POOLSCH HERBATA

DOOR R. VAN DER MEULEN

Het Poolsch heeft een eigenaardig woord voor thee, dat, behalve in het Litausch en het Wit-Russisch, waarin het is overgenomen, in geen der andere Slavische talen voorkomt en evenmin in welke taal dan ook als de gewone term wordt aan­getroffen, nl. herbata. Volgens Brückner in zijn Etymologisch Woordenboek der Poolsche Taal 1 ) is deze, zooals hij het noemt, "enkel en alleen bij ons gebruikelijke samenstelling" 2) ontstaan uit Latijn herba thea, "d.i. het kruid thee" 3). Deze opvatting was reeds eerder Berneker toegedaan in zijn Slavisch es Etymo­logisches Wörterbuch 4), die daarbij verwees naar den Poolschen lexicograaf Karlowicz in zijn Woordenboek van uitdrukkingen van vreemden en minder duidelijken oorsprong in het Poolsch 6). Evenwel, ondanks de eeuwenoude voorliefde der Polen voor het Latijn en den daarmede gepaard gaanden invloed van die taal - men denke aan het bekende gezegde van koning Stefan Batory bij zijn bezoek aan een school te Krakau: "Disce puer latine, faciam te Mokipanie", welk laatste woord hier de aanspraak is tot een szlachcic of edelman - ondanks die voorliefde en dien invloed vindt Brückner het gebruik van het Latijnsche woord herba hier toch vreemd en kan hij er geen verklaring voor vin­den 6). Wat ons hier in de eerste plaats moet interesseeren is de vraag of uit Latijn herba thea in het Poolsch een vorm herbata

1) Slownik etymologiczny j€zyka polskiego, Kraków 1927. 2) "jedynie u nas uzywanc zlozenie". 3) "t.j. zioto the". 4) Heidelberg 1908-'13. 6) Slownik wyrazów obcego a mlliej jasJlego pochodzenia flzywa­

nych w j€zyku polskim, Kraków 1894-'97. 6) "tac. herba nie wyjasnione".

107

K 2~~

2

kan ontstaan. Die vraag moet bevestigend beantwoord worden: herbata uit herba thea zou men kunnen vergelijken met den vrouwennaam Dorota uit Dorothea. Maar herba thea is niet de eenige vorm, waaruit de Polonisten en Slavisten herbata hebben willen verklaren.

Het Warschausche Woordenboek der Poolsche Taal 1) be· schouwt herbata als een samenstelling uit Latijn herba en Chineesch the of tha. Om de laatstgenoemde mogelijkheid het eerst onder de oogen te zien: natuurlijk zou phonetisch uit herba tha een Poolsch woord herbata heel goed kunnen zijn geworden, aangezien de klemtoon in het Poolsch - de uitzonderingen daar­gelaten - op de voorlaatste lettergreep valt. Naar Duyvendak mij meedeelt, is ta een dialectisch in China 2) voorkomen­de vorm voor thee. Dit Chineesche ta zou dan slechts alleen en uitsluitend naar Polen moeten zijn gekomen, aangezien alle andere talen van Europa andere vormen van het Chineesche woord voor thee kennen, zooals men In de woordenboeken kan lezen 3). Is dat nu wel waarschijnlijk, dat enkel en alleen het Poolsch een Chineeschen vorm ta gekregen

zou hebben in tegenstelling met alle andere Europeesche talen? Langs welken weg zou die alleenstaande vorm naar Polen ge-

') Slo'l.l!1lik .Ïezyka polskiego, 'Varszawa 1900 -. 2) In Foe-tsjou in de provincie Foe-kien. 3) Uit Kantonncesch clla komt l'ortugecsch cM (waaruit bij Van

Linschoten chaa) alsmede (verouderd) Spaansch clra en Italiaansch cià.

Uit Mandarijnsch ch'a-ye (theebladeren) zijn afkomstig Rus­sisch èa:j, (Poolsch czaj) , Tsjechisch caj, Servisch èaj, Bulgaar-sch èaj; Turksch ('aj, Grieksch TÛC<Ï.

Uit Emoi·sch te zijn Maleisch te, Nederlandsch te, Enge1sch ver­ouderd ta)', later tea (dat nog tot 1762 blijkens de rijmen als tee werd uitgesproken), Duitsrh tee, Dcensch te, Zweedsch te; Fransch thé, Spaansch té, Italiaansch tè, Grieksch nlov.

Vg\. b.v. K. Lokotseh, Etymologisches Wörterbuch der europäi­schen (germanischen, romanisclzen und sl(Jf[)iselzen) wörter orientali­seizen IIrspnlJlgs (Heidelberg 1927), nO. 415; N. Engl. Diet. IX, 2, 12 3; Wdb. d. Ndl. T . XVI, 1761 vlgg.; enz.

