica“ u Boanu i područnom odjeljenju u Krnjoj Jeli (Opština Šavnik). Pismo, koje je pratilo ovu donaciju, objavljeno je u listu iseljenika Crne Gore „Susreti“. U pismu se kaže:

“ „U znak ljubavi i trajnog sjećanja na našu pokojnu majku Ikoniju (1898-1982), kćerku serdara Mijata Mijatovića, i našeg pokojnog oca Jovana Radulovića (1888-1954), poklanjamo 2.000 američkih dolara za biblioteku Osnovne škole „Bogdan Kotlica“ u Boanu i njenoj područnoj školi u Krnjoj Jeli.Voljeli su svoju rodnu Crnu Goru iz koje je, iz ekonomskih razloga, naš pokojni otac pošao 1913. a pokojna majka 1923. godine da zarađuju tvrdu koru hljeba u Sjedinjenim Američkim Državama. Svojoj djeci, rođenoj daleko od njihovog zavičaja, stalno su pričali o slavnoj prošlosti junačkog crnogorskog naroda, koji se vjekovima, svakodnevno s puškom u ruci, borio po vrletnim

68 Isto, str. �74.69 Isto, str. �87.

Nakon zemljotresa koji je pogodio Crnu Goru 1979. godine, društvo je poslalo 30.000 dolara pomoći nastradalim

U dobrotvornom radu se istaklo Američko-crnogorsko kulturno-prosvjetno društvo „Lovćen“, osnovano 1971. godine u američkoj državi Mičigen kao neprofitna, nepolitička, humana, patriotska i kulturna organizacija.


��

brdima i visokim planinama Crne Gore protiv porobljivača za slobodu, pravdu i istinu... I oni, ponosni na slavna viteštva crnogorskog naroda, od slobodarskog Njegoševog Lovćena do šumovitog Durmitora, i napajani viteštvom svojih slavnih predaka, borili su se u vama dalekoj Americi za pravdu, slobodu i istinu. I ne samo to, nego su vaspitavali svoju djecu da ne samo vole, već i da se bore protiv svake nepravde, ponosni na naše porijeklo iz Crne Gore. Taj zavjet ćemo čuvati s poštovanjem i nastojati da ga ispunimo. Ovaj skromni poklon od 2.000 američkih dolara dajemo biblioteci Osnovne škole „Bogdan Kotlica“ u Boanu i njenoj područnoj školi u Krnjoj Jeli, da istu popune knjigama iz kojih će se mladi naraštaji napajati prošlošću i sadašnjošću svog a i svih drugih naroda, da bi što više doprinijeli ostvarenju sve bolje budućnosti za naredne naraštaje. Naravno, ovim doprinosimo ispunjavanju duga prema zavjetu svojih roditelja“.70

Obračunska vrijednost dolara je 1982. godine iznosila 54, 4� dinara.71 Prosječna zarada u Crnoj Gori 1982. godine iznosila je 11.185 dinara, ili 205 američkih dolara.72 Društvo „Lovćen“ je u Detroitu organizovalo brojne kulturno-prosvjetne manifestacije, a svake godine je održavalo banket „Crnogorska večera“ i pokrenulo susrete crnogorskih iseljenika u SAD. Posebno je značajno to što je društvo 1979. godine dobrotvornom akcijom organizovalo dopunsku školu „Njegoš“. Školu su pomagale Matica iseljenika Crne Gore, Matica iseljenika Bosne i Hercegovine, kao i Opštine Cetinje i Herceg Novi.

Crnogorski iseljenici su pomagali Crnu Goru u teškom periodu nakon Drugog svjetskog rata. Crna Gora je 1945. godine bila u ruševinama. U najgorem stanju bila je Podgorica koja je tokom rata bombardovana preko 80 puta. Razaranja su pretrpjeli i drugi crnogorski gradovi, dok su industrija, poljoprivreda i infrastruktura bili uništeni u ogromnom procentu. Crna Gora je u ratu izgubila preko oko 10 odsto stanovništva, dok su indirektni demografski gubici bili znatno veći. Zbog toga je ovo bio jedan od perioda kada je Crna Gora trebala pomoć svake vrste. Među prvima su reagovali crnogorski iseljenici u Americi. Tim povodom je u iseljeničkom listu „Slobodna riječ“ objavljen tekst koji je pozivao Crnogorce u Americi da daju pomoć za putujuću kliniku. Istovremeno je objavljen spisak onih koji su izdvojili novac. Zbog jedinstvenog apela, ali i načina na koji je prikupljana pomoć, članak objavljujemo u cjelini:

