1914-2014

Antwerpen bouwt bruggen

Dit

is e

en u

itgav

e va

n he

t Vr

edes

cent

rum

van

de

pro

vinc

ie e

n d

e st

ad A

ntw

erp

en v

zw, L

omb

ard

enve

st 2

3,

2000

Ant

wer

pen

, tel

. 03

292

36 5

2 –

info

@vr

edes

cent

rum

.be

– w

ww

.vre

des

cent

rum

.be

3

1914-2014. Antwerpen bouwt een brug ter herdenking van de ‘Groote Oorlog’In 2014 herdenken we de ‘Groote Oorlog’. Het Vredescentrum van de Stad en de Provincie Antwerpen werkt samen met meer dan 40 partners in binnen- en buitenland aan een boeiend cultureel programma ter herdenking van WOI in onze stad. Het programma omvat tentoonstellingen in de belangrijkste Antwerpse musea, lezingen, wandelingen, een dansproject door jongeren, een ver-lich tingsproject door studenten en een educatief traject voor kinderen.

Klap op de vuurpijl vormt de reconstructie van een tijdelijke brug over de Schelde – van het Steen tot Linkeroever – door de Belgische en Nederlandse Genietroepen op 3 oktober 2014. Op diezelfde plaats legde het Belgische leger 100 jaar geleden, bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, een pontonbrug over de Schelde. Via deze brug kon de Versterkte Stelling Antwerpen voldoende worden bevoorraad en kon de stad ook snel worden ontruimd.

De aanleg van een hedendaagse ‘Vredesbrug’ is een technisch huzarenstukje en een sterk voorbeeld van Belgisch- Nederlandse militaire samenwerking. De realisatie van een brug over de Schelde in het stadscentrum vormt ook een mooi symbool van verbinding tussen heden, verleden en toekomst en zal ongetwijfeld aanzetten tot dromen. Maar bovenal biedt de brug een unieke belevenis voor de vele tienduizenden bezoekers die van 3 tot 5 oktober 2014 te voet over de Schelde zullen kunnen wandelen in het zog van het Belgische leger en de meer dan 100.000 vluchtelingen die in 1914 langs deze weg een brandende en gebombardeerde stad achter zich lieten, op zoek naar veiligere oorden.

Het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen gelooft in het succes van dit boeiende en ambitieuze project en werkt van harte mee aan de realisatie van de wandelbrug in 2014. Tot op de brug!

Marc Van PeelHavenschepen Stad Antwerpen

4

De Pontonbrug 1914Zes bruggen, als onderdeel van een ruimer militair planAl in 1859 werd Antwerpen aangeduid als Nationaal Réduit, de laatste verdedigingsgordel waar koning, regering en leger leiding zich kunnen terugtrekken bij een belegering. In afwachting van steun van de bondgenoten is Antwerpen in principe gemakkelijk te verdedigen en te bevoorraden. Als Versterkte Stelling en levensader voor de stad en de forten moet Antwerpen • voldoende aanvoerlijnen hebben voor troepen en

bevoorrading,• een mogelijke aanval via Nederland en de Schelde

kunnen afweren,• indien nodig vlot en snel ontruimd kunnen worden. In 1914 ligt er enkel in Temse een vaste brug over de Schelde. In Antwerpen vertrekken van op de Suikerrui ook veerboten. Maar dat is niet voldoende voor een snelle ontruiming van de stad.Daarom worden er vier bruggen gebouwd over de Schelde: tussen het Steen en Sint-Anna, tussen Hoboken en Burcht, tussen Hemiksem en Bazel en in Rupelmonde. Er komen ook twee bruggen over de Rupel: aan het Tolhuis en aan het Hellegat. Al het materiaal is al voor de oorlog aan ge kocht en ligt opgeslagen in het Vlaams Hoofd: het metalen brugdek, de houten planken voor de vloeren en voor de hellingen tussen brug en kade.

De brug aan het Steen is in een week klaarDe bouw van de brug start op 2 augustus 1914, twee dagen voor de Duitse inval. De eerste taak bestaat erin om al het opgeslagen materiaal van aan het Vlaams Hoofd naar de voet van de brug te vervoeren, ongeveer 400 meter verder. De pontonniers werken ononderbroken, van zes

uur ’s morgens tot zes uur ’s avonds. Er is enkel een pauze voor een tweede maaltijd en het schillen van de aard-appelen. Meestal wordt er ook ’s avonds en ’s nachts verder gewerkt. “Soms duurde het werk zonder onder­breking 15, 20, 24 [uur] en vaak nog langer, ongeacht de weersomstandigheden”, getuigt commandant Piérard.

De brug drijft op 25 binnenschepen. De schepen worden verankerd zodat ze ter plaatse blijven en niet uit elkaar drij-ven door het tij of de stroming. Om het getijdeverschil op te vangen, worden de neuzen afwisse lend stroomop- en stroomafwaarts gelegd. Op de schepen worden balken ge-monteerd, en daarop het brugdek en de relingen. De hel-lingen tussen brug en kade overbruggen de tijverschillen.

Donderdag 13 Augustus 1914

Een schipbrug bij Antwerpen.

“Tegenover St. Anneken is een brug over

de Schelde gelegen. Deze brug is bestemd

om den overtocht der troepen te verzeke-

ren, materiaal, munitie en groote kanon-

nen te laten vervoeren; zij werd gevormd

door middel van handelsschepen, waarvan

sommige vrijwillig werden ter beschik-

king gesteld der krijgsoverheid, de andere

opgevorderd.”

Dinsdag 13 October 1914.

“In wilde haast was men weggetrokken uit

de hel. Een gedeelte [van de verdedigers]

kon nog de schipbrug over de Schelde

overtrekken (die, naar men weet, een

oogen blik later in brand werd gestoken).

Vele Belgen werden gevangengenomen,

anderen ontkwamen slechts door zich

haastig te verkleeden en in burgerkleeren

verder te gaan.”

5

De brug moet open kunnen voor de binnenscheepvaart op de Schelde. Aan het Vlaams Hoofd worden twee ‘por-tières’ of doorlaten van elk 42 meter breed gemaakt en telkens op twee boten gemonteerd. Om binnenschepen door te laten, worden die doorlaten tijdelijk weggevaren.

Na zeven dagen is de brug klaar. Op 9 augustus komt een delegatie van militaire en burgerlijke hoogwaar dig heids-bekleders de brug inspecteren, waaronder de burge-meester, generaal Dufour, de gouverneur en enkele buitenlandse consuls. Volgens Gazet van Antwerpen werd

“het prachtige werk der pontonniers door allen bewonderd. Ook werd commandant Piérard die aan het hoofd staat van dit uitgelezen korps, hartelijk door generaal Dufour gelukgewenscht.”

De pontonbrug wordt permanent gebruiktKroniekschrijver Jozef Muls beschrijft in 1914 van dag tot dag het leven in de belegerde stad. Hij ziet onder andere hoe de troepen vertrekken. “Van de vlotbrug, aan den voet van het oude grijze Steen, vertrok een houten brug-op-schuiten naar den vlaamschen oever. Wij had-den er, den 5den September, aanzienlijke afdeelingen ruiterij zien overtrekken met een sleep van kanonnen, om Dendermonde op de Duitschers te heroveren en de verbindingslijn tusschen Antwerpen en de kust vrij te houden.” (Jozef Muls)

Soldaat Odon Van Pevenage maakt deel uit van die troepen. Hij is erg onder de indruk. “Zo kwamen we aan de dijk waar wij het water over moesten. Nog nooit had ik zo’n breed water gezien. De brug waar we over moesten, was gemaakt van schepen met planken erop. Ze was gemaakt door de genie om het troepenverkeer te vergemakkelijken. Ik denk dat het water hier wel driehonderd meter breed was.”