108

3

komen moeten zijn? Hoe hem historisch te verklaren? Aan een Beniowski kan hier niet worden gedacht. Ik meen dat deze af­leiding niet zeer waarschijnlijk geacht kan worden en dat men dus de samenstelling Latijn herba en Chineesch tha met een gerust hart kan verwerpen.

Blijft als derde gissing het ontstaan van Poolsch herbala uit

Latijn herba en het woord te, dat in de Germaansche en Romaan­sche talen de gewone vorm is of was (het laatste geldt voor het

Engelsch) met uitzondering van Portugeesch chá. Inderdaad kan

in het Poolsch ook uit herba te regelmatig een woord herbata ontstaan op dezelfde wijze als uit Fransch canaPé in het Poolsch

is geworden kanáPa en uit Fransch chaussée in het Poolsch szósa. Het oude Poolsche woordenboek van Linde uit het begin der negentiende eeuw 1) vermeldt noch de afleiding uit herba thea,

noch die uit herba tha, maar enkel en alleen die uit "herba et

the" en het doet dit met reden, aangezien het kan wijzen op eenige oude bewijsplaatsen uit de achttiende eeuw, in welke, behalve herbata, ook nog de oorspronkelijke vorm herba The voorkomt. Een enkele maal treft men zelfs de spelling herba-thee

aan, een schrijfwijze die men Nederlandsch zou kunnen noemen.

Ik zeg met opzet Nederlandsch, omdat de verbinding herba thee bij ons in de zeventiende eeuw niet ongebruikelijk is geweest. Zoo komt zij b.v. meer dan eens voor in de door C. ]. Gonnet vanwege het Historisch Genootschap te Utrecht uitgegeven

Briefwisseling tusschen de gebroeders Van der Goes (1659-

1673). Den 21sten Februari 1667 schrijft Mr. Adriaen van der Goes uit Den Haag aan zijn broer Willem te Ween en een brief,

waarin hij onder meer noemt "de beschryvinge van herba Thee in het Latijn door Doctor Piso", waarmede hij bedoelt Piso's

Commentarii op het werk van Bontius, Historia natura/is et medica lndiae orientalis, te Amsterdam in 1658 verschenen, dat

1) Slownik jezyka polskiego, \Varszawa 1807-'14 (2de druk: Lwów (Lemberg) 1854-'60).

109

4

aan Willem toegezonden zal worden 1). En den 7den Maart in­formeert hij dienaangaande: "De descriptie van herba Thee sult nu al ontfangen hebben" 2). In een brief van den 7den April schrijft Adriaen nogmaals aan Willem: "van de herba Thee heeft Cercherus gescreven in een boeck, in folio met figuren heel schoon, van China daerin veel plaeten van steden, cledingh en alle fraeye gewassen, t'Amsterdam gedruckt" 3). Het bedoelde werk is Athanasii Kircheri China, monumentis qua sacris qua profanis illustrata, Amstelodami 1667. In de genoemde Latijn­sche origineele werken komt de verbinding herba thee strikt ge­nomen als zoodanig niet voor; wel leest men bij Bontius 4): "De Herba, seu Frutice, quem Chinensis The dicunt" en bij Kircherus staat onder de bijbehoorende afbeelding: "Cia sive Te Herba". Men treft H erba Thee. echter aan in den tweeden druk van de Observationes Medicae van Nicolaas Tulp (Amsterdam 1652) als opschrift boven caput LIX van het IV de boek. Dit in binnen- en buitenland vermaarde werk 5) van den door Rembrandt in zijn Anatomische les geschilderden en door Vondel bezongen "Hol­lantsche Eskulaep, en Aemstels Hippokraet" beleefde zes druk­ken, waarvan de laatste in 1739, dus tegen het midden der acht­tiende eeuw het licht zag. En in de medicijnen moet dan ook de oorsprong van de geleerde verbinding herba thee worden gezocht.

In datzelfde jaar 1667, waarin de gebroeders Van der Goes elkander schreven over de herba Thee, bezocht Cosimo de' Medici, prins van Toscane, ons land; op Woensdag 21 December bracht hij te Amsterdam een tweede bezoek aan het gebouw der Oost-Indische Compagnie op den hoek van den Kloveniersburg-

1) J, blz. 278. 2) J, blz. 281. 3) J, blz. 288. 4) Blz. 87. 11) Zie b.v. H. C. Rogge, Nicolaas T,ûp, in De Gids 1880, In,

blz. 96 vlgg.; E. H. M. Thijssen, Nicolaas T11lP als geneeskundige geschetst (Amsterdam 1881), blz. 119; c. BU6ken Huet, Het Land van Rembrand (Haarlem 1884), IJ, 2, blz. 74.

