\z

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje Luzicy

za cas

ceskeho knjeieistwa.

Napisal

Blldysill.

Z nakladom spisacela.

1916.

Predslowo. Na zadanje knjeza stud. radiicela prof. dr. Ernsta

Muki sym rad lubje do toho zwolil, zo byohu so wot1'ezki mojioh "Prawnyeh stawiznow k1'ajow ceslceje kronytl (p1'eni diel: Stawizny krajneho zarjadowanja. Preni wotrezk: PredbelohOrski wobCas. W Prazy 1913) na !:'uzioy so po­cahowaee, do serbMiny prelozHe a k woslawjenju slaw­neho luzisko-se1'bskeho wotcinea a wodie1'ja Jana E1'nsta Smole1' j a k jeho 100-1etnym narodninam w Casop i su Maciey Serbskeje w ciMu wozjewile. Z toho nasta tuto dielo jako zbe1'kn wucahow z mojeho spomnjel1eho diela, tola jenoz kaz daloko je 1'unje nuzne, zo njeby zwisk byl pretorhnjeny. Z toho spoznawamy, zo njeje periodisaeija primerjena luziskim pomeram, ale zo je wzata z pomerow Ceeh, jako hlowneho k1'aja stareje ceskeje krony. Na tom so nico wjaey premenic njehodiese. Talc rozezna wamy w ceskim wobCasu dwe pe1'iodie: pl'enju wot zaplecenja !:'uziey do husitskich wojnow, d1'uhu wot husitskieh woj­now hac k pridielenju !:'uzioy k Sakskej, Pl'enja pel'ioda je wobcas wutwol'jenja stawow, dl'uha perioda je pak wob­cas polneho wuwica a mooneho ziwjenja stawow.. Pred tutymaj periodomaj bese nuzne, podac krotke 1'ozjasnjenje krajneho zarjadowanja w casu pred tl'ajaeej pfisJusnoscu !:'uzieow Ie cesIeej kronje, z najmjeiisa tak daloko kaz so to na Hornju !:'uzieu .,J]PC):llWje, dQkelz nj.eje .. hisee·jClerje mozno, pri netcisim sta,~e, literatury tez hizo'najs,tarse pome1'Y Delnjeje !:'uziey w.o,bdielac. Kone praWneho w,u-

, wica ceskeho wobcasa w'jlCinja l'ozestajenj'e krajnoprawpyoh luziskioh pOl1lel'ow po l'~ce 1635. Pot;:tjkim. rozezn'iHV8my w tutom diale we stawizna~1i.'1tlZ-iskeho krajneho zar1ado­wanja tH periody: 1. wobcas wojowanja wo luziski kraj, 2. wobcas pomalku pokracowaeeho wutwol'jenja organisaeije luziskieh stawow, 3, wobcas zarjadowanja stawow w polnej moey (w cesldm wobcasu) a Ie tomu kone: krajnop1'awne pocahi !:'uzioow ke kronje ceskej po Ieee 1635. K tutOl1lU rozestajenju luziskeho krajneho zarjadowanja pHdamy we druhil1l diele krotke 1'ozjasnjenje hlownyeh prawllyeh Im-

4

zolow w ceskim wobcasu a prehlad najwazniseje literatury . wo luziskim prawje.

Synthetiskich (zbernych) d~elow wo luziskim prawje je malo. Na koncu XVIII. letstotka je Weinart wselake rozpra wy wo luziskich pra wach w swojim diele: Rechte und Gewohnheiten del' beiden Markgraftiimer Ober- und

"*'Niederlausitz (I-IV. 1793 -1798) zezMral. Ale hakle z druhejo polojcy XIX. letstotka mamy preni zapocatk wo rozestajenju (rozjasnjenju) starsich horjoluzisldch prawnych s~awiznow, kotryz pak je z dobom jenicld wostal: Knothe,

. Urkundliche Grundlagen zu einer Rechtsgeschichte del' Oberlausitz von altester Zeit bis Mitte des XVI. Jahrhun­dart (Neues Lausitzisches Magazin, 4, III. 1877). Wo Del­njej Luzicy je jenoz najno,,"si wobCas wobdielany a to w tu­tymaj dieIomaj: 1. J ocksch & Poppe, Die historischen Grundlagen del' konununal-Iandstandischen Verfassung in den beiden Markgrafentii.mern Ober- und Niederlausitz (Niederlausitzer Mitteilungen IX) a 2. Grosse, Entwicke­lung del' Verfassung und des offentlichen Rechtes del' N.iederlausitz seit· dem Traclitionsrecess (Neues Lausit;16r Magazin LV.)

Z knihow wo luziskich stawiznach njech je jako po­mocny sredk seehowace pfispomnjene: 1. Kauffer, Abriss del' oberlausitzischen Geschichte, I.-IV., 180~; 2. Kohler, Die Geschichte del' Oberlausitz 1865; 3. Scheltz, Ge­samtgeschichte del' Ober- und Niederlausitz I.-II., 1847 bis 1882; 4. Boguslawski, Rys dziejow serboluzisldch 1861; 5. Boguslawski-Hornik, Historija serbskeho na­roda 1884. - DieIa wo jeclnotliwych prasenjach su cito­wane w pfislusacych paragrafach. - Za 10k aInu termino­logiju je jara dobra pomoc: Muka, Serbilki zemjepisny slownick, II. wudawk 1895. - Prasenja, zwisowace z luzi­skimi pl'asanjemi a z dobom .literaturu namaka citar w mojich prawnych stawiznach,na kotrez so tez w seeho­wacym wosebityin wudielku poeahuju.

Prelli dzeI.

~tawizny krajneho zRrjadowanja. Prenia perioda.

Cas wojowanjow wo tuziski kraj. § 1. Prehla(l pl'awllych pomerow hornjoluziskich do k6nca

pl'enjeje polojcy XIII. l{\tstotka.

6 er ny, Mythiske bytosce luziskich Serbow 1898 . Koljarowsldj, Drewnosti prawa baltiskich Slavjan 1874 - Knothe, Urkundliche Grundlagen zu einer Rechtsge­schichte del' Oberlausitz von altester Zeit bis Mitte des XVI. Jahrh., N. Laus. Mag. LIII.; Geschichte del' Germani· sation in del' Oberlausitz, A. sachs. G. N. Folge II.; Hohe­reI' und niederer Adel in del' 0., t. IV.; Verschiedene Klassen slavischer Horige, N. A. sachs. G. IV.; Zur Gesch. del' Juden in del' Oberlausttz wahrend des Mittelalters, t. II.; Die Stellung del' Gutsuntertanen in del' 0., N. Laus. Mag. LXI.; Zur Geschichte des Miinzwesens i. d. 0., Blatter fUr Miinzfreuncle, 1890; Die geistlichen Giiter in d. 0., Neues Laus. Mag. LXVI.; Die Besitzungen des Bistums MeiBen i. d. 0., A. sachs. Gesch. VI. - Scheltz, Gesammt­Geschichte del' Ober' und Niededausitz, I.-II., 1847 bis 2882; Uber die Bekehrung del' Lausitz z. Christentum, N. Laus. Mag. XX. - Bogusla wski, Rys dziejow serbo­luzycldch, 1861; Dzieje Slowiafiszczyzny polnocnozaohodnej, n., 1889. - Web er, Die politisohen Beziehungen zwischen O. und MeiBen, A. sachs. G. XII. - Wend t, Die Germani­sierung del' Lander ost. del' Elbe, I.-II., Prog. Liegnitzer Akad., 1884-89; (Neudruck) 1911. - Hey, Die slavischen Siedelungen im Kg. Sachsen, 1893. -- Sohnel, Die Rund­walle del' Niederlausitz, 1886. - Behla, Die vorgeschicht­lichen Rundwalle in ost. Deutschland, 1888. - Blum­schein, Uber die Germanisierung del' Ui.nder zwischen Elbe und Oder, 1894. - Schulze, Die Kolonisierung und

6 Dr. Jan Kapras:

Germanisierung del' Gebiete zwischen Saale und Elbe, 1896. - Gab e len t z, Uber den Limes Sora bicus, Mit. G. Osterlandes, VI. - Lobe, Die Snurden, t. VIII. - Kam­mel, Die Besiedelung des deutschen Siidostens vom An­fange des X. bis Ende des XI. Jahrh, 1909. - Watten­bach, Germanisierung del' ostlichen Grenzmarken des deutschen Reichs, Hist. Z. IX. - Meitzen, Die Ausbrei­tung del' Deutschen in Deutschland und ihre Besiedelung del' Slavengebiete, 1879. Pfennigwert, Lausitzer Bauernhauser, Mit. d. Vereines f. sachs. Volkskunde IV. -Kretschmar, Die Entstehung von Stadt und Stadtrecht in den Gebieten zwischen del' mittleren Saale und del' Lausitzer NeWe, 1905. - Schwarz, Die Anfange des Stadtewesens in den Elb - und Saalgegenden, 1892. -Kniill, Die Burgwarde 1805. - Tschoppe - Stenzel, Urkundensammlung zur Geschichte des Ursprungs del' Stadte in Schlesien und del' Oberlausitz, 1832. - Pe­schek, Geschichte del' Industrie und des Handels in del' 0., N. Laus. Mag. XXVII.-IX.; Gestaltung del' kirchlichen Z ustande in del' O. bis zur Reformation, t. XXIV.- VI.­Falke, Zur Gesch. del' hohen LandstraBe in Sachsen, A. sachs. G. VII. - Schonwalder, Die hohe LandstraBe durch die O. im Mittelalter, N. Laus. Mag. LVI. - Kn a u th, Oberlausitzer Sorbenwenden umstandliche Kirchenge­schichte, 1767. - Macha tschek, Geschichte 'd. BischOfe des Hochstiftes MeWen in chronolog. Reihenfolge, 1884. - Brum, Das Domkapitel v. MeHlen im Mittelalter, Mit. G. MeiBen VI. - Hasse, Gesch. del' sachs. KlOster in del' Mark MeiBen und Oberlausitz, 1888. - Neumann, liesch. del' geistlichen Administratur des Bistums MeWen in d. 0., N. Laus. Mag. XXXVI. - Bonhoff, Archidiakonat, Erz­priesterstuhl n. Pfarrei Bautzen, N. Laus. Mag. LXXIX.­Haxthausen, Uber den Ursprung u. die Grundlagen del' Verfassung i. d. ehemals slavischen Landern Deutschlands, 1842. - Posse, Die Markgrafen von MeWen, 1881. -Sommerfeld, Zur Verfassungs- u. Standegeschichte del' Mark Brandenburg im Mittelalter, 'i., 1904. - Muka, Die Grenzen des sorbischen Sprachgebiets in alter Zeit, Arch. f. slavische Philologie XXVI. - Cer ny, Luzice a luzieti Srbove, 1912. - Jene, Stawizny serbskeje ryee a narod­no see, Cas. Mac. Serb., 1849-59. -- Rene, Zorla k najst. stawiznam serb. naroda, t. 1901. - Kotzschkc, Staat u. Kultur im Zeitalter del' ostcleutschen Kolonisation 1910. - Zibrt, Bibliografie eeske historie II (1902), Cis. 6434 hac 6574.

'r

1 j

.{

Prawne stawizny HOl'njejea Delnjoje I',uzioy. 7

Krajina pozdiiseje HornjejeLuzicy hese wobydlena \Vot slowjanskeho luda Milcanow, naroda polobskich Ser­bow. W 0 stadich pomerach pola nich njeje nam nico weste znate. W jich kraju bese jenicki hlowny hrod, Budysin, jako srjedzizna cyleho splaha a symbol jednoty a lmjezei'­stwa. Z twarjenjom wobtwjerdzenjow starase so wobydlef­stwo wo jeho zdzerZenje. Nimo tuteho hrodu hechu tez mjeilse wobtwjerdzenja (hl'ocHisca) za wucek. PH posu­dienju socialnych pomerow njebybylo sprawne, kaz Schul­ze praji, mesec do tuteho starseho wobcasa pomer"t po nemskim wobsadienju, a men ie, zo je hizo pred tyrU wsonMilcanski Iud wot zemjanstwa wotwisny by!. W casu pred wobsadzenjom 1>echu tu jednore zarjadowanja malych jednotow rodow a swojbow aweste zhromadne hospodaf­stwo. N~ cole rodow stejachu wuzwoleni starsi (senior'es) , Nekbtre swojby pozbehnychu so hizo tehdolu po tradiciji a zamoznosei k zemjanstwu. Njewolnicy bechu wecy, na ~adyn pad pak sobustawy clowjestwa. Pomery zdzelallosee hechu powsitkowllje podobne najstarsimpomeram w Oe­chach.

N a cole luda stojese wje.rch abo w6jwoda (dux). Z wjefchow Milcanow. znajemy z powjescow jenoz jednoho z laeanskim mjenoJ.ll Crescentius, ale njewemy hdy a hdza je Imjezil. Ze serbskich wjefchow znajemy docyla .1. ze Samoweho casa wjefcha Derwana, 2. z casow Karla Wul~ keho a jeho nastupnikow wjefcha Glomacow abo Dalemin­cow S e mel a (805) a 3. jenoz jako luzisko-serbscy wjef­chojo su znaCi: Miliduch (806), .L.uclowit (820), 'runglo (826~), Oimuscl ('l'emysl, 839), Zistibor (Ce­stibor abo Otibor,856). Ke krueisemu zarjadowanju organi­zacije tu njeje doslo, pretoz z dobyeom kraja pI'ez Nemcow buchu wsitke dotalne pomery spowrocane, nemske wobstej­l10see a nemske sakske prawo zawjedzene a kraj nimale tez sgermanizowany.

Tnto wnwice zapoCina so ze zalozenjom Mis n a, jako nemskeje twjerdzizny w samym kraju Serbow pH Lobju w casn Hendriceha Ptacnika (wokolo 928).' Nesto let po­zdziso (wokolo leta 932) pHndzechu tez Milcerijo do wotwis­nosee wot Nemcow. Nemski wliw wsak daloko za Lobjo njedosahase. W casu Otty I. bu wokolo leta 963 Milcanska dobyta hdzez hese pred tym markhrabja Gero nemsku moe daloko 'k ranju wot swojeje wobserneje naranseje marki do slowjanskeho kl'aja rozseril. Wulka marlm Geronowa roze padze po jeho smjerei a z njeje bu k poldnju mjensa Mis ~

8 Dr. Jan Kapras:

n jan s k a marka wutworjena, ke kotrejz bu tez kraj Mil­canow priliceny pod mjenom pagus Milsca, Milsani, runje kaz pagus Daleminci (Glomacenjo) a pagus Nisani. (Nize­njo, pH Lobju wokolo Drjezdzan hac k pernej.) Pagus MU­sca wsak dyrbjese so z nowa dobyc za markhrabju Ekharda (wokolo 987); atez potom njebese tu nemske knjezstwo jara mocne. Prez preni wjetsi napad Boleslawa Khrobleho Pol­skeho w Ieee 1002 pHndze Milcanska pod polske mocnar­stwo; to bu prez mel' w Ieee 1018 wobkrucene. Polske knjez­stwo njedosahase pak hac k brjoham Lobja. Wo tutej pol­skej dobje, kotraz hac do leta 1032 trajese, njewemy nicoho drobniseho, hacrunjez je k werje podobne, zo Boleslaw Khrobly a jeho nastupnik Mjecislaw II. pomery tajke nje­wostajistaj,kajkez hechu za cas prenjeho nemske110 wob­sadzenja.

Po Ieee 1032 je Milcanska zaso hrabinstwo z Misnom zjedn06ene a misnjansld markhrabja je tam zdobom hrabja (comes). Ale wokolo leta 1076 pfiIidze jako lena do rukow ceskeho In'ala Wrocislawa II., kotryz je Viprechtej z Grojca jako pomoc swojeje diowki Judity dari (po Ieee 1084). 'V letach 1135-1156 wroci so do mocy misnjanskich mark­brabjow a bn w Ieee 1~58 jako lena Wladzislawej II., ce­skemu kralej, pHdzelene. Cescy Imjezerjo knjeza tam hac do leta 1253, hdyz Milcanska jako zastawa do rukow brani-· borskich markhrabjow prendze. W casu tutych pi'emjenje­njow mjenuje so Milcanska hizo zredka hdy hrabinstwo pag1ls Milska, ale najb6le regio Milczane. W XII. letstotku trjeba so ilajbole nowy wuraz terra abo provincia Budissin, mjenje terra Milsca.

Stare slowjanske zemjanstwo so we wojowanjach za kraj zwjetsa zhubi; jenoz mala licba prendze do noweho nem­skeho zemjanstwa. Hornjoluziscy nobiles su wsitcy wi­cezni zemjenjo. Tez ci, kotrizhechu so z domjaceho zemjan­stwa zdzerZeli, dyrbjachu samsne wicezne pomery na so wzac. W XI. Ietstotku namakas hiMe wjele serbskich mje­now mjez nobiles, ale we XII. letstotku je Hch hizo malo a w XIII. letstotku do cyla so zhubjeja. Tute starse zemjan­stwo bese potajkim zmesane, stoz nastupa, pokhad z· rodu, ale hewak pak tworjese staw. Wsitcy hechu w6bsedzerjo wiceznych kublow; zastojniskeho a sluzbniskeho zemjan­stwa, ministerialow .pola nich njebese. Zastojniske zemjan­stwo njemozese so dose wutworic, pretoz hornjoluziske za­rjadnistwo hese jednore a za najwyssich zastojnikow buchu najb6le cuzy zemjenjo pomjenowani. Ministerialow njebese, dokelz njehese w kraju wjefchowskeho dwora.. J enoz

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje Luziey. 9

wselke wuIke Imbla tu heclm, a ci, kotHz mejachu wjetse zjednocene kubla z wosebiTymi prawami, rekachu "pany" (Herren, domini), w cuzych liscinach tez hrabjowje (Gra­fen); dl'uzy wobsedzerjo kublow hechu jenoz rycerjo (Ritter).

Nimo tuteho zemjanstwa hese jenoz serbski Iud w naj­wselasich skhodzelikach wotwisnosce. Najwyse stojachu zupanojo, supani (eldesten, seni01'es villaTum, quos lingua I)ua supanos vocant). Bechu to predstojicerjo slowjanskich wsow, kotHi nizse sudnistwo a poiiciju w 8wojim wokrjesu wukonjowachu, dawld za wysnosc zbel'achu, a so na zjaw­nych zhl'omadziznach wobdzelachu, zo byclm jich wobzamk­njenja doma wozjewjeli, wonjeskutkach, we wokrjesu sku­cenych, rozprawjeli a pH jednanjach preciwo serbskemu wo­bydlei'stwu jako lawnicy (SchOffen) pritomni byli. Druhu rjadownju tworjachu wicazojo, withasii (vicazi, lmechte), kotHz hechu k wojnskej sluzbje na konju postajeni, a kotHz so tez na landelingach wobdzelachu. Wobe druzinje meje­stej swoje kubleska jako leno, a poelobastej so tak we mno­him stawej nemsldch "dienstmannow". Schulze ma jich cyle prawje za zbytki stafych zemjanskich slowjanskich l'oelow. Mnozy z nich prendzechu tez pozdziso woprawdze do wicezneho zemjanstwa. ' W XII. let st. pocacclm so po­mallen zhubjec a w XIII. letst. so jenoz hiMe tu a tam mjenuja.

Druhe wobYellerstwo hese we wjele h01'8ej wotwisnosci. To bechu preelewsem smerdi (smurdi, smurelenes). Po star­sich nahladach, (Knothe, Meitzen) hechu to luelzo, kotHz mejachu male sta.toki, z kotrychz wotlozachu elawki a l'oboty. Jich pomer bese servilitas, ale nichto njemozese jich z kubleska wuhnac. Nowisi (Schulze) maju' Hch za dael wotrockow bjez role, lwtfiz w (panowym) lmjezo­wym domje abo w jeho dworje po rozkazu wselke diela wu­konjeja. C ens u ale s (lazze, coloni, rustici) placachu letny elawk a lmjez (pan) mozese jach kozely wokomik ze statoka wulmac. Pl'oprii (heyen) su njewolnicy (mancipia). Staw smerelow a proprijow zalldze w XII. letst. prez wulmp a za­syellellje na 1mbleska a bu runja tym, kotHz dawk placachu.

W XII. letst. hakle pocina elo Hornjeje Luzicy pHkha­dzec tez njezemjanske nemske wobyellerstwo, mescanske a wjesne. Z tym pocilla so kolonisacija a z njej tez germani­sacija. Na wobkhoelnej chozy nastawaja wjetse mesta (Kamjenc, Lubij, ZhOl'jelc, Luban) a mjense w nutrkownym kraju. Jich wobydlerjo su z wjetseho dzela flamskeho po­khoda; tez Serbjo so tu a tam, ale w snadnej licbje poka-

~----------------------------------------------------~--------------~.--------------------------------------------------------------------l

10 Dr. Jan ICaprns:

zuj~. N~ ;vsach b~l ~lowna kolonisacija prewjedzena wo­sebJe.:v Juznym ~ Juzno-wukhodnym c1zelu kraja, a z tym bu hl~O w XII. letst. wutworjena nemska mjeza mjez Oe­chu;ml a I.iornjej. LuZicu. Hizo w Ieee 1185 bese tutych ko­lomstow Jara wJele, dokelz jim tehdy misnjanski biskop k~tryz So p6dla markhrabje najb6le wo wuwice kolonisa~ CIJe starase, wosebitu liscinu wuda. Forma kolonisacije bese tasama, kaz nesto pozdziso w Oechach a na Morawje z pomocu locatora. W 0 Iuziskej kolonisaciji wstk so zatle lisciny ~.akhowale njejsu, dokelz njebese z njej zjednoce~a exempClJa, dokelz dzen cyla Hornja Luzica hizo pod sak­skim prawom stejese.

Z kolonisaciju nasta rozdzel mjez wobydlerjemi na wsac~. .StarSi serbscy Mchu wotwisni po swojim starym prawJe (t1£S slav01'1tm, wendisches Recht), nowi nemscy po emfytentiskim prawje. J ec1notliwcy abo tez cyle slowjan­ske wsy wukupowachu so ze swojeje cezkeje wotwisnospe (Freikauf) a wysnosc premjenjowase jic;h do emfytentiskich wsow. Dolho pak zwosta hisce rozdzel wobeju druzinow wsow w placiwosci.

Ze zalozenjommestow priIldze do h'aja tez cuzy ziwjol, z i d z a, na kotrychZ so w XIII. letst. we wjele mestach spo­mina, weso w malej licbje. Tak mejese Luban prawo na dwaj zidaj; jenoz w Zhorjelcu bese zidowska wulica

Hlowne dzelo wseho hornjoluziskeho wobydl~rstwa bese ratarstwo. Zemjenjo mejachu swoje 1mbla, kotrez z dze­la sami wobdzelowachu, z dzela pak po malych kubles­leach mjez swojich poddanow rozc1zelachu. Hizo w XI. let­stotlm je tudy jednotka tutych malych kublow mansus a laneus (Hufe), pH cimz bU,kaz so zda; rozdzel mjez slo­wjanskej a nemskej meru cinjeny; prenja z njeju bese mjensa.

W 0 b k h 6 d njeMse w starsim casu wulki. Wazny Mse wobkhodny puc z Misna do P6Iskeje, mjenowany via abo strata regia. N a nim lezachu wicne mesta, (forum, villa forensis), z kotrychZ so pozdziso mesta wutworichu. MjeIl­si puc wjedzese ze Zitawy do Slezskeje.

DokelZ na wson kraj dziwase jako na z mozu dobyty, mejese wsitk6n charakter powahu wicezstwa. J enoz kubla c1uchownych zakladow a pozdziso tez mestow bechu z wicez­neho zwjazka wuwzate. Allodium njewoznamjenja wHor­njej Luzicy swoboclne kubIo, ale kublo powsitkownje. Wo­sebita druzina bese hrodowske wicezstwo (Burg-Iehen), ko­trez w misnjanskim wobcasu wokolo budysskeho hrodu na­sta. Jich wobsedzerjo (castrenses, Burg-mannen) mejachu

Prawne stawizny Hornjejo a Delnjeje Iiuzicy. 11

winowatosc, hr6d skitac a z dobom w dobytym kraju so za mer starac. K temll mejachu najb6le kublo we wokolnosci Budysina adom na podhrodze. -

Na cole h'aja stojese w misnjanskim wobCasu kastelan (castellanus, ]Jraefect1tS burgmvius), ze sydlom w Budy­sinje jako zarjadnik, sudniic a w6jnski wjednik. J eho za­stojnstwo zawosta tez w ceskim wobcasu. Tehdy bu z pre­nich ceskich sw6jbow wuberany. J eho m6c bu w tutym casu ze zawjedzenjom wosebiteho suclniskeho zastojnika jara wo­slabjena (i1/,(Zex lJ'1'ovincialis, ad1)ocatus BUdissinensis). Ra· tai'ske naleznosce wobstarase villicus. Kompetenca bu dyskeho villika njepocahowase so na kubla w cylym kraju, ale jenoz w mjensim wokrjesu. W Hornjej Luzicy spomina FlO na wjacy villikow; tak wosE'bje w XIII. letst. na zhorjel­skeho. Nizse org-any bechu nuncije. Zastojnicy powsitkow­nje su w kuzolach mjenowani milites, officiales, officiati.

N ajskerje buchu hizo w misnjanskim wobcasu, kaz w dru­hich k Misnej slusacych clzelach, zromadzizny zemjanstwa a duchownstwa wotbywane, 11Ii kotrychz so tez zupa­llOjO a wicazojo (supani a withasii) wobdzelachu. Tute zhromadzizny pHildzechu tez do ceskeho wobcasa. Oi, kot:Ez so na tutych zhromadziznach wobdzelachu, rekachu barones tarrae et nobiles, azhromadzizna samamjenowase so provin­ciale placitum, iudicum g-enerale, comprovinciale ius, land­diug-. PH wosebitych naleznosscach nawjedowase kral sam zhromadZizny (n. pi'. 1228, 1249). J ednase so tu wo wselakich zarjadniskich naleznoscach, cezke zwady buchu tu wu-· jednane, pH kotrychZ Mchu porjadnje zemjenjo, pH serb­skich k6My raz zupanojo jako lawnicy (pHsedzacy) pH­tonllli.

Kraj bese rozdzeleny do burg-wardow (cash'um, urbs, burcwart).· Tuta org-anisacija namaka so powsitkownje we slowjanskich pobaltiskich a polobskich krajach wot Nem­eow dobytych, a je w6jnskeho pokhoda. Po menjenju star­sich stawiznow, kotrez hisce dzensa najwjacy placi, nasta wona hakle po nemskim wobsaclzenju. W nowisim casu pak KniHl pi'eswedciwje pokazuje, zo je tuta .org-anisacija zawesce starSa a slowjanskeho pokhoda, kotruz su sebi mis­njanscy markhrabjowje jenoz za swoje potrjeby pHspraw­llili. Tutemu menjenju pHhIosuje tez Sommerfeld za burg-­wardy w Braniborskej. Tuta prenjotnje wojei'ska org-ani­sacija, kotraz mejese najprjedy nadawk skitac pred nem­skimi napadall1i a pozdziso jich knjezstwo nad wobsadze­nYll1i krajinall1i wobkhowac, naby oW pozdzisich casach, hdyz njebese wjacy trjeba, cylu wokolnosc z wojerskimi

12 Dr. Jan Kapl'as:

wobs:xdk~llli w ni.erj~ .dzerzee, kharakter zarjadowanskeje a Su~hll~lceJe org'amsaClJe. Stare llljeno, stary wokrjes a stara srJedzlzna wostachu w hlinjanych abo w kallljentnych na­Sypac~l. ~~ozda wjes slusese k tajkelllu burg'wardej. Tuta org'amsaClJa zhubi so w H. L. w XII. a XIII. letstotku. Z dzela wutworjeja so woprawdzite wobmjezowane knjez­stwa, hdzez nizse a wysse sudnistwo na lllejieela prekha­dza (krejny bann t. j. prawo, lllee swojich vasallow a swoje sudnistwa); z dzela pi'epolozeja so srjedziS60 zarjadnistwa a sudnistwa do lllestow.

Prjedy Mchu najskerje w burg'wardach sudnicy (iudices, advocati), w XIII.letstotku su tuei sudnicy w llle­stach jako soHowje (vog't). Tak so leta 1238 pjeeo tajcy soHowje mjenuja (advocati) w Budysinje, Zhorjelcu, Lubiju, Rychbachu a W osporku. Nizse sudnistwa we slowjanskich wsach wukonjachu zupanojo, kotrychz prawomoc· so druhdy tez na wjacy wsow wuprestrewase, w nelllskich wsach wjeni sudnicy (Erbschulze).

Krajne roboty Mchu runje tajke kaz w Cechach. Staw­niske kuzoly spolllinaja na twarjenje hrodow, straze (publi­cae vig'iliae) wojei'ske winowatosee, twarjenje 1ll0StOW a zdzerZenje pueow. Tute winowatosee buchu w XII. letst. wotlllenjene do naturalneho ze ZitOlll plaeeneho dawka. Tak reci so wosebje wo Wachkorn" Burg'korn.

Wosebitych pjenjez w starililll casu njeMse, W llli­snjanskilll casu a snadz tez w polskilll wuziwachu so tu de­nary Otty a Adlety a slowjanske (serbske) pjenjezki pozdzi­so wesce tez lllisnjanske pjenjezy, kotrez ll1arkhrabjowje a biskop bijachu. W ceskill1 wobcasn,je drje tez ceski pjenjez lmjezil. Hakle pod braniborskill1 knjezstwoll1 buchu w Bll­dysinje a Zhorjelcu dOll1jace brakteaty bite, wjele spatnise hac, ceske.

W 0 pohanstwje Milcanow ililllamy zanych poweseow. Hac su so woni w casu wuIkeho zMzka baltiskich Slowja­now 1110-1118 tez zasy k pohanstwu wroeili, njeje dose dopokazane. Prenje rozserjenje kl'eseastwa wundze z Mi­sna,a tohodla bu tez Milcanska pi'ecy k misnjanskej diecezy Iicena. Jenoz pod polskim knjezstwoll1 skutkowachu polscy duchowni a snadz bu Milcanska za ton cas tez k Lebusskell1u biskopstwej Iicena. Misnjanski biskop lllejese wot dawna, tras wot zalozenja, dzesatk (decilllationes), wosebje zita. \\lyse toho naby tam wuIkich kublow. Z tutych kublow a dzesatkow polozi zal~lad k mnohilll cyrkwinskill1 zarjado-wanjalll. '

Pl'awne stawizny HOl'njeje a Delnjeje I.uzicy. 13

Srjedzizna c yr k win e j e 0 l' g' an is a ci jew kraju Mse cyrkej sw. Petra w Budysinje. Tam bu za biskopa Brunona II. (wokolo 1213-20) zalozena kolleg'iatna cyrkej z 12 kanonikallli, kotrymz pi'edstojestaj propst a tachant. Tachant bese zdobom budysski faraf, propst wuzwoleny z misnjanskich kanonikow, archidiakon Hornjeje Luzicy. Stara a wulka fara bese tez w Hodziju.

Klostry nastachu w Hornjej Luzicy hakle w XIII Ietstotku, Najstarsi Mchu franciskanojo (Budysin a Zho­rjeIc), cisterciensojo (Marijiny Dol a Marijina Hwezda) (zonskej klostraj). Rjad benediktinow njeM tu docyla zastupjellY. Tez tu dostachlllY klostry w XIII. letst. (n. pro MarijllY Dol w Ieee 1238) exell1pciju wot porjadnych sudnistwow, kotrYll1z jenoz eezke kriminalne processy zwo­stachu, dale wot zjawnych dawkow a clow. Nesto prjedy dosta ll1isnjanski biskop (XII. letst.O podobnu exelllpciju tez za swoje kubla. W eximowanych wsach bechu postajeni jako zastojnicy imll1unitneho Imjeza recnicy (advokaei), husto sobustawy susodneho zellljanstwa.

Druha pel'ioda. Cas wutworjenja stawskeho stata.

§ 2. Kraj. S c h e I t z, Gesch. d. Lausitzen, I 163. an. - Bog' u­

slaws k i, Rys dziej. Serbo-Iuz. 137. - J. G. W 0 l' b s Ge­schichte del' Niederlausitz, 1824. - A h r ens, Wettiner' und K. Karl IV., 1895. - See 1 i g' e 1', Bund del' Sechsstadte, N. Laus.-Mag'. LXXII. - Kohler, Bund del' Sechsstadte del' Oberlausitz, 1846. - W. Lippert, -o-ber die Anwen­dung' des N alllens Lausitz auf die Oberlausitz im XIV. J ahrh., N. A. sachs. G. XV.; Wettiner und Wittelsbacher, 1894; Die politis chen Beziehung'en del' Niederlausitz zu Meissen und Brandenburg', Niederlausitz zu Meissen und Brandenburg', Niederlaus. Mit. IV. - K not he, Die ver­schiedenen Benennung'en des jetzig'en Marg·f. Oberlausitz A. sachs. G. N. F. I. - N e u man n, -o-ber Verg'rosserungm{ del' Niederlausitz durch Teile del' Landes Leubus und Be­sitzung'en Schlesischer Fiirsten, N. Laus. Mag'. XIV. - v. Web e 1', Die politischen Beziehung'en zwischen del' Obe1'­lausitz und Meissen, A. sachs. Geschichte XII. - Gel be, Herzog' Johann von Gorlitz 1883 (tez N. Laus. Mag. LIX). - Wen c k, Die Wettiner im XIV. J ahrh. 1877. - Bot­t i g' e 1', Geschichte des Kurstaates und Konig1'eiches Sach­sen, I-II. 1830-1. - Lip per t, Die Landesher1'en del' Niederlausitz, Niederlaus. Mit. XII; Die Stellung del' Lau-

14 Dr. Jan KaprllS:

sitz ais brandenburgisches Nebenland zu den Bestimmun­gen del' Goldenen Bulle, Mit. oest. Inst. XV. - K a p l' as, Pruvni dejiny II, ~17 a 18.

Budysinski kraj (Hornju Luzicu) mejesewot leta 1253 braniborski markhrabja Otto za WenD (dostatk) zapisany. Wicezstwo wot nemskeho krala markhrabja njemejese, tez njeje mjeno Budysinskeje do jeho titulow pl'eslo. Do Imje­zenja dzelese so tu ze swojim brah'om J anom 1. J eju po­tonlllicy pak so w Ieee 1268 rozdielichu, tak zo reka Lubij mjezu tworjese. Tak nastastaj dwaj dielej z prenjotnje je­dneho kraja: Budysinska a Zhorjelska. Hdyz Ottowa linija we Zhorjelcu w Ieee 1317 wotemre, zjednoci Waldemar III. z Janoweje linije zaso wobaj dielej. Hdyz po jeho smjerci 1319 rod Askanijow wotemre, zmocowa so Hendrich J awol'­ski jako Ottowy wnuk ZhorjeIskeje, mjez tym zo Budyska kralej J anej holdowase, kotryz so z Hendrichom tak zjedna, zo k6zdy swoj diel wobkhowa. Ale Zhorjelc njebMe ze swojim nowym Imjezom spokojom, kotryz leta dolho z kra-10m jednase, kotremuz w 1. 1329 potom tez Zhorjelc z woko­linu wotstupi, mjez tym, zo jemu zbytk, wosebje Lubal'l, hakle w 1.1346 po Hendrichowej smjerci pfipadny. KarlIV. doby tez poslednjej dwaj dielej Luzicy (Rulany). Budysin­ska bu w 1. 1319 a Zhorjelska w 1. 1329 za njerozdielomny diel krony Mskeho kralestwa pomjenowana, stoz bu tez pl'ez Karlowe wukazy (1348 a 1355 majestaty wobkrucene. Z wutworjenjom zwjazka pjecich luzisldch mestow ze Zi­tawu ze zanlerom hajenja krajneho mera 1346, pl'ez Karla IV. indirektnje w 1. 1355 wobtwjerdieneho, nabyclm luziske pomery wosebiteho raza. Wot netka reka wo cylej krajinje tez "kraj sescimestow". Karl IV. sam powysi Zho­rjelsku (wokolinu mesta) na wojwodstwo a dari ju z dielom Delnjeje Luzicy a Braniborskej 1376-77 swojemu synej Janej, kotryz so wot netka zhorjelski wojwoda pisase. Hakle po jeho smjerci 1396 pfipadny tuton cliel zaso \Vjacslawej IV., kotryz mejese dotal zapadny diel z Lu­banjom.

Delnja Luzica (abo woprawdiita Luzica) preIldie w za­pocatku XIV. letst. z rukowW ettinskich, kotfiz Mchu ju wot XII. letst. meli, do wobsedieIlstwa braniborskich mark­hrabjow. Maly diel, wosebje wokolnosc Zarowa (SOl'au), Trjebulow (Triebel) a Pfibuza (Priebus), preIldie na Hen­dricha J aworskeho a po jeho smjerci1346 na Oechi. Karl IV. zadase za cylej Delnjej Luzicn; tohodla dase sebi ju w 1. 134'3 wot Pseudo-Waldemara wotstupic a pfija ju za lena wot magdebnrgskeho arcybiskopa, kotryz sebi na nju po po-

1'rawne stawlzny Hornjoje ~ Delnjeje Luzley. 15

stajenjach z leta 1301 wicezne prawo cinjese. Pozjednanju z Wittelsbachami bu Luzica jako krajne wicezstwo (Reichs­lehen) Ludwikej Brartiborskemu pfipozhata (1350) kotryz wulki diel tejesameje zeswojimi bratrami w samsn~m Ieee jako zastawu misnjanskim Wettinam pl·ewostaji. 'l'uta za­~ta,~a 1m w Ieee 1353 na cylu Luzicu rozprestrena, pri pla­cenJu 21,000 hr. slebra. Pfi wuplacenju dyrbjese so wyse toho hi8Ge 10,000 Imp za polepsenje, wndawki atd. zaplacic. Karl IV. njewjezda pak so swojeho l1:fedewzaca Luzicu za Msku kronu dobyc. W 1. 1358 dosta Hrodk (Spremberg). Pozdiiso dosta pl'ez jec1nanjo z braniborskimaj bratromaj Ludwilcom aOttu (1363) cakanku nic jenoz na Braniborslm ale tez nn Luzicu. Leto pozdiiso chcyse Luzicu wuplaCic: Misnjanski a braniborski markhrabja do toho zwolistaj. Wuplacenje sta so z pomocu Bolka Swidniskeho, kotremuz hMe Luzica na cas ziwjenja wotstupjena. WI. 1368 dOlldie z pfihlosowanjom Bolkowym, kotryz hi8Ge w samsnym Ieee Zeml'e, ko kupjenju Luzicy, pfi cimz bu podIa 21,000 hr. sIe­bra hi8Ge 2L,000 Imp prazskich grosow zaplacene. K temu pfi­zjednoci kral w 1.1370 Pfibrjegn. Wodru (Fiirstenberg). For­malna inkorporacija do krony bu w I. 1370 prewjediena, a w I. 1371 buchu tez zadanja magdeburskeho arcybiskopstwa wotstronjene. Pfi dielenjn dosta zapadny diel Wjac­slaw IV., wnkh6dny diel na Sprewi k Slezskej Jan Zhorjel­ski. Pod nim so pospyta, zo bychu so pomorjancy Imje­za we Luzicy zasydlili. W Ieee 1393 doby mjenujcy Pomo­rjansko-Sceeinski Swantibor Mzkowske Imjezstwo jako wi­cezstwo wot knjezicerja J ana. Hdy su tuCi knjeza wo nje pfisli, njeje znate, ale w 1. 1425 je hizo· zaso diel Luzic-S! w rukach Imjezow z Biebersteina. Diel J ana Zhorjelskeho wroci so z jeho smjercu (1396)· do rukow Wjacslawa IV., . kotryz jon Jostej Morawskemu (1401-11) na cas ziwjenja prepoda. W tutej dobje bu Luzica zmjensena. Pretoz Jan Zahanski. kupi 1413 Pfibuz (Priebus), Saksko-Wittenberg­ska pak Dobrylug 1411, Kalawu (Kalau) 1414 a Bycho,v (Miickenberg 1418). .

