��

bank

arst

vo 7

- �

����

prilozi saradnika

Za razliku od konvencionalnih bankarskih sistema čiji je fokus primarno na ekonomsko-finansijskim aspektima transakcija, islamski modeli poslovanja stavljaju podjednak akcenat i na etičku, moralnu, socijalnu i religijsku dimenziju transakcija, kao način postizanja širih benefita za društvo u celini, odnosno, eksplicitnije rečeno, kao način poštovanja islamske radne etike, postizanja poželjne distribucije bogatstva, ekonomske i društvene pravde, kao i širenja islamske solidarnosti.

Bojan Antić*

MODEL ISLAMSKOG BANKARSTVA: SPECIFIKUMI I RAZVOJNA OGRANIČENOST

* Orka-Hemija d.o.o. Beograd

��

bank

arst

vo 7

- �

����

Model islamskog b a n k a r s t v a predstavlja poslovni

model čija je ekspanzija inicirana u periodu nakon II Svetskog rata, a ubrzana od 70-tih godina 20. veka u jeku uzdizanja pan-islamskog pokreta koji je stremio oživljavanju nekadašnje slave i ponosa islamskog sveta, te je razvoj ovog poslovnog modela samo jedna od mnogobrojnih pojavnih manifestacija napora ka okončanju tradicionalne hegemonije zapadne ekonomske i društvene misli nad islamskim društvima, kao rudimentu kolonijalne prošlosti. Poletne ambicije islamskog sveta uživale su čvrst i realističan oslonac u petrodolarskim prilivima, koji su menjali životni stil i navike islamskog sveta, omogućujući etabliranje bankarskih institucija skrojenih “po meri” islamskih uverenja i finansijski ga emancipujući od konvencionalnog bankarstva, što se pokazalo naročito korisnim nakon terorističkih napada od 11. septembra 2001. godine, omogućujući islamskim investitorima da čuvaju finansijsku suficit u “svojim” bankama, time smanjujući verovatnoću blokade finansijskih sredstava kao vrlo verovatne mere u slučaju ponovnog terorističkog napada.

Model islamskog bankarstva započinje da poprima svoje, do dan-danas inherentne specifičnosti apsolutnom preformulacijom principa bankarstva utemeljenog na kamatnom interesu u princip bankarskog poslovanja oslobođenog kamatnog interesa, kao opšteg nukleusa islamskih finansijskih sistema. Ta ideja je svoje prvo praktično otelotvorenje doživela kroz etabliranje i poslovanje jedne ruralne banke u Egiptu 1963. godine kao i jedne kooperativne banke u Pakistanu 1965. godine. Taj istorijski momenat se smatra oficijelnim početkom ekspanzije modela islamskog bankarstva, i to ne ekskluzivno u zemljama u kojima je islam zvanična religija, već i u drugim zemljama u kojima islamska

zajednica predstavlja nezanemarljivu religijsku manjinu (SAD, Danska, Južna Afrika, Japan, Velika Britanija). Paralelno sa tim, zemlje poput Indije, Kirgizije i Sirije razmatraju, ili su recentno odobrile dozvole etabliranju islamskih banaka, dok pojedine odredbe ustava Pakistana i Irana eksplicitno uvode i definišu obavezu kompatibilnosti lokalnih bankarskih sistema sa islamskim religioznim zakonom. U zemljama poput Egipta, Indonezije, Malezije i Sudana, islamsko bankarstvo egzistira paralelno sa konvencionalnim bankarstvom, dok se Bahrein uspešno međunarodno pozicionirao kao ključni offshore centar islamskog bankarstva na Srednjem Istoku, ugošćujući, prema navodima Garas-a (2007) čak 37 islamskih banaka uprkos veličini ove zemlje.1 O ekspanzivnosti ovog poslovnog modela, kao najrazvijenijeg segmenta islamskih finansijskih sistema, svedoče i činjenice da raste po stopi od 10-15% per annum, uz očekivanje stabilnosti uočenog trenda u predstojećem periodu, kako što je bio slučaj u protekloj dekadi, kako je uočio Sole (2007), kao i da više od 300 islamskih banaka upravlja kapitalom od aproksimativno 200 milijardi američkih dolara, kao i da preko 1/4 zemalja članica Međunarodnog monetarnog fonda (MMF)2, tačnije 51 zemlja, implementira i neguje ovaj poslovni model, manje ili više intenzivno.