Het hoofdkwartier van de pontonniers is het fort Vlaams Hoofd op Linker oever. Dit militair bolwerk was gelegen aan het huidige Frederik van Eedenplein. Rond dit fort vormde zich een levendige buurt met veel bedrijvigheid vooral in de vorm van horecazaken. Vanuit een eigen treinstation Vlaams Hoofd rijden al vanaf 1844 treinen naar Gent.

6

De Pontonbrug als aanvoerlijnDe bruggen over de Schelde moeten vlotte troepenbewe-gingen mogelijk maken en het transport van materiaal en bevoorrading tussen de twee oevers. De bouw gebeurt door speciaal daartoe opgeleide pontonniers van het Belgisch leger. Het zijn genietroepen met een gevechts-opleiding. Ze staan in voor de bouw van de bruggen, het onderhoud en de herstellingen, de bewaking, het openen en sluiten van de bruggen, het onderhoud van de spoor-wegbrug in Temse en enkele schepen om de Schelde over te steken, de bewaking van de Schelde en de eventuele vernietiging van de bruggen.

De militaire controle van de brug en de ScheldeDe pontonbrug wordt scherp bewaakt. Het leger is op zijn hoede voor sabotage en wil ook controleren wie de stad in- en uitgaat. • De technische wacht (2 sergeants, 2 korporaals en

35 à 40 soldaten) zorgt voor het goed functioneren van de brug en voor het onderhoud.

• De militaire wacht bewaakt de toegangen tot de brug en loopt wachtdiensten. De brug aan het Steen wordt bewaakt door eenheden van de infanterie, de andere bruggen door de pontonniers zelf.

• De rivierwacht ligt stroomopwaarts en -afwaarts voor anker met twee boten. Overdag hijsen ze de vlag, ’s nachts lantaarns. Deze wacht houdt stroomopwaarts ook toezicht met een motorbootje en stroomafwaarts met een sleepboot.

• Er wordt permanent patrouille gelopen langs de oevers. • Om te voorkomen dat de bruggen met drijvende mijnen

worden opgeblazen door de Duitsers, inspecteren bewapende motorbootjes permanent de Schelde.

Aan elke brug staan ook twee pompwagens van de brand-weer om te kunnen blussen in geval van brand.

De brug is smal, de hellingen steilDe smalle brug kan slechts in één richting gebruikt wor-den. De brug is drie meter breed, heeft een rijbaan van 1,80 meter, en daarnaast een pad voor voetgangers. Om te bepalen welke rijrichting open mag, hebben de brug-wachters telefonisch contact met elkaar.

De overtocht van de brug is onderworpen aan strenge regels.• Te zwaar geladen voertuigen moeten eerst worden

afgeladen. De lading wordt dan verdeeld of moet op de kade achterblijven.

• Sommige voertuigen zijn te breed en kunnen niet oversteken.

• Soldaten te voet moeten uit cadans lopen om het dreunen van hun stappen te minderen.

• Soldaten en officieren te paard moeten afstijgen en de brug twee aan twee oversteken.

• Artilleriestukken moeten stapvoets worden gerold. • Auto’s moeten traag rijden en voldoende afstand

houden. • Militairen krijgen voorrang, maar ook burgers kunnen

de brug gebruiken.

7

De hellingsgraad van de op- en afrit van de brug hangt af van het tij en van het verkeer op de brug. Bij laagtij liggen de boten waar de brug op steunt lager, waardoor de brughellingen steiler worden. Bij druk verkeer ligt de brug door dat extra gewicht nog lager. Paarden hebben het dan moeilijk om de oever te bereiken. De hellingen lijden onder te zware voer tuigen en moeten regelmatig hersteld worden.

De brug wordt ’s nachts verlicht met elektrische lantaarns. De bekabeling gebeurt door een burgerbedrijf. Na de eer-ste zeppelin bombardementen moet de stad echter vol-ledig verduisterd worden. Ook de lantaarns op de ponton-brug worden gedoofd of verduisterd.

“Sedert dien zeppelin-aanslag leefden wij ’s nachts te Antwerpen in de volledigste duisternis. Om acht uur moest alles gesloten zijn en werd alle tramverkeer ge-schorst. Nergens mocht uit de vensters der huizes een spleetje licht meer komen of er werd gescheld door politie-agenten of patroeljeerende burgerwachten. De straten en pleinen waren niet meer te herkennen in de donkerte.” (Jozef Muls)

Antwerpen gebombardeerd door een zeppelin

8

De pontonbrug als vluchtroute

Toch probeert men de uittocht strak te organiseren. De burgers moeten wachten tot de soldaten de brug over zijn. Een Britse krant bericht hoe gendarmes, gewapend met bajonetten, de drummende menigte uren lang op afstand houdt om het leger de doorgang te verzekeren. Wanneer de brug echter overrompeld wordt door mensen in paniek, kunnen de bewakers de toestroom niet onder controle houden.

De aftocht verloopt chaotischVluchtende mensen zitten uren vast zonder voor of achteruit te kunnen. Ze hebben hun beste kleren aangetrokken – wie weet waar komen ze tijdens hun vlucht misschien terecht? Inderhaast hebben ze wat spullen bij elkaar gezocht en sleuren die mee in kruiwagens, kinderwagens of karren vol huisraad die getrokken worden door ossen en ezels. Er is paniek, met geschreeuw van mensen, huilende baby’s, blaffende honden, koeien die loeien. Auto’s, ziekenwagens en bussen rijden zich vast in de massa. De veerdienst naar Sint-Anna kan om het kwartier 200 mensen overzetten.

De strategische terugtocht van het veldlegerOp 6 oktober geeft koning Albert het veldleger het bevel zich terug te trekken naar de andere kant van de Schelde. Dat gebeurt ’s nachts, om te vermijden dat de Duitsers de terugtrekking opmerken. Jozef Muls schrijft: “Toen kwam een ander groot lawaai aanstuwen uit den nacht. Ik bleef staan en luisterde aandachtig naar die vreemde gonzing van de lucht. Het werd ontzettend. Het was een benauwelijk gejoel als door doolhoven. Dan vernam ik duidelijk het gedreun van honderden en honderden paardenhoeven.” Muls ziet aan het Centraal Station een stoet van “donkere ruiters” die de stad intrekken en met “rammelende kanonnen en caissons door de dreunende straten reden.” Hij volgt de stoet richting Schelde en in het zwakke schijnsel van de maan ziet hij “de donkere, nare vlucht, kleintjes voortschuiven naar den Vlaam-schen oever, over de lange houten brug waarvan de balken schokten.” Terug thuis hoort hij de hele nacht hoe de wegtrekkende kanonnen door de stad rollen. Op 7 ok-tober ziet hij hoe de auto van koning Albert de stad verlaat via de pontonbrug aan het Steen.

Ook de bevolking vluchtDe dreiging van Duitse bombardementen hangt over de stad. De soldaten zijn verslagen, vermoeid en bang. Overal heerst angst en meer dan honderdduizend burgers proberen te vluchten. De massa vormt “een teugelloze menigte, die ter plaatse golfde, als een oogst in de storm, en haar gramschap uitschreeuwde, klaagde en verwensingen toestuurde.” De wegen naar de kaaien zit-ten volledig geblokkeerd, mensen moeten uren aanschui-ven. De zee van mensen en rijtuigen belemmert het leger vaak de weg.