LllZicy tworjestej potajkim diel wulkeho Mskeho ki-ale­stwa, kaz Mchu je Luxemburgscy zhotowili, wosebje Karl IV. Wone wobstejese tehdy z Chebskeje (Egerland), Morawy, Opawskeje, Slezskeje, Hornjeje a Delnjeje Luzicy, Braniborskeje, Luxemburskeje· a rozbrojenych, stawbw w Hornjej Pfalcy, Misnje, Voigtlandie, Bajerskej, Swab­skej, Frankskej a Durinkskej. Cyle kralestwo rekase: krona kralestwa Mskeho (corona regni Bohemiae). Tuton Utul . pocahowase so na kraj Mskeho kralestwa, runje kaz

16 Dr. Jan lCapras:

na cyly stat. Tak stej tez Luzicy k tutemu cylkej inkorporo­wanej, tak, zo njejstej jenoz w rucy ceskeho In'ala, ale zo tworitej z druhimi krajemi cylk ceskeje kr6ny.

Z p:Hdielenjom k ceskemu kralestwej njeprestastej pale Luzicy byc diel Nemskeje; pretoz prez stajne wuwice doby sebi c~ske kralestwo tajki pomet k Nemskej, zo bechu jeho kralojo tehdy woprawdie rOlIlscy kejzorojo. Cyla ceska kr6na bese tez z cylej pfislusnoscu (z pfislusacymi krajemi) pfidielena ceskim kralam jako icejzorske wicezstwo; a do tuteje pfislusnosce slusestej netko tez Luzicy. J ednotliwe kraje ceskeho kralestwa bechu wot nemskeho kejzorstwa njewotwisne, mejachu swoju samostatnu wustawu (Ver­fassung) swoju roganisaciju a 8woje sudnistwo. Karl IV. starase so, zobychu tute zasady, w nekotrych ceskich kra­jach hizo dawno wobstejace, jako privilegije rozserjene byle a tez za nowe kraje placile, stoz so jemu tez dospolnje poradii. Prez Karlowy privilegij z leta 1348, prez edikt kur­fyrstow z leta 1356 a prez zlotu bullu ze samsneho leta bu Budysinskej a Zhorjelskej jako dielomaj ceskeje kr6ny, ad" ministrativna a sudniska njewotwisnosc wot nemskeho kra­lestwa zarucena ana samsme wasnje sta so to tez za Delnju Luzicu prez kejzorske pismo z leta 1370. '

§ 3. W obydlei'stwo a jeho narodnosc.

S c h e I t z, Geschichte del' Ldusitzen I. 494. - K not he, Urkundl. R. G. d. Oberlausitz, III. - Knothe, Geschichte des Oberlausitzer Adels im XIII. bis XVI. J ahrh. 1879. -­\V. Lippert, Das Bautzner .Judenprivileg- von 1383, N. Laus. Mag. LXXXVIII. - K apr a s, Pl'ehled vyvoje ceske jazykove otazky, 1910; Hlavni zmeny llIirodnosti v zemich .koruny Oeske, Studentsky obzor mensinovy, 1912; Narodno­stni pomery v Oeske korune pred valkami husitskymi, Sbor­nik v. Pl'. a st. XI. - N i e d e r 1 e, Slovansky svet, 1909. -Bid 1 0, Historicky vyvoj Slovanstva, Sbornik Slovanstvo, 1911. - Me i t zen, Die Ausbreitung del' Deutschen in Deutschland und ihre Besiedelung del' Slavengebiete, 1879. - W at ten b a c h , Germanisierung del' ostlichen Grenzmarken des deutschen Reichs, Hist. Z. IX. -W,e n d t, Die N ationalitat del' Bevolkerung del' deut­schen Ostmarken VOl' d. Beginne del' Germanisierung, 1878. o ern y, Luzice a luzicti Srbove, 1912. - Pat a, Oluzyckych 8rbech, Osweta 1911. - W u t t k e, Siichsische Volkskunde, 1911. - K not h e, Zur Gesch. del' Germanisation in d. Ober1., Neues Archiv fill' sachs. G. N. F. II. - Milhlverstiidt,

I .1 Prawne stawizny Hornjejo a Delnjeje Luzicy. 17

Ueber die Nationalitat alter oberlausitzischen Adelsge­schlechtet, N. Laus. Mag. LXVII., LXX. - M u k a, Die Grenzell des sorbischen Sprachgebiets in alter Zeit, Archiv f. slavische Philologie XXVI. - S c h u 1 z e, Die Kolonisier­ung u. Germanisierung zwischen Saale u. Elbe, '1896. -R. And l' e e, Wendische Wanderstudium, 1874. - J e n c, 8tawizllY serhskeje ryce a liarodnosce, Oas. Mac. serhsk,1849 -54. - P ilk, Pfinosk k najstarsim stawiznam serbskeho duchownstwa w Budysinje, tam 1900. - W a u e 1', Zur deut­schen Besiedlung del' Oherlausitz. i913. - But t man n, Die deutschen Ortsnamen mit Berilcksichtigung del' ur­spriinglichen wendischen in del' Mittelmark und del' Nie­derlausitz, 1856. - Kapras, Pravni dejiny II. § 20.

Wohydlerstwo dielese so do jednotliwych stawow: ze­m jan s twa, m esc a now a h u l' S twa. Sta wske wu wice merjese so na samostatne zjednocCllstwo jednotliwych sta­wow pl'eciwo zjednocenju z druhimi stawami. - Tez wose­bity duchowny staw so we Luzicomaj wutwori. We zwis­ku z wuwicom w Misnjanskej a Branihorskej (1252) hu tez we Luzicomaj zarjadowane wosehite cyrkwinske sudnistwo za duchownych (privilegium fori). Tola w ceskim wohcasu njehu jim wuswohodienje wot dawka (privilegium immuni­tatis) pfip6znate, dokelz ceski knjezicei' wsitke duchownske kuhla za diele swojeje kr6ny dierZese. Za to d6stachu du­chowne wustawy na swojich mnohich kublach zahe wu­swohodienje wot wselakich dawkow. Politisku r6lu hra­jachu wyssi duchowni, a to jenoz w Delnjej Luzicy, hdiez nimo mestow a zemjanstwa tworjachu preni staw w sejmje a tez w tamnisim najwyssim sudnistwje~

HoI' n j 01 u z is k e zemjanstwo je po swojim nastacn wicezne zellljanstwo (rycerstwo). W XIII. a XIV. letstotlm dohychu nekotfi wjetse wohmjezowane Imjezstwa a z nillli wysse sudnistwo a, zaloziwsi wosebity vasalski zwjazk a wicezny sud, dierZachu so za wyssich nad druhillli a lllje~o­wachu so pani (viri nobiles, domini, Herren), zo bychu so rozeznawali wot rycerjow (milites). Njebese pak jich wjele, tak zo samastatny staw tworic njem6zachu; ale zjedno­cichu so w sejlllje a pfi sudnistwje z druhimi k wosebitelllu zemjanskemu stawej preciwo lllestalll, kotrez hechu wosebje po nastacu sescmestowskeho zwj azka rozsudiacy faktor IV politicy h'aja a kotrez tez z najllljensa w nekotrych we­cach suc1nistwo nad zellljanstwolll na so storZechu (kazenje krajneho mera).

2

18 Dr. Jan Kapras:

W' Delnj ej'Luzicy wutwori sohiZo ~ ~III. letst. ni6cny staw wysseho zemjanstwa, p?,no.w. (do~~ml, barones~ napreeo khu'clsim rycerjam (honest! VIrl, m~htes). ~am wutworichu tam nekotre Imjezstwa, z kraJneho zarJ?,dya nimale wuwzate, a cl6stachu tez ryeerstwo tutych kllJez­stwow do wieezneje wotwisnosee. Hakle zhromadlle stawsk~ zajimy zjeclnoeichu jo zaso krueiso z .dr~~limi ~ta~aI?!. J enoz tam hdzez tajkich knjezstwow llJebese, be mJ.ense ryeerstwo 'po jednotliwych krajinach srjedzizna w nJepo­sreclnych mestach.Wjetsi clzel kraja be wsak w rukach pa­now' tohoclla bechu tez z praelatami rozsudzacy faktol' w d~lnjoluziskej politicy. W sejmje a na sudnistwa~h ~y­clachu pak panojo a ryeerj.o pornjy~ seb~. jak? wosebl!aJ ~ wotclzelenaj stawaj. Pans1n staw P1'lSWOJI ~~b: we wObenH~J Luzicomaj po neeim weste knjezstwo, a meJese tak do we­steje mery powahu realneho prawa.

DalSi staw Mchu m ~ see n j 0 kralows~dch me~!o:,:. ~6( mescanskeho ziwjola zl'osee wosebje ze z':Jazkom ses~llnest, w kotrYlllz buchu llleseenjo zen:ja~s,t~eJ sl:oro }'unJa sta­jeni. ' Mescenjo mejachu tam tez wlCezst,:.a, z JIch .wo~se­dZCllStWOlll b\lChu po nekotr~ch generaClJaC? ~epl~enJo a mejac1ul sudnistwo nad zelllJanstwom. Te~ donclze ta.lll, wosebje w Zhorjelcu, w casu Karla IV. k prekoralll lllJe.z rjemjeslniskillli jednotami (Zi:infte) . a s~aro~asy~lenynll, kotrez so sk6ncichu bjez wuspecha za rJelllJesl.n~sk~ Jednoty, kaz w Slezskej. W Delnjej Luzicy bese pohtlsln wuznalll llleseanskich stawow snadny. Mesta bechu_ wot panow cyl~ wotwisne z wuwzaeolll Lukowa, Lubina a Zeylll}'Ja. Al~ t~z tute, wosebje Zen~r, pi'indzechu clruh?!, Pl:ez zast.aJenJe (Verpfiinclung) do pa\Lskich l'l~mw. M~scellJo wotwlsnych panskich a duchownych lllestow nJ~rozez~awachyu so jara wot wjesneho wobycUei'stwa, rUllJe kaz so tez tute lllesta jenoz pi'ez torhojsco' a nasypy wot wsow r?zJzna-wachu, mejicy hewak jenak wobllljezowane sallloknJezs.two (autollloniju) a z pokladolll (GruncUage) e1l1fytey~t!ske prawo ("emphyteusis"). N a zadanje ~ysnosee y~?W~SI In::l wotwisnu gmejnu (wosadu) na lllesto. Mes~enJo ~J­Jllejachu bjez pi'ihloowtnja wysnosee prawo am ~o n::,esta pi'ijilllae ani z mesta wotpuscee. J aIm pocld~nJ? bechu z clzela we wobstaranju swojich Imblow wohVlsm, robo­eachu, plaeachu dawki a clruhe platy abo wotplaty 5w~t warnjow, llllynow a pansk~ c!o). D~:uhdy so pa~l tez n.~~ kotrych swojich prawow k lepsemu mesta z wosebltYlll pn vilegijolll, z wosebitej prawizllu wzda.

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje Luzicy. 19

'Ve wobydlei'stwu wsow bese rozdzelmjez serbskilll nemskim praWOlll. W behu XIII. a XIV. letst.zwudobywa serbske wobydlerstwo swoje kubla, kotrez lllejese dotal na

' wotlowanje, sebi na wselake wasnje jako herbske (wobsYd­ne) a wotby SWOjil zwjazanose na rolu. Wobsadzi-li st6 swoje kublo z druhilll mejieelom, mozese jo tUtOlllU predae awotcahnye. Najnizsej rjadowni rjadowni slllerdow a heynow so cyle zhubistej. Wsudze je herbski pacht, ale pod wselakillli wumenjenjemi, tu h6rSimi, tam lepsimi. Zasydlene wobydlei'stwo zhubja swoju swobodu z tym, zo so lokalne sudnistwa wot wysnosee zarjacluja. Pola wys­sich sudnistwow, wosebje po1a bohotskeho a krajneho sudni­stwa (voigtdinga a landgerichta) pak poddanjo tez hisce w XIV. letstotku skoda. Karl IV. poruci krajnemu bohotej wuraznje (1355), zo by na to hladal, zo so poddanjo njebYchu pr'ez dawki a robotu' potl6cowali. Woprawdzite zh6rsenje sta so hakle w XV. letstotku.

Wosebite stejnisco lllejachu zidza. Rornjoluziscy zidza stejachu pod skitom Zhorjelca. Buchu pair wottud wjacy hoc wuhnaei a skoncnje w Ieee 1389 na pjeedzesat let wu­pokazani. Wjetsa wosada bu w Ieee 1383 tez w Budysinje zalozena a closta wazne prawa. W Delnjej Luzicy mejachu zidza w Gubinjepodzel na llleseanskilll prawje (priv. 1309 a 1319). Prez zidowske. prvilegije (wosebje prawizny) .bu wozjenwjene eei'pjenje (Duldung) zidow, skitQwanje jich wery; zakaz nueenja ke kreseijanstwu bu daty a skitowa­nje jich wobsedzCllstwa a swjatose jich rowow wuprajenej. Jich hlowne dzelo bese wupozcowanje pjenjez na dan a ~~astawy; w tutomnastupanju lllejachu wosebite privilegije. Zidowske wosady wobsedzaclm swoje samolmjezstwo (auto­nomiju), swoje sudnistwo. ZicHi bydlachu pak hromadie we westych hasach .abo dzelach me stow pak we wQsebitych dOlllach. Risce w XIV. letstotku smedzach11 sebi swoboclne statoki dzedee, bechu pak wobllljezowani w jich zarjado­wanju z tYlll, zo jich statoki za wobsedzCllstwo kralowskeje kOlllory plaeachu. Woni dyrbjachu so tez po woblecenju wot kreseijanow rozeznawae. Pi'edewsem mejachu muzojo k6nckojty 1dobuk (Spitzhut) a kulku nad nim, tak mjeno­wany zidowski klobuk, zony pak pi'edpisany slewjei' nosye. 'rez znate zolte kolesko na zidowskim woblecenju so hizo w tutym casu mjenuje. .

Stoz n a l' 0 d nos e nastu pa, poeerpichu Ser bj a, koti'iz zwopreclka, kaz Niederle pise, kraj mjez Solawu, ,WeJ;ru a Fuldu, hornjej Rabolu, Sprjewju a 'V odru hac k Frankfur­tej nad "Vodru, delnim Bobrom a Kwisu wobsedzachu,

2'

20 Dr. Jan Kapras:

zahe wulku skodu a zahubu, tak zo bechu tute krajiny w konc XII. letstotka za nich hizo zhubjeue a woni hizo w XIII. a XIV. letstotku skoro jeno na Hornju a Delnju Luzicu wobmjezowani.· Tez p:Hzamlmjenje nekotrych dze!ow kraja na lewym brjozy Lobja k Oecham za cas Jana a Karla IV. na tymle wosuclze nico njepremeni. Wsak bn· tam runje pod jeju knjezenjom z eezkam khlostanjom wu­ziwanje serbMiny na suclnistwach zakazane, tak w Alten­burgu, Owikawje a Lipsku w leee1327 a w Misnjanskej krajin:je w 1. 1424. J enoz na clwemaj mestnomaj wnPI'e­strewachu so Serbja prez luziske mjezy do sakskeho kraja pH Dobryluku a Wikowje (Elsterwercla) a do Braniborskeje marki wot Golisina prez Zehu (Baruth) a Khuclowinu (Mittenwalde) k Parskej. PHzamlmjenje Luzicow k Oeskej kronje mejese spomozny wliw na zdzer­zenjo serbskeje naroclnosee. Hizo w stari3ej dobje (po Ieee 1032) stupi tam na mesto slowjanskeho zemjanstwa po wjetsinje nemske, w kotrymz so zbytki slowjanskich rodow, nowym pomeram so pHwuciwsich, zlmbichu. W XIII. let­stotku nastachu ze zalozenjom mestow nemske kupy po cylym kraju. We wjetsich mestach bese malo Serbow, w mjensich wjacy, druhdy mejachu tez wjetsinu. W tutej dobje so mesta Serbam hiMe njezawjerac1m. Luziske du­chownstwo mozese zwjetsa serbski. Misnjanske synodalne statuty namolwjachu je wjacy kroe, zo dyrbi so na njedze­lach pH Bozej msi "Werju do Boha wotca" a "W otce nas" serbski modlie, zakazowachu pak wopreclka serbske preclo­wanja; tuton zakaz pak borzy zasy spadny a serbske pre­clowanja njebuchu jenoz we wjesnych cyrkwjach, ale tez w Budysinje zawjedzene. Hizo w Ieee 1293 so zadase, zo by pleban na Budysskim namesee pH Knjeznje Mariji serbscy moh1, abo serbskeho pomocnika mel. W XIV. let st. bese pH Sw. Petrje w Budysinje serb ski preclaf, kotryz bese zdobom farai' w susoclnej wsy; w leze 1376 bu fundacija za stajneho serbskeho duchowneho zalozena (praedicator slavorum). Tez w cyrkwi franciskanow preclowase SQ serbski. Wjesniske zasydnistwo (kolonisacija) w XIII. a XIV. letstotku zebra tez w samych Luzicach Serbam zemju. J enoz tam a sem wosrjedz serbskeho kraja wosebje w Budysinskej krajinje so kolonisCi preserbS6ichu, tak na pl'. wsy wokolo Rolanow (Ruhlancl), Kamjenca a juznje wot Budysina. Ze zapadneje kolonisacije zdzerzachn so nemske wsy w Budysinskej kra­jinjek wjecoru wot Biskopic a w Delnjej Ldicy na zapad wot Golisina (Golssfm). Na sewjerowukhodze bu w Delnjej Luzicy gubinska wokolina pH W 6drje, na wukhodze krajina

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje Luzicy. 21

wokolo Zarowa (Sorau) k ranjlLl wot Trjebulow (Triebel) prenemcena. W Hornjej Luzizy podleza germanisaciji cyly wukhod, mjez Hwizdu (Queiss) a Nisu (Nizej) zeZhorjelcom a Lubanjom a hiMe smuha na zapacl wot Nisy hac k Rych­bachej. Ponemcena bu tez krajina k poldnju wot Lubija ze smerom k Zitawje, hdzez nemske wsy na nemske Zitawske kolonije mjezowachu. Kaz widzimy, buchu germanisowane hranicne krajiny mjezowace na zgermanisowany Delni Slezsk a na zgermanisowane namjezy Oech a twol'jachu z clobom pas, kotryz Serbow wot Oechow a Polakow dzelese. Hacrunjez mejese we ohemaj Luzicomaj serbski ziwjol pI'ewahu a hacrunjez bechu Nemcy w mjensinje, je tola wot XI. letstotka wosebity raz wobeju krajow nemski a na tym so tez w casu ceskeho knjezstwa nico njepremeni. J enoz na wjesnych slldnistwach, we woclzelenjach za burske nalez­Hosee pH krajnych sudnistwach w Budysnije a Zhorjelcu, kaz tez pH biskopskim sudnistwje w Hodziju, wuziwase so serbska rec; wsudzom druhdze knjezese nemcina.

§ 4. Kolonisacija, hospodarstwo, rjemjeslnistwo a wobkhod.

T s c hop p e - S ten z e 1, Ul'kundensammlung zul' Ge­schichte des Ul'spl'ungs del' SHidte in Schlesien und del' Oberlausitz, 1832. - K ret s c h mar, Die Entstehung von Stadt u. Stadtl'echt in den Gebieten zwischen del' mittleren Saale u. del' Lausitzer N eisse, 1906. - S c h war z, Anfiinge des Stiidtewesens in den Elb- u. Saale-Gegenden, lS!:l2. -M i elk e, Das deutsche Dorf mit bes. Beriicksichtigung del' miil'kisch-Iausitzischen Verhaltnisse, Niederlaus. Mitt. VIII. - Pes c he k, Geschichte del' Industrie u. des Handels in del' Oberlausitz, N. Laus. Mag. XXVII.-IX. - B 0 e t t i­c her, Bautzener Marktzeichen, d. LXIX. - Lip per t, Oottbus als Knotenpunkt von HandelsstraElen im XIV. J ahl'h., Niedel'laus .. Mitt. 1893. - K apr as, Pravni dejiny II. § 21, 22. -

Kharaktel'istiske za hospodafstwo tutoho wobcasa je k b­Ion i sac i j a, kotraz twol'i dzel wulkeho wupueowanja, wu­eahowanja a so wupI'estl'ewanja Nemcow do ni.llsich kraji­now. PHcina bese w prenim rjedze financna. Kolonista mejese w nowych krajach wjele lepsu eksistencu hac doma a tez knjezam skolonisowanych krajinow naroseechu nowe dokhocly. Kolonisacija stawa so na zakladze Wllcinjenjow (Vel'trag) mjez lmjezom role a wosadnikom (presydlencom). Podlohapomerow mjez lmjezom (pan om) wobsedzenstwa a kolollistu hese prawo emfyteutiske abo zakupne prawo

22 Dr. Jan Kapras:

(ius teutonicum, purkrecht, Patronatsrecht, Kaufrecht). DzerZese-li kolonista sweclomiee wucinjene postajenja, nje-· mozese so jemu 1mblo wotewzae. Jehoprawo bese wecne prawo; won mejese prawo na wobsec1zellstwo a wuziwallje zemje. Bese to wosebite srjec1znowekske prawo, kotrez nje­mozemy po zmyslu romskeho prawa merie, po. kotrymz llje­mejese ani lmjez ani kolonista wobsedzenstwa. Kolonista mozese pola nas w starsej elobje Bwoje prawo predae a bjez knjezoweho dowolenja druhemu elarie, njebese-li hinak wu­cinjene. Jeho prawo prenclze tez na clobjernikow abo herb ow. Tute pomery kolonistow pak so konc XIV. a w XV. letstotku zhorsuja, tak zo so k preelaeu emfyteu­tiskeje role dowolenje wysnosee zadae pocina, kotraz tez do dobjerniskich abo herbskich pomerow p:Hma. Wosobin­ske pomery kolonistow njebuchu prez emfyteutiske postaje­nje podotlmjene a pi·emenjene. Kolonisei su swobodni ludzo, maju swoje wosebite prawo, kotrez su sebi sobu pfi­njesli, maju wobmjezowanu autonomiju; wysse sudnistwo nad nimi pak zwosta wosebitym kralowskim sud am.

Wobe stronje so lla cyle weste pisomne wucinjenja zwjazastej, z kotrymiz bu postajena summa hotowych pje­njez, kotraz mejese so plaeie, a letne elawki. Summa hoto­wych pjenjez (Patronatsg-eld, El'bzins, nowal, Anleit, redso: torta, laudemium), kotrez mejachu so plaeie, bese nizsa hac hoc1nosc role.

Z a s y dIe n j e sta so powstkownje na samsne wasnje w mestach kaz na wsach. W mestach bechu plaCizny wys­se; za to mejachu tu pfisydlency wselake wobkhoc1ne a rje­mjeslne privileg-ije abo wosebite prawizny (milowe prawo, tydzenske a letne hermanki, sklady, clo [Maut] atel.) .

Hornjoluziske mesta nastachu na podobne wasnjekaz ceske w markhrabinskim kl'aju. Wo jich zalozenju nimamy liseinow (Urlmnelen); prenje powesee su z XIII. letstotka. W tutym casu su Budysin, Lubij, Zhorjelc, Rychbach, Lu­ban a W ospork wjerchowske mesta, Kamjenc, Bjarnadzicy (Bernstadt) a Biskopicy privatne abo wosobinske mesta. K nim pfistupuja w XIV. letstotku hisce mjense wosobin­ske mesta kaz Wojerecy, Zawidow (Seidenberg-) , Rolany (Ruhland) a c1ruhe.

W De In j e j L u z icy su w XIII. letst. waznise mesta: Zemr (Sommerfeld), Gubin, Lubin, Lukow, Zarow (Sorau), Khoeebuz, Trebule (Triebel), Luboraz (Lieberose), Hrodk (Spremberg-), Grabin (Finsterwalde), Zly KOlllorow (Senf­tenberg·) Kalawa, Brylanel (Friedland), Drjowk (Drebkau), Grozisco' (Sonl1enwalde. Z tutych me stow bechu pfi staj-

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje I.uzicy. 23

nym pi'emenjenju: knjezerstwa a brojenju zemje w XIV. letstotku bjezposrec1nje markhrabinske lllesta Gubin, Lu­kow Zell1r a Kalawa. Wsitke zbytne bechu z nekotrymi w XIV. letstotku nastatYll1i (Beskow, Storkow a dr.) w PI' i­vatnych (wosobinskich) rukach.

W Hornjej Luzicy zwisuje wjesna kolonisacija na wu­khoelze ze Slezskej, wobsahujo cylu Zhorjelsku krajinu; na zapadze kolonisowase so wokolo Rolanow, Biskopic a Ka­rnjenca, a dale na juhu k polc1nju wot Budysina a Lubija. W Delnjej Luzicy poeahowase so kolonisacija k ranju wo­sebje nakrajiny wokolo Zarowa, Gubina a Pfibrjoha (Fii.~'­stenberg-) k wjecoru wokolo Lukowa a Dobrylug-a. Kololll­satorjo b~chu nilllo ll1arkhrabjow wosebje ll1isnjanscy bi­skopja, .klostr Dobrylug', lmjeza z Kall1jenca a ll1nohe ze­ll1janske swojby z Delnjeje Luzicy.

Who s pod a r s t w j e je wulki rozdzel ll1jez burstwolll a wobsec1zerjell1i wulkich kublow. Wulke kubla su w XIII. a XIV. letstotku do wjetsich cylkow wobll1jezowane, nijez tYll1 zo rola wot wulkokublerjow wobdzelana, so z kolonisa­ciju pomjensi. Tehdyse wuwiee so wsudze na to ~lerjese, tak wjele hac mozno dawkownych bur ow na mesto dotal­nych wulkokublow dobyc. Wulkolmbler zdzerZa sebi, nje­mejo dose elzelaeei'skich mocow, jenoz maly elzel swojeje role k wobdzelanju. Tute dwory (Vorwerke) zastarachu jeho zastojnicy (we Luzicy knjezi hejtmanojo) z lmjezej (panskej) celedzu. Wosobinskich burskich sluzbow (robO­tow) mejese wulkolmbler malo; pi'etoz kolonisei je pfi wu­cinjenjach jenoz z redka pfijachu. Najb6le zwostachu 1'0-boty hisce tam, hdzez so slowjanske sydlisca na zakupnYll1 prawje pi·etworichu. .

1'0hoella zwostawa rozelzelmjez dominikalnej (panskeJ) a rustikalnej (burskej) rolu, jenoz zo prenja woteberas~ a po starym slowjanskim prawje (ius slavicale). W serbslnch elzelach Luzicy mejese so wobsedzenstwo najb6le po slo­wjanskam zakupnYll1 prawje. Tute burske pvomery~ po starSiskim slowjanskim prawje zarjaelowane, pretwol'lchu a pi'emenichu so w XV. a XVI. letstotku na poddanske robocanske pomery.

Starsa kolonisacija zI1ajese hisce stajne naturalne abo pfirodniske dawki, kotrez kolonisci pale w podo­bje dzesatka pak w dopredka postajenej mver~e Wys~ nosei wotedawachu. Borzy pale nasta wasnJe, seb1 pjenjezne dawki pale jeniccy pale podIa pfiroelniskich wucinie. Z tutych pjenjeznych a naturalnych dawkow so hlowne dokhody wysnosee skladowachu. Pfirodniske

Cl i

24 Dr. Jan Kapras:

dawki bechu . zito, len, mak, zelenia (Gemiise, Griinzeug), med, hroch, jahly, konopej, kury, husy, kacki; jeja, twarozk, jehnjata at. d. Mjenowachu so casto dzesatki, hacrunjez njebechu to dzesatki w starym zmyslu, ale kruce postajene dawki. Tohoclla njewobstejachu tute dawki hizo wjacy ze wsech plodow, kaz stare woprawdzite dzesatki (decimae integrales, plenae), ale jenoz z nekotrych, kaz be so wucinilo abo kotrez be wasnje dawac. Hdyz ze zita wob­stejachu, recese so wo wulkim, hewak pak wo malym abo drobnym dzesatku. Drobnise dawki buchu tez postajene pfi wosebitych prileznoscach, swjatych dnjach atd. Nemscy pfisydlency abo wosadnicy wukonjachu nimo toho z wo­predka z redka hdy roboty (angariae, labores), mjez tym zo buchu we slowjanskich wosadach stajnje, tez hdyz so na za­kupne prawo powysichu, roboty predpisane ..

We Luzicy jewi a pozbehuje so w XV.letst. ze zesylnje­njom mocy wysnosce procowanje, podIa pjenjeznych a pfi­rodniskich dawkow poddanam tez roboty napolozic. Tuto procowanje zwisuje ze spocmacym so premenjenjom wulkol~ublerskeho hospoclarstwa. Mjez tym zo bywaclm w tutych krajach clotal jenoz male dwory w hospoclai'­skim wobclzelanju rycerstwa, procuja so netko rycerjo tute swoje clwory powjetsic, zo bychu z tym wjetsi wunosle docpili, hac be dotalny z dawkow wosadnikow. Zapocatk tutoho wuwica pada do XIV. letstotka, ale hotowe powro­cenje cyleho systema hakle do casa po husitskich wojnach.

Prez wobsaclzenje za kolonisaciju a premenjenje wosa­dow po zakupnym prawje bu wjetsina kraja na lena (za­hony, ds. sledy) rozmerjena. We Luzicy rozeznawachu so wulke a male zahony, lena, sledy (Hufe, mansus, laneus); wulkim rekachu frankske (m. franconicus), malym flamske (m. parvus, flamingicus).

We wsach kolonistow tworja lena woprawdzitu jednotu, wse k nim slusace dzele BU hromadze. Zakladny zjew tu­tych wsow je porjaclne rozdzelenje polow. Twarjenja we nich su pale w rynku (rjedze) na cole kozdeho lena (Rei­hendorf) pak tworja wuhlicu (Gassendorf) a lena su zady wsy.

Nimo mesta su na wsach jmioz nekotfi rj em j e s In icy, kaz wojnarjo, kowarjo, ceslojo, mlyncy ,reznicy, horncerjo. Tute rjemjesla pak wukonjachu ludzo, kot:Hz bechu pak njeswoboclni pak znajmjensa wecnje ze swojim wobsedzen­stwom wot wysnosce wotwisni. PH kolonisaciji be rjemje­s10 jara husto z grychtu zjednocene, tak zo realnu powahu doby, jako hoia pertinenca (pHslusnosc) sudnistwa.

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje :[:,uzioy. 25

J eclnoty(Z1'nifte) XIV.letstotka su hiscejara wot pfi­sahancow (Scho££en, Geschworene) wotwisne a w mestach wot wysnosce. N a cole stoji bratl'ski mistr z 3-4 stadimi, kot:Hz so pozdziso wsitcy jeclnotni mistrjo mjenuja. Woleni buchu wot rady. Jurisdikcija jednotow je w spocatkach. Pfistup do jednotow je hisce lohki, placizna abo p:H­plata (Innung) mala, zada so WOpiSlllO wo pocci­wym zadzerZenju, druhdy zastupna swacina a mistrski kusk (Meisterstiick). Synojo, dzowki a wudowy po mistrach maju wosebite privilegije (prawizny). Prez jednoty clyrbjese so rjemjeslo zdemokratizowac. KoZdy sobustaw clyrbjese mee w rjemjesle jenajki kuzol k zezi­wjenju. Tohodla bu konkurrenca nutl-kownje wobmjezowa­na a zwonkownje wuzamlmjena. Jednota wobmjezowa sebi rjemjeslo, dohladowase nad nim (ziwnoscenska policija, Gewerbepolizei), hladase na clobre wuplody a zamjezowa jebanje; Prasenje towai'sow njebe hisce strasne, towars (Geselle) mejese kozdy moznosc, zo budze nehcly mistr. Wu­stawki postajachu dzelanski cas a mzdu. Tola hizo w XIV. letstotku naspominaju so prenje prekory wo tom mjez mistrami' a towarsemi a z nimi tez prenje stawkowallja.

j .;'~.: _~~".J:~/l~J8~U~~~1J § 5. Wicezne zarjadnistwo.

Vo n del' Hey d e, Die Mannen des Kreises Guben im Jahre 1356, Niedel'laus. Mitt. IV. - K apr a s, Pravni dejiny II. § 24.

WHo l' n j e j L u z icy mejese wicezny pomer wulki wu­znam. W liscinach a privilegijach reci so wo nobiles a va­salli, druhdy jenoz wo vasalli, maju-li so zemjenjo wozna­mjemc. Starsi luziskeho In'aja rekaju die ecllen Mannen, seniores vasallorum. Kubia na wsach beclm skoro stajnje wicezne 1mbla. Tute wicezstwa beclm najbole w rukach llemskebo rycerstwa, llesto malo w rukach stareho slowjan­skeho zellljanstwa. W XIV. letstotku dobuchu tez mescenjo markhrabskich luestow nahladny podiel. NilllO kublow buchu jako lena wudzelene tez dawki (1301), regalije, wo­sebje pak cIa (1308) bohotstwo a dr. Wicezstwa wudzelowase w casu bralliborskich klljezerjow markhrabja sam. W Ieee 1329 pak dowoli kral Jan Zhorjelskim, zo by jim provisor­llje do pl'ichoclneje pfitolllllosce krala lena abo wicezstwa pod 10 markallli krajny bohot wudzelowal, stoz so za Karla IV. powsitkowllje stawase, a jenoz wudzelenje wicezstwa nekotrym nekotrym wosobam prez zhromadnu ruku bese lmjezerjej samomu zakhowane. W 0 wicez-

26 Dr. Jan Kapras:

skich naleznoseach jednase so w braniborskim casu pred dworskim sudnistwom, w eeskej dobje pred bohotom a wieazami a jenoz we waznisich wecach pred ceskim dworskim sudnistwom. Wokolo Budysina bese ze stareho casa hisce nesto hrodowskich wieezstwow (feucla cash' en­sia). Privatnych abo wosebitych wieeznych zarjadowa­njow je malo, wosebje wazne maju lmjeza z Kpmjenca. W Hornjej Luzicy je wjele malych burskich wieezstwow (feudum servile). Ze starSeje doby bechu tajcy lenscy abo wieezni burja (Lehnbauer) zupanojo a wieazojo, kot:Hz tohodla tez krajny sejm abo landding wopytowachu. Pozdiiso, hdyz bechu so tute roedielne rjadownje zhu­bile, reci so jenoz powsitkownje wo wieeznych burach (rustici feudales); wjetsina z nich bese w serbskim dieIl1 Luzicy. TuM burja wukonjachu swoje wieezne winowato­see prenjotnje markhrabji. Tuton pak· jich z wjetsa do rukow wysnosee pl·epoda. J enoz eliel wieazow so zdieda a dokelZ k bohotowemu sudnistwej pHslusese, mjenowaclm so wsy, kotrez tajcy wieazojo wobyeUachu, bohotowske wsy (Iandvogteiliche Darfer). Z leta 1419 mamy jich zapisk. W tutym casu plaeachu bohotej podIa wojerskeje sluzby tez maJy dawk Tute kubla buchu jara lohcy do herbskich kublow premenjene.

W Del n j e j L u z icy beclm wieezne pomery hornjoluzi­skim jara poclobne. W liseinach mjennja so wieazojo lla prenim mesee, zemjanstwo je wieezne hizo z casa nemskeho predobyea a wobsadienja Luzicy, tez meseenjo (z Gubna a Lukowa) maju wicezstwa. J ako lena njewuelieleja so jenoz kubla, ale tez cIa (1361), prawo biea pjenjez a prawo zidow (1354), sudnistwo (1417) a dr. Wieezstwa wudiela zwopredka lllarkhrabja sam, w ceskim casu bohot. N a rozdiel wot Hor­njeje Luzicy je w Delnjej Luzicy wulka licba wosebitych wieeznych zwjazkow, kotrez maju mocne lmjezske swojby, na pro knjezkojo z Bibersteina, z Koeebuza, z Danmy, z Tor­gowa, z W osporka a ell'. Tute zwjazki maju swoje sudni­stwa a organisacije (zarjaelnistwa), a tuei wieazojo su po­sr8dni wieazojo markhrabje. Tez burskich wieezstwow je cyla syla, wosebje na eluchownskich kublach.

§ 6. Markhrabjo. Gel be, Herzog Johann von Garlitz, N. Laus. Mag.