70 Isto, str. �88-�89.7� Službeni list Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije,godina II, broj �0, Beograd, �982. str. �72 Zarade u Republici Crnoj Gori �96�-200�, Zavod za statistiku, Monstat, Bilten �, Podgorica, 2006, str. �4

U iseljeničkom listu „Slobodna riječ“ objavljen je tekst koji je pozivao Crnogorce u Americi da daju pomoć za putujuću kliniku. Istovremeno je objavljen spisak onih koji su izdvojili novac.

30

“ „Uzimajući u obzir velike žrtve koje je NR Crna Gora dala u borbi za vreme narodno-oslobodilačkog rata i potrebe obnove u posleratnom dobu i želje američkih Crnogoraca i Bokeza da doprinesu svoju pomoć u obnovi zemlje i lečenju ratnih rana, njujorški pododbor Američko-srpskog odbora za pomoć ratne siročadi u Jugoslaviji doneo je odluku da poradi među američkim Crnogorcima i Bokezima za sakupljanje fonda sa kojim će nabaviti putujuću kliniku za narod u Crnoj Gori i Boki. Ovaj pothvat je poduzet na temelju apela kojeg je glavni odobor Crvenog krsta za Crnu Goru poslao američkim Crnogorcima i Bokezima u kojemu na njih apelira da zajednički porade i da im pošalju putujuću kliniku koja im je od velike potrebe.

Njujorški pododbor u sporazumu sa Američko-srpskim odborom za pomoć ratne siročadi u Pitsburgu i Američkim Komitetom za Pomoć Jugoslaviji u Njujorku, poslao je apele i sabirne liste na američke Crnogorce i Bokeze koji su se dali na rad i do sada mnogo učinili u pravcu skupljanja za taj fond.

Pored mnogih crnogorskih i bokeških naselja u Americi koja aktivno rade na sakupljanju fonda do sada su nekoliko aktivista poslali svoje i svojih prijatelja priloge za kliniku, a drugi pišu da će za tu stvar brzo poslati svoje doprinose. Prilozi za kliniku su do sada dobiveni od sljedećih mjesta:

Njujork je priložio 1.500$ (1 američki dolar iz 1945. godine imao je kupovnu moć jednaku kupovnoj moći 10 dolara iz 2008. godine- D.P.); Cisholm (Minesota), iz kojeg nam je došao prvi ček od 207.75$ koje je sakupila sestra Maša Kapa; Denver (Kolorado), 100$ koje je sakupio Ilija Jovanović; Anakonda (Montana), 10$, koje je poslala Evgenija Pramenko; Dirborn (Mičigen) je poslao 325$ koje su sakupili Rako Masoničić, Jovan Đurić, Đoko Čejović, Jovan Radulović i Milo Marotić.

Imena prilagača i priložene svote na sabirnim listama, koje su do sada došle njujorškom pododboru su kako slede:

Prilozi za putujuću kliniku za Crnu Goru iz Cisholma, Minesota.

Anton Butorac priložio je 27$. Po 10$ priložili su: Milan Mitrović, Marko Kapa; po 5$ priložili: Milun Zeković, Mihailo Medenica, Joko Vučinić, Ilija Jovetić, Đ. Smoličić, Milan M. Kapa, Mihailo Banjević, Tomo Eraković, Kata Klisurić, Miloš Odović, Trajko Kuzmanov, Blažo Burić, Prijatelj Crne Gore, Đo Đurić, Nikola M. Kapa, Luka Kapa, Pero Kovačević; po 2$: Đuro Zečević, Rosanda Kapa, Anica Brajović, Nikola Vučković, Anton Maksnu, Đo Musić, Đan Talija i Đoko Đukić.