Islamsko bankarstvo se može smatrati

1 Bahrein se rasprostire na 33 ostrva i naseljava ga populacija od cca. 708.000 stanovnika, prema podacima iz 2007. godine.2 MMF ima 185 zemalja članica.

Bahrein

��

bank

arst

vo 7

- �

����

fenomenom upravo iz razloga njegove utemeljenosti i posledične poslovne determinisanosti religijskim islamskim zakonom (Šerijatski zakon), što je njegova specifičnost u pandemskom kontekstu i osnovni potporni stub, ali i usled uspešne ekspanzije i iznenađujuće rapidne prihvaćenosti širom sveta, naročito među islamskom zajednicom, koja se, na osnovu radikalnijih ili liberalnijih religijskih pogleda, poslovično pridržava ovog poslovnog modela. Za razliku od konvencionalnih bankarskih sistema čiji je fokus primarno na ekonomsko-finansijskim aspektima transakcija, islamski modeli poslovanja stavljaju podjednak akcenat i na etičku, moralnu, socijalnu i religijsku dimenziju transakcija, kao način postizanja širih benefita za društvo u celini, odnosno, eksplicitnije rečeno, kao način poštovanja islamske radne etike, postizanja poželjne distribucije bogatstva, ekonomske i društvene pravde, kao i širenja islamske solidarnosti. Time se kristalizuje često isticano opšte mesto u islamskom diskursu koje podrazumeva, filozofskom retorikom iskazano, promovisanje dobra i proskribovanje zla u manihejskom smislu.

Iz tih razloga, bliže upoznavanje sa tematikom koju implicira model islamskog bankarstva ključni je predmet interesovanja ovog rada, a materija koja osvetljava ključne dimenzije ovog modela grupisana je u nekoliko celina: istorijski aspekt islamskog bankarstva, principe na kojima se temelji, organizacija i operacije islamskog bankarstva. Tako strukturiranim radnim celinama nastojimo se upoznati sa ovim modelom, a čiji će pregled poslužiti testiranju i eventualnom dokazivanju subjektivne autorske tvrdnje o postojanju značajnih specifičnosti islamskog bankarskog modela (u odnosu na model konvencionalnog bankarstva), ali i razvojne ograničenosti posmatrano kroz prizmu buduće ekspanzije.

Istorijski pregled razvoja islamskog bankarstva

U pionire praktičnog razvoja islamskog bankarstva ubrajaju se dve bankarske

institucije: Mit Ghamr Village Bank iz Egipta i Muslim Pilgrims Savings Corporation iz Malezije. Ove dve institucije su postavile temelje daljoj ekspanziji ovog poslovnog modela i usled toga su vredne istraživačkog pomena. Istovremeno, pažnju usmeravao i ka dvema međunarodnim grupama koje čine jezgro aktivnosti islamskog bankarstva, a to su: Dar al-Mal al-Islami Group i Al-Baraka Group.

Od samog osnivanja, Mit Ghamr Village Bank je zamišljena, a potom i razvijana kao rafinirana mešavina dva konceptualna principa: principa organizacije štednih banaka po ugledu na nemački modelski pristup i principa ruralne prisutnosti, istovremeno prožeta islamskim tradicionalnim vrednostima. Naime, nepoverenje islamske ruralne i religijskim normama okrenute populacije prema bankarstvu konvencionalnog tipa, izrodilo je potrebu etabliranja finansijskih institucija koje bi premostile postojeći jaz. Potreba za tim je naročito dolazila do izražaja uočavanjem činjenice da je ruralno stanovništvo gajilo ukorenjenu naviku da značajan deo svojih prihoda štedi, mada je tako ušteđen kapital bio izvan oficijelnih finansijskih kanala i time neproduktivne prirode. Da bi se isti transferisao u produktivne kanale, poverenje javnosti prema finansijskim institucijama se počelo temeljiti na institucionalnom respektu religijskih normi. Uspevši da na tim fundamentima pridobije poverenje široke populacije, ova banka je počela da nudi tri tipa računa: štedne, investicione i tzv. Zakah račune.3 Ovim vrstama računa, banka je ostvarila impresivan rast depozitne baze između 1963. i 1966. godine, uspevši da ostvari jedan od inicijalnih ciljeva: da pridobije i očuva poverenje široke javnosti i transformiše neproduktivne u produktivne kapitalne viškove. Tako prikupljana finansijska sredstva su potom, preko zajmova, odobravana sektoru malih preduzeća, odnosno, usmeravana ka investicijama u delatnosti trgovine i industrije, što su predstavljale tradicionalne transakcije ove banke na strani bilansne aktive.