LIX. - K a p l' as, Pravni dejiny II, § 25 a 26. Janej Zhol'jelskemu, bratrej Wjacslawa IV., pHpadny

po Karlowym testamenee 1376 Zhorjelske wojwodstwo, diel

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje Luziey. 27

Dell1jeje Luzicy a Branibor. Won clyrbjese m8C w ceskej kronje wurjadne stejnisco, hnydom po morawskich mark­hrabjach. Karlowe wotmyslenje be najskerje, . z tutych krajow tertiogel1iturn Luxemburgskeho l'odu wutworie. Zhorjelske wojvvodstwo sarno wobsahowase zhorjelski me­Manski wokrjes (Weichbild) a lmjezstwa Muzakow, Pjensk (Penzig) a Zidiin (Seidenberg) a maly diel zitawskeho hejtmanstwa. Wot Delnjeje Luzicy mejese wojwoda Jan l'allsi diel, mjenlljcy Gubill, Zemr (Sommerfeld), Picno (Peitz), PHbrjeg (Fiirstellberg·), Luboraz (Lieberose) a Hrodk. W ot Braniborskeje mejese wot N oweje Marki talc mjenowanu marku za W odru (iiber OdeI') hac do leta 1381; tehdom ju Sigmunclej "rotstupi; tola leta 1388 dosta ju wroeo a zdieda ju netko hac do swojeje smjeree. Wjerchej Janej bechu jeho kraje najskerje jako herbske wieezstwo po muzskim potomstwje pHdielene, a dokelZ mejese Jan jenoz diowku, wroeiclm so po jeho smjerei do rukow Wjac·· slawa IV. VIf titulu mjenowase Jan WS8 diele swojeho lmjez­stwa piso so braniborski a 111Ziski markhrabja a zhorjelski wojwoda. W letach 1381-88 wuwostajese titul branibor·· skeho markhrabje a mjenowase so za to druhdy mark­hl'abja w Nowej Mal.'cy (Markgraf in del' Neumark). \.Ve swojich refOl'mach be prez stawy wobmjezowany, wot kotrychZ so zhorjelske na liseinje z leta 1329 a 1348, delnjo­Inziske na liseinu z leta z 1. 1370 a braniborske na tu z 1. 1374 powolowaclm. Moc zhorjelskeho wojwody be runja mocy lHOl'awskeho markhrabje. Njemejese potajkim ani pjenjez-11eho ahorskeho regala aniprawa wojny a wukrajnych jed­nanjow. Runje kaz tamny pak husto woprawdie mjezyna­rodne (internationalne) wucilljenja zawerase (cinjese), w kotrychz druhdy pHspomni, zo so wobsah meri preeiwo Wjacslawej IV. Wjacslaw IV. sam njephnase jenoz casto do wselakich naleznoseow jeho lmjezstwa, ale zberase we nim tez dawki, kaz na PI" w letach 1382, 1386 a 1388. Jan Zhorjelski mejese dez swoj d w or, na kotrehoz cole dworski mistr abo hofmistr (hovenmester) stojese, kiz be druhdy z dobom krajny bohot, a lla kotrymz so tez spomilla lla marsala, kelusnika, llajwysseho komornika (oberster Ke­mereI') a pl'edkraj erj a mj asa (fllrSchlleieler). W J anowej kencli, zhromadllej za wsitke jeho kraje, bese kallcler a protonotar. Prawidlowllje a zwjetsa lmjezese potajkim we Luzicomaj cesld lmjezei' sam a njeposrednje a dawase so zastupowae jenoz we wukonjenju swojeje mocy prez wosebiteho zastojllika, najbole krajneho bohota.

28 Dr. Jan ICapl'as.

. § 7. Bohot a zhytni zastojnicy.

Lip pert, Studien ueber die wettinische Kanzlei u. iure aeltesten Reg'ister, N. A. f. sachs. G. XXIV-XXV. -See 1 i g' e 1', Das deutsche Hofmeisteramt im spat. Mittel­alter, 1885. - K not h e, Oberlaus. Rechtsg'eschichte, 1883. -Gel be, Herzog' Johann von Garlitz, 1883. - J e c h t, Be­nesch von der Duba, Landvog't der Oberlausitz, 1369-89. N. Laus. Mag'. LXXXVI. - H. B. Meyer, Hof- u. Zentral­verwaltung' del' Wettiner in del' Zeit del' einheitlichen Herr­schaft 11ber die Meissnisch-Thllringischen Lande 1248-1379, 1902. - N e u man n, Versuch einer Geschichte del' Nieder­lausitzischen landvagte, I.-II., 1832-3. - Kapras, Pravni dejiny II., § 27, 28 u. 29.

W Budysinskej zawjedzechu braniborscy markhrabja hdyz bu jim kraj jako zastawa (Pfand) prepodaty, rjad ~o pfikiadze swojeho !craja. Na mesto stareho hr6dhrabJe stupi krajny bohot (vogt, landvogt, advocatus, judex terri­torii advocatus abo judex provincialis, krajny bohot). Po dzeI~nju kraja w Ieee 1268 bestaj dwaj krajnej bohotaj, je­dyn w Budysinj e, druhi w Zhorjelcu. WoM zastojnstwje stej w letach 1317 -19 w jednej wosobje zjednocenej. Pfi zjednocenju cyleje Budysinskeje z Cechami bu jenicki bo­hot pomjenowany. W ceskej kancli rekachu jemu Budys­ski a Zhorjelsld hejtman (capitaneus), w kraju samom pak zwosta stare pomjenowanje bohot (fojt). Za Jana Zhorjel­skeho buchu na kr6tki cas w letach 1388-96 wosebici bohotojo za Janowy dzel a wosebici za dzel WjacsIawa IV. po­mjenowani. Bohot bese pak jedyn ceski pan pale slezski wjerch abo pan. Druhdy bu zastojllstwo bohota zapisane: Tak mejese jo zapisane wjerch Bolek Miinsterbergsln (1404-06) a tale jo dosta w Ieee 1410 Hynek Berka z Dubeje. Zahe nasta wasnje, zo sebi bohot swojeho za­stupnika pomjenowa, podbohota (untervogt, vicecapitaneus) z domjaceho zemjanstwa, kotryz hIownu bohotsku agendu wjedzese. W ot k6nca XIV. letstotka bestaj d waj podboho­taj, jedyn za Zhorjelc a wokolinu, druhi za cylu zbytnu Luzicu. Bese to powostank dzelenja zemje za Jana Zho­rjelskeho. Bohot bese zastupnik knjeza zemje, predsyda zhromadziznow a najwysseho sudnistwa, sldtase mer w kraju, postajese w6jnsku hotowosc, jemu Mchu wsitc~ zastojnicy kraja podcisnjeni, jemu posluchachu mesta, kaz w prawniskich tak tez w pjenjeznych wecach, jemu pri­slusese najwysse financne zarjadowanje w kraju, w6n bese za­kitowar cyrkwje w kraju, wot casa Karla IV. wudzelese

Prawne .stawizny Hornjeje a Delnjeje Luzioy . 29

mjense wicezstwa nimo zhromadnych wicezstwow, mejese wicezne sudnistwo, pred nim prepodawachu so rycerske kubla. Dokelz bohotojo njebuchu z domjacych stawow brani wutwori so w zapocatku XV.letstotka (preni kr6c w lee~ 1404 za cas bohota wjercha Bolka Miinsterbergskeho) wasnje, zo bohotojo najprjedy ertnje a pozdziso pisomnje stawam slubjachu, zo chcedza jich pfi wsech jich swobo­dach zdzerzec, a buchu na to swjatocnje najprjedy w Budy­sinje a potom w Zhorjelcu pfijimani.

We swojim wuwicu bese zit a w s k e bohotstwo budys­skemu podobne. Tam bese bohot w casu Premysla II. predsyda ZelllSkeho sudnistwa (Landgericht). Za cas, w kotrymz bu Zitawska zastajena (verpfandet), bu bohot ze sudniskeho zastojnika krajny zarjadnik w mjenje za­stajacehoknjeza. Bohot zwosta tez po Ieee 1346, hdyz bu Zitawska zaso njeposredna, jako kralowski bohot. Mesto Zitawa pr6cowase so wo to, tuto bohotstwo do swojich rukow dostac a mejese jo tez woprawdze w letach 1364-1389 a 1396-1412. W letach 1389-94 M mesto na­khwilnje zastajene panam z Ronowa a 1395 Pytej z Ca­stolovic. Sk6ncnje dosta jo w Ieee 1412 Hynek Berk z Dubeje kotryz mejese tez budysske bohotstwo a snadz tez dzel luziskeho zapisanej. W6n mejese w Zitawje swo­jeho wosebiteho zastupnika.

Delnjoluziscy bohotojo zwisuja we swojim wuwicu z durinskimi a misnjanskimi bohotami, kotfiz z krajnych sud­niskich zastojnikow (landrichter) nastachu. Preni kr6c mje­nuja so w Ieee 1286 a 1319. W zapocatku XIV. letstotka bu jich zastojnstwo z komornistwom zjednocene (advocatus et camerae magister 1341). Hizo we wettinskej dobje so bohot tez hejtman (capitaneus 1341, houbitman 1354) mjenuje, mjeno bohot pak je wsednise. Za. cylu LUz~~U

. Mse jedyn bohot; jenoz w dobje Jana ZhorJelskeho bese za jeho dzel wosebity bohot, kiz M zdobom w letach 1370-80 bohot Janoweho dzela Marki jako obrister Land­vogt zu Lusitz u'nd obiI' OdeI' del' Madre. Bohot Mse pak domjacy zemjan pak ceski pan, kotryz mejese we Luzicy kubla. Hizo w casu Wettinow so husto sta, zo bu bohotstwo zapisane. Tez w ceskej dobje so to wospjeto­wase. Stajneho sydla bohot njemejese; hac do k6nca XIV. letstotka sydlese najhusciso wmestach markhrabi slusa­cych, wosebje we Lukowje, Lubinj6l a. Ze~rju (Sot,nmerfeld). Hakle za Wjacslawa IV.bu Lubm leho staJne sydlo. Delnjoluziski bohot bese najwyssa domjaca sudniska in-

30 Dr. Jan Kapras:

stanca; wot njeho diese wotwolanje (appellatio) k wjer­chej, won mejese prawo khiostac a sudniske placizny pH­jimac, krajny. mel' skita6, do swojstwa njehibitych wob­sedienstwow zapokazowa6, w semje predsydac a zbera6 ws·e­lllke dawki, won mejese pod sobu wojsko was allow. We wet­tinskej dobje pomhase jenoz k dosta6u wi6ezstwow, za Wjacslawa IV. wudielese sam wi6ezstwa. Nekotre dawki kaz cla, bi6e pjenjez a zidowske wotplaty bechu z jeho zastaranja wuwzate a buchu wot wosebitych zastojnikow zarja­dowane, kotHz direktnje pod kralowskej komoru stojachu. Za­stupnik bohota be podbohot (undirvoit czu Lusicz), 1. 1419 preni raz naspomnjeny a tez bohot mjenowany. Druhich zastojnikow we Budysinskej njebese. Bohot a jeho zastup­nik njemejestaj ani kanclerja. Jenoz wuwzacnje wustupuje w Ieee 1339 notarius d. Johannis regis in terra Gorlicensi et Budissinensi. Njedostatk wosebitych krajnych zastojni­kow wujasnja so z diela z prewahi mes6anskeho zi­wjoia (elementa), z diela z wuwi6a stajneho stawskeho wubjerka (starsich kraja).

Tez w Delnej Luzicy bese bohot jenicki zastojnik kotryz nimo nekotrych financnych naleznos60w wsitk~ rjadowase. Z konca XIV. letstotka pridruzi so k njemu ZeIl1Ski pisar (Landschreiber zu Lusic 1384).

Skoncnje mejachu za Luzicu wuznam tez cen tralne rj ady (Oentralamter) w Prazy: dworske sudnistwo we wi-6eznych prasenjach, komorne sudnistwo w skorzbach kralej samomupripokazanych, ceska kanclija, z kotrejez wukha­diachu kralowske lis6iny (Urkunden), komora za financne prasenja, najwysse mesto. za pjenjezebijernju (Miinze) a hornistwo (BeI'gbau). Tak je kralowska ceska rada ze swojej zamoznos6u dI'uhdy diI'ektnje, casto paktez indirektnje we luziskich prasenjach zakrocila.

§ 8. Najwysse SU(lllistwa. Knothe, Rechtsgesch. OberI. 191; Ein Garlitzer Hof­

gerichtsbuch 1406-23, N. Laus. Mag. LXXIV. - Gelbe Johann von Garlitz 68. - Neumann, Das aIte landdini odeI' Landgericht in del' Niederlausitz, N. Laus. Mag. XXXVIII. - Kapras, Pravni dejiny II, § 30. . W Budysinskej stupi prez zarjadowanje krajnych

bohotow na mesto stareho judicium provinciale bohot­ske sudnistwo (voigts ding, echteding, placitum legitimum, druhdy tez landding, Landgericht). Sudnistwo so 3 kro6 za Hito w Budysinje a Zhorjelcu wukonjese; predsyda

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje LuZiey. 31

bese bohot, pozdiiso pudbohot abo wot pada k padej po­mJen~w.any su~?ik (Landr.ichter).. Wusud wozjewjachu prlsazmcy (Schoppen), bram ze zemJanstwa pH zemjansldch

. skorZbach, jednase-li pak so wo naleznos6e burow abo mescanow, wubrani z burow abo mescanow. W spocatku slusachu pod sudnistwo bohotow wsitke stawy z wuwza60m duchownstwa. Pozdiiso pak bu kompetenca zwuzsena z wuzamlmjenjom mestow (prenje wuzamknjenje Zhorjelca ~303)anizsich burskich skorzbow. Wysse burske skorZby pak Jemu zwostachu, kaz bu to w Ieee 1355 jasnje wobtwjer­diene. Zellljanstwo slusese k tutym sudalll z khlostanskimi a civilnymi skorzballli. (Wobkru6enje Janowe 1329). Hac be a~pellacij~ _w~t tutych sudnistwow pHpuscena, njeje z kuzolow wldzec. Za serbske burske wobydlerstwo bu pH wobemaj sudnistwolllaj w BUdysinje a w Zhorjelcu wosebite serbske wotdielenje zarjadowane (wendische Landgerichte). Sudnika (Landrichter) pOllljenjowase bohot a pHsydnikaj (Beisitzer) bestaj dwaj starostaj (starosten auf dem Lande); kotrejuz zastojnstwo be z wobsydstwom westeho kubia zjedno6ene. Po prikladie tuteju sudow b~se wysse sudnistwo (judicium) tez za wsy misnjanskeho blSkopa w Hodiiju zarjadowane, hdiez bese rychtar z Hodiija predsyda a hdiez tro pfisaznicy ze wsy sudia­chu. W zapocatku XV. letstotka rozpadny dotal jednotne bohotske sudnistwo do dweju dielow: krajne sudnistwo (Landgericht) za burski Iud a dworske sudnistwo (Hof­gericht) za zemjanstwo a wi6ezne skorzby.

Podobne sudnistwo bese tez w Zita wskej. Predsyda bese bohot, pfisydnicy (Beisitzer) buchu w pozdiisim casu w runej licbje ze zellljanstwa a llles6anow brani. KOlllpetenciju lllejese wono za zemjanske, meS6anske a bur­ske wecy. Dokelz bese bohotstwo w druhej polojcy XIV. letstotka najbole w rukach mesta, dobuchu mes6enjo w tUtylll sUdnistwje rosrisowacu zamoznos6.

W Delnjej Luzicy bese n~jwyssa domjaca instanca sud bohotow (voigtsding). Wo jeho bliZsim zlozenju wmis­njanskej dobje zanych westych powes6i nimamy. Po zjed­nocenju Luzicy z ceskej kronu bu delnjoluziske wobydlef­stwo z listom z 1. 1370 zewsech krajnych sudnistwow, a tokaz w appellaciji tak w evokaciji, wuwzamlmjene. Wot tutoho c~~a ~naju teniccy rjadn~. luziske sudnistwa pfislusne (zu­st~ndlg) byc.. A:ppellaClJa wot nich ma k ceskemu kralej a Jeho komorJe hlO. Prawo, rozsud rjadnemu sudnistwu wzac(evokacija), pfistoji jenoz ceskemu kralej. Sudnistwo,

32 Dr. Jan Kapras:

bohota zwosta tez w tutym casu najwyssa instanca. Pred­syda bese bohot abo wosebity krajny sudnik (Landrichter). PHsydnicy bachu zastupnicy wysseho zemjanstwa (Herren), nizseho zemjanstwa (Mannen und Knechte), mestow (1377) a prelatow. Sudnistwo bese w Gubinje (1372)· a w Luko­wje (1373). Pocachu jemu tez landding rekae abo land­gericht, na koncu tuteje periody tez hofgericht abo Gericht del' Herren Stiinde. Tola kaz nam lmzoly pokazuja, nje· bese porjad w tutym delnjoluzisldm sudnistwje. Landge­richt bese prenja instanca za wosobinske skorzby njepo­srednych delnjoluziskich panow a prelatow, za sk6rzby wysnosee z poddanami, za skorzby korporacijow (mestow), za skorZby wieeznych kublow a wotwolaca instanca (Appel­lationsinstanz) za nizsesudnistwa.

§ 9. Sejmy. Weynart, Rechte u. Gewohnheiten del' beiden Marg

Ober- u. Niederlausitz I. - IV. 1793-98. - Knothe. Oberlaus. Rechtsgeschichte 245. - S eeliger, Del' Bund del' Sechsstiidte in del' Oberlausitz wiihrend del' Zeit 1346-1437, N. Laus. Mag. LXXII. - Kohler, Del' Bund del' Sechsstiidte del' Oberlausitz 1846. - Neumann, Ge­schichte del' Landstiinde des Mrgft. Niederlausitz u. deren Verfassung, 1843. - Posern-Klett, Zur Geschichte del' Verfassung d. Mrgft. Meissen im XIII. Jahrh., Mitteilungen des deutsch. Geschichtsv. z. Erforschung des vaterL Alter­thums in Leipzig, 1863. - Luther, die Entwickelung dcr landstiindischen Verfassung in den wettinischen Landen b. z. J. 1485, 1895. - H. B. Meyer, Hof- u. Zentralver­waltung del' Wettiner, 1902, st. 14. - Neumann. Uber den Ursprung del' Niederlausitzischen Landstiinde, Allgem. Archiv f. Geschichte des preuss. Staates 1837, XIII. -Kapras, Pravni dejiny II, § 32. -

W Hornjej I:.uzicy je zaldad stawskich pomerowzwjazk seseich mestow. - W Ieee 1339 zwjazachu z wobkrueenjom kra!:'!. Jana luziske mesta Zhorjelc, Lubij, Budysin aKa­mjenc - a slezske: Wrotsla,Y, Hlohow (Glogau), Strelin (Strehlen) a Srjeda (Neumarkt) Klatbowy (achtovni) zwjazk nq 12 let. Prjedy hac k wobnowjenju doftdze, bu 21. sep" tembra leta 1346 nowy zwjazk pi'eeiwo rubjeznym ryee­rjam jenoz mjez mestami Zhorjelcom, Budysinom, Kamjen­com, Lubijom, Lubanjom a ceskim mestom Zitawu wu­tworjeny. PH wujednanju zwjazka wobdzeli so tez bohot. W Ieee 1350 bu zwjazk wobnowjeny a zwosta bjez pre-

Frawne stawizny Hornjeje a Delnjeje LU:UCY.

torhnjenja w plaeiwosei. Zwjazk bu indirektnje tez prez privileg Karla IV. z leta 1355 wobkrueeny, w kotrymz leral wozjewja, zo je dal WS8 dwory a hrody lerajnych skodnikow spalie a zo so nimaju nowe hrody bjez jeho wedzenja twarie. Zdobom bu mestam moc data, rubjezne sycUa nicie. Z toho nastawace zwady ma meseanski sudnik pokojee. Bohotojo maju meseanow w jich procowa­njach podpjerowae. Zwjazk sesM mest bu z tym skitar kraj­neho mera, a mesta docpechu tak w cylej hornjoluziskej politicy v rozsudzacy wuznam. Krajej samomu bu wottud mjeno Seseimesta (sechsstiitte, hexapolis, preni raz 1357) date. Leta 1419. reci so samo wo seseikraju a seseimestach (sechs land- und -stiidte.) Recese so potajkim we I:.uzicy wo dwemaj stawomaj, Land und Stiidte (zemjanstwo a mesta). K zemjanstwu buchu wsitcy wobsedzerjo wieeznych kublow liceni. Na nich so spomnina w privilegiju z leta 1319 w budysskim dzelu (barones, nobiles et vasalli.) Porjadnych zhromadnych zeftdzelijow wobeju stawow (Stadt- und Land­tage) njebese. Jenoz z wurjadneje pHciny wotmewachu so zhromadne skhadzowanja, najbole w Budysinje, druhdy tez druhdze kaz w Lubiju, z wobdzelenjom bohotow abo bjez nich. Zhromadne naleznosee bywachu: pHzwolenjo barnych dawkow, wuhotowanje krajneho bronjenja a wobeeznosee preeiwo boho.tam. Druhe stawske naleznosee buchu na wotdzelenych zhromadziznach zarjadowane (Stadttage, Landtage). Bese-li kral w kraju, wotdzerza casto skhadzo­wanku zemjanstwa a mescanskich zastupjerjow na swojim dworje (Hoftage). Druhdy zasy buchu zastupjerjo stawow za kralol11 do Prahi poslani (ke kronowanju, wujednowanjam atd.). Haj, jedyn cas (wokolo leta 1419) dzerzese sebi luzi­ski kraj w Prazy wosebiteho stajneho zaposlanca. Jako zastupjerjo zemjanstwa wustupuja krajni starsi (seniores terrae, territorii, vasallorum, eldistin Manne des landes); jich licba bese mjez 3-- 6. Naspomnjeni su hizo 1272, caseiso pak hakle za Kar Ia IV. Westeje organisacije I a woznamjenjenja jich kompetency njeje. Woleni buchu po jednotliwych wokrjesach (weichbilcll, kotrez tez w Hornjej I:.uzicy kaz w SIezskej zaldaclnu jednotu pH organisaciji zemjanstwa tworjachu.

W Delnjej I:.uzi cy bese w pi'edcesldm casu stawski ziwjol w primitivnych poca tkach. Tam bese rozclzel mjez mocnymi wobsedzerjemi wuIkich lmjezstwow a clrobnym (malym) ryeerstwom. Prelaei wustupowachu jako samo­statny staw a mesta njemejachu wuIkeho wuznam Il, dokelz

3

Dr. Jan Kapras:

bese wjetsina z nich w rukach panow. Pod knjezenjom Wettinow a Wittelsbachow spokojichu so panojo z dawka­mi z klostrow a mestow; jenoz zredka zadachu wot ze­mjanstwa pomoc (landbede). Stawy dz61achu najprjedy na to, zo bychu so ptizwolene danje jenoz za weste zamery wuziwale (1363). W casu ptidzelenja LuZicy k ceskej kronjo drje jich moc hisce wulka njebe, pretoz njenakha­dzamy spomnjenja wo wobkrucenju jich prawow. Za Mske knjezstwo wuznam stawow rosce. Jan Zhorjelski zhro­madzuje stawy swojeho dzela na swojim dworje (1391). Pri skladnosci bohotowych sudow wotll1ewachu so najbole w Lukowje a Gubinje, abo tez w Lubinje wselake wul'a­dzowanja stawow. Stajneho sydla sejmmv pak njebe. We wobkrucenju privilegijow, kotrez Wjacslaw IV. w Ieee 1411 za kraj wuda, su woznamjenjelle hizo wsa prelatske stawy (dobryluzski a nowocelski abt a abtissa z Gubina), wobse­dzel'jo wulkich knjezstwow su z mjenom mjenowani (z Bi­berstoina, Ketlic [Dlopjego], Khocebuza, Torgowa, Ronowa, Sydowa, Ilburga a Wosporka), potom zbytni panojo a rycefstwo (Herren, Ritter u. Knechte) a skoncnje rady njeposrMnych mestow (Lukow, Gubin, Lubin, Kalawa, Zemf a Grodk). W liscinje Sigmundaz leta 1414 .pripo­znawa so tutyll1 styrjom stawam repraesentacija kraja pred knjezicerjom. A leta 1414 mjenuja so preni kroc na zhromadziznje stawow powsitkownje styi'i stawy: pre­la6i, panojo, rycerjo a mesta. Z tym hakle so zapocinaja woprawdzity sejmy (Land- nnd Stadttage), kotrez po hlownyll1 sta wje pal1ske sejmy (Herrentage) rekachu. Zwolal1e buchu wot bohota (1410). W Ieee 1408 scinichu (delnjo-)luziske stawy same zwjazk ze SesCimestami.

Jako dzele Mskeje krony wobdzelichu so stawy tez na generalnych sejmach, kotrez bechu po Ieee 1355 cent1'alny organ stawow, hac1'unjez bakle pozdziso wjetseho wuznama dobychu. Druhdy wotmewachn so jenoz prileznostne zhromadzizny westych krajinow.

Na zhromadziznje w Gubinje (1374) bechu ceske a braniborske stawy ptitomne a zjednocenje wobeju krajow bu wobzamknjene. Spodziwne je, zo w ceskim zwjazku z mohucskim arcybiskopom leta 1366 two1'jenym wustu­puje rada ceskeje krony a braniborskeho a luziskeho knjezstwa (mit gemeinem rate, fiil'sten, groffen, her1'n und anderer unserer del' cronen und des konigreiches von Bohmen und del' fiirstenthumben zu Brandenburg und zu Lusitz).

PraWlle stawizny Hornjeje a Delnjeje l..uziay.

§ 10. Pl'ovinoialna ol'ganisacfja. Von Posern-Klett, Zur Geschichte del' Verfassung

del' Markgrafschaft \ Mei£len im:XnI. Jahrh.,. Mitteilungen d. deu~sche~ G.eschichtsver. z. Erforschung d. vaterl. Alter­tums III LeIPZIg, 1863. - W. Liippert, Wettiner u. Wit. telsbacher, str. 185. - Kapras,'.Pravni dejiny II, § 33 ..

WHoI' njej Luziey zI:ubiehu so stare burgwardy hizo ,~ XII .. a yXIII.J~tstotku. Mesto nich wutworiehu so jednot­lnve :VJetse kn]ezstwa, kotryehz knjez mejese wysse a nizse sudmstwo a swoju organisaciju (Kamjene, Muzakow, Woje­recy a dr.) a prawne a sudniske wokrjesy ze sydlom we mestae~, hdzez bohot (advoeatus) sydlese. Tajey wokrjesni bo~otoJo, rozveznawajcy so wot bohotow cyleho kraja mje­nUJa .. so w ~ece 1238 w Budysinje, Zhorjeleu, Ryehbaehu, Lub.IJU a yv ospork~~ W okrjesny bohot bese pak tez w Lu­banJu, kaz drube zorla polcazuja. Tuci bohotojo mejaehu po~obn~ sluz.bu,. kaz w Slezskej. Tez jich wokrjes rekase WeIchbIld (dIstl'letus). Do pra womoey wokrjesnyeh boho­tow slusese tez zemjanstwo. Tak base to w Lubanju we I. 1322 a po~dziso, hdyz w Ieee 1402 sebi mesto same bo­hOyt~;wo kupl. W Zhorjelcu mejese po privilegiju z l. 1303 mes:.~nske s~~nistwo z bohotom za predsydu zemjanstwo SUdZlC, POZ~ZISO (1329) bu to jenoz na zlostnika, pti nje­sk~vt~ru l~PJeneho, wobjezowane. W Lubiju rozsudzese mes~ansln sud (1329) skorzby wokolneho zemjanstwa jeho d~lhl nast~pac~. Zwjazk .sescieh mestow dowjedze wuwi6e teJele ?ya!ezl1osee do. druhICh kolijow. .

Mesca~ske. :voln']esy beehu w Hornjej Luzicy ze zakla­dom Ol:¥aI~ISaCl]e rycerstwa. RMi so wo manach (Mannen) w L~bIJslnm (1~48), Zhorjelskim (1466), Budysskim (1467) wokrJesu. ,.Zel11]anstwo. wuradz?was~ po tutyeh jl:;dnotli. wyeh woklJesa:h! po I~I.eh wOlyese tez swojich starsich. .

W. ?elu.JeJ LUZICY be podobny dualismus hi w HornJe] LU~l?y. ~~)Zdze~ byase jenoz ton, zo beehu 'lmjez­stwa w .Dyelu]e] LUZlCY wJetse a zo be jieh wjele wjaey. T.~te !~n]ezstwa .tworja~llU male smllostatne organisaeije, k~z me]~ehu swoJ~ sudmstwo a swoje zarjadnistwo. W lisci­n~e z l,eta 14.15 reM so wo kraju a mestu Khocebuzu, wo zJednoeenstwJe manow a rady kraja a mesta Khocebuza wustupowacych we wujednanju swojeho knjeza Jana z Kh06e~ buza. Jan z Bibersteina, knjez nad Zarowom a Bezkowom wudawa ~v Ieee 1397 liscinu z radu swojich starsich ma~ n?'~ a wer~lyeh~ Te dzele kraja, kotrez zanomu tajkemu lqezstwu ll]eslusachu, tworjachu wokrjesy (WeiohbiId, diS'-

S"

Dr. Jan Kapl'RS:

trictus), kotrymz hizo w caSU W~ttinovw a Wi~t~lsbachow wokrjesny bohot predstojese, ka]kehoz w Gubll1]e (1347), Lubinje (1363), G6lisynje (1363)~ Zem~ju (1350), ~ezk.owje (1335) nakhadzamy. W lisein]e z ~eta 1336. 1l1]enu]e. so . ZaroY( jako kraj we Luzicy a jako luzlSke wokr]esy (Welch­bilde) . Lukow, Gubin, Luboraz, Grodk, Grabin (Fi~ster­walde) Zly K01l10row (Senftenberg), KaJawa, Khocebuz, Drjowk (Drebkau). W casu knjezenja w!ercha Bol.ka nasta wasnje, tutych wokrjesnych bohotow. tez pu~'gl'abJ<:w (p~:­gray) abo hejtmanow (capitaneus) m]enowac. W. casu ce­skeho lmjezenja rMi so w ieee ~394 ':0 Lu~{.owslmn b<:hot: stwje, w kotrehoz wobwodze westa w]es leZl,. a w ~weT?aJ liscinomaj z leta 1397 mjenuja so I.ukowsln , Lubll1s1.n a Kalawsld wokl'jes (Weichbild) a reci so wo purkrabJ.ach abo bohotach. Pl'awne stejisco a m6c bohotow l'unateJ s? slezyskiin wobstejnoseam. Kajki pak. jich zame~' k~ kra]­nemu bohotej be, njeje jasne.. Duahsm~z provlI~Clalneh~ zarjadnistwa be w Delnjej I.uzlCY tak wotry, zo ].e to ~ez z privilegija Wjacslawa IV. z leta 1411 a. z .landfrl~av leta 1422 widzee W prenim mjenuja so na]pr]edy k.nJezstwa knjezow a prelatow z mjenami a I!,otom zhromad~lJe zbytne stawy (Stande) a bjezposredne mesta. W druhlm su pod zhl'omadnym woznamjenjenjom Herre~~, manns.chaft, s~aedt.e und lande die zu den Landen gehoren, mJenowalll na]­prjedy z ~jenom knjeza ze swojimi knjezstwami (jednaee), potom manojo a mesta Lukow, .Grodk, .Lubil; a K,ala,;a, Nowocelski abt manojo z woko1ll1Y Lubll1a (Ill del !ClU­men Spree), na'Lubusi (an del' Lubbiist), '~ Gub.h~sklln a G6lisynskim sudnistwje. Pri tym. so pomer l~nJezstwa a krajow stajnje premenjese z mnohimi zasta~~lm~l (Pfa;td) a zapisami mestow tez z wokolinu abo ]lCh Jednoth wych dziHow do privatnych rukow.

§ 11. ·Uesta.

Tsch op p e -Stenz el, Urk~nden~ Sallllnlul:g zur Ge­schichte des Ursprungs del' Stadte III Schlesl~n u. Ober­lausitz, 1832. Knothe, Oberlaus. Rechtsge~c~lChte, 1896. _ Ba umga !'tel, Ratsverfassul1g und Ratsl~~ll~ cle~' Stadt Buutzen, 1901. - J ech t, :sewegungen del' Gorh~zeI ~~~~­werker gegen den Rat biS 1396, N. Laus. Mag. LX . ~ Kretzschmar, Die Entstehung von. Stadt nnd Stadt­l'echt in den Gebieten zwischen del' mltt~. Saale .. and del' Lausitzer Nei1\e, 1905. - Schwarz, DIe Anfange cles Stiidtew~eens in den Elb· und Saalgegenden, 1892.

Pl'awne stawizny HOl'njeje a Delnjeje Luziey. ::37'

J en tsch, Del' Ubergang des Gubener Erbgerichtes an die Stacltgemeincle, Niederlaus. Mitt. VII. - Mielke, Die Mar­kisch-Lausitzische Stadt, A. IX. - Hoffmann, Ostdeutsche Stadtanlagell, 1907. - Jatzwauk, Die Bevolkerung und Vel'l11ogensverhaltnisse del' Stadt Bautzen, zu Al1fang cle3 XV. Jahl'hundel'ts, 1912. - Kapras·) Pd.vni dejiny II, § 34.

W HornjejI.uzicy bechu nil110 5-6 kl'ajnoknjezskich mes.tow, \V ceskim casu kl'alowske mesta l11jenowanych, tez nekotre poddane mesta, z kotrychZ bu Kamjenc w Ieee 1318 krajnoknjezske. Ol'ganisacija bese Saksko-Magdeburkska, ale jenoz Zhol'jelc dosta w Ieee 1303 swoje prawa z Magde­bUl'ka sa moho. Wse mjeiise mesta mejachu ol'ganisaciju kaz Budysin. Wsudzom bechu najpl'jedy soltojo (schult­heiBen, sculteti, indices heredital'ii), na pfiklad w Budy­sinje 1262-1296, w Zhorjelcu 1322 a druhdze. Nimo tu­tych bechu bohotojo (advocati) abo purkrabjo (Burggrafen) za wysse sudnistwo; tak so 1238 mjenuja tajcy bohotojo w Budysinje, Zhorjelcu, Lubiju, Rychbachu a W6sborku. Bese tez pH tom llajhlownise pr6cowanje mestow, wot tutych zastojnikow so wuswobodzie. W behu XIV. a XV. letstotka so to wsem mestam pOl'adzi. W Budysinje buchu meseenjo hizom 1307 ze sudniskeje mocy bohota wuwzaei. Lubaii kupi sebi bohotstwo 1402 a herbske sudniske prawo 1427, Lubij 1421, Zhorjelc closta zastawu na njo 1389-91.

Kaz we wsech po Saksko-Magdeburkskim prawje orgn­nisowallych mestach, l'ozeznawachu so tez tu pfisydza a1:)o lawnicy, (scabini, Beisitzel') a pHsazlli abo pHsaznicy (con­sules, Geschwol'ene). Stal'se· zarjadowanje su pfisydza, pozclziso pfiiiclzechu k nim jako gmejnscy zastupjel'jo hakle pfisaznicy. We Zhol'jelcu namakaju so pfisaznihizo 1298, w Budysinje 1296. Woni z prisydami hromadze twol'jachu l'adll. W XIV. letstotku postaji so licba prisaznych na 12 a pfisydow na 7. K6nc XIV. letstotka l1akhaclzamy tez hizo meseanostll, tak w Zhorjelcu 1298, w Budysinje 129,6.

Zwacly mjez stal'ozasydlenymi a rjemjeslnikami bechu we wsech hornjoluziskich mestach. W Budysinje clocpechu l'jemjeslnicy w Ieee 1391 to, zo mejeset so rada z 13 sobu­stawow tworie, mjenujcy z mescanosty, 6 patricijal'jow a 6 l'jemjeslnikow. Z meseanostu mejese jene leta bye patri­cijar, druhe rjemjeslnik. K6zde Ie to wotstupi 6 sobustawow rady. Nowi buchu prez wosebity w6lbny wubjel'k wo­ni. Tute llal'Ul10Wanje pak dolho njetrajese. W letach 1405-8 zawjeclzechu pOl'jadki (Ziillfte) wosebity regiment, kotrehoz seehwk be, zo l'ada w6lbne prawo zhul:>i. Po

38 Dr. Jan Kapras

Ieee 1408 postajese radu kl'al S3m. Rakle 1412 zawjedze w6n w61bu z nowa. We Zhorjelcu njemejachu zwady rjemjesl­nikow z leta 1390 a 1405 ani tutych nakhwilnych wuspe­chow. W mjeiisich mestach mejachu l'jemjeslllicy skel'je plaeiwose. Tak bese w Kamjencu nimo rady wot leta 1377 wubjerk rjemjeslnikow (Vorrat), kotl'yz so wo to starase, zo by so rjemjeslnikam w radze kriwda njestala. Podobny wubjerk bess tez w Lubiju, hdzez ze 4 starsich a 8 mistrow wobstojese.

W Delnj ej Lu zicy nakhadzamy wjetse mesta powsit­kownje hizo z XII. letstotka (Lubin, Gubin). Krajnolmjez­ske mesta priiidzechu tam casto do l'ukow knjezow. Toho­dla wumocowachu sebi nekotre z nich privilegije, zo nje­bychu byte zastajowane (verpfandet) nikol1lu z wuwzaeom wjefchej (Gubin 1298, Lukow 1301). Organisacija bese podobna kaz w Rornjej !'uzicy a Slezskej. Najstarse wu­dzelenje Magdeburkskeko prawa je to za Gubin (1225). Na cole mesta stojese w spocatku solta (we Lukowje 1298, w Gu­binje wokolo 1300), kotryz bu pozdziso bohot, tez burkhrabja abo hejtman mjenowany. Druhdy bese bohotstwo herbske abo dobjerniske (w Gubinje). Rdy mesta tele bohotstwo dostachu, za to nimamy w liseinach poweseow. Druhdy spomina so na bohotow tez pozdziso, kaz we Lukowje w Ieee 1422 abo w Gubinje, hdzez sebi hakle 1479 na njo pred­kupne prawo dobuchu. Druhdze zwisowase z wosobu meseanosty, tak we Zel111'ju 1398. PriSydllicy sudu bechu luwnicy (Schappen). P6dla nich wuwichu SOy prisazni, na kajkichZ so w Gubinje preni kroc 1309, w Zell1rju 1315, we Lukowje 1345 spoll1ina. Meseanosta mjenuje so we Lu­kowje w Ieee 1399 a w Kalawje 1410 Wo zwadach wo l1leseanskeknjezstwo l11jez starozasydlenymi a rjell1jeslni­kami nam nico znate njeje.

W knjezskich l1les-tach wc;>beju Luzicow bese cyla organisacija pol wjesna :p~l meseanska~ S~dnika~ r.adu"a pri­sydow pomjenjowase knJezk, kotryz tez ll1estu prlVIleglJe wu­dzelese. We wsech waznych padach bese knjezk wezo na priMosowanje krajneho lmjeza zwjazany.

Me see n j 0 njewobmjezowachu so jenoz na mescanske lezownosce ale pr6cowachu so tez, swobodne abo ryeefske zal110zenje 'nabyc, kotrez pak wot casa nabyea za l11esean­ske plaeese. Tajkich 1mblow naby Budysin, Zhorjelc, Lu­kow Grodk Lubin Gubin a druhe l1lesta. W obsedzenstwo tutyoh kubiow bu' swobodnym mestan;t z casal11i. wobkru­eenG, na priklad w Ieee 1411 !'ukoweJ a GrodkeJ.

PL'awne stawizuy HOl'ujeje a Delnjeje Luzicy. 39

Mescanska komora ll1ejese hlowne dokhody z plaeenja l1lescansldch lezowl1oscow. PodIa toho hH;ce ze samsne110 zamozenja, dale z klamow kupjelow wot

. zidow, z cla, ungelta, torhojS6ow, z prelmpskeho'doll1u. Te~ placese.so z warjenja a korcmarjenja z piwom. Sk6n­~nJ~ wobstoJese hi~ce cyl~ rjad drobnisich dokhodow (zwon­cenJe, woda, wahl, gll1eJnske konje a t. d.).