‘De vluchtelingen’Eugeen Van Mieghem -1914

9

“Een oude dokwerker uit het schipperskwartier vertelde mij van de vlucht die hij gezien had langs de Schelde. Trekschuiten, mosselbakken, slepers, roeibooten, zeil-schepen, al wat maar varen kon werd gebruikt, om de verschrikking der beschoten en brandende stad te ontkomen. De menschen sprongen van op de hooge kaaimuren in de tot-zinkens-toe volgeladen vaartuigen. Het was een wemeling van zwarte booten op de vlakte van den breeden stroom in den rooden gloed der petro-leum-tanks die brandden in de richting van Hoboken.” (Jozef Muls)

Over de pontonbrug trekt een niet afhoudende mensen-massa en een colonne voertuigen naar Linkeroever. Het laagtij en het gewicht van de massa zorgen er op een be-paald moment voor dat hellingen aan de kade zo schuin liggen dat soldaten, burgers en zelfs een kinderwagen in de rivier belanden. Journalisten uit binnen- en buiten be-richten over de chaos op en rond de brug. Een journalist van de New York Times schrijft: “The twenty­foot entrance to that pontoon bridge seemed to me like the mouth of a funnel through which poured the dense misery of an entire nation.”

“Aan de Schelde is het één menschenzee, een massa

van rijtuigen, automobielen, huifkarren, kermiswa-

gens, ja wat niet al. Stampvol gaat de stoompont

geregeld naar de overzijde. Ik houd mijn hart vast…

als daar maar geen granaat valt.”

De brandende petroleum-tanks vormen een apoca-lyptisch schouwspel, met vlammen, “zeker honderd voet hoog.” De wachten-den op de kaaien klagen bijna te stikken “in de zwa-re, met petroleum beladen lucht.” (Dirk Van Thuyne)

Aantal vluchtelingenVele tienduizenden mensen ontvluchten de branden-de stad langs de pontonbrug. De kranten berichten uiteenlopend over het exacte aantal vluchtelingen, dat in alle chaos moeilijk in te schatten is. The New York Times schrijft: “Besides the long exodus by the roads to Holland I saw a crowd estimated 150.000 blocking the ferry and pontoon (at Antwerp) on their way to get trains to St. Nicholas and Ghent.”

De krant Le Bruxellois spreekt van 200.000 vluchte-lingen, andere kranten zelfs van 500.000. Er vluchten alleszins meer dan honderdduizend burgers over de bruggen of met schepen naar de Linkeroever, richting Gent, Brugge, de kust en Zeeuws-Vlaanderen. Ze gaan meestal te voet. Het spoor aan het Vlaams Hoofd mag enkel voor militaire doeleinden worden gebruikt. Veel vluchtelingen gaan ook te voet of per trein naar Nederland. Soldaten die hun eenheid zijn kwijtgeraakt en naar het neutrale Nederland trekken, worden daar geïnterneerd, zoals het internationaal krijgsrecht voorschrijft.

10

Technische fiche

Pontonbrug 1914

Pontonbrug 2014

Eenheden die de brug bouwden

Pontonniers Forteresse de la Position Fortifiée d’Anvers, 1ste compagnie ponton-niers van het 1ste bataljon van de genie

11de Belgische Geniebataljon uit Burcht en 105de Brug-compagnie uit ’s-Hertogenbosch dat een onderdeel is van het 101ste Nederlandse Geniebataljon uit Wezep

Bevelvoerend commandant

kapitein-commandant Virgile Piérard

Coördinatie: Kolonel Stafbrevethouder Dirk Verhaegen, Militair Commandant van de provincie Antwerpen

Bevelvoering: Luitenant-kolonel Peter Philipsen, commandant van het 11de Geniebataljon, Luitenant-kolonel Ed Caelen, commandant van het 101ste Geniebataljon

Troepensterkteongeveer 310 manschappen, onder leiding van 7 officieren

+/- 150 bij de opbouw en opbreken, +/- 60 bij de exploitatie

HoofdkwartierVlaams Hoofd, fort aan het huidige Van Eedenplein

Legering in: Burcht, Wezep en ’s-Hertogenbosch

Lengte van de brug 390 meter 370 meter

Breedte van de brug 3 meter 8,12 meter en 4,10 meter voor de rijweg

TypeEiffel - Het constructieplan was reeds voor de oorlog uitgetekend en gebouwd

Faltswimmbrücke (FSB) pontonbrug

Materiaal ijzer, hout, opgevorderde schepen Aluminium en hout

Ligging Suikerrui / Steen - Vlaams HoofdTussen aanlegponton aan het Steen op rechteroever en de aanlegsteiger van het loodswezen op linkeroever.

Bouw van 2 tot 9 augustus 1914 2 & 3 oktober 2014

Vernietigingbevel: 8 oktober 1914 uitvoering: 9 oktober 1914, 6.30 - 8.30 uur

6 oktober 2014

11

De vernietigingDe avond van 8 oktober 1914 krijgt kapitein-commandant Piérard van luitenant-generaal Deguise het bevel om de bruggen bij Burcht en het Steen op te blazen. Zij mogen immers niet in handen van de vijand val-len. De ochtend van 9 oktober wordt de pontonbrug in Burcht om 5 uur

’s morgens opgeblazen, de pontonbrug aan het Steen om 8.30 uur. Aan de kant van de stad worden 25 schepen in brand gestoken door de pon-tonniers. The New York Times schrijft: “… there was a crash that shook the whole building, the sound of falling glass, and out in the river a geyser of water shot up, timbers and boards flew from the bridge, and there were dozens of smaller splashes as if from a shower of shot. It was the Belgians blowing up the bridge to cover their retreat.”

Op Linkeroever proberen torpedisten om zes schepen te laten ontplof-fen, maar dat lukt slechts gedeeltelijk. Een journalist schrijft: “The mines which were exploded beneath it did more damage to the buildings along the waterfront than to the bridge, however, only the middle spans of which were destroyed.” De torpedisten beschieten de andere schepen om ze tot zinken te brengen. De pontonniers brengen de drijvende door-gangen naar de oever. Ze vernietigen ook de hangars en het materieel van het fort Vlaams Hoofd.

De vernietiging duurt zo’n twintig minuten. Op dat moment zijn er nog soldaten in de stad. Wanneer zij merken dat er voor hen geen vluchtweg meer is, geraken zij in paniek. Getuigen zien hoe zij nog proberen om in bootjes te geraken en om hulp roepen. Sommige achterblijvers schieten zelfs op de vluchtende bootjes, wanneer die niet terugkeren om hen op te pikken.Piérard en zijn pontonniers verlaten Antwerpen richting neutraal Neder-land waar zij op 10 oktober geïnterneerd worden. Na een internering in Amersfoort en Den Haag wordt Piérard na de oorlog naar België gere-patrieerd.

Doorgang voor de scheepvaartDe pontonbrug heeft twee doorgangen voor binnenschepen. Die mogen enkel door mits een expliciete toestemming. Commandant Piérard vaar-digt een bericht uit met onder andere volgende richtlijnen.

• Van af het Zuiduiteinde der Scheldekaaien tot aan de Royerssluis mag geen enkel vaartuig in de rivier verblijven zonder toelating vanwege den Bevelhebber van de Cie der Pontonniers. Diensvolgens moeten alle niet toegelaten schepen welke zich binnen deze grenzen bevinden oogenblikkelijk de dokken inhalen of in de toevluchtskrikken van den linkeroever.

• De schepen in de rivier geankerd of aan de kaai gemeerd zullen hunne ankers of meertouwen moeten versterken.

• De sluiting der brug is aangeduid door eenen zwarten bol, boven op een mast geplaatst; wanneer de brug open zijn zal, zullen de schepen alleen tegen stroom in en bij stilstaande water mogen doorvaren.

• De brug zal nooit na zonsondergang en voor zonsopgang geopend worden.