Muslim Pilgrims Savings Corporation je nastala kao plod inicijative Vlade Malezije 1963. godine, i to kao nebankarska institucija koja je ciljala ka

3 Zakah predstavlja vrstu poreskog nameta na štednju čije je plaćanje religijska dužnost.

��

bank

arst

vo 7

- �

����

implementaciji beskamatnog mehanizma štednje kako bi se finansijski resursi očuvali za potrebe hodočašća u Meki. Nakon prvobitnog uspeha sa ovom idejom, usledila je transformacija ove institucije u Pilgrims Management and Fund Board (odnosno, poznatije kao Tabung Hajj), uz proširenje osnovne orijentacije ka dovođenju islamske populacije u položaj da, preko štednje, participira u investicijama u industriji, trgovini, sektoru nekretnina, i to sve ne udaljavajući se od islamskih religioznih principa. Zahvaljujući takvom, vreme je pokazalo ispravnom, konceptualnom opredeljenju, ova banka je postepeno prerastala u organizaciju sve obimnijih razmera, iako još uvek nije, kako ističu Dar i Presley (2003), dostigla svoj potpuni potencijal rasta i razvoja.

Kada je reč o Dar al-Mal al-Islami Group, istaknimo da je ova grupacija, počev od njenog osnivanja 1981. godine na Bahamima preko ulaganja osnivačkog kapitala vrednosti 1 milijarde američkih dolara, igrala ključnu ulogu u razvoju islamskog bankarstva na međunarodnom nivou. Svoje investicije je usmeravala prevashodno u investicione kompanije, osiguravajuće kuće, banke i ostale delatnosti islamske provenijencije. Takođe, osnivala je banke i druge finansijske institucije ne isključivo u islamskom svetu, već i u hrišćanskim zemljama. Prema konsolidovanim finansijskim izveštajima za 2006. godinu, bilansna aktiva grupacije je iznosila 813 miliona američkih dolara, a kapital 363 miliona američkih dolara, dok je dobit nakon oporezivanja iznosila 68 miliona američkih dolara.

Za razliku od prethodno istaknutog, Al-Baraka Group, koja vuče svoje korene od male kompanije iz Rijada, glavnog grada Saudijske Arabije, započela je svoje operacije sa skromnih 300.000 saudijskih rijala4. Postepenom ekspanzijom aktivnosti, a naročito od osnivanja

ogranka za investicije i razvoj u Džedi 1982. godine, grupa prerasta u globalnog igrača, pozicionirajući se u ravan sa koje je došla u položaj da finansira ekspanziju islamskog poslovanja na potpunijoj osnovi. Osnovne delatnosti ka kojim se usmerila su investiranje u poljoprivredu, trgovinu, industriju, transport i zdravstveni sektor. Takođe, značajne sume novca je usmerila ka podsticanju istraživanja i razvoja u oblasti ne samo islamskog bankarstva, već islamskih finansija u celini. Prema finansijskim izveštajima za 2006. godinu, Al-Baraka Islamic Bank, kao element grupacije, posedovala je aktivu vrednosti 560 miliona američkih dolara i akcijski kapital vrednosti 56 miliona američkih dolara, što je svrstava u red solidnih i rastućih bankarskih institucija, naročito posmatrano u kontekstu poređenja sa skromnim osnivačkim kapitalom.

Pored prethodno navedenih, razvoj islamskog bankarstva su potpomogle i druge institucije. Napomenimo osnivanje Islamic Development Bank 1974. godine u Džedi, kao banke članica Organizacije islamske konferencije, osnivanje Dubai Islamic Bank 1975. godine, Faisal Islamic Bank of Sudan 1977. godine, Faisal Islamic Egyptian Bank i Islamic Bank of Jordan 1978. godine, kao i Islamic Bank of Bahrain 1979. godine. Sve ove bankarske institucije pružile su neprocenjiv podstrek širenju i prihvatanju islamskog bankarstva u svetu, istovremeno

4 1 saudijski rijal = 0.2670 američkih dolara, na dan 07.10.2007. godine

Rijad

��

bank

arst

vo 7

- �

����

doprinoseći sve jednostavnijem usvajanju prakse “islamizacije” bankarskih sistema, naročito u Maleziji, Indoneziji, Pakistan, Iranu i Sudanu.

