Sierpniowa decyzja Midzynarodowej Unii Astronomicznej spowoduje zmiany podrcznikw i encyklopedii oraz... rozam

w spoecznoci astrologw.

WERONIKA LIWA

LANETA JAKA jest, kady widzi. Tak przynajmniej byo

do 1781 roku, kiedy do grona obiegajcych Soce, znanych od staroytnoci globw - Merkurego, Wenus,

Ziemi, Marsa, Jowisza i Saturna - doczy Uran. Po jakim czasie, 1 stycznia 1801 roku, odkryto kolejn, sm planet. Bya ni Ceres, niemal tysickilometrowy obiekt, ktrego orbita mieci si pomidzy torami Marsa i Jowisza. Ukad Soneczny wydawa si wwczas w peni zbadany. W dodatku znane planety idealnie speniay regu Titusa-Bodego, empiryczne prawo opisujce ich odlego od Soca. Na cze obu nowych planet nazwano wanie odkryte pierwiastki: uran i cer (ten zwyczaj sta si zreszt pniej tradycj). Komplikacje pojawiy si wraz z odkryciem kolejnych cia

zblionych orbit do Ceres. I cho z rozpdu miano planety i kolejny pierwiastek dostay si te Pallas, ju w poowie XIX wieku oba ciaa utraciy swj status. sm planet ostatecznie zosta odkryty w 1846 roku Neptun. Do jego znalezienia przyczynia si analiza zakce, jakie wprowadza do ruchu Urana.

Problemy z dziewitkWkrtce okazao si, e i ruch Neptuna podlega jakim tajemniczym zakceniom. Reszta wieku XIX i pocztek wieku XX upyny pod znakiem poszukiwa planety transneptunowej. Ale dopiero w 1930 roku, w miejscu wskazanym przez Percivala Lowella, Clyde Tombaugh odkry kolejn, dziewit planet Ukadu Sonecznego - Plutona. Jego odnalezienie wydawao si rozwizywa wszelkie zagadki. Niestety, nie na dugo.

NOWY WSPANIAY UKAD

Jak dzi wyglda nasz ukad planetarny? Odnajdziemy w nim osiem planet: cztery blisze Socu s stosunkowo niewielkie i skaliste, cztery dalsze to gazowe olbrzymy. Oprcz planet, planetoid, komet i drobniejszych lodowo-skalnych fragmentw, wok Soca kr planety karowate. Jest ich co najmniej trzy, ale w kolejce do nadania takiego statusu czeka ju kilkanacie dalszych kandydatek.

Wkrtce okazao si, e i orbita Plutona jest zakcana przez jakie inne ciaa. Co wicej, obecnoci samego Plutona, zbyt maego i lekkiego, nie da si wyjani zakcenia ruchu znacznie potniejszych Neptuna i Urana. Wielu astronomw byo skonnych uzna odkrycie Plutona za zwyky przypadek. Znalezienie kolejnej masywnej, dziesitej planety Ukadu Sonecznego, planety X, wydawao si kwesti czasu. Tymczasem dwudziesty wiek upywa, doskonaliy si metody badawcze, powstaway coraz potniejsze teleskopy, a transplutonowa planeta wci pozostawaa w sferze domysw i przypuszcze.

Pas planet?W 1951 roku holenderski astronom Gerard Kuiper wystpi z hipotez, e gdzie za orbit

Znikn Pluton, nie ma Ceres ani Xeny. W nowej wersji Ukad Soneczny liczy zaledwie osiem planet: cztery skaliste i cztery gazowe. Czy tak bdzie ju zawsze? Nie wiadomo, gdy cz astronomw nie jest zadowolona z definicji planety, ktr Midzynarodowa Unia Astronomiczna przyja w Pradze.

Neptuna istnieje pas drobnych cia, ska i lodowych planetoid, odpadkw z okresu powstawania Ukadu Sonecznego. Z tego pasa miayby te pochodzi niektre krtkookresowe komety. Obecnie znamy ponad 1000 obiektw z pasa Kuipera. Astronomowie uwaaj, e rozciga si on w odlegoci od 30 do 50 j.a. od Soca. Wikszo to stosunkowo niewielkie, skalisto-lodowe bryy, ale o ich cechach charakterystycznych na podstawie naziemnych obserwacji niewiele da si powiedzie. Niektre tworz ukady podwjne lub nawet wielokrotne. Od czasu odkrycia pasa Kuipera w spoecznoci astronomw coraz czciej pojawiay si postulaty zdegradowania Plutona z pozycji planety do roli najwikszego ze znanych obiektw pasa. Wzmogy si one jeszcze po zeszorocznym odkryciu 2003 UB313 - obiektu, ktrego rozmiary z pewnoci

przewyszaj plutonowe. Czy odnaleziono kolejn, dziesit planet i naley czeka na nastpne odkrycia w pasie Kuipera? A moe zdetronizowa Plutona i inne niewielkie, lodowo-skalne globy? Wahania trway kilka lat.