Om hun aftocht te dekken vernielden de Belgische troepen de aanleg steiger op Linkeroever.

12

Valreep 38 mverankerd op de oever

Vouwbrug +/- 340 m

Verankerd aan de steiger van de zeevaartpolitie

Linkeroever Rechteroever

De Pontonbrug 100 jaar later

13

Het vaste gedeelte van de brug is een kleine 60 meter lang en bestaat uit ongeveer 60 ton staal. Het drijvende ge­deelte is ongeveer 270 meter lang en bestaat uit 15 à 20 ponton boten die elk ongeveer drie gekoppelde ponton­elementen zullen aandrijven. Het totale aluminium ge­raamte weegt ongeveer 200 ton – samen goed voor 40 vrachtwagens materieel. De montage en controle van de brug gebeurt door ongeveer 250 geniesoldaten, voor de helft uit Nederland, de anderen uit België. Er worden ook duikers ingeschakeld.

Het vaste gedeelte wordt verankerd met stutpalen in de Schelde bodem, de drijvende pontons worden ter plaatse gehouden met behulp van de schroeven van de ponton­boten. Die moeten heel nauwkeurig gemonitord worden, 24 uur op 24 uur. Want tussen eb en vloed bijvoorbeeld is het ‘dood tij’ en staat het water nagenoeg stil, maar op zijn sterkst kan het water tot 9 kilometer per uur stromen. Dat is een enorme kracht. Bovendien moeten de brug regel­matig open kunnen om de scheepvaart door te laten. Dat wordt al vanaf Vlissingen in het oog gehouden.

Dirk Verhaegen is Kolonel Staf-brevet houder en Militair Comman-dant van de provincie Antwerpen. Als verbindingspersoon tussen het leger en de burgerbevolking, zorgt hij voor de coördinatie van de pon-tonbrug 2014.

“De bouw van zo’n brug is echt niet evident, want de Schelde is in Ant-werpen ongeveer 370 m breed en de stroming is soms zeer sterk. De genietroepen van het 11de Geniebataljon uit Burcht zorgen voor het vast gedeelte van de brug. Het 101ste genie-bataljon uit Wezep in Nederland bouwt samen met hun 105de Brugcompagnie uit ’s-Hertogenbosch het drijvende gedeelte. In september 2013 leggen we die brug als oefening reeds een eerste maal aan, om alles uit te testen. Want sim-pel is het niet. Het is eigenlijk een grote meccano, met stuk-ken die niet altijd juist in elkaar passen.De voorbereiding is niet alleen een enorme technische uit-daging. We maken ook een risicoanalyse, een preventie- en veiligheidsplan, er moeten afspraken gemaakt worden met de havenautoriteiten, met de burgerlijke en militaire overheden, en-zovoort. Als we daarover vergaderen zijn we altijd met minstens dertig aanwezigen. Maar die samenwerking verloopt heel goed, iedereen is enthousiast. De bouw van deze brug is een schit-terend voorbeeld van internationale defensie samenwerking op Europees niveau, in dit geval tussen België en Nederland en volledig in lijn met het beleid van onze Ministers van Defensie. En het is prachtig om in 2014 over de Schelde in Antwerpen een vredesbrug voor alle burgers te kunnen aanleggen!”

14

Historische bruggen over de Schelde in Antwerpen

Soms vormt ijs een ‘natuurlijke brug’ waar iedereen over kan. Er bestaan beelden van de bevroren Schelde in 1565, 1670, 1871 en 1891.

Tijdens de Twee­de Wereldoorlog legt de Duitse bezetter opnieuw een pontonbrug aan over de Schelde. Bij de terugtrekking in september 1944 brengen ze die tot ontploffing.

Tijdens de Tachtig­jarige Oorlog wordt Antwerpen in 1584 belegerd. Het Spaanse leger wil onder leiding van Alexander Farnese de stad omsingelen. Om de Schelde af te sluiten, bouwt hij een vlotbrug.

In 1795 wordt Antwerpen van de Oostenrijkers ‘bevrijd’ door Frankrijk. Om dat te herdenken, wordt in 1895 een vlotbrug over de Schelde gelegd.

1584 1895

19441565

De bruggen van 1584, 1914 en 1944 over de Schelde waren oorlogsbruggen.

De nieuwe brug in 2014 wil een vredesbrug zijn.

een brug die mensen, jong en oud, binnen- en buitenlanders verbindt.

een brug die bijdraagt aan het collectief geheugen van de stad.

een brug die aanzet tot dromen over de toekomst.

15

De pontonbrug in 1914 was een belangrijke aanvoerroute voor militair materiaal en vluchtroute voor talloze burgers. Een paar uur na de vernietiging van de brug, trekken de Duitsers de stad binnen. Het Duitse leger wil zelf meteen een nieuwe pontonbrug aanleggen. Dat is niet zo eenvoudig, omdat de brug bij elk hoogtij door het water wordt meegesleurd. Deze brug wordt aangelegd in de Royerssluis, 2,6 kilometer stroomafwaarts van het Steen.

1914

16

De reconstructie van de brug in oktober 2014 wordt gerealiseerd in samenwerking met:• Antwerpen Toerisme & Congres• Artesis Plantijn Hogeschool• Brandweer Antwerpen• College van burgemeester en schepenen• Dienst Evenementen Stad Antwerpen• Dienst Rampenplanning Stad Antwerpen• Dienst Protocol Stad Antwerpen• Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen• Genietroepen Burcht - 11 GN• Genietroepen Nederland - Den Bosch 101 Geniebataljon /

105de Brugcompanie• GeoSea (DEME)• Federale Overheidsdienst Defensie • Federale Overheidsdienst Mobiliteiten Vervoer DG Maritiem Vervoer• Hogere Zeevaartschool Antwerpen• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis• Militair Provinciecommando Antwerpen• Nederlands Ministerie van Defensie • Nederlands Consulaat-Generaal Antwerpen• Politie Antwerpen• Scheepvaartpolitie Antwerpen• Toerisme Vlaanderen Impulsfonds 100 jaar Groote Oorlog• Vlaams Departement Mobiliteit en Openbare Werken -

Afdeling Maritieme Toegang• Vlaams Agentschap Maritieme Dienstverlening en Kust Loodswezen• Waterwegen en Zeekanaal

Het Wetenschappelijk Comité Antwerpen ’14 -’18 staat in voor de inhoudelijke kwaliteitscontrole van het project:• Marnix Beyen, historicus en hoofddocent Universiteit Antwerpen• Christophe Declercq, doctoraatsstudent Imperial College London• Piet Lombaerde, Simon Stevin Stichting en Artesis Hogeschool• Dirk Martin, Studie-en documentatiecentrum Oorlog en

Hedendaagse Maatschappij• Koen Palinckx, historicus en voormalig directeur Vredescentrum• Eric Rombouts, prominentengids Koninklijk Museum van het Leger en

de Krijgsgeschiedenis • Inge Schoups, stadsarchivaris Felixarchief Antwerpen• Maarten van Alstein, onderzoeker Vlaams Vredesinstituut• Luc Vandeweyer, archivaris Algemeen Rijksarchief• Alex Vanneste, Gewoon hoogleraar Universiteit Antwerpen• Antoon Vrints, Postdoctoraal onderzoeker Universiteit Gent• Marleen Van Ouytsel, directeur Vredescentrum Antwerpen• Lotte Dodion, projectcoördinator Vredescentrum Antwerpen• Sophie Serraris, projectcoördinator Vredescentrum Antwerpen

BronvermeldingAlgemeen• SOPHIE DE SCHAEPDRIJVER, De Groote Oorlog,

Amsterdam/Antwerpen, Atlas, 1979.• ANTOON VRINTS, De Klippen Des Nationalismus, De eerste Wereldoorlog en

de ondergang van de Duitse kolonie in Antwerpen, 2002.• SAM VAN CLEMEN, Den Oorlog Verklaard, De Grote Oorlog in de provincie

Antwerpen, Antwerpen, Provinciebestuur, 2003.