U kontekstu istorijskog razvojnog procesa islamskog bankarstva i njegovih najrecentnijih dostignuća, istaknimo dominaciju dva kanala kroz koje je moguće servisirati tržišne potrebe: specijalizovane islamske banke i islamske “prozore”. Specijalizovane islamske banke su komercijalne i investicione banke, zasnovane isključivo na islamskim religioznim principima, i koje posluju isključivo sa islamskim instrumentima, dok su tzv. islamski “prozori” specifični proizvodi koje nude konvencionalne banke koje teže servisiranju potreba islamske zajednice koja želi da se angažuje u aktivnostima zasnovanim na islamskom bankarstvu.

Kako je to primetio Iqbal (1997), specijalizovane islamske banke su se tradicionalno pozicionirale ka privlačenju depozita islamske zajednice, mada je ovim bankama nedostajao tehnički kapacitet efikasnog investiranja. Taj jaz je premošćavan uslugama konvencionalnog bankarstva, koje je veoma uspešno upošljavalo finansijske resurse respektujući islamske religiozne principe, iako je ovakva logika poslovanja frekventno podrazumevala razvodnjavanje prinosa usled upošljavanja dodatnog finansijskog intermedijara kao opterećujuće karike. Ipak, danas ovaj trend slabi, te islamske banke postaju sve profitabilnije, pre svega, zahvaljujući međunarodnoj finansijskoj integraciji koja otvara nove poslovne horizonte i rađa inovativne i samostalne načine oplodnje finansijskih resursa.

Ključni principi funkcionisanja islamskog bankarstva

Pored nužnosti postizanja poslovne kompatibilnosti sa široko zastupljenim religioznim principima u islamskom

svetu5, odnosno, savetima tj. upozorenjima sledstvujućim iz Kurana, a koji se odnose na kamatu6 (riba), ugovornu neizvesnost i kocku (gharar i maisir), kao i na zabranu delatnosti relacioniranih sa proizvodima od svinjskog mesa, pornografijom i alkoholnim napicima (haram), islamsko bankarstvo mora strogo obratiti pažnju na sledeća četiri pitanja: generalnu podudarnost poslovanja sa islamskim religioznim zakonom koji izvire iz Kurana (Shariah), segregaciju islamskih od konvencionalnih novčanih fondova, računovodstvene standarde i kampanje podizanja svesti o islamskom bankarstvu. Institucionalno razumevanje i uvažavanje prethodnih pitanja rigidna je i nužna pretpostavka opstanka i postizanja poslovnog uspeha, kao i pitanje primarne signifikantnosti u delatnosti islamskog bankarstva.

Podudarnost islamskog bankarstva sa kompleksnim islamskim religioznim zakonom predstavlja obavezu na čiju signifikantnost neposredno upućuje činjenica da mnoge islamske banke, radi njegove ispravne interpretacije, traže pomoć u stručnim kadrovima iz te oblasti zaposlenim pri univerzitetima, koji istovremeno participiraju u telima osnovanim pri bankama s ciljem kontinuiranog i nedvosmislenog tumačenja religioznih normi. Ipak, kako je u pojedinim zemljama mali broj akademskih lica stručan iz ove oblasti, učestala je i raširena praksa da islamske banke upošljavaju isti kadar, što doprinosi promociji konzistentnosti interpretacije i jedinstvenosti islamskih finansijskih usluga među bankarskim institucijama.

Stoga, banka koja je motivisana ka poslovanju po islamskom modelu ima prioritetnu obavezu da uspostavi telo koje će kao osnovni zadatak imati tumačenje slova religioznog zakona, odnosno, u banalnijem obliku, definiše funkciju savetnika koji će obavljati isti posao. Ovim se stvara osnova za oblikovanje i

5 Nedostatak potpune uniformnosti i doslednosti u primeni principa funkcionisanja islamskog bankarstva u nacionalnom kontekstu uzrok je teškoćama pri verodostojnom i nedvosmislenom razumevanju islamskog bankarskog modela. Drugim rečima, prisutne su brojne varijante islamske bankarske poslovne prakse.

6 Proučavanje kamate je oduvek predstavljalo kamen spoticanja za studente etike, islamske ili neislamske verske provenijencije. Tako, hrišćanska tradicija oličena u umnom opusu Aristotela, Platona i, kasnije, rimskih zakonodavaca neguje odnos animoziteta prema kamati. Sličan odnos prema kamati negovala je i hinduistička tradicija.