Po 1$: Savo Šoć, Veliša Stanković, Darinka Mrđen, Rade Lubić, Stane Bečanović, Đo Susić, Simo Orlić, Đulija Grahek, Mitar Bunjaević, Đuro Divljak, Spasoje Vujisić, Milan Smiljanić, Kosta Rapaić, Luka Bukvić, Jovan Kapa, Stanko Lukač, Đuro Orlić, Špiro Kapa, Đeri Kastra, Đo Bastjanić, Đan Debeljak, Đo Dašan, Martin Lukas, Aleksa Štimac, Gđa. Ali Stane, Đan Tatar, Đan Simonović, Ilija Davidović, Ksenija Cicmil, Milutin Zečević, Bob Klobukar, g. i gđa. Pejnić, Mara Zbačnik, Anđa Jovanović.

Po 50 centi priložili: Matija Skerić, Kastir Stiglić, Petar Levar, Đan Stiglić, Đorđe Pavelić, Petar Milanović,Priložili po 25 centi: Kata Smiljanić i Đo Pocrnić. Sve ove priloge u Minesoti sakupila je sestra Maša Kapa za koje joj je

naš odbor mnogo blagodaran.


31

Prilozi koje je sakupio Ilija Jovanović u Denveru, Kolorado:

Ilija Jovanović priložio 11$. Po 10$ su priložili: Milo Vujović i Spasoje Tapušković. Po 5$ su priložili: Kojo Momčilović, Nikola Bakarić, Đim Denezević, Milić Vujisić, Jovo Grbić, Vlado Vujnović, Ignjat Mijatović, Ilija Romić, Radojica Vujković, Špiro Krivokapić, Perko Suknović, Đorđe Svetinić i Đorđe Lokmer. Po 2$ su priložili: Đuro Uzelac, Marija Korać, Božo Dobras. Komitet je mnogo zahvalan bratu Jovanoviću za njegov patriotski rad.

Prilozi sakupljeni u Dirbornu (Mičigen) i Vindsoru (Kanada)

Margaret Radulović priložila 40$. Nikola Bačević 20$. Po 15$ su priložili: Stana Marković i Rako Masoničić. Po 10$ su priložili: Novak Anđelić, Jovo Popović, Đuro Drešić, Milo Mašanović, Dobar Crnogorac, Dušan Marotić, Milo Marotić, Ilija Šainović, Đuro Ćeklić, Ilija Ćeklić, Đoko M. Čupić, Jovan Radulović, Đoko Čejović i Zako Klikovac. Po 5$ su priložili: Marko Poček, Dušan Pejović, Mitar Vujović, Luka Popović, Andrija Mašanović, Nikola Lekić, Krsto Čupić, Đuro i Ljubica Birač, Jovan A. Đurić, Ilija Salatić, Jakov Brajović, Bogdan Radulović, Milo Vujačić, Đorđe Stanković, Dušan Kasom, Marko Ivanišević, Ika Milović prijatelj i Vido Đukanović. Naš komitet je mnogo zahvalan Raku Masoničiću, Jovanu Đuriću, Đoku Čejoviću i Milu Marotiću, koji su sakupljali novac i svima koji su dali priloge za kliniku.

Prilozi na listi iz Anakonde, Montana

Priložili su po 10$ Mihailo i Evgenija Pramenko, zašto smo im mnogo zahvalni.

Rad crnogoraca i bokeza u drugim mestima Amerike

Njujorški pododbor je primio pisma od Crnogoraca i Bokeza iz Los Anđelesa (Kalifornija), San Franciska (Kalifornija), Hazletona (Pensilvanija) i Vikles Berija (Pensilvanija) u kojima pišu da su se dali na rad i da će uskoro poslati svoje priloge. Pododbor apelira na svoje prijatelje u drugim mestima Amerike da pospeše rad i da što pre pošalju priloge tako da se što pre pošalje klinika u Crnu Goru za koju se oseća velika potreba.

Za Njujorški pododbor:Borslav Bogdanović,Svetozar Peić,Lazar Balić,Petar Vukčević

3�

235 East 11th Street, New York 3, N.Y.73

Američki komitet za pomoć Jugoslaviji je štampao poseban formular za prikupljanje pomoći za pokretnu kliniku u Crnoj Gori. Formular su potpisali Zlatko Baloković i Eleonora Ruzvelt, žena predsjednika Frenklina Ruzvelta, a na formularu je odštampan i kratak tekst gdje su navedeni razlozi za kupovinu pokretne klinke koju je trebalo poslati u Crnu Goru.