§ 12. Wsy.

T s c hop p e -S ten z e I, Urkundensal1lmlung zur Gesch d. Ul'sprungs del' Staeclte in Schlesien u. Oberlausitz 1832 Kapras: Pl'avni clejimy II. § 35. '

'Y organisaciF WS?W l'ozeznawany wsy po slowjansldl1l cl~mJacYl1l 'pl'aw~e (mc slav?l'ul11) a po nemskim prawje (mc teutomum) lUS el11fytentICum.)

Ol'ganisacija slowjansirich wsow l11ejese sw6j zaklacl na starych wasnjach. Wysl10sce mejachu taIll close ~wobocl~eje w~le. W tutych wsach bechu preclstojieel'jo Zupan.~Jov (zemore~ abo ae~t()ste) kiz k v swojej wysnosei we .wICeznYl1l zWJazkn stoJachu. W nemskej dobje su w~ml su~nicy .a .. zarja~ni~y n~wjesneje a pjenjezneje (fmancneJe) pohClJe (zbel'aJu wJesne a knjejske dawld). K~lOclz~ na s,:cl v sudzic j!lko pfisyclza abo lawnicy we slo­wJanslnch skorzbacb. Zupan bese pak za jenu pak hro­ll1aclze za nekotl'e mjeiise wsy. Wposlednil1l padze bese j~ho zastupnik we wsach, hdzez njesycllese, wieaz (with a­~IUS)Z l~otryz bese tez we wieeznym zwjazku a kotryz Jenoz nekotre prawa (Funktionen) zupana wukonjese. Jako so mjeno zupanzhubi, stupi na jeho mestno druhe kotrez bu z wicezneho pocaha zupalla wzate. Mesto' zupan l'ekachu jemu leno-sudnik (Lehnrichtel') a w tutej swojej podobje preiidze tez do wjetseho dzela kolonisowanskich wsow luziskich. '

Nel11scy kolonisei buchu hnydom wot spocatka wuw­z~ei (~xempti) wot wselakich zjawnych bremjenjow, wot wselalnch dawkow a wot pOl'jadnych sudow. Tak dolho hac bywase kolonisacija na krajnoknjezskej zel11i pi'ewje­cliena, buchu tute wuwzaea zasydlel1cal11, hewak pak wys­n?sci clawane. Wysse zarjaclnistwo (Verwaltung) a sud­mstwo zdzerza sebi tu wjefch a wukonjese jo we Luzicy z krajnozetllskil11i bohotami. PH zasydlenju buchu zhroma­clne wucinjenja zapisane, z kotrymiz bu tez organisacija tutych burow na nel11skil11 prawje seclzacych postajena.

40 Dr. Jan Kapl'aB:

Na jich cole stejese sudnik. We wobemaj !'uzicomaj mjenowase so stajnje solta (scultet1}s, schultheis, pozdziso tez iudex hereditarius, Erbrichter). Soltowstwo je herbske (Erbschulze, Lehnschulze). Bo swojej powazy zjednoea tuto zastojnstwo wjesneho sudnika prenjotnje troju hodnose abo' dostojnose. Rychtar -solta je zastojnik krajolmjeza'1w~ jeho mjenje wukonja sudnistwo, jemu je porjadnje winowaty wojersl,m sluzbu a za njeho zberaweste dawki. : Dale je zastojnik wysnosee, kotruz wosebje we pjenjeznym nastu­panju zastupuje, a skonenje je nawjedowar wosady sameje, talc daloko hac rna tuta samozarjadowanje. W jeho wosobje zjednoeese so sudniska-, zarjadlliska- a pjenjezniska moc. Wjesny sudnik mejese jedne abo tez nekotl'e swobodne lena (Hufen); dzM sudnych pokutow, dl'uhdy swobodny mlyn, korcmu, prawo khleb pjec, skot rezae a podobne.

Nimo sudnikow bechu na wsach pfisydza abo lawnicy (scabini, schOffen, iurati). Po wulkosei wsy be jich 4-7. Ze zadow njeje jasne, hac jich gmejna wolese abo wysnose pomjenowase. Pfisydza mejachu nimo sudnistwa tez za­rjadowansku (administl'ativnu) moc.

Nawopak pak w tutych nelllskich wsach nilllas zanych pfisaznych we zmyslu llleseanskich prisaznych. Nemscy wosadni pl'ocowachu so WSUdZOlll, sebi, kaz w mesee, tak tez na wsy samozarjadnistwo wutworie. Tohodla spomina so w prenich casach na wjesne zhromadzizny (bul'ding, con­cilium sculteti), tola trajaceho wuspecha wjeslli kolollisei njedocpechu. NiZse SUdllist.wo bu drje wjesnemu sudu pre­podate, tola njebese to autonomny organ, ale organ wjercha abo wysnosce. Rychtar-solta bu wot wysnosee pomjenowany abo bese herbski, tohorunja namrewachu swoje zastojnstwo tez pfisydza-lawnicy. Jenoz hospodarske wecy wjeslljanow buchu jim jako zjednOeellStwU (korporaciji) pfipokazalle. Tohodla teznjeje mozllo, wo, wjesnej auto­nomiji powsitkowje reeee; dale dyrbi so tuta autonolllija na hospodarske zjednOeellStwO wjesnjanow wobjezowae. A tez potom stojese na cole wosadnikow wysnoseensld sudnik.

Wuzitk a lepsota nemsldch wosadnikow dla wuwzaeow, knjezerskich dawkow, organisacije sudu, samozarjadnistwa. byrnjez tez wobmjezowaneho, wjedzese domjace (serbske) wobydlefstwo k tomu, zo by hladalo, sebi na to same wasnje s.woj pomer k wysokosei zarjadowae.

W druhej polojcy XIV. letstotka zapocinase so hizom wsudze wjesna organisacija premenjee. Zamoznose wysnoece stupase na wsech stronach. Hizo bu na to

PraWLe stawizny Hornjeje a Delnjeje Luzicy. 41

pokazano, zo buchu wuwsaca tam, hdzez so kolonisci 11a privatnej lezownosei zasydIichu, wot wysnosee sameje wu­dzelowan,e. W XIV. letstotku pfindzechu z wjetsa tez te wsy, kotrez prjedy na kl'ajlloknjezskej lezownosei lezachu,do rulw\" wysnosce (prez dar, zapisk a p.). Krajnolmjez wzdawa so z dalsimi privilegijemi w tutej dobje tez stajnje wysseho sudnistwa, kotrez sebi wysnosee we samsnym zarjadowanju wobkhowaju. Wukonjeju jo pak samo pak prez zastojnikow (arcybiskopskich podkomornikow, klostrskich bohotow, knjezkow, pozdziso purkrabjow abo hrodowskich hejtmanow.

Wunosk toho je, zo bu tez solta jenoz wysnoseinski organ. Tohodla so tez wysnose wo to procowase, na sol­towstwo najwjetsi wIiw dobye. Herbske soltowstwa so premenjowachu so dospolnje wot wysnosee wotwisnych eno-soltowstwow (lehnrichter).

§ 13. Sudy. Sch ul tz, Gesch. del' Ober- und Niederlausitz I. 576.­

Knothe, Rechtsgesch. Oberlaus. div. loc. (tu a:tam) -Schon wa IdeI', Die hohe Landstrasse, Das Lausitzer Fehmgericht, N. Laus. Mag. LVI. 359. - Seeliger, Bund del' Sechsstadte, Das Fehmgericht, tez tam LXXII. 11. -Kn a u the, Historische Nachricht von dem Fehmgericht in del' Oberlausitz, 1765. - Bottichel', Die Rugenge­richte in Garlitz u. Lobau, N. Laus. M. LXXIII. - Korth Zur Geschichte del' Fehmhandel in del' Oberlausitz,' tez tam LVIII. - N e u man n, Das alte landding odeI' Land­gericht in del' Niederlausitz, tez tam XXXVIII. - Jentsch, Del' Uebergang des Gubener Erbgerichtes an die Stadtga­meinde, Niederlaus. Mit. VII. - Kapras, Pravni dejiny II, § 36.

Zasada sudnisleeje organisacije je, sudy za jednotliwe stawy tak wutworie, zo njeby nizsi staw wo wyssim su­dzn. Jenoz druhdy njerozsudzuje wosobna, ale wecna kompetenca. Tak nastanu ze sudow bohotow zemjan~ke sudy (wo nich wjacy we § 8), za duchownych biskopske sudy, za mescanow meseanske sudy, za burow wjesne;:a wysnoseinske abo knjezke sudy. Nekotry cas ziworichu tez hiMe wokrjesne sudy. Ze sudow z wecnej kOlllpetencu mjenujemy hOl'niske a wicezne sudy, kaz tez ferny a z nimi zwisowace porokowallske sudy (Rugegerichte).

Za duchownych bese (po 1252) porjadny sud biskop­ski abo konsistorialny sud, kotrehoz predsyda be pale biskop sam pak generalny vikar. We XIV. letstotku bu jeho kompetenca khiltro powjetsena a hacrunjez njebu

42 Dr dan Kapl'as:

w polnem wobsahu, kaz sebi to kanoniske prawo zadase, pfip6znata, be tola jara wobserna. Sem slusachu nimo sk6rzbow duchownych (immunitas personalis) tez pra woty abo sk6rzby wo cyr~nvinske kubla a prawa (immunitas re­alis), prawoty wo lichwje a lichowarstwje, prawoty wudo­wow, syrotow a khudych; patronatske prawoty, dale pra-' woty wo testamentach do-cyla a wo zawostajenstwje po duchownych, sk6dby patronatne a prawoty mandzelske.

Kraj ske sudy w Hornjej a Delnjej Luzicy bechu tez w XIII. letstotku sudy wokrjesnych bohotow ze sydlom w mestach. Z nasta60m krajnych bohotow jako central­nych zastojnikow a jich sudow, a z nasta60m eximowa­nych (wuwza6nych) lmjejstwow spadowachu sudy wokrjes­nych bohotow, a hdyz bechu mesta tele bohotstwa do swojich rukow dostale, zhubi so jich waznos6 do cista.

Me s 6 a n s k e sud y mejachu ze spocutka skoro staj­nje jenoz mjense sk6rzby rozsudzowa6 (causae minores). Na nich sudzese mescansid bohot ze 7 lawnikami. Tu6i buchu wot spo6atka wot wysnos6e pomjenowani, pozdziso wot rady woleni z wjetsa na jene leto. Wysse prawoty (cau­sae maiores) prislusachu najprjedy k sudam wokrjesnych bohotow, pozdziso k sudej krajneho bohota. Po casu hakle prendze w jednotliwych mestach tez wysse sudnistwo do mes6anskich rukow.

Kompetenca mes6anskich sudow p06ahowase so: 1. na wse mes6anske wosoby; 2. na mestske lezownos6e, ke kotrymz so we Luzi­

cach powsitkownje tezwsitke kubla, mestu abo mescanam z wonka mesta slusace, licachu;

3. na w mes6e wobendzene khlostanske slrutki, bu-li zl6stnik pti cim popadnjeny (Budysin 1282, Zhorjelc 1301);

4. dolha dla m6zese, tez zemjan so w mes6c pred sud zada6 (arrest),

Mes6anske, sudy bjerjechu swoje powucenja w Hornjej Luzicy poia suda w Budysinje a w Zhorjelcu, w Delnjej Luzicy w Gubinje a w Lukowje. K tutym wyssim sudam stawachu so tez powolanja. DaIse powolanje pak dzese do Magdeburka.

Wjesne sudy maja we slowjanskich a kolonisacnych wsach wselaku formu (stw6rbu). We slowjanskich ~,iwsach sudza mjense sk6dby zupanojo, wysse sluseju k sudej bohota. W kolonisacnych wsach sudza 2-4 ptisazni!: pod predsydstwom solty. Hdyz wysnos6e tez wysse sudnistwo

PraWlle stawizllY Horlljeje a Delnjeje Luzicy. 43

nabychu, ,wutworichu sebi wysnos6inske sudy za cyle knjezstwo, kotrez w behu leta z wjetsa tfi posedzenja (dreiding) pod predsydstwom Imjeza abo jeho zastojnika

. wotmewachu. Wob6ezowa6 pre6iwo wysnos6am m6zese so pola bohoto:weho suda.

H6rniske sudy nimaju we Luzicy wulkeho wuznama, dokelz tam wulIdch h6rniskow njebe. Bechu po Iglawskim prawidle organisowane, pretoz powolanje wot nich poda so kaz wsudzom druhdze w ceskim kralestwje do Iglawy.

Wi 6 e z n e sud y bechu we Luzicomaj najprjedy sudy bohotow, pozdziso dw6rske sudy (hofgericht). P6dla tu­tych bese tam cyly rjad mjensich wi6eznych sudow, tak w Hornjej Luzicy w Kamjencu, w Delnjej Luzicy w Kh06e­buzu, Zemrju, Zarowje ~ a Bezkowje.

Wosebite" sudy su luziske f e m'y (Fohmgerichte) jako sudy mera. Preni raz spomina so na femy w Ieee 1337. Wuraznje wobkru6uja so hakle w Ieee 1381. Hlowne jich skutkowanje pada do doby knjezenja Karla IV. a Wjac­slawa IV. Femske sudnistwo bese prenjotnje w rukach mestow, pozdziso bu na colo tutoho suda postajeny zemjan (1390 Caslaw z Gersdorfa),~mjez tym zo so ptisydza tez na dalse z mes6anow bjerjechu. Wot spocatka be jich sydlo najskerje w Lubiju, . pozdziso pak wukonjachu so w kotrymz-kuli mes6e ses6imestow. Jich nadawk be, na bjezstrasnos6 a pokojnos6 w kraju kedzbowa6 a wustupo­wa6 pre6iwo ludzom ju lamacym kaz l'ubjeznym ry6erjam krajnym dundakam (Landstreichel'), rubjeznikam a pre-6iwo wsem slcutkam, kotrez pu6e njeweste cinjachu, wo­sebje pre6iwo mordarstwu, ruhjeznistwu, premocy a druhim z16s6am. S6ehwk tutoho zarjadowanja bese wuda6e klatby (Acht) w cylym kraju pre6iwo zasudzenym. W Ieee 1419 spomina so na tele sudy posledni raz. - Priprawa k fe­mam sta so prez woznamjenjenje;.:.z16stnikow na tak mje­nowanym pOl'ocnym sudze (Riigegericht), kaz wo nioh wosebje w Zhorjelcu z instrukcije leta 1418 wemy. Wole­staj so tam tehdy clwaj zastupnikaj mesta, ke ~kotrymajz dw6jcy wob leto rychtarjo a ptisydza a, hdzez tajkich njebese, starsi z gmejny ptikhadzachu, zo' bychu, wo bjeztrasnos6i:.we swojej wsy rozprawu podali a weste nje­skutki wozjewili (roup, brant, mortbrant, mort, diebe, kelensneiden. struchdiebe, kirchbl'uche, behausere, hegel'e, pflug-l'oubere). Nekotre z nich (roup, brant, mort, mort­brant,) mejachu so femam prepodao, zbytne pak porjadnym sudam. 'Wo podobnych sudach spomina so 1390 tez

44 Dr. Jan Kapras:

w Lubiju, jenoz zo tam njejsu z priprawu za femy, ale· direktnje rozsudzacy sud (7 prisydow, mestski a dworski sudnik ze zemjanstwa wsaci) za civilne a kriminalne na­leznosce.

§ 14. -Wojerstwo. Knoth e, Das Landeswappen del' Oberlausitz, N. A.

f. sachs. G. III. - K apr a s I Pra vnf dejiny II. § 37.

Wojerska organisacija tuteje doby njebese wulka, Wojsko zestajowase so z troch dzelow: z wiceznikow. z krajneje hotowosee (Landesbereitschaft) a z mzdarjow (Soldner). Wieazojo abo vasalojo sluzachu na konju. Mesta dodawachu pak postajenu licbu wobronjenych ze swojich sobustawow pak tez licbu mzdarjow.

Winowatose wobaranja bese mjez krajemi k ceskej kronje slusacymi wzajemna. Za Hornju Luzicu scehowase to z inkorporacije, za Delnju Luzicu pak bu tuta wino­watose prezwosebite wucinjenje stawow w 1.1374 pfipoznata. Wojsko zwolae bese prawo krala, kotryz tez wjednikow pomjenjowase. Luzisld wojerski kantingent zhromadowase so zwjetsa pod swojim bohotom a pod krajnej khorhoju, na kotrejz bese krajne znamjo· (Wappen). W Hornjej Luzicy pocachu jako zhromadne krajne znamjo wuziwae. Woznamjo mesta Budysina: zlotu murju z cakatej kromu w modrym polu. Delnja Luzica mejese w zn~'mju cer­wjeneho wola zwopredka na prawo wobroeeneho, w slebor-nym polu. .

Taktisku jednotu we wojsku tworjese ryeer ze swojej druzinu (glewe). Knjezojo wojowachu pod swojimi khor­hojemi, mjeiisi wieazojo abo lenikojo po krajach, meseansld kontingent pod meseanskej khorhoju. W 0 sylnosci tehdy­seho luziskeho wojska nimamy zaneje powesce. Rac do husit- . kich wojnow bechu bitwy jenoz bitwy cezkich jezdnych. Oez­kich trelbow so w bitwach njewuziwase, hacrunjez je wot konca XIV. letstotka hizom zl1ajachu. Jenbz k wobleho­wanju a k wobaranju l1asypow· nlejachu bombardy a

. terrasl1icy, Wo zastaral1je z jedzu starase so wojsko samo. Wot XIII. letstotka twari so we Luzicach wjele twjer­

dych hrodow k lepsemu skitej kraja. 'l'ez mesta dosta-waju nowe wobhrodzel1ja. Risce w Ieee ·1311 mejese Gubin jenoz nasypy a drjewjane wobhrobienja. W XlV.. Ietstotku twarjachu so wokolo wjetsich mestow wsudzoinkamjentl1e wobhrody.

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje l.uziey. 45

§ 15. H61'nistwo. Edelmann, Zur Geschichte des Oberlausitzer Berg­

. baues, N. Laus. Mag. LII. - Ermisch, Das sachsische Bergrecht des Mittelalters, 1887. - Kapras, Pravnf de­jil1yt II, § 38.

Podldad hornlskich abo podkopskich zasadow je w cesldeh krajach z dzela horuiski podkopski regal, z dzela swoboda dolowanja (Grubenbetrieb).

Pri podkopskim regalu rozeznawa so wobsedzeiiske prawo lezownosce wot wobsedzeiiskeho prawa wuwzatych kowow (mineralijow) a tute poslednje twori samostatne praw~, westej wosobje prislusace (knjez regala). Regalny knjez wu­dzeta prawodolowanja (Recht zum Grubenbetrieb), dostawa dawki (urbura), wudawa horniski abo podkopski porjad, stara so ze SWOjillli organallli wo zarjadowanje podkop­kow a wo sudnistwo nad nimi.

We wobemaj Luzicomaj moze so podkopski regal, po­dobnje kaz w iVIisnjanskej a Branibol'skej, jenoz z privi­legijow nel11skich kl'alow wotwodzowae,kotrez kaz Wettinojo, tak tez Askanojo dostachu. Njemejese to skoncnje wjetseje waznosce, c10kelz bechu podkopki we wobemaj Luzicomaj jenoz snadnje wuwite.

Dl'uhizakladny dzel horniskeho abo podkopskeho prawa, swoboda podkopowanja (Bergbau betreiben) wutwo­rjese so pomalku. Zwopredka 1110zese jenoz wobsedzer podkopkow c1010wae, tl'jebase pak k tomu spozcenje wot regalneho Imjeza. Sam pak moze tutu c1owolnose zaso pre­njese na n~l11karja, wUllleniwsi sebi wes te dawki, skit a zarjad (Grundhel'rliche Vogtei).

Tute wasnje zhubja so hizol11 w Iglawskim prawje. Po nim je pytanje swobodne, c1owolnose wudzeluje regalny knjez dil'ektnje namkal'jej. Wobsedzerjej lezownosee zwo­stawa jenoz wesee postajeny podzel na wunosku. Pfi me­rjenju pola wumeritej so wobsedzerjej dwe knjejskej lenje, nimo toho dostawa. won treeinu kralowskeho wosmeho dzela (urbury) a ma 1/32 abo herbski dzel (Ackerteil).

Zwuzitkowarjo abo nakladnicy hoI' bechu w starsim casu hornicy sami. Pozdziso pak so woboje rozesnawa. Hornicy abo kowukopal'jo wukonjachu dzela, uaklad hoI' mejachu kwerkarjo (gewerlnnanojo). TuM bechu nekotfi hrom~dze a tworjachu eezarstwo (Gewerkschaft). Jednot­liweho prawo bese dzel (tale, pars). Zaklad dzelenja bechu styri sesehodziuske dzeiiske sichty, a tez naklad ~la kozdu

I I I I '

46 Dr. Jan Kapras:

sichtu mejachu 2, 4, 8 kwerkow a z tym tworjachu so 8, 16, 32 dzelow.

Rozdzelenje na 32 dzelow je w XIV. letstotku najwsed-' nise. Postup pH zakladowanju hoI' be po starym Iglaw­skim prawje ton, zo be dowolene, na cuzym za kowami pytac, tola bu zdalenosc tutych lezownosco,y k dobywanN kowow na jedne horniske lena postajena. Stoz tajku hor­nisku zHu namaka, tonm wumeri so horniske polo jako swojske nuknicstwo. Sydom lenow dosta namakar, 2 lenje kral a 2 mestna (namestna) gmejna. Zmerki (Uberschar) slusachu mestej. Zakonik Wjaclawa' II. nekotre z tutych postajenjow premeni, nekotre pak hisce wudospolni. Po nim be dowolene, tez na hac dotal njemerjenym polu, hizo w zdalenosci jednoho horniskehosaha (Klafter latro­sah- 31

/ 2 10Ma a 3 cole abo palcy pl'azske) dolowac (ru­dowac, kowowac t. j. za rudu abo kowami rye), Nall1aka-li zaberac zilu, woznamjeni to ul'burarjej (Landessteuerein­nehmer von Bergwerken) a tuton pHpokaza jemu kucisco (mestno k dobywanju kowow) w predbeznym prewostajenju.

Wudobyta ruda bu prepalena a wuda-li stworc hriw­ny nad naldad, mozese zaberac zadac wo definitivne pH­dzelenje (Mutny-mutowanje) prewostajeneje lezownosce a wumerjenje horneho pola. Tele polo na dolhosci merje­se (wobsahowase wumerjene) po pra wej stronjerumpala 31

/ 2 lena namakarjej, lena kralej, lena mestu a lena wob­sedzerjej (panske leno). Na druhej stronje runje talc. Na serokosci merjese so na lezatej stronje (lint liegendes) jene lena a na wisatej (haut, hiingendes) 3 1/ 2 lena. Njebe­li mozno, na jenej stronje dospolnje meric, pHda so to na druhej stronje. Zmerki so pHcpechu (wozjewichu jako pfislnsnistwo) urburje. .

§ 16. Fillanclle zarjlHlowanje. Scheuner, Die Munz'en del' Stadt Gorlitz, Z. f. Nu­

mismatik XVIII.; Zwei Bucher aus del' Gorlitzer Munze, tez tam XIX. - Knothe, Zur Geschichte des Munz­wesens in del' Oberlausitz, Bliitter fUr Miinzfreunde 1890. -Falke, Bete, Zise und Dngeld im Kurfiirstentul1l Sachsen bis 1485. Mitt. d. kgl. siichs. Vereins f. Erforschung' vaterl. Geschichtsdenkmale1869. - Kapras, Pravni dejiny II. § 39.

Zaklad hospodarstwa su kralowske kubla. W Hornjej Luzicy bechu ke kralowskej komorje prilicene tez wsitke wicezne kubla; z nich buchu placene weste dawki, a to na Zhorjelsku po privilegiju z leta 1341 ,wot lena

Prawne stawizuy HOl'ujeje a Delnjeje J',uzioy. 47

(Landhufen) 6 grosow, mera (ce. mira) zit a (rozki) a 2 merje wows a, na Budysinsku po privilegiju z leta 1345 wot lena 12 grosow, mera zita (rozki) a 2 l11erje wowsa.

Ke komorje licachu so tez mesta. Z nich buchu pIa­cene porjadne a wurjadlle dawki. Porjadlle placenje mestow rekase renta (Rente, GuIde). Budysin placese 80, Zhorjelc 120 a llajmjenje Lubij ~o Imp. - Nimo toho zberase so wurjadny dawk (berna, bedel, za kotryz w Ieee 1364 hornjoluziske ml'lsta zhromudnje rukowachu. Leta 1364 bu na njon pIa cellO 1000 kop, 1375 hizo 1500 kop.

Tez klostry, kotrychZ wobsedzenstwo bu do komor­neho zall10zenja licene, placachu najprjedy wurjadnje a pozdziso porjadnje weste dawki.

Nimo toho mejese komora rjadu regalijow, wosebje c16nski, horniski (hlej § 15.) a mincowy.

Olonski regal zrosce w casu Lllksell1burkow z moc­njenjom wikowarstwa (prekupstwa). 010 placese so z do­woza (Einfuhr, z wuwoza (Ahsfuhr) a z prewoza (Durchfuhr) tworow. Olonicy bechu 'na l11jezach a wosrjedz kraja. W formje cIa placachu so tez wikowne dawki (teloneum for ens e) a ungelty, to su akcizy, zberane wot tworow, 1m­trez so do mesta pHwjezechu. Tute poslednje dawki dostachu nekotre mesta do swojich rukow (Budysin 1282, Zhorjelc 1298). -

, W mincowstwje (bicu pjenjez) nastachu wulke pre­l11enjenja. W Hornjej Luziey .buehu w braniborskim casu w Budysinje a w Zhorjelcu brakteaty bite. Leta 1310 pak Budysska minea zandze; tehdom reci so mjenujey posledni kroc wo Budysskich pjenjezkach; pozdziso spomina so jenoz na zhorjelsku mincwarnju. Tuta prendze za cas Jana do rukow mesta a bu tutomu 1356 prez Karla IV. wobtwjer­dzena. Nil11amy paIr dopokazow, hac so tu cloeyla pjenjezy bijaehu. Pretoz w: Hornjej Luziey knjezese ceski gros. Mozno dzen je, zo bechu, jeli so tu doeyla pjenjezy bijaehu, enoz clrobne pjenjezy.

W Delnjej Luziey bese runje talL Tam wuziwachu so w XIII. Ietstotku Freibergske pjenjezy (po wazy Lukow­sk~), w XlV. letstotku pak - potajkil11 prjedy hac Luziea k Ceeham pfindze - ceske grose, Drobne pjenjezy bija­ehu sebi nekotre' l11esta same na zakladze privilegijow, kaz Gubin (1309, 1319) Lukow (1382) a Zemr (1397, 1411).

Wurjadna pomoc bese berna. W 0 zasadaeh, kak so berna (beda) we Luzicaeh zberase, wjele njewemy. W Hornjej Luzicy slubi Jan Budysinskej w Ieee 1319, zo

48 Dr. Jan Kapras:

njebudze bernu zherac. - Berna bu we westych casach, zberana z pHzwolenjom stawow. Zemjanstwo wobstojese· na tom, zo njeby pH bernje wot mestow dzelene bylo. To bu jemu tez slubjene (1400), ale nic dzerZane. Hdyz bese naransi dzel (Zhol'jelska) pod knjezstwom Jana, zadase sebi z casami wot tutoho kraja nic jenoz Jan bernu, ' ale tez hal Wjacslaw IV., a woprawdze bu tez wobemaj berna placena. Tez w Delnjej LuHcy bywase berna wot stawow pHzwolowana, a pH prizwolenju budruhdy wucinjene,k cemu ma so nalozic (1363). Po swojej wosebitosci bu tuta dan we Luzicach jako lezownostny dawk (Grundsteuer) placena.

§ 17. CYl'kwinske zal'ja<lowanje.

Scheltz, Laus. Geschichte I., 597. - Knothe, Die geistlichen Guter in del' Oberlausitz, N. Laus. Mag. LXVI.; Die Besitzungen des Bistums Meissen in del' Oberlausitz A. f. sachs. G. VI. - Web e 1', Die Besitzungen des Bistums Meissen in del' Oberlausitz, tez tam VI. - Pr.eusker, Del' bischoflich Meissnische Sprengel in Bezug auf die Ober- . lausitz, N. Laus. Mag. XII. - Neumann, Archidiakone del' Lausitz, tez tam XXXIII. Geschichte del' geistlichen Administratur des Bistull1s Meissen in del' Oberlausitz, N. Laus. Mag. XXXVI. - P escheck, Geschichtliche Ent­wickelung, wie sich die kathol. Zustande in del' Oberlausitz gestaltet ha ben, N. La us. Mag. XXIV - XXVI. - K n aut he, Del' Oberlausitzer Sorbenwenden umstandliche Kirchenge­schichte 1767. -Hasse, Geschichte del' sachs. KlOster in del' Mark Meissen u. Oberlausitz, 1888. - Macha-t sch eck, Geschichte del' BischOfe des Hochstifts Meissen, 1884. - G. Muller, Verfassungs- u. Verwaltungsgeschichte del' sachs. Landeskirche, I.-II., 1894-5. - Winter, Das Bistull1 Meissen u, seine Grenzregulierung mit Magde­burg und Merseburg, A. f. sa'chs. G., N. F. II. - Bon hoff, Archidiakonat, Erzpriesterstuhl u. Pfarrei Bautzen, N. Laus. Mag. LXXXIX. -- Kapras, Pravni dejiny II. § 40.

Cyrkwinscy zwosta Hornja a Delnja Luzica z mis­njanskej diecezu zjednocena. Za Budysinsku bu postajeny archidiakon, kotryz hese zdobom tez Bl1dyssld probst. W6n bu woleny wot Budysskeho kapitla z Mienjansldch kanonikow. Swoje sycUo mejese w Budysinje, - Tez Delnja Luzica mejese swojeho archidiakona (archidiaconus Lusatiae), kotry~ bu tez z Misnjanskeho kapitla postajo­wany. Tut6n njesydlese pak we Luzicy, ale dojedze tam po potrebje. W XIV. letstotku hakle stupi na jeho. 111esto

PraWlle stawizllY HOl'njeje a Delnjeje l',uzicy. 49

official, kotrehoz zastojnstwo be zjednocene z probstwoll1 w Lubinje (1361); tut6n sydlese tez w kraju. Zjednocenje lVIisnjanskeje diecezy z prazskej, wo kotrez bese so Karl

. IV .. postaral z pOll1jenowanjom prazskeho arcybiskopa za stajneho legata, pl'esta w Ieee 1402, hdyz bu Mis­njanski biskop kaz z prawomocy swojeho arcybiskopa Magdeburgskeho, tak tez z mocy Prazskeho arcybiskopa jako legata eximowany (wuwzaty).

Luziskej archidiakonataj dzelestaj so do arcypresbytera-I tow; a tute zasy wobstojachu z farow. Nimo farskeho

zwjazka wobstojachu kollegiatne kapitly. W Hornjej Luzicy bese nahlac1ny kapitl w Budysinje, w Delnjej Luzicy w Lubinje.

Hladaicy pfiberachu tez kl6stry. Kharakteristiske za Luzicy bese, zo njezasycUistej so tu rjadaj benediktinow a prael110nstratensow. W Hornjej Luzicy njebe ani prensi ani druhi zastupjeny; w Delnjej Luzicy bese jenoz klostl' benediktinkow w Guhinje (1158). W nahladnej licbje pair bese za to zastupjeny rjad cisterciensow (Nowa Cala, Dobrylug, l\1ai'ijiny Dol, Mal'ijina Hwezda, Luban), pozdziso pfikhadzachu franciskanojo (Budyein, Zhorjelc, Lubij, Zarow, Khocebuz) a dOl11inikanojo (Lukow). Z rycefskich rjadow spomina so jenoz na Johanitow w Khocebuzu. Z l11jensich rjadow njech je tu l11jenowany kl6stl' awgustinskieh el'el11i­tow w Lubinje. Weo hromadze bese jich w Delnjej Luzicy 7, w Hornj oj Lllzicy 8 k16stl'ow, kotrez wsitke k nemskim provincall1 ptislusachu.

Stoz synody nastupa, njeplacese we Luzicy nic jenoz Misnjanska, ale tez nekotre Prazske, kaz na pro synoda z leta 1~49 (zarjadowanje urcybiskopa Jana z Jensteina 1381).

Ti'eca perio(la. Doba rozkceea sta wskeho zarjadowanja.

§ 18. Kl'aje. Li p pert W., Die politischen Beziehungen del' Nieder­

lausitz zn lVIeissen u. Brandenburg wahl' end des Mittel­alters, Niederhms. Miit. IV. - Kottelll1ann, Geschichte del' alteren Erwerbungen del' Hohenzollern in del' Nieder­lansitz, 1864. - Y. Mansberg, Del' Streit Ull1 die Lausitz 1440-·50, N. A. f. sachs. G. XXIX. - Knothe, Die Herr­schaften SOl' an, Beeskow u. Storkow il11 Besitz sachsischer Fii.rsten 1490-1512, Niederl. Mit. III. - Worbs, Ge-

4

50 Dr. jan ICaplia~:

schichte von Gottbus, N. Lans. Mag. I. -- J ech t, Del' Zusammenstoss del' Brandenburger u. Bohmen in del', Niederlausitz 1461, Niederl. Mit. X. - Ba chmann, Die vViedervereinigung del' Lausitz mit 13oh111en, A. oest. G. LXIV.; Bohmen und seine t Nachbal'Hinder unter Georg von' Podiebrad, 1878. - Ka pras, Pruvni dejiny II. § 41 a 42.

B u dy S ill sku pocachu w II. polojcy XV. Ietstotira po­wsitkownje Hornju :tuzicu mjenowac (Lusatia superior, nemski druhdy tez Oberland k rozdzelu wot Niederlond, Delnja f.,uzica), pomjenowanje, kotrez so tu a tam hiZo w XIV. 'letstotku zjewja, Bohotstwo w Hornjej f.,uzicy, wosebje dokhody z njeho, lllejese wot leta 1426 Albrecht z Koledic wot Sigmnnc1a zapisane. 'Hdyz tuton w Ieee 1448 zemre, spytachu Misnjanscy markheabojo z pi'ihloso­wanjom ~ejzora Bjedricha tuto bohotstwo dostac, ale po­darl11o. Geske stawy podpjerach u J ana z Koledic, kotl'YZ 80 na zapis zepjel'ajo jo sebi zdzerZa pi'eciwo markhrabjam. Bese bohot hac do leta 1454 abo 55, hdyz bu bohotstwo na njeznate wasnje, ale cyle wesce z P01110CU Jurja z Po­debrada zasy ze zapisa wumaznjene a wotstronjene. Wot tutoho casa bu swobodnje wot ceskich knjeziceli wobsadzci­wane, z wuwza60m poslednich njepol'jaclnych let knjezenja krala Jurja. Misnjanscy markhrabojo zmocowachu so tez w Ieee 1448 vVojerec, dyrbjachu pale je w Ieee 1454 zasy wr06ic. W naransej f.,uzicy bu lcl'aj wo nekotre prjedy slezske wsy na prawym brjozy Kwizy powjetseny (14'~7).

W Delnjej f.,uzicy zapisa Sigmund w Ieee 1422 bohot­stwo Janej z Polenska. W scehowacych casach wojuje so wo njo llljez sakskirn a branibol'skim rodom. Najprjedy pripoznachu nekotre knjezstwa sakski skit; kaz Dobrylug (1423) a Khocebuz (1442.) . Pozdziso kupichu sakscy knjezicerjo Grabin (Finsterwalde) a Zly Komorow (Senften­berg, 1442), a, kupichu wot kejzora Albl'echta skitne prawo nad f.,uzicu dostawsi (1438), spytachu w Ieee 1448 z pfihloso­wanjom kejzora Bjedricha za pis bohotstwa wot knjezow z Polenska na so scahny6. TOlllU pak bu z pomocu Bra­nihorskeje prez ceske stawy zadzewano. Braniborscy markhrabojo pfijachn mjenujcy w Ieee 1441luziskeho bohota a w scehowacych letach wjele luziskich knjezow pod swoj wosebity skit. Leta 1445 kupichu tez Kh06ebuz a Pion (Peitz), Prjedy pak, hac bu zapis bohotstwa na Saksku prewjedzeny, jednachu braniborscy l11arkhrabojo z lmjezami

, Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje tuZioy. 51

z Polenska z wuspechom a kupichu wot nieh w Ieee 1448 zapis na tuto bohotstwo. W clzele f.,uZicy bu wonG hiS6e w samsnym Ieee pfipoznate, w zbytnym clzele pak halde

. W s6ehowacych letach. Z~ saksl~~mi knjezi6erjemi wuj.e~~a so braniborski markhrab]a w lece 1451 a prewosta]l ]Ull

horjeka spomnjeny Grabin a Zly Komor.ow. Statopraw~y pomer Ire kronje ceskej njebu pretorhnJeny; l11arkhrab]a njebese samostatny abo y:~i6ezn'y wobsed~er, a~e jenoz bohot a zastawny clzerzlCel. rohodla l11Jenowase so tez

oberster Vogt und Verweser des Lancles zu Lusitz." Jurij z Podebrad spyta hizo w Ieee 1453 jako gubel'natol' f.,uzicu wuplaCi6,' ale bjez wuspecha. W prenich letach swojeho s.amostatneho knjeienja (w Ieee 1459) p~k wob­kru6i won markhrabi wobsedzenstwo bohotstwa. Bony po tym zwada nasta kotraz so sIronci z wujednanjom w Gu­binje w Ieee 1462. Jurjej bu f.,uZic~ ,wr06e~a, bl'ani~or­skemu mal'Irhrabi zwosta Kh06ebuz, PICn, TupICy (Teupltz), Berwald a clwol' Wulki Lubin jako lena ceskeje krony. dale napad (Erbaufall, Successionsreeht) Bezk~wa a ~~or~o­wa. Prez tute swoje lena njebechu l11arkhr~b?Jo podz~lm?y na f.,uziey, ale l11ejachu so za wuwzatych z JeJe orgamsaClJe a dawkow. W dobach po Jurju z Poclebrad wotpadnyohu zasy nekotl'e dzele. Tak kupi.cyhu sa~~cy wojwodza ,leta 1477 Grozisco (Sonnenwalcle), HIZO w Ieee 1511 wudyrlChu tam zwady wo wudze~enju wi6ezst.w~ a w ,Ieee 1530 w~­praji Ferdinand I., zo Je so, tu!? }(~Jezst:v? bJez dowolnosce ceskich kralow preclalo. Dzel'zlCel]o kn]ezstwa dostawachu drje lena wot sakskich wojwoclow, bechu paIr luziskestawy a 6erpjachu z Luzi~u. W Ieee 1490 dostachu sal~~cy wojwodza prez Imp Zarow, Bezl~ow a Storkow do ~~.?Jl,ch rukow a zdzerZachu je hac do leta 15U: pot0l11 prllldze­chu tute knjezstwa zasy do ceskioh. r~~ow. Knj~~st~o Dodrylug wobsaclzi w Ieee 1541 s.aksln wOJwo~a, a, trl ~eta pozdziso pfipozna jo jemu Ferdlllad I. prov~sorn]e (pr~?­beznje)jako zastawne wobsedzenstwo (Pfandbesltz), Ale hlZO w Ieee 1547 bese Dobrylug zasy w Ferdinandowyoh rukaoh, Hakle w Ieee 1624 bu Sakskej predaty. Branibor~.15a leupi 1493 l11esto a knjezstwo Sosny (~~ssen), ay .~OZ,dZlSO dosta tez Bezkow a Storkow. Tute kn]ezstwa prllldzechu jako dzele f.,uzioy w Ieee 1518 ze zas.tawu (Pf~nd) do rukow Mubusskeho biskopa a tuton da]e zasy Jako za­stawu dale ua Branibol'sku w Ieee 1559. Maximilian II, wotstupi pak je w Ieee 1f)57 Braniborskej ~o wob~~~zen~.twa jako ceske lena z wumenjenjom, zo maJu plaClc luzlske

l'

52 tH'. Jan l(apl'US!

dawki. Po Ieee 1593 pocaehu so bralliborsey lllarkhrabojo drozie, tute dawki plaeic; to1a w Ieee 1610 d6ildie zasy k Wnjedllallju tuteje zwady.