Planeta na miarPorzdek w Ukadzie Sonecznym zaprowadzono dopiero w tym roku na sierpniowym posiedzeniu Midzynarodowej Unii Astronomicznej. Po dugich i burzliwych obradach ustalono definicj klasycznej planety naszego ukadu, a do astronomicznej nomenklatury wprowadzono now kategori planet karowatych, niebdcych jednak formalnie planetami. Zgodnie z ustaleniami za planet bdzie si uwaao okrajce Soce ciao o masie wystarczajcej, aby pod wpywem wasnej grawitacji przybrao ksztat zbliony do kuli.

PLANETY KLASYCZNE

MERKURY

Ta najmniejsza z ziemiopodobnych planet kryje jeszcze wiele tajemnic. Do dzi dysponujemy zdjciami zaledwie potowy jego powierzchni. Pozbawiony atmosfery, gorcy (temperatura na powierzchni dochodzi do 450 C) i skalisty Merkury doczeka si wasnej misji kosmicznej dopiero w 2011 roku, gdy na jego orbit wejdzie amerykaska sonda Messenger. Rok na Merkurym trwa zaledwie 88 dni.

W LICZBACH

Masa (1024kg)

0,33

rednica (km)

4879

rednia odlego od Soca (mln km)

57,9

WENUS

Na pierwszy rzut oka bliniaczka Ziemi, zarwno pod wzgldem rozmiarw, jak i masy. Jednak chtni do odwiedzenia Wenus bardzo by si zawiedli. Temperatura jej powierzchni wynosi a 460 C (jest wic ona najgortsz z planet!), a atmosfera jest blisko stukrotnie gstsza od ziemskiej. Wenusjaskie niebo pokrywa gruba powoka chmur, dlatego te powierzchni zobaczylimy dopiero za pomoc radaru i radzieckich ldownikw. Niedawno nad poudniowym biegunem odkryto dwa potne tornada.

W LICZBACH

Masa (1024 kg)

4,87

rednica (km)

12104

rednia odlego od Soca (mln km)

108,2

MARS

Mniejszy i znacznie chodniejszy od Ziemi Mars moe pochwa li si dwoma niewielkimi ksiycami. Skalista powierzchnia Czerwonej Planety jest pokryta drobnym pyem, a w rzadkiej

atmosferze szalej czsto potne burze pyowe. Niewykluczone, e niegdy na Marsie znajdoway si zbiorniki ciekej wody. dzi jednak jest to sucha planeta, o redniej temperaturze -63 C.

W LICZBACH

Masa (1024 kg)

0,642

rednica (km)

6794

rednia odlego od Soca (mln km)

227.9

W LICZBACH

Masa (1024 kg)

5,97

rednica (km)

12756rednia odlego od Soca (mln km)

149,6

ZIEMIA

Nasza rodzinna planeta to w Ukadzie Sonecznym wyjtkowe ciao, na ktrym woda moe przez dugi czas utrzymywa si w stanie ciekym. T wasno uwaamy za kluczow dla powstania ycia. Ziemia jest te jedyn planet Ukadu Sonecznego, w ktrej atmosferze znajdziemy tlen - produkt fotosyntezy rolin.

JOWISZ

Gdyby ta najwiksza planeta Ukadu Sonecznego bya jeszcze Osiemdziesiciokrotnie masywniejsza, ylibymy w systemie z dwoma gwiazdami. Nawet teraz Jowisz jest ponad 317 razy ciszy od Ziemi. Budow bardzo si od niej rni. Niemal caa planeta jest, podobnie jak Soce, kul gazu, przede wszystkim wodoru i helu. Skaliste jdro Jowisza kryje si tak gboko w jego wntrzu, e prawdopodobnie nigdy nie zostanie zbadane przez ziemskie prbniki. Mog one jednak bada skomplikowan pogod Jowisza i jego 63 ksiyce.

rednica (km)

Masa (1024 kg)

W LICZBACH

rednia odlego od Soca (mln km)

778,6

142 984

1899

SATURN

Najbardziej rzucajc si w oczy cech tej planety-giganta jest ukad jego wspaniaych piercieni. Skadaj si one z lodowo-skal- nych okruchw o rozmiarach nie wikszych od kilkudziesiciu, a wyjtkowo kilkuset metrw. Grubo rozcigajcych si na kilkaset tysicy kilometrw od Saturna piercieni jest tak maa w porwnaniu z ich rednic, e gdyby wykona model piercieni z tektury o milimetrowej gruboci, mierzyby a 14 km. Prawdopodobnie piercie

nie powstay nie dawniej ni przez kilkuset milionami lat, w czasach, gdy po Ziemi chodziy dinozaury. Wanie wtedy koo Saturna moga przelecie planetoida

pochodzca z odlegych rejonw Ukadu Sonecznego. Obiekt rozerway na strzpy siy przypywowe, podob

ne do tych, ktre podnosz i obniaj poziom wody w ziemskich oceanach. A moe przybysz zderzy si z ktrym z ksiy

cw i w piercieniach kr pozostaoci po tej katastrofie?