Afbeeldingen ‘Antwerpen in de Groote Oorlog’• Beeldarchief Cegesoma (p.4)• Churchill Archives Centre (p.10)• Collectie Hugo Buyle (p.8, 9)• Collectie Alex Elaut,foto Peter Maes (p.13)• DANIEL JAMES, My First World War, Franklin Watts, London, 2009 (p.7)• Duits propagandaboekje, Hugo Resseler (p.7)• Fotoverzameling Stadsarchief Lier (p.8)• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (p.1, 11, 12, 17)• Phil Douglis,The Douglis Visual Workshops (p.6)• Stadsarchief Antwerpen (p.5, 8, 9, 10, 11)• The War Illustrated (p.12)

Bij het uitbreken van de oorlog in augustus 1914, biedt de jonge advocaat Jozef Muls (°1882) zich aan bij de Antwerpse burgerwacht. Al na een week wordt hij vertaler Duits voor de militaire overheid en griffier bij de krijgsraad. Eind september wordt hij aangesteld ‘als burgerlijk advocaat van den krijgsgouverneur om toezicht uit te oefenen op de Duitse handelshuizen waarvan de firmanten waren uitgedreven of in hechtenis genomen’.

Jozef Muls volgt de gebeurtenissen in de stad op de voet. Zijn kroniek ‘De Val van Antwerpen’ schetst een levendig beeld van het leven in de belegerde stad. Op 7 ok-tober vlucht hij zelf de stad uit. Hij verblijft eerst in Londen, daarna in Parijs. Na de wapenstilstand keert hij terug naar Antwerpen, waar hij professor in de kunstgeschiedenis wordt.

Auteur Thomas Maes neemt in zijn boek Antwerpen 1914 oude dagboekfragmenten op uit ‘De Val van Antwerpen’ door Jozef Muls. Het boek ‘Antwerpen 1914’ is tijdens de Cultuurmarkt 2013 gelanceerd in samenwerking met uitgeverij Linker-oever.

17

Colofon

Samenstelling: Vredescentrum, Wetenschappelijk Comité Antwerpen ’14-’18 Historisch vooronderzoek door Geheugen CollectiefAuteur: Stefaan VermeulenEindredactie: Lotte Dodion en Sophie SerrarisVormgeving en illustraties: Het Geel Punt bvba

‘Antwerpen bouwt bruggen’• BRABO archief (p.14)• Collectie Hugo Buyle (p.7)• Eugeen Van Mieghem Museum (p.8)• Het Virtuele Schaatsmuseum (p.14)• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (p.2, 6­7, 9)• Letterenhuis Antwerpen (p.17)• Privécollectie (p.5)• Stadsarchief Antwerpen (p.1, 11, 14, 15)• Technische tekening, 105de Waterbouwcompagnie NL (p.12­13)

Citaten‘Antwerpen in de Groote Oorlog’• De Tijd, 9 oktober 1914, Genie Museum Jambes (p.12)• Het Volk, 9 oktober 1914, Genie Museum Jambes (p.13)• JOZEF MULS, De val van Antwerpen, Ons Vlaanderen, Gent, 1918 (p.13)

‘Antwerpen bouwt bruggen’• ALEXANDER POWELL, Fighting in Flanders, London, Heinemann, 1914 (p.8, 11)• DIRK VAN THUYNE, 1914, De Duitsers komen: de moordende begindagen

van de Eerste Wereldoorlog, Lannoo, Tielt, 2010 (p.8, 9)• Gazet van Antwerpen, 10-11-12 augustus 1914 (p.5, 11)• HORACE GREEN, The Log of a Noncombatant, www.greatwardifferent.com (p.9)• IVAN ADRIAESSENS, Odon, dagboek van een IJzerfrontsoldaat, Lannoo, Tielt,

2009 (p.5)• JOZEF MULS, De val van Antwerpen, Ons Vlaanderen, Gent, 1918 (p.5, 7, 8, 9)• Rapport kapitein-commandant Piérard, Verzameling Koninklijk Museum van

het Leger en de Krijgsgeschiedenis, Moskou, Compagnie de Pontonniers, rapport établi le 26 juin 1916, par le Cpt -

Cdt Piérard, emploi du temps, nature et importance des travaux executés (p.11)• Rotterdamsch Nieuwsblad, 13 augustus 1914, Genie Museum Jambes (p.4)• The New York Times, 11-12 oktober 1914, Genie Museum Jambes (p.8, 11)

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de gepubliceerde foto’s te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

18

Linker oe

ver

19

rechter

oeve

r

Antwerpen in de Groote oorloGHistorische achtergrond

2

Dit

is e

en u

itgav

e va

n he

t Vr

edes

cent

rum

van

de

pro

vinc

ie e

n d

e st

ad A

ntw

erp

en v

zw, L

omb

ard

enve

st 2

3,

2000

Ant

wer

pen

, tel

. 03

292

36 5

2 –

info

@vr

edes

cent

rum

.be

– w

ww

.vre

des

cent

rum

.be

Het Vredescentrum van de provincie en de stad Antwerpen vzw

werkt aan projecten rond vredesopvoeding en herinnerings­

educatie, zowel voor jongeren als volwassenen. In 2013 en 2014 richt

het Vredescentrum zijn werking op de herdenking van 100 jaar Groote

Oorlog: als coördinator voor de herdenkingsinitiatieven in de stad

Antwerpen staat het in samenwerking met de verschillende partners

in voor het internationale herdenkingsproject ‘Antwerpen ’14 ­’18’.

Vredescentrum van de provincie en de stad Antwerpen vzw

Telefoon 03 292 36 55

info@vredescentrum.be

www.vredescentrum.be

www.antwerpen14­18.be

Antwerpen als tijdelijke hoofdstad in 1914Antwerpen heeft historisch goede redenen om in 2014 het begin van de Groote Oorlog te herdenken. Kort na de onafhankelijkheid van ons land, werd de Vesting Antwerpen uitgeroepen tot Nationaal Réduit van België: de laatste verschansing voor het leger bij een vijandige inval in afwachting van hulp door de bondgenoten.

Toen de Duitse troepen begin augustus 1914 het neutrale België binnenvielen, werd algemeen aangenomen dat de Vesting Ant­wer pen, met zijn imposante dubbele fortengordel, onneembaar was. Antwerpen werd tijdelijke hoofdstad van België en zetel van de regering, het parlement, het leger, de koninklijke familie en de diplomatie. De ‘onneembare’ Vesting bleek echter niet opge­wassen tegen de Duitse overmacht en op 9 oktober 1914 gaf Antwerpen zich over. Een nooit geziene vluchtelingenstroom kwam op gang, eerst naar Antwerpen en na de val van de stad voornamelijk naar Nederland, Frankrijk en Groot­Brittannië. 1 op 5 Belgen vluchtte het land uit.

Antwerpen herdenkt de ‘Groote Oorlog’

Antwerpen in de Europese UnieVandaag kennen we in onze contreien al bijna zeven decennia vrede. De Europese Unie is ontstaan als een uniek vredesproject en verenigt intussen 28 landen, onder hen vele voormalige vijanden. Antwerpen, 100 jaar geleden een oord van vluchtende mensen, is vandaag zelf een onthaalstad geworden. Met één van de grootste Europese havens, een levendige diamanthandel, een internationaal geroemde kunst­ en modescène en een sterk hoger onderwijs, blijft Antwerpen een aantrekkingspool voor binnen­ en buitenlanders. De herdenking van WOI in onze stad is een uitge lezen gelegenheid om bruggen te slaan tussen heden, verleden en toekomst. Het Vredescentrum werkt met de vele partners aan een ambitieus programma en hoopt u te mogen verwelkomen.