Bewak tworjestej 1,uziey tez w tutej dobje dzel Mslceje kr6ny. . J ako p6dlanskej krajej ceskeje krollY bustej w Ieee 1478 w Budinskim jednallju Matyjej Korwinej wot­stupjenej; ale po jeho smjerci wrocistej so zasy do Wla­dzislawowyeh rukow. Tola tez Matyj KOl'win wustupowase tam jako ceski kral; z ceskej kl'aIowskej moeu a z pod­pismOl1l swojeho ceskeho kanelerja wustajese tam lisciny (Urknnden). HiMe po smjerci kraia Ludwiga 1526 pospyta so zestrony Wuherskeje 1,uzieu narecec. zo by wuherske prawo na sebipripoznala, tola tamnise stawy, kotrez swoju starn pfislusnosc k ceskej kronje hajaehu, stajiehu i so raznje tutomu pospytej.

J ako dze! ceskeje krony bestej 1,uziey tez dzelej nem­skeho kejzorstwa. Wezo pomer ceskeje krony k Nemskej menjese so w tutej dobje casto. Za Wladzislawa II. poca so na njej zasy bole jako na pomer wosobinskeho lena hladac, a weene leno wobmjezowase so jenoz na nekotre diele kejzorstwa, ke kotrylllz slusestaj bjez dwela tez wobej 1,nzicy. Pri reorganisaeiji nemskeho kejzorstwa w zapocatku XVI.letstotka njebeehu pak ceske kraje zastupjene, a tez 1,nziea njebu kaz wse druhe ceske zemje, k nemskokejzor­skim krajalll'licena, njeplacese ani kejzorske dawki, njebese. ani zapisana w kejzorskej wojerskej mat\'iey ani njepodstojese kejzorskim sudam.

§ 19. Woby(lJerstwo. Knothe, Gesehiehte des Oberlausitzer Adels, 1879;

FOl'tsetzung del' Geschichte· des Ob. Adels, N. Laus. Mag. LXIII; Die Stellung del' Gutsnntertanen in del' Ober­lausitz, N. Lans. Mag. LXI; Hoherer u. niederer Adel in del' Oberlansitz, A. f. sachs. G. N. F. IV. - Ba umgartel, Geschichte des Ponfalles del' Oberlausitzer Sechsstadte, N. Lans. Mag. XIII. - J ech t, Del' Oberlausitzer Hussiten­krieg und das Land del' Sechsstadte unter K. Siegmund I., 1911: - von Boettieher, Geschichte des Oberlausitzi­schenAdels u. seiner Gii.ter, I.-II., 1912-13. - N eu­mann, Geschiohte del' Landstande in del' Niederlausitz, 1843. - Kr i zan, Prehlad wobsedzeftstwow w Hodzijskej wosadze z leta 1617, C. 1\'I. S. 1913. - Kapras, Pruvn! dejiny II. § 43.

Prawne stawizny Hornjeje a Delnj9je Luzicy.

Rozworstowil.l1je wobydlerstwa so zakladnje njepi'emeni hacrunjez so zllutrka jednotliwych jeho worstow dosc

. wazne prawniske premenjenja stachu. WHornjej 1,uzicy tworjese zemj anstwo wosebity politiski jenicki staw. Nutrkownje zwosta wsak rozdzel mjez panami (knjezami) a rycerjemi. Woznamy (wopony) a zemjanstwo wudze!ese kral; stoz bu z tutym wobdarjeny, bu sobustaw zemjanstwa a mejese prawo, wicezstwa a zastojftstwa wobsedzec. Jako panojo placachu nic jenoz sobustawy cesko-morawskeho lmjezskeho stawa a susodnych krajow (hrodowscy hrabojo z DOllina), ale tez ci, kotriz wobsedzachu nekotre z luzi­skich knjezstwow. Poslednisi zhubichu prislusnosc k pan­skeillu stawej prez zhubjenje wobsedzeftstwa; tak buhcu na pr. panojo z Penzinga (Pjeftska) po predacu Pjeftska (Pjeftzinga) do stawa rycerjow ponizeni. W I. polojcy XVI. Ietstotka placachu jako panojo jenoz wobsedzerjo Wojerec, Muzakowa a Zawidowa (Seidenberg). Pozdziso (1561) pfistupi k tUtylll knjezstwam, stoz titul, nic pak, stoz moe nastupa, wobsedzer Kinsporka (Konigsbri.i.ck). W dl'uhej polojcy XVI. Ietstotka njedosahase nabyce knjez­stwa same k docpeeu panskeho titula.. Tohodia pisachu so wobsedzerjo Kinsporka (wot leta 1579) z mjenom ze Schellendorfa hakle "panojo" tehdy, hdyz buchu (1602) do ceskeho panskeho stawa pfijeci. Prez stajne dzelenje a kupowanje wiceznych kublow ze strony mestow, wo­khudlly nizse Iuziske zemjanstwo. Tohodla proeowase so wono, lllestam pokupjenje wiceznych kublow zadzewac prez tak mjellowany "wicezny pakt". Po namjece z leta 1603 smedzaehu so wicezne kubla jelloz zemjanam, kotfiz 4 wo­znamy wobsedzachu, predawac; w druhim padie pHpadny polojca kupneje placizny fiskej. Nallljet bu w Ieee 1619 wobnowjeny, tola z tym prelllenjenjom, zo meta so pre­padnjena placizna k wotplacenju krajlleho dolha wuzic. Halda w casu sakskeho knjezstwa doftdze k woprawdzitell1u prewjedzenju tutoho zamera (w Ieee 1657).. "

W Del n j ej 1,u zicy l'ozeznawachu so panoJo a rycerJo a tworjachu tez dwaj politiskej stawaj. Panojo su wob­sedzerjo westych knjezstwow, kotrychz bese tam cyly rjad; w jich rukach lezese hlowna politiska moc w Dell1jej 1,uzicy. Drobne abo l1izse zemjanstw tez w Deinjej 1,u­zicy wokhudllY a zhubi z tym na waznosci. Tez tamwu­dzelese woznam (wop on) a z tym rycefstwo kral.

WHoI' nj ej 1,uzicy njetworjachu pI' aelatojo wosebity politiski staw. Tak dolho hac wobsedzachu kubla,bywachu w kuriji zemjanstwa. W XVI. letstotku (1519) spyta so;

54 Dr. Jan Kapras:

z nich wosebity staw wutworie, ale bjez wuspecha. Hizo tehdy seelechu jenoz Budysska kapitola a kI6straj Marijna Hwezda a Marijny Dol zastupnikow do sejma. W tutej dobje zhubichu so tez tu privilegije za klerikow, 'hac­runjez husitske hibanje docyla hac sem njedosahase a hacrunjez bese protestantstwo slabse hac druhdze.

W DeInjej I.uzicy tworjachu praelaei preni staw. Protestantske hibanje rozseri so syInje po Delnjej I.llzicy. Z troch kl6strow, kotrez prjedy praelatski staw tworjachu bustaj dwaj saekularisowanej (Dobrylug 1543, Gubin 1563) ; zbywaca Nowa CIa pHzamkny so w sejmje Ie panam. Tak zaiidie tu wosebity politiski stawa, w casu, w kotrymz protestantske hibanje we I.uzicy tez cyrkwinske privilegije znici. Jenoz w stawskich privilegijach wustupowachu praelaei tez· dale jako preni ze styrjoch stawow.

v , Z~lda~ za ~uznam ~v~st?W bese w. Hornj ej I.uZicy sescmestskl zWJazk. Mescen]o w HornJej I.uzicy mejachu tez wieezstwa a w politiskim wuznamje prescehowachu mesta hao do leta 1547 zemjanstwo. Kaz druhdze wu­dyrichu tez tu mn.ohe zwady. Zemjanstwo pr6cowa~e so preeiwo mestam wo d waj hlosaj w sejmje; wa.dZese so z nimi tez wo wysse sudnistwo, wo plaeenje dawkow z pozdiiso na­bytych meseansldch kuMow a wo dowoz piwa. We zwadie wo hlosowanje dobychu mesta w Ieee 1519. Wo zbytnych zwadach bu jednano w letach 1497, 1510 1514 1530 a 1534, ale bjez wuspecha. Hakle hdyz b~ w l~ee 1547 moc mestow z. eksekuciju zlemjena, buchu tele zwady wu-. runane. ZemJan njemejese pod meseanski sud slusee milowe prawo bu prelamane, 'vysse sudnistwo bu w 18tach 1549-62 wsam ryeerjam pHp6znate a wsitke swobodne Irubta w rukach mestow eefpjachu z krajom. . . W Delnjej I.uzicy mejachu w tutej dobje politisld wuznam seehowace m esta: I.ukow, Gubin, Lubin a Kalawa­Tez mjez tutymi knjezachu wselaIre zwady. Zwada wo milu zapooa so mjez ryeerjemi a mestom Gubinom leta 156,3 .. Mest? :d~erZa po wujednanju milowe prawo, wob­sedzer]o rycersluch kublow we wokrjesu mile m6zachu p~k za so a za swojich pHslusnikow piwo warie. Wumer ml.le bu z nowa w Ieee 1574 prewjedzeny. Pornjo kralow­slum mestam wobstoja tez poddane mesta. Westu pre­khodnu formu tworjachu wone kralowske mesta kotrez buchu oaseiso panam zapisane, kaz delnjoluzisl;i Zemf. Mjez meseanami poddatyoh mestow a burami njebe pre­wulki l'ozdiel.

Prawne stawizny HOl'lljeje a Delnjeje LuZiey. ti5

Wi eezni burj a (rustici feudaIes, vicazui) sydlachu w Hornjej l'.,u zicy wosebje w slowjanskim dielu. Tak daloko hac sediachu na biskopskich abo kl6strskioh kublach, blizachu so poc1danam. Nekotfi bjerjechu pak wicezstwa direktnje wot bohota, plaeachu jemu dawki, wukonjachu w6jnske sluzby a sydachu na slowjansldch sudnistwach. Tu6i blizachu so cesldl11 swobodnikam W XVI letstotku prel11€michu mllozy swoje wicezstwo prez wukup 11a swoboc1ne kublo.

WHoI' n j ej l'.,uzicy zh6rsichu so w XV. letstotlm jara rychle prawne pomery burskeho ludu. Burjo beehu 11ac do tutoho casa we wselakej wotwisnosci wot wysnosce, placachu dawki a konjachu sluzby. Wumer winowatosce, bese jara wselald; wosebje wobstejese rozdiel I11jez nem­sldmi kolonistal11i a: starYll1i slowjanskimi burami. Roz­diel pak spadny, hc1yz pocinase wysnosc swoje knjezstwo wobtwjerdiec, d6stawsi wselake krajnoknjezske da wki a wosebje wysse suc1nistwo. Privatni knjeza wustupowachu tu wjele kruciso hac mesta. Hdyz wuiidie w Ieee 1492 mandat bohota, zo dyrbja so wsitke burske c1awld w ceskej miney placic, woznamjenjese to w nekoirych kl'ajaeh jich swysenje na poc1w6j. Nimo toho zwysowachu wysnosce (knjej­stwa) tez same dawki a roboty po swojej woli. W Ieee 1539 bu wozjewjene, zo maju dieei poddanych winowatosc, na c1w.orje sluzic. B6le pale so hiS6e wobstejnosce zh6rsichu, hdyz W8e wysse sudnistwa do rukow wysnosce definitivnje pfenc1zechu (1562). Tu spadny hizo rozc1iel rrijez slowjanskim a nemskim burom, a wsitey buchu jenajcy we wecnej a wosobinskej wotwisnosci. Burja Wobl;ocachu so z pr?stwami do PrahL Zwac1y a zbezki (1548 w Del­njej, 1566 w Hornjej l'.,uzicy) beehu na dzeiiskim porjedie. Burja docpechu z r8c1ka sto, dokelZ njemozaehu najb6le meru swojieh sluzbow dopokazac. Zadachu so tohodla wot nich njemerjene sluzby ("polne, kaz je to w kraju wasnje").

H6rje hiS6e hac burja mejaehu so w ceskich krajach zahrodnicy, kotfiz mejachu domck z malym kuskom pola; wukonjachu weste rucne diMa za wysnosc (kl1jejstwo a za to d6stawachu mzdu, najb61e w naturalijach. Jim podobni bechu kh ez k arj 0, kotNz njemejaehu doeyla zaneje role, jenoz domck ze zahrodkl1, a bechu dzelacerjo (TaglOhner) wysnosce (knjejstwa) a burow. Sk6ncnje nall1akamy tu hisce lassi to w, kotHz njell1ejachu zanoho trajaoeho prawa 11a wobsedzeiistwo, na kotrymz sycllachu. Tuto bese jim

56 Dr. Jan ICapras:

wot wysnosee (knjezka) jenoz na wotwolanje prewostajene. W slowjanskich dielach Mchu so tuei lassitojo wuwili ze starych njeswobodnych wobsedierjow, w nernskich nasta­chu woni w XV. a XVI. welcu prez pristajace wucinjenje (Mietvertrag) na westy cas pod westyrni wurnenjenjerni.

Stoz wobydlerske prawo (Heirnatsrecht, incolatus) na­stupa, rnamy w Hornjej a Delnjej Luzicy do XVI. letstotka jenoz wieezne lezownosee. Za Delnju Luzicu postaji hal w letomaj 1538 a 1570 w privilegiju, zo smedia so tamnise kubla jenoz domjacyrn a zenje cuzyrn kajkehoz­kuliZ stawa predae. W Hornjej Luzicy dzelase so na to, sebi wutworie wosebite wobrnjezowanje ryeerskich lm­blow prez wieezny paId (1603, 1619), ke kotremuz wsak hakle pod sakskirn knjezstworn doudie (1654). Ouzbnik, chcyse-li mee kublo w kraju, dyrbjese w XVI. letstotku najprjedy prez sejrn do tutoho abo tarnneho kraja prijaty bye.

§ 20. Naro(lllostne pOlllcry. Mucke (Muka), Die Grenzen des sorbischen Sprachge­

biets in alter Zeit, Archiv fiir slavische Philologie, Bd. XXVI, 543 ff. - Knothe, Geschichte del' Germanisation in del' Oberlamdtz, A. f. sachs. G. N. F., II. - Andree, Das Sprachgebiet del' Lausitzer Wenden yom 16. Jayhrhun­dart bis ZUl' Gegenwart, Mitt. V. G. D., Bd. XI. - Oerny, Rl'lZl1i listy 0 Luzici, 1894. - E. Miiller, Das Wendentum in del' Niederlausitz, 1893. - Kriiger, Eine wendische Urkunde von Lieberose, Niederlaus. Mitteil. VIII. - Boet-ich er, Die wendischen Obedienzdorfer unter bisch. MeiB­

nischer und kurfiirstl. sachs. Herrschaft, N enes Laus. Mag. LXX. - J en c, Stawizny serbskeje narodnosee, C. M. S. 1849-54. - Muka, Pi;inoski Ie stawiznam pl'enemcenych stron Delnjeje Luzicy, C. M. S. LXIV. a wosebje. - Muka, Statistika luziskich Sel'bow, C. M. S. a wosebje, 1884-86. - J enc, Pismowstwoa spisowal'jo delnjoluziskich Sel'bow, C. M. S. 1881. -- Muka, Serbski zemjepisny slowniclc z na­drobnej ethnogr. khartu sel'bskeju Luzicow, 1. nak!. 1886. 2. rozmnoz. nak!. 1895. - Sa uppe, Zur Pflege des Wendischen durch die Lausitzer Stande im XVI.-XVIII. Jahrh., Bautzener Geschichtsblatter V, - Kapras, Pruvn! dejiny II., § 44.

Hisce pred letom 1550 bese hac na male wuwzaea tak kaz w XV.letstotku skoro cyla Delnja a HOl'nja Luzica ze Sel'bami wobydlena. Kl'otko mozemy tehdysu hranicu

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje Luzicy. 57

sel'bskeje narodnosee takle woznamjenie: Bychow (Miicken .. v berg), Grabin (Finsterwalde), :r~ukow, Storkov'~' Bezko,:,!

Pribrjoh Gubin Brody (Pforten), Trjebule, Prlbuz, Lubl] Polcnica' Biskoplcy Kamjenc a Wotl'any (Ostrand). Z XV. let­stotlm m'amy hisce ~ostajenje Misnjanskeho biskopa Jana VI., zomak6zdy farar,kotryzma we swojej wos~dz: ~er??,: a sam serbscy njemoze, sebi serbskeho Ieaptana dyzerzec~ lnz ]e ser.b­skeje rece tak mocny, zo m6ze s~rbsc:r prye(~owac. Ze }aw]e­dienjorn protestantstwa so pomery premel1lcl1U~v ~.ac dotal predowaEe so Iudej evangelium serbscy; ale bese ]l?~ mulo serb skich duchownych. Podarmo wobzamknychu w lece 1538 a 1551 stawy, zo maju so synojo poc1danow slae na studije, a zo maju bye z poc1c1anstwa pusceni. W Ieee 1570 .. wobzamk­nychu stawy, w Lubiju zalozie sel'bski gYX:1l1az}]. K tOl~u pak njec10ndze dla wulkeho wohnja, kotryz mesto potr]e­chi. W casu reformacije namakamy tez prenje pospyty w serbskej literaturje. W Luborazu buchu 155~ ~uda: wane prenje serbske lis6iny (Urkunc1en). Ze skoncnpm seehwkami reformacije bese hizo konc XVI. a zapocatk XVII. letstotka, hisce pred 30letnej wojnu, zrnjensenje sel:b­sIreje zemje. Zgermanisowane (prenemcene) buchu m]e­nujcy c1elnjoluziske wsy wokolo Gubina a Brodow na na­ransej, a wokolo Grabina a Groiisca (Sonnenwalc1e) na wjecol'nej stronje. Tebdy bu tez prenemcena SIl1U~la serb­skeho In'aja kotraz wuprescerase so k StorkoweJ a Bez­kowej do Bl:anibol'skeje madd. W Hornjej Luziey buchu zgel'll1anisowane (pl'enell1cenet wsy k ranju .W?t Pr~bvuza, k poldnju wokolo Lubija a Oornoboha,~ k ]uzno-w]ecor.u wokolo Biskopie a Haistrowa a skoncnJe kruch serbske]e zemje pola Rolanow a Bychowa, kotryz so do Misnjanskeje­wu pres6erase.

Wsitke wjetse mesta mejaehu nemski raz a twol'ja chu kupy Il1jez Serball1i. Skoro we wsitkie!: pak bec~'t serbske mjensiny. We mjensich l11cstach me]achu Serb]U druhdy samo wjetsinu. W Budysinje bese w lee~v 155? slowjanski prec1ar, w Lubiju w Ieee 1545; Lakow bese.me­sany, ale hizo w Ieee 1550 njeehachu Nemcy Serb ow w]acy pl'ijimae. Bohot 1'0zsuc1Zi so za Serhow; tola wokolo 1600 zhubnje so tam slowjanski ziwjol. Tez w Kamjeneu w~ba­l'achu so meseenjo preeiwo prijimanju SOl'bow do mesta. W Ieee 1518 bu wobzall1knjene, so budia jenoz Nemcy do mesta pl'ijimani; ale w Ieee 1530 buchu tam Serbja zaso pl'ipuseeni, tola poc1 wobeeznyll1i wumenjelljemi. W Khoee­buzu pl'ijimowachu .nekotre l'jemjeslnistwa jonoz Nomcow.

58 Dr. Jan Kapl'as:

Na wobeezowanje Serbow w Ieee 1525 l'ozsudzi kurwjerch jako wobsedzef mesta, zo maju so z najmjensa dzeei z man-dzelstwow Nemca a Serbowki pfijimae. .

Zastojnska rec w mestach, we wsech zastojnstwach a stawskich organach bese nemska. W tutym nastupanju njebese so tez nico pl'emenilo w pril'unanju k starsim ca­sam. Samolutku nakhadzamy w XVI. letstotku tu a tam w nekotrych mestach serbsku liseinu (Luborazske lisciny z 1. 1550). W Budysinje khowa so w serbskim museju z casa Jurja Podebrac1skeho pl-isazl1a formula tamnisich sere­skich meseanow, kotl'az je l1ajstal'si pisomny pomnik ]uzi­skeje serbsciny docyla. Na bUl'skich nizsich a wyssich sudnistwach a na tak mjel10wanych sel'bsldch zerl1sldch sudl1istwach (kaz w Budysinje, Zhol'jelcu, Hodziju) wuzi­wase so wezo powsitkownje sel'bska rec. SlEic1y tutych pc­mel'ow zastojnskeje rece wobeju :tuzicow jewjachu so w tiltym casu tez w l1emskim kraju, z kotrymz tez cescy knjezieerjo w nemskej l'eci jednachu. Zamoznosc cesc:l1Y sem njedosahase. Jenoz ceske stawy pisachu do :tuzicow w ceskej reci a zadachu sebi, zo bychu :tuzicenjo jim swoje namjety w ce,skej J'eci dawali (1516). Tu a tam bu do :tuzi,cow tez ze Slezskeje ceski list poslany; tak posla na Pl'. Sweidnicsld (Swidniski) a Jaworski hejtman w Ieee 1509 ceski list do Zhol'jelca. W Zhorjelcu samym rozu­mjese mescanski pisar cesku rec a je tez spomnjel1Y list prelozil. Wezo so tez ckphdze w m.estach za to starachu, zo by kozde mesto melowe swojich sluzbach m11za moc­neho ceskeje rece.

§ 21. Nabozillslm swobo(la.l:~ Vetter, Beytrage zur Geschichte del' Kil'chenverbes­

serung in del' Niederlausitz, Progl'. d. Gymn. Luckau, 1833. - MiUler J. G., Obel'lausitzische Reformationsgeschichte, 1901. - Knothe, Die vergeblichen Bemii.hungen del' Oberlausitz um einen Majestatsbrief 1609-11, N. Laus. Mag. LVI. - Kalich, Die Reformation in del' Lausitz, 1867. - Kapras, Pravnl dejiny II., § 45.

Prasenje nabozinslceje swobody nasta w Cechach hizo w husitskich wojnach; we :tuzicomaj, do kotreju z so husit­stwo dale njerozseri, bu tuto prasenje halde z pl-ikhadom Lutheroweje wucby aktuelne (skutkowne). W Hornjej a Delnjej J~uzicy rozsel'i so protestantstwQ wosebje po Ieee 1520. Na Saksku a Misnjansku so zepjerajo tez we nimaj luthel'ska wora jara khGt.1'e pHbOl'ase. W Delnjej :tuzicy

Pl'awne stawizny HOl'njeje a Delnjeje :tuzicy. 59

beBe centrum (srjedzisco) wokoto Zarowa, w Hornjej :tn­zicy bechu to wsitke kralowske mesta.

W pozdzisim casu wnprescerase so protestantstwo w Hornjej :tllZicy jara sp,eBnje, kaz mjez Nemcami (wo­sebje wokolo Zhorjelca a Zitawy), lak mjez Serbami. Po­darmo proco\vase so IeI'aI Ferdinand, tuton postup w Ieee 1538 pri swojej pfitomnosci w Budysinje wobmjezowac. Wotry wustup preeiwo reformaciji tam njebu prewjedzeny. Katolska wera pak njezhubi so cyle; wosebje zdzerzachn so klostraj Marijina Hwezda a lVIarijiny Dol, priol'at w Lu- . banju a kapitola w Bndysinje. Budysinscy prol11stojo (probstojo) prestupichu jako sobustawy lVIisnjanskeje kapi­tole k Iutherskemu werywuznacu. Hdyz Misnjanski bis­kop Jan Haugwitz so tez syInje k protestantstwu prikhi­lese, wunuzowa wot njeho w Ieee 1560 Ferdinand pomje­nowanje Budysskeho tach an ta za generalneho vikara wo­beju :tuzicow. VV Ieee 1567 wotewza bamzowsId nuncius w Prazy lVIisnjallSkel11u biskopej docyla jurisdikciju w dze­Inch lVIisnjanskeje diecezy, kotl'ez protestantstwo hisce pri­wzale njebechu, a prenjese ju ze wsemi privilegijemi na kapitolu a tachanta w BUdysinje. Z tym dosta Budysska kapitola tez ceske mesta Bryland (Friedland), Slanknow (Schluckenau) a Hainspach pod swoju prislusnosc. lVIaksi­milial1 II. pl-ipozna tez w Hornjej :tuzicy eI'tnje Augsburk­.ske werywuznace (1564). Tola pri tyll1 dyrbjese Budysski katolski tnchant tez cyle protestantske c1uchownstwo pod swoJeJ mocu mec. Hakle w Ieee 1609 procuja so protes­tantojo wo samostatnose. :tuzisId bohot wudzela w Ieee 1610 namjet na majestatny (lcnjezicerski) list (lVIajestats­brief). Po nim maju protestantske stawy swobodny nabo­zinski wukon po augsburIeskim wuznaeu. Hdzez maju stawy patronatske prawo, a w cyrkwjach, kotrez wone dotal we swojich rukach dzerZachu, ma Boza sluzba bye protestantska. Dohlad nad protestantsldll1 duchownstwom wukonjeju stawscy dohladowarjo (inspeIetorojo) Tachant­administrator wzdawa so dohlada nad protestantskil11i du· chownYll1i. Kapitoli zwostawa sudnistwo we mandzelskich zwadach. Wobe strol1je mozetej nowe cyrkwje twarie. Nichto njesme bye nneeny k premenjenju swojeho nabo~ zeiiskeho wuznaca ani Ie wupl'edanju dla nabozenstwa.

Tola Ie wudacu tutoho majestatneho lista njedondze, dokelz woM stronje njeprihlosowastej. Mesto toho slubi l\1atyjas pri kronowanju (1611) Hornju :tuzicu pri swo­bodnym wuIeonjenju augsburkskeho wuznaea wostajic, kaj­kez mejese dotal; a 5. sept. samsl1eho leta won pri holdo-

60 br. Jan Kapl'as:

wanju we Luzicy wobtwjerdzi swobodl1Y wukon tutoho wllznaca w suli a cyrkwi. .

W Delnjej Luzicy poca so za cas Ferdinanda I. tamnisi official k protestantstwu prikhilec.· Tohodla so w 186c 1538 jeho prawomoc na Budysskukapitolu prenjese. Tehdy buchu tez nekotre k16sterske kubla saekularisowal1e, wosebje Gubinske, Lubinske, Lukowske, kaz tez Dobryluz­sIre. Po Smalkaldiskej w6jnje pokracowase reformacija jara spesnje, dokelz ju bohotojo sami podpjerowachu. W 186e 1569 buchu delnjoluziscy predarjo do Prahi zawo­lani; tuton l'ozkaz pak bohotojo njewuw~edzechu. Wulke z\vady wsak w kraju njebechu, dokelZ he prewazaca wjet­sin a we Luzicy protestantska. Pozdzisi bohotojo wudawachu pH swojim l1astupje revers, zo chcedza nabozensku swo­bodu zakhowac (1598). Pfez knjezicerja bu swoboda hakle w casu Matyjasa w 186e 1611 po jeho pobycu a holdowa­nju w Zarowje pfipozl1ata. Swobodl1e wukonjenje augs­burkskcho a katolskeho wuznaca bu tak ptipoznate, kaz bese to hizo pod jeho pi·edkhodl1ikami.

§ 22. Hospo<iarstwo, riemjes]'nistwo a W obldlO (1. . Thausing, Zur Entstehul1g del' nordostdeutschen

Gutsherrschaft, Vierteljahrsschr. f. Soc. u. W. G. 1911. -Ermisch-Wuttke, Haushaltung in Vorwerken, 1910. -­Knothe, Die Auskaufung von Bauergiitern in del' Ober­lausitz, N. Laus. Mag. LXXII. - Moschler, Gutsherrlich bauerliche Verhaltnisse in del' Oberlausitz, 1905. - Doh­leI', Geschichte del' Rittergiiter Lonmitz u. Bohra 1909; Geschichte des Dodes Leuba, 1907. - Schleising, Die neueren Veranderungen in del' Grundbesitzverteilung del' Niederlausitz, 1911. - Richter, Del' Altgubener Weinbau, Niederlaus. Mit. XI. - Zibrt, Bibliografie IlL, 8281 -404. - Kapras, Pruyn! dejiny II., § 46 a 47.

Ze zakladom hospodafskich pomerow je tez w tutyl1l wobeasu rozdzel mjez wulkostatkal1li (wulkokublami, knjej­stwami) a burskimi kublami. Wulkostatoki (kubla, Imjej­stwa) pfiberaju. Stare luzisko-serbske l'ycefske (wicezne) dwol'Y premenjeju so do malych wulkostatokow (lmjej­stwickow).

Hospodafstwo na wulkich kublach pi'emenjese so wsu-die jimak. W najstarsim wobcasu sebi wulkokublel' jenoz maly dzel zemje k wobdzelanju wostaji; zbytne pola pi'e­wostaji buram, dan placacym, a ziwjese so wot jich pje­ujeznych a natul'alnych dawkow, sam wojefskim· sluzbam

PI'RWne stawizllY Hornjeje a Dellljeje tuMey.

so wenujo. Hdyz pak bu w husitRkich wojnach wasnje w)edzenja. wojny .?ospolnje pi'emenjeue a krotki cas po mm. m~rtl1lstw? (Soldnertul1l) zawjedzeue, pi'el11enichu tez zem]enJo swoJe powolanje. Buchu na dobo Z wojakow h?spodarJo (ratal'j~, r6Inistwowarjo). Druhe pficil1Y Ie tOl11U bechu tez, zo zel11]anstwo w XV. a XVI. letstotku mestam zawidzese jich wobohacenje, a skol1cnje tez, zo w XVI. let· stotku spadny placizna (hodnota) pjenjez, tak zo mejese potom tez dan mjensu hodnotu. Tohodla starase so ze­m~al:~two za to, zo by. swote direktne w6bsedzenstwo po­wJetsllo a dostalo tuu]e dzelacefske mocy. W husitskich w6jnach bu we wsech ceskich krajach wjele burskich Im­blow zapuscenych, Tute njebuchu z wjetseho dzela znowa wot wulkok~l~lerja wobs~dzene, ale won zdzerza je sebi sam, a hdyz Jemu tute n]edosahachu, pfikupi hHlce druhe bllrske kubla a lezownosce. WSlldze dondze tez pu potreb­nos~i k l~uzo~~nen:~l ypfedacu b~l'S!dch 1mblow prez wys­nosc, hacrunJez melese so to zWJetsa za njeprawctu.

Tu?je . c1zelacefske mocy d6sta wulkokublef predewsem z powysenJom roboty, a dale tez z tym zo uucose burske dzMi k dworskim sluzba1l1, kaz bu to ~ Ieee 1493 w Hor­njej Luzicy wobzamknjene.

Z powjetsenjom wulkokublow woteberachu wsudzol11 l'ata:jo; y ~ t;Y1l1 po:vj?tsich~ pak so tez ceze zbytnych. ~, P~'eI~l~n]enJom sm~11l S? tez po~n~r rll.stika~neje (burskeje, 10lmskeJe) a domal1lalneJe (domuualne]e kn]ejskeje) zemje (w H?rnjej I:uzicy rekachu tutej Mundg~lt) k skodze rusti­kalne]e zemJe; z dobom powysichu so tez ceze dawkow na poslednisej, dokelz bese d01l1anialna zemja zwjetsa wot dawko,,:" wusw?bo?zena: Wjetsemu dzelej wulkokublerjow poradzl so. tez prlkuPJenY1l1 kublam dac charakter (raz) domania Ineje zemje, hacrunjez so hizo w XVI. letstotku komora procowase tomu zadzewac.

~a rustik.alnej. zemi zh~bi ~o rozdzel mjez zasydle­nym.l po ~lmvJ~nslmn ~ po nemslmn prawje abo mjez za­kUPlenyml a nJezakup]enymi dospolnje.

Wysnosc procowase so, ze zasydlenjom mnohich khez­k~:jo~" k?tfiz becku z dobom dzelacerjo (Tagelohner) dzelacersln Iud rozmnozic a dzelacersku winowatosc bu~ row p~wjetsic. Dan a y dawki bechu podlanske wecy; naj­hlowmse Stl w tutYl11 casu roboty. Hdzez njebechu burja hnydom wot zasydlenja winowaci, na robotu khodzic a rObyoty wukonjec, tam bu k6zda pfilezllosc wuzita. zo by wysnosc mohla sebi je wumenic a WUlluzowac (ausbedin­gen). W osebje w6jnske zapuscenje a Jmjezska pomQC k no-

. I' • I

64 '01'. Jan 1(apl'HS~

Bohot hisce preco lena wudzelese, tez hdyz so WG wudzelenje k zhromadnej rucy jednase. Jenoz wobsedzerjo wulkich panstwow abo knjezstwow (freie Herrschaften) buchu tez w XVI. letstotku wot krala samoho investowane. W naransim dzelu (Zhorjelc-Luban) wudzelese skoncllje tez tamnisi hejtman jako zastupnik bohota porjadnje lena (wicezstwa), wurjadnje so to tez w Budysskim dzele stawase. l.uziske lena prekhaclzachu porjadnje jenoz na descenden­tow (potomnikow) a bechu njepredajonme. W Ieee 1544 dowoli kral Ferelinand, zo sme ton, st6z z wustupjenjom na konju (Vorritt) dospolnu khmanosc wopokaze a synow nima, swobodnje swoje lena predac. Herbske prawo za poellanske linije el6stachi.l najprjeely nekotre swojby z tym, zo bu lena (wicezstwo) ze zhromadnej r,uku tez tutym wudzelene. W Ieee 1571 zadase sebi cyle ry6erstwo tuto prawo a d6sta jo tez leta 1575 za wsech priwuznych po mjecu (po muzskej liniji) hac do sydmeho stawa.

Dokelz bn w elruhej polojcy XVI. letstotka wjele lenow wukupjenych, bu w Ieee 1612 prez kOl1l111issiju zapis cy1eho lenskeho zamozenstwa zhotowjeny. vV zapocatku XVII. letstotka scini so pospyt, elalsemu woteberanju rycer­skich kublow zadzewac. Toho ella bu Ruelolf II. w Ieee 1612 proseny, zo by postajil, zo sme rycerski wobsedzer swoj statok jenoz "styriskitnemu" zell1janej .phelac, a 'nje-, cini-li to, p:Npadllje polojca zaplacenych pjenjez fiskej (knjezerstwowej poklaelnicy). Tuta prostwa bu drje w Ieee 1619 wobnowjena, ale bjez wuspecha. Z nekotrYl).li pi'e­ll1enjenjell1i bu tuto postajenje (t. lll. Lehnpaktum) hakle w Ieee 1654 wobkrucene.

Prawowanja abo zwady wo lena (wicezstwa) njeslu­sachu wjacy bohotowemu sudej, ale pred dworske, ze ze­mjanstwa wutworjene sudnistwo, kotrehoz pi'edsyda be w nawjecornym elzele wosebity dw6rski suelnik, w naransim dzele tamnisi hejtman.

Podobne pomery, kaz w Hornjej, bechu tez w Delnjej r..uzicy. Po instrukciji bohotow z XVI. letstotka a po privilegiju z leta 1507 bohotojo tam wsitke lena (wicezstwa) wudzelachu. Konc 16tstotka nasta wo tom prawowanje a zwada, ale w Ieee 1575 bu rozsudzene, zo mjense lena bohot sam wuelzela; pri wjetsich nta so najprjeely wo pH­hlosowanje krala prosyc. Herbske prawo bu hizo z pd­vilegijont leta 1507 na muzskich agnatow (pHbuzllych zur gesamten Hand) rozserjene; wotmyslene dalse roz­serjenje z pri vilegijom leta 1526 njeel6sta placiwosce, dokelz Ferdinand tuton privileg njepfip6zna. l\1esto toho

Prawne stawizny HOl'njeje a Delnjeje Luziey. 65

pak :~uda WO!: w Ieee 1538 nowy privileg, z kotrymz p?~taF' zo ~10Z~ bohot lena tez ze zhromadnej ruku wu­dz~lecl . alo ]enoz tak daloko hac lljejsu ze smjer6u wu­prozc~nJene. Takle wuprozdnjene lena mejachu so mjenujcy kral~J d?stac. Vas~~~am bu, tez pl'awo date, lena predawac, ale ]e~oz tym, k?trlz do wotcneho kraja slusachu, nic pak

. cuzbmkam Tuton wukaz wobtwjerdzi Maximilian w Ieee 1570: Zwady, lena nastupace, slusachu pred dw6rske SUdlllStwO, kotl'emuz w XV. letstotku dworski sudnik predsydowase, pozdziso pak bohot.

. ~Ial~ lens]5e (wicezne) v zwjazki namakamy w tutej dob]e tez na nekotrych kl1]ezstwach a wokolo znamjenitych l~l'~~OW, jako ~v Hornjej r..uz.icy pola Kamjenca, w Delnjej r..l~~ICY pola Zarowa, Nowe]e Cale a Tl'jebulow. Tam meJachu manojo (wicazojo) swoje sudnistwa.

• Skoncl1je dyrbimy .te~. naspol1~nic lennych (wiceznych) bm ow, (Lehnbauer); w]etsll1a z 111ch pale l1jerozezna wase so wot podc1anow. Jenoz ci, kotfiz bechu lena (wicezne kublo) wot bohota dostali, zdzerzachu sebi wosebite wu­znamne postajenje.