W LICZBACH

Masa (1024 kg)

rednica (km)

rednia odlego od Soca(mln km)

568

120 536

1433,5

W LICZBACHURAN

T planet, krc niemal dwudziestokrotnie dalej od Soca ni Ziemia, mona niekiedy oglda goym okiem. Mimo to zostaa odkryta dopiero w 1781 roku. Kolejnego gazowego olbrzyma wyrnia wrd planet nietypowy sposb rotacji: o obrotu planety ley niemal dokadnie w paszczynie jej orbity, po ktrej Uran wydaje si toczy jak beczka. Tak nietypowy ruch jest zapewne spowodowany olbrzymi kolizj sprzed miliardw lat. Uran musia wwczas zderzy si z innym obiektem o rozmiarach planety.

Masa (1024 kg)

rednica (km)

rednia odlego od Soca (mln km)

5 1 1 1 8

86,8

2872,5

NEPTUN

Ten niebieski glob to ostatnia z planet-gigantw. Temperatura jego atmosfery wynosi zaledwie -200 C . Wiej w niej najszybsze w Ukadzie Sonecznym wiatry, osigajce prdko 2000 km/h. Potn planet okra 13 ksiycw.

W LICZBACH

Masa (1024kg)

102rednica (km)

49528rednia odlego od Soca (mln km)

4495.1

DETRONIZACJA PLUTONA

Ten lodowo-skalny glob ma mas ponad 470 razy mniejsz od Ziemi. Nawet najlepsze, wykonane teleskopem Hubblea zdjcia nowej planety karowatej ujawniy niewiele - nie znamy dokadnie nawet jej gstoci. Wicej da si powiedzie o powierzchni Plutona. W tak znacznej odlegoci od Soca jej temperatura wynosi zaledwie -233 C . Azotowo-metano- wa atmosfera jest ponad 10 tys. razy rzadsza od ziemskiej, a wikszo gazw osiada na plutonowym gruncie. Powierzchni Plutona pokrywaj przezroczyste krysztay azotu, a take ld wodny i zestalony tlenek wgla. Prawdopodobnie mona te na niej znale materia skalny i naniesione przez komety zwizki organiczne. Plutona okra niewiele od niego mniejszy Charon i dwa mniejsze ksiyce.

W LICZBACH

PLANETY KAROWATE

Masa (1024 kg)

0,0125

rednica (km)

2390

rednia odlego od Soca (mln km)

5906

CIENKA SKORUPA POKRYTA WARSTW

PYU SKALISTE JADRO

WARSTWA LODU WODNEGOWARSTWY CERES

PONOWNY AWANS CERES

Krcy pomidzy orbitami Marsa i Jowisza obiekt uwaano dotychczas za najwiksz przedstawicielk pasa planetoid - drobnych cia powstaych na wczesnym etapie tworzenia si Ukadu Sonecznego. Obserwacje teleskopu Hubble'a ujawniy niedawno, e okoo 930-kilometrowa Ceres ksztatem przypomina spaszczon na biegunach kul. wiadczy to o tym, e nie jest ona jednolit ska, lecz ma wyran struktur wewntrzn. Prawdopodobnie ukadajce si pod wpywem wasnej grawitacji materiay, z ktrych powstaa Ceres, nie tylko przybray kulisty ksztat, ale rwnie si rozwarstwiy. Najgstsze skalne warstwy osiady w centrum obiektu, tworzc jego jdro, a lejsze - prawdopodobnie zwyky wodny ld - utworzyy wok niego sferyczny paszcz. Ilo tego lodu moe przekracza ziemskie zasoby sodkiej wody. Wierzchni warstw tworzy ciemny, najprawdopodobniej skalisty py.