110

5

wal en de Hoogstraat, om het geheel nog eens meer op zijn gemak te bezichtigen. Hierover leest men in het journaal van 's prinsen schatmeester Cosimo Prie: "Vedde tutte Ie stanze piene di droghe e merci preziosissime, fra l'altre a migliaia di libbre l'erba te, che vale uno zechino l'oncia" 1). Dit ltaliaansche erba te zou hier in het gebouw der Oost-Indische Compagnie te Amster­dam een uit Nederlandschen mond afkomstig Latijnsch herba thee kunnen zijn. Cosimo III's vertrouwde vriend Francesco Redi, Toscaansch dichter en prozaïst, geleerde en arts, bezigt in een pharmaceutisch geschrift erba te in een recept: "due dramme di erba tè" 2) . En wanneer Berneker de opvatting van Karlowicz over Poolsch herbata weergeeft met de woorden : "aus der lat. pharmakologischen benennung herba thea", dan moet hier het Latijnsche thea blijkbaar in thee worden veranderd.

"Men neemt algemeen aan", zoo leest men in het Woorden­boek der Nederlandsche Taal, "dat het woord (thee) in het begin der 17de eeuw door de Nederlanders in W.-Europa is gebracht, en stellig hebben zij dit in Bantam leeren kennen". Zou het dan zoo verwonderlijk zijn, indien ook de geleerde, inzonderheid in medische kringen gebezigde verbinding herba thee. d.i. de thee oorspronkelijk en allereerst beschouwd als medicijn, eveneens uit Nederland haar weg gevonden had, met name, zooals schijnt te blijken, naar Latijnlievende landen als Italië en Polen, waar zij in het eerste werd vertaald als erba tè en in het laatste in ge­poloniseerden vorm tot op den huidigen dag als herbata voort­leeft, in het Wit-Russisch als gerbata en in het Litausch als arbatà is overgenomen, al is daarnaast in Polen het Russische czaj ook niet onbekend? Zooals Mr. Adriaen van der Goes uit Den Haag over de herba thee aan zijn broer Willem te Weenen

1) De twee reizen van Cosimo de' Medici Prins van Toscane door de Nederlanden (1667-1669), uitgegeven door Dr. G. J. Hoogewerff (in de Werken van het Historisch Genootschap te Utrecht), blz. 45, noot 3.

2) L. Scarabelli, Vocabolario ltniversale delle lingua italiana (Milano 1878), VIII, 12I.

111

6

schreef, waar de wegen uit Polen en Italië tezamen komen, en boven welke correspondentie de uitgever Gonnet schrijft: "Be­richten over de in zwang komende thee". Allicht kreeg de uit­drukking herba thee in Latijnsche werken, zooals dat van Tulpius, op den duur min of meer een internationaal, cosmopo­litisch stempel, maar bleef zij het merk van haar Nederlandsche afkomst niet dragen in het woord thee, dat hier niet verlatijnscht werd in thea? Had wijlen Brückner deze oude uit Nederland afkomstige bewijsplaatsen gekend, dan zou hij zich waarschijnlijk niet meer verwonderd hebben over het gebruik van het Latijn­sche woord herba en Poolsch herbata, niet zooals Berneker en Karlowicz uit herba thea, maar zooals de oude Linde (al ver­moedde deze waarschijnlijk evenmin Nederlandschen oorsprong) uit herba thee hebben verklaard.

De laatste lettergreep -ta van Poolsch herbata, waarin de eigenlijke naam van het gewas te, the, tee of thee verscholen zit, is in afleidingen geheel onherkenbaar geworden, b.v. in de bij­behoorende bijvoeglijke naamwoorden herbatnyj of herbaciany en in zelfstandige naamwoorden als herbatnik of herbatniczek: theepot, trekpot; herbatnica of herbatniczka: theebus. En zoo zal het vermoedelijk ook wel te verklaren zijn, dat niemand minder dan Miklosich, aan wiens nagedachtenis Brückner zijn Poolsch etymologisch woordenboek heeft opgedragen onder den eeretitel van den grootsten Slavist, die laatste lettergreep heeft verwaar­loosd, haar althans over het hoofd heeft gezien, toen hij in zijn Etymologisches Wörterbuch der Slavischen SPrachen 1) herbata eenvoudig zonder meer van herba afleidde. Men kan evenwel bij het enkelvoud herbata met zijn stam herbat niet denken aan Latijn herba zooals men bij het meervoud dramata met zijn stam (in het Poolsch tevens nom. sing.) dramat denkt aan Grieksch drama. Niet van her ba, noch van herba tha, noch van herba thea, maar van herba thee, dat hoogstwaarschijnlijk in de taal der wetenschap van Nederland zijn oorsprong heeft, is Pooisch herbata afkomstig.

1) Wien 1886.

112