§ 24. Uohot. . Kn~the, Oberlau.~. Rechtsg.eschichte, 300. - Lip­

pel t, VI., Nebenlandvogte del' Nlederlausitz im XV. Jahrh., N. La.~ls. Ma.g. 1910. - GroBe, Entwickl. d. Verfassung u. d. offentllchen Rechts d. Niederlausitz, N. Laus. M. LV. -K apras, Pravni dejiny 11., § 54.

Na. col~y r..uzicow stejaehu tez na dalse bohotojo jako zastup,n~cy ?esk.eho ykrala. B~hotstwo w Hornjej r..uzic,Y bu teIrltorlall1Je prez to pow]etsene zo bu z nim w letach 1412y-24 defil1itivnje Zitawske tohotstwo zjeclnocene. W Jetach .1425-44 be tuto bohotstwo zapisane. Leta 1467 pom]el1owa so preciwo Jurjej bohot prez bamzow­~~eho legat~ a katolsku stronu, hewak wobkhadzowachu c~scy kral0]~ z bohotst',;om. s.;vobodnje, clawajo jo za pje­n]ezy (na pI. 1517), hacrunJez so stawowje preciwo tomu woba:·~ch.u. !,o Ieee 1490 bu slubjene, zo budze z boho­tom, cesk\ knJez. Tuto postajellje pak so preco njewob­ke~zbo~ase. !'ospyt ~ leta 1603, zo by domjace zemjan­st" ~ moc. nam]etowan]a za bohota clostalo, so njeporadzi. K;a] pom]enowaneho bohota prijimowase a elostawase wot n]e~lO ,~'evers, zo jon pH wMch prawach zakhowa. PH Sm]erCl krala wobsadzese kraj Budyssld hrod sam. lVI6c bohotow zwosta powsitlcownje l1jepremenjena, dohlad prez

!)

66 Dr. Jan ICapl'!l8:

stawy (starsieh a sejm) bu kru6isi. Prez zawjedzenje kraj­neho hejtmanstwa w 16. letstotku bu jeho finanena moc wuzso wobmjezowana. Bohot postajese tez wobeju bejt7 manow (Hauptleute) a hornjoluziskeho dworskebo sudnika. Bobotowej zastupnikaj bestaj dwaj podbohotaj abo hejt­manaj, w 16. letstotlm k ro~dzelej wot finanenebo ZeIn­

skebo hejtmana mjenowanej zastojnskej hejtmanaj (Amts­hauptleute). Jedyn be za Zhorjele, Lubafi a Zitawu, druhi za zbytny kraj. Pri jeju pomjenowanju be bohot na wu­branje z tukrajnych (domjaeyeh) ludzi zwjazany (ertny slub 1490, pisomny 1501, prijate do reversa bohotow 1504) a to z l'adu (po radze) sta wow (revers 1504, F~l'dinan­dowe wobkru6enje 1561). Tut6n hejtmall bese predsyda w Zhorjelskim sudnistwje, nie pak w Budysinje, pretoz tam bese za tuto wUkonjowanje (Funktion) wosebity dw61'­ski sudnik. Budysski hejtman zastupowase njepritomneho bohota a mjenowase so potom krajny zarjadnik. W tutyl11 padze wudzelese tez w bohotowYvl11 mjenje lena w Bndys­skim, Lubijsldm, Kal11jenskim a Zitawskim wokrjesu. Zho­rjelski hejtman be stajnje predsyda Zhol'jelskeho· sejma, lena wudzelese w bohotowym mjenje jenoz za Zhorjelski a Lubafield wokrjes. .

W Delnjej l.uziey mejaehu najprjedy knjeza z Polen­sIca (1422 -48) bohotstwo zapisane a potom prefidze w Ieee 1448 na branibol'skeho markhrabju) kotryzso "oberster Vogt und Verwesel' des Landes zu Lusitz" pisase. Tuton wobkru6i nie jenoz prawa stawow, ale prip6zna tez pri­slusnosc l.uziey k ceskzj kr6nje. Tez za njeho pi sase so dworski sudnik "zu den gezeyten meines gnadigen Herren des KOlllgs von Bohman hofriehter in dem Lande zu Lu­sitz (1451)". Prez wucinjenje w Gubinje w Ieee 1462 bu bohotstwo swobodne a bu wottud prez ceskieh Icralow pak z domjaeymi zemjanami pak z ceskimi knjezami, .wot casa Wladislawa II. pak jenot z ceskimi knjezami wobsadzo­wane. Preciwo Jurjej bu w Ieee 1467 bohot wot stawow pod assistencu bamzowskeho legata woleny. Leta 1498 da kral Rudolf II. stawam privilag, zo ma bohot bye domjaey clowjek a taIc namjetuja stawy (po tutym privilegiju) kra­lej 2 - 3 wosoby z Imjezow abo rycerjow. Po hornjoluzi­skim prikladze bu w Ieee 1508 revers bohotow zawjedzeny, zo stawy pri jich prawach zakhowa a krajej nico njcwocuzbni. Sydlo bohotow bese w Lubinje a to bu w Ieee 1619 wobkru­cene. Za Ferdinanda 1. d6sta bohot prenje pripokazanje (instrukeiju) sluzbnych winowatoscow, kotrez bu pozdziso cascisQ wobnowjene. Stajneho zastupnika bobot njemejase

Pl'awne stawizny Hornjeje a Delnjeje Luzicy. 67

:lyrbjese . dze .sam w kraju sydlic, jenoz tehdy sebi Jeho pomJenowa, hdyz so z kraja poda. Njejasny je wu­znal11 podbobota (Nebenlandvogt, Verweser) kotrehoz we 15. ~etst.?t]n~: nakhadz~?\y a .}5otryz boh~ta zastupuje. DeinJoluZlsin bohot meJese blsce swobodnise zastojnstwo dyZli bornjoluzisld. Dohladowase nad regalemi a clami' wudzelese lena, rozsudzese w rozkorach dla mjezow dyr~ bjese katolsku weru skitac, starase so wo wudowy a ;yroty w~dzelese nekotre mjefise privilegije tna pro lekarnje), po~ l1lJenowase do sudnistwa dweju prisydowacych doktorow. Prez zawjedzenje krajnebo hejtmanstwa bu jeho financna moe pomjefisena. Bese exekutivny organ. Zbromadnje z kanclerjom tworjese wyssu wysnosc (w. zastojnstwo Ober­amt), kotraz nekotre mjefise rozkory rozsudzowas~ a we druhich wudawase provisoriske wusudki (rozrisnjenja). Po Ieee 1538 prislusachu jemu wsitke sumarne skorzby (procesy).

Za knjezenje Matyjasa Korvina sta so w letach 1474 hac 1490 pospyt, bohotow wobeju l.uzicow do wotwisnosce ,~ot ~vysseho . s~ezskeho hejtmana stajic, abo wot za­rJadn~lm DelnJeJe Slezskeje, a taton pospyt bu tez za Wladlslawa 1594-6 wobnowjeny. Tola trajaceho wuspe­cha tute pospyty njemejachu.

Po wotstupjenju wobeju l.uZicow Sakskej zwosta na cole wysseho horn~oluziskeho zastojnstwa (Oberamt) krajny bohot ze zastupmkom hejtmanom wysseho zastojnstwa (Oberamtsbauptmann), w Delnjej l.uzicy pak stupi na mesto bohota w Ieee 16~.6. president wysseho zastojnstwa knjezer­stwa (Ob~:amtspras~dent), kotryz ze 4 radzi6elemi knjezer­stwo wyssebo zastoJnstwa (Oberamtsregierung) tworjese.

§ 25. Zbytni Iuziscy zastojnicy. Knothe, Geschichte des Oberlausit. Adels, 33, -

GroBe, Entwickl. d. Verfassung u. d. Offentl. Rechts del' Niederlausitz, N. Laus. Mag. LV. 97. _. Kapr a s Pravhi dejiny II., § 52 a 58.' ,

. Boh,otojo njebechu hizo we l.uzicomaj jeniccy zastoj· IllCY, dostachu pomocnikow a to z dzala kralowskich z dz.ela stawowskich zastojnikow. Prefisi buchu wosebje za fll1ancne naleznosce, poslednisi za stawowske sudnistwo a kenclu postajeni.

W vH.orl~j ej a Delnj ej l.uiicy wukonjese financnu sluz­~~ prenJotnJe bo.hot. v WotFerdinandoweho casa knjezese tam eeska komora, Jenoz cIa bechu w letach 1558-72 w za-

S"

fl8 01" Jan l(apl'f/S

l'jadowanju ~lezyskeje komory,. potow pak tez tuta Ie ce­skej komorje pi'efidze. Hdyz so w Ieee 1547 w Hornjej L\lZicy dokhody mnozachu, 1m w Ieee 154t3 abo 1549 wo­sebity ,pjenjezny zastojnik postajeny, tak mjenowany hejt­man Hol'lijeje Luzicy abo z krotka krajny hejtman, kiz be pofajkim z pOlllocnikom- c1ohlac1owarjom (Gegenschreiber). Postajese so swobodnjewot krala. W Ieee 1603 pak bu ~ta­wam dowolene, sese kandic1atow z knjezow abo z ryeerJow na tuto mestno namjetowae, Po postajenju z leta 1561 dyl'bjese sohejtman wo wso starac" stoz so na komor~ poeahowase. Hromadzese. plaeenja a dawld, piwowe dawln dokhody z lllestow, dohladowase nad lenskimi herbstwami

. a wobsadzese wuprozdnjene lena. Kozde leto wotrnewase zlicbowanje a stojese pod ceskej komoru. Po hornjoluzi­skim nalozku bu w Ieee 1564 tez w Delnjej Luzicy krajny hejtman za dohladowarja postajeny; jeho nastupace wecy za kotl'ez dyrbjese so starae, bechu po postajenjach z leI 1564 a 1581 tesame, kaz w Hornjej Luzicy. Ale hizo po priyilegiju z leta 1570 c1yrbjese tutou hejtman domjacy zemjan bye, kotryz rna w kraju, kubla. Tez tuton stbjese pod ceskej !romoru.

Pornocni!r hejtmana w prawotach abo zwadach, kra­lowske prawa nastupacych, be !romol'llY pl'okul'ator, lqljkehoz w HOl'lljej Luzicy w druhej polojcy 16. letstotka, w Delnjej Luzicy wot leta 1595 nakhadzamy. Pred tylll rjadowase tam wso ceski komorllY prokul'ator.

J ako stawski zastojllik bu w Hornjej LuZicy z casam pomjenowany zastupllik bohota a krajneho hejtmalla za sudni­stwo. Tuton dworski sudnik, druhdy tez kl'ajllY lllje­nowany bu z domjaceho zemjanstwa brany a prez bohota pomjen~wany. Konc 16. letstotka bu tuto zastojnstwo tra­jace (postajenje 1. 1582). Zastojnstwo kenclerj a bu pfez bo­hota wobsac1zane a twol'jese. w tutym calm pfekhodne za­stojnstwo mjez wosobinskim zastojnstwom bohota a staw­skim zastojnstwom. Tuto zastojustwo mejese m es <5 a n.

W Delnjej Luzicy wustupuje kr a j n y sud n i k (Land­richter) wot leta 1538. Pomjenuje so pfez krala z tfoch .kandidatow, kotrychz be· sejm namjetowat Brany v bu z prislusnikow knjejskeho abo ryeefskeho stawa. Zapocatk 16.1etstotka nakhadzamy tez krajneho k,enclel'ja jako trajaceho zastojnika.

§ . 26. Sejm. Knothe, Oberlaus. Rechtsgeschichte 269,·357; Ge­

schichte des oberlaus. Adels 38, 61. ~ GroBe, Entwicld

Pl'uwne stawizny Hornjeje u Delnjeje LuZiey. 69

d. Verfassung u. d. offentl. Rechts d. Niederlausitz, N. Laus' Mag. LV. - N e u man n, Geschichle del' Landstande des Markgraft, Niederlaus. (1843) stl'.171. - Clausnitzer, Versammlungen d. niederlaus. Stande wuhrend del' Habs­burger l1el'rschaft, Niederlaus. Mitteil. 1898. - Tom an, ' o spolecnem snemovani zemi kormlY Ceske od' Ferdi­nanda I. az do Marie Terezie, Praynik IX. - Rezek, Generaini snell1Y ceske za Ferdinan'da I. do r. 1547, Prog. r. KarEn, 1880, -. Knothe, Dar Anteil del' Oberl!iusitz an den Anfungen des c1reiBigjuhrigen Krieges, N. Lalls. Mag. LVI. - Kapras, PraY,nI c1ejiny II., § 55 a 56.

W Hornjej Luzicy wobst'ojese Zhl'OlllBc1ny sejm (Stadt­unc1 Laneltag) z c1weju stawoW a kUl'ijow: ze zemjl;lnstwa a mestow. Ze zemjanstwa skhadzowase so: ryeerstwo Bu­dysskeho a Lubijskeho wokrjesa wosobinscy, z Kamjenskeho wotposlancy, ze Zhol'jelskeho, Zitawskeho a Lubafiskeho tam- ' nisi krajni starsi a wubjerkownicy. Kzemjanstwu buchq poella knjezow a ry6erjow ,tez prelatojo (Budysin, Swj, Marjina Hwezc1a, Sw, Marijiny.Dol) liceni. W mesto\Vskej kUl'iji be­chu zastupnicy ses6ich mestow. Po.IMe 1519 lirocowase so zemjanstwo wo zawjec1zenje tfoch abo styrjoch kurijow na sejm, ale to so jemu njepol'ac1zi. Centl'alny sejl1l so tfi kro6 wotl11ewase (po Oculi, Bartroll1je a HilZbje6e, tak l11jenowane samowolne sejmy, (willldi.rliche Lanc1tage) a hewak, kaz be trjeba (wurjadne sejl11Y, auBerorelentliche Lanc1tag'e). Prawic110wne sejmy powolowase bohot sam, wu­rjadne jenoz z dowolnos6u krala, Prawosejl1la b~se pri­jimanje wjercha a bohota, zakonjedawanje (Lanc1esyel'fas­sung), pfizwolellje c1awkow, wojska a poc1obne. Jenoz wazni­sim wobzamknjenjam c1awase kral sankciju, zbytne bohot jednorje wozjewjese. ..

PodIa zhromac1neho sejma wukonjowachu so po po­trebnos6i tak mjenowane mestowske dny (Stadttage), hdzez so Ses6mesta pod pfedsydstwom Bnc1ysina zhromadzowa­chu. Tuto zhromac1zizny wotmewachu so najcas6iso w L\l­biju a na nich wuradzowase so po tfoch dzelbach (Grup-· pen): I. Buelysin, Kamjenc, Lubij, II. Zhorjelc, Luba:fi, III. Zitawa. Zemjanstwo wotmewase swoje· wosebite zhroll1ac1zizny (Landtage) po Budyskim z Zhorjel~kim wo­krjesu. Z nich bu Zhol'jelski, kiz so kozde leto wotme­wase, pOl'jadnje wot Zhorjolskeho hejtmana polowany. Na nim buchu l'osprawy wo Budysk:ich sejl1luch dawane a: wo­lachu so starsi a wubjel'kownicy. Wustaw (institucija) kraj­nych starsich zwosta tez w tutym ,vobcasu. Woleni blichu 3 -6 z cyleho luziskeho kraja, w 16. letstotku pak jenoz po,

l

70 Dr. Jan Kapras: .

dwemaj z wobeju dze!ow !'uzicy, tez su po zrjadowanju z leta 1539 jenoz styrjo. Buchu wot zemjanstwa na jene leto woleni a prez bohota wobkruceni. Tworjachu bohotowu radu, pfiprawjachu namjety za sejm a mejachu tez prawo w padzo nuzneje potrjeby na poradu woleny wubjerk sta­wow powolac. Tut6n wubjerk (Ausschuss) bu prez sejm k6Zdoletnje woleny a to wuzsi z 10 a sersi z 18 -20 sobu­stawami.

\ .

Delnjoluzisld sejm mejese styri kurije: prelatow, knje­zow (wobsedzerjo knjejstwow), rycerjow (wobsedzerjo nje­posrMnych rycQrskich lenow) a mesta (Lukow, Gubin, Lu- . bin a Kalawa). Knjezi staw be tak rozsudzacy, zo sejmy same w 15. letstotku knjeze dny rek.achu (Herrentage). Mestowski staw njebe tak jara wazny W 16. Ietstotku so kurija prelatow z tym wotstroni, zo bit kl6str Dobry­luh (1543) a Gubin (1563) sekularisowany. Zbytny prelat klostra Noweje Cale pfizamkny so ke knjezemu stawej. Wot tutoho casa mejese sejm tfi kurije a tfi hlosy. Sejm powolowase bohot wot casa Ferdinanda 1. jenoz na zakladze . rozkaza krala, kotryz k sejmej kommissarow scelese. We starsim casu wotmewase so sejm casto w Khocebuzu a Gu­binje, pozdziso we !'ukowje, skoncnje porjadnje w Lubinje. Predsyda be bohot. Delnjoluziscy stawowje wobzamko­waehu w casach njeporjadka na sejmach tez mjezynarodne wujednanja (ze Saksami 1425, z Bramborami 1441) a land­fridy abo krajny mer (L480). Pfijimachu wjercha a bohota, do­wolachu dawki a wojsko, mejachu zakonjodawarsku moc. Ha· jachu cylosc kraja (1494 Grodk). Starachu so tez wo to, zo so njebychu jednotliwe knjejstwa zapoweli z lezownosce dawld placic. Tajke prawowanja mejachu ze saksidmi wojwodami (Grabin, Zly Komorow), z braniborskimi markhrabjemi (Khocebuz, Sosny-Zossen, Bezkow, Storkow) a wo klostr Dobrylug. Z toho zakhowachu jenoz Dobrylug, Bezkow a Storkow. Wso zbytne bu za Delnju !'uzicu zhubjene. Jenoz waznisim webzamknjenjam dawase kral sankciju (wobkrucenje), wso zbytne wozjewjese bohot. W 16. let­stotku pocachu tez w Delnjej !'uzicy po wasnju Hornjeje krajnych starsich po jednotliwych wokrjesach wolic.

Nimo toho wobdzelese so luziski sejm na ceskich generalnych sejmach, hdzez mejese koZdy kraj swoj blos. Na pozadanje krala scelese luziski sejm delegaciju, kiz pak njebe precy jenak sylna. Tak be w Ieee 1541 z Hol'­njeje !'uzicy 6 wosobow, z Delnjeje 2, w Ieee 1556 z koz­deje !'uzicy 7 wosobow. Tuta delegacija dostawase in­$tl'ukciju a polnu moe, zo by mohla winowatosce na so

Prawne stawizllY Hornjeje a Delnjeje Luzicy. 71

brac. N a generalnyeh sejmach jednase so najbole v ,~o dowolenju pomocy pfeciwo Turkam, ale tez wo nabozen­skich prasenjach, krajnym merje, mjezynarodnych zrece­njach a. t. d. P['eciwo Icl'alej Jm:jej Podzebrad~kemu wot: mewastej !'uzicy nekotl'e razy seJmy ze SlezskeJ, kotrychz zamer be organisacija spjecenja. (1458, 1459, 1467, 1469).

Z nowa zarjadowany bu Msld genel'alny sejm w Icon­federaciji 31. julija 1619, hdzez zhromadna wustawa kru­cisi podlozk dosta, tola jenoz na krotl~i. cas, pretoz Belo­h6rska bitwa nowu wusta \VU zaso zniCl. W generalnych sejmach staj dwaj hlosaj Hornjeje a Delnjeje !'uzi~y zwescenaj. Runje tak je tez zwescene wobdzelenje ~obeJu !'uzicow na zhromadnym zjezdu defensorow, kotryz dyr­bjese so junu za leto )V Prazy wotmewac. "

Ferdinand!. spyta tez zhromadny parlament wutworw za 'wse swoje kraje (Msini kronu, wuhersku a alpske kraje). Tute procowanja pak mejachu je~?z to~ wuspech, zo so jenoz junu a to w Ieee 1541-42 wse kraJe w Prazy zendzechu a na tutej zhromadziznje wobdzelichu so tez f,uzicenjo Pozdziso na zapocatku 17. letstotka, sapfim­nychu tu' myslicku t~z stawy same, zo bychu lepje swoje nabozenstwo a swoje prawa sldtac mohli. Na zakladze ceskeje konfederacije wot 31. julija 1619 so tez wobzam­lniy konfederacija z rakuskimi stawami ~1? augu~ta 1919) a z wuherskimi (15. januara 1620), hdzez dyrb]achu so zhl'omadne zjezdy stawow wsech krajow wotmewac. Tola tez tu znici dobyce Ferdinanda II. wsitke wotmyslenja.

§ 27. NaJwysse slHlnistwa. Knothe, Oberlaus. Rechtsgeschichte, 318. - Grosse,

Entwickl. d. Verfassung u. d. Offentl. Rechts d. Niederlau­sitz, N. Laus. Mag. LV. 41. - Kapras, Pravni clejiny, 11., § 60.

WHo r n j e j f, u z icy premeni so stare bohotske sudni c stwo do krajneho sudnistwa (Lanclgericht) jaI~o wysse su?ni­stwo za bul'oW a dworske sudnistwo (Hofgerwht) za zemJan­stwo a lenske statoki. Najwysse stawowske sudnistwo bu iudicium ol'dinarium, Gericht von Land und Stiidten. Predsyda be bohot abo Budyski hejtman. Pfisydza. bechu zastupnicy mestow a rycerstwa, wot bo~o~a ab~. heJtman~ pomjenowani. Mjez nimi bechu tez kra]l1l st~rsl. Sudn~­stwo posedzowase tfi kr6c wob leto we zWJ~zku ze seJ: mami. K j.eho kompetency slusa~llU zwady ~~ez st~w~.lm, l'ycel'jow z mestami, mestow z mestom a skorzby precnvo

II I, • I

: I 72 Dr. Jan Kapras:

wsem sudnistwam w kraju. Dalseho powolanja (appeUacyje njebe. Powucenja bje1'jese z Magdeburka. W 16. letstotku stawase so powolanje hdys a hdys do Prahi, wot leta 1548 pale so porjadne powolanje do Prahi zawjedze.

W Delnjej :tuzicy bese najwysse stawowske sudnistwo krajny abo dworski sud (Landgericht, Hofgericht), tez "Gericht del' Herren Stiinde" mjenowany, wobstojacy ze zastupnikow wsech styrjoch stawow, we starsim casu pod krajnym abo dworskim sudnikom, pozdziso pod bohotom. Tuto sudnistwo bu prez Wladisla wa 1. 1507 wobkrueene. Po-. wolanje njewobstojese, powucenje bjerjese sudnistwo z Magde­burka (Dzewina). Njeporjady w nim wjedzechu k reorgani­saciji w Ieee 1538 a z toho wuwi so krajny sud. Wobsto­jese z krajneho sudnika, ze 6 stawo~vskich zastupnikow (2 wolachu knjeZa a prelatojo, 2 ryeerjo, 2 mesta) a z dweju doktorow, wot krala pomjenowaneju. Posedzenja wotmewase junu we :tukowje (pondzelu po Misericosdias) a junu w Gubinje (pondzelu po swj. Mereinje). 'K sudnistwu slusachu wsitke civilne zwady njewotwisneho zemjanstwa a stoz druhdze rozsudzie njebe mozno. Kriminalne pra­woty zemjanstwa a len skich wecow zwostachu bohotej. Wot krajneho sudnistwa dzese powolanje k bohotej, kot1'Yz za njo powolansku kommissiju pod swojim predsydstwom po­stajese. Tuta wobstojese z 8 wosobow, z kotrychz sese stawy wolachu a dwe bohot pomjenowase. Tuta powo­Ianska komisija mozese sebi wot nelcajkeje fakulty respon­sum (gutachtliche Entscheidung ii.ber streitige Fragen) zadae. Po jeje rozsudze dzese pros twa na krala.

§ 28. W uZllRm celltralllyclt cesldclt zastojnstwow za Luzicu.

Kap1' as. Pruvn! dejiny . II. § 49, 50; 52, 53, 57, 59. Kaz w p:fedkhadzacym tak tworjestej :tuZicy tez

w tutym casu dzel statneho cylka, kiz so woznamjenjese ze slowomaj "ceska krona" (Cron von Behem, corona regni Bohemiae.) 'futon statny cylk we swojej statoprawnej powazy ma wosebity wuznam abo raz, pretoz jeho sobue stawy maju swoju wustawu. Jeho zjednoeacy sredk j­wosoba krala, generaine sejmy a nekotre zhromadne ore gany. Nimo toho dobychu sebi cesid sejm a nekotre cesk­zastojnstwa wselake prawa tez w podlanskich krajach. Hewak wsak mejachu tute podlanske k1'aje swoje wustawy a stawowslee zarjadowanja, kaz sniy to tez, pH luziskej wustawje w pi'edkhadnych nastawkach widzeli.

Prawne stawizny Hornjeje a Dell1jeje Luziey. 73

N a cole tutoho stata stoji kral a w jeho titulu je tez Luzica mjenowana (Bohemiae rex, mlll'chio Moraviae, Lucem-burgensis ac Silesiae dux, ac Lusatiae marchio). Kral je wot stawow khetro wotwisny. Tron dostawase prez wolbu, abo pripozl1awase-li so tez wobmjezowane herbske prawo, bu tola prez stawy prijimany. A hakle prez tuto dojedl1anje ze stawami nabywa kral swojeho porneho prawa. Pri wUkonjellju wjetsiny swojich prawow je kral prez stawy zwjazany a wobmjezowany, a stawowje zadaju sebi wot njeho zamolwjenje wo knjezenju. To wujasnja nam tez t Rmne stajne wojowanje l11jez stawami a kralom wo moe w ceskil11 staee. Na wobzamlmjenju wotrecenja krala ze stawami wobdzelowachu so tez luziske stawy z holdowa­l1jOlll. W XV. letstotku so we :tuzicomaj hisce holdowase, pozdziso pak jenoz w Prazy pH kr6nowanju. PH tutej prileznosei potwjerdzowachu so :tuzicomaj tez jeju privi­Ibgije. PH wosebitych phpadach pale so tez hisce pezdziso we :tuzicy holdowase, tak za Bjedricha Falcskeho we Zhorjelcu a Zemru.

Ze stal;sich cClltralnych In'alowskich organow mejese wu­znal11 za :tuzicu najwyssilllincl11istr (mincownik), jako zhroma­clny organ za pjenjezobijerstwo. Po Ieee 1548 stupi mincow­nik do wotwisnosee wot ceskeje komory. Tutu Ferdinand 1. w Ieee 1527 jako najwysse a zhrol11adne pjenjezl1iske za­stojnstwo za cesleu kronu znowa zarjadowa. Pod lljej stojachu luziscy hejtl11al1ojo jako podstajeny organ (staw). Jenoz luziske cla bechu na krotld cas (1557-72) k sIez­skej Ieomorje pHdzelel1e.

Wulleu waznose tez za :tuzicu dosta z 11 a j er sk a r a d a nad appellacijemi, w Ieee 1548 wot Ferdinanda jaleo naj­wysse sudnistwo postajena. Z jeje nastaeom bu zakazane, powucenje a powolanje z wonka kraja w Lipsleu abo MagdeburIeu brae, a cyle powucel1je a powolanje wot mestowskich sudnistwow a wsech druhich 8udllistwow, kiz njel11ejachll privilegija powolallja, bu Ie tutej kOlllorje pH­pokazalle. We :tnzicomaj bechu l11estowske sudnistwa nuzowane, powolal1jc k Prazskej powolanskej kOlllorje we kozdym padze w polnej 'merje pHpuscie. W Hornjej :tn­zicy dyrbjese pale tez l1ajwysse sudnistwo (Gericht von Land und Stiidtel1, judicium ordinariul11), doleelz privilegija njcpowolanja (inappeUaciju) njemejese, powolanj(l pripuscie. W Delnjej Luzicy so wot tal11niseho krajneho sudnistwa po postajcnju· z leta 1538 powolanje njepripuscese, za to pak tam kral r:lupplikacijn zawjcc1zc.

74 Dr. Jan Kapras:

Sk6ncnje dyrbi so hH\ee spomnie na centralne zastojn­. stwa Ferdinanda I, z kotrymiz chcyse zhromadny organ za wse swoje kraje wutworie.

Tute organy wobstojachu tez hiMe za jeho nastupni­kow. Wustawnje wsak njemejachu w ceskej k1'6nje mocy a wuznama, faletiscy pale mejachu khetro wUlki. wIiw, a pl'imachu tohodla tez hac do :tuzicow. Su to: taJna rada (geheimer Rat) wosebje za zwonkowne naleznosee, dw6r­IIka komora (Hofkammer) za financy, dw6rska w6jnska rada (Hofkriegsrat) za wojerstwo, a krajna kencla (Reichs­hofkanzlei) za expediciju.

Z cesldch stawowsldch organow mejese za :tuzicy wo­sebje ceska kralowska rada wuznal11, kotraz z najwyssich kl'ajnych zastojnikow a sudnikow wobstojese. Tut6n wu­znam pokhadzese z toho, zo be tuta rada wuradzowanska zhromadzizna krala w jeho njewobmjezowanYl1l skutko­wanju (Wirkungskreis); tohodla buchu w njej tez nekotre luziske~prasenja) jako predlozki za sejl1l, wujednawane. .

Dale dyrbi so tu spomnie na cesku kencIiju, z naJ­wyssim ceskim kanclerjom na cole, z kotrejez kralowske listy do :tuzicow wukhadzachu. Kancler rukowase ze swo­jim podpismol11 na majestatnych listach, zo bu liseina prawje forl1lalnje a wusta wnje wudata. {,uziske liseiny so zhromadnje ze slezskil11i w nel1lskil1l wotdzelenju ceskeje kenclije wudawachu. jenoz za Jurja z Podzebrada bu tute wotdzelenje zbehnjene. W 16. letstotku l1lejese tuta nem­ska expedicija na cole nel1lskeho l1lesto-kenclerja (Vize­kanzler). Tez we Winje bese pfi expositurje dw6rskeje ceskeje kenclije wot casa Ferdinanda I. wosebite slezs1co­luziske wotdzelonje. ~Na zapocatku 17. letstotka poradii so slezskil1l stawam, 'sebi na kr6tld~cas (1611-16) prj· pra wjenje wosebiteje slezsko-luziskeje kenclije we Wr6t­slawju wUl11ocowae. Tola w Ieee 1616 bu prjedawse stare wobstojenje zaso wobnowjene, jenoz zo mejase luzisko­slezske wotdzelenje trochu swobodnise stojnisco.

Sk6ncnje pHmase do :tuzicow tez ceski sejm sam, tak daloko, kaz rozsudzowanje wo wosobje noweho krala na so stode. a tak daloko kaz cylistwose (integritas) ceskeje krony strazowase.

§ 29. Wokl'jesy. Knothe, Oberlaus. Rechtsgeschichte 365. - Grosse

Entwickl. d. Verfassung u. d. offentl. Rechts d. Niederlau­sitz, N. Laus. Mag. LV. 5. - Kapra5, Pravni dejiny II, § 61.

Prawne stawizny Horujeje a Dellljeje Luziey. 75

Tez w Hornjej I::..uzicy wostachu mescanske wo­krjesy tamnisich seseich mestow. Po nich plaeachu so dawki a orgauisowase so wobora (1421}.P6dla toho organisowastaj so wot husitskich w6jnow, hacrunjez w ne­kotrych nastupanjach hizo prjedy wobstojestaj, dwaj wjet­sej wokrjesaj (Aemter) znowa: Budysski a Zhcirjelski. Bu­dysski wobstojese z mestskich wokrjesow Budysskeho, Lu­bijskeho, Kamjenskeho; Zhorjelski ze Zhorjelskeho, :tubali­skeho a Zitawskeho. We wobfimaj bestaj hejtmanaj jako zastojnikaj, krajnemu bohotej podstajenaj, z dobom pair bestaj to sudniskaj zarjadnikaj a za organisaciju ryeer­stwa postajenaj wokrjesaj. W 16. letstotku bu tez dawk po tutymaj dwemaj dzelomaj dzeleny a zemjanscy starsi buchu po nich woleni. P6dla toho pale zwosta tez potom . hisce we wobmjezowanej merje wuznam mestowsldch wo­krjesow za sudnistwo, dawki a wojerstwo. Tez tamnise styri stawowske knjezstwa tworjachu w nekotrych nastu­panjach wosebite zarjadniske wokrjesy.

W Delnjej :tuZicy zwosta w 16.letstotku pfi star­sim rozdzelenju, Kraj wobstojese z knjezstwow (11.-14) a l1lestowskich wokrjesow (Weichbild), do kotrychZ buchu jenoz mesta a njeposredne ryeerske kubla licene.. W 16. letstotku wutwori so za daw1ci a wojerstwo pjee wokrje­sow (Lukowski, Gubinski, Lubinski, Kalawski, Hr6dkowski) W tutych wokrjesach wotmewachu so tez wokrjesne sejl1lY a wolachu so krajl1i starsi. W osrjedz Delnjeje :tuzicy me­jese Khoeebuzske Imjezstwo, jako lena extra curtem Brani­borskej pfislusace, swoju wosebita organisaciju, pretoz njelicese so k Delnjej :tuzicy. Na cole Imjezstwa 'stojese bohot (do 1492) a pozdiiso hejtman; p6dla njeho bese hizo w 15. letstotku dw6rski sudnik. Tuto knjezstwo me­jese . tez sw6j wosebity sejl1l.

§ 30. lUesta. J cch t, Die Pflichten eines mittelalterlichen Burget'­

l1leisters, Deutsche Geschichtsbliitter X. ~ Knothe, Gesch des oberlaus. Adels 60. - Jentsch, Del' Bi.i.rgeraufstane zu Guben und das Ortsstatut v. J. 1604, Niederlaud Mitt. VIII.; Del' Ubergang des Gubener Erbgerichtes an di Stadtgemeinde, t. VII. - J at z w auk, Die Bevolkerungs und Vermogensverhiiltnisse del' Stadt Bautzen zu Anfang des XV. Jahrh., 1912. - Kapras, Pravnl dejiny II, § 6~.

Licba kralowskich l1lestow, katrychZ bese w II 0 rl1j e­:tuzicy sese, so njezl1ljeni. W Delnjej :tuzicy -pak so tuta licha na styri znizi.

76 Dr. Jan Kapras:

Mestowskezarjadowanje je we wsech mestach charakte­risowane prez oligarchiju nekotrych mestowskich patricij­skich rodow, kotrez na zakladze "swobodneje w61by", t. j .. wupjelnjowanja rady prez wotstupowacu radu, rozsudzo-. wanje w mesce na so storhnychu. Hdzez so hac do tu-' toho casa krajoknjezski bohot hisce zhubil njebe, sta so to netko (na pro Gubin 1523 - 29). Na cole mesta stoji wsu­dzom l'nescanosta z radu a z pfisydnikami. Radu wob­krucese krajny bohot. Docyla so wotrjady a rjemjeslnicy wsudzom preciwo Imjezenju patricijow wobarachu, tola njedocpechu zenje .wulkeho wuspecha.

W Ieee 1547 bu mestowske samozrjadowanje w Hor­nj ej I,uzicy jara wobmjezowana. Zwjazk sesCich mestow dyrbjese swoje privilegije wotedac a bu z pjenjeznymi \ khlostanjemi, z konfiskaciju zamozenja a z wobmjezowa­njom samozarjadowanja pokhlostany. We wMch mestach buchu kralowscy ryohtarjo, kiz so prez cesku komoru po­mjenowachu, postajeni, rada bu wobnowjana prez wosebi­tych komisarow bjez sobuskutkowanja mesta. Zwolanje rady bese jenoz z pfihlosowanjom noweho rychtarja m6zno. Z dobom bu tez sudniska mestowska prawomoeza wokrjes mesta, kiz na pfikrotsenje zemjanstwa so merjese, znicena. W Delnjej I,uzicy, hdzez so stawowje na tehdysim spje­cowanju (opposition)wqbdzelichu, so nico njepremjeni. Ale tez w Hornjej I,uzicy dostachu mesta w Ieee 1559 zaso "swobodnu wolbn" rady w1'66o a 1561 buchu mesta wot winowatosce wuswobodzene, pred kommissiju zlicbowanje wotpolozic, kotraz bywase wot bohota pomjenowana.

Organisacija poddanych mestow so njepremjeni. I,u­ziske kralowske mesta mejachu n.ahladne lanske wobse­dzenstwo, ke kotrehoz dobytkej wot krala dowolnosc do­staohu. W Ieee 1547 bu tute wobsedzenstwo horjoluziskich mestow powsitkownje konfiskowane. W Ieee 1549 buchu cY1'kwinske a spitalne kubla wr.6Cene a pozdziso 1058-61 za narunanje tez hisce druhe; w druhej polojcy 16. let­stotlm kupowachu sebi mesta zaso nowe kubla.

'fez ·druhe pjenjezniske (financne) prawa hornjo­luziske mesta tehdom w Ieee 1547 zhu bichn, dostachu pak je pozc1ziso z wjetseho dzela zaso wroco. Wyse toho za­wjedzechusotehdy 110we dawki, tak mjenowane "posudniske".

§ 31. I{lljezstwa a wsy. Moeschler, Gutshel'rlich-bauerliche VerhiUtnisse in

del' Obedausitz, 1()05. - Knothe, Die SLellung del' Guts-

Prawne stawizny ilornjeje a Delnjeje Luziey.

untertanen in del' Oberlausitz, N. Laus. Mag. LXI. -Dolder, Geschichte del' Rittergiiter und Dorfer Lomnitz u. BohI'a, 1909; Geschichte des Dorfes Leuba, 1907. -Jocksch-Poppe, Die patrimoniale Verfassung u. Verwal­tung del' Standesherrsohaft Forst u. Pforten, Niederlaus. Mitt. IX. - Mi.i.ller, Zur sachsischen Rechtsgeschichte (Dorfgerichte), N. sachs. A. X. - Kapras) Pravnf de­jiny fl, § 63.

We wMch ceskich krajach pi'endze Imjezicerjowe pra­wo napteco poclclanam z wjetseho dzela na knjezstwa. Z tym 30 wuwice, hizo w predhusitskich casach zapocate, sk6nci a tak so wutwori clospolna dominialna moc.