Masa (1024 kg)

W LICZBACH

rednica (km)

rednia odlego od Soca (mln km)

413,7

W przypadku obiektw o typowej dla planet gstoci oznacza to mas okoo 51020 kg i rednic co najmniej 800 km. Dodatkowy, wprowadzony w ostatniej chwili warunek wymaga, aby planeta bya w stanie wyczyci okolice swej orbity z innych cia. O ile pierwsz cz warunkw speniaj w naszym ukadzie zarwno znane dotd planety (wraz z Plutonem), jak i Ceres, 2003 UB313 i najprawdopodobniej kilka innych obiektw, o tyle ostatnie zastrzeenie Unii wyklucza z planetarnego grona wszystkie globy poza Merkurym, Wenus, Ziemi, Marsem, Jowiszem, Saturnem, Uranem i Neptunem. Na osod po stracie Plutona Unia wprowadzia do astronomicznej nomenklatury now kategori planet, a mianowicie planety karowate, ktre speniaj tylko dwa pierwsze punkty definicji planety: kr wok Soca i s dostatecznie masywne, aby przybra ksztat kulisty. Takimi planeta- mi-karzekami s wic z pewnoci Pluton, 2003 UB313 i... Ceres, ktra po niemal dwch wiekach degradacji doczekaa si tej, wprawdzie niepenej, rehabilitacji. Planet karowatych z pewnoci bdzie jednak wicej: w kolejce na dokadniejsze ustalenie rozmiarw i ksztatu czekaj ju

Oprcz planet i planet karowatych Ukad

Soneczny przemierzaj liczne

drobniejsze obiekty: Planetoidy, skalne okruchy

- meteoroidy, a take komety.

Ich budow znamy mniej dokadnie od

skadu i struktury wikszych cia.

Astronomowie czekaj dzi na wyniki

misji Hayabusa, a take ledz losy Rosetty - son

dy, ktrej prbnik osidzie w 2014

roku na komecie 67P/Churyumov-

-Gerasimenko.

najwiksze planetoidy: Westa, Pallas i Hygieja, a take Sedna, Qu- aoar i kilka innych obiektw z pasa Kuipera.

Walka o PlutonaCho lista planet wedug nowej rozszerzonej definicji moe si wkrtce znaczco powikszy, jedno pozostaje faktem: prawdziwych, klasycznych planet mamy od sierpnia tylko osiem. Detronizacja Plutona spowodowaa nie tylko konieczno zmian w podrcznikach i encyklopediach. Wywoaa te wiele emocjonujcych polemik ze strony zwolennikw dotychczasowych regu. Szczeglnie duo jest ich w Stanach Zjednoczonych, ojczynie odkrywcw Plutona i 2003 UB313, ktry przecie przez jaki czas mia szans na status prawdziwej, dziesitej planety. Oprcz zawiedzionych nagymi zmianami amatorw do przeciwnikw nowej definicji doczyo te wielu zawodowych astronomw. Przekonuj oni, e nowe ustalenia nie s wystarczajco precyzyjne. I tak, wtpliwoci budzi stopie, w jakim kandydatka na planet powinna si upodobni do kuli. Inne zastrzeenie dotyczy koniecznoci wyczyszczenia orbity z innych cia. Pomijajc ju to, e orbity kadej planety przecinaj si z torami

komet, warunku tego w pewnym stopniu nie spenia sam Neptun, ktrego orbita przecina si z orbit sporego przecie Plutona. Nowa definicja odnosi si zreszt tylko do planet naszego ukadu. W przypadku obiektw okrajcych inne gwiazdy trzeba j bdzie zapewne znacznie zmodyfikowa. Dotyczy to szczeglnie ukadw modych, w ktrych nawet prawdziwe, due planety nie miay do czasu, aby wyczyci okolice swych orbit z innych, drobniejszych obiektw. Wszystkie te trudnoci s jednak tylko bladym odbiciem kopotw, ktrych opinia Unii nastrczya... astrologom. Dotychczas uznawali oni Plutona za penoprawn planet, teraz musz zdecydowa, czy wycofuj uwzgldniajce ten obiekt prognozy, czy te w horoskopach zaczynaj bra pod uwag pogardzane dotd Ceres i 2003 UB313. By moe mionicy czytania z gwiazd powinni na jaki czas wstrzyma si z odwiedzaniem astrologicznych gabinetw?

Kosmiczne porzdkiPrzed astronomami stoi dzi kilka nowych zada. Ju wkrtce Midzynarodowa Unia Astronomiczna powinna znacznie precyzyjniej ustali kryteria, za pomoc ktrych bdzie si odrniao planety karowate od mniejszych od nich planetoid. Niewykluczone, e pojawi si te nowe kryteria dotyczce nadawania nazw kolejnym takim globom. Na decyzj czeka ju obiekt 2003 UB313, dotychczas nieoficjalnie zwany Xen, a take kilka innych bry z obszaru pasa Kuipera. A kiedy dowiemy si ju, ile planet karowatych kry po naszym ukadzie, przyjdzie czas na ustalenie definicji planety pozasonecznej. Jej najtrudniejsz czci bdzie wwczas jednoznaczne wytyczenie granicy pomidzy prawdziwymi planetami a brzowymi karami - gazowymi kulami, ktrym do zostania gwiazd tylko nieznacznie zabrako masy.

DR WERONIKA SUWA jest dziennikark Wiedzy

i ycia".