7� Državni arhiv Crne Gore (u daljem tekstu DACG), Sređivanje i obrada podataka, Novi period, Podgorica, Fond Petra Vukčevića, dokument broj �6.

Eleonora Ruzvelt


33

33

Andrija Zmajević

IV - Istaknuti filantropi

Karateristika klasične filantropije je individualizam. Klasičan filantrop je imućan pojedinac, koji ima svijest o opštem dobru i koji, kroz mecenstvo, dobrotvorne akcije i osnivanje zadužbina, dio svog imetka opredjeljuje za pomaganje ugroženima, ali i za stvaranje naučnih i umjetničkih djela, za razvoj kulture i privrede. U istoriji crnogorske filantropije izdvojilo se nekoliko takvih pojedinaca.

Mecena iz Perasta

Andrija Zmajević je rođen 16. juna 1624. godine u Perastu.74 Osnovnu školu je završio kod franjevaca u Perastu, a 1649. godine u Zavodu za širenje vjere u Rimu, upisao se na studije filozofije i teologije. Tu je stekao i doktorat iz ovih oblasti. Nakon toga se vratio u Perast i 1655. godine postao je opat benediktinskog manastira na ostrvu Sv. Đorđe kod Perasta. Papa Aleksandar VII ga je imenovao za budvanskog apostolskog vikara (namjesnika) i povjerenika Svete stolice, a papa Kliment X je 2�. februara 1671. godine Zmajevića postavio za barskog nadbiskupa. Pošto je Bar bio pod osmanskom vlašću, Zmajević se naselio u Paštrovićima. Ipak, tu nije dugo ostao, i vratio se u Perast , gdje je umro 1694. godine. Zmajević je 1684. godine učestvovao u oslobađanju Risna od Osmanlija. U Perastu je 1671. godine sagradio palatu zvanu „Biskupija“, a 1678. godine sagradio je crkvu Gospa od Rozarija. Zmajević je bio poznat kao jedan od najprosvećenijih ljudi svoga vremena.75 Bavio se teologijom, arheologijom, istorijom, poezijom i skupljanjem narodnih pjesama. Pisao je narodnim i latinskim jezikom, a koristio je latinicu i ćirilicu. Njegovo najpoznatije djelo je „Darxava sveta slavna i kreposna carkovnog lietopisa“ ili „Crkveni ljetopis“, koji predstavlja istoriju svijeta od stvaranja do njegovih dana. Djelo imo 900 strana. Zmajević je napisao „Pjesmu od pakla“, koja govori o pobjedi Peraštana nad osmanskom vosjkom, i poemu „Slovinska Dubrava“, o zemljotresu koji je razorio Dubrovnik 1667. godine.

Ipak, najveći doprinos biskupa Andirje Zmajevića u unapređivanju kulture bilo je pomaganje najplodnijeg baroknog slikara u istoriji Crne Gore, Tripa Kokolje (Perast, 28.

74 Istorijski leksikon Crne Gore, Podgorica, 2006, str. �2�6.7� Niko Luković, Zadužbina pomoraca, Godišnjak pomorskog muzeja u Kotoru, broj X, �962, str. 86.

Najveći doprinos biskupa Andrije Zmajevića u unapređivanju kulture bilo je pomaganje najplodnijeg baroknog slikara u istoriji Crne Gore, Tripa Kokolje

34

februar 1661. – Korčula, 18.oktobar 171�.).76 Tokom posljednje decenije života Andrije Zmajevića, od 1684. do 1694. godine, Kokolja je po narudžbini i uputstvima svog mecene i zaštitnika, oslikao unutrašnjost crkve Gospe od Škrpjela i palatu Andrije Zmajevića „Biskupiju“. U crkvi Gospa od Škrpjela Kokolja je na prostoru od 150 m², na 68 slika na platnu, sa pozlaćenim okvirima u obliku brodskih konopa, predstavio starozavjetne scene i život Bogorodice. U kapeli „Biskupije“ je naslikao veliku fresko-sliku sa likovima apostola Andrije i Sv. Katarine, a u dvorani palate naslikao je boga Kupidona sa strelicom. Zahvaljujući mecenstvu Andrije Zmajevića, Tripo Kokolja je izrazio svoj umjetnički talenat i stvorio djelo izuzetno važno u kulturnom nasljeđu Crne Gore.