W Hornjej I,uZicy bu cyle wuwice we wsitldch wokrjesach (z wuwzacol1l Karnjenskeho) hakle 1562 skon­cene, hdyz zemjallske kubla wysse sudnistwo d6stqchu. Tn prendze cyla nizsa organisacija na knjezstwa. 'futo ma suclnistwo, administraciju, policiju a wobmjezowane wukonjowanje. Knjezstwo sahase do disposicije poddana, stoz jeho kublo a tez jeho wosobu nar:;tupase. Po prawom najnizsu jednosc zarjadowanja (V eJ~waltungseinheit) two­rjachu knjezstwa, hclzez jenoz w jednotliwych prasen­jach tez wsy ze swojej organisaciju nesto placachu. Wukonjenje zarjadowanja a sudnistwa prenosowachu knjez­stwa na swojich knjezich wobsedzenstwach (Herrschaft = wjacy knjezich dworow hl'omadze, Dominium) na swojeho zastojnika (Amtmann), w Delnjej I,uzicy hofmistr mje­nowaneho. 'fut6n zastojnik jezdzese na wsit~ce prawidlowl1e po knjezstwach so wotmewace sudy abo zhl'omadzizny (Dl'eidinge) a wobnowjese tu gmejnske zarjadowanje, roz­suclzowase pfi tutej prileznosci -zwady a wobc~zowanja, dohladowase nad zarjadowanjom, syrotlll1li, pred nim bu­cllU tez njeprawotne naleznosce wujednowane a pol a njeho wjedzechu so porjadnje pokazowarje (Rogister) lezomllo-scow, syrotow a cyrkwinskich kublow. .

Stoz wjesnu ol'ganisaciju nastupa, zhinychu posledllje zbytki rozdzelow wsow ze starym prenjotnym slowjal1skim prawom a ze slowjanskej organisaciju a wsow z nemskim pl'awol11 a z nel11skej ol'ganisaoiju a w8udzom so jenajka organisacija wutwori. FOl'malny zbytk stareje organisacije bese w tutYl11 casu jenoz hisce w Hornjej I,uzicy wi­dzec, hdzez w serbsldch dzelach na cole wsy lenscy sud-

. nicy (Lehnrichtel'), nastupnicy stal'ych zupanow, stojachu. Hewak stoji wsudzom na cole wsy wjesny sudnik, netkole l'ychtaf mjenowany (wjesny sudnik, Richter, iudex). 'fuci

78 Dr. Jal1)Capl'as;

ryehtarjo su pale lensey a herbsey, pak prez lmjezstwo n3. nekotre H\ta postajel1i. Tuto zarjadowanje we Luzieomaj najcaseiso l1andzemy. P6dla sudl1ika namakamy hisce ne­kotryeh prisydl1ikow abo starsieh (Seho£fen, Eldern), \Vot wysnosee na CIlS ziwjenja postajel1yeh. .

Njebese-li hizom pred husitskimi w6jnami wjesneje autonomije w prawym zmyslu slowa, nandzemy ju netkle hisce wjele mjenje, hdyz wuznam a wliw lmjezstwa wsu­dzom stupase. Tez nehdy dospolna hospodafska autono­mija po necim zahiny a bu wobmjezowana. Pri tym pale Mehu dose wazne rozdzele w postajenju (Stellung) jednot­liwyeh wsow, pretoz nehdzezkuli knjezstwo za dobry pje­njez a wukup autonomiju wsy powjetsi. Wjesny sudnik pak zhubi wsudzom dospolnje swoju zastojnsku powahu a bu jenoz zastojnik knjezstwa, kotrehoz nadawle be, w mje­njs a k lepsemu wysnosee polieiju wjese, sprawu a caseiso tez sudnistwo, so wo wobsedzefske prawa knjezstwa starae, jeje I'ozkazy wukonjee, nad syrotkami a wudowami strazo­wac. Pred nim a dwemaj ptisahaneomaj rjadowase so wjesny testament a.bo poslednja wola.

Cyia wjesna gmejna (Gemein) zhl'omadzowase so na gmejnskioh zhI'omadziznaeh paIr na pozadanje abo z pti­zwolnnjom knjeza abo jeho zastojnika, sudnik ju powolowase. Tu pak sudnik, wubjerk a zhromadzizna za eylu gmejnu wobzamkuje, a stoz tuei wobzamknu, eylu gmejnu wjaza. Na zhromadziznje ptijimaehu so nowi wobydlerjo do gmejny a hisce w 16.letstotku wobzamkowaehu so hospo­darske zarjadowanja (Ruge). Zwjetsa pak hospodafske zarjadowanja . w formje polieajnyeh wustawkow knjez-stWQ same wudawase. .

P6dla tutyeh wurjadnyeh zhroniadziznow wotme\vaehu so powsitkownje j6nu wob leto tez pak za jednu pak Za wjaey waow dohromady porjadne zhromadzizny gmejny, na kotrez zastojnik knjezstwa ptikhadzese. Tu so sudni­stwo a gmejnska zhromadiizna zjednoeestej. We Luzieo­maj so prenjotnje wotbywaehu tajke zhromadiizny a sudy tti kr6C za l(~to (Dreiding), pozdziso z najmjensa j6nu za leta (J ahrding).

§ 32. Njzse slHlllistwa. Knothe, Reehtsgesehiehte Oberlaus. d.1.; Gesehiehte

des oberlaus. Adels, 33. - Arras, Soeliger, Jeeht, Aeheldemach, Bekenntnisse von Strassenplaekern aus ober­laus. Gesehiehtsquellen, 1909. - Kohler, Die Dorfgeriehte

1'l'aWl1e stawizny HOl'njeje a Delnjeje Luzicy.

N. Laus. Mag. XX. - N eum ann, Das alte landding odeI' Landgerieht in del' Niederlausitz. t. XXXVIII. - Kapra s, Pravni dejiny II. § 64.

Zakladny sudniski pril1eip zwosta t6nsamy 'jako we pl'edkh6dnym casu, k6zdy staw ll1ejese swoje wosebite sudni­stwo. Sudnistwo zemjanstwa bestej wobej najwyssej sudl1i­stwje (§ 27) a powolanske sudnistwo, za mesta bese wot leta 1549 Prazska powolanska rada (§ 28). Z druhieh sudl1istwow zaptimowase w nekotryeh leno nastupaeyeh prasenjach Prazske dw6rske sudnistwo, a Prazske komorue sudnistwo wukonjowase powolanje a prehladowanje (revi­siju) wusudkow, tak daloko kaz so w formje powolanja na krala podawase. Zwady wo cese slusaehu we wobemaj Luzieoll1aj, njezjednaehu-li so strony na druhill1 sudni­stwje, pred krala sameho abo pred ryeefski sud (Ritter­reeht), wobstojaey z dwanaeoeh za ptipad wot bohota po­mjenowanyeh zemjanskieh wosobow, kotryehz predsyda be wot bohota postajeny marsa1. .

Duehowne sudnistwa beehu w prenim casu tesame, kaz pred husitskej w6jnu. Pfejimawe premjenjenja nastaehu z pfikhadom protestantstw3.

W Delnej Luziey wukol1jese iurisdikeiju nad prote­stnntami stawowske konsistorium wot leta 1545, W Hor­njej Luziey sudzese, tez nad protestantami, w nuindzel­skich weeaeh Budysski tach ant K zalozenju konsistorija tam ani w casu ceskeho zbi'izka njed6ndze, hdyz tam konsi­storijej pi'islusaee skutkowanje dofenserojo wukcinjowaehu. Katolikojo w Hornjej a Dell1jej Luziey stojaehu' wot leta

) 1560 pod Budyssldm taebantom jako ~eneralnym vikarom, .. \ kotremuz bu hromadie z kapitlom jurisdikeija za eyly

ceski dzi'il lVIisnjanskeje dijeeesy prenjesena. Z nim w Del­njej Luziey Nowoealsld abt konkurrowase.

Tute sudnistwa posudzowaehu mandzelske rozkory (zwady), katolske sudnistwa p6dla toho tez khlostallske sk6rZby (Strafprozesse) duehownyeh, ll1jez tym zo prote­stantske jenoz prestupjenja duehowr,yeh pfeeiwo disciplinje posudiowaehu. Mestowske sudnistwa zdzerzaehu swoju staru woprawnjenose (kompetene~), W Hornjej Luziey sudzaehu nekotre mesta (Luban, Zitawa) hac do leta 1547 tez nad zemjanstwom. Tez eylk sudniskeje organisaeije so njezmjeni. Po Ieee 1547 wustupuje na mestowsldeh suduistwaeh kralowsld ryehtaf. Powolanje wot mestow­skich sudnistwow bu w tym samsnym casu v Prazy seen­tralisowane. We wjesnyeh sudnistwaeh zhubi so rozdzel mjez slowjal1skimi a nemskimi. W Delnjej Luziey sebi

80 Dr. Jan 1(apraS;

knjezstwa wsudzom za sebje knjezstwowne (herrschaftlich, patrimonial) sudnistwo zalozichu,

W Hornjej Luzicy be napreco tomu we wjetsinje. wOkrjesow wysse sudnistwo nad poddanami dolho w rn~ kach mestow (LuQau, Zitawa) abo krajnych sudnistwow. (Zhorjelc, Budysin). Tute je hakle 1562 definitivnje Ill]

knjezstwa zhubichu. Na wsach su wjesne sudnistwa niZse sUdnistwa, wysse wysnoscinske. Na wsach sudzese rychtar z wjesnymi starcami wselake mjeuse zwady. Wysnoscinske sndy . wotmewachu so za mjeuse Imjezstwa w sydie wysno- r

sce za cyle knjezstwo; na wjetsich klljezstwach wotmewa­chn so wjacy suelow a to talc, zo bechn za wjetse wsy wo­sebite sudy, za mjeuse precy jedyn za wjacy wsow h1'o111a­die. Tute wobmjezowane sudy (lanteiding. dreiteiding) wotmewacnu so w pfitonmosCi Imjezstwa abo jeho zastoj­nilea, wjesneho sudnika, prisydow a cyleje gmejny prenjot­nje tH kI'oc, pozdzlso zwjetsa jenoz jonn za leto (jah1'tei­ding). Sudzene buchu na nich wsitke wazne, civllne a khlostanske skorzby (prekory). Organisacija manskich sUdnistwow so w bytosci njezmjeni. Luziske fejmy zahi­nychu w husitskej wojnje a jich kompetenca pi'eudie na porjadne mestowske sndnistwa. Za to spytachu w letach 1428 -90 westfalske fejmy do Luzicy zawjesc, stoz pale so njeporadzi. HOl'njoluziske mesta wobarachu so preciwo nim wot wseho zapocatka (1446) a ua pozadanje Zhorjelca wuskutkowa lcral W!aelislaw 1491 privileg Bjedricha III" "zo wobyellet'jo ceskeje krony po swojich stal'ych privi­legijach njesmedza so k westfalsldm fejmam powolac ll

•

§ 33. Wojerstwo.

Toman, Husitske valecnictvl za doby ZiZkovy a Prokopovy, 1898. - Knothe, Oberlaus. Rechtsgeschichte 280. - Joclcsch-Poppe, Dre Kriegsverfassung derMark­graf. Niederlausitz, Mitt. IX. - K apr a s, Pravni dejiny II., § 65. .

Cas husitskich wojnow woznmnjenja dospolne preme­njenje w dotalnym wasnju wojnistwa. Reforma sarna lm pi'ewjedzena prez J ana Zizku z Trocnowa a z ceskich w6jskow rozserjese so tez dl'uhdze. Zizka pi'etwori swoje wojsko do kruteho, organiscy dzeleneho cyIka, kotryz je jenickej woli rozleazowarja poddisnjeny. Rozsudzaca, kaz We wobaranju, talc tez pH nadpadze be pesina, kiz so wo wozy zepjerase a kiz bu skutkownje z trelenjom podpje-1'OWana. Woz z trelbami a z peskami wobsadzeny, twori

l'rawne stawlzlly HorhjeJe a belnjeje Luzicy. 81

zaldadnu taktisku jenosc. Jezdnicy wukonjowaohu jenoz pomocnu sluzbu. Hizo pred Zizkuzapocachu so wokoto leta 1400 trelbne bronje sylniso nalozec, runje tak, kaz be nalozowanje wozow z najmjeusa k wobaranju znate. Zizka pak wuzi jich jako preni runjewon we swojej takticy a w planje wojowanja, postajiwsi trelbu na wozach.

W zapocatku 16. letstotka wuwi so zaso druhe wasnje wojowanja. Wozy beehu podIa z dobom z krajnej hoto­woscu njetrebne a tohodla zawjedze so wsudzom soldnar­stwo. Prineip powolanja pomoey zwosta wsak kralej, haj nadendzemy tez w Delnjej Luzicy (1507) howe wobtwjel'­dzenje prawa, zo. so za mjezy njetrjeba ua wojnu cahnyc. Z druhimi slowalni, powsitkowna \vojerska winowatosc bu jenot na defensivu wobmjezowana. Tuta defensiva poca­howase so na W8e kraje ceskeje kl'ony. Dospownje woh­mjezowana bu tuta defensiva hakle 1615, hdzez so za jed­notliwe kraje kontingent postaji. Luzica je w nim z 1200 jezdnymi a 2000 peskami mjenowana.

Zaldad powolanja a stajenja wojska kralej, wosebje za turkowske Iwojny, bese wobsedzenstwo, zaklad defensivy beehu zapiski wobsedze1'jow kublow, z kotrychz bu kwota (30, 10, 5 muzi) powolana.

W Hornjej Luzic y btl defensiva wosebje pre6iwo Husitam a kralej Jurjej ol'ganisowana. Tehdy wudzelachu sebi w Ieee 1421 a znowa 1468 za nju westy pOl'jad. Or­ganisacija dzese po wokrjesach sescieh mestow a na tym so tez w 16. letstotku wjele njepremeni. Tez w Del n j e j L u zi c y wobstojese organisacija z casa husitBkich w6jnow. Ale hakle w 16. letstotku buchu woprawdzite wokrjesy wutworjene (Lukow, Gubin, Lubin, Kalawa, Hrodk). K6ne 16. letstotka buchu we wobemaj Luzicomaj tez prehlado­wanja hotowosce zawjedzene.

Lenske w6jsllO so z wjetsa wuplaci a nnjimase za sebje soldnarjow. Z krotka luziske wojsko bu, kaz tehdom WElU­

diom w srjedznej Europje, wojsko soldnarjow.

§ 34. Finaney.

Kohler, Geschichte del' Oberlnusitz (1865) 170. -Knothe, Oberlaus. Rechtsgesehichte, d. 1. - Gross e, Entwickel. d. Verfassung u. d. OffentI. Rechts d. Niederlau­sitz, N. Laus. Mag. LV. 118, 161. - Scheuner, Zwei Bu­cher aus del' Gorlitzer Munze, Z. f Numismatik XIX.; Die Munzen del' Stadt Gorlitz, t. XVIII. - Bahrfeldt, Das

6

~- --------~-------------------_:_------___ ------:-------------------------------~'r_1i , ., Dr. Jan ttapl'M~

Mtinzwesen del' Stadt Luckau, Wiener Numis. Z. XVI. Kapras, PraVlll dejiny II. § 67.

Kuzoly zemjeknjezsldch dokhodow zwostachu powsit­kownje tesame. Kralowske kubia w Hornjej Luzicy so prez konfiskaciju w Ieee 1547 boha6e rozmnozichu, tola. nic na dolho, pretoz buchu zaso pak mestam wr660 pre­date pak ry6efskim sw6jbam. W hornjoluziski.ch mestach tworjese nowy kuzol dokhodow w Ieee 1047 za wjedzenje "sudneho" (= Fassgeld). Kaz w predkh6dnyrn casu, tak myslachu sebi tez w tutyrn knjezerjo, zo maja prawo, we r

pfipadze potrjeby tez na duchownske zamozenje z ruku sahny6, kaz to Ferdinand I. w Ieee 1542 z pla6enjemi Gu­binskeho k16stra einjese. Tez pjenjezne khlostanja bechu drnhdy dobry dokhod. Po lMe 1547 zaplacichu ho1'11jo­hiziske mesta 100000 sesnakow khlostanja.

Ferdinand I. wutwori nowy regal prez zawjedienje s6lneho regala. We Luzicomaj phswoji sebi pi'eciwo p6l­skej a nemskej seli jeniecy placace prawo na rn6fsku s6l a jeje zhotowjenje, zalozi w Gubinje za nju srjediisco za wobej Luzicy a c10nuci mjeleo stawy k php6znacu swo­jeho s61neho regala.

Stara c10wna organisacija rozpadny docyla. Nowu za Luzicu halele zaso Ferdinand I. ze zrjadowanjemi 1556, 1558 a 1564 wutwori. Tehdom bu luzislea clown a organi­sacija we zwisku z clownej slezskej organisaciju prewje­diena. Clo pla6ese so z pfiwozowanja pysnych predmje­dow (Luxusgegenstiinde), a z wuwozowanja domjacych pro­duktow. W Ieee 1572 bu Luzica wot slezskeho cia wot­dielena a k ceskemu phdielena, pfi kotrymz tez zwosta.

Stoz pjenjezafstwo w Hornjej Luzicy nastupa, wuzi­wachn so tam ceslee a Misnjanske gr6se. Lieachu tam na p6lslee hriwny po 48 gr6sach. Pomer lVIisnjanskich a ce­skich gr6sow be tez tam t6n, .zo cesld gros 2 Misnjanskej grosaj placese. Drobne pjenjezy bijese Zhorjelc a to pje­njezld a halerje (= 1/2 pjenjezka). W lMe 1516 sta so pospyt, tez grose bic. Zhorjelc zhubi swoje pjenjezobijef­ske (mincowske) prawo w Ieee 1547. Zhorjelske pjenje}y bechu hubjene. W zapoeatku 16~ letstotka bjerjechu w Ce­chach 16 pjenjezkow za gros, w Slezskej so tute pjenjezki Opawskim, Tesinskim a Raciborskim ha1erjam runachu. Pozdiiso lieachu w Hornjej Luzicy na tolerje a sesnaki (Gulden, M. z1aty), a tez na slezske grose.

W Delnje j Luzi cy bechu pjenjezobijefske pomery podobne, jako w Hornjej Luzicy. N alozowachu tam Mske a Misnjanske grose, pozdiiso tolerje a sesnaki, podIa toho

,

Pl'awne stawizny Hornjeje a Deinjeje Luzlcy.

tez slezske grose a maloplaciwe bramborslce pjenjezy. Drobne pjenjezy bijachu mesta,. w 15. letstotku wosebje Lukow a Khocebuz. 18 Lukowskich halerjow diese na Praz­ski,60 Khocebuzskich na lVIisnjansld gros. Tolerjowa hod­nota bu po wobzamknjenju sejma (1615) tak zrjadowana, zo so tolef 90krejca1'jam 1'unase. .

Wazne premjenjenje sta so w dawleowstwje. Hac­runjez bechu tola dawki hisce za cas lmjezenja Jagelowoow nesto wurjadne, a haerUlljeZ so z~ Ferdinanda 1. dawk tez na dalse teoretiscy za wosebitu pomoc mejese, so tola wo­prawdie letnje dawld zberachu.

W Hornj ej Luzicy bu w starsim casu cylkowa summa prizwolenych dawkow postajena a z tuteje prewza zemjanstwo 1/41 wot leta l464 1/8 cylka a sescimesta 8ft resp. 2/8, Tuta kwota bu w Ieee [529 tale zrjadowana, zo mesta a rycefstwo po polojcy placachu. Diiwajo na to, zo bu w tutym casu dawk ze zamozcnja zawjedieny (1537 wotwazenje [taxaclja] 3 milijony hriwnow), bu prez Ferdi­nanda rozsudzene (1544), zo maja zemjanstwo a mesta po swojim wotwazel1ju prinosowac. Tuto postajenjc bu prez zawjedienje dawkow po wuhel1jach premjenjene (1567). K nowemu dojednanju doiidie hakle lei a 1581, po kotrymz zemjanstwo 8/15 a mesta 7/15 dawkow prewzachu. Podia tutych dawkow buchutez da wId z predaca, wosebje tri­cyty pjenjezk, a sudowe (Fassgeld) placene.

W Delnjej Lnzicy bu za Ferdinanda I. dawk z wob­sedienstwa zawjedieny, pri cimz mesta 1/4 cyleho dawka pfinosowachu. Wot leta 1579 placese so mesto dawka 7. wobsedienstwa dawk po wuhenjach. Podia nich zwosta tez stajny piwny dawk (sudowe dawki).

§ 35. CYl'kwinslw zal'.ja(lowanje. Peschek, Kurze Uebersicht tiber die Geschichte des

Domstifts und des Domkapitels St. Petri zu Bautzen, N. Laus. Mag; XXIV. - Neumann, Geschichte del' geistli­chen Administratur des Bistums Meissen in d. Oberlnusitz, t. XXXVI. - Starke, Die Einld'mfte del' Bisch6fe yon Meiss en, 1\'1. G. Meissen VIII. - Mtiller, J. G., Oberlauslt­zische Reformationsgeschichte, 1801. - Sehlings, Die evangelischen Kirchenordl1ungen des 16. Jahrh., III., 327 bis 385. - SUi be, Die erste Zittauer evangel. Kirchen­ordnung vom Jahre 1564, Mitt. d. Gesellsch. f. Zittauer G. VIII.- Grosse, Entwicklung del' Verfassung und des 6Uenti. Rechtes d. Niederlausitz, N. Laus. Mag. LV.

" ~.

J en tsch, Die Gubener Kirchenordnung, Niederlaus. Mit' teil. X. - K a p I' as, Pravni dejiny II. § 68.

.. ~yto~:n~ pre?lje.njenja nastachu w cyrkwinskej organi· S~ClJ?. ~lsnJansin blSkop doby sebi w Ieee 1402 exemciju, mc Jenoz z mocy Magdeburgskeho arcybiskopa, ale tez z mocy Prazskeho arcybiskopa jako legata nata. Hdyz pak w Ieee 1421 tez privileg d6sta, zo so jeho dijecesanojo pred zadyn cyrkwinski stol z wonka kraja wola6 njesme· dza, bu. Msid wliw na zarjadowanje tutoho biskopstwa· r

wotstronJeny. Sakscy wjerchojo pfimachu wsak tez do Mskich dz610w Misnjanskeje dijecesy, dobywsi sebi namje­towace prawo na h6dnos6 Budysskich propstow (1476). Za cas reformacije prikhilese so delnjoluziski official k protestautstwu, a jeho agenda bu (1538) na Budysskeho tachanta prenjesena, kotremuz ju Ferdinand 1660 wob­kru6i. y" samsnym Ieee bu Budysski tachant wot Misnjan· sk.eho blskopa za generalneho vikara wobeju I:,uzicow po­mJenowany, hdyz be leto pred tym (1559) tez Budysski propst k luteranam prestupil. Dokeiz so Misnjanski biskop sam k protestan~twu khilese (prestupi 1581), wza jemu (1576) bamzowsin nuncius we dotal k reformaciji njcwot­padnjenych dzelach Misnjanskeje dijecesy jurisdikciju do­cyla a prenjese ju ze wsemi privilegijemi na tachanta a Budysski kapitel. Prez to bu tnt6n exemptny a z dobom tez za ceske mesta Friedland, Slanimowa Hajnspach a za wobej I:,uzicy woprawnjeny, t r. kompetentny. Nowocaisid a?t, .~otryz Wy Delnjej I:,uzicy katolski zwosta, pak juris· dIkClJU . ~udysskeho tachanta nad zbytkami katolikow w peinJeJ I:,uzicy njepfip6znawase a zepjerajo se na deinjo. IUZIS~{.e ~tawy"y wukonjese nad nimi tu jurisdikciju sam. Z IUZlsklCh klostrow zwostachu po luterskej dobje jenoz njenahladne rozpadanki.

y Organisacija protestantow so we wobemaj I:,uzicomaj wselako wutwori. W Hornj ej I:,uzicy mejese principielnje ~P? zasadze) Budysski tachant luterske duchownstwo pod swo­~eJ prawomoCl}' Na naransim k6ncu wokolo Zhorjelca ana Juh~ woko~o Zitawynawjedowachu soluterscy duchowni jed­norJe saml na wosebitych zhromadziznach z casami so w~tmewacych. W mandzelskich zwadach' pak zwjetsa tez yt~m Budysski kapitel rozsudzese. Bohotowy pospyt w lece 1610, zo by so dohiad nad protestantskimi duchow­ny~~ st.awow~~im inspektoram do rukow dal, so njeporadzi. W c.eskun zbezku (1619) wuzwoliohu so defensorojo (15 zemJ?no,~. a 19 mes6anow), kotrE~ mejachu wo l'jadowanju k?nSlst?:IJa wuradzowa6. Defensorojo pak konsistoriul11 llJezalozlChu, ale wukonjachu jeho skutkowanje sarni.

i r Pl'awne stawizny HOl'njeje a Delnjeje I:.uZicy. 85

W Delnjej I:,uzicy prewjedzechu w Ieee 1545 sta­·wowje lutersku organisaciju, hdyz be kr6tko pred tym tamnisi official k protestantstwu prestupil. Jernu k rucy _ pozdziso mjenowase so w6nsuperintendent - bu stawowske konsistorium zalozene, do kotrehoz stawowje dwejll Imje­zow, dweju ry6erjow a dweju mes6anow wolachu. Podarmo so budysski tach ant pre6iwo njernu wo kompetencu nad protestantami tez w Delnjej Luzicy pr6cowase. Prez kra­lowske rozsudzenje (rozrisnjenje) z leta 1596 bu kompetenca tutoho konsistorija tez w mandzelskich wecach pre6iwo .wsem naprecnos6am budysskeho tachanta prip6znata a prez Matyasa II (1611) znowa wobkru6ena. P6dla tutoho krajneho konsistorija wobstejese jich hisee cyly rjad za jednotliwe knjezstwa, wosebje za Barse a Brody (Forst, Pforten), Zarow a Trjebule), kaz tez za Dobrylu,.

§ 36. Pumer ceskej~ k1'611Y za cas sakskello knjezenj a Grosse, Entwickelullg del' Verfassung und des offent

lichen Rechts der Niederlausitz seit 1635, N. Laus. Mag LV. Handbillet K. Ferdinands II. yom 23. Aug. 1628 an Wallenstein, die Wiedereinlosung der verpfandaten Ober­und Niederlausitz betreffend, ib. XI. -- Denkschrift uber das besondere Rechtsve1'haltnis del' preuBischen Oberlansitz dem Staate gegenuber, ib. XXVI, - Pfeiff e1', Verhaltnis del' Oberlausitz zur Krone Bohmen auf Grund des Tradi­tlOnsrecesses v. J. 1635 und del' Declarationv.J 1846, ib. L.­Durbeck,' Kursachsen u. die Durchfiihrung des Prager Friedens 1635,1908. - Wiesand, Beitrage zu griindlicher Beurteilung del' besonderen staatsrechtlichen Verhiiltnisse del' kgl. sachs. Oberluusitz I. 18:l2. - Deumer, Derrechtliche Anspruch Bohmen·Qste1'reich auf das kgl. sachs. Margft. Oberlausitz 1884. - Max, Herzog von Sachsen, Die nstaasrechtliche Stellung des kgl. sachs. Margft. Oberlausitz 1892.

W Ieee 1620 zapisa Ferdinand II. Hornju a Delnju I:,uzicu sakskemu kurwjerchej Janej Jurjej a wotstupi ju jemu 1623 jako zastawne wobsedzenstwo. Chcyse ju mje­nujcy pri najbtizsej prileznos6i zaso wupla6i6. Ale prez prazski mer a reces :30. meje 1635 wotstupi jemu wobej I:,uzicy jnko herbske muzske lena ceskeje kr6ny Ze krajo­knjezsldrni prawnmi. Ceskemukralej zwostawa wumenje ny (vorbehalten, ausbedungen) rnarkhrabski titul, tuziski wopon a wr66ny napad. Tuton napad potom nastawa h dyli wumrje muzske potornstwo kurwjefcha Jana Jurja

Dr. Jan Kapl'as!

n~sl~dowa ~y woj,,:odojo saksko-altenburgsey a w tre6im :~edze (d:Itte ReIhe) mandielsey potomniey tehdy hiS6e zlwyeh dzowkow Jana Jur]·a. Posledni r]'ad mo'zve v 1 vv k' k 1 wsa {: ees 1 ra wuzamkny6 prez wuplacenje 72 tunow zlota Saksko-er~e~tinsk.a. liniJa bu doeyla wuzamknjena. Pfi tom ku:wJer~h n]e]e wll10waty za Luzieu ceske sejmy wo­pytowae am. d~wkow placic. Oeski kral pak ma prawo na p0l110a z LI1Z1.ey k zakitej ceskeje krony pfeciwo Tur­ka~. Oyla sudmska appellaeija die" jenoz hac Ire kurwjer­ehe]. ~eskem.u kralej stusa zaldtanje katolskeje eyrkwje w~ Luzl~oma]. Sk6ncnje je pristajene we zrMenju zo pr~z tu~on wotstup njejstej Luziey wot ceskeje krony \vot­d~el~~PJ, .ale Z? zwostanjetej tez na dalse hiS6e stawaj (die­leJ) eeske]e krony. Tutym wucinjenjam ceski sejrn w Ieee 1636 z wobzamknjenjom pfihlosowase!

Prem~njenje w tutyeh tak zarjadowanyeh statopraw­nyeh pomCl:aeh staehu 80 hakle za cas winskeho kong-resa Tu '~OtstUPl P? .wueinjenju wot 18. meje 1815 Sakska eyh~ DelnJu a naransl diel Hornjeje Luzicy Pruskej a pomery t~tyc~ wotstupjenych dielow buchu w XVIII. wustawku wll1slnch aktow :vot 9. junija l815 rjadowane. Oeski kral wz~a so tu l~nslce]e wysokosce nad pruskej Luzicu a wumeni ~ebl herbsln n~:pad w nastupaIiju tutoho kraja nastupajo JU (t. r. D. LUZlCU) po wumrjecu pruskeho kralowskeho :?du. Nad sakskim dielom zwostachu dotalne prawa c~~keho. l~~>al~ zakhowane, kaz to tez Sakska pfipozna, prlstupIWSI b]e~ wuwzaca k winskim aktam 15. novembra 1~! 7. ~eno wsak so tez tu wot leta 1804 wjaey njewu­dzelowase.

Weste ~welowanja nastachu po wudacu sakskeje ~usta wy z leta 1831, hdiez so Sakski kral tez we Luziey Jako suvere:nny: wozjewi. Z tym so lenska wysokosc ceskeho krala v zh~bl, me pale prawo napada a druhe prawa stoz bu tez prez wosebite wueinjenje sakskeho krala z luziskimi sta,~al11I 17. v n?vel11b:a 1834 indirektnje (posrednje) wob­kru.eene. Prem w~ ne~{Qtrym ~l~tiklam mjenowaneje sak­sk~Je wustawy te~ wlllske kn]ezerstwo w mjenje ceskeje krony ~rotes~owa~e, druhe prekory nastachu tez z pfieiny w~bsadz?wanJa nekotrych katolskieh prebcndow (cyrkwin­slnch mestnow). .~o dl~jsirn jednanju doudie 9. a 21. meje 18~5 k deklaram]I, prez kotruz buchu prawa ceskeje ~(~'Ol~y po recesu z leta 1685 ztlsl'ldnje wobkrucene, tola cesk: kral wzda so prawa so mesec do rjadowanja znutrkownych a zwon!cownych. naleznoscow Budysskeho

Pl'awne stawizny HOl'l1jeje a Delnjeje LuZicy. 87

kapitia a klostrow Marijueje Hwezdy a Marijneho Dola. Ton samy prawniski nahlad zjewi so we wotmolwje win­skeho ministl'a Wesenberga na interpolaciju w leee 1848 w kejzol'stwownyl11 sejmje (Reiehsrat) podatej, kaz tez we kl'oeelaeh, kotrez je winske knjezerstwo w letomaj 1849 a 1857 einno.

Pl'ez zastup Sakskeje do neweho nemskeho stata (lcej-zorstwa), bu prasenje w1'ocneho napada dziwajo na § 78 wustawy nemskeho kejzorstwa, dwelomne, pl'eciwo kotl'e­muz so ze strony willskeho knjezerstwa w mjenje ceskeje kl'ony nieo njeje napreciwilo. Z tutyl11 mjeleenjom zhubi so prawo il1korpol'aeije Luziey do ceskeje krony a wrocny napad by jenoz w mjezaeh a po predpisach noweho nem­skello kejzol'stwa mozny by!. Njedwelonme zwosta tehdom jenoz prawo w nastupanju katolskeje cyrkwje w Luzicy a tuto bu tez prez sakske knjezerstwo pfipoznate, kaz to z dopisa l11inistru Stremayra 5. decembl'a 1874 na sakskeho poslanca v. Bose widiimy.

--->,-9"-'---

Drnhi dze1.

P]'a,,,vne z~h']a "V cesli.ej dobje. § 37. Powaha prawn(lbo wuwica.

Me iss n e l' , Materialien e. Laus. Reehts- und Ge­sehiehtskunde 1774-85. - Wei n art, Rechte u. Gewohn-118iten del' heiden Marg. Oher- u. Niederlausitz I.~IV., 1793 -98. - W at ten hac 11, Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter 6. Aufl. 1894. - S t 0 h be, Geschichte del' deut schen Rechtsquellen I.-II. 1860-4. - S c h e 1 t z, Kritische Wiirdigung' del' Quellen iibe1' die aelteste Landesgeschichte, N.-Laus. Mag. 1891. Z i b l' t, Bibliog1'afie II. 210-1, 249-50, 6434-6574. - K apr as, P1'avni dejiny I. § 2 a 17.

J ako kraj wot serbskich splahow wobydleny, mejestej fluzicy w spocatlm serhske prawo. Tola so nam njejsu zane jeho direktne c1opomnjenki zakhowale, jenozz naj­starsich liscinow a z nekotrych nemsldch kronikow zna-jemy nekotre jeho zasady. Tu a tam je tez hisce mozno

1

I

88 Dl·. Jan Kapras;

z wosebitosce pozdziseho luziskeho wuwica stare serbske prawo wusIedzowac a suadz nadendzemy tez w ludowych pHslowach jeho zwuki.

Z okupaciju (wobsadzenjom) IU'aja prez Nemlcow za­wjedze so wsudzom sakske prawo, kotrez pak bu casto nowym pomeram pfimerjene. ¥lll. letstotku placii sakske prawo za cyle wobydlei'stwo bjez rozdzela. Jenoz serbski bur zakhowa sebi nekotre wustajenja swojeho stareho wsedneho prawa a modificiruje (WObllljezuje) z tym wu­stajellja sakskeho prawa, kotrez wsak hewak tez za lljeho placa. W Mhu 12. letstotka dzeli so tuto jednotne (zhro­madne) prawo po stawach. Dotalne powsitkowne prawo pl'emeni so jako zemske prawo do prawa zemjanstwa a do wupjelnjaceho so prawa statnych prawow. PodIa njeho nastawa wsak cyly rjad wosebitych prawow za jednotliwe stawy (cyrkwinske, n'lescanske, burske) a jednotliwe pomery (wicezne, horniske). Pfi tym pak lllaju wsitke tute prawa zaso swoj korjen w saksldlll prawje.

WoM Luzicy bustej tehdy w Mhu casa stawaj wulkeho territorija sakskeho prawa a placachu tam zarIa, tez dru­hdze w sakskim prawje wuziwane, podIa nekotrych wose­bitych domjaceho pokhoda. Iako druhdze, so tez we Luzicy w 16. letstotkupocina rozdi81 cinic mjez powsitkownym sakskim prawom (ius Saxonum commune), zIehowacym so na sakske hladadlo ("Sachsenspiegel") a statutarnym prawom, zepjeracym so na pozdiise domjace zarIa. Dokelz pak bu w XVI. letstotku wosebje z wutworjenjom praz­skeho appel1aciskeho (powolanskeho) sudnistwa zwisk Luzicow ze zbytnym sakskim territorijom we prawnYlll wu­wicu pretorhnjeny, we Luzicomaj za cas ceskeho lmjezei'­stwa pozdzise sakske zakonje, wosebje Constitutiones Saxo­nicae, njeplacachu.

W tutym wobcasu tez we Luzicy na mesto sakskeho prawa rOlllske prawo stupac pocinase. Pfiprawa k tomu Mchu diela Miklawsa Wurllla a druhich prawnikow, tez we Luzicolllaj casto wuziwanych, kotrez hizo n111oho rom­skich wustajenjow wobsahowachu, a studije Luzicanow na Lipscanskej universice, hdiez so w XVI. letstotlm hizo porjadnje romske prawo prednosowase. W XVI. letstotku so romske prawo w zemskim a mescanskim prawje a lango­bardske prawo w wiceznym (lensldm) prawje pfijillla.

. ¥le woMmaj :r-<uzicomaj pi~ewjedze so recepcija (pfiji-manje) w zemskim prawje w XVI. letstotlm. Delnjoluziski sudniski porjad z leta 1526 zawjedze sud, w kotrYlllz podIa stawowskich pfisydow dwaj doktoraj prawow sydastaj. a

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje Luzicy. 89

nowy porjad z leta 1538 pfipoznawa subsidiarnosc (pomoc) romslreho prawa w ~lekotrych mjenje waznych weca~;, patent (zjawny list) delnjoluziskeho bohota z leta 1539 P1'1-poznawa pak romskolllu prawu ("beschriebene kayserliche Hechte") hizo powsitkownu placiwosc jako subsidiarne;nu (pomocnemu) zarlu. 'Vuznam romskeho prawa bu powJet-seny, hdyz bu w Ieee 1548 appellaoija (1?owolanje~ k p!az­

skej appellaoijskej (powolanskej) Iwmol'Je wot naJwysseho sudnistwa kaz horlljciluziskeho (Gerioht von Land- und Stiirltell) tak tez delnjoluziskeho (Gericht del' Herren St~ncl~) ~fipuscena. 'reho dla so tez w hornjoluzisk~ sud· niskilll porjedie (1612) appellacija jenoz "nach gememeII?' beschriebenelll landiiblichem Recht und den Landesprl­vilegien" pfiP'usca. Na kOlllbinaciji (zjednocenju) l'O;n­skeho a sal~skeho prawa wotpocowachu wiSe zemske zarJa­dowanja a sudniske pm'jady za v wobev.Luzicy , :~udate w XVI. a XVII. letstotku, z wjetsa z p1'1rlatyrn p1'1spom­njenjorn (wukoncnej klausulu), zo rna, nimaju-li ~ri~ilegije a zemske zarjadowanja kruteho a westeho wustaJenJa, sak­ske prawo a w padze ujedostatka tuteho prawa rornjSke pra-1'10 rozrisowac (hornjoluziski sudniski por.j:=td z 1. 161~). Hdyz Ferdinand I. za luziske mesta appellaClJu (powolallJe) do Prahi (w Ieee 1548) zawjedze, tez postaji, zo rna so roz­sudzowac . nach dem beschriebenen Rechte (rornske prawo) und denen" daselbst in Oberlausitz gebrauchlichen Processis und Urteilen". Te~ Budysski porjad pfipoznawa subsid~­arnosc (pomoc) rornskeho prawa ze slowami: nach gernel­nen weltlichen- unrl siichsischen Rechten".