��

bank

arst

vo 7

- �

����

ekspanziju budućih operacija i minimizuje tzv. šerijatski rizik - rizik da ugovorne odredbe ne budu u skladu sa islamskom jurisprudencijom i time nevalidne prema islamskom religioznom zakonu.

Segregacija novčanih fondova predstavlja važan princip kojim se nastoji očuvati moralna čistota transakcija islamskog bankarstva. Implementacijom tog principa izbegava se mešanje novčanih fondova namenjenih investicijama u skladu sa šerijatskim zakonom sa novčanim fondovima koji se usmeravaju ka neislamskim investicijama i istovremeno eliminiše mogućnost kolizije sa religioznim normama koje osuđuju delatnosti koje smo već spomenuli (riba, gharar, haram).

U prethodnom smislu, konvencionalne banke, koje imaju želju da prošire uslužni portfelj i ponude usluge tipične za islamsko bankarstvo, moraju eksplicitno javno isticati i garantovati razdvojenost islamskih od neislamskih ulaganja. U operativnom smislu, to implicira etabliranje različitih kapitalnih fondova, transakcijskih računa, kao i sistema izveštavanja za svaki tip aktivnosti.

Razvoj modela islamskog bankarstva (kao i islamskih finansija, uopšte) nije bio, u svojim inicijalnim fazama, simultano propraćen oblikovanjem skupa međunarodno prihvaćenih računovodstvenih standarda. Usled toga, islamske banke su morale pribeći stvaranju računovodstvenih rešenja, koja su, usled individualizovanih i razjedinjenih napora islamskih banaka, otežavali komparaciju i veoma često odavali impresiju nedostatka institucionalne transparentnosti.

Sa daljom ekspanzijom islamske bankarske (i finansijske) delatnosti, potreba za unifikacijom diferenciranih računovodstvenih standarda postajala je sve neodložnija. Radi prevazilaženja očiglednog jaza, 1990. godine se osniva AAOIFI7, sa osnovnim ciljem pružanja podrške procesu implementacije unifikovanih

računovodstvenih standarda pri svim islamskim finansijskim institucijama širom sveta Takvim insistiranjem na međunarodnoj računovodstvenoj konzistentnosti se, ne samo simplificira zadatak nadzora nad finansijskim institucijama, već se i promoviše viši stepen razumevanja islamskih transakcija među islamskom i neislamskom populacijom širom sveta. Štaviše, time se istovremeno i favorizuje integracija islamskih institucija u međunarodnu finansijsku zajednicu.

Poslednji princip koji tangira funkcionisanje islamskog bankarstva odnosi se na razvoj i podizanje svesti široke javnosti, odnosno depozitara i investitora o njegovim šansama i rizicima, stepenu transparentnosti i regulisanosti. Sa napretkom na ovom terenu moguće je očekivati bržu i uspešniju integraciju islamskog bankarstva sa konvencionalnim bankarstvom i rastuću prihvatljivost od strane postojećih i potencijalnih klijenata. Doprinos podizanju svesti mogu dati kako regulatorni organi, i to u smislu saopštenja javnosti o prirodi usluga koji su predmet supervizije, tako i islamske banke, i to u smislu publikovanja i distribucije informacionih prospekta na temu prirode finansijskih usluga koje plasiraju tržištu, podjednako koliko i mediji okrenuti islamskom kulturnom području i promociji i širenju islamskih vrednosti.

Kairo

7 Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions

��

bank

arst

vo 7

- �

����

Organizacija islamskih banaka

Organizaciona struktura islamskih banaka veoma sliči njihovim konvencionalnim kontrapartima. Pak, postojanje određenih razlika u pojedinim organizacionim aspektima razlog je osvrtu koji činimo, kako bi kristalizovali iste i profilisali i ovu dimenziju islamskog bankarstva.

Naime, slično kao i u konvencionalnom bankarstvu, na vrhu organizacione i upravljačke piramide nalazi se Odbor komesara, čija je strateška funkcionalnost ograničena postojanjem Odbora za superviziju, koji nadzire usklađenost poslovanja sa šerijatskim načelima i ima formalno pravo polaganja veta na bilo koju odluku pređašnjeg tela kojom bi se potencijalno kršio islamski religiozni zakon. Ovo telo je sastavljeno od eminentnih akademskih stručnjaka iz teološkog polja koji su, uprkos nepremostivoj i konfuznoj činjenici da su proceduralno imenovani od strane Odbora komesara, nezavisni u delovanju, kako je do sada demonstrirala praksa.