Gilbert Verstraelen, Voorzitter VredescentrumMarleen Van Ouytsel, Directeur Vredescentrum

3

4

België Op zoek naar werk trekken boerenzonen en dagloners naar de indus triële bekkens. Het leven in de fabrieken is ellendig. Dit leidt tot hevige sociale strijd tegen de armoe­de en voor het algemeen stemrecht, alleen voor mannen.Het land vertoont enkele grote breuklijnen: het Franstalige, geïndustrialiseerde zuiden verschilt sterk van het agrari­sche katholieke noorden waar men Nederlands spreekt.

De kosten voor de Brabofontein op de Grote Markt worden vooral betaald door Duitse kooplui.

voor de oorlogDe 19de eeuw is een tijd van grote veranderingen. De in­dustriële revolutie en de exploitatie van grondstoffen uit de kolonies zorgen voor een spectaculaire groei van de wereldeconomie. In het begin van de 20ste eeuw leidt dat ook tot internationale spanningen tussen de grootmach­ten en een toestand van ‘gewapende vrede’ in de wereld.

België is een economische wereldspeler• België is het eerste geïndustrialiseerde land op het

Europese continent. • De eerste spoorlijn op het Europese vasteland verbindt

Brussel met Mechelen.• Na New York is Antwerpen de tweede grootste wereld­

haven.• De Waalse mijnbouw, de staalindustrie en de bouw

van spoorwegen, trams en zware machines, zijn de drie pijlers van de Belgische economie.

• België is de draaischijf van de Europese handel en de vierde handelsmacht ter wereld.

• Het Belgische koningshuis is sterk verweven met het Duitse en het Britse koningshuis.

In 1914 is België met 7,6 miljoen inwoners het dichtst be­volkte land ter wereld. Het telde zelfs meer inwoners dan Nederland. Ondanks de sterke economische positie is de gemiddelde levensstandaard in België lager dan in de buurlanden en de rijkdom is erg ongelijk verdeeld. De meeste mensen leven in dorpen, kleine steden en ge­meenten. Vlaanderen is arm en katholiek. Zowat een kwart van de bevolking is analfabeet. Honderdduizenden Vlaamse kinderen gaan enkel in de winter naar school, omdat ze tijdens de zomer op het land moeten werken.

5

Antwerpen is een kosmopolitische stadAan het begin van de 20ste eeuw is Antwerpen een levendige stad met een grote aantrekkingskracht. Van de meer dan 300.000 inwoners is bijna 13% van vreemde afkomst. De meeste immigranten komen uit Nederland, maar vooral de Duitse gemeenschap is erg goed georganiseerd en staat sociaaleconomisch heel sterk: een derde van de leden van de Kamer van Koophandel is van Duitse afkomst. Deze Duitse Antwerpenaars komen in een lastig parket bij het uitbreken van de oorlog: zijn ze nu Belgen of Duitsers?

De hotels Wagner en Weber naast de opera

6

De strijd tussen de

De G

root

e Oo

rlog

bree

kt u

it

In 1914 staan twee kampen tegenover elkaar: de ‘Entente’ met Groot­Brittannië, Frankrijk en Rusland en de ‘Cen­tralen’ met Duitsland, Oostenrijk­Hongarije en Italië.

De aanslag in Sarajevo op kroonprins Frans­Ferdinand van Oostenrijk­Hongarije – een moord gepleegd met een Belgisch FN­wapen – is de vonk die het kruitvat Europa doet ontbranden: 62 opeenvolgende oorlogsverklaringen zetten Europa in lichterlaaie. Ook het neutrale België wordt in de oorlog meegezogen. Op dat moment beseft nauwe lijks iemand dat dit het begin is van een totale vernie ti gingsoorlog die de wereld vier jaar in zijn greep zal houden.

De wereld staat in brandDe eerste wereldoorlog groeit uit tot een van de meest moordende conflicten in de geschiedenis.

• Meer dan 50 landen zijn bij de oorlog betrokken.• 1,5 miljard mensen – meer dan 80 procent van

de wereldbevolking – zijn met elkaar in oorlog.• er worden 70 miljoen militairen gemobiliseerd,

waarvan 60 miljoen europeanen.• Meer dan 9 miljoen soldaten sneuvelen.• de oorlogskosten lopen op tot meer dan

2.000 miljard dollar.

Niets is nog zekerDe Eerste Wereldoorlog verandert het gezicht van de wereld.• De technologische vooruitgang in bewapening

en vernietigingskracht is ongezien.• Nooit eerder worden zoveel burgers gemobi­

liseerd in de oorlogsindustrie.• Nooit eerder zijn er zoveel vluchtelingen, en

miljoenen families worden uiteengerukt.• De oorlog leidt in heel de wereld tot grote

politieke veranderingen en ingrijpende revoluties.• Na de oorlog ontwikkelen zich nieuwe demo cra­

tieën, gebaseerd op het algemeen enkelvoudig stemrecht.

Van de ‘rechtvaardige wereldorde’ waarover de Amerikaanse president Wilson sprak, komt in de praktijk nog niet veel terecht.

Het

Ver

dra

g va

n Lo

nden

in 1

839

erke

nde

Bel

gië

als

onaf

hank

elijk

land

. D

it hi

eld

de

verp

licht

ing

van

‘gew

apen

de

neut

ralit

eit’

in

. B

ij co

nflic

ten

moe

st

Bel

gië

afzi

jdig

b

lijve

n. H

et m

ocht

wel

zijn

lan

dsg

renz

en

verd

edig

en.

In 1

909

ond

erte

kent

Kon

ing

Leop

old

II d

e W

et o

p d

e d

iens

tplic

ht.

Het

B

elgi

sch

lege

r re

krut

eert

zijn

man

scha

p­

pen

aa

nvan

kelij

k on

der

vr

ijwill

iger

s en

vó

ór 1

909

via

het

lote

linge

nsys

teem

. Europese grootmachten

1914

28 ju

niM

oord

aans

lag

op a

arts

hert

og

Fran

s-Fe

rdin

and

van

Oos

tenr

ijk-

Hon

garij

e in

Sar

ajev

o.

Het Belgische wapen dat WO I ontketende

De G

root

e Oo

rlog

kom

t naa

r An

twer

pen

Ant

wer

pen

is

het

‘Nat

iona

al

Réd

uit’

: be

sche

rmd

door

de

dubb

ele

fort

en go

r­de

l ron

d de

sta

d, w

ordt

het

bes

chou

wd

al

s he

t la

atst

e ve

ilige

toe

vluc

htso

ord

vo

or re

gerin

g en

krij

gsm

acht

. K

onin

g A

lber

t I

neem

t zi

jn i

ntre

k in

he

t K

onin

klijk

Pal

eis

op d

e M

eir.

De

oper

a w

ord

t in

geric

ht a

ls K

amer

van

Vo

lksv

erte

genw

oord

iger

s, d

e V

laam

se

Sch

ouw

bur

g al

s S

enaa

t. D

e G

ener

ale

Sta

f va

n he

t le

ger

verb

lijft

in

het

gou­

vern

eurs

pal

eis

aan

de

Sch

oenm

arkt

.