Z doborn stupi na mesto sakskeho manskeho (lenskeho. wicezneho) prawa prawo langobardske (libl'i feudol'um) , kaz nas wo tym pozdiise dzela. wo manskim (wi~eznym) prawje we Lllzicy powucuja: Gersdorf (De feudls Lust;t­tiae superioris 1709), R i e ell (Differentiae juris. feu,dalls comlllunis atque lusatici 1714), Muller (InshtutlOnes juris feudalis Lusatiae superioris 1818).

Tola lmz druhdze w territoriju sakskeho prawa, tak so tez we Luzicomaj· rOlllske a langobardske prawo na mesto sakskeho prawa njezawjedie, ldba jenoz k jeho wudospol­njenju tam, hdzez domjace prawo zanoho wustajenja (wu­kaza) njemejese.

PodIa prawizniskich zal'low twol'ja waznu dopjelnjenku za spoznace prawa wosebje starSeje doby (starseho wob­casa) historiske (stawizniske) zarIa. Za Luzicu su to wo­sebje kroniki, kotrez su wudate we "Scl'iptores rerum Lu­satiCCtfUrn" w starsej seriji (rjedze) Hoffmannoweho wu­dawka z 1. 1719 a w nowej seriji z let 1839-70.

90 Dr. Jan Kapl'as:

§38. Zorla zetllSkeho pl'awa. K not he, U rkuncUiche Gruncllagen zu einer Rechts­

g'eschichte del' Oberlallsitz, N.-Laus. Mag. LIlI. 245. - W: Lip pert, Studien iiber die Wettinische KanzIei llnd ihre aeltesten Redstern im XIII. J ahrh., N. A. f. sachs. G. XXIV. a XXV. - Jecht, Ueber die in Garlitz vorhande­lIell Handschriftcn des Sachsenspiegels uncl verwandter Rechtsquellen, 1906. - Hom eye 1', Die Genealogie del' Handschriften des Sachsenspiegels, Abh. prenss. Akad. 1859. - S t 0 b be, Deutsche Hechtsquellen I. 355 sl., II. 152. - K a p l' as, Pr:ivni dejiny I. § 3, 4, 5, 6, 7.

Zorlow z8Illskeho prawa je cyly rjael a jich raz je jara wselaki. ,

1. S u top reel e w s em PI' i vile go i j est a wow a kraj a.-

Za Hornjn a Delnju Luzicu sn wosebje wazne 111 a j est a t y abo kralowske listy (1319, 1329, 1370, 1411, 1420) zarjaclowace statoprawne pomery. Wot spocatka knjezenja Sigmnnda nasta we wobemaj krajomaj wasnje, zo wsitcy lmjezerjo hnydol11 pH holdowanju kaz Hornjej talc tez Delnjej Lnzicy jeju Pl'ivilegije potwjerdzowachn a zaweseowachu (preni raz 1420). Dokelz Delnja Luzica swoje priviIegije zhubi, buchu tnte pl'ez Wladis1awa w Ieee 1507 z pOll1jatku pHpoznate a nowe pHdate. K nim so pH­zall1kuja wobzamlmjenja mjez stawall1i samYll1i, ke ko­trymz w Hornjej Luzicy w Ieee 1530 a 1534 doitelze. Stawo­wje khowaclm tute privilegije jako stawowske archivy pak poIa swojeho stawowskeho suc1nistwa pak pod skitoll1 me­scanskeje raely h1owneho mesta (ZhorjeIca).

2. Druhu kategoriju (rjadownju) sta,vowskich z 0 rl 0 w two rj a w 0 b z a m k n j en j ak l' a j nyc h s e j -mow a wobzamknjenja najwyssich stawow­ski c h sud 0 w.

We Luzicomaj so wosebite sejmske knihi za wobzamk­njenja sejmow njezalozichu, tak zo su so protokoIe tanlnych sejl110w jenoz we wobmjezowanej l11erje zakhowale. J enoz waznise wobzall1knjenja so elo suelniskich knihow abo do l11escanskich knihow hlownych me stow zapisowachu. Waz­nise wobzamlmjenja w XVI. letstotku su eiscane. K wu­jednanjam krajnych sejmow maju so tez wobzamknjenja ge­neralnych (hlownych) sejl11'ow pHelae. Dokelz be jich prenjotny tekst ceski, sebi luziske stawy za swoju potreb­nose Hch nelllskiprelozk wobstarachu. Pola najwyssich stawowskich suelow wjeelzechu so protokole, kotrez pak njedostachu tajkeho wuznall1a, kaz ceske .krajne deski.

Prawne stawizny Hornjeje a Delnjeje Luzicy. 91

3. Jara wazne zarla bechu krajne lllery (land­fridy).

WHo l' n j e j L u z icy lllall1Y prenje landfrielne (kraj­nOl11erske) wujednanki (Vertrage) l11jez mestami. W Ieee 1339 pHstupichu luziske mesta k zjec1noeenstwu sIezskich mestow na dwanaee let, ale hizo w Ieee 1346 wobzal11knychu wsitke pjee h01'lljoluziskich me stow z ceskej 2itawu tr'aja­cy merowy zwjazk pl'eeiwo wsem kazerjam krajneho mera. Tutonzwjazk bu w Ieee 1355 wot hala Karla wobkruceny a z tajkimi privilegijemi wubotowany, zo so we westej merje samo hac na zel11janstwo poeahowase. N asledk toho bese na jenej stronje zawjedzenje fel11sldch suelow, na dru­hej wobknjezenje Hornjeje ]'-,uzicy prez l11esta hac do XVI. letstotka.

W XV. letstotku (1454 a 1468) bu zwjazk elopjeInjeny z wobzamImjenjom wo clevensivje (zakitanju). Za Matyjasa Korvina wobelzeli so Hornja Luzica w Ieee 1474 a 1482 na sleztlkim landfridu (krajnym merje, kl'ajnomerskim wura­dzowanju) a za nju b11 jako prenju ze wsecl! zawjedzeny tamnisi wyssi hejtman.

W pozdzisich casach jednase so wo wecach krajneho mer a jenoz na porjadnych sejmach.

Hisce stade su mh'owe zwjazki w De In j e j L u z i­cy. Hizo w Ieee 1318 pokhwaluje a privileguje brani­b~rski markhrabja jako wjerch tuteho kraja merowY zwjazk Gubina a Zemra (Sommerfeld), ke kotremuz tez slez­skej mesto Krosno a Zahan sluzestej. T:i:'i leta potym (1321) wobzamknychu delnjoluziske mesta Gubin, 2em1-(Sommerfeld) a Lukow merowy zwjazk z braniborskimi mestami. Tute zwjazki pak njemejachu zaneho wjetseho wuznallla ani wojnskeje 1Nazllosce, dokelz delnjoluziske l1lesta mocne njebechu. \V casu ceskeho knjezenja bu merowy zwjazk c1elnjoluziskich me stow wobzamknjeny k wuzitkej Wjacslawa IV. w Ieee 1398, towarsny (zhro­madny) lanfdriel (m~rowyv zwjazk) . Hornjeje . a. Deln~~je Luzicy 1408 a landfl'ld (merowy zWJazk) DelnJeJe LUZIC! z Mag'debmgskilll (Dzewinskim) arzybisl~opom. w 1.1422. ~?­l'ozwjazkowy raz ma tez skitowansln zWJazk DelnJoJe Lnzicy z bramborskim mal'khrabju 1441 ,Yobzamknjeny. Delnja Luzica wobdzeli so podobnje kaz Hornja na slez­skich merowych zwjazkach (landfridach) w Ieee 1474 a 1482. Z dobom bu w tutym wobCasu w Lukowje prez z~­stupnikow krala Matyjasa· a bramborskeho markhrabJe zhromaeln~ landfrid (merowy zwjazk) za" Delnju Luzicu a

92 Dr. Jan Kapl'as:

Bramborsku wujednany. Pozdziso jednase so tez tudy kaz w Hornjej Luzicy wo krajuym merje na sejmacl;t.

4. Nat u t y c h kat ego r i j a c h (rj ado w n j a c h) stawowskich zadow wotpocuje krajne za­r j ado wan j e.

WHo rnj e j Lu z icy buchu w XVI. letstotku sej­mowe wobzamknjenja wo wjacy stawckach krajue zaria­do,:,a~ja (~an.desordnungell) pomjenowane, kiz mejachu zWJetsa pohcaJny wobsah. Najstade tajke nam znute za­rjaclowallje je z leta 1538. K wjetsemu napisanju prawu ?Mtdze tam halcle leta 1582 w "Kaiserliche Landesordnung 1m ¥arkgr. Oberlausitz anna 1582" (eiscane z dopjelnjell­kann 1597, 1624, 1636). Za sudniske zarjadowanje bu w Ieee 1611 zestajana "Confirmirte Ambsordnung wie es im Markgr. Oberlausitz bei dem ordentlichen Gericht ... ge­halten werden solle. (eiscane 16.12 u 1624) a k njemu buchu pridute nekotrezarjadowanja privatnoprawneho raza. Tez sudnisku organisaciju (sudniske zarjadowanje) tute za­rjadowanja wobsahuja, zenje pak postajenja wo TU­stawje.

W Delnjej Luziey bu wobMrne zarjadowanje krajneho suda w Ieee 1526 prez Ludwika II. publikowane (wozjewjene), kotrez pak zanu plaeiwose njedosta. Fe'edi­

niand I. porjedzi jo w 1. 1538 z nowa jako "K. Fel'dinancls Landesordnung", z kotrejz bu najwysse delll:ioluziske sud­nistwo z nowa organisowane (zarjadowane). Tnto zariado­wanje bu wot Maximiliana II. w Ieee 1570 wobtwjerdzene.

5. DaIse zarla su z w i ski z wop I' a w d zit 0 s e u, zo stej ziey territorium (zemja) sakskeho prawa. Tohodla wuzi­wase so we Luzieomaj wosebje sakski spihel (sakske hla­dadlo) jako najwaznise zarlo sakskeho prawa, kaz wo tym mnohe rukopisy Iuziskeho pokhoda swedca, z kotrychZ je najwaznisi Zhorjelski rukopis, zhotowany wot Miklawsa \V u I' m a (wozjewjeny wot J e c h t a "Handsehriften", 1906). Tez wot Wurma bombastisey spisana glossa (wu­kladowanka) k sakskemu spihelej pred let om 1386 je so w rukopisu w Zhorjelcu zakhowalu.

Nimo teho wuziwaehu so we Luzicomaj casto tez 11isce druhe pozdiise na sakskim prawje wotpocowace dzela, tak na pr. J ana z B u e h u "Richtsteig des Landrechtes" a Miklawsa W u I' m a "Blume des Saehsenspiegels"; tutan Iloslednisi hizo khetro jara romslee prawo reeipuje (pri­hera). Sk6ncnje mamy tez hisce nekotre njesystematiske abejeejne (alfa:betiske) dzela wo prawje. (regulae juris, I'emissoria, abecedaria, schliissel des LandI'eehts.)

"i'

Prawnlt stawlzny B'orl\Jej0 a b.injeje tuZi6Y.

W Zhorjelcu dalldze k samostatnemu predzelanju Sakskeho spihela w "Prawnej Zhorjelsl{l'lj lmizy" (Goer­litzer Rechtslmch; wudal Homeyer SsP. II. 2. 50; Scrip­tor. Lusat. I. a II.). Tuta nasta w preniej po!ojcy XIV. Jetstotka z rozserjenja SaIeskeho spihela a Z IlHdawka ne­kotryeh zasadow ze sakskeho "vikpildneho" (wobmestow­skeho) prawa a Zhorjelskeho mescanskeho prawa, prime-· rjujo a priblizujo so z tym sylnje wosebitym hornjoluzi­skim pomeram, hdzez bese llleseanske prawo sylnise hac krajne prawo.

6. K dopjelnjenju tutych zarlow maze so hisce spom­nie na wselake k r a low s Ie e z a rj ado wan j a. Stade z nich maju porjadnje raz pl'ivilegijow abo poeahuja so na komoru. Tu maze so tez naspomnie wo zidowskim zako­njodawai·stwu. WHo l' n j e j L u z icy stojaehu zidza pod srl:itom mesta Zhorjelea (wobtwjel'dzenje prez krala .Tana 1329), kotrez pak dYI'bjaehu nekotre razy wopusCic. W Del n j e j L u z icy so jich privilegije wosebje na Gubin poeahowachu (1309, 1319). We wjetsej merje wuzi­,,yase zakonjedawai'ske prawo Ferdinand I., kotryz so ·wjacy na privilegije njewobmjezowase, pi'etoz w naj­v;rselajsieh formach ze swojimi instrukcijemi, resolueije­mi, l1ate:ltami a dekretami do wMeh wotrjadow primase. .- ZI'jadowanje pomerow we Luziey po Ieee 1547 njeeh je z pfikladoom tajkeho kralowskeho spocinanja. Kralowske listy zapisowachu so do l'egistrow, z kotl'yehz so w Habs­burgskej dobje nekotre kategorije (rjadownje) WLltwO­riehu.

§ 39. Zorla wosebityclt prawow. Knothe, Ein Gorlitzer Hofgeriehtsbueh, N.-Laus.

Mag. LXXIV.; Gesell. d.Oherlausit, Adels von Mitte XVI. J ahrh. - 1620, tez tam LXIII. - W. I., i p pert, Die deut· schen Lehnbiieher, 1903. ,- W. Lip pert -Be s e h 0 l' n e r, Lehnbueh Friedrichs des Strengen Margf. v. Meissen und Landgrafen v. Thiiringen, 19)3. - S t 0 b b e, Reehtsquellen I., 57.7. - J e n t s e h, Del' Biirg'eraufstand zu Guben u. das Ortsstatut von J. 1604, Nieder1. Mitt. VIII. - S toe k , Uebersicht iiber die liindliehen Sehoppenbiicher del' saeh­sis chen u. preuss. Oberlausitz, N.-Laus. Mag. LXXX. -Z i b I' t, Bibliografie II., 961~-9, 1016-18. -- K a p I' a s, Pravni dejiny I., § 9, 10, 11, 12, 13. -

1. W manskim (wieeznym, lenskim) pra wj e mejaehu so we Luzieomaj zdzela po swojieh privilegijaeh (za Hornju Luzieu 1329, 1544, 1575, za Delnju Luzieu 1507,

.1

'Dr. Jan l{apras~

1538, 1570) a wasnjach. PodIa toho wuziwachu tez Saksld spiilel a wselake druhe po nim zhotowane dzela cuzeho po­khoda, wosebje w BramboI'skej znaty "Richtsteig' des I.Jehnrechtes".

Najwaznisi zjew z c10mjacych zorlow wicezneho Gen-8keho) prawa pak je len ski (wicezski) eliel Z h 0 r j e 1-skeje prawneje knihi (wud. Homeyer, Ssp. II., 2.; Script. reI'. Lus. II,), nastatej na koncu XIII. abo na zapo­catku XIV. letstotka. Tuto prawo njeje pi'edzelanje len­skeho (wicezskeho) dzela Sakskeho spihela, pi'etoz zlozuje so runje tak kaz cyla kniha rnnje a njeposrednje na lacan­skeho spisowarja "aucto1' 1)et1l8 de beneficiis:'

YVazne zorlo k spoznacn lenskeho ~ wicezneho) zarj a­dowanja bese tez lenski (wicezsld) register. Podobny re­gister da tez Bjec1riO Kruty, ruisnjansld markhrabja, za sWQje lq.'aje w letach 1349-5) zhotowic, a we nim su tez c1elnjoluziske lena (wieezstwa) wobsahane po dobycu "Oel­njeje Luzicy p:r'ez markhrabjow tam wudospolnjene. Po­zclziso buchu lenske (wicezne) pHsahi w Delnjej Luzicy do wosebitych Imihow (Homagienbucher) wot leta 1527 w Lu­binje wjeclzenych, zapisowane. 'V tutej clobje (wot leta 1520) wjedzese so tez w Hornjej Luzicy len ski (wicezny) zapisk. Wsudzom wjedzechu so pola manskich (lenskich, wic(3zskich) suc10w we Luzicomaj, z wjetsa wot XIV. lei­stotlm, sudniske zapisy w podobje knihow (zhorjelske 1406-23, wud. Knothe ,v N. Laus. Mag. LXXIV.)

W Ieee 1613 clzelase w Delnjej a w Hornjej Luzicy 'lenska (wicezna) kommissija, poslana z Prahi, kotraz kata­log lenow (wicezstwow) zhotowi. Tuta da sebi lenske (wi­cezne) lisciny pi;edpolozic a. z nich zhotowi wopis po kraji­nach, cyly rjad zwjazkow (za Luzicu w Drjezdzanskim stat. aI'chiwje). Zclobom namjetowase zawjedzenje noweho Ienskeho (wicezneho) rjac1a za naspomnjene kraje, ke ko­tremuz pak njedolldze.

2. Wo cyrkwinskim pI'awje mozemy jenoz telko prajici, zo we Lnzicomaj tosame prawo placese, kaz dl'uhdze w misnjanskej diecesy. Nekotre wosebitosce nastachu ze zwiska Lnzicow z Ceskej. 'fak placachu tam nekotre Praz­ske statuty (wustawki), wosebje wobzamknjenja slawneje Prazskeje synody z leta 1349 (pi'irunaj list 1381.) J ako zorla njech su mjenowane Imihi mislljanskeho biskopstwa, registry luziskich klostrow a kapitlow, a skollcllje deka­natne (tachallhlke) a farske Imihi.

3. Tez w mes c anskim PI' a wj e placese' z cyla sakske a to magdeburske (c1zewillske) prawo. Jako domjace

:Pl'aWlle staw!zny HOl'lljeje a Delnjeje tu~icy, 95

mescanske centra (srjedzisca) wustupuja Zhorjelc, Budysin, Lukow a Gubin. - Dale bjerjechu powucenja za hrallicami z Magdebl1l'ka (Dzewina). - To presta hakle po Ieee 1548. \V Hornjej Luzicy sta so to z 'woprawdzitym wuwicom na zaklac1ze instrukcije (rozwucowanja) ceskeho appellacijneho (powolanskeho) suda.

Za Delnju Luzicu zakaza Ferdinand cyle raznje w Ieee 1547 powucenje z Magdeburka (Dzewina) brae, wospjetujo talc rozkaz tamniseho bohota z leta 1532 mestam daty.

Zhorjelc closta wob88rne prawne sc1zelenje z leta 1304 c1irektnje (runy pue) z Magdeburka (wud. Script, rer. Lus. I.) Poella njeho dosta jenoz malo mestow direktnje magde­burske (dzewinske) prawo, kaz na pr. Gubin 1235. Hornjo­luziske mesta z wuwzaeom Zhorjelca pi'ewzachu z wjetsa prawo z Budysina, w Delnjej Luzicy wosebje mejachu so mnohe mesta po Lukowskim pl'awje. Druhdze wuziwachu casto tele prawa: Magdeburg-er Schofienrecht, Siichsisches ,Veichbildrecht, Rechtslmch nach Distinktionen.

?;wisk Zhorjelca, Lukowa a Gubina z Magdeburkom (Diewinom) njepresta z pi'ewzaeom jeho prawa, ale poka­zowase so wosebje we powucenjach, wot tutych mestow casto z Mag'deburka branych (za Zhor.ielc wuda je Neu­manu w N. Laus. Mag. XXVIII., za Lukow w XXXI. zwjazku).

W XVI. I8tstotku c1Mldze ze zaCiseom recipowanja (p:H­jimanja) romskeho prawa we Luzicomaj nehdzezkuli k po­dedzenju mescanskeho pl'awa. Talc buchu hlowne zasady Zhorjelskeho prawa zezberane a wot Maximilianlt II. 1565 potwjerdzene (Neue YViJlldi.hl', wud. Weinart IV. 13). YVGu­binje buchumescanske statuty (wustawki) w Ieee 1604 revidowalle (z nowa pi'ehladane). Z privatnym (wosebitym) procowanjom je w Ieee 1593 spisana "Gerichtsordnullg del' Stac1t Gorlitz."

Z c1odawkom a dopjelnj811ku tutych zorlow su me, sea 11 s k e k nih i, do kotl'ychz so wso zapisowl;tse, stoz so pl'ec1 mescanskim sudom abo pi'ed mesc.anskej rac1u sta­wase animo toho tez druhe wazne podawki mesto a jeho wob;dlei'stwo nastupace. Zapisowane buchu tam pi'episy, privilegijow (swoboc1Zinow), krajne statuty (wustawki), sudniske wobzamknjenja, powucellja, wudzelene abo wot, wysseho suc1a pi'iwzate, ale tez mescanske clokhody a ,,::u­dawki mescanske lezownosce ze wsemi na nich wotpoco­wacY~i dolhami a rentami (bjernjemi), mescanske, apri­vatne (wosebite) wujec1nanja, pHJeee. mescallow,nale~ nosce syrotow, testamenty (wotkazanJa). tu. a .tam tez

fir. Jan itapt'll~

jenoz same rozprawy wo mescanskich a krajnych wosebje kedzby hodnych podawiznach (wulki wohell, hIod, mor, smjerc lmjezerja a t. d.).

W Hornjej Luzicy je najstarsa me80anska kniha Zhorjelska. Tuta Zhorjelska najstarsa lmiha z leta 1305 je sudniska kniha (Jecht, Prog. g. Garlitz 1901), podob­nje tez druha z leta 1342 (Jecht, N.-Laus. Mag. LXIX), wot leta 1389 wjedzene "libri actorum, 1390 liber vocationum" (N.-Laus. Mag. LXX., LXXVII.) a 1375 radzine zlicbowa-nja (Cod. Lus. III.). - .

Z Delnjeje Luzicy je najstarsa zakhowana me­scanska lmiha Lubinska z leta 1382 (wud. W. Lippert 1911) a Bezkowska z k6nca XIV. letstotka (Neumann, w Neue Mitteil. aus dem Gebiet del' hist. 1!~orsch. 1839); woM lmizy stej z dobom sudniskeho a radiineho raza.

Z pozdziseho wobcasa lljech je llljenowana Gllbinska kniha (wud. Jentsch, Niederlaus. Mitt. V.). Liseiny na mesto so pocahowace bywaju za wudace w liscinarjach (Ur­kundenbiicher) zestajane. Tajke wudace mamy za Ka­mjenc a Lubij (Knothe 1883), a Gubin (Jentsch, Nieder1. Mitt. II.). K pomnikalll me8Oanskeho prawa llloza so pfi­!icee tez dopomnjenki porjadkow (Ziinfte), kajkichZ je we luziskich mestach jara wjele. Spomnjene njech je tu tez na pr. na statut (wustaw) suknarjow w Rychbachu (1346).

4. stoz horske prawo nastupa, rna so na to spom­nic, zo w Hornjej a Delnjej Luzicy hac do polojcy XV. let­stotka wjele podkopkow njebese. Pozdziso w Hornjej Lu­zicy ceske prawo recipowachu (priwzachu), w Delnjej Lu­zicy Freiberkske prawo, kotrez bu prez lllarkhrabinski wukaz z leta 1328 we wsech wettinsldch krajach zawje­dzene a z dobom bu wosebite postajenje Freiberkskeje rady w nastupanju wsech horow (podkopkow) zarjadowane. W Mhu XVI. letstotka pak bu ceske h6rske prawo w Hor­njej Luzicy wotstronjene prez freiberksko-joachimowske prawo.

5. Bur s k e p raw 0 bese we Luzicy dwoje, prawo starozasydleneho domjaceho wobydlerstwa (serbske prawo, wendisches Recht) a kolonistow (nemske prawo, jus teutoni­cum abo emfyteuticum). 'ruton rozdzel rna jenoz hlowny wuznamj za pomer burow k wysnoscam. Pretoz hewak placese za cyle burske wobydlerstwo sakske prawo, a serb­sey burja zdzerZachu sebi w nim jenoz nekotre swoje stare serbske wasnja. W XVI. letstotku wudawachu wysnosee za swoje knjezstwa instrukcije (rozkazy), z kotrymiz tez mnohe prawne pomery wuporjedzachu. K jich wudacu wuziwachu

! j'

Prawne stawizny itornjeje a belnjeie t)1zicy. 91

Ci80ane predlohi, kajkaz bese dzelo Mercina Grossera "Kurtze und gar einflUtige Anleitung zu del' Landwirt­Bchaft nach Art und Gelegenheit diesel' Land- und Orth Schlesien, ci80ana w Zhorjelcu w Ieee 1560 a znowa 1572 a 1590. Wo swojich knjezstwach zawjedzechu sebi wysnosce llrbarje (urbariulll, Urbarimch), do kotrychZ sebi cyle swoje wobsedzelistwo a dawki poddanowzapisowachu. Kruchi tajkeho urbarja mamy z wobsedzeitstwa Nowocalskeho Idostra z XV. letstotka (wud. Theuner, Niederlaus. Urkb. I, ]897), k tomu orbar Gubinskeho klostra 1562 (wud. Sohnel, Niederlaus. Mitt. VIII.) a urbar kapitla swj. J akuba w Zitawje (Sauppe w Mitt. d. Gesellschaft £til' Zittauer Ge­schichte 1908).

Tez pola wjesnych sudow wjedzecbu so wselake zapisy, z kotrychZ so wjesne knihi wutwcl"ichu. Jich spocatki l1adeUdzemy hizo w XV. Ietstotku, nn pr. Rynarjecy (Ren­gersdorf) 1444, Wuldrichecy (Olbersdorf) 1483.

§ 40. Lisciny, formulary a luziscy prawnicy. . K not he, Die iiltesten Siegel des Obel1lausitzischen

Adels, N. Laus. Mag. LXVII. -- Po sse, Die Siegel des Adels del' Wettinerlande bis 1500, I.-IV. 1903-11. -Rock!nger, Dber Formelbiicher yom XII.-XVI. Jahrh., 1855; Dber die aI'S dictandiu. die Summae dictaminum in Italien, S. B. bayer. Akad. 1861. - Po sse, Die Siegel del' Wettiner 1324-1486, I.-II. 1888-93; Die Siegel del' Wettiner bis 1324, 1880 - K not he, Die Oberlausitzer auf den Uniyersitiiten wiihrend des Mittelalters, N. Laus. Mag. LXXI. - Stobbe, Rechtsquellen I.-II. d. 1. -·Zibrt, Bibliografie I. 555-64, II. 133-42, 449--465. - K apr as, Pruyni dejiny I. § 15 a 16.

1. Hi80e w XII. Ietstotku wuziwachu so we Luzicomaj lisciny jenoz zredka. W tutym casu predknjezese· ertne jednanje a sweclcenstwo. Hakle w XII. letstotku nastawaju mnohe lisciny. Prez prawny wuznam a zwonkowne zarja­dowanje rozeznawachu so lisciny markhrabjow a hrabjow wot priyatnych liscinow.

Lisciny ll1isnjanskich ll1arkhrabjow a tez braniborskich a c~skich hrabjow mej.ac~u kr::ce p~st~jenu forll1:u (podobu) a Jlch h!owne znamJo Je pl'lpowesnJeny markhrabski a kralowski pjecat. Pozdziso pl'iildze k tomu hi80e podpis kanclerja. PriYatne lisciny wuznamenjowachu so zwjetsa zrjadu sweclkow, kotfiz k lisCinje na zadanje stronow swoje pjecata pfipowesachu.

:/:)1'. jan ltapr!i.S ~

. Za historisku p()trebnosc wl..ldawaclm SO tute. ~~~Mp,.-r pak cyle, pak we wucahu (1'egesta). Za Luz}cY zlj.o~().~~ podobne ze~tajenje liscinow hiZo von Re~dern W l~~~,Ji~4 jak.o Lusqf.iq $1tperior diplomatica a W lec~ 17q4 w,}l,q.f,t

. k. tornu p~·tq.It::wJr (dopjelnjenku). - Tajk() wudq,Wlri ~Ij.-;t:j~,­q1-l-~a I>P w nowxwcasu Pllk chronqlog'iElcy, - till,\: j'1 zllrjll­q<{~lj.l;l¥ Codex hornjoh+ziski (wud. Koehlm' a olliJpht l·-:-n~· 185,6~l~12) - p[Lk po Pl'f)qrnjetach, tajki jf) Cod~x dfllnjoJv~t­I'*~. (1Vud. rrp.e11l1~r f1. W. Lipp~rt, I.-II. 18~7-:-19.1+). -~il:J10 teho mamy re{/esta. zf1.lIornju Luzic'Q, (~ letow.179~T +&~5) ~ za p,elnju Lu~icu (Worbs 183M.

2. K zhotowjenju liscinow so jako predlozki formuc lary wuziwachu. Bechu to wosebje formulary (pf~dto~kl) z\vettbisk:ejea ceskeje kenclije (pisafnj~), wosebje 'stawny formtilar "z kenclije Karle IV. (Summa canc~ll'ai;iaJ. Poidiise podobne formulary su ciMane. J (l jich c-ylarjada z territoria salcskeho prawa, wosebje A I e x a'n d ra. H uga R h e tori k (cise. preni raz 1528 a pozdiiso casql~o). -

3 .. St6z ch'qyse so w i>rawach zQielac a rozwucic, kho­diese pred husitskimi w6jnami do Prahi, po ni~h ~. wjetsa d6'Llpska a Wittenberka (Belohroda). Docyla nam mnoho v/uzdaninych doriljacych prawnikow znatych 'lijek Wje~ tsihJt tehdysich dielow, kaz te~ znata pi'awIl,l;Lk:n'~l\a Z1?;o­:d~~~:~\:a j~ bjez auton~ (b,j,fz pfipis.anj~ sP~sB:cel~). -SJ?:oin~ njenJ,a ~O,d~l}' ze star8~Jye dob~ J~ Jenoz l\;N~~aws WuyXl;l' We)

~wt'rehoz I dzelach so hlZO horJekach sp)om,nJ,~.J1ka st~ a. ko~ try~ 'b'emestu Zhorjelcej blizki. Z p6zdzis~~0 cas a '~ua s,? jeii6z Ihjenow'ac kniha Boscana S tel b it gi a,' Differentiae e~,:a~~tiho,tftiae juris civiUs ef saxon/iy~ ...y B'ldy:~inje ~5,6~!

~,~,"~w~~~, § 4,1. PQ,~~lz,is~ litel'atm:a l~~tsJd«~ pI;~'mxch, .~'~WiZl~q,\\,~.'

Mei.8ner, Literatur des Obe.rlausitzischen R'iJchts. ~. -II., 180.0.-2. - Ensl,in-Engelmann, Bibliotheca juri­dica, 2. wud. 1840.. -- StintZing-Landsberg, Ges,<,}hichte der deutschen Rechtswissenschaft,. I.-III., 1880:-c-9$. -Z;i,b~~, Biqliografi,e, II" 629-31, 80.2-:-8,19, 6484:-6.574. - Rap,ras, Pravni dejiny I. § 19: a 22. ..

po. recepciji (prijeeu a za,pi,sanj.u). l)a,stupi pr,awniska, literatura tez we !'uzi,()ornaj dW.Qju cer. Jeni wt;l)(ladQwa~ cl;tu rozdzele mj.ez domjacym a rO).llSI~o)al}gobard~ti,m prfl.~ ",om. Taj)dch pojednanjow a ro;zp,t.:aW.Q:\'{ ~ w:op#:ru~~lljfJ. sakskeho prawa mamy wjele a wU~~WQ~:.ra,Qj:lll 89 te.z V'!f( !'uz~comaj. Z domjacych mazemy naspomnie wjetse w Budy-

Prawne stawizny H01'lljeje a Dellljeje Luzicy. 99

sinje leta 1568. eiscane dz~lo Seb. Stelbagia, Epitomes s. Sunlmia'~ nniv81~sa~ doctHnae jus titia'e legalis pars pl'ini'a', pi'a'ecipuis ac usitatis suo quolibet 1060 junctis differentiae etlfntinomiis juris civili8et saxonici- a Riecha, Diff(lrentiae juris fe'udaTls cOll1munisatque lusatici (1714).

Za praktiske wuziwa'nje beohu sceho\vace dzeia posta­janie: Gersdorf, De feudis Lusatiae Superioris 170.9; B'iI'daeus, Electa juris lusatici 1727; Kraus, De adv6-oatis publicis Lus. Sup. 1727; Frenz el, De accessionibu8 juris in M. Lus. 1734; Weina'rt, Lehnl'echt des Ma'rltgft: Oberl'a'usitz, I.-:-II, 1185 - 88; Rechte und Gewohnheiteli de: beiden Mgft. Obe~.- und Niederl~usitz, I.~I'y. 1 ~95-9'8 i WInkler, Vel' such emes Repertorn des kursachslschen u. Lausitzischen Lehnrechts 180.0; M iill e r, Institutiohes jrt­ris feudalis Lusatiae Superiorjs 1818; Neumann, Das Provinzialrecht der Mg. Niedel'lausitz 1837; Wangen­heim, Das Provinzialrecht des Mg. Oberlausitz 1844.

K tomu njech su pfidate nekotre zberki wo luzisldch za­konjach: Haugwitz, Prodromus Lusaticus, 1681; Gro.8er, Lausitzische Merkwi.i.rdigkeit61n, 1714; Corpus juris provin­cialis marchionatus Lusatiae superioris, 1715; Re e d er n, Lusatia superior diplomatica, 1729, z pokracowanjom wot Gemeinhardtaz leta 1734; Liinig, Codex Augusteus II. 3. 1724: Mei.8ner, Chronologisches Register der Ober­lausitzischen Gesetze 1- II. 1779 -85, Materialien zur Oberlausitzischen Rechts- u. Geschichtskunde, I-IV" 1784 -87; Schwarz, Worterbuch iiber die Chursachs., auch Ober- u. Niederlausitzer Gesetze bis z. J, 17 42, I-V. 1792 -94; Weinart, Rechte und Gewohnheiten der beiden Markgraftiimer Ober- u, Niederlausitz, I-IV., 1793-98. Za najwjetse zarIo prawnostawizniskeje maeizny ze star­seho casa pak placa "Dtstinata literal'ia et fragmenta Lusatioa" I-II. 1738-47 a "Das Obel'lausitzer Kollek­tionswerk" I=VI. 1770-1824.

Mjez tym zapocachu so w polojcy 18. letstotka tez historije (stawiznow) prawa primae, wosebje wot toho casa, hdyz w Ieee 1750 nasta luziske towarstwo "Gesellschaft fUr Geschichte u. Gelehrtheit", kotrez hnydom wot swojeho zalozenja "Arbeiten einer Gesellschaft in der Oberlausitz" wudawac poca, kotrez buchu po mnohich premenjenjach sk6acnje w Ieee 1822 do "N eues Lausitzisches Magazin" pre­tworjene a prepomjenowane. Prawnych zorlow pak so hizo Worbs we swojim "Archiv fUr die Geschichte Schle­siens, del' Lausitz und zum Teile Mei.Bens (1798)" a we

100 Dr. Jan Kapras:

. swojim "Neues Archiv f. d. G. Schlesiens u. d. Lausitz (I. - V. 1804-24)11 primase. W polojcy 19. letstotka pfistu­pichu k nemsleim dzelacerjam tez serbscy, hdyz b~l 1847 Macica Sel'bska zalozena. kolraz wot 1848 sw6j Casopis M. S. wudawac pooa, Z hlownych dzelacerjow wo praw- . nych luziskich stawiznach maju so za HOl'nju I..uzicu mje­nowac N e m c y: Weinart, MeiBner, K6hler, Scheltz, Knothe a J echt, za Delnju I..UZiCll Neumann, Worbs, GroBe a Lippert; dale Serbja J~nc, H6rnik, Rono a Muka, z cu­zyeh wuoeneow wosebje Ceeh Cerny a Polak Boguslawski. P6dla nieh wsale tez druzy ze swojimi dzelami prispewa- . chu k eylkowemu wobrazej lllziskeho prawl?eho wuwica, leaz je to z literatury pola jeclnotliwyeh wotdzele 'jow wiclzec

- K6ne.-

Wobsah.

Wobsah~ Pi~edslo\vo . . . . . . . . . . . . . . . . . . P r en i d z el. Stawizny krajneho zarjadowanja. Prenja perioda

Cas wojowalljow wo luziski kraj. . . . . . . . . § 1. Prehlad pl'awnych pornerow hoI'njoluziskich do konea .

pl'elljeje polojcy XII. letstotka. . . . . Dl'uha perioda. Cas wutwol'jenja sta wskeho statu § 2. Kraj . . . . . . . . . . . . . . § 3. WobycUerstwo a jeho nal'odnose. . . . § 4. Kolonisaciju, hospodarstwo, rjernjeslnistwo a wobkhod § 5. Wi6ezne zal'jadnistwo. . § 6. Markhl'abjo . . . . . § 7. Bohot a zbytni zastojnicy § 8. Najwysse sudnistwa § 9. Sejrny . . ... § 10. Provinciailla organisacija § 11. Mesta. § 12. Wsy .. § 13. Sudy. . § H .. Wojerstwo § 15. Hornistwo § 16. Financne zarjadowanje § 17. CYl'kwinske zal'jadowanje Treea perioda. Doba rozk6e6a stawslteho zarjadowanja . § 18. Kl'aje ..... § 19. Wobydlerstwo § 20. Narodnostne pornery § 21. Nabozinska swoboda § 22. Hospodarstwo, rjemjeslnistwo a;wobkhod § 23. Lenskc (wicezne zarjadowanje § 24. Bohot ..... . § 25. Zbytni luziscy zastojnicy § 26. Sejrn . . . . . . § 27. Najwysse 8udnistwa § 28. Wuznarn centralnych Mskich zastojnstwow za I,uzieu § 29. Wokrjezy § 30. Mesta. . . . . § 31. Knjezstwa a wsy . § 32. Nizse sudnistwa § 33. Wojerstwo . . . § 34. Finaney . . . . § 35. Cyrkwinslte zarjadowanje § 36. Forner Mskeje }Irony za cas sakskeho knjezenja

101

stl'. 3

" 5

5

" 13

" 13

" 16

" 21

" 25

" 26

" 28

" 30

" 32

" 35

" 36

" 39

" 41

" 44~

" 46

" 46

" 48

" 49

" 49

" 62

" 56

" 58

" 60

" 63

" 65

" 67

" 68

" 71

" 72

" 74

" 75

" 76

" 78

" 80

" 81

" 83

" 85

102 Wobsah;

Druhi di Ill. Prawne Mrla w ceskej dobje § 37. Powaha prawneho ""uwiea § 38. Z6rla zemskeho prawi ·§,39. cZ6rla wosebitych prawow § 40. Liseiny',' formulary a luiiscypl'awnicy Dodawk ak6nc § 41.Pozdzi~a litel'atura luziskich prawnych stawizno,,.

Porjedienki.

str. 87

.11 87

" 90

" 93

" 97

II 98

" 08

~t~onlt~ 5

II 6

" 1'7 " 4'1

rjad1t'a 2

" 15

" 3 " 16

wat hbrlta . mlisto Koljal'owllldj citaj"itcitija:rewskij'

II " " 1'805 " 1'8~5 "" "W'and~f.sli1iHUib.' II W'nudel;'S-tudiin

" 'S~liutt~ ~~heltz.

·Jf

I