Kada je u pitanju operativni aspekt organizacije, tekuće odlučivanje je u rukama Odbora direktora, na čijem se čelu nalazi predsednik, koji je neposredno odgovoran Odboru komesara, Odboru za superviziju kao i Odboru za reviziju. Područje odgovornosti poslednjeg navedenog tela je praćenje i revizija finansijskog poslovanja organizacije, koju realizuje tim revizora, od kojih je najmanje jedan član Odbora komesara i imenovan od strane istog, čime se postiže snažna veza Odbora komesara i Odbora za reviziju, nužna kako bi finansijski aspekt, kao srce organizacije, bio pod strateškim nadzorom, odnosno, kako bi se minimizovala mogućnost donošenja, odnosno, eventualna supremacija, (loših) finansijskih odluka nezavisno od uticaja strateškog nivoa. Svaki od direktora - članova Odbora direktora ima jasne nadležnosti, kao i u konvencionalnom tipu bankarskih organizacija i to na području operacija podrške (informacione tehnologije, ljudski resursi i dr.), sektora malih, srednjih i velikih preduzeća kao i investicionog bankarstva.

Operacije islamskih banaka

Islamsko bankarstvo je uređeno na idejnom temelju raspodele dobitka i gubitka na relaciji banka - depozitar, odnosno, banka - zajmotražilac, tj. na ideji dva ključna drevna koncepta: Mudaraba i Musharaka.

Mudaraba je ugovorni sporazum između najmanje dve stranke u okviru koga jedna ugovorna strana nastupa sa pozicije finansijera druge (drugih) strane - preduzetnika, pri čemu se dobit raspodeljuje u skladu sa prethodno dogovorenom srazmerom, dok gubitke snosi finansijer konkretnog projekta.

Musharaka je ugovorni sporazum u okviru koga dve ili više stranaka, koje žele da realizuju poduhvat zajedničkog ulaganja, udružuju finansijske resurse, na osnovu čega vuku prava na raspodelu dobiti prema sporazumnoj proporciji, dok eventualni gubitak dele i pokrivaju shodno učešću u ukupno investiranom kapitalu.

Dakle, islamske banke, na osnovu prethodno definisanih aranžmana, prikupljaju depozite i odobravaju pozajmice na bazi principa raspodele dobiti i gubitka. Neto profit koji ostvaruju poslovnom aktivnošću moguće je obračunati kao diferencijal, prilagođen za nastale transakcijske troškove, profita od odobrenih zajmova i profita raspodeljenog vlasnicima depozita.

Pored Mudaraba i Musharaka aranžmana, kao najzastupljenijih oblika investicione saradnje, islamske banke se oslanjaju i na druge, manje zastupljene, oblike saradnje, i to: aranžmane prodajnog karaktera (npr. otkupni aranžmani), aranžmane rentnog tipa (npr. lizing, deljenje rente), kao i na servisne aranžmane (npr. kreditne kartice, kastodi usluge)8.

Ipak, kako to najčešće biva, razlike između teorije i prakse egzistiraju, te praktičan aspekt islamskog bankarstva vrlo često nije pretpostavljen proklamovanom principu raspodele dobitka i gubitka. Dar i Presley (2003) nabrajaju nekoliko ključnih pojavnih formi praktičnog i teorijskog razmimoilaženja.

Prvo, ugovori zasnovani na principu

8 Ovaj poslednji tip aranžmana ne može se kategorizovati kao čista delatnost finansiranja, već delatnost obezbeđivanja dopunskih usluga.

��

bank

arst

vo 7

- �

����

raspodele dobitka i gubitka inheriraju ka nestabilnosti i ranjivosti kao posledicama agencijskog problema izazvanog svesnom inklinacijom preduzetnika ka potcenjivanju veličine ostvarene dobiti vis-à-vis finansijera. Takvo potencijalno ponašanje eksplicira se subjektivnom procenom marginalne kontribucije preduzetnika ostvarenju dobiti, koja je tačka razdvajanja i posledičnog kraha takve vrste poslovnih aranžmana.

Drugo, ugovori fundirani na principu raspodele dobiti i gubitka podrazumevaju kvalitetno i dosledno pravno etabliranje principa zaštite imovinskih prava. Islamske zemlje se, pak, ne određuju u potpunosti kao predvodnice primene prethodne pretpostavke, te posledično umanjuju atraktivnost i brojnost ovakvih ugovora.

Treće, islamske banke su, pod pritiskom okrutne konkurencije konvencionalnog porekla, prinuđene da razvijaju manje rizične mehanizme finansiranja u poređenju sa principom raspodele dobiti gubitka, što je tržišni potisak ka marginalizaciji islamske tradicije oličene u ovom principu.