Het

Ver

dra

g va

n Lo

nden

in 1

839

erke

nde

Bel

gië

als

onaf

hank

elijk

land

. D

it hi

eld

de

verp

licht

ing

van

‘gew

apen

de

neut

ralit

eit’

in

. B

ij co

nflic

ten

moe

st

Bel

gië

afzi

jdig

b

lijve

n. H

et m

ocht

wel

zijn

lan

dsg

renz

en

verd

edig

en.

In 1

909

ond

erte

kent

Kon

ing

Leop

old

II d

e W

et o

p d

e d

iens

tplic

ht.

Het

B

elgi

sch

lege

r re

krut

eert

zijn

man

scha

p­

pen

aa

nvan

kelij

k on

der

vr

ijwill

iger

s en

vó

ór 1

909

via

het

lote

linge

nsys

teem

.

2 au

gus

tus

Dui

tsla

nd w

il Fr

ankr

ijk a

anva

llen

en m

et z

ijn le

ger

doo

r he

t ne

utra

le

Bel

gië

opru

kken

. B

elgi

ë w

eige

rt d

e vr

ije d

oort

ocht

.

28 ju

li O

oste

nrijk

-Hon

garij

e ve

rkla

art

Ser

vië

de

oorlo

g.

31 ju

liA

lgem

ene

m

obili

satie

van

het

B

elgi

sch

lege

r.

Ond

er d

ruk

van

de

oorlo

gsd

reig

ing

wor

dt

eind

aug

ustu

s 19

13 d

e al

gem

ene

die

nst­

plic

ht in

gevo

erd

voo

r éé

n zo

on p

er g

ezin

.B

ij he

t ui

tbre

ken

van

de

oorlo

g w

ord

t al

sn

el d

uid

elijk

dat

het

kle

ine,

ond

erm

aats

ge

oefe

nde

en t

e zw

ak b

ewap

end

e B

elgi

­sc

he l

eger

nie

t is

op

gew

asse

n te

gen

het

mac

htig

e D

uits

land

.

4 au

gus

tus

Du

itsl

and

ver

klaa

rt d

e oo

rlog

aan

Bel

gië

en

valt

met

vel

e ho

nder

dd

uize

nden

so

ldat

en h

et la

nd b

inne

n la

ngs

de

hele

Dui

ts-

Bel

gisc

he g

rens

. D

uits

land

wil

enke

l doo

r B

elgi

ë tr

ekke

n om

Fra

nkrij

k aa

n te

val

len

(pla

n vo

n S

chlie

ffen

/von

Mol

tke)

.

7 au

gus

tus

Het

Dui

tse

lege

r ve

rove

rt

Luik

en

voer

t vo

or h

et e

erst

in

de

gesc

hied

enis

een

lu

chtb

omb

ard

emen

t op

b

urge

rdoe

len

uit.

17 a

ugus

tus

Bru

ssel

wor

dt

ontr

uim

d. D

e ko

nin

g,

de

reg

erin

g e

n d

e le

ger

top

ver

hu

izen

n

aar

An

twer

pen

.

7

De

zep

pel

inb

omb

ard

e-m

ente

n op

Ant

wer

pen

in

spire

ren

de

bek

end

e d

icht

er P

aul V

an O

stai

jen

tot

visu

ele

poë

zie.

Het

bes

chad

igd

e fo

rt v

an L

ier

8

191425

aug

ustu

sE

en z

epp

elin

b

omb

ard

eert

An

twer

pen

. D

it is

het

tw

eed

e lu

cht-

bom

bar

dem

ent

op

bur

gerd

oelw

itten

.

9 se

pte

mb

erH

et F

rans

e le

ger

stui

t d

e D

uits

e op

mar

s aa

n d

e M

arne

. Dui

tsla

nd h

erzi

et

zijn

aan

vals

pla

nnen

en

de

Vers

terk

te S

telli

ng A

ntw

erp

en

kom

t in

het

viz

ier.

28 s

epte

mb

erB

egin

bes

chie

tin

gen

van

fo

rten

gor

del

en

van

An

twer

pen

.A

l sne

l wor

dt

dui

del

ijk d

at d

e fo

rten

gord

el r

ond

Ant

wer

pen

nie

t is

op

gew

asse

n te

gen

het

zwar

e D

uits

e ge

schu

t. H

et B

elgi

sche

op

per

bev

el v

an h

et le

ger

verla

at

Lier

en

kom

t na

ar A

ntw

erp

en.

2 o

kto

ber

Het

nie

uws

over

de

mog

elijk

e ov

erga

ve v

an A

ntw

erp

en b

erei

kt

Lond

en. D

e to

en 4

0-ja

rige

‘Firs

t Lo

rd o

f the

Ad

mira

lty’ W

inst

on

Chu

rchi

ll ko

mt

naar

Ant

wer

pen

om

de

Bel

gen

aan

te m

oed

igen

st

and

te

houd

en.

3 o

kto

ber

• N

ieuw

e D

uits

e aa

nval

sgol

f ric

htin

g A

ntw

erp

en.

• W

inst

on C

hurc

hill

kom

t aa

n in

Ant

wer

pen

m

et e

en b

rigad

e va

n d

e E

ngel

se R

oyal

N

avy

Div

isio

n. H

ij w

ord

t en

thou

sias

t on

thaa

ld d

oor

de

men

igte

, die

wee

r ho

op k

oest

ert.

Chu

rchi

ll ve

rblij

ft o

p d

e G

roen

pla

ats

in H

otel

St.

Ant

oine

, op

de

pla

ats

waa

r nu

Alb

ert

Hei

jn z

it.•

Om

de

bel

ange

n va

n d

e b

evol

king

te

beh

artig

en, r

icht

de

bur

gerli

jke

over

heid

op

4 o

ktob

er e

en ‘r

aad

geve

nde

com

mis

sie’

op

, ond

er v

oorz

itter

scha

p v

an

Loui

s Fr

anck

.

6 o

kto

ber

• D

uits

e tr

oep

en b

reke

n d

oor

de

bui

tens

te fo

rten

gord

el.

• A

lber

t I e

n zi

jn g

ener

ale

staf

nem

en

in o

verle

g m

et C

hurc

hill

het

bes

luit

om u

it A

ntw

erp

en t

e ve

rtre

kken

.

1914

9

Het

duits

che

lege

r tr

eedt

uwe

sta

d bi

n-ne

n al

sove

rwin

naar

. Aan

gee

n en

-ke

le v

anuw

e bu

rger

s zal

kwa

ad g

edaa

n en

uwe

goed

eren

zul

len

geëe

rbie

digd

wo

rden

,indi

en g

ij uw

ont

houd

t van

alle

vi

jand

e-lij

khei

d.Ie

dere

te

gens

tand

za

l ge

straf

t wo

rden

volg

ens d

e we

tten

van

den

oor-

log

en k

anal

s gev

olg

hebb

en d

e ve

rnie

-lin

g va

n uw

e sc

hone

stad

.

Den

opp

erbe

lheb

ber

van

het b

eleg

lege

r

7 o

kto

ber

• D

uits

land

kon

dig

t b

omb

ard

emen

ten

aan

als

Ant

wer

pen

zic

h ni

et o

verg

eeft

.•

Kon

ing

Alb

ert

verla

at o

m 1

3.30

uur

per

au

to h

et p

alei

s en

ver

trek

t ric

htin

g S

int-

Nik

laas

. •

Het

vel

dle

ger

trek

t zi

ch t

erug

ove

r d

e p

onto

nbru

ggen

aan

het

Ste

en e

n in

H

obok

en/B

urch

t. D

e B

ritse

tro

epen

vo

lgen

het

Bel

gisc

he le

ger.

Ook

een

ac

hter

hoed

e va

n m

ansc

hap

pen

uit

de

fort

en t

rekt

zic

h te

rug.