Dobrotvor Spiridon Gopčević

Spiridon Gopčević je rođen 1807. godine u pomorskoj porodici.77 Njegov otac Krsto je bio poznati pomorac, koji je imao poslovne veze u Smirni i Trstu. Gopčevići su se iz „Stare“ Crne Gore doselili u Orahovac, a potom su prešli u Poda kod Herceg Novog. Spiridon je postao jedan od najuspješnijih pomoraca i trgovaca u Trstu. Po nekim ocjenama, nakon 1840. godine bio je „najveći trgovac u Trstu i najjači brodovlasnik u Austrijskoj Imperiji“.78 U svojoj trgovačkoj floti imao je 4 broda nosivosti preko 500 tona, 17 brodova nosivosti između �00 i 400 tona i 2 broda čija je nosivost bila ispod 200 tona. Vrijednost njegove imovine 1850. godine procijenjena je na 12.500.000 zlatnih forinti. Tada je Gopčević posjedovao 10% tršćanskog brodovlja duge plovidbe. U svojoj floti je imao i parobrode. Sa austrijskom vladom se dogovarao oko izgradnje nove luke u Trstu. Bio je član Društva tršćanskih privrednika, akcionar u izgradnji Južne željeznice i direktor „Kamere od osiguracije“. Krimski rat (185�-1856) doveo je do Gopčevićevog bankrota, jer zbog pomorske blokade ruskih crnomorskih luka nije mogao da preveze žito koje je ranije kupio u Rusiji. Nakon rata je vrijednost toga žita bila mnogo manja od prvobitnog uloga, pa je Gopčevićeva firma došla pod stečaj. Do 1861. godine svi njegovi brodovi su rasporodani kako bi se platili dugovi. Skrhan tim gubitkom, Gopčević je preminuo 1861. godine u Beču. Od čitave njegove imovine ostala je samo palata, koja je 1850. godine sagrađena na Velikom kanalu u neorenesansnom stilu.

76 Isto, str. 9�.77 Ignjatije Zloković, Spiridon Gopčević, Godišnjak pomorskog muzeja u Kotoru, broj XV,�967, str. �48.78 Isto, str. �� Citirano prema: Stjepan Vekarić, Bokeljski brodovlasnik Špiro Gopčević, Pomorstvo, Rijeka,

br.��/�9��, str. ��0-��.

Spiridon Gopčević

U svojoj trgovačkoj floti imao je 4 broda nosivosti preko 500 tona, 17 brodova nosivosti između 300 i 400 tona i 2 broda čija je nosivost bila ispod 200 tona.


35

Spiridon je pomagao Crnu Goru. Finansijski je pomagao mitropolita Petra II Petrovića Njegoša i omogućio mu da štampa prvo izdanje Gorskog vijenca 1847. godine.79 Iz Londona je 1849. godine poslao municiju za Crnu Goru, a u aprilu 1851. godine uputio je puščanu municiju, 1.600 topovskih metaka i salitre.80 Gopčević je bio prijatelj sa knjazom Danilom. Podržavao je njegovu ideju da se proglasi za knjaza, a Crna Gora za Knjaževinu. Tokom crnogorsko-turskog rata 1852-185�. godine, slao je pomoć Crnoj Gori, a tokom gladnih godina besplatno je dijelio žito narodu u Boki i Crnoj Gori.