Četvrto, oslanjanje na princip raspodele dobiti i gubitka nije u praksi izvodljivo prilikom finansiranja projekata kratkoročne prirode, usled imanentne rizičnosti koju ovaj princip nosi sa sobom.

Peto, ograničena uloga akcionara (investitora) u procesu upravljanja i odlučivanja o realizaciji projekata implikuje egzistenciju “uspavanih partnerstava”, iz čega prosleđuje kooperativna inertnost i odsustvo dijalektike između investitora i preduzetnika, kao premise dolaska do kvalitetnog i utrživog proizvoda (i/ili usluge).

Šesto, nefer poreski tretman se uzima kao još jedna prepreka na koju se često nailazi u oslanjanju na princip raspodele dobiti i gubitka. Dok je dobit podložna poreskom tretmanu, kamata uživa troškovni tretman. Time se uvodi princip diskriminacije i poreska evazija, koji umanjuju, još jednom, atraktivnost ovog načina poslovanja.

Konačno, sekundarna tržišta na kojima bi se odvijao trgovinski proces instrumentima koji se oslanjaju na princip raspodele dobiti i gubitka ne postoje, te je razumljiv konsekventni neuspeh u mobilizaciji finansijskih resursa ovim putem.

Zaključak

Uprkos činjenici da model islamskog bankarstva reprezentuje relativno mladu i intrigantnu pojavu, štaviše ekonomski fenomen, naročito u neislamskim zemljama, njegova sveprisutnost, aktuelizovana u recentnom periodu, nesumnjivo ukazuje na osnažujući i konstantan trend ekspanzije, kako u geografskom tako i u razvojno - konceptualnom smislu. Tako snažna višedimenzionalna ekspanzivnost, uprkos očiglednim modelskim specifičnostima, pozicionira islamski bankarski model u centar pažnje konvencionalnih konkurenata, usmeravajući ih na tržišna prestrojavanja i prilagođavanja novonastalim tržišnim okolnostima, kako bi se pridobila i/ili očuvala lojalnost onih segmenata populacije koji se (sve intenzivnije) oslanjaju na islamske religiozne vrednosti i na njima zasnovane bankarske usluge. To je karakteristično, naravno, za islamske zemlje, ali i sve izraženije na slučaju tradicionalno neislamskih zemalja, ako imamo u vidu isprepletane tendencije visokih stopa rasta islamske populacije i sve izrazitije migracije koje rađaju plurikulturalna društava. Takav smer događaja ukazuje na rastuću neizvesnost (pojedinih) bankarskih

Dubai

��

bank

arst

vo 7

- �

����

tržišta, kao posledice svežeg i inovativnog talasa konkurentskih pritisaka. Kao upotpunjujući argument prethodnom iskazu, napominjemo da su globalni bankarski golijati, poput Citibank, ABN Amro, HSBC, BNP Paribas i Bank of America, veoma svesni uočene tendencije, što se reperkutovalo na pojačane napore da preko islamskih bankarskih “prozora” zadovolje rastuće potrebe islamske populacije.

Ipak, i pored relativne čvrstine i samopouzdanosti uočenog trenda dinamizacije razvoja modela islamskog bankarstva, subjektivna spoznajna ograničenost nam ne dozvoljava da ishitreno pružimo definitivnu ocenu razvojnih perspektiva i konačnih dometa ovog bankarskog modela. Razlog više tome naziremo u doslednoj privrženosti islamskim religioznim principima, što redukuje manevarski prostor i delatnu slobodu za ekspanziju poslovnog portfolija, kao pretpostavku generisanja novih izvora prihoda, te u tome vidimo osnovnu barijeru koja ima potencijal budućeg inhibiranja razvoja islamskog bankarstva, i to ne isključivo u islamizovanim bankarskim sistemima, već i u mešovitim i bankarskim sistemima pod dominacijom konvencionalnog bankarskog modela. Konkretnije, pitanje koje izbija u prvi plan jeste da li je rigidna privrženost islamskim religioznim principima kompatibilna sa postizanjem većeg učešća u tržišnom kolaču,

kao pretpostavkom ekspanzije poslovanja? Subjektivan ugao posmatranja temelji se na odričnom odgovoru na prethodno pitanje, istovremeno predlažući, u svojstvu leka za prethodni problem, liberalnije tumačenje islamskih religioznih principa, koje nikako ne poistovećujemo sa njihovim napuštanjem, derogacijom ili nipodaštavanjem, već isključivo smatramo objektiviziranim i u sadašnjem (konkurentskom) trenutku solomonskim rešenjem klackalice na čijem se jednom polu nalazi nužnost i želja za poštovanjem islamskih religioznih principa, a na drugom polu potreba za poslovnom i profitnom ekspanzijom.