8 o

kto

ber

Bom

bar

dem

ent

op A

ntw

erp

en.

Er

valle

n 36

uur

lang

elk

e m

inuu

t d

rie à

vi

er D

uits

e gr

anat

en o

p d

e st

ad. D

e st

ad

bra

ndt

en m

eer

dan

hon

der

dd

uize

nd

men

sen

slaa

n op

de

vluc

ht.

9 o

kto

ber

An

twer

pen

val

t in

han

den

van

Du

its

leg

er.

• H

et B

elgi

sch

lege

r tr

ekt

zich

ter

ug.

De

pon

tonb

rugg

en w

ord

en o

pge

bla

zen.

D

e ac

hter

hoed

e va

n he

t le

ger

bes

eft

plo

ts

dat

het

nie

t m

eer

weg

kan

. Wie

weg

wil

uit

Ant

wer

pen

, tre

kt n

aar

Ned

erla

nd.

• Lo

uis

Fran

ck e

n b

urge

mee

ster

De

Vos

ontm

oete

n d

e D

uits

e d

eleg

atie

in K

ontic

h.

• O

m 1

7.40

uur

wor

dt

het

verd

rag

van

Kon

tich

ond

erte

kend

: Ant

wer

pen

gee

ft z

ich

over

.•

Dui

tse

troe

pen

tre

kken

’s a

vond

s d

e ve

rlate

n st

ad b

inne

n. Z

e ve

rsp

reid

en e

en b

evel

schr

ift

van

de

Dui

tse

bev

elhe

bb

er v

on B

esel

er.

10 o

kto

ber

Hon

der

dd

uize

nden

Bel

gen

vluc

hten

ov

er d

e N

eder

land

se g

rens

. O

nder

hen

ook

zo’

n 33

.000

B

elgi

sche

, Dui

tse

en B

ritse

mili

taire

n.

Dez

e m

ilita

iren

wor

den

geï

nter

neer

d

in h

et n

eutr

ale

Ned

erla

nd.

12 o

kto

ber

Het

Bel

gisc

h le

ger

herg

roep

eert

zic

h ac

hter

de

IJze

r.

De

villa

‘Res

t an

d b

e Th

ankf

ul’ i

n K

ontic

h

Ant

wer

pse

vlu

chte

linge

n aa

n d

e N

eder

land

se g

rens

Ant

wer

pen

wor

dt

geb

omb

ard

eerd

doo

r ze

pp

elin

s

Duits bevelhebber Hans von Beseler

First Lord of the Admiralty

Winston Churchill

’s Gravenwezel Oelegem Broechem

Kruibeke

Zwijndrecht10

De opmars van het Duitse leger

richting Antwerpen

Blank gezet gebied

Blank gezet gebied

Luchtaanval met zeppelin

Fort 4

Fort 3

Fort 2Fort 1

7 - 9 oktober:Terugtrekking Belgisch leger

8 - 9 oktober:Binnenste fortengordel valt

ANTWERPEN

1914

Koning Albert I

Luitenant-generaal Victor Deguise

Burgemeester Jan De Vos

Oud-minister Louis Franck

Kapitein- commandant Virgile Piérard

KesselKoningshooikt

St-Katelijne-Waver

11

Bij het uitbreken van de oorlog zijn de forten­gordels nog niet helemaal klaar. Toch gaat iedereen ervan uit dat Antwerpen een on­neembare vesting is. De eerste fortengordel wordt al in enkele dagen doorbroken.

na een belegering van slechts 13 dagen valt Antwerpen in duit se handen.

Hoofdrolspelers politiek Antwerpen

De eerste verdedigingsgordel rond Antwerpen – de buitengordel – is 95 kilometer lang en bestaat uit 36 forten, met daartussen schansen en gebieden om onder water te zetten.

De tweede fortengordel rond de stad – de binnengordel – is 29 kilometer lang met 29 forten, waaronder de Brialmontforten.

LIER

KONTICH

Blank gezet gebied

Blank gezet gebied

Blank gezet gebied

Fort 8

Fort 7

Fort 6

Fort 59 oktober:Het verdrag van Kontich wordt ondertekend

8 - 9 oktober:Binnenste fortengordel valt

“Den ganschen nacht deed de stoompont dienst om de massa’s sidderende vluch-telingen naar den overkant der Schelde te brengen, en over de militaire schip-brug trokken niet eindigende treinen van auto’s, rijtuigen, munitiewagens. Nadat de Duitsche bevelhebber Von Beseler ten tweeden male een parle-mentair tot den commandant der ves-ting had afgezonden, om de overgave der stad te eischen, en deze eisch was

afgewezen, werd het bombardement met grenzenlooze woede hervat. In het zuidelijke deel ontploften munitie-voor-raden, welke in brand waren geschoten, en ook langs den havenkant en verder op in de richting van het Justitie-paleis veroorzaakten de barstende projectielen geweldige branden. Anwerpen zal ver-dedigd worden met een hardnekkigen moed, die nog tot grootsche, zij het dan ook tragische dingen in staat is. 12

Paniek in de stad

Bij de vlucht achtergelaten goederen op de Antwerpse kade

13

“Alle winkels, alle kafees en hotels

waren gesloten. In groote verlaten-

heid lag de Keizerlei daar, ik steek

den boulevard over. Oe-oe-oe…

verschrikt kijk ik om. Daar… Op

nog geen 200 meter afstand van me

springt een granaat, midden op den

boulevard. Nu snel ik voort. Juist

zal ik den hoek omslaan naar de

Place Verte, of daar klinkt weder

een hevige knal achter me. Op de

Meir, vlak voor de Vierwinden-

straat, waar onlangs ook een bom,

die uit een zeppelin geworpen

werd, neerkwam, valt een projek-

tiel. Ruiten rinkelen, luid gillend

rennen vrouwen en kinderen weg.

Een paar mannen zijn gewond.”

‘Vluchtelingen’ H. Prat

DE VLUCHT DER HONDERD-DUIZEND“Ik liep den hof door, naar den straatweg toe en zag nu den onafgebroken stoet van vluchtelingen trekken, ellendig! Paarden en wagens, stootkarren en fietsen spoedden voor-bij, als voortgezweept onder de dreiging van een ijselijk on-weer; kudden van beurelende runders en kudden van angstige menschen; moeders die huilende kinders voortsleepten aan beide handen, zonen die een lammen of zieken vader op een kruiwagen vervoerden, luidjes die, met vereende krach-ten, trokken of stieten aan karretjes, volgestapeld met een paar stoelen, een tafel, een matras, een kacheltje, een vogel-kooi, mannen met afgetrapte zolen en barvoets, vrouwen met krom-geloopen hooge hakken en een bebloemden en bepluimden zomerhoed die afhing op hare losgeraakte haren, absurd. Ik bleef staan kijken, als aan den grond genageld en de tranen braken uit mijn oogen. Het was mijn volk dat vluchtte en die duizenden joegen voort, als zinneloos en ver-loren, met rood-vlammende gezichten, zij ijlden als verjaagde dieren die de dood ontvluchten, alsof uhlanen met gevelde speer hun op de hielen zaten; zij gingen met starre blikken en gebogen hoofden alsof de zoldering van den hemel ging instorten bij ’t gedaver van de aarde. Terwijl, ginder ver, maar aldoor ging het doffe geblaf der zware duitsche kanonnen. Ik dacht aan de duizenden vluchte-lingen die op dat zelfde oogenblik op weg moesten zijn door Vlaanderen, langs alle wegen, naar de zee. Een half millioen menschen zonder dak te midden der herrie van een aftrek-kend leger van afgebeulde soldaten en moeizaam voortrollende oorlogswagens.”

Uit het dagboek van Jozef Muls, 1914