Gospodar široke ruke

S obzirom na to da je Crna Gora krajem XIX i početkom XX vijeka bila siromašna, da je njeno stanovništvo živjelo u oskudici, i da je bilo svega nekoliko pojedinca koji su se mogli pohvaliti svojim bogatstvom, potreba za dobrotvornim društvima je bila velika. U takvoj situaciji knjaz Nikola se ponašao kao otac nacije i trudio se da pomogne. Knjaz je potrošio dosta novca kako bi udovoljio brojnim zahtjevima kojima su Crnogorci od njega tražili da im riješi, najčešće, ekonomske probleme. Knjaz je mnogima pomogao, a neki primjeri govore kako je to radio. On je znao da odjednom pomogne �� porodice zbog toga što su im usjevi stradali od grada, ili da pošalje pomoć za 107 ustaničkih porodica, koje su imale oko 600 članova.81 Knjaz je siromašnima poklanjao zemlju i kuće, koje su bile u državnom vlasništvu. Takođe, nakon što se dio muslimana, nakon 1878. godine, iselio iz Crne Gore, knjaz je kupovao neka njihova imanja, a onda ih je često poklanjao onima koji nijesu imali veliku imovinu. Izdvajao je novac i za opšte potrebe. Pomagao je izgradnju puteva i vjerskih objekata. Tako je priložio �00 fiorina za izgradnju crkve u Spužu, za popravku Zetskog doma opredijelio je prihod od drugog izdanja svog djela „Pjesnik i vila“, 1.000 fiorina, a za gradnju puta od Presjeke do Nikšića, 10.000 fiorina za gradnju puta od Danilovgrada do Nikšića. Vrijednost knjaževe donacije za gradnju puta od Danilovgrada do Nikšića bila je jednaka iznosu 10 godišnjih plata profesora gimnazije (vidi str. 19). Za gradnju Doma umobolnih priložio je 2.000 fiorina.82 Knjaz je djelovao i kao fondacija za stipendiranje đaka i studenata. Mnogima je pomogao da kupe knjige, ili da se školuju u inostranstvu.

79 Isto, str. �6�.80 Isto, str. ��9.8� Živko M. Andrijašević, Politička osnova vladarskog kulta knjaza Nikole krajem �9. i početkom 20. vijeka,

Istorijski zapisi, godina LXXV, broj �-2, Podgorica, 2002, str. 98.82 Isto, str. �09.

Knjaz Nikola

Nakon uvođenja ustavnosti u Crnoj Gori, knjaz Nikola je iz budžeta primao godišnju nadoknadu, koja se zvala civil-lista. Ona je za 1907. godinu iznosila 189.586 kruna (1 kruna-1 perper). Samo u prva tri mjeseca te godine, knjaz je oko 10.000 kruna, ili 5% novca sa civil-liste, potrošio na pomoć Crnogorcima, i to na preko 300 ljudi.

3�

Samo tokom 189�. godine knjaz Nikola je za gradnju crkava dao: 2.400 fiorina za crkvu Sv. Jovana Krstitelja u Bajicama, 1.200 fiorina za crkvu Sv. Petra Cetinjskog kod Spuža, 1.200 fiorina za crkvu u Poljima kod Kolašina, 600 fiorina za crkvu u Kučima, 200 fiorina za crkvu u Šekularu i 2.000 fiorina za ikonostas crkve u Ljubotinju.8� Za crkvu u Piperskom selu Mrke priložio je 200 fiorina,84 dok je u potpunosti finansirao gradnju crkve Sv. Trojice u Majstorima, u spomen porodice Kustudić.85 U Rovcima je sa 100 fiorina pomogao izgradnju crkve Sv. Nikole.86 Povodom 400 godišnjice od osnivanja Obodske štamparije knjaz je biblioteci Zetskog doma dao 1.000 forinti i veliki broj knjiga.87 Dijelio je pomoć starima i bolesnima, i pomagao ljudima raznih obrazovnih i socijalnih profila. Davao je priloge za čitaonice i biblioteke. Kada bi umro neki ugledniji Crnogorac knjaz bi mu o svom trošku sagradio grobnicu. U svom humanitranom radu, knjaz nije dijelio ljude po vjerskoj i nacionalnoj pripadnosti.

Nakon uvođenja ustavnosti u Crnoj Gori, knjaz Nikola je iz budžeta primao godišnju nadoknadu, koja se zvala civil-lista. Ona je za 1907. godinu iznosila 189.586 kruna

Primjeri filantropije u Crnoj Gori - Naslovna - :: fAKTPrimjeri filantropije u Crnoj Gori do kraja...

Documents

Transcript of Primjeri filantropije u Crnoj Gori - Naslovna - :: fAKTPrimjeri filantropije u Crnoj Gori do kraja...