Prethodno istaknuti razvojni problem sa kojim se suočava islamsko bankarstvo apsolutno ne označava njegovu besperspektivnost ili, pak, inferiornost u odnosu prema konvencionalnom bankarstvu, kao što ni ponuđeno rešenje ne implicira inherirajuću konačnost i potpunost, već isključivo opominju i nagoveštavaju potencijalno problemsko područje, kome bi trebalo posvetiti punu istraživačku pažnju radi unapređenja ovog bankarskog modela, dalje internacionalizacije i očuvanja poželjnog konkurentskog diverziteta kao izvora inovativnosti i rastućih benefita za klijente. In summa, otvoreno pitanje još uvek stoji pred nama, a odgovor na uočeni izazov sigurno će morati da poseduje kompromisni i etos legitiman među islamskom populacijom.

Literatura

1. Al Baraka Islamic Bank. Annual Report 2006. h�p://www.barakaonline.com

2. Dar Al-Mal Al-islami Trust. Annual Report 2006. h�p://www.dmitrust.com

3. Dar, H. A., Presley, J. R. “Islamic Banking”. In Handbook of International Banking. Edited by Andrew W. Mullineux and Victor Murinde.

4. Edward Elgar. Cheltenham, UK. 2003.5. El Gamal, M. A. “A Basic Guide to

Contemporary Islamic Banking and Finance”. Rice University. June 2000.

6. El Qorchi, M. “Islamic Finance Gears Up”. Finance & Development”. Vol. 42. No. 4. December 2005.

7. Errico, L., Farahbaksh, M. “Islamic Banking: Issues in Prudential Regulations and Supervision”. IMF Working Paper No. 30. 1998.

8. Garas, S. N. “Internationalization of Islamic Financial Institutions: Challenges and Paths to Solution”. Albaraka banking Group Research and Studies. 2007.

��

bank

arst

vo 7

- �

����

Apstrakt

Model islamskog bankarstva, čiji teorijski i praktični razvoj hronološki pripada periodu nakon II Svetskog rata, sa pravom se može smatrati fenomenom utemeljenim na principima umnogome različitim u odnosu na preovlađujući model bankarskog organizovanja i poslovanja širom sveta. Upravo stoga, proučavanje i poznavanje ključnih istorijsko-razvojnih, organizacionih i operativnih dimenzija ovog bankarskog modela nužno je i poželjno radi njegovog što sveobuhvatnijeg razumevanja kao i usled sve naglašenije operativne prisutnosti širom sveta, ali i identifikacije specifičnosti i razvojne ograničenosti.

Ključne reči: Islamsko bankarstvo, istorijski razvoj, islamski principi, bankarska organizacija, bankarske operacije

Abstract

The model of Islamic banking, whose theoretical and practical development chronologically belongs to the period a�er the World War II, can be justifiably considered as a phenomenon based on the principles notably different in comparison with the dominant model of banking organization and operating throughout the world. For that reason, studying and acquaintance of the key historically-developmental, organizational and operational dimensions of this banking model is necessary and desirable in order to understand it in a more comprehensive way as well as because of its ever-expanding operational role all around the world, but also because of the identification of its specificities and developmental limitation.

Key words: Islamic banking, historical development, islamic principles, banking organization, banking operations

JEL classification: G20, G21

9. Honohan, P. “Islamic Financial Intermediation: Economic and Prudential Considerations”. The World Bank. Washington. July 2001.

10. Institute of Islamic Banking and Insurance. “Islamic Banking - Status of Islamic Banking”. h�p://www.islamic-banking.com

11. Iqbal, Z. “Islamic Financial Systems”. Finance & Development. Vol. 34. No. 2 (42-45) June 1997.

12. Jobst, A. A. “The Economics of Islamic Finance and Securitization”. IMF Working Paper No. 117. 2007.

13. Sole, J. “Islamic Banking Makes Headway”. IMF Survey Magazine. September 19, 2007.

14. Sole, J. “Introducing Islamic Banks into Conventional Banking Systems”. IMF Working Paper No. 175